1

YWOTY I POGLDY SAWNYCH FILOZOFW KSIGA PIERWSZA Pocztek filozofii, oglna charakterystyka i podzia. Mdrcy

PROLOG Powiadaj niektrzy, e filozofia narodzia si u ludw barbarzyskich. Jako dowd przytaczaj perskich magw, babiloskich czy asyryjskich Chaldejczykw, indyjskich gymnosofistw oraz celtyckich i galackich druidw i semnotew1, o ktrych Arystoteles mwi w pimie O magii2 i Sotion w XXIII ksidze Sukcesji

Magami nazywano kapanw medyjskich i perskich. Chaldejczykami nazywali si kapani babiloscy, znani ze swej uczonoci, zwaszcza w dziedzinie astronomii i astrologii. W Rzymie mianem Chaldejczykw (Chaldaei) okrelano w ogle astrologw i stawiaczy horoskopw. Pocztkowo Chaldejczycy oznaczali lud semicki, ktry przybywszy z Armenii do poudniowo-wschodniej Babilonii zaoy pierwotne pastwo babiloskie. Pozbawieni nastpnie wadzy politycznej, Chaldejczycy tworzyli kast kapanw. Gymnosofistami (), czyli nagimi mdrcami", nazywano anachoretw bramiskich w Indiach. Pdzili oni ywot nago w lasach, na rozmylaniach i praktykach religijnych. Druidzi byli kapanami, a jednoczenie wojownikami, nauczycielami i sdziami celtyckimi w Galii. Du rol odgrywali rwnie w Galacji, pniejszej prowincji rzymskiej w Azji Mniejszej, w ktrej w III w. p. n. e. osiedliy si plemiona galickie. Po grecku nazywano druidw semnoteami () czyli czcigodnymi i boskimi". 2 Pismo O magii () tutaj i w innych miejscach (I 8 i II 45,,Diogenes Laertios zapewne niesusznie przypisuje Arystotelesowi. W sowniku Suidasa (Suda) jako autor wymieniony jest perypatetyk Antystenes z Rodos (II w. p. n. e.). Sam Diogenes, wyliczajc niej (V 21 nn.) pisma Arystotelesa, nie umieszcza w wykazie pisma O magii.

filozofw1. Powouj si te na to, e Mochos2 by Fenicjaninem, Zamolksis 3 Trakiem, Atlas 4 za Libijczykiem. Egipcjanie za twrc filozofii uwaaj Hefajstosa,
1

Sotion z Aleksandrii, aleksandryjski perypatetyk z III/II w. p. n. e., by autorem pisma w trzynastu ksigach (por. wstp). Diogenes Laertios, ktry korzysta w znacznej mierze z jego dziea, ale nie bezporednio mylnie pisze tutaj i niej (I 7) o ksidze XXIII (zamiast XIII, jako e dzieo Sotiona miao tylko 13 ksig). Sotion by te autorem pisma o Szydach Timona z Fliuntu. Wydaje si, e od niego pochodzi (przejty przez Diogenesa) podzia filozofii greckiej na szkol josk i italsk. W dziele O sukcesjach filozofw Sotion przedstawia kolejnych filozofw danej szkoy jako bezporednich kontynuatorw. Na jego informacjach o filozofach pozagreckich opiera si porednio Klemens Aleksandryjski w Stromatach (I 71). 2 Mochos legendarny mdrzec fenicki. Zamolksis (take: Samolksis i Zalmoksis), prawodawca Getw, Scyta lub Trak z pochodzenia, mia y w poowie VI w. p. n. e. Wspomina o nim Platon w Charmidesie (156 i 158) jako o trackim krlucudotwrcy, niezwykym lekarzu, ktry zna tajemnic niemiertelnoci. Herodot (IV 95) opowiada, e Zamolksis by pierwotnie niewolnikiem Pitagorasa na Samos; po wyzwoleniu wrci do ojczyzny, gdzie szerzy kultur hellesk i wiedz, ktrej naby u Pitagorasa. Naucza mia te o niemiertelnoci duszy i eby dowie Getom prawdziwoci tej nauki wybudowa sobie potajemnie mieszkanie pod ziemi, w ktrym ukrywa si przez trzy lata. Geci sdzili, e umar, tote kiedy pojawi si znowu wrd nich po trzech latach, uwierzyli, e zmartwychwsta. Herodot odnosi si do mitu Zamolksisa sceptycznie i uwaa go albo za szalbierza, albo za posta fikcyjn. Diogenes nie nawizuje tu do informacji Herodota, a nawizaby niewtpliwie, gdyby korzysta z Herodota bezporednio, poniewa byby to dla jeszcze jeden dowd greckiego pochodzenia filozofii (jako e Zamolksis wiedz sw zdoby u Greka Pitagorasa). Chodzi o mitycznego Atlasa, syna Tytana Japeta. U Platona (Kritiasz 114) Atlas wystpuje jako pierwszy krl Atlantydy. U Diodora z Sycylii (IV 27, 2) Atlas jest uczonym astronomem i ta interpretacja bya powszechna w pniejszej racjonalistycznej egzegezie mitw.
4 3

ktry wedle ich tradycji by synem Neilosa1, a za jej pierwszych reprezentantw kapanw i prorokw egipskich. Od tego czasu do panowania Aleksandra Macedoskiego [336323 p. n. e.] upyny 2 48863 lata; w okresie tym byy 373 zamienia soca i 832 zamienia ksiyca. Od epoki magw, z ktrych pierwszym by Pers Zoroaster2, do zdobycia Troi3 upyno jak mwi platonik Hermodoros w pimie O naukach4 5000 lat. Natomiast Lidyjczyk Ksantos5 podaje, e Zoroaster y 6000 lat przed wypraw Kserksesa [480 p. n. e.], a w okresie od wyprawy Kserksesa do podbicia Persji przez Aleksandra 6 dziaali jeszcze kolejno magowie: Ostanas, Astrampsychos, Gobrias i Pazates. Ale ludzie, ktrzy tak twierdz, nie zdaj sobie 3
Hefajstos, w mitologii greckiej syn Zeusa i Hery, przez Egipcjan by czczony jako syn Neilosa (Nilu), a wnuk Okeanosa (Oceanu). 2 Zoroaster (Zaratustra), perski reformator religijny, twrca mazdeizmu, y prawdopodobnie na pocztku pierwszego tysiclecia p. n. e. Grecy uwaali go bezpodstawnie za krla Baktrii. W Dawnej Akademii umieszczano go na tysic lat przed Platonem. Pierwsze informacje o Zoroastrze i nauce magw poda Eudoksos z Knidos, znakomity grecki matematyk i astronom z IV w. p. n. e., a od niego przej je Platon i Dawna Akademia, w ktrej Zoroaster czczony by jako staroytny mdrzec. 3 Zdobycie Troi staroytni datowali na r. 1184 p. n. e. 4 Hermodoros by bezporednim uczniem Platona. Pisma jego zaginy. 5 Ksantos z Lidii, syn Kandaulcsa, y w V w. p. n. e. By autorem dziea o historii i geografii swej ojczyzny pt. (w 4 ksigach), z ktrego korzystali Eratostenesi Dionizjos z Halikarnassu. Przez Grekw by uwaany za poprzednika Herodota. Napisa rwnie rzecz o magach pt. i ywot Empedoklesa. Wszystkie jego pisma zaginy. 6 W r. 331 p. n. e., po zwyciskiej bitwie pod Gaugamel, w ktrej Aleksander Macedoski pokona Dariusza III.
1

sprawy z tego, e przypisuj barbarzycom osignicia bdce w rzeczywistoci osigniciami Grekw i e od Grekw zaczyna si nie tylko filozofia, ale w ogle rodzaj ludzki. Wszake Ateczykiem by Muzajos l a Tebaczykiem Linos2. Muzajos by synem Eumolposa. On to by autorem pierwszej teogonii i pierwszego opisu nieba. Twierdzi, e wszystko powstao z jednego [tworzywa] i z powrotem si na to jedno [tworzywo] rozkada 3. Muzajos umar w Faleronie 4, a na grobie jego wyryty jest napis:
W ziemi faleroskiej, pod lym oto nagrobkiem, spoczywa martwe ciao Muzajosa, syna Eumolpowego. Muzajos (, Musaeus), mityczny poeta i muzyk, czczony szczeglnie w Attyce. By cile czony w mitologii z Orieuszem, ktrego mia by ju to synem i uczniem, ju to mistrzem. On to mia wprowadzi do Attyki misteria eleuzyskie. Wedle innej tradycji Muzajos by uczniem Linosa. Matk jego miaa by Selene, a ojcem Eumolpos lub Antifemos (oba imiona oznaczaj poetw-muzykw). Muzajos mia posiada dar wieszczenia i leczenia si swej muzyki. W staroytnoci kryy liczne apokryficzne przepowiednie i poematy, przypisywane Muzajosowi. 2 Linos, mityczny muzyk i poeta, bohater wiciu legend. Uwaany by za syna ju to Apollina i Psamate, krlewny argolidzkiej, ju to Amfimarosa i jednej z Muz, ju to jak przyjmuje Diogenes Hermesa i Muzy Uranii (opiekunki astronomii). Linosowi przypisywano wynalezienie rytmu i melodii, a take alfabetu greckiego, ktry on to mia przerobi z alfabetu fenickiego. W epoce klasycznej pod imieniem Linosa znane byy liczne poematy filozoficzne i mistyczne. Linos mia zgin tragicznie, w jednej wersji (tej, ktra czynia go synem Apollina) rozszarpany przez psy, w innej wersji (tej, wedle ktrej by synem Amfimarosa) zabity przez Apollina za to, e mia z nim rywalizowa w sztuce piewu. 3 A wic podobnie jak Tales, tylko e nie wiemy, czym owo tworzywo byo dla Muzajosa. 4 Faleron by portem Aten.
1

Od ojca Muzajosa, Eumolposa, wywodz swe imi atescy Eumolpidzi1. Linos by, jak mwi, synem Hermesa i Muzy Uranii. Napisa kosmogoni poemat o powstaniu wiata, o obiegu soca i ksiyca i o narodzinach zwierzt i rolin. Oto pierwsze sowa tego poematu:
By kiedy czas, gdy jednoczenie zrodzio si wszystko.

Na Linosie opar si Anaksagoras, kiedy mwi, e wszystkie rzeczy byy razem, a doszed Rozum, ktry dopiero nada im porzdek"2. Linos umar na Eubei, raony strza Apollina. Na grobie jego znajduje si nastpujce epitafium:
Linosa Tebaczyka, syna uwieczonej Muzy Uranii, martwego przyja ta oto ziemia.

Filozofia zacza si wic u Grekw i ju sama jej nazwa przeczy jej rzekomemu pochodzeniu barbarzyskiemu 3. Ci, ktrzy wynalezienie filozofii przypisuj barbarzycom, powouj si na trackie pochodzenie Orfeusza 4, ktrego uwaaj za filozofa, i to za najstarszego.
Eumolpidzi byli rodem kapanw w Eleuzis; ich herosem eponimicznym by Eumolpos, pierwszy pono kapan (herold) misteriw eleuzyskich. 2 Por. niej II 6. 3 ju sama jej nazwa... philosophia ( = umiowanie mdroci) jest sowem greckim. 4 Orfeusz, mityczny piewak i poeta, mia by synem Ojagrosa, krla Irackiego, i Muzy Kalliopy (wedug innych wersji Polihymnii lub Klio). Uwaany by za zaoyciela sekty religijnej orfikw i twrc mistycznej teogonii i antropogonii. Z imieniem Orfeusza bya zwizana obfita literatura mistyczno-filozoficzna, czciowo archaiczna (fragmenty cytuj Platon i Eurypides), czciowo pniejsza, apokryficzna. Nauka orficka miaa charakter wtajemniczenia. Wywara wpyw
1

Co do mnie, nie sdz, eby wypadao nazywa filozofem czowieka, ktry takie rzeczy opowiada o bogach, i w ogle nie wiem, jak naleaoby okreli tego, kto nie wstydzi si przypisywa bogom wszelkich namitnoci czowieczych, take tych najhaniebniejszych, o ktrych ludzie rzadko nawet mwi. Wedle mitu Orfeusz zosta rozszarpany przez kobiety. Natomiast na napisie wyrytym w macedoskim miecie Dion czytamy, e zgin raony piorunem. Epigramat ten brzmi:
Tu pochoway Muzy Orieusza z Tracji, poet, ktrego razi piorunem Zeus wysoko wadncy.

Pisarze, ktrzy filozofi wywodz od barbarzycw, mwi te o rnych postaciach, jakie filozofia przybieraa u poszczeglnych narodw. Tak wic gymnosofici i druidzi mieli naucza filozofii w formie zagadek; zalecali oddawanie czci bogom, nieczynienie za i wiczenie si w dzielnoci. Kleitarchos w XII ksidze [Historii Aleksandra] l mwi, e gymnosofici s obona pitagoreizm, Platona i neoplatonikw. Orficy wierzyli w niemiertelno duszy, dla ktrej ciao jest grobem czy wiezieniem, i w metempsychoz. Oprcz znanego mitu o Orfeuszu i Eurydyce (ktry zreszt pierwotnie koczy si szczliwie, wyprowadzeniem Eurydyki z podziemi) istnia te mit o mierci Orfeusza, ktry mia zgin rozszarpany przez Menady (jak Penteusz, bohater Bakchantek Eurypidesa); mit ten by temairrn zaginionej tragedii Aischylosa pt. lub (Bakchaniki). Zarzut opowiadania niemoralnych historii o bogach, na ktry tutaj powouje si Diogenes, stawia Orfeuszowi retor Isokrates (IV w. p. n. e.). 1 Kleitarchos z Aleksandrii y w pierwszej poowie III w. p. n. e. Nalea do drugiego pokolenia historykw Aleksandra Wielkiego Macedoskiego, ktrego czyny zna ju tylko z tradycji. Dzieo jego (zaginione) miao, jak si wydaje, niewielk warto historyczn, ale chtnie byo czycane z uwagi na walory sensacyjne i stao si podstaw pniejszych

jtni nawet wobec mierci. Ten sam historyk podaje, e Chaldejczycy zajmowali si astronomi i przepowiadaniem przyszoci, magowie za spdzali czas na oddawaniu czci bogom, ofiarach i modach, uwaali bowiem, e tylko ich prb wysuchuj bogowie. Magowie uprawiaj rwnie spekulacje na temat istoty i pochodzenia bogw, ktrych identyfikuj z ogniem, ziemi i wod. Potpiaj wznoszenie bogom posgw i przypisywanie im pci mskiej lub eskiej. Nauczaj te o sprawiedliwoci. Za obyczaj bezbony uwaaj palenie zwok, a za obyczaj zbony obcowanie seksualne z wasn matk lub crk; mwi o tym Sotion w XXIII ksidze (Sukcesji filozofw)1. Uprawiaj te wrbiarstwo i przepowiadanie przyszoci oraz twierdz, e objawiaj si im bogowie. Wierz, e w powietrzu jest peno podobizn (), ktre emanuj niby opary i dostaj si do oczu ludzi bystro widzcych 2. Zabraniaj noszenia szat strojnych i ozdb ze zota; sami ubieraj si na biao, pi na somie, a ywi si warzywami, serem i czarnym chlebem; jako kija uywaj trzciny, ktr te wbijaj w ser, w ten sposb podnoszc go do ust i nastpnie zjadajc. Magia czarnoksiska bya magom nie znana; stwierdza to Arystoteles w pimie O magii3 i Deinon4
popularnych ywotw Aleksandra. Kleitarchos przedstawia Aleksandra w wietle niekorzystnym, jako okrutnika. 1 Por. wyej przyp. i do str. 4. 2 Idole () obrazy, podobizny czy formy, wprowadzi do swej teorii poznania Demokryt; idole stale wypywaj czy emanuj z rzeczy i dziki nim moliwe jest postrzeganie zmysowe. Teori t przej Epikur, a od niego Lukrecjusz, u ktrego idole nazywaj si simulacra. 3 Por. wyej przyp. 2 do str. 3. 4 Deinon (lub Dinon) z Kolofonu, ojciec wyej cytowanego Klei-

10

w V ksidze Historii. Tene Deinon mwi, e imi Zoroaster" oznacza Czciciela gwiazd"1; tak samo tumaczy je Hermodoros. Arystoteles w I ksidze dialogu O filozofii2 twierdzi, e magowie byli starsi od Egipcjan, e wedle ich nauki s dwie pierwsze zasady (): Dobry duch ( ), nazywany Zeusem lub Ormuzdem, i Zy duch (s ), zwany Hadesem lub Arymanem. Potwierdza to Hennippos [ze Smyrny]3 w I ksidze pisma O magach, Eudoksos [z Knidos]4 w Podry dookoa wiata i Teopompos [z Chios] w Historii Filipa 5. Ten ostatni podaje rwnie, e magowie nauczali o zmartwychwstaniu i czekajcej ludzi niemiertelnoci oraz wierzyli, e wiat bdzie trwa dziki ich modlitwom. Powiadcza to rwnie Eudemos z Rodos. Wedle

tarcha, by autorem historii Persji do Artakserksesa Ochosa (ktry panowa 358338 p. n. e.) pt. . 1 Etymologia ta, powszechnie przyjmowana w Grecji na podstawie zhellenizowanej formy imienia Zaratustry (Zoroaster), jest bdna. 2 Dialog O filozofii (zaginiony) napisa Arystoteles w Assos; zawiera on niejako program jego filozofii. 3 Hermippos ze Smyrny, perypatetyk z III w. p. n. e. By pisarzem bardzo podnym, ale niezbyt obiektywnym; pisa biografie filozofw, poetw, prawodawcw. Korzysta z niego Plutarch. Diogenes powouje si na jego pisma O magach, O mdrcach, O siedmiu mdrcach, O Arystotelesie, O Teofracie, O Pitagorasie, ywoty. 4 Eudoksos z Knidos, por. wyej przypis 2. do str. 5, Diogenes powici mu 86 91 ks. VIII, a poza tym trzy razy (I 29, VIII 90, IX 83) cytuje jego Podr dookoa wiata ( ). 5 Teopompas z Chios, historyk grecki z IV w. p. n. e., -ucze Isokratesa, autor zaginionych dzie historycznych: ' (Historia Grecji, kontynuujca Tukidydesa i obejmujca okres 411394 p. n. e.) i (historia powszechna, koncentrujca si na dziejach Macedonii od wstpienia na tron Filipa, 359 p. n. e.).

11

Hekatajosa [z Miletu]1 magowie uwaali bogw za zrodzonych. Klearchos z Soloi2 (w pimie O wyksztaceniu) od magw wywodzi gymnosofistw, a niektrzy pisarze uwaaj rwnie Judajczykw za kontynuatorw nauki magw. Autorzy, ktrzy pisz o magach, krytykuj Herodota; dowodz, e nie moe by prawd, jakoby Kserkses rzuci oszczepem w soce, a morze chcia zaku w kajdany, poniewa magowie uwaali morze i soce za bstwa 3; mg natomiast niszczy posgi bogw. Filozofowie egipscy mieli takie oto wyobraenia o bogach i o sprawiedliwoci. Za pierwsz zasad () uwaali materi (), z ktrej wyodrbniy si nastpne cztery elementy (), a z nich
Hekatajos z Miletu, logograf z VI w. p. n. e., autor Genealogii (), rodowodw i tradycji znaczniejszych rodw, m. in. wasnego, i Podroy dookoa wiata ( lub ), dzielcej si na dwie czci: Europ i Azj (obejmujc rwnie Egipt i Libi). 2 Klearchos z Soloi, ucze Arystotelesa, autor wielu pism (zaginionych) zawierajcych ciekawostki z rnych dziedzin (m. in. O wyksztaceniu, O nie, O sposobie ycia, scil. rnych ludw, O pochlebcach, O mioci). Diogenes cytuje z nich O wyksztaceniu i Pochwa Platona. 3 Herodot opowiada (VII 3435), e Kserkses, wyprawiajc si na Grecj, zagniewany na Hellespont, poniewa burza morska zniszczya most, ktry jego ludzie poprzedniego dnia przerzucili przez cienin, aeby armia perska moga przej do Grecji, rozkaza wymierzy Hellespontowi trzysta batw oraz spuci do morza par kajdan; co wicej... rwnoczenie wysa katw, aby Hellespont napitnowali (scil. rozpalonym elazem)" (przek. S. Hammera). Natomiast Herodot nie mwi o strzelaniu do soca przeciwnie, w VII 54 dowiadujemy si, e przeprawiajc si po raz drugi przez Hellespont, Kserkses modli si do soca, po czym wrzuci do morza czar, zoty mieszalnik i miecz albo na cze soca, albo te aujc, e poprzednio osmaga Hellespont, za to wanie obdarowa teraz morze". I tutaj wic widzimy, e Diogenes nie czerpa z Herodota bezporednio.
1

12

powstay rozmaite gatunki istot ywych. Bogiem jest dla nich soce pod imieniem Ozirisa, i ksiyc pod imieniem Izydy. Skarabeusza, smoka, jastrzbia i inne zwierzta uwaaj za symbole bogw (mwi o tym Manethon w Wycigu z pism przyrodniczych1 i Hekatajos2 w I ksidze pisma O filozofii egipskiej); stawiali im posgi i witynie, poniewa nie znali u prawdziwego wygldu bstwa. Wierzyli, e wiat kiedy zosta stworzony i kiedy ulegnie zagadzie, i e ma ksztat kuli. e gwiazdy s zbudowane z ognia i e od tego, jak ogie jest w nich zmieszany, zale wydarzenia na ziemi. e zamienie ksiyca nastpuje wtedy, kiedy ksiyc dostaje si w obszar cienia ziemi. Wierzyli te w niemiertelno duszy i w metempsychoz. Uczyli, e deszcz powstaje wskutek zmian w atmosferze. Wyjaniali te inne zjawiska przyrodnicze, o czym mwi Hekatajos i Aristagoras [z Miletu] 3. Mieli prawa okrelajce, co jest sprawiedliwe, a co nie, a za ich twrc uwaali Hermesa. Zwierztom uytecznym oddawali cze bosk. Uwaali si za wynalazcw geometrii, astronomii i arytmetyki.
Manethon z Sebennytos, kapan egipski z III w. p. n. e. Napisa po grecku Histori Egiptu (), zachowan tylko w pniejszych wycigach, ale nawet w tej postaci stanowic cenne rdo dla egiptologii, oraz wspomniane tu Wycigi z pism filozofw przyrody ( ). Przypisywany mu poemat o wpywie gwiazd na losy ludzi powsta prawdopodobnie dopiero w IV w. p. n. e. 2 Hekatajos z Teos i wspomniany niej (IX 69) Hekatajos z Abdery, to w rzeczywistoci jeden i ten sam czowiek, filozof, pozostajcy pod wpywem Demokryta, sofistw i sceptykw. By on autorem pisma o historii i cywilizacji Egiptu. Na Hekatajosie opiera si czciowo upomniany wyej Manethon. 3 Aristagoras z Miletu, grecki historyk z III w. p. n. e.; napisa histori Egiptu.
1

13

Tyle niechaj wystarczy w kwestii wynalezienia filozofii. Terminu filozofia" () pierwszy uy Pitagoras i on te pierwszy sam siebie nazwa filozofem (), mianowicie w Sikionie, w rozmowie z Leonem, wadc Sikionu czy te Fliuntu 1. Wtedy to jak stwierdza Heraklides z Pontu w pimie O zmarej2 Pitagoras powiedzia, e aden czowiek nie jest mdry, mdry jest tylko bg. Przedtem filozofi nazywano mdroci (), a czowieka uprawiajcego filozofi i ju w niej wydoskonalonego mdrcem (); natomiast filozofem () tego, ktry mdro miuje. Mdrcy [czyli filozofowie] byli te nazywani sofistami (), zreszt nie tylko oni, lecz take poeci; na przykad Kratinos, kiedy w Archilochach 3 wychwala Homera i Hezjoda, mwi o nich take jako o sofistach. Jako mdrcw [w wskim tego sowa znaczeniu] wymienia si siedmiu: Talesa [z Miletu], Solona [z Aten], Periandra [z Koryntu], Kleobulosa [z Lindos], Chilona [ze Sparty], Biasa [z Prieny] i Pittakosa [z Mytileny]; niektrzy dodaj do nich jeszcze AnaLeon by tyranem miasta Fliunt na Peloponezie w VI w. p. n. e. O Heraklidesie z Pontu, uczniu Platona, mwi Diogenes obszernie w ks. V 8694, nie wymienia tam jednak cytowanego tutaj pisma prawdopodobnie dlatego, e nie daje si ono zaliczy do adnego z wyodrbnionych tam dziaw tematycznych. Heraklides zajmowa si wiedz tajemn. Powici rwnie osobne pismo legendzie Pitagorasa, ugruntowujc tradycj Pitagorasa-mdrca. 3 Kratinos z Aten (ok. 520423 p. n. e.), starszy rywal Arystofanesa, nalea do gwnych reprezentantw Starej Komedii attyckiej. W Archilochach (tytu od jambografa Archilocha; z komedii tej zachoway si tylko fragmenty) wystpowa jako rzecznik partii konserwatywnej i szydzi z demokracji ateskiej.
2 1

14

charsisa Scyt, Myzona z Chen, Ferekydesa z Syros i Epimenidesa z Krety, a czasem zalicza si do mdrcw tyrana [ateskiego] Pizystrata. To wic byli owi pierwsi mdrcy. Filozofia [we waciwym tego sowa znaczeniu] miaa dwa nurty: jeden zaczyna si od Anaksymandra, drugi od Pitagorasa. Anaksymander by uczniem Talesa, Pitagoras za nawizywa do Ferekydesa. Pierwszy nurt jest nazywany joskim, poniewa Anaksymander uczy si u Talesa, ktry pochodzi z Miletu, a wic by Joczykiem, drugi za italskim, poniewa Pitagoras naucza przede wszystkim w Italii. Kierunek joski koczy si na Kleitomachu, Chryzypie i Teofracie, italski za na Epikurze. W nurcie joskim sukcesja filozofw przebiegaa nastpujco: od Talesa poprzez Anaksymandra, Anaksymenesa, Anaksagorasa i Archelaosa do Sokratesa, ktry wprowadzi do filozofii etyk. Od Sokratesa wywodz si sokratycy, a wrd nich Platon, ktry zaoy Dawn Akademi. Po Platonie kierowali Akademi: Speuzyp, Ksenokrates, Polemon, Krantor, Krates [z Aten], a po nim Arkesilaos, twrca redniej Akademii; nastpc Arkesilaosa by Lakydes, ktry da pocztek Nowej Akademii l. Po Lakydesie scholarch zosta Karneades, a po nim Kleitomachos, na ktrym koczy si linia joska. To odgazienie nurtu joskiego, ktre koczy si na Chryzypie, prowadzi od Sokratesa poprzez Antystenesa, Diogenesa Cynika, Kratesa z Teb, Zenona
Diogenes tutaj i w ks. IV 59 61 uwaa za zaoyciela Nowej Akademii Lakydesa: natomiast Sekstus Empiryk Arkesilaosa.
1

15

z Kition do Kleantesa, po ktrym kierownictwo szkoy przej Chryzyp; to za, ktre koczy si na Teofracie, wywodzi si od Platona i prowadzi poprzez jego ucznia Arystotelesa do Teofrasta, ktry by uczniem i nastpc Arystotelesa. Tak koczy si filozofia joska. W filozofii italskiej sukcesja przedstawia si tak: uczniem Ferekydesa by Pitagoras, uczniem Pitagorasa jego syn Telauges, uczniem Telaugesa Ksenofanes, uczniem Ksenofanesa Parmenides, Parmenidesa Zenon z Elei, Zenona Leukippos, Leukippa Demokryt. Ten ostatni mia wielu uczniw; najwybitniejszymi z nich byli Nauzyfanes i Naukydes, nauczyciele Epikura. Filozofw mona podzieli na dogmatykw i efektykw [czyli sceptykw]. Dogmatykami s ci, ktrzy co twierdz o rzeczach, uwaajc je za poznawalne, efektykami za ci, ktrzy powstrzymuj si od wydawania sdw o rzeczach, poniewa uwaaj je za niepoznawalne. Mona te dzieli filozofw w zalenoci od tego, czy i jak wiele pisali. Jedni bowiem pozostawili po sobie pisma, inni w ogle nie pisali. Do tych, ktrzy nic nie napisali, nale wedle niektrych naszych rde Sokrates, Stilpon, Filip [z Opuntu], Menedemos, Pyrron, Teodor [Ateista], Karneades, Bryzon [z Heraklei]; inni dodaj do nich jeszcze Pitagorasa i Aristona z Chios, po ktrych zostao tylko kilka listw. Do filozofw, ktrzy byli autorami tylko jednego dziea, nale: Melissos, Parmenides, Anaksagoras. Duo pisa Zenon, wicej Ksenofanes, jeszcze wicej Demokryt; dalej id kolejno pod wzgldem liczby dzie napisanych: Arystoteles, Epikur i wreszcie literacko najpodniejszy z filozofw Chryzyp.

16

Niektre szkoy filozoficzne otrzymay nazw od miast [w ktrych si rozwijay], na przykad szkoa elejska [od Elidy na Peloponezie], megarejska [od Megary na Istmie Korynckim], eretrejska [od Eretrii na Eubei], cyrenajska [od Cyreny w Afryce Pnocnej]; inne od miejsca [swych zebra], na przykad akademicy [od Akademii, czyli gaju Akademosa w Atenach] lub stoicy [od ateskiego portyku Stoa Poikile]. Niektrzy filozofowie otrzymali nazw od pewnych okolicznoci charakterystycznych, jak perypatetycy [od przechadzania si, ], niektrzy znowu od pogardliwego przezwiska, jak cynicy [od psa, ]. Czasem filozofowie otrzymuj miano od charakterystycznego dla nich usposobienia, jak na przykad eudajmonicy [od denia do szczcia, ], a czasem znowu od charakterystycznego rysu swego filozofowania, jak filaleci [od mioci do prawdy, i ], elenktycy [od zbijania dowodw przeciwnika, ] lub analogicy [od upodobania do wnioskowania przez analogi, ]. Niektrzy przybieraj nazw od imienia mistrza, jak sokratycy [od Sokratesa], epikurejczycy [od Epikura] itp. Niekiedy filozofowie otrzymuj nazw od przedmiotu swoich bada; na przykad zajmujcy si zagadnieniami przyrodniczymi zwani s fizykami [czyli przyrodnikami] 1, ci, ktrzy zajmuj si obyczajami i moralnoci etykami, a ci, ktrzy interesuj si subtelnociami sw i rozumowa () dialektykami. Filozofia ma trzy dziay: fizyk [czyli filozofi przyrody], etyk i dialektyk [czyli logik]. Fizyka
Fizyka" i fizyk" ( , ) oznaczaj filozofi i filozofw zajmujcych si tumaczeniem przyrody, jej powstania, istoty itp.
1

17

traktuje o wszechwiecie i wszystkim, co si w nim znajduje, etyka o tym, jak naley y i co jest wane dla czowieka, dialektyka za [czyli logika] dostarcza obu tym dyscyplinom sposobw dowodzenia. A do Archelaosa dominujc dyscyplin filozoficzn bya fizyka [czyli filozofia przyrody]; Sokrates, jak ju powiedzielimy, wprowadzi etyk, a Zenon z Elei dialektyk. W etyce byo dziesi szk: 1) akademicka, 2) cyrenajska, 3) elejska, 4) megarejska, 5) cynicka, 6) eretrejska, 7) dialektyczna, 8) perypatetycka, 9) stoicka i 10) epikurejska. Zaoycielami tych szk byli: Akademii Dawnej Platon, Akademii redniej Arkesilaos, Akademii Nowej Lakydes, szkoy cyrenajskiej Arystyp z Cyreny, elejskiej Fedon z Elidy, megarejskiej Euklides z Megary, cynickiej Antystenes z Aten, eretrejskiej Menedemos z Eretrii, dialektycznej Kleitomachos z Kartaginy, perypatetyckiej Arystoteles ze Stagiry, stoickiej Zenon z Kition i wreszcie epikurejskiej Epikur, od ktrego wzia te ona swoj nazw. Hippobotos1 w pimie O szkoach filozoficznych wymienia tylko dziewi kierunkw, czyli szk, mianowicie: 1) megarejsk, 2) eretrejsk, 3) cyrenajsk, 4) epikurejsk, 5) annikeryjsk, 6) teodoryck, 7) zenonitw, czyli stoikw, 8) Dawn Akademi i 9) Perypat. Nie uwzgldnia wic cynikw, elejczykw i dialektykw. Jeli chodzi o pyrroczykw [czyli sceptykw
Hippobotos, pisarz z koca III w. p. n. e., by autorem a (O szkolach filozoficznych) i (Wykaz filozofw). By jednym ze rde Diogenesa,
1

18

lub efektykw], to na og nie uwaa si ich za odrbn szko, a to z powodu niejasnoci ich pogldw. Niektrzy sdz, e pod pewnymi wzgldami stanowi oni odrbn szko filozoficzn, a pod pewnymi wzgldami szkoy nie stanowi. Nam wydaje si jednak, e jest to odrbna szkoa. Szko (') nazywamy bowiem grup filozofw, ktra kieruje si lub co najmniej sdzi, e si kieruje pewn okrelon zasad rozumow ( ), ktra jej wydaje si suszna. Na tej podstawie mamy prawo nazywa pyrroczykw szko sceptyczn. Jeeli natomiast przez okrelenie szkoa" rozumie si skanianie si do pewnych okrelonych pozytywnych przewiadcze (), tworzcych koherentny system, to nie mona nazwa ich szko, poniewa takich przewiadcze nie maj. Takie wic byy pocztki filozofii, taka kolejno jej reprezentantw, tyle jest dyscyplin i tyle szk filozoficznych. Niedawno pojawia si jeszcze jedna szkoa, eklektyczna. Stworzy j Potamon z Aleksandrii1 w ten sposb, e z kadej ze szk dotychczasowych wybra to, co mu w niej odpowiadao, A wic uznaje on jak pisze w Elementach kryteria prawdy. S nimi: to, co dokonuje sdu, czyli rozum wadczy ( ), i to, czym si rozum dla wydania sdu posuguje niby narzdziem, na przykad najdokadniejsze spostrzeenie
Potamon z Aleksandrii y w czasach Augusta, tote okrelenie Diogenesa Laertiosa (ktry pisa w pierwszej poowie III w. n. e.) niedawno" trudno uzna za cise. Usener przypuszcza, e w starym rdle, na ktrym opiera si Diogenes w wykadzie nauki Potamona, uyte byo to wyraenie i e Diogenes je mechanicznie przepisa. Potamon sam nazwa swoj szko wybierajc", czyli eklektyczn ( ).
1

19

( ) 1. Pierwszymi zasadami wszechrzeczy s dla niego: materia (), przyczyna sprawcza ( ), jako () i miejsce (), innymi sowy: z czego jest jaka rzecz ( ), dziki czemu jest (' ), jaka jest () i gdzie jest ( )2. Za cel najwyszy (), do ktrego wszystko zmierza, uwaa ycie doskonae pod kadym wzgldem, realizujce wszystkie dobra, nie wyczajc dbr cielesnych i dbr zewntrznych. Teraz zajmiemy si ju poszczeglnymi filozofami, zaczynajc od Talesa.
1 2

Element stoicki. Element perypatetycki.

20

Rozdzia pierwszy

Tales
ok. r. 585 p. n. e.

Wedug wiadectw przekazanych przez Herodota, Durisa i Demokryta, Tales by synem Egzamiasza i Kleobuliny z rodu Telidw1, Fenicjan najszlachetniejszego rodu, wywodzcych si od Kadmosa i Agenora. Jak podaje Platon2, zaliczano go do siedmiu mdrcw i wanie on pierwszy otrzyma nazw mdrca za czasw, kiedy archontem w Atenach by Damazjas i kiedy przyja si nazwa siedmiu mdrcw", o czym wspomina Demetrios z Faleronu w Spisie archontw. Zosta wpisany na list obywateli Miletu, kiedy tam przyby razem z wygnanym z Fenicji Neileosem; albo te, jak podaje wikszo rde, by rodowitym Milezyjczykiem i pochodzi ze znakomitego rodu. Wycofawszy si z ycia publicznego, Tales powici si badaniom przyrodniczym. Wedug niektrych wiadectw nie zostawi adnych pism; przypisywana mu bowiem Astronomia eglarska jest, jak powiadaj, dzieem Fokosa z Samos. Kallimach uwaa Talesa
1 2

Wedug Bywatera powinno by: Nelidw. Protagoras 343 A.

21

za odkrywc Maej Niedwiedzicy i tak mwi o nim w swoich Jambach:

On to, jak mwi, okreli obieg gwiazd Maego Wozu, Wedle ktrego po morzach egluj Fenicjanie1.

Wedug innych wiadectw natomiast Tales napisa tylko dwa dziea: O przesileniu i O zrwnaniu dnia z noc; inne zjawiska mia uwaa za niepoznawalne. Wedug innych znw wiadectw Tales zajmowa si pierwszy astronomi oraz przepowiadaniem zamie soca i przesile dnia z noc; mwi o tym Eudemos w Historii astronomii2. Z tego to powodu podziwiali go Ksenofanes i Herodot, a potwierdzaj to Heraklit i Demokryt. Niektrzy pisarze, a wrd nich poeta Choirilos, twierdz, e Tales pierwszy utrzymywa, i dusze s niemiertelne. Rwnie on pierwszy odkry bieg soca od zwrotnika do zwrotnika, a wedug niektrych wiadectw pierwszy okreli take wielko soca i ksiyca jako jedn siedemset dwudziest cz drogi ich obiegw. On te pierwszy nazwa ostatni dzie miesica trzydziestk" () oraz, jak twierdz niektrzy, pierwszy rozwaa zagadnienia przyrodnicze. Arystoteles i Hippiasz twierdz, e opierajc si na obserwacji kamienia magnetycznego i bursztynu Tales przypisywa posiadanie duszy take ciaom martwym. Pamfila podaje, e Tales, ktry uczy si geometrii u Egipcjan, pierwszy wpisa trjkt prostoOwidiusz (Tristia IV 3) podaje, e eglarze greccy okrelali pooenie na morzu wedug Wielkiego Wozu, eglarze za feniccy wedug Maego Wozu. 2 Eudemos, Physica fr. 94 Spengel. Zachowaa si wiadomo, e Tales przepowiedzia cakowite zamienie soca w r. 585 p. n. e., ktre przyczynio si do zwycistwa Grekw w bitwie nad rzek Halys.
1

22

ktny w koo1 i zoy za to bogom wou w ofierze. Inni, a wrd nich matematyk Apollodor, podaj, e dokona tego Pitagoras. Tales rozwin te odkrycia dokonane wedle tego, co mwi Kallimach w Jambach przez Euforbosa z Frygii, a dotyczce trjktw [prostoktnych] nierwnobocznych oraz wszystkiego, co ma zwizek z teori linii. Wydaje si, e rwnie w sprawach publicznych udziela Tales jak najlepszych rad. Tak wic, kiedy Krezus wysa do Miletu poselstwo z propozycj zawarcia przymierza, Tales temu si przeciwstawi i pniej, gdy Cyrus zwyciy, miasto dziki temu wanie zostao uratowane. Wedug Heraklidesa z [Pontu] Tales y w samotnoci i odosobnieniu. Niektrzy jednak utrzymuj, e by onaty i mia syna Kybistosa; inni znw twierdz, e pozosta w stanie bezennym i e adoptowa syna swej siostry, a kiedy go zapytano, dlaczego nie ma wasnych dzieci, odpowiedzia, e dlatego, i kocha dzieci. Opowiadaj rwnie, e matce, ktra chciaa go zmusi do maestwa, odpowiada: Jeszcze nie pora", a gdy ta znw nalegaa, kiedy ju zacz si starze, odpowiada: Ju nie pora". Hieronim z Rodos w drugiej ksidze swoich Notatek historycznych opowiada, e Tales chcc wykaza, jak atwo jest si wzbogaci, kiedy przewidywa obfity zbir oliwek, wydzierawi prasy do toczenia oliwek i w ten sposb dorobi si duego majtku. Tales uczy, e pocztkiem wszechrzeczy jest woda, e wiat ma dusz i jest peen demonw. Mwi te,
Chodzi tu prawdopodobnie o trjkt prostoktny oparty przeciwprostoktn na rednicy koa.
1

23

e to on odkry pory roku i podzieli rok na 365 dni. Tales nie mia nauczyciela, jeli nie bra pod uwag tego, e kiedy przyby do Egiptu, korzysta z nauk tamtejszych kapanw. Hieronim podaje, e Tales obliczy wysoko piramid, mierzc ich cie w chwili, gdy cie ciaa ludzkiego ma dugo rwn jego wysokoci. Wedug Miniasa Tales by wspczesny Trazybulowi, tyranowi Miletu. Powszechnie znana jest historia o trjnogu, znalezionym przez rybakw i przekazanym przez ludno Miletu [siedmiu] mdrcom. Pono modzi Joczycy kupili od rybakw w Milecie sie, a kiedy wyowili trjng, doszo do sporu midzy nimi, komu powinien on przypa. Milezyjczycy odesali spraw do Delf. Wyrocznia boga brzmiaa:
Dzieci Miletu, w sprawie trjnoga zapytujesz Feba? Kto w mdroci jest pierwszy, temu daj trjng.

Dali wic trjng Talesowi; ten z kolei przekaza go innemu, ten znw innemu, a otrzyma go Solon, ktry orzek, e pierwszy w mdroci jest bg1, i odesa trjng do Delf. T sam histori inaczej przedstawia Kallimach w Jambach, opierajc si na Leandriosie z Miletu. Mianowicie niejaki Batykles z Arkadii mia zostawi puchar, nakazujc na ou mierci, aby oddano go najlepszemu z mdrcw". Dosta go wic Tales, a kiedy puchar ten obieg kolejno wszystkich mdrcw, ponownie do niego wrci. Tales za odesa go Apollinowi Didymejskiemu z takimi, wedug Kallimacha, sowy:
Wadcy ludu wywodzcego si od Neileosa ofiarowuje mnie Tales, ktry mnie dwukrotnie otrzyma w nagrod.
1

Tj. Apollo Delficki.

24

proz da si tak powiedzie: Tales z Miletu, syn Egzamiasza, nagrod dwakro otrzyman od Grekw ofiarowuje Apollinowi Didymejskiemu". Puchar ten zanis syn Batyklesa, imieniem Tyrion, jak podaj Eleuzis w swej ksidze O Achillesie i Alekson z Myndos w dziewitej ksidze Zbioru mitw. Euaoksos z Knidos i Euantes z Miletu podaj natomiast, e ktry z przyjaci Krezusa otrzyma od krla zoty puchar, przeznaczony dla najmdrzejszego z Grekw, i da go Talesowi. Nastpnie puchar ten dosta si Chilonowi, ktry zapyta Apollina Pytyjskiego, kto jest od niego mdrzejszy i otrzyma odpowied, e Myzon. O tym Myzonie bdzie niej mowa. (Niektrzy, idc za Eudoksosem, wymieniaj go wrd siedmiu mdrcw zamiast Kleobulosa, Platon1 za zamiast Periandra). A oto, co powiedzia o nim Apollo Pytyjski:
Mj wyrok taki: Myzon z Chene w Oicie wikszy jest od ciebie umysem.

Pytanie to zada Anacharsis. Daimachos z Platei za i Klearchos podaj, e Krezus przesa puchar Pittakosowi i w ten sposb zacz on kry wrd mdrcw. Andron w pimie O Trjnogu podaje, e Argiwowie ofiarowali trjng jako nagrod za cnot dla najmdrzejszego spord Grekw. Za takiego zosta uznany Spartaczyk Aristodemos, ktry jednak zrezygnowa z niego na rzecz Chilona. Aristodemosa wspomina take Alkajos w sposb nastpujcy:
Jak mwi, Aristodemos trafne wyrzek w Sparcie zdanie: Czowieka ocenia si wedle pienidzy: nikt kto biedny, nie cieszy si szacunkiem.
1

Protagoras 343 A.

25

Inni podaj, e Periander wysa do tyrana Miletu, Trazybula, okrt zaadowany towarami: okrt rozbi si na morzu u wybrzey wyspy Kos; w Jaki czas potem nieznani rybacy znaleli trjng w tym miejscu. Natomiast Fanodikos podaje, e znaleziono trjng na morzu niedaleko Aten i odniesiono go do miasta, a po zwoaniu zgromadzenia ludowego odesano do Biasa. O tym, dlaczego tak zrobiono, bdzie mowa w yciorysie Biasa. Inni znw utrzymuj, e Hefajstos uku ten trjng i ofiarowa go jako upominek lubny Pelopsowi. Nastpnie przeszed on w posiadanie Menelausa i wraz z Helen zosta porwany przez Aleksandra. Helena rzucia go do morza koo wyspy Kos, mwic, e stanic si on przyczyn wielkich sporw. Po pewnym czasie mieszkacy miasta Lebedos, kupiwszy od rybakw sie z poowem, znaleli w niej trjng; wszczli o niego ktni z rybakami i udali si na wysp Kos, ale gdy i tutaj nie doszli do porozumienia, przedoyli spraw Miletowi jako swej metropolii. Kiedy za wysani przez Milet posowie nie uzyskali posuchu, Miezyjczycy wypowiedzieli"wojn mieszkacom wyspy Kos. Po jednej i drugiej stronie pado wielu walczcych i wyrocznia wwczas orzeka, e trjng naley odda najmdrzejszemu. Wtedy obie strony zgodziy si, aby dosta go Tales. Tales za odda go pniej Apollinowi Didymejskiemu. Wyrocznia dla mieszkacw wyspy Kos brzmiaa tak:
Nie prdzej umilknie spr Jonw z Meropami, a trjng zoty, ktry Hefajstos rzuci do morza, z miasta wylecie, aby dosta si do domu mdrca, ktry wie, co jest, co bedzie i co byo.

26

A tak dla Milezyjczykw:

Dzieci Miletu, w sprawie trjnoga zapytujesz Feba?

co ju wyej zostao przytoczone1. Tyle na temat trjnogu. Hermippos w ywotach przypisuje Talesowi sowa, ktre inni przypisuj Sokratesowi. Mia bowiem, wedle tego autora, mwi, e za trzy rzeczy skada dziki losowi: po pierwsze, e si urodzi czowiekiem, a nie zwierzciem, po wtre, e si urodzi mczyzn, a nie kobiet, po trzecie, e urodzi si Grekiem, a nie barbarzyc. Opowiadaj take, e kiedy prowadzony przez star suc wyszed z domu, aby obserwowa gwiazdy, wpad do dou i uskara si na to, staruszka odpara: Ty, Talesie, nie mogc dostrzec tego, co jest pod nogami, chciaby pozna to, co jest na niebie!"2. O tym, e Tales zajmowa si astronomi, mwi take Timon, chwalc go w Szydach jako
Jednego z siedmiu mdrcw, mdrego astronoma Talesa.

Jak podaje Lobon z Argos, to, co Tales napisa, wynosi okoo 200 wierszy. Na jego pomniku taki by napis:
Tego Talesa, ktrego joski Milet wyhodowa, najmdrszego astronoma jest to wizerunek.

Z jego pieni piewa si dzi jeszcze nastpujce:

Gadulstwo nigdy nie zwiastuje rozumnej myli. Jednej szukaj mdroci,

Por. wyej 28. Powysz anegdot przytacza te Platon, Teajtet 174 A, zna j Ezop, Bajka 40, nawizuje do niej La Fontaine II 13.
2

27

Jedn wybieraj warto, A uwolnisz si od gadatliwych jzykw ludzkich.

Przypisuje mu si take nastpujce wypowiedzi:

Najstarsz z rzeczy istniejcych jest Bg; jest bowiem niezrodzony. Najpikniejsz wiat; jest bowiem dzieem Boga. Najwiksz miejsce; wszystko bowiem w sobie mieci. Najszybsz myl; poprzez wszystko bowiem przebiega. Najsilniejsz konieczno; wszystkim bowiem rzdzi. Najmdrzejsz czas; wszystko bowiem ujawni.

Tales mawia, e mier niczym si nie rni od ycia. Dlaczego wic powiedzia kto nie umierasz?" Wanie dlatego odpar e mier si nie rni od ycia". Na pytanie, co byo najpierw, noc czy dzie, odpowiedzia: Noc, o jeden dzie pierwiej". Zapyta go kto, czy ukryje si przed bogami czowiek, ktry le czyni? Nie ukryje si odpar nawet ten, kto zamierza le czyni". Gdy zapyta go cudzoca, czy wolno mu stwierdzi pod przysig, e nie cudzooy, odpowiedzia: Krzywoprzysistwo nie jest gorsze od cudzostwa". Na pytanie, co jest trudne, odpar: Pozna samego siebie", na pytanie, co jest atwe: Udziela rad bliniemu", a na pytanie, co jest najprzyjemniejsze Osign to, czego si pragno". Na pytanie, co jest boskie To, co nie ma pocztku ani koca"; co jest widokiem najbardziej niezwykym Tyran, ktry doy pnego wieku"; jak mona najatwiej znie nieszczcie Widzc nieprzyjaci dotknitych jeszcze wikszym nieszczciem"; w jaki sposb y najlepiej i najsprawiedliwiej Nie czynic tego, co u innych ganimy"; kto jest szczliwy Ten, kto ma zdrowe ciao, bogat dusz i natur podatn do ksztacenia".

28

Mwi te, e trzeba pamita o przyjacioach, zarwno obecnych, jak nieobecnych, e nie twarz naley upiksza, ale by piknym przez swe postpowanie. Nie boga si mawia w nieuczciwy sposb, eby nie cign na siebie zej sawy obmow tych, ktrzy ci zaufali". Jak wdziczno mwi Tales okaesz rodzicom, takiej spodziewaj si od swoich dzieci". Twierdzi, e Nil wystpuje z brzegw dlatego, e przeciwne wiatry pasatowe wstrzymuj nurt rzeki. Apollodor podaje w Kronice, e Tales urodzi si w pierwszym roku trzydziestej dziewitej 1 Olimpiady. Umar za w wieku 78 (albo wedle Sosikratesa w wieku lat 90), poniewa stao si to w czasie pidziesitej smej Olimpiady [548 p. n. e.] 2. y wspczenie z Krezusem, ktremu przyrzek uatwi przejcie przez rzek Halys3 bez mostu, zmieniajc kierunek jej biegu. Byo jeszcze piciu innych Talesw, jak podaje Demetrios z Magnezji w Pisarzach o tym samym imieniu: pierwszy retor Tales z Kallatydy, odznaczajcy si przesadnym stylem wymowy; drugi utalentowany malarz Tales z Sikionu; trzeci najstarszy z nich, wspczesny Hezjoda, Homera i Likurga; czwarty wspomniany przez Durisa w ksidze O malarstwie;
(= pitej) ms., (= dziewitej) Diels i Long, a wic albo w r. 640, albo w r. 624 p. n. e. 2 Diels przyjmuje za pewn t dat mierci Talesa, a dugo jego ycia ustala na 78 lat; std jego poprawka do daty urodzin Talesa: 546+78= 624. 3 Rzeka w Azji Mniejszej, dzi Kisil-Imach. Wydarzenie, o ktrym wspomina Diogenes Laertios, miao miejsce w r. 546 p. n. e.; por. Herodot I 75.
1

29

pity modszy od poprzedniego, nic odznaczy si niczym szczeglnym, a wspomina go Dionizjos w Pismach krytycznych. Tales mdrzec, o ktrym tu mowa, umar w czasie ogldania zawodw atletycznych, wskutek spiekoty, pragnienia i saboci w podeszym ju wieku. Na jego grobie umieszczono taki napis:
Grb jest wprawdzie may, lecz niebios siga slawa: Tu ley Tales, ze wszystkich najmdrszy.

A oto mj wiersz w pierwszej ksidze Epigramw albo Wierszy o rnych miarach ():
Chwal ci, promienny Zeusie, za to, e ledzcego raz zapasy Talesa, ma mdrego, ze stadionu porwa i do siebie zabra, bo z ziemi nie mg starzec nigdy gwiazd oglda.

Od Talesa pochodzi sentencja: Poznaj samego siebie", ktr Antystenes w Sukcesjach filozofw przypisuje Femonos, twierdzc, e od niej j zaczerpn i przywaszczy sobie Chilon. O siedmiu mdrcach wypada bowiem wspomnie tu oglnie o wszystkich zachoway si nastpujce informacje. Damon z Cyreny, ktry napisa dzieo O filozofach, wszystkim ma wiele do zarzucenia, szczeglnie za siedmiu mdrcom. Anaksymenes powiada, e zajmowali si oni raczej poezj; natomiast Dikaiarchos twierdzi, e nie byli ani mdrcami, ani filozofami, ale raczej ludmi rozumnymi i znajcymi si na prawodawstwie. Archetimos z Syrakuz opisa ich spotkanie na dworze Kypselosa, w ktrym, jak twierdzi, sam te bra udzia. Eforos natomiast podaje, e spotkali si oni, z wyjtkiem

30

Talesa, u Krezusa. Wreszcie inni pisarze twierdz, e mdrcy spotykali si na uroczystociach wszechjoskich w Koryncie i w Delfach. Rnie podaje si take ich wypowiedzi, a niektre przypisuje si ju to jednemu, ju to innemu z mdrcw. Na przykad t sentencj:
Mdrze powiedzia Chilon Lacedemoczyk: Nic ponad miar. Wszystko dobrze, co zrobione w okolicznociach waciwych.

Istnieje rwnie spr co do iloci mdrcw. I tak Leandrios zamiast Kleobulosa i Myzona wymienia Leofantosa, syna Gorzjasza rodem z Lebedos lub z Efezu, oraz Epimenidesa z Krety, Platon za w Protagorasie1 wymienia Myzona zamiast Periandra. Eforos zamiast Myzona wymienia Anacharsisa. Inni dodaj do siedmiu mdrcw jeszcze Pitagorasa. Dikaiarchos wymienia zgodnie z nami czterech: Talesa, Biasa, Pittakosa, Solona, po czym szeciu innych (z ktrych wybiera trzech): Aristodemosa, Pamfilosa, Chilona Lacedemoczyka, Kleobulosa, Anacharsisa, Periandra. Niektrzy dodaj Akusilaosa, syna Kabasa albo Skabrasa z Argos. Hermippos w dziele O Mdrcach wymienia siedemnastu (spord ktrych rni rnie wybieraj Siedmiu Mdrcw). S to: Solon, Tales, Pittakos, Bias, Chilon, Myzon, Kleobulos, Periander, Anacharsis, Akusilaos, Epimenides, Leofantos, Ferekydes, Aristodemos, Pitagoras, Lazos, syn Charmantidesa albo Sisymbrinosa, albo wedug Aristoksenosa syn Chabrinosa z Hermiony, wreszcie Anaksagoras. Hippobotos za w Wykazie filozofw wylicza:
1

343 A.

31

Orfeusza, Linosa, Solona, Periandra, Anacharsisa, Kleobulosa, Myzona, Talesa, Biasa, Pittakosa, Epicharma, Pitagorasa. Talesowi przypisuje si rwnie nastpujce listy: Tales do Ferekydesa Jak si dowiaduj, chcesz by pierwszym z Joczykw, ktry objawi Grekom nauk o rzeczach boskich. I moe dobrze si stao, e napisae swj traktat raczej dla ogu ni dla kogo jednego, co nie przyniosoby adnego poytku. Jeeli ci to odpowiada, gotw jestem podyskutowa z tob o tym, co piszesz; i jeeli mnie zaprosisz, przyjad do ciebie na Syros. Bo z pewnoci ani ja, ani Solon Ateczyk nie chcielibymy by tak nierozumni, abymy, skoro pynlimy ju na Kret dla zbadania tamtejszych nauk i do Egiptu dla poznania egipskich kapanw i astronomw, nie mieli take do ciebie popyn. Przybdzie wic i Solon, jeli pozwolisz. Ty bowiem, rozmiowany bdc w swoim kraju, rzadko odwiedzasz Jonie i nie lubisz poznawa obcych ludzi, ale, jak si wydaje, zajmujesz si tylko jedn rzecz: pisaniem. My za, ktrzy nic nie piszemy, podrujemy po Grecji i Azji. Tales do Solona Jeli opucisz Ateny, mgby osi, jak mi si zdaje, najlepiej w Milecie wrd kolonistw ateskich. Tam nie spotka ci nic zego. A jeeli przykra ci jest myl, e i my, Milezyjczycy, podlegamy wadzy tyranw, nienawidzisz bowiem wszelkich autokratw, to mie ci bdzie przynajmniej to, e bdziesz y wrd nas,

32

przyjaci. Pisa do ciebie Bias, aby si przenis do Prieny. Jeeli wolisz zamieszka w miecie Prienejczykw, to i my tam przyjedziemy i zamieszkamy z tob.
Rozdzia drugi

Solon
|lang1045ok. r. 594 p.n.e.

Solon, syn Egzekestidesa, pochodzi z Salaminy. Jego pierwszym dzieem byo wprowadzenie w Atenach sejsachtei, czyli prawa o umorzeniu dugw. Dziki temu zostay wykupione ciaa i dobytek, Ateczycy zacigali bowiem poyczki dajc jako zastaw nawet wasne ciao i w ten sposb wielu z ndzy dostao si w niewol. Solon naprzd darowa dug tym, ktrzy jeszcze jego ojcu byli winni siedem talentw, a nastpnie wezwa innych, aby postpili tak samo. To prawo zostao nazwane , czyli strzniciem ciaru; atwo zrozumie dlaczego. Pniej ustanowi pozostae prawa (ktrych wyliczenie zajoby za duo miejsca)1, ktre zostay spisane na drewnianych tabliczkach, obracajcych si na osi2. A oto najwiksze jego dzieo: midzy Atenami i Megar wybuch spr o posiadanie jego ojczystej Salaminy. Ateczycy, po poniesieniu szeregu klsk, uchwalili kar mierci dla tego, kto by jeszcze mia zachca do wojny o Salamin. Wtedy Solon, udajc obkanego, z wiecem na gowie wpad na rynek
M. in. podzia obywateli na klasy w zalenoci od cenzusu majtkowego, losowanie stanowisk publicznych, reformy sdownictwa, finansw. 2 W oryg. ; por. Arystoteles, Ustrj polityczny Aten VII, tum. L. Piotrowicz, Krakw 1931.
1

33

i zgromadzonym tam przez herolda Ateczykom odczyta swoj elegi o Salaminie, i tak ich sw poezj porwa, e znowu podjli wojn, w ktrej dziki niemu odnieli zwycistwo. Te za wiersze elegii, ktre najbardziej wzruszyy Ateczykw, brzmi tak:
Zmieni rad bym ojczyzn: to lepiej Sikinos swym domem Albo Folegandr zwa nili Pallady ten grd, Dzi bowiem, kdy si zwrc, szyderstwo mi ludzkie powita: Oto Ateczyk, co dal precz z Salaminy si gna!1

oraz :
Na Salamin, rodacy! O wysp bj upragnion Stoczy nam trzeba i z bark zrzuci gniotcy nas wstyd" 2.

Nakoni take Ateczykw do opanowania Chersonezu Trackiego. Aby si za nie wydawao, e tylko si, a nie rwnie zgodnie z prawem odebrali Salamin, otworzy na wyspie kilka grobw i pokaza, e ciaa w nich pochowane byy zwrcone twarz ku wschodowi, zgodnie z ateskim zwyczajem grzebania zmarych, i e same groby byy rwnie zwrcone ku wschodowi i miay wyryte nazwy gmin, do ktrych naleeli zmarli, co byo zwyczajem Ateczykw. Niektrzy twierdz, e w homeryckim katalogu okrtw po wierszu:
Dwanacie wid korabi Ajas z Salaminy 3

Solon dopisa wiersz:

I ustawi je obok ateskiej druyny.

Odtd zaufa mu lud i chcia mu nawet powierzy

1 2

Fr. 2 Bergk.; przekad S. Srebrnego. Fr. 3 Bergk.; przek. S. Srebrnego. 3 Iliada II 557; nastpny wiersz jest uwaany za pniejszy wtrt.

34

wadz tyrana. Solon jednak jej nie przyj, a nadto jak podaje Sosikrates gdy zauway, e jego krewniak Pizystrat dy do tyranii, przeciwstawi si temu ze wszystkich si. Przyszedszy bowiem na zgromadzenie z dzid i tarcz, ostrzeg zebranych przed planami Pizystrata, i nie tylko ostrzeg, ale take owiadczy gotowo pomocy, mwic: Od niektrych z was, Ateczycy, jestem mdrzejszy, od niektrych z was odwaniejszy: mdrzejszy od tych, ktrzy nie widz knowa Pizystrata, odwaniejszy za od tych, ktrzy wprawdzie je widz, ale ze strachu milcz". Jednake czonkowie Rady, ktrzy byli po stronie Pizystrata, owiadczyli, e Solon jest obkany. On wwczas powiedzia te sowa:
Czy jestem obkany, to ju wkrtce poznaj moi rodacy, wtedy, gdy prawda na wierzch wyplynie.

Wiersz za, w ktrym przepowiada tyrani Pizystrata, brzmia tak:

Z chmur zgromadzonych powstaje i gradu, i niegu potga, z byskawicy za skry gony wytwarza si grom. Take od mw zbyt wielkich poczyna si grodu upadek, w wadz tyrana nie raz lud przez nierozum swj wpad.

Gdy Pizystrat obj wadz, Solon, nie mogc nakoni ludu do oporu, zoy zbroj przed namiotem dowdcw ze sowami: Ojczyzno moja, suyem ci sowem i czynem", po czym popyn do Egiptu i na Cypr, a nastpnie uda si do Krezusa. Kiedy za ten zapyta go: Kto wedug ciebie jest szczliwy?", odpar: Tellos z Aten, Kleobis i Biton" i doda jeszcze sowa, ktre zbyt dobrze s znane, aby trzeba je byo tutaj powtarza1.
1

Por. Herodot, Dzieje I 3031.

35

Opowiadaj, e Krezus, wystroiwszy si jak najokazalej i zasiadszy na tronie, zapyta Solona, czy widzia kiedy pikniejszy widok; ten za odpowiedzia: Owszem, koguty, baanty i pawie, ktre przyrodzonym piknem si przyozdobiy, i to tysickro wspanialszym". Opuciwszy Lidi zamieszka nastpnie w Cylicji, gdzie zaoy miasto, ktre od wasnego imienia nazwa Soloi. Osadzi tam pewn ilo Ateczykw, ktrzy z czasem nabrali obcego akcentu, tak e mwiono o nich, i solecyzuj"1. Mieszkacy tego miasta nazywaj si Solejczykami () w odrnieniu od mieszkacw Soloi na Cyprze, zwanych Solijczykami (). Gdy Solon dowiedzia si, e Pizystrat zosta tyranem, napisa do Ateczykw co nastpuje:
Jeli przez wiasne niedostwo w cikie popadlicie losy, nie oskarajcie o to bogw, samicie bowiem wzmogli tyranw, si im dajc, i przez to cik dwigajc niewol. Kady z was bowiem w lady idzie lisa i we wszystkich was tkwi lekkomylny umys. Jzyk bowiem i sowa pochlebcy widzicie, na to za, co si dzieje, spojrze nie umiecie.

Tak pisa Solon. Pizystrat za do niego, gdy szed na wygnanie, w ten sposb napisa: Pizystrat do Solona Nie jestem jedynym Grekiem, ktry dy do tyranii, a zreszt wadza mi si naleaa jako pochodz (solecyzowa) i (solecyzm) si niepoprawnie, wykracza przeciw reguom gramatyki i stylu.
1

wyraa

36

cemu z rodu Kodrydw. Odzyskaem bowiem tylko to, co Ateczycy odebrali, cho zobowizali si przysig zachowa dla Kodrosa i jego potomnych. Zreszt nie grzesz wobec bogw ani wobec ludzi, ale staram si sprawowa rzdy zgodnie z prawami, ktre ty nadae Ateczykom. I maj teraz lepsze rzdy ni w ustroju demokratycznym, nie pozwalam bowiem na to, aby ktokolwiek si rozzuchwali. I cho jestem tyranem, nie doznaj wikszej czci i powagi ani te nie mam wikszych godnoci ni niegdy krlowie. Kady Ateczyk oddaje ze swego dochodu dziesicin1 nie dla mnie, ale aby byo z czego pokry wydatki na ofiary publiczne i na inne sprawy publiczne oraz na wypadek wojny. Nie mam do ciebie alu za to, e ujawni moje zamiary; uczynie to bowiem raczej z troski o pastwo ni z gniewu przeciwko mnie. I nie wiedziae przy tym, jakie rzdy chciaem wprowadzi. Gdyby to wiedzia, atwiej by ci byo znie moj wadz i nie byby poszed na wygnanie. Wr wic do domu, ufajc mi bez przysigi, e nic przykrego nie spotka Solona ze strony Pizystrata. Wiedz, e aden z moich wrogw nie dozna ode mnie nic zego. A jeeli dojdziesz do wniosku, e moesz nalee do grona moich przyjaci, bdziesz jednym z pierwszych, bo nie widz w tobie podstpu ani wiaroomstwa. Jeeli za dojdziesz do innego wniosku, a mimo to bdziesz chcia mieszka w Atenach, wolno ci bdzie to uczyni. Nie pozbawiaj si przeze mnie ojczyzny.
Arystoteles (Ustrj polityczny Aten XVI) rwnie mwi o dziesitej czci; Tukidydes (Wojna peloponeska VI 54) mwi o dwudziestej czci.
1

37

Tak pisa Pizystrat. Solon uwaa, e kresem ycia ludzkiego jest siedemdziesit lat. Jak si wydaje, od niego pochodz nastpujce znakomite prawa: Kto nie oy na utrzymanie swoich rodzicw, ma by pozbawiony praw obywatelskich. Podobnie ten, kto roztrwoni ojcowizn. Rwnie i ten, kto prnuje, moe by przez kadego, kto tylko zechce, pozwany przed sd. (Lizjasz jednak w mowie przeciw Nikiaszowi powiada, e prawo to ustanowi Drakon, Solon natomiast ustanowi inne prawo, ktre odmawia prawa przemawiania na mwnicy jawnym rozpustnikom). Zmniejszy te Solon wynagrodzenie zapanikw biorcych udzia w igrzyskach, ustalajc dla zwycizcy w igrzyskach olimpijskich 500 drachm, a dla zwycizcy w igrzyskach istmijskich sto drachm, i odpowiednio dla zwycizcw w innych igrzyskach. Uwaa bowiem, e naley powiksza nagrody nie za udzia w igrzyskach, lecz raczej dla tych, ktrzy polegli na wojnie, a ktrych dzieci pastwo powinno ywi i wychowywa. Dziki temu wielu ludzi dyo do odznaczenia si na polu walki; przykadem Polyzelos, Kynegeiros, Kallimach i wszyscy ci, ktrzy walczyli pod Maratonem, albo Harmodios i Aristogeiton, Miltiades i tysice innych. Natomiast zawodnicy, kiedy si przygotowuj do igrzysk, wymagaj duych nakadw kosztw, a kiedy zwyci i s wieczeni jako zwycizcy, to raczej na szkod ojczyzny ni na szkod swych przeciwnikw; a gdy si postarzej, to wedug sw Eurypidesa
Odchodz jak paszcze wytarte z nici1.
1

Autolykos fr. I, I. 12. Nauck, TGF 2, Eurypides 282.

38

Zdajc sobie z tego spraw, Solon niezbyt ceni sportowcw. Bardzo mdre jest te postanowienie, aby opiekun nie wspy z matk sierot i aby nie by opiekunem ten, na kogo miaby przej majtek w razie mierci sierot; a take i to, aby grawerowi nie byo wolno zatrzymywa pieczci bitej na piercieniu, ktry sprzeda; aby kara wyupieniem obu oczu tego, kto wybi jedno oko czowiekowi jednookiemu. A take i te: Czego nie zoy, tego nie ruszaj; w przeciwnym razie poniesiesz kar mierci". Archont, ktry zosta przyapany na pijastwie, winien by ukarany mierci". Wyda te Solon postanowienie, e pieni Homera maj by wygaszane w pewnym ustalonym porzdku, tak e tam, gdzie pierwszy rapsod skoczy recytacj, zaczyna mia nastpny1. Solon zatem, jak pisze Dieuchidas w pitej ksidze Historii Megary, bardziej przyczyni si do wyjanienia Homera ni Pizystrat. Odnosi si to przede wszystkim do sw: Ci, co Ateny dzieryli" itd.2. Solon pierwszy nazwa trzydziesty dzie miesica 3 dniem starym i modym. On te po raz pierwszy, jak podaje Apollodor w drugiej ksidze dziea O prawodawcach, ustali kolegia dziewiciu archontw dla odbywania wsplnych narad4. A kiedy wybuchy zamieszki wewntrzne, nie stan ani po stronie mieszkacw miasta, ani po stronie tych, co zamieszkiwali
Por. Pseudo-Platon, Hipparch. 228 B, innowacj t przypisuje si synowi Pizystrata, Hipparchowi. 2 Iliada II 546. 3 Por. wyej I 24. 4 Por. Arystoteles, Ustrj polityczny Aten III.
1

39

rwniny, ani te po stronie tych, co mieszkali nad morzem. Mwi, e mowa jest zwierciadem czynw, e krlem jest ten, kto jest najsilniejszy i najzdolniejszy; e prawa s podobne do pajczyny: jeeli bowiem dostanie si do niej stworzenie mae i sabe, nie moe si wydosta, ale stworzenie wiksze rozerwie j i spokojnie poleci dalej 1. e przypiecztowaniem mowy jest milczenie, milczenia za stosowna chwila (). e ludzie, ktrzy maj wpywy u tyranw, s jak kamyki uywane przy liczeniu; podobnie bowiem jak kamyk oznacza raz wiksz liczb, a raz mniejsz, tak te i tyrani kadego ze swych faworytw czyni ju to wielkim i wspaniaym, ju to lichym. Kiedy zapytano go, dlaczego nie ustanowi prawa przeciw ojcobjcom, odpowiedzia, e nie przypuszcza, aby taka zbrodnia miaa si kiedykolwiek zdarzy. A kiedy zapytano go, co naley robi, aby ludzie jak najmniej popeniali przestpstw, odpowiedzia, eby ci, ktrzy sami nie ucierpieli od przestpstwa, byli nim wstrznici tak samo jak ci, ktrzy padli jego ofiar. Mwi te, e bogactwo rodzi przesyt, z przesytu za bierze pocztek pycha i zuchwalstwo (). Zaleci Ateczykom, aby liczyli dnie wedug miesica ksiycowego. Zakaza Tespisowi wystawia tragedie, uwaajc, e stanowi one zbir szkodliwych kamstw. Dlatego te, gdy Pizystrat sam sobie zada ran, Solon powiedzia: Oto skutki ogldania tragedii!"2 Jak podaje Apollodor w dziele O szkoach filozoficznych, Solon udziela ludziom takich rad; Uwaaj cnot () za bardziej godn zaufania ni przy1 2

Stobajos (Meineke 45, 25) powiedzenie to przypisuje Zaleukosowi. Por. niej, 66.

40

sig. Nie kam. D do tego, co warte denia. Nie pozyskuj zbyt szybko przyjaci, a tych, ktrych ju pozyskae, nie odtrcaj od siebie. Sprawuj wadz dopiero wtedy, gdy nauczye si przedtem, sucha. Nie doradzaj tego, co najprzyjemniejsze, lecz to, co najlepsze. Kieruj si rozumem. Unikaj towarzystwa zych ludzi. Czcij bogw, szanuj rodzicw. Podaj, e na sowa Mimnermosa:
Niechaj bez chorb i trosk gryzcych z szedziesitym rokiem dosignie nas los mierci

odpowiedzia z wyrzutem:
Posuchaj mnie teraz jeszcze i przekrel swe sowa, i nie miej alu, e doradz lepiej od ciebie: zmie swj wiersz, synu Ligyastesa, i tak zapiewaj: z osiemdziesitym rokiem niech nas dosignie los mierci.

Solonowi przypisuje si te wiersz nastpujcy:

Ostronie wobec kadego czowieka, patrz, czy w sercu gniew ukryty tajc wesoym obliczem nie pozdrawia ciebie i czy dwujzyczna mowa nie wysza z jego czarnej duszy.

Jak wiadomo, Solon jest autorem praw, mw do ludu, napomnie dla samego siebie, elegii o wyspie Salaminie i o ustroju Aten, objtoci piciu tysicy wierszy, oraz jambw i epod. Na jego posgu widnieje nastpujcy napis:
Salamina, ktra pych Medw zamaa bezprawn, boskiego dawc ustaw Solona wydaa.

Wedug Sosikratesa Solon by w sile wieku w czasie czterdziestej szstej Olimpiady, a w jej trzecim roku [594 p. n. e.] by archontem w Atenach; w tym czasie ustanowi rwnie prawa. Umar na Cyprze majc

41

lat osiemdziesit. Poleci swoim najbliszym, aby przewieli jego zwoki na Salamin, spalili je i rozrzucili popioy po kraju. Dlatego te Kratinos w Cheironach kae mu tak mwi:
Mieszkam na wyspie, jak wie o mnie gosi, po caym Ajasa kraju rozproszony.

Take ja powiciem Solonowi epigramat we wspomnianej ksidze Wierszy o rnych miarach, w ktrej, stosujc wszelkie moliwe miary i rytmy, opiewaem w epigramatach i lirykach wszystkich zmarych znakomitych mw. Brzmi on tak:
Ciao Solona na obczynie cypryjski spali ogie, koci Salamina chowa, z ich popiow ziarno; dusz do nieba rydwan unis prosto, bo nie cikie da on ludowi prawa.

Powiadaj, e od niego pochodzi nastpujcy apoftegmat: Nic ponad miar". Dioskurides podaje w Godnych pamici powiedzeniach, e gdy Solon opakiwa mier syna (o ktrym zreszt nic wicej nie wiemy), a kto powiedzia mu: Pacz nic nie pomoe", odrzek: Wanie dlatego pacz, e to nic nie pomoe". Przypisuje si mu take te oto listy: Solon do Periandra Donosisz mi, e masz wielu wrogw, ktrzy na ciebie czyhaj. Gdyby chcia wszystkich usun z drogi, nie dasz rady. Moe bowiem nastawa na ciebie kto, kogo zgoa o to nie podejrzewasz, albo kto, kto bdzie si ba o siebie samego, albo kto, kto by ci mia za ze, e si wszystkiego boisz. Najlepiej by si przysuy pastwu, gdyby si wyzwoli z podejrzliwoci. Najatwiej by pozby si trwogi, gdyby si zrzek wadzy.

42

Jeeli jednak za wszelk cen chcesz si przy wadzy utrzyma, staraj si, aby wojska najemne byy potniejsze od si, jakimi rozporzdzaj obywatele, aby nikt nie by grony dla ciebie i aby nikogo nie musia skazywa na wygnanie. Solon do Epimenidesa Wydaje si, e ani moje prawa nie miay przynie Ateczykom bardzo wielkiego poytku, ani ty, oczyszczajc miasto 1, niewiele mu pomoge. Religia bowiem i prawodawcy nie s w stanie sami przez si pomc miastom. Mog to zrobi tylko ci, ktrzy umiej kierowa ludem wedle swej woli. Jeeli ich wola jest dobra i religia, i prawa przynosz poytek, jeeli jest za na nic si nie zdadz. Dlatego te prawa i przepisy, ktre ustanowiem, niewiele day korzyci. Wielk szkod wyrzdzili pastwu ci, ktrzy je stosowali, ale nie przeszkodzili Pizytratowi doj do tyranii. A mnie, ktry to przepowiadaem, nie dano wiary. Pizystrat, schlebiajc Ateczykom, zdoby wiksze zaufanie ni ja, ktry mwiem prawd. Zoyem moj zbroj przed siedzib strategw i powiedziaem, e jestem roztropniejszy od tych, ktrzy nie zauwayli, i Pizystrat dy do tyranii, oraz dzielniejszy od tych, ktrzy nie odwayli si stawi mu czoa. A oni posdzali Solona o obd. Na koniec wziem ojczyzn na wiadka: Ojczyzno moja!" Solon gotw i ci z pomoc i sowem, i czynem, a oni uwaaj, e postrada rozum. Odchodz wic
Epimenidesa wezwali Ateczycy, aeby oczyci miasto po zamordowaniu stronnikw Kylona, ktrzy schronili si w wityni (ok. 630 p. n. e,). Czyn ten sprowadzi mia na miasto kltw.
1

43

jako jedyny wrg Pizystrata, oni za, jeli chc, niech stanowi jego przyboczn stra. Musisz wiedzie, mj przyjacielu, w jak przewrotny sposb Pizystrat dy do tyranii. Z pocztku schlebia ludowi. Potem sam sobie zada rany, w sdzie heliastw lamentowa, e otrzyma je od nieprzyjaci, i prosi, aby mu przydzielono czterystu modziecw jako stra. Przysigli, nie wysuchawszy mnie, przydzielili mu tych modziecw uzbrojonych w kije. Po czym Pizystrat obali ustrj demokratyczny. Niepotrzebnie wic si staraem uwolni od poddastwa biedny lud, ktry teraz wraz ze wszystkimi jest w niewoli Pizystrata. Solon do Pizystrata Wierz, e nic zego nie spotka mnie z twojej przyczyny. Zanim bowiem zostae tyranem, byem twoim przyjacielem i dzi nie ywi do ciebie wikszej niechci ni pierwszy lepszy Ateczyk, ktremu si nie podoba tyrania. Kady powinien sam rozstrzygn, czy lepiej jest podlega wadzy jednostki, czy te y w ustroju demokratycznym; przyznaj zreszt sam, e jeste najlepszym ze wszystkich tyranw. Uwaam jednak, e nie wypada, abym teraz wraca do Aten, mgbym bowiem si spotka z zarzutem, e cho dawniej sam wprowadzaem rwno praw obywatelskich i nie chciaem zosta tyranem, obecnie, przez sam fakt powrotu do Aten, pochwalam to, co ty czynisz. Solon do Krezusa Jestem peen uznania dla ciebie za yczliwo, jak nam okazujesz. I, na Aten, gdyby nie zaleao mi przede wszystkim na tym, aby y w ustroju demo-

44

kratycznym, wolabym raczej przebywa w twoim krlestwie ni w Atenach, gdzie tyran Pizystrat sprawuje rzdy, stosujc gwat i przemoc. Ale przyjemniej nam jest y tam, gdzie panuje sprawiedliwo i rwno. Przyjad jednak do ciebie w odwiedziny, bo szczerze pragn by twoim gociem.

Rozdzia trzeci

Chilon
ok. r. 560 p. n. e.

Chilon Lacedemoczyk by synem Damagetosa. Napisa elegie liczce blisko dwiecie wierszy. Uwaa, e przewidywanie rzeczy przyszych osigalne rozumem jest zalet ma. Do swego brata, ktry skary si na to, e nie zosta tak jak on eforem, powiedzia: Ja umiem znosie krzywd, ty za nie". By eforem w czasie pidziesitej pitej Olimpiady [560557 p. n. e.], a wedug Pamfili w czasie pidziesitej szstej Olimpiady [556553 p. n. e.]. Jak podaje Sosikrates, by pierwszym eforem za archontatu Eutydema. Chilon pierwszy wprowadzi zwyczaj przydzielania krlom eforw. (Satyros jednak innowacj t przypisuje Likurgowi). Jak pisze Herodot w pierwszej ksidze Dziejw1 gdy Hippokrates skada ofiar w Olimpu, a koty same z siebie, bez ognia, zaczy kipie, Chilon doradzi mu, aby si nie eni albo, jeli jest onaty, rozsta si z on i wyrzek si dzieci. Mwi take, e zapyta
1

I 59

45

Ezopa: Czym si Zeus zajmuje?", na co otrzyma odpowied: Ponia to, co wywyszone, wywysza za to, co ponione". Zapytany, czym si rni ludzie wyksztaceni od niewyksztaconych, powiedzia: Dobrymi nadziejami". Co jest trudne? Zamilcze to, co powierzono w tajemnicy. Wykorzysta dobrze wolny czas, umie znosi krzywdy". Dawa take takie nauki: Panuj nad jzykiem, zwaszcza w czasie uczt. Nie obmawiaj blinich, bo usyszysz wiele przykrych rzeczy o sobie. Nikomu nie gro, bo jest to cech kobiet. piesz do przyjaci raczej wtedy, kiedy spotyka ich nieszczcie ni powodzenie. Kojarz skromne maestwa. Nie mw le o zmarych. Szanuj podeszy wiek. Strze si siebie samego. Wybierz raczej strat ni haniebny zysk, tamta bowiem raz ci zaboli, ten za bole bdzie zawsze. Nie miej si z cudzego nieszczcia. Bdc silnym, bd agodnym, aby blini raczej ci szanowali, niby mieli si ciebie ba. Naucz si by dobrym gospodarzem we wasnym domu. Niech jzyk twj nie wyprzedza myli. Powcigaj gniew. Nie zorzecz wrbom. Nie podaj rzeczy niemoliwych. Nie piesz si w podry. Kiedy mwisz, nie wymachuj rkoma, bo jest to oznak niepoczytalnoci. Bd posuszny prawom. Staraj si y spokojnie". Nastpujce z jego powiedze znalazo najwicej uznania: Zoto sprawdzamy kamieniem probierczym uzyskujc w ten sposb oczywisty dowd jego prawdziwoci, za pomoc zota natomiast sprawdzamy sposb mylenia ludzi dobrych i zych". Podaj, e gdy ju by stary, powiedzia, e w swoim yciu nie zrobi chyba nic przeciw prawu. Nie mia tylko pewnoci co do jednej rzeczy, a mianowicie

46

w sprawie pewnego przyjaciela: jako sdzia postpi zgodnie z prawem, ale nakoni innego sdziego, z ktrym by zaprzyjaniony, aby tamtego uniewinni, chcc w ten sposb zachowa i praworzdno, i przyjaciela. Najwiksz jednak saw zyska sobie wrd Grekw przepowiedni o wyspie lacedemoskiej Cyterze. Zapoznawszy si bowiem z jej naturalnym pooeniem, zawoa: Oby bya nie powstaa, a skoro ju powstaa, oby zatona". I mia racj, Demaratos bowiem, wygnany z Lacedemonu, doradzi Kserksesowi cign okrty, pod Cyter.1 I Grecja byaby zgina, gdyby krl posucha tej rady. Nastpnie Nikiasz opanowa w wojnie peloponeskiej t wysp, umieci tam zaog atesk i wyrzdzi Spartanom ogromne szkody. Chilon mia zwyczaj mwi bardzo zwile, i dlatego Aristagoras z Miletu nazywa ten sposb mwienia chilonejskim. Dalej jednak powiada, e wywodzi si on od Branchosa, zaoyciela wityni w Branchidach. Chilon by ju starcem w czasie pidziesitej drugiej Olimpiady [572569 p. n. e.], gdy bajkopisarz Ezop sta u szczytu sawy. Umar, jak podaje Hermippos, w Pisie, uciskawszy syna za zwycistwo w walce na pici. mier nastpia z nadmiaru radoci i z wycieczenia, by bowiem w podeszym wieku. Wszyscy, ktrzy brali udzia w igrzyskach olimpijskich, uczestniczyli w pogrzebie Chilona. Do niego odnosi si ten mj epigramat:
O, promienny Polideukesie! Dziki ci, e w picioboju syn Chilona wieniec uzyska oliwny. Jeeli ojciec na widok synowskich laurw umiera, nie trzeba si oburza: obym ja mier mia tak!

47

Na posgu jego wyryto nastpujcy napis:

Chilona Sparta dzid wieczona spodzia, Ktry wrd siedmiu mdrcw by pierwszy mdroci.

Znane jest jego powiedzenie: Rcz za kogo, a nieszczcie pewne". Zachowa si take jego krtki list: Chilon do Periandra Piszesz o wyprawie wojskowej poza w ktrej sam chcesz wzi udzia. Ja jedynowadcy nawet wasny dom jest szczcie ma tyran, ktry umiera we naturaln mierci.
Rozdzia czwarty

granice pastwa, uwaam, e dla niepewny i e wasnym domu

Pittakos
ok. r. 600 p. n. e.

Pittakos, syn Hyrradiosa, urodzi si w Mitylenie. Duris podaje, e ojciec jego pochodzi z Tracji. On to wraz z brami Alkajosa wygna Melanchrosa, tyrana Lesbos. Gdy Ateczycy i Mityleczycy prowadzili wojn o terytorium Achilleidy, obj dowdztwo nad Mityleczykami; Ateczykami za dowodzi Frynon, zwycizca olimpijski w walce na pici. Pittakos zgodzi si stoczy z nim pojedynek. Mia pod tarcz sie, ktr niepostrzeenie zarzuci na Frynona, i po zabiciu go zagarn ziemi sporn. Apollodor podaje w Kronice, e Ateczycy wszczli o sam ziemi spr z Mityleczykami, odwoujc si do wyroku Periandra, ktry j przyzna Ateczykom. Wtedy Mityleczycy wyjtkowo uczcili Pittakosa

48

i przekazali mu wadz. Rzdzi w Mitylenie przez dziesi lat, wprowadzi ad w pastwie, po czym sam zoy wadz i y jeszcze dziesi lat. Mityleczycy ofiarowali mu ziemi, ktr on powici bogom i ktra do dzi nazywa si ziemi Pittakosa. Sosikrates podaje, e Pittakos odci ma cz dla siebie, mwic, e poowa jest wiksza od caoci. Nie przyj rwnie podarkw Krezusa, twierdzc, e ma dwa razy wicej, ni pragn, poniewa po mierci bezdzietnego brata odziedziczy nalen mu cz spadku. W drugiej ksidze Pamitnikw Pamfila opowiada, e syn Pittakosa Tyrrajos zosta toporem zabity przez jakiego miedziorytnika u fryzjera w Kyme. Kiedy Kymejczycy przyprowadzili zwizanego zabjc do Pittakosa, on po przesuchaniu uwolni go z wizw, mwic Lepiej teraz przebaczy, ni pniej aowa". Heraklit [z Efezu] natomiast podaje, e Pittakos uwolni Alkajosa, ktry dosta si w jego rce, mwic: Przebaczenie jest lepsze ni zemsta". Wrd praw, jakie ustanowi Pittakos, jest te i takie: Czowiekowi, ktry po pijanemu dopuci si przestpstwa, naley wymierzy podwjn kar. Chcia w ten sposb powstrzyma ludzi od pijastwa, poniewa wyspa obfituje w wino. Mwi take, e nieatwo jest pozosta szlachetnym. Wspomina o tym rwnie Simonides, mwic:
Wedug sw Pittakosa nieatwo jest by prawdziwie dobrym mem.

Wspomina o tym te Platon w Protagorasie1, Gosi jeszcze: Z koniecznoci nie walcz nawet bogowie". Sprawowanie urzdu wiadczy o czowieku". Zapytany,
1

345 D.

49

co jest rzecz najlepsz, odpowiedzia: Dobrze robi to, co si obecnie robi", a zapytany przez Krezusa, jaka wadza jest najwiksza, odpowiedzia: Wadza malowanego drzewa", majc na myli prawo 1. Mwi, e odnosi zwycistwa bez rozlewu krwi. Do Fokejczyka, ktry twierdzi, e powinno si szuka czowieka dzielnego, powiedzia: Zapewne, moesz go szuka,ale nie znajdziesz". Pytajcym, co jest rzecz najprzyjemniejsz, odpowiedzia: Czas". Na pytanie, co jest rzecz niejasn, odpowiedzia: Przyszo"; na pytanie, co jest rzecz pewn, odpowiedzia: Ziemia"; a co niepewn, odpowiedzia: Morze". Mwi, e m rozumny, zanim go spotka jaka przeciwno, zastanawia si nad tym, jak jej unikn, dzielny za, jeli go ju spotka przeciwno, dzielnie j znosi. Uczy te: Nie zapowiadaj tego, co zamierzasz uczyni, bo jeeli ci si nie uda, narazisz si na mieszno". Nie szyd z nikogo w nieszczciu, aby si nie narazi na zemst". Oddaj to, co wzi na przechowanie". Nie mw le o przyjacioach, a take i o nieprzyjacioach". yj pobonie". Kochaj wstrzemiliwo". Dbaj o prawd, wierno, wiedz, zrczno, przyja, staranno". Z jego wypowiedzi najsawniejsze s nastpujce wiersze:
Majc uk i koczan strza peen, mierzy naley w zego czowieka. Nic godnego wiary nie powie jzyk tego, kto ma w duszy myli wahajce si i niepewne.

Pittakos napisa okoo szeciuset wierszy elegii oraz proz rzecz o prawach na uytek obywateli.
1

Tj. prawo wypisywane na drewnianych tablicach.

50

Osign peni rozwoju w czasie okoo czterdziestej drugiej Olimpiady [612609 p. n. e.], a umar za archonta Aristomenesa w trzecim, roku pidziesitej drugiej Olimpiady [572569 p. n. e.] ju jako starzec, przeywszy ponad siedemdziesit lat. Na jego grobie taki umieszczono napis:
Zalewajc si zami matczynymi, wita wyspa Lesbos chowa zgasego Pittakosa, ktrego zrodzia.

Jedno z jego powiedze gosi: Umiej zawsze rozpozna moment waciwy". By take i drugi Pittakos, prawodawca, jak podaj Favorinus w Osobliwociach oraz Demetrios w Pisarzach o tym samym imieniu. Ten drugi by take zwany Pittakosem Maym. Jak mwi Kallimach w Epigramatach, Pittakos mdrzec tak da odpowied modziecowi, ktry zasiga jego rady w sprawie maestwa:
Cudzoziemiec z Atarneusu pyta raz Pittakosa Mityleczyka, syna Hyrradiosa: Czcigodny starcze! Dwojak mam mono oenku: jedna dziewica dorwnuje mi majtkiem i rodem, druga wyej ode mnie stoi: co lepsze? Dorad mi prosz, z ktr mam si oeni". Tak pyta. Ten za lask, bro starca, podnoszc, Oto rzek tamci dadz ci ca odpowied". Tamci za to byli chopcy, co potrcajc szybkie obrcze skrcali wanie na szerok drog. Id rzek w ich lady". Cudzoziemiec si zbliy, a chopcy zawoali: Id swoj drog". Na te sowa zaniecha myli o domu wysokim i, zgodnie z woaniem bawicych si chopcw, skromn jak on sam do domu wprowadzi dziewic. Tak i ty, Dionie, wybierz wedle swego stanu!

Zdaje si, e mwi to z wasnego dowiadczenia, bo ona jego, ktra pochodzia z wyszego ni on rodu,

51

gdy bya siostr Drakona, syna Pentilosa, traktowaa go bardzo wyniole. Alkajos nazwa go platfusem" dlatego, e mia szerokie stopy i idc powczy nogami. Nazywa go take rkonogim", poniewa palce u stp mia rozstawione jak u rk. Nazywa go rwnie pyszakiem dlatego, e bezpodstawnie si pyszni, a take grubasem" i brzuchaczem", bo by bardzo tusty. Nazywa go wreszcie jadajcym w ciemnoci", poniewa jada bez wiata, i wreszcie niechlujem", bo nie dba o siebie i by brudny. Jak powiada filozof Klearchos, jego wiczenia cielesne polegay na mieleniu zboa. Pozosta po nim nastpujcy krtki list: Pittakos do Krezusa Wzywasz mnie, abym przyjecha do Lidii i zobaczy twoje szczliwe ycie. Ja nawet nie widzc wierz, e syn Alyattesa jest najbogatszym z krlw, nic zatem nie zyskam wicej przybywszy do Sardes. Zota nie potrzebuj, bo to, co mam, wystarcza mnie i towarzyszom moim. Przyjad jednak, aby z gocinnym mem nawiza przyjazne stosunki.

Rozdzia pity

Bias
ok. r. 570 p. n. e. Bias z Prieny, syn Teutamosa, uchodzi u Satyrosa za pierwszego z siedmiu mdrcw. Niektrzy twierdz, e nalea do bogatej rodziny, Duris jednak podaje,

52

e by w tej rodzinie najemnikiem. Wedug Fanodikosa wykupi z niewoli dziewczta messeskie, wychowa je jak wasne crki, po czym da kadej posag i odesa do Messeny do rodzicw. W jaki czas potem, gdy jak ju o tym bya mowa1 rybacy znaleli w Atenach miedziany trjng z napisem Dla mdrca", przyszy wedug Satyrosa dziewczta (wedug innych, w tym take Fanodikosa, przyszed ich ojciec) na zgromadzenie i opowiedziawszy, co Bias dla nich zrobi, owiadczyy, e jest mdrcem. Wwczas posano mu w trjng. Ale Bias go nie przyj mwic, e mdrcem jest Apollo. Wedle innych poda Bias ofiarowa w trjng w Tebach Heraklesowi, gdy by potomkiem Tebaczykw, zaoycieli kolonii w Prienie. T wersj przyjmuje Fanodikos. Podobno podczas oblenia Prieny przez Alyattesa Bias wpdzi dwa utuczone muy do jego obozu. Alyattes zdumiony, e weszy a tam i e tak wspaniale wygldaj, postanowi zawrze pokj i wysa posa. Bias pokaza posowi stosy piasku przykryte na wierzchu zboem. Allyattes, dowiedziawszy si o tym, zawar wreszcie pokj z Prienejczykami. A kiedy posa po Biasa, wzywajc go do siebie, tak otrzyma odpowied: Radz Alyattesowi je cebul" (tzn. paka). Bias wystpowa podobno w sdzie i by wietnym mwc. Ale wymowy swojej uywa tylko w dobrych sprawach. wiadczy o tym Demetrios z Leros mwic:
Jeli masz sdzi, to sd tak, jak w Prienie.

Hipponaks rwnie mwi:

Bias z Prieny by lepszym sdzi.
1

Por. wyej 31.

53

Bias umar w sdzie i to tak: pewnego dnia w podeszym ju wieku broni kogo i po wygoszeniu swojej mowy pooy gow na piersiach syna swej crki. Po przemwieniu obrocy strony przeciwnej i wydaniu wyroku na korzy strony, ktrej Bias broni, stwierdzono, e umar z gow na piersiach wnuka. Pastwo wyprawio mu wspaniay pogrzeb, a na grobie jego wyryto taki napis:
Ten, ktrego sawna zrodzia Priena, Bias, Jonu chluba, spoczywa tu w ziemi, pod tym kamieniem.

Ja sam o nim napisaem:

Tu Bias spoczywa, Hermes go do Hadesu odprowadzi, gdy wiek siwizn mu wosy przyprszy. Gdy bowiem broni raz przyjaciela przed sdem, upad na ono wnuka i zapad w wieczny sen.

Bias napisa poemat o Jonu, liczcy okoo dwch tysicy wierszy; wyoy w nim, w jaki sposb mogaby by najszczliwsza. Szczegln popularno zyskay te jego powiedzenia:
Wszystkich mieszkacw miasta staraj si sobie pozyska, to zdobywa yczliwo, butny za sposb bycia czsto powodowa wielkie szkody.

A take te:
Sia jest darem natury, wiadomo za tego, co jest poyteczne dla ojczyzny, to sprawa ducha i umysu.

I rwnie te:
Wielu ludziom wielkie bogactwa przypady w udziale tylko przez czysty przypadek.

Mwi, e nieszczliwy jest ten, kto nie umie znosi nieszczcia, a chory na duszy ten, kto pragnie rzeczy

54

niemoliwych i nie pamita o cudzych nieszczciach. Zapytany, co jest najtrudniejsze, odpowiedzia: Spokojnie znosi przeciwnoci losu". Gdy pyn raz z ludmi bezbonymi podczas burzy i okrt walczy z falami, a oni wzywali pomocy bogw, powiedzia: Zamilczcie, aby bogowie nie dostrzegli, e wy tu pyniecie". Zapytany przez bezbonego czowieka, co to jest pobono, milcza, a kiedy tamten zapyta go o przyczyn milczenia, odpowiedzia: Milcz, bo pytasz o rzeczy, ktre ciebie wcale nie obchodz". Na pytanie, co jest czowiekowi mie, odpowiedzia: Nadzieja". Mwi, e woli rozstrzyga spory midzy nieprzyjacimi ni midzy przyjacimi, bo rozsdzajc na rzecz jednego przyjaciela, traci drugiego, sdzc za nieprzyjaci zdobywa jednego przyjaciela. Na pytanie, kiedy czowiek pracuje z przyjemnoci, odpar: Kiedy ma z tego korzy". Mwi, e tak naley ycie mierzy, jakby si miao y dugo i krtko zarazem; a tak kocha przyjaci, jakby oni mieli nas kiedy znienawidzi, wikszo bowiem ludzi jest za. Dawa take takie rady: Zbieraj si powoli do tego, co masz czyni, ale przy tym, co czynisz, trwaj uparcie. Nie mw szybko, bo to dowodzi braku rozumu. Kochaj rozsdek. O bogach mw, e istniej. Niegodnego ma nie chwal dla jego bogactwa. Zdobywaj perswazj, a nie przemoc. Cokolwiek zrobisz dobrego, przypisuj to bogom. Od modoci do staroci zachowuj mdro jako rzecz najniezbdniejsz: jest pewniejsza od wszelkich innych dbr". Jak wspomniaem, take Hipponaks mwi o Biasie, a Heraklit, ktrego trudno byo zadowoli, chwali go, piszc: W Prienie urodzi si Bias, syn Teutamesa, ktry mia wicej rozumu ni inni ludzie". Prienej-

55

czycy uczcili jego pami ufundowaniem witego okrgu, ktry nazwali Teutameion. A oto jeszcze jedna sentencja Biasa: Ludzie s w wikszoci li".

Rozdzia szsty

Kleobulos
ok. r. 600 p. n. c.

Kleobulos, syn Euagorasa, pochodzi z Lindos albo, jak mwi Duris, z Karii. Inni jednak podaj, e rd jego wywodzi si d Heraklesa. Odznacza si si i urod i by te obznajmiony z filozofi egipsk. Mia crk Kleobulin, ktra ukadaa zagadki w heksametrach i o ktrej wspomina take Kratinos w dramacie pt. Kleobuliny, a wic w liczbie mnogiej. On to mia odbudowa wityni Ateny wzniesion przez Danaosa. Zostawi pieni i zagadki, razem okoo 3000 wierszy. Niektrzy mwi, e Kleobulos jest te autorem epigramatu na grobie Midasa:
Jam jest spiowa dziewica: spoczywam na grobie Midasa. Dopki tryska rdo i smuke drzewo zakwita, dopki soce wieci i ksiyc janieje, dopki pyn rzeki i morze brzegi omywa, dopty tkwic tu na zami oblanym grobie bd obwieszczaa przechodniom: tu pogrzebany jest Midas.

I na dowd Simonidesa:

przytaczaj

nastpujce

sowa

pieni

Kt w peni rozumu pochwali mieszkaca Lidos, Kleobulosa,

ktry pyt nagrobn uzna za rwnie trwa

jak woda wiecznie pynca, jak kwiatw powroty na wiosn,

56

jak wiato soca i zotego ksiyca, jak odmty wzburzonego morza? Wszake wszystkie rzeczy stworzone s niczym wobec potgi bogw, kamie nawet miertelne potrafi rozbi rce. Tylko gupiec moe tak sdzi.

Nie jest wic ten epigramat dzieem Homera, ktry, jak mwi, y na wiele lat przed Midasem. Pamnia przekazaa nam w Pamitnikach tak zagadk Kleobulosa:
Jeden ojciec dwunastu ma synw, a z nich kady crek ma trzydzieci, rnicych si wygldem. Jedne s biae, a drugie s czarne, lecz cho niemiertelne, wszystkie skoczy si musz.

oto

Jest to rok1. A oto najbardziej znane z jego sentencji:

Brakiem kultury odznacza si wikszo miertelnych, za to sw maj nadmiar; ale chwila stosowna zrobi swoje. Kieruj myl zawsze ku dobremu. Nie bd zuchwale niewdziczny.

Poucza, e crki naley wydawa za m we waciwej porze, kiedy maj wiek dziewczyny, a umys kobiety, wskazujce w ten sposb, e i dziewczta naley ksztaci. Mawia, e przyjacioom naley dobrze czyni, aby stali si jeszcze lepszymi przyjacimi, a nieprzyjacioom naley take dobrze czyni, aby pozyska ich przyja. Strzec si bowiem naley nagany przyjaci, a zdrady nieprzyjaci. Poucza, e gdy kto wychodzi z domu, powinien pomyle, co zamierza uczyni, a kiedy wraca, niech pomyli, co uczyni. Doradza ciao starannie wiczy. A take
W jzyku greckim miesic ( ) jest rodzaju mskiego, a dzie ( ) rodzaju eskiego.
1

57

chtniej sucha ni mwi, raczej lubi ni nie lubi si uczy. Posugiwa si jzykiem, aby mwi dobrze. Mie cnot za swoj towarzyszk, a zo za wroga. Unika wyrzdzania ludziom krzywd. Doradza pastwu to, co jest najlepsze. Z umiarem zaywa przyjemnoci. Nie stosowa nigdy przemocy. Dzieci starannie wychowywa. Nie zachowywa wrogoci. W obecnoci obcych osb ani nie pieci ony, ani z ni si nie kci: pierwsze oznacza brak mdroci, drugie szalestwo. Nie karci pijanych domownikw, bo to robi wraenie, e si samemu jest pijanym. Bra on sobie rwn, bo kto wemie on z warstw wyszych, temu krewniacy bd panami. Nie miej si z wyszydzanych, bo stan si twymi wrogami. Gdy cieszysz si powodzeniem, nie wyno si nad innych, w biedzie nie upadaj na duchu. Przeciwnoci losu naucz si dzielnie znosi. Kleobulos zakoczy ycie jako starzec siedemdziesicioletni. Powicono mu taki epigramat nagrobny:
Mdrca Kleobulosa strat opakuje ojczysta Lindos morzem otoczona.

Zasada Kleobulosa brzmiaa: Do Solona wysa taki list:

Najlepszy

jest

umiar.

Kleobulos do Solona Masz wprawdzie wielu przyjaci i wszdzie dom, ale sdz, e najwygodniej bdzie dla Solona zamieszka w demokratycznym miecie Lindos. Jest to bowiem wyspa na morzu i jeli tam zamieszkasz, nic ci nie bdzie grozio ze strony Pizystrata, a przyjaciele zewszd bd si do ciebie zjedali.

58

Rozdzia sidmy

Periander
625585 p. n. e.

Periander, syn Kypselosa z Koryntu, pochodzi z rodu Heraklidw. Oeni si z Lyzid, ktr sam nazwa Meliss; bya ona crk Proklesa, tyrana Epidauru, i Eristenei, crki Aristokratesa a siostry Aristodemosa, ktrzy rzdzili prawie ca Arkadi, jak mwi Heraklides z Pontu w ksidze O wadzy. Mia z ni dwch synw, Kypselosa i Lykofrona: modszy by rozumny, starszy natomiast upoledzony na umyle. Po pewnym czasie Periander w gniewie kopniciem zepchn ze schodw on bdc w ciy i zabi j, uwierzy bowiem w oszczerstwo naonic (ktre pniej rzuci w ogie). Syna za Lykofrona, ktry paka nad matk, zesa na wygnanie na wysp Kerkyr. Dopiero kiedy by ju w podeszym wieku, posa po Lykofrona, aby obj po nim wadz tyrask. Kerkyrejczycy, uprzedzajc go zabili mu syna. Rozwcieczony wysa ich synw do Alyattesa, aby ich wykastrowa, ale kiedy okrt si zblia do wyspy Samos, Kerkyrejczycy schronili si w wityni Hery i tam na ratunek im przyszli Samijczycy. Periander zamany tym umar, w wieku lat osiemdziesiciu. Sosikrates mwi, e umar w czterdzieci jeden lat przed Krezusem, a wic na rok przed czterdziest dziewit Olimpiad [584581 p. n. e.] Herodot pisze w pierwszej ksidze1, e Periandra czyy wizy przyjani i gocinnoci z Trazybulem, tyranem Miletu. Arystyp natomiast opowiada w traktacie O rozpucie
1

20.

59

w dawniejszych czasach, e rozkochana w Periandrze wasna jego matka Krateia potajemnie z nim ya, a i on znajdowa w tym zadowolenie. Gdy to wyszo na jaw, sta si srogi dla wszystkich dlatego, e to ujawniono. Wedug informacji Efora Periander zoy lub, i powici bogom posg ze zota, jeeli zwyciy w Olimpu w czterokonnym zaprzgu, a kiedy odnis zwycistwo i nie mia zota, zobaczywszy na pewnej uroczystoci bogato wystrojone kobiety, odebra im zote ozdoby i wysa je jako dar wotywny. Mwi take niektrzy, e nie chcc, aby znano miejsce jego grobu, wpad na taki pomys. Kaza dwm modziecom i noc wskazan im drog i zabi a nastpnie pochowa, kogo spotkaj; czterem innym kaza i za nimi, zabi ich i pogrzeba. Tych ostatnich mieli znowu zabi nastpni dwaj. Takie wydawszy dyspozycje wyszed na spotkanie pierwszej pary modziecw i zosta przez nich zabity. Koryntyjczycy na jego kenotafie taki wyryli napis:
Mdroci i mieniem grujcego nad innymi Periandra kryje w swym onie koryncka ziemia morzem oblana.

A jest i nasz epigramat o Periandrze:

Nie martw si nigdy, e nie masz szczcia, lecz ciesz si tym, co da ci bg. Bo i mdry Periander na duchu zamany zgas z alu, e nie dopeni tego, co osign zamierza.

Jego to powiedzenie: Nic nie czyni dla pienidzy; trosk o zysk zostawi tym, ktrzy zajmuj si sprawami finansowymi". Periander napisa okoo dwch tysicy wierszy dydaktycznych. Mawia, e ci, ktrzy chc bezpiecznie sprawowa wadz tyranw, powinni

60

si otacza yczliwoci, a nie broni. Na pytanie, dlaczego si trzyma tyranii, odpowiedzia, e niebezpiecznie jest i dobrowolnie ustpi, i wbrew woli utraci wadz. Mwi, e dobr rzecz, jest spokj, niebezpieczn porywczo. Zysk jest rzecz szpetn. Demokracja jest lepsza od tyranii. Rozkosze szybko mijaj, cze natomiast trwa wiecznie. W szczciu zachowaj miar, w nieszczciu rozwag. Wobec przyjaci zarwno w ich szczciu, jak i w nieszczciu bd jednakowy. Co raz obiecae, tego dotrzymaj. Wiadomoci powierzonych w tajemnicy nie ujawniaj. Karaj nie tylko tych, ktrzy popenili wystpek, lecz rwnie tych, ktrzy dopiero si nosz z tym zamiarem. Periander pierwszy otoczy si stra zbrojn i przeobrazi wadz w tyrani. Jak podaj Eforos i Arystoteles, nie pozwala kademu, kto chcia, osiedli si w miecie. Penia rozwoju jego si przypada na okres okoo trzydziestej smej Olimpiady [628625 p. n. e.], a by tyranem przez lat czterdzieci. Sotion, Heraklides i Pamfila (w pitej ksidze Pamitnikw) twierdz, e byo dwch Periandrw, jeden tyran, a drugi mdrzec, rodem z Ambrakii. To samo mwi Neantes z Kyzikos, podajc, e byli oni brami stryjecznymi. Arystoteles nadmienia, e mdrcem by Periander z Koryntu1, Platon za nie przeczy. Od Periandra pochodzi sentencja: Wysiek moe wszystko. On te zamierza przekopa Przesmyk Koryncki. Pozostay po nim take listy:
Arystoteles wymienia Periandra w Polityce 1304 a 32, ale nie w liczbie Siedmiu Mdrcw.
1

61

Periander do mdrcw
Stokrotne dziki Apollinowi Pytyjskiemu, za to, e zebralicie si razem, tak e list mj cignie was do Koryntu. Przyjm wic was jak najgocinniej, przekonacie si sami. Podobno zeszego roku urzdzilicie zebranie w Sardes w Lidii. Nie ocigajcie si z przyjazdem do mnie, tyrana Koryntu. Chtnie zobacz, was Koryntyjczycy wchodzcych do domu Periandra. Periander do Proklesa 1 Nieumylnie zabiem moj on, ty za krzywdzisz mnie wiadomie, odwodzc serce mego syna pde mnie. Albo zaprzesta tego niedorzecznego postpowania, albo drzyj przed moj zemst. Bo ja ju zadouczyniem swojej winie wobec twojej crki, spaliwszy na jej cze wszystkie stroje kobiet korynckich. Do niego za napisa Trazybulos ten oto list: Trazybulos do Periandra Posacowi twojemu nie daem adnej odpowiedzi: zaprowadziem go na pole zasiane zboem i cinaem patykiem zbyt wysokie kosy, a on szed za mn. Niech ci teraz opowie, co widzia i sysza. Ty take tak czy, jeeli chcesz si utrzyma przy wadzy. Wybijajcych si obywateli niszcz, czy ci si wydaj wrogami, czy nie. Bo dla wadcy podejrzanymi staj si czsto i przyjaciele.
1

Por. wyej I 94.

62

Rozdzia smy

Anacharsis Scyta
ok. r. 600 p. n. e.

Anacharsis Scyta by synem Gnurosa, a bratem Kaduidasa, krla Scytii; matk za mia Greczynk. Z tego powodu wada oboma jzykami. Napisa poemat w omiuset wierszach, traktujcy o prawach Scytw i Grekw, o skromnym yciu i o sztuce wojennej. Jego otwarty sposb mwienia sta si przysowiowy mwi jak Scyta". Sosikrates podaje, e Anacharsis przyby do Aten w czasie 47 Olimpiady [592589 p. n. e.], za archonta Eukratesa. Hermippos opowiada, e przybywszy do domu Solona Anacharsis kaza jednemu z jego sug, aby powiedzia swemu panu, e przychodzi do niego Anacharsis i chce go widzie oraz, jeeli to jest moliwe, by jego gociem. Solon poleci sucemu odpowiedzie, e jako goci przyjmuje si na og tylko rodakw, na co Anacharsis wszedszy owiadczy, e jest przecie we wasnej ojczynie i ma prawo by przyjty jako go. Zaskoczony t odpowiedzi Solon zaprosi go i niebawem zostali wielkimi przyjacimi. Po jakim czasie, po powrocie do Scytii, Anacharsis zapragn ojczyste ustawodawstwo zmieni w duchu helleskim, ale, trafiony na polowaniu strza przez swego brata, ycie zakoczy. Powiedzia przy tym, e sawa jego zapewnia mu bezpieczestwo w Grecji, ginie za na skutek zazdroci we wasnej ojczynie. Inni podaj, e zmar skadajc ofiary wedug rytuau greckiego.

63

Nasz epigramat jemu powicony brzmi tak:

Gdy wrci Anacharsis do Scytii po podrach, chcia, by wszyscy yli wedug greckich zwyczajw. Nie zdy sw swych dokoczy, skrzydlata strzaa porwaa go do bogw.

Anacharsis mwi, e winna latorol przynosi trzy rodzaje gron: pierwszym jest przyjemno, drugim pijastwo, trzecim wstrt. Dziwio go, e u Grekw w igrzyskach i zawodach bior udzia ludzie kompetentni w danej dziedzinie, natomiast sdziami s ludzie niekompetentni. Na pytanie, w jaki sposb mona uchroni si przed pijastwem, odpowiedzia: Majc przed oczyma obrzydliwych opilcw". Dziwio go take, e Grecy, ktrzy ukadaj ustawy przeciw tym, co uciekaj si do przemocy, nagradzaj zawodnikw za zadawanie ciosw innym zawodnikom. Dowiedziawszy si, e grubo spodu okrtw wynosi cztery palce, powiedzia, e ci, co pyn statkiem, s o tyle tylko oddaleni od mierci. Oliw nazwa maci oszaamiajc, jako e atleci, ktrzy si ni namaszczaj, dopadaj siebie jak szaleni. Nie mg poj, jak ci, ktrzy zakazuj kama, jawnie okamuj w sklepach, i dziwio go, e na pocztku uczty Grecy pij maymi kubkami, a gdy s ju upici wielkimi. Na jego posgach widnieje napis: Panuj nad jzykiem, nad odkiem i nad zmysami". Na pytanie, czy w Scytii" s flety, odpowiedzia: Nie ma nawet winnej latoroli1". Na pytanie, jaki okrt jest najbezpieczniejszy, odpowiedzia: Ten, ktry ju wycignito na ld". Mwi take, e najbardziej wprawia go w zdumienie u Grekw to, e
1

Z ktrej wyrabiano flety.

64

dym zostawiaj w grach, a drzewo zwo do miasta1. Na pytanie, kogo jest wicej, ywych czy umarych, odpowiedzia: A do ktrych zaliczysz tych, co egluj po morzu?" Gdy pewien Ateczyk szydzi z niego, e jest Scyta, odpowiedzia: Dla mnie hab jest moja ojczyzna, ty natomiast jeste hab dla swojej ojczyzny". Na pytanie, co jest w czowieku dobrego, a co zego, odpowiedzia: Jzyk". Mwi, e lepiej jest mie jednego przyjaciela wartociowego ni wielu nic niewartych. Twierdzi, e agora jest miejscem wzajemnego oszukiwania si i wyzysku. Obraony przez jakiego modego czowieka przy biesiadzie powiedzia: Modziecze, jeeli w modoci nie znosisz wina, na staro bdziesz nosi wod". Jak twierdz niektrzy, dla codziennego uytku wynalaz kotwic i koo garncarskie. Zosta po nim taki list: Anacharsis do Krezusa Ja, krlu Lidw, podrowaem do kraju Grekw, aby pozna ich obyczaje i sposb ycia. Zota nie potrzebuj. Wystarczy mi, e wrciem do Scytii lepszym czowiekiem. Teraz za przyjechaem do Sardes, poniewa bardzo chciabym Ci pozna.
Rozdzia dziewity

Myzon
ok. r. 600 p. n. e.

Myzon, syn Strymona, jak mwi Sosikrates powoujc si na Hermipposa, rodem z Ghene, osady pooAluzja do palenia w grach wglem kamiennym a zwoenia z gr do miast drewna przerabianego nastpnie na wgiel drzewny.
1

65

onej w grach Oita lub w Lakonii, zaliczany jest do siedmiu mdrcw. Mwi, e jego ojciec by tyranem. Wedug podania Pytia, zapytana przez Anacharsisa, czy jest kto mdrzejszy od niego, odpowiedziaa to, comy ju w ywocie Talesa 1 przytoczyli o Chilonie:
Mj wyrok jest taki: Myzon z Chen w Oicie wikszy jest od ciebie umysem.

Zaciekawiony tym Anacharsis uda si do wsi Ghene i znalaz tam Myzona zajtego w lecie napraw lemiesza. Powiedzia wic do niego: Nie pora teraz na ork". Ale pora na naprawianie puga" odpar Myzon. Inni za mwi, e wyrocznia tak rzeka: Mwi o pewnym Etejczyku", i dociekaj, co znaczy wyraenie Etejczyk. Parmenides powiada, e Eteja bya gmin w Lakonii i e tam urodzi si Myzon. Sosikrates w Sukcesji filozofw podaje, e ze strony ojca by Etejczykiem, a ze strony matki Chenejczykiem. Wreszcie Eutyfron, syn Heraklidesa z Pontu, twierdzi, e Myzon pochodzi z Krety, bo Eteja jest miastem na Krecie. Anaksilaos natomiast gosi, e Myzon pochodzi z Arkadii. O Myzonie wspomina take Hipponaks, mwic:
Myzon, ktrego sam Apollo nazwa najmdrzejszym z ludzi.

Aristoksenos pisze we Fragmentach, e Myzon niewiele si rni od Timona i Apemantosa, bo by tak jak tamci mizantropem. Widziano go nieraz w Lacedemonie samotnie idcego na odludziu i miejcego si, a gdy nagle kto stawa i pyta, dlaczego si mieje, cho nie ma nikogo, odpowiada: Wanie dlatego". Aristoksenos mwi take, e Myzon dlatego mao by
1

Por. wyej I 30.

66

znany, i pochodzi nie z miasta, ale ze wsi, i to zabitej deskami. Z tego powodu take niejedno jego powiedzenie przypisuje si tyranowi Pizystratowi, nie czyni jednak tego filozof Platon, ktry wspomina o nim w Protagorasie1, wymieniajc go [wrd mdrcw] zamiast Periandra. Myzon mawia, e nie ze sw trzeba wnioskowa o rzeczach, ale z rzeczy naley dochodzie sw: nie dla sw bowiem s rzeczy, ale sowa s dla rzeczy. Umar majc lat dziewidziesit siedem.

Rozdzia dziesity

Epimenides
ok. r. 600 p. n. e.

Epimenides by, wedug Teopomposa i wielu innych, synem Faistiosa, wedug innych synem Dozjadesa, a wedug jeszcze innych synem Agezarcha. Pochodzi z Knossos na Krecie, jakkolwiek na Kreteczyka nie wyglda, bo nosi dugie wosy. Wysany raz przez ojca, aby pa trzod, koo poudnia zmyli drog i w jakiej jaskini przespa pidziesit siedem lat. Obudziwszy si szuka swojej trzody, przekonany, e przed chwil zasn. Gdy jej nie znalaz, pobieg znw na pastwisko, ale widzc, e wszystko tam ju si zmienio i e jest inny waciciel, pody do miasta, wszed do swego domu, gdzie zasta obcych ludzi, ktrzy go pytali, kim jest, wreszcie znalaz swego modszego brata, ju take starca, i od niego dowiedzia
1

343 A.

67

si caej prawdy. Sta si przez to sawny w Grecji i uznano go za ulubieca bogw. Tote gdy Ateny zostay dotknite zaraz i Pytia orzeka, e miasto powinno zoy oczyszczajc ofiar, wysano okrt oraz Nikiasza, syna Nikeratosa, na Kret, z zaproszeniem dla Epimenidesa. On to w czasie czterdziestej szstej Olimpiady [596593 p. n. e.] uda si do Aten, oczyci miasto i stumi zaraz w nastpujcy sposb. Wziwszy biae i czarne owce zapdzi je na wzgrze Areopagu, a stamtd pozwoli im i, gdzie chciay. Jednoczenie nakaza tym, ktrzy owce pdzili, aby zabijali je w ofierze miejscowemu bogu tam, gdzie kada z nich si pooya. W ten sposb umierzono zo. Dlatego dotychczas jeszcze mona znale bezimienne otarze po wsiach attyckich to pamitki zoonego wwczas zadouczynienia. Wedle innych poda przyczyn zarazy bya zbrodnia Kyloska1. Podania wymieniaj take sposb, w jaki j odpokutowano. Dwaj modziecy, Kratinos i Ktezibios, musieli umrze, aeby odwrci zaraz. Ateczycy uchwalili, e dadz Epimenidesowi w upominku jeden talent oraz okrt, ktry mia go odwie na Kret. On jednak nie przyj pienidzy, ale doprowadzi do traktatu przyjani i przymierza midzy Knossos i Atenami. W krtkim czasie po powrocie do domu Epimenides umar, jak opowiada Flegon w ksidze O dugowiecznoci, przeywszy sto pidziesit siedem lat. Wedug Kreteczykw za brakowao mu jednego roku do trzystu lat. Ksenofanes z Kolofonu podaje, e sysza, i Epimenides y sto pidziesit cztery lata.
1

Por. wyej I 64 i przypis o zabiciu stronnikw Kylona.

68

Epimenides napisa poemat O narodzinach Kuretw i Korybantw i Teogoni cznie okoo piciu tysicy wierszy; oraz O budowie okrtu Argos i Wypraw Jazona do Kolchidy, okoo piciu tysicy szeciuset wierszy. Pisa take proz O skadaniu ofiar i O ustroju politycznym Krety, a take O Minosie i Radamantysie, okoo czterech tysicy wierszy. Ateczykom wybudowa wityni Eumenid, jak mwi Lobon z Argos w pimie O poetach. Podobno Epimenides pierwszy stosowa oczyszczanie sakralne ziemi i domw oraz budowa witynie. Niektrzy za opowiadaj, e nigdy nie sypia, a cz nocy spdza na zbieraniu korzeni. Zachowa si jego list do Solona-prawodawcy o ustroju politycznym zaprowadzonym przez Minosa na Krecie. Ale Demetrios z Magnezji w dziele O poetach i pisarzach o tym samym imieniu stara si dowie, e list ten jest pniejszy i napisany nie w kreteskim, lecz w attyckim dialekcie. Ja za znalazem inny list Epimenidesa, ktry brzmi, jak nastpuje: Epimenides do Solona Bd dobrej myli, przyjacielu. Gdyby bowiem Pizystrat narzuci by jarzmo Ateczykom, przywykym ju do jarzma i nie majcym dobrych praw, utrzymaby wadz na zawsze, wziwszy w ten sposb wolnych obywateli w niewol. Dzi jednak bierze w niewol mw pomnych nauk Solona, ktrzy bynajmniej nie przywykli do niewoli. I nawet gdyby sam Pizystrat utrzyma panowanie, nie sdz, eby zdoa przekaza je swoim synom. Trudno bowiem przyj, aby ludzie przywykli do wolnoci pod najlepszymi prawami mogli popa w niewol. Ty za nie

69

tuaj si, ale przyjed do mnie na Kret. Tu bowiem moesz si nie ba adnego tyrana. Jeli za bdziesz podrowa, obawiam si, e jego przyjaciele mog ci zrobi co zego. Tak brzmia ten list. Demetrios opowiada, e wedug niektrych historykw Epimenides otrzyma od Nimf nieznany pokarm, ktry przechowywa w racicy wou. Zaywa go w maych dawkach i nie mia w ogle nigdy wyprnie; nikt te nie widzia, aby kiedykolwiek jad. Wspomina o tym take Timaios w drugiej ksidze [Historii Sycylii]. Niektrzy opowiadaj, e Kreteczycy skadali mu ofiary jako bogu. Mwi rwnie, e mia nadzwyczajne zdolnoci przepowiadania przyszoci. Widzc Munichi powiedzia, e Ateczycy nie przypuszczaj nawet, jak wielkich nieszcz przyczyn bdzie dla nich ten port; gdyby wiedzieli, roznieliby go choby wasnymi zbami. Zapowiedzia im to duo wczeniej, zanim si to stao 1. Wedug podania on pierwszy nazwa si Ajakosem2 i przepowiedzia Lacedemoczykom, e zostan pokonani przez Arkadyjczykw 3. Utrzymywa, e przechodzi przez wiele wciele. Teopompos podaje w Osobliwociach, e gdy Epimenides budowa wityni Nimf, usysza gos z nieba: Epimenidesie, nie dla Nimf, ale dla Zeusa buduj". Kreteczykom przepowiedzia klsk Lacedemoczykw w wojnie z ArkaNa wzgrzu Munichii (port ateski) demokraci atescy pod wodz Trazybula zadali decydujc kiesk oligarchom w r. 403 p. n. e. Historyk, ktry uwaa bitw pod Munichi za katastrof Aten, musia by przekona antydemokratycznych. 2 Ajakos, jeden z trzech sdziw w podziemiu, by dziadkiem Achillesa i Ajasa. 3 cilej, przez Tegeatw w VI w. p. n. e. Por. Herodot I 66 nn.
1

70

dyjczykami, jakemy to ju mwili. Zostali oni pokonani pod Orchomenos. Epimenides zestarza si w cigu tylu dni, ile lat przespa. Mwi o tym Teopompos. Myronianos mwi w Paralelach, e Kreteczycy uwaali go za jednego z Kuretw. Ciao jego Lacedemoczycy przechowuj u siebie zgodnie z pewn wyroczni, jak podaje Sosibios Lakoczyk. Byo jeszcze dwch innych ludzi tego samego imienia, jeden genealog, drugi autor historii wyspy Rodos, napisanej w dialekcie doryckim.

Rozdzia jedenasty

Ferekydes
ok. r. 540 p. n. e.

Ferekydes, syn Babysa, rodem z Syros, jak mwi ne Aleksander w Sukcesji filozofw, by uczniem Pittakosa. Teopompos podaje, e on pierwszy pisa o naturze i o bogach. Opowiadaj o nim wiele zadziwiajcych rzeczy. Mianowicie gdy si przechadza wzdu brzegw Samos i zobaczy okrt pyncy szybko z pomylnym wiatrem, mia powiedzie, e okrt za chwil zatonie; tak si te stao na jego oczach. Innym razem, gdy pi wod czerpan ze studni, przepowiedzia, e na trzeci dzie bdzie trzsienie ziemi; to te si sprawdzio. Gdy wracajc z Olimpu przyby do Messeny, radzi swemu gospodarzowi Perilaosowi, by wyprowadzi si stamtd wraz z rodzin. Perilaos go nie posucha, a Messena zostaa zdobyta [przez Spartan]. Lace-

71

democzykom radzi, aby nie cenili ani zota, ani srebra, jak wspomina o tym Teopompos w Osobliwociach. Powiedzia im, e mu to we nie poleci Herakles, ktry tej samej nocy i krlom nakaza, aby byli posuszni Ferekydesowi. Niektrzy pisarze udzielenie tej rady przypisuj jednak Pitagorasowi. Hermippos podaje, e gdy midzy Efezyjczykami i Magnezyjczykami wrzaa wojna, Ferekydes, ktry pragn zwycistwa Efezyjczykw, zapyta jakiego przechodnia, skd idzie, dowiedziawszy si za, e z Efezu, rzek: Chwy mi za nogi i zacignij a na ziemi Magnezyjczykw, a nastpnie zawiadom rodakw, eby po zwycistwie mi tam pochowali". Przechodzie ten zawiadomi o tym Efezyjczykw dodajc, e Ferekydes kaza to dokadnie powtrzy. Oni za nazajutrz stoczyli bitw z Magnezyjczykami, pokonali ich, a Ferekydesa, ktry zmar w miejscu, gdzie zostawi go przechodzie, pochowali i w sposb okazay uczcili. Niektrzy jednak podaj, e Ferekydes w drodze do Delf rzuci si z gry Korykos. Aristoksenos za twierdzi w swej ksidze O Pitagorasie i jego szkole, e Ferekydes zmar po dugiej chorobie i e Pitagoras pochowa go na wyspie Delos. Inni znowu gosz, e Ferekydes umar dotknity wszawic. Gdy raz Pitagoras przyszed do niego i zapyta, jak mu si powodzi, on, wysuwajc palec przez drzwi, powiedzia Wida to po skrze ( )". Dlatego gramatycy interpretuj to wyraenie jako oznaczajce pogorszenie, a ci, ktrzy uywaj go dla okrelenia polepszenia, myl si. Ferekydes twierdzi, e bogowie st nazywaj thyoros" 1.
1

oznacza st ofiarny, czyli otarz.

72

Andron z Efezu twierdzi, e byo dwch ludzi tego imienia, obaj z Syros, jeden astronom, a drugi teolog, syn Babysa, ktrego uczniem by Pitagoras. Eratostenes natomiast podaje, e by tylko jeden Ferekydes z Syros, a drugi, genealog, by Ateczykiem. Zachowao si dzieo Ferekydcsa z Syros, zaczynajce si od sw: Zeus, Czas i Ziemia byli zawsze. Ziemia otrzymaa nazw Gai (), poniewa Zeus da jej ziemi jako upominek ()". Zachowa si take na wyspie Syros skonstruowany przez niego zegar soneczny. Duris w drugiej ksidze Pr roku mwi, e na grobie Ferekydesa jest taki epigramat:
Mdro najwysza jest we mnie; jeeli moe by jeszcze wysza, to przyznaj j mojemu Pitagorasowi. On jest pierwszy ze wszystkich na ziemi helleskiej. Nie kami, co gosz.

A Ion z Chios tak mwi o Ferekydesie:

Jego dusza cnotliwa i skromna take po mierci ywot ma szczliwy, jeeli racj mia Pitagoras, w mdrzec prawdziwy, ktry zna myli i przeznaczenie wszystkich ludzi.

I ja w mierze ferekratejskiej l taki uoyem wiersz:

Sawnego Ferekydesa, co go niegdy Syros zrodzia, jak wie nam niesie, wszawica pikny zara wygld. Zanie si kae do krainy Magnezyjczykw, by zwyciyli Efezu szlachetni mieszkacy. W rzeczywistoci nie s to czyste ferekrateje, ktre powinny by katalektyczne (ostatnia stopa skrcona).
1

73

Bo bya wyrocznia, tylko jemu znana, ktra tak rozkazaa. Tak wic umar dla ich sprawy. I to te jest prawda, e mdrcowi przystoi i za ycia by pomocnym, i po mierci.

Doczeka pidziesitej dziewitej Pozosta po nim nastpujcy list:

Olimpiady.

Ferekydes do Talesa Oby mia dobr mier, gdy czas twj nadejdzie. Mnie zmoga choroba, kiedy nadszed twj list. Zara mnie caego wszawica i trawi gorczka. Nakazaem wic domownikom, aby po moim pogrzebie zanieli ten list do ciebie. A ty, jeeli z innymi mdrcami uznasz to za waciwe, ogo go; jeeli jednak innego bdziesz zdania, nie ogaszaj. Ja sam nie jestem z niego zadowolony. Fakty podane tam nie s pewne i nie utrzymuj; e znam prawd. Zdobyem pewn wiedz o bogach, reszt trzeba przemyle. W tym, co pisz, jest wiele zagadek. Nkany chorob nie dopuszczam do siebie ani lekarzy, ani przyjaci. Jeeli kto przyjdzie do moich drzwi i pyta, jak si czuj, wysuwam palec przez otwr w zamku i pokazuj, jak mi nka choroba. I prosz, aby przyszed nazajutrz na pogrzeb Ferekydesa. Tacy wic byli tak zwani Mdrcy, do ktrych zalicza si czasem take tyrana Pizystrata. Teraz trzeba przej do filozofw. Naley zacz od filozofii joskiej, ktrej zaoycielem by, jak wspominalimy ju, Tales, nauczyciel Anaksymandra.

74

FILOZOFIA JOSKA
KSIGA DRUGA

Fizycy joscy Sokrates i sokratycy

75

Rozdzia pierwszy

Anaksymander
611 546 p. n. e.

Anaksymander, syn Praksjadesa, by Milezyjczykiem. Za pierwsz zasad () i element () uwaa on to, co nieograniczone ( ), nie okrelajc tego ani jako powietrze, ani jako wod, ani jako co innego. Twierdzi nastpnie, e zmianom podlegaj tylko czci, cao za jest niezmienna. e ziemia znajduje si w rodku, w miejscu centralnym i ma ksztat kuli. e ksiyc sam nie daje wiata, ale wieci wiatem, zapoyczonym od soca. e soce nie jest mniejsze od ziemi i e jest najczystszym ogniem. Anaksymander pierwszy wynalaz te zegar soneczny i umieci go, jak stwierdza to Favorinus w Historiach rozmaitych, w odpowiednim miejscu w Lacedemonie; zegar wskazywa przesilenia i zrwnania dnia z noc, a jego tarcza oznaczona bya cyframi. Stworzy te pierwsz map wiata z konturami ldu i morza oraz pierwsze planetarium. Pogldy swoje wyoy zwile w pimie, ktre niewtpliwie mia jeszcze w rku Apollodor z Aten. W Kronice Apollodora czytamy, e w drugim roku pidziesitej smej Olimpiady [547/6 p. n. e.] Anaksymander mia szedziesit cztery lata i e umar

76

niedugo potem, w okresie za panowania na Samos tyrana Polikratesa by w sile wieku. Opowiadaj, e dzieci miay si z jego piewu. Dowiedziawszy si o tym, mia powiedzie: Trzeba mi zatem nauczy si lepiej piewa, by zadowoli dzieci". By jeszcze inny Anaksymander, take z Miletu, historyk piszcy w dialekcie joskim.

Rozdzia drugi

Anaksymenes
akme ok. r. 546 p. n. e.

Anaksymenes, syn Eurystratosa, Milezyjczyk, by uczniem Anaksymandra. Niektre rda podaj, e sucha te Parmenidesa. Za pierwsz zasad uwaa powietrze i to, co nieograniczone (). Dowodzi, e gwiazdy poruszaj si dookoa ziemi, a nie schodz pod ziemi. Pisa w dialekcie joskim, stylem prostym i niewyszukanym. Wedle informacji, ktr znajdujemy u Apollodora, Anaksymenes y w czasie zdobycia Sardes [546 p. n. e.], a umar w czasie szedziesitej trzeciej Olimpiady [528525 p. n. e.]. Byo jeszcze dwch innych pisarzy tego imienia, obaj rodem z Lampsaku: retor, ktry pisa o czynach Aleksandra, i historyk, siostrzeniec poprzedniego. Filozof Anaksymenes jest te autorem dwch listw, ktre przytaczamy:

77

Anaksymenes do Pitagorasa Tales, syn Egzamiasza, umar w staroci, a mier jego spowodowa nieszczliwy wypadek. Noc jak zwykle, filozof wyszed z domu w towarzystwie sucej, aby obserwowa gwiazdy. Zapatrzony w niebo zapomnia, gdzie si znajduje, i wpad do studni, nad ktrej krawdzi nieopatrznie stan. Tak to Milezyjczycy stracili swego astronoma. My, ktrzy jestemy jego uczniami, zachowajmy pami o tym mu i przekamy j naszym dzieciom i uczniom naszym. Z czci wspominajmy jego sowa, a wszystkie nasze rozwaania rozpoczynajmy od sw powiconych Tlesowi. A oto drugi list: Anaksymenes do Pitagorasa Najmdrzej postpie z nas wszystkich, przenoszc si z Samos do Krotony. Tam yjesz spokojnie, podczas gdy tutaj Eacydzi1 popeniaj zbrodni za zbrodni i w Milecie wci rzdz tyrani. Wielkie niebezpieczestwo grozi nam te ze strony krla Medw2. Dotychczas je zaegnujemy, zgadzajc si na pacenie haraczu. Ale zanosi si na to, e Joczycy powstan zbrojnie przeciw Medom w obronie wszystkich wspplemiecw; jeli za dojdzie do wojny, nie ma dla nas nadziei ocalenia. Gzy moe Anaksymenes myle o badaniu nieba, kiedy grozi mu mier lub niewola? Tymczasem Ty yjesz otoczony szacunkiem mieszkacw Krotony i innych Grekw Italskich i zewszd, nawet z Sycylii, zjedaj si do ciebie uczniowie.
1 2

Potomkowie Ajakesa, nieznanego skdind wadcy Miletu. Tj. krla perskiego Cyrusa.

78

Rozdzia trzeci

Anaksagoras
500428 p. n. e.

Anaksagoras, syn Hegezibulosa albo Eubulosa, pochodzi z Kladzomen. By uczniem, Anaksymenesa i pierwszym filozofem, ktry materii przyda rozum (). Dzieo jego, napisane stylem piknym i wzniosym, tak si rozpoczyna: Wszystkie rzeczy byy razem pomieszane; a doszed rozum, ktry dopiero nada im porzdek". Std. te samego filozofa nazywano artobliwie Rozumem (), a Timon tak mwi o nim w Szydach:
Jest te taki Anaksagoras, wielki czowiek, ktrego nazywaj Rozumem", bo te nie aden inny rozum, tylko jego wasny sprawi, e nagle zespolio si to wszystko, co przedtem byo bez adu i skadu.

Anaksagoras pochodzi z dobrego rodu. By bardzo bogaty, ale te bardzo hojny; cay odziedziczony majtek odda w kocu krewniakom. Kiedy bowiem robili mu wyrzuty, e nie dba o swj majtek, odpowiedzia: Dlaczego wy nie mielibycie si tym zaj?" Na koniec zupenie si odsun od rodziny i od ycia publicznego i cakowicie powici si badaniu przyrody. Na pytanie, czy nic go nie obchodzi ojczyzna, odpowiedzia: Jakeby? Bardzo mi obchodzi moja ojczyzna!" i wskaza na niebo. Anaksagoras mia pono dwadziecia lat w czasie przeprawy Kserksesa [przez Hellespont, w 480 p. n. e.], a y pono 72 lata. W Kronice Apollodora czytamy, e urodzi si w okresie siedemdziesitej Olimpiady [500497 p. n. e.], a zmar w pierwszym roku osiemdziesitej smej Olimpiady [428/7 p. n. e.]. Filozofi

79

zacz uprawia w Atenach za archontatu Kaliasa 1; mia wtedy 20 lat. Stwierdza to Demetrios z Faleronu w wykazie archontw, dodajc, e filozof przebywa nastpnie w Atenach przez 30 lat. Anaksagoras twierdzi, e soce to masa rozpalona do czerwonoci, wiksza ni cay Peloponez (pogld ten inni przypisuj Tantalowi2). Utrzymywa, e ksiyc jest zamieszkay i znajduj si na nim gry i doliny. Za elementy uwaa jednorodne czsteczki, czyli homoiomerie (); jak zoto otrzymuje si z ziarenek, z tzw. zotego piasku, tak cay wiat zbudowany jest z drobnych cia, skadajcych si z czci jednorodnych. W doktrynie Anaksagorasa sprawcz przyczyn ruchu jest rozum. Ciaa cikie, np. ziemia, znajduj si w dole, ciaa lekkie, jak ogie, na grze; porodku jest woda i powietrze. Dlatego te na ziemi, ktra jest paska, ukada si morze, powstae z wilgoci, ktra wyparowaa pod wpywem ciepa sonecznego. Gwiazdy poruszay si pierwotnie jak po kopule, tak e widoczny za kadym razem szczyt nieba znajdowa si zawsze prostopadle do ziemi: obecne jego odchylenie nastpio dopiero pniej. Droga Mleczna jest odbiciem wiata tych gwiazd, ktre nie s owietlane przez soce, komety poczeniem planet dajcych pomie, a meteory rodzajem iskier, odrzucanych przez wiatr. Wiatry powstaj wskutek rozrzedzania si powietrza pod dziaaniem soca. Grzmot jest wynikiem zderzenia si chmur, a byskaRaczej Kalliadesa, ktry by archontem w 480 p. n. e.; archontat Kalliasa by w r. 456 p. n. e. 2 Nie wiadomo, czy chodzi tu o jakiego nieznanego skdind filozofa przyrody, czy te o mitycznego krla Tantala.
1

80

wica ich ocierania si o siebie. Trzsienie ziemi powstaje wskutek przedostawania si powietrza do ziemi. Pierwsze zwierzta powstay z wilgoci, ciepa i substancji podobnej do ziemi; dalsze rodziy si ju jedne z drugich, z zarodkw prawostronnych samce, z lewostronnych samice. Tradycja podaje, e Anaksagoras przepowiedzia upadek meteorytu w Aigospotamoi, wyjaniajc, e bdzie to kamie, ktry spadnie ze soca. Dlatego te Eurypides, ktry by uczniem filozofa, samo soce nazywa w Faetonie1 grud zot. Innym razem, przybywszy na igrzyska do Olimpu, usiad w paszczu skrzanym, jak gdyby spa mia deszcz: i rzeczywicie deszcz lun. Kiedy kto go zapyta, czy gry Lampsaku stan si kiedy morzem, mia odpowiedzie: Tak, ale to wymaga czasu". Zapytany, po co yje, odpar: Aeby bada soce, ksiyc i niebo". Kiedy kto mu powiedzia2: Jeste pozbawiony towarzystwa Ateczykw", odpar: To oni s pozbawieni mojego". Na widok grobowca Mauzolosa zauway: Kosztowny grobowiec jest przykadem fortuny zamienionej w kamie" 3. Czowiekowi skarcemu si, e umiera na obczynie, powiedzia: Zewszd jednaka jest droga do Hadesu". Favorinus w Historiach rozmaitych stwierdza, e Anaksagoras zwrci pierwszy uwag na idea cnoty i sprawiedliwoci w poezji homeryckiej (koncepcj t przej od niego i rozwin jego przyjaciel Metrodor
Tragedia ta si nie zachowaa. Prawdopodobnie po jego wygnaniu z Aten. 3 Anegdota ewidentnie nieautentyczna, poniewa Mauzolos, ktremu synny nagrobek wystawia ona Artemizja, umar w r. 353 p. n. e.
2 1

81

z Lampsaku, ktry znw pierwszy zainteresowa si przyrodniczymi pogldami Homera). By te autorem pierwszej ksiki z wykresami. Silenos (w pierwszej ksidze Historii) wspomina o upadku meteorytu, umieszczajc to wydarzenie w czasie archontatu Demylosa1; Anaksagoras mia wwczas powiedzie, e niebo jest cae zoone z kamieni, ktre trzymaj si tylko dziki szybkoci, z jak si obracaj, i spadyby wszystkie, gdyby ich ruch by powolniejszy. O procesie Anaksagorasa rne posiadamy relacje. Sotion w dziele O szkoach filozoficznych mwi, e skarg przeciw niemu wnis Kleon, oskarajc go o bezbono na tej podstawie, i uwaa soce za rozarzon mas; e broni go Perykles, ktry by jego uczniem; e filozof zosta skazany na zapacenie piciu talentw i na wygnanie. Inn wersj znajdujemy w ywotach Satyrosa: czytamy tam, e oskarycielem by nie Kleon, ale Tukidydes, wrg polityczny Peryklesa, e Anaksagoras by oskarony nie tylko o bezbono, lecz i o medyzm2 i e zosta zaocznie skazany na mier. Wiadomo o wyroku przyniesiono mu rwnoczenie z wiadomoci o mierci synw. Dowiedziawszy si o wyroku mia powiedzie: Przyroda dawno ju skazaa na mier i moich sdziw, i mnie", a usyszawszy, e jego synowie nie yj Wiedziaem, e spodziem dzieci miertelne". Powiedzenia te zreszt inni przypisuj Solonowi, a niektrzy Kse-|line nofontowi. Demetrios z Faleronu w dziele O staroci mwi, e filozof wasnymi rkami pochowa synw.
Archont tego imienia nie jest znany: Diels proponuje koniektur: Demotiona (ktry by archontem w 470 p. n. e.) 2 Medyzm dziaanie na rzecz Persji, sprzyjanie Persji.
1

82

Hermippos (w ywotach) opowiada, e Anaksagoras by uwiziony i z wizienia mia ju by wyprowadzony na mier, kiedy na Zgromadzeniu wystpi Perykles i zapyta zebranych, czy maj mu co do zarzucenia w jego dziaalnoci. A kiedy milczeli, zawoa: A jestem uczniem tego czowieka! Nie dawajcie przeto wiary faszywym oskareniom, nie zabijajcie tego czowieka, ale zaufajcie mi i uwolnijcie go!" Anaksagoras zosta wypuszczony na wolno, ale nie mg znie doznanej zniewagi i odebra sobie ycie. Hieronim opowiada znowu (w drugiej ksidze Zapiskw), e Perykles przyprowadzi do trybunau filozofa wyczerpanego i osabionego chorob i e sdziowie uwolnili go bardziej z litoci ni z przekonania. Tyle na temat procesu Anaksagorasa. Anaksagoras nienawidzi podobno Demokryta za to, e nie chcia z nim dyskutowa. Ostatnie lata ycia spdzi w Lampsaku i tam te umar. Kiedy rzdcy miasta zapytali go przed mierci, czy ma jakie yczenie, poprosi, by w miesicu jego mierci ustanowiono doroczne wito dla chopcw. yczenie zostao spenione i zwyczaj ten utrzyma si tam po dzi dzie. Mieszkacy Lampsaku wyprawili filozofowi uroczysty pogrzeb, a na grobie jego umiecili nastpujcy napis:
Tutaj spoczywa Anaksagoras, ktry szukajc prawdy niemal do niej dotar, sigajc kracw nieba.

Ja te uczciem go epigramatem:
Mwi, e soce jest tylko mas rozpalon. i dlatego mia umrze Anaksagoras. Uratowa go jego przyjaciel Perykles. Ale wtedy sam pozbawi si ycia, jak przystao na mdrca.

83

Oprcz filozofa Anaksagorasa byo jeszcze trzech innych znaczniejszych ludzi tego samego imienia: retor ze szkoy Isokratesa, rzebiarz, o ktrym wspomina Antigonos, i gramatyk ze szkoy Zenodota.

Rozdzia czwarty

Archelaos
ok. r. 450 p. n. e.

Archelaos pochodzi z Aten lub z Miletu, a ojciec jego mia si nazywa Apollodoros, czy te jak podaj niektrzy Midon. By uczniem Anaksagorasa, a nauczycielem Sokratesa. On to pierwszy wprowadzi do Aten josk filozofi przyrody; nazywano go te Archelaosem Fizykiem, poniewa by ostatnim przedstawicielem filozofii przyrody, ktr nastpnie wypara filozofia moralna, zapocztkowana przez Sokratesa. Jest zreszt prawdopodobne, e ju Archelaos zajmowa si zagadnieniami etycznymi, skoro jak o tym wiemy rozstrzsa zagadnienia prawa, pikna i sprawiedliwoci, i e od niego przej te zainteresowania Sokrates, ktry je sam ju w peni rozwin i dlatego te zosta uznany za pierwszego twrc etyki. Archelaos uczy, e dwie s przyczyny powstawania: ciepo i zimno; e istoty ywe powstay z muu. Twierdzi te, e nic nie jest ani godziwe, ani niegodziwe z natury, ale tylko z ustanowienia. A oto jak w zarysach przedstawia si jego system: woda paruje pod wpywem ciepa, przy czym, kiedy opada w d i teje pod dziaaniem ognia, wytwarza ziemi, kiedy za rozlewa si na wszystkie strony, wy-

84

twarz powietrze. Tote ziemia jest ograniczona przez krce dokoa powietrze, a powietrze przez krcy ogie. Zwierzta rodz si z rozgrzanej ziemi, ktra wydziela pokarm w postaci szlamu podobnego do mleka. W taki te sposb ziemia zrodzia ludzi. Archelaos pierwszy wskaza, e dwik powstaje wskutek drgania powietrza, a morza tworz si w miejscach wgbionych, wskutek przesczania si wody przez ziemi. Twierdzi te, e soce jest najwiksz z gwiazd i e wszechwiat jest nieskoczony. Oprcz filozofa Archelaosa znamy jeszcze trzech innych ludzi tego samego imienia: autora opisu ziem, przez ktre przeszed Aleksander, autora pisma O Osobliwociach natury1, oraz retora, ktry napisa podrcznik wymowy.

Rozdzia pity Sokrates 469399

Sokrates by synem Sofroniska, kamieniarza, i poonej Fainarety (mwi o tym Platon w Teajtecie1); urodzi si w Atenach w gminie2 Alopeke. Istniaa opinia, e pomaga Eurypidesowi w ukadaniu dramatw; tote Mnezilochos pisze:
Frygijczycy to nowy dramat Eurypidesa, do ktrego Sokrates te dooy drewna 3. 149 A. Dem, czyli gmina () by atesk administracyjn jednostki) terytorialn. Dziewi demw tworzyo fyl (). W czasach Sokratesa demw byo ponad sto. 3 Jest tu nieprzetumaczalna gra sw: Frygijczycy i (drewno).
2 1

85

a dalej mwi o Eurypidesach skleconych przez Sokratesa". W Jecach Kalliasa czytamy:

A. Skd taka wynioso, taka duma? B. Mam wszelkie do niej prawo, da mi je Sokrates.

A w Chmurach Arystofanesa 1:
To on ukada Eurypidesowi owe dramaty, ktre nie maj sensu, ale za to s gbokie.

Wedle niektrych pisarzy Sokrates by uczniem Anaksagorasa, a Aleksander [Polihistor] w Sukcesjach filozofw jako jego nauczyciela wymienia rwnie Damona. Po skazaniu Anaksagorasa sucha mia wykadw Archelaosa Fizyka; Aristoksenos mwi, e by nawet jego kochankiem. Duris twierdzi, e Sokrates by pierwotnie niewolnikiem i pracowa przy obrbce kamieni; niektrzy za jedno z jego dzie uwaaj postacie odzianych w szaty Charyt na Akropolu. Tradycj t musia zna Timon, ktry pisa o Sokratesie w Szydach:
Oto jakie byo pochodzenie tego kamieniarza, niedoszego prawodawcy, czarodzieja Hellady, specjalisty od subtelnych argumentw, pogromcy retorw, ironicznego szydercy na poy tylko attyckiego.

Sokrates by te doskonaym retorem (stwierdza to m. in. Idomeneus), ale rzd Trzydziestu Tyranw zabroni mu nauczania retoryki (wiadomo t podaje Ksenofont2). Arystofanes pokazuje go te jako mwc, ktry umie z spraw przedstawi jako dobr. Favorinus w Historiach rozmaitych mwi, e Sokrates i jego ucze Aischines byli pierwszymi nauczycielami reCytatu tego nie ma w zachowanej redakcji Chmur. Pochodzi on albo z pierwszej redakcji Chmur Arystofanesa, zaginionej (Koch), albo z Chmur Teleklidesa (Dindorf). 2 Wspomnienia o Sokratesie T 2, 31.
1

86

toryki. Potwierdzenie tej informacji znajdujemy w pimie Idomeneusa O sokratykach. By te Sokrates pierwszym filozofem, ktry rozprawia o tym, jak najlepiej y, i pierwszym filozofem, ktry zosta skazany na mier i ponis mier z wyroku. Aristoksenos, syn Spintara, twierdzi; e Sokrates zajmowa si te spekulacj, lokowa pienidze, zbiera dochd, a po jego wydaniu znowu lokowa kapita. Demetrios z Bizancjum opowiada, e Kriton, oczarowany piknem jego duszy, wydoby go z jego warsztatu i da mu wyksztacenie. Doszedszy do przekonania, e badanie przyrody nie ma adnego praktycznego znaczenia dla nas, ludzi, Sokrates zaj si roztrzsaniem zagadnie etycznych, filozofujc w warsztatach i na rynku. Mwi, e szuka wiedzy o tym,
Co jest dobre, a co ze w domostwach 1.

Dowiadujemy si te od Demetriosa z Bizancjum, e kiedy Sokrates z waciw sobie pasj rozprawia o filozofii, wywoywa nieraz wcieko audytorium; rzucano si na, bito go po twarzy, szarpano za wosy. Najczciej jednak by przedmiotem drwin i pogardy. Wszystko to znosi cierpliwie. Nie zareagowa nawet na kopniaka, ktrym go raz uraczono. A kiedy jeden ze wiadkw sceny dziwi si jego spokojowi, mia odpowiedzie: A gdyby kopn mnie osio, czy pozwabym go przed sd?" W przeciwiestwie do wikszoci ludzi nie odczuwa potrzeby podrowania. Jedynymi jego podrami byy kampanie wojenne, w ktrych bra udzia jako
1

Odyseja IV 392-

87

onierz. Poza tym przebywa stale w Atenach, zawsze chtny do dyskutowania z kadym rozmwc; a dysputy prowadzi nie po to, by zmusi przeciwnika do zmiany pogldu, lecz po to, eby razem z nim odkry prawd. Opowiadaj, e Eurypides da mu kiedy do przeczytania dzieo Heraklita i zapyta go nastpnie, co o nim myli. Sokrates mia odpowiedzie; To, co zrozumiaem, jest pikne; przypuszczam, e to, czego nie zrozumiaem, jest rwnie pikne, tylko e do zgbienia wymagaoby nurka delijskiego". Sokrates uprawia wiczenia fizyczne i by zdrowy i silny. Bra udzia w kampanii amfipolijskiej 1, w bitwie pod Delium2 uratowa ycie Ksenofontowi 3 podnoszc go, kiedy spad z konia, a kiedy caa armia ateska uciekaa w popochu, on jeden cofa si powoli, rozgldajc si spokojnie, czy nieprzyjaciel nie nastpuje, gotw do obrony. Bra te udzia w wyprawie do Potidei4, ktra odbywaa si morzem, poniewa droga ldowa bya zamknita z powodu wojny. Podczas oblenia sta pono raz przez ca noc nie zmieniajc pozycji, a w czasie caej kampanii wykaza niezwyke mstwo; zasuone odznaczenie ustpi jednak Alkibiadesowi, ktry by jego ukochanym (jak stwierdza Arystyp w IV ksidze dziea O rozpucie w dawniejszych czasach), Ion z Chios mwi, e jako modzieniec Sokrates odby z Archelaosem podr na Samos; Arystoteles wspomina rwnie o jego poJedna z kampanii wojny peloponeskiej. Usiowanie odbicia zajtego przez Spart miasta trackiego Amfipolis zakoczyo si klsk Ateczykw pod wodz Kleona (422 p. n. e.). 2 Rok 424 p. n. e. 3 Informacja ewidentnie bdna, Ksenofont by wtedy dzieckiem. 4 Rok 432 p. n. e.
1

88

bycie w Delfach, a Favorinus (w 1 ks. Wspomnie twierdzi, e by rwnie na Istmie. Sokrates da liczne dowody siy charakteru i demokratycznych przekona. Nie usucha ludzi Kritiasza, kiedy kazali mu aresztowa Leona z Salaminy, ktrego chcieli skaza na mier, by zawadn jego majtkiem 1. A przedtem, jedyny w caej radzie, gosowa przeciwko skazaniu dziesiciu dowdcw2. I wreszcie, mimo e mia mono ucieczki, pozosta w wizieniu; oczekujc mierci, robi wyrzuty przyjacioom paczcym nad jego losem, a rozmowa, ktr z nimi prowadzi, eby ich pocieszy, jest najpikniejsz z jego wypowiedzi. By czowiekiem niezalenym i dumnym. Pamfila opowiada w sidmej ksidze Wspomnie, e kiedy Alkibiades chcia mu ofiarowa duy kawa ziemi, eby sobie wybudowa dom, nie przyj daru mwic: Gdybym potrzebowa butw, a ty dawaby mi cay bam skry, ebym sobie kaza zrobi buty, to czybym si nie omieszy, przyjmujc?". Przygldajc si mnogim towarom wystawionym na sprzeda mawia czsto sam do siebie: Jak wiele jest rzeczy, ktrych potrzeby nie odczuwam". Czsto te powtarza sowa poety:
Srebro i purpura uyteczne s na scenie, ale nie w yciu 3. W czasie rzdw Trzydziestu Tyranw, r. 404 p. n. e. Po bitwie pod Arginuzami, r. 406 p. n. e., wskutek burzy nie zdoano uratowa zag zatopionych okrtw ani wyowi cia polegych. Dowodzcy admiraowie zostali postawieni przed sd i skazani na mier za niedopenienie obowizku pastwowego i religijnego. 3 Wedle Stobajosa (Flor. LIX 15) cytat ten pochodzi z Filemona, pisarza Komedii Nowej (IV w. p. n. e.) ale w takim razie nie mg go zna Sokrates.
2 1

89

Okazywa sw pogard wadcom, Archelaosowi Macedoskiemu, Skopasowi z Krannon, Eurylochowi z Larissy; nie przyj ich darw i nie pojecha, kiedy go zapraszali na swe dwory. Tryb ycia mia tak regularny, e jedyny z mieszkacw Aten unikn epidemii, ktre tam raz po raz wybuchay1. Arystoteles mwi2, e Sokrates mia dwie ony: jedn bya Ksantypa, ktra urodzia mu syna Lamproklesa, drug Myrto, crka Arystydesa Sprawiedliwego, ktr polubi bez posagu i z ktr mia dwch synw, Sofroniska i Meneksenosa. Myrto miaa by pierwsz on. Ale istnieje te tradycja (ktr przyjmuj Satyros i Hieronim z Rodos), e Sokrates mia dwie ony rwnoczenie 3. A przyczyna tego miaa by taka, e w Atenach, zdziesitkowanych przez wojny, aeby powikszy liczb ludnoci ustanowiono prawo, i kady obywatel moe oprcz ony prawowitej, legalnej, obywatelki ateskiej, mie dzieci jeszcze z drug. Zgodnie z tym prawem mia postpi Sokrates. Nie dotykay go szyderstwa, by wyszy ponad nie. Szczyci si skromnoci swojego trybu ycia i nie przyjmowa od nikogo zapaty. Mawia, e gd jest najlepszym kucharzem, e czowiek nie potrzebuje wyszukanych napojw, by ukoi pragnienie, i e on, majc najmniejsze potrzeby, jest najbliszy bogom.
W pierwszej fazie wojny peloponeskiej, kiedy ofiar zarazy pad Perykles (r. 429 p. n. e.). 2 W niezachowanym dialogu O szlachetnym urodzeniu. 3 S to plotki, ktrym przecz nasze wiadectwa i prawdopodobiestwo. Arystydes umar w r. 467 i ze wzgldw chronologicznych jgo crka raczej nie moga by on Sokratesa. Platon, a take Ksenofont stwierdzaj wyranie, e matk wszystkich trzech synw Sokratesa bya Ksantypa.
1

90

Potwierdzenie tych cech jego charakteru mona znale nawet u poetw komicznych, ktrzy chcc go omieszy bezwiednie go chwal. Oto jak go charakteryzuje Arystofanes1:
O czowieku, oywiony szlachetn dz, zdobycia mdroci, jake bdziesz szczliwy u Ateczykw i w Grecji; jako e masz dobr pami, usposobienie myliciela, jeste wytrzymay na trudy, nie mczysz si ani stojc, ani chodzc, dobrze znosisz zimno, nigdy ci nie spieszno do niadania, unikasz opilstwa, obarstwa i wszelkich innych nieroztropnoci.

Ameipsjas za wprowadza go na scen w starym, zniszczonym paszczu, i taki nam przedstawia dialog:
A. Witaj, Sokratesie, w maym gronie znakomity, Ale do niczego na wielkim zgromadzeniu. Oto jeste wrd nas, mocarzu. Ale jakby ci zdoby przyzwoity paszcz? B. Suszna to nagana pod adresem krawcw partaczy. A. Co za czowiek! Nigdy, nawet kiedy jest godny, nie zdobdzie si na przymilne sowo 2.

O jego dumie i sile charakteru nastpujce sowa Arystofanesa: 3

wiadcz

rwnie

Wyniole kroczysz po ulicach, wodzc dokoa oczyma, nieobuty jeste i wiele znosisz niedostatkw, a patrzysz na nas z gry.

Czasem jednak, w szczeglnie uroczystych okazjach, Sokrates ubiera si porzdnie, a nawet strojnie. Takim na przykad widzimy go w platoskiej Uczcie 4, kiedy idzie do Agatona. Mia rwny talent do zachcania, jak i do odradzania.
1 2

Arystofanes, Chmury, ww. 411416. Cytat z niezachowanej komedii pt. Konnos. 3 Chmury ww. 36162. 4 174 A.

91

Z Teajtetem na przykad tak potrafi rozmawia na temat wiedzy1, e modzieniec wyszed z tej rozmowy jak mwi Platon peen entuzjazmu. A znowu spotkawszy Eutyfrona, ktry ju mia wasnemu ojcu wytoczy proces o zabicie cudzoziemca, tak z nim rozmawia na temat pobonoci, e skoni go do poniechania oskarenia2. Lyzis pod wpywem jego nauki, wzywajcej do ycia cnotliwego, sta si czowiekiem wysoce moralnym. Sia przekonywajca jego argumentw polegaa na tym, e czerpa je z dowiadczenia. Ksenofont opowiada, e kiedy syn Sokratesa Lampriskos by niegrzeczny dla matki, ojciec przemwi do niego tak, e chopiec zawstydzi si swego zachowania3. Dowiadujemy si te od Ksenofonta, e Glaukona, brata Platona, skoni do porzucenia myli o karierze politycznej, tumaczc mu, e nie ma dostatecznego po temu dowiadczenia. Natomiast Charmidesowi doradza zajcie si polityk, poniewa uwaa go za odpowiednio przygotowanego 4. Kiedy doda ducha strategowi Ifikratesowi, pokazujc mu koguty cyrulika Meidiasa dzielnie walczce z kogutami Kalliasa. Widzc to Glaukonides zrobi uwag, e Sokratesa naleaoby na stae pozyska dla miasta, tak jak jakiego baanta czy pawia. Mawia nieraz: Jak dziwn jest rzecz, e ludzie zawsze umiej odpowiedzie na pytanie, ile posiadaj owiec, nie umiej natomiast poda liczby swoich przyjaci ani ich wymieni - tak nisko wida ich
W dialogu Teajtet. W Platoskim dialogu Eutyfron. 3 Wspomnienia o Sokratesie II 2. 4 Tame III 6.
2 1

92

ceni. Widzc, jak Euklides z zapaem ksztaci si w sztuce erystycznej, zauway: Bdziesz umia moe, Euklidesie, radzi sobie z sofistami, ale nie z ludmi". Uwaa bowiem subtelnoci retoryczne za cakowicie bezuyteczne co potwierdza te Platon w Eutydemie1. Kiedy Charmides chcia mu ofiarowa niewolnikw, z ktrych mgby mie dochd, nie przyj. Niektre rda podaj, e wzgardzi nawet urod Alkibiadesa. W Uczcie Ksenofonta czytamy2, e jako najmilsze z dbr wychwala wolny czas. Twierdzi, e jedynym dobrem jest wiedza, a jedynym zem niewiedza, e bogactwo i szlachetne urodzenie nie przynosz chway, ale przeciwnie tylko zo. Kiedy kto mu powiedzia, e matka Antystenesa jest Traczynk, odpar: A ty czy sdzie, e czowiek tak szlachetny mg si urodzi z obojga rodzicw ateskich?" Za jego namow Kriton wykupi z niewoli Fedona, ktry, pojmany na wojnie, uywany by jako niewolnik do najniszych posug: W podeszym ju wieku nauczy si gra na lirze, mwic, e nie widzi nic zego w uczeniu si rzeczy, ktrej si dotychczas nie umiao. A wedle wiadomoci, przekazanej nam przez Ksenofonta w Uczcie3, chtnie i czsto taczy, uwaajc, e jest to wiczenie sprzyjajce zachowaniu dobrej kondycji fizycznej. Sokrates utrzymywa, e jego daimonion4 przepo1 2

303 D. IV 44. 3 2,16. 4 v duch opiekuczy, geniusz na ktrego powoywa si Sokrates.

93

wiada mu przyszo; e dobry pocztek jest ju niemaym osigniciem, a zaczyna naley od maego; e on sam nie wie nic poza tym, e wie, i nic nie wie. Powiada te, e ludzie, ktrzy pac wysok cen za wczesne owoce, sami pozbawiaj si owocw naprawd dojrzaych. Na pytanie, co jest najwiksz cnot u czowieka modego, odpowiedzia: Umiar1". Twierdzi, e geometrii naley si uczy tylko tyle, eby mc wymierzy ziemi, ktr si otrzymuje lub przekazuje. Wyszed w rodku przedstawienia Auge Eurypidesa, usyszawszy ze sceny nastpujce sowa na temat cnoty:
Najlepiej zostawi j jej wasnemu losowi 2.

Absurdem jest powiedzia, tumaczc ten swj postpek robi wielk spraw z poszukiwania niewolnika, ktrego nie mona odnale, a rwnoczenie pozwala, by zgina cnota. Kiedy kto go prosi o rad, czy ma si eni, czy nie, odpowiedzia: Ktrkolwiek z tych dwch rzeczy wybierzesz, bdziesz aowa swego wyboru ". Mwic o rzebiarzach, dziwi si, e zadaj sobie tyle trudu, aby kamie uczyni jak najbardziej podobnym do czowieka, a nie dbaj ani troch o to, aby sami nie byli bardziej podobni do gazw ni do ludzi. Modziecom zaleca, by jak najczciej przegldali si w zwierciadle; piknym bdzie to przypomina mwi aby si zachowywali odpowiednio do swego
Dosownie: Nic ponad miar, nic zanadto ( ) synna sentencja, ktrej autorstwo przypisywano Solonowi. 2 Dramat Auge nie zachowa si; cytowany tu wiersz znajduje si w zachowanej Elektrze (w. 379).
1

94

wygldu, brzydkim za, e zdobywajc wiedz, bd mogli zakry swoj szpetot. Razu pewnego zaprosi do domu ludzi bogatych; kiedy Ksantypa wstydzia si, e przyjcie bdzie zbyt skromne, uspokoi j tymi sowy: Nie martw si. Albowiem jeeli s to ludzie rozsdni, bd zadowoleni z tego, co otrzymaj; jeeli za s to pospolici gupcy, to nie warto si nimi przejmowa". Zwyk by te mwi, e podczas gdy inni yj po to, eby je, on je po to, eby y. Powiada te, e ten, kto si liczy z opini tumu, postpuje jak czowiek, ktry odmwiby przyjcia jednej tetradrachmy, rozpoznawszy, e jest faszywa, a za dobry pienidz uznaby stos zoony z samych takich faszywych monet. Kiedy Aischines powiedzia mu: Jestem biedny i nie mog ci nic ofiarowa, tylko siebie samego ci daj" odpar: Czy nie widzisz, jak wielki jest twj dar?" Czowiekowi, ktry skary si przed nim, e nie odgrywa adnej roli, odkd nastao panowanie Trzydziestu, odpowiedzia: I ty si tym martwisz?" Kiedy mu przyniesiono wiadomo, e Ateczycy skazali go na mier, powiedzia: A na nich ten sam wyrok wydaa przyroda". (Wedle innych rde sowa te wypowiedzia nie Sokrates, ale Anaksagoras.) on, kiedy alia si, e zosta skazany niesprawiedliwie, zapyta: Wolaaby, ebym umiera z wyroku sprawiedliwego?" Mia w wizieniu sen, e kto mwi do niego:
Na trzeci dzie przybdziesz do urodzajnej Ftyi. 1

Wiersz z Iliady (IX 363), cytowany przez Platona w Kritonie 44 B.

95

Obudziwszy si, powiedzia do Aischinesa: Za dwa dni umr". Kiedy mia ju wypi cykut, Apollodor ofiarowa mu pikny paszcz, eby go woy przed mierci. Jake powiedzia Sokrates to mj paszcz by dosy dobry, eby w nim y, a nie jest wystarczajco dobry, eby w nim umrze?" Kiedy mu powtarzano, e kto le o nim mwi, odpowiada: Wida nie umie dobrze mwi". Kiedy Antystenes tak odwrci swj paszcz, by wida byo, e jest dziurawy, Sokrates zauway: Przez dziury w twoim paszczu przewieca twoja prno". Ten a ten ci obrazi, czy nie czujesz si dotknity?" zapyta go jeden z przyjaci. Ani troch, bo nie widz, jaki zwizek ze mn maj jego obelgi." Uwaa, e nie naley si obawia komediopisarzy, ale przeciwnie, z caym spokojem wystawia si na ich krytyk; jeeli wyszydzaj ci za co, co jest w tobie rzeczywicie, to bdziesz si stara poprawi; a jeeli za co, czego w tobie wcale nie ma, to c ci to moe obchodzi. Kiedy razu pewnego Ksantypa naprzd mu nawymylaa, a potem wylaa mu na gow kube wody, owiadczy: czy nie mwiem, e kiedy Ksantypa grzmi, to potem lunie deszcz?" Gdy Alkibiades zauway, e wymysy Ksantypy s nie do zniesienia, odpowiedzia: Ja si przyzwyczaiem, tak jak si mona przyzwyczai do cigego warkotu koowrotka. A ty na przykad, czy dobrze znosisz gganie gsi?" Tak odpar Alkibiades ale one daj mi jaja i pisklta". A na to Sokrates: A mnie Ksantypa urodzia synw". Przyjaciele, widzc jak razu pewnego na rynku Ksantypa w zoci zdara ze paszcz, wzywali go, eby j uderzy. Nie, na Zeusa! Pikna to byaby

96

scena: my walczymy ze sob na pici, a z was jedni mwi: Dobrze, Sokratesie!, drudzy za: Lepiej, Ksantypo!". Mwi, e poj za on jdz, tak jak jedcy wybieraj sobie narowiste konie. I tak jak oni dodawa jeeli potrafi ujedzi takiego konia, dadz sobie rad ze wszystkimi, tak i ja, dziki temu, e mog wytrzyma z Ksantyp, potrafi wspy ze wszystkimi ludmi". Takie to lub im podobne byy sowa i czyny filozofa; potwierdzeniem jego piknych wypowiedzi i piknego postpowania bya sawna odpowied Pytii, udzielona Chajrefontowi:
Ze wszystkich ludzi Sokrates najmdrszy.

To by te powd zawici i nienawici, ktr wzbudza; a ju szczeglnie by znienawidzony za to, e wykazywa, i ludzie, ktrzy maj wielkie o sobie mniemanie, s w rzeczywistoci gupcami; do ludzi tych zalicza niewtpliwie, jak wiemy z Platoskiego Menona, Anytosa, ktry nie mogc darowa Sokratesowi jego szyderstw, naprzd podjudzi przeciw niemu Arystofanesa i jego przyjaci, nastpnie za namwi Meletosa do wniesienia przeciw filozofowi oskarenia o bezbono i psucie modziey. Tym, ktry wnis oskarenie przeciw Sokratesowi, by wic Meletos; mow oskarycielsk wygosi jak podaje Favorinus w Historiach rozmaitych Polyeuktos, a napisa j wedle Hermippa sofista Polikrates, a wedle innych sam Anytos; cay proces przygotowa demagog Lykon. Antystenes w Szkoach filozoficznych i Platon w Obronie 1 zgodnie stwierdzaj, e oskarycieli byo trzech: Anytos,
1

23 E.

97

Lykon i Meletos; e Anytos wystpowa jako mciciel wyszydzanych przez Sokratesa rzemielnikw i politykw, Lykon retorw, a Meletos poetw. Favorinus (w I ks. Wspomnie) dowodzi, e przemwienie oskarycielskie Polikratesa nie mogo by wygoszone rzeczywicie na procesie, poniewa jest w nim mowa o odbudowaniu murw przez Konona, co nastpio w sze lat po mierci Sokratesa1. Dowd ten jest cakowicie przekonywajcy. Favorinus przekaza nam w penym brzmieniu owiadczenie oskarycieli (stwierdzajc, e jest ono dotychczas przechowywane w Metroon" 2). Meletos, syn Meletosa, z gminy Pitteus, wnosi pod przysig nastpujce oskarenie przeciw Sokratesowi, synowi Sofroniska, z gminy Alopeke: Sokrates jest winien nieuznawania bogw, ktrych uznaje pastwo, i wprowadzania kultu jakich nowych bstw; jest te winien psucia modziey. Za co powinien ponie kar mierci." Kiedy Sokrates zapozna si z obron, ktr dla napisa Lizjasz, powiedzia: Pikna to mowa, Lizjaszu, ale dla mnie nieodpowiednia". Przemwienie bowiem byo na pewno bardziej prawnicze ni filozoficzne. Kiedy za Lizjasz zapyta: Jeeli jak sam mwisz przemwienie jest pikne, to dlaczego miaoby by nieodpowiednie dla ciebie?", odpar A czy szaty albo trzewiki nie mog by pikne, a jednak dla mnie bezuyteczne, bo nie na moj miar?" Podczas procesu jak opowiada w Wiecu Justus
Admira ateski Konon odbudowa ateskie Dugie Mury (zburzone na rozkaz Sparty po klsce Aten w wojnie peloponeskiej) w r. 393. 2 Ateskie archiwum pastwowe.
1

98

z Tyberiady wszed na mwnic Platon. Ale zaledwie wypowiedzia pierwsze sowa: Chocia jestem, o mowie atescy, najmodszy z ludzi, ktrzy dotychczas przemawiali z tej trybuny", sdziowie przerwali mu krzyczc: Zejd, zejd!" I nastpio gosowanie, w ktrym za skazaniem Sokratesa pado 281 gosw1. Kiedy za sdziowie zastanawiali si nad wymiarem kary, ewentualnie nad wysokoci grzywny, Sokrates zgosi gotowo zapacenia 25 drachm (wedle Eubulidesa 100 drachm). Wrd sdziw podniosa si wrzawa oburzenia, a Sokrates doda jeszcze: Uwaam, e za to, czego w mym yciu dokonaem, zasuyem sobie, by na koszt publiczny mie doywotnie utrzymanie w Prytaneum"2. Wwczas nastpio drugie gosowanie, w ktrym filozof zosta skazany na mier; za wyrokiem skazujcym pado jeszcze 80 gosw 3. Sokrates zosta wtrcony do wizienia, a w kilka dni pniej wypi cykut; do ostatniej chwili prowadzi wzniose rozmowy, ktre przekaza nam Platon w Fedonie. Mia te jak podaj niektre rda uoy wwczas pean rozpoczynajcy si od sw:
Bdcie sawieni, Apollo Delijski i Artemis, wietna wy paro!

Dionizodoros [z Aleksandrii] twierdzi jednak, e autorem tego peanu nie jest Sokrates. Uoy te Sokrates bajk Ezopow, niezbyt zreszt udan, ktra tak si zaczyna:
Ezop kiedy powiedzia mieszkacom miasta Koryntu: O cnocie nie sdcie tak, jak sdzi si w trybunaach.
1 2

Przeciw 220 gosom za uniewinnieniem. Bya to nagroda dla obywateli szczeglnie zasuonych dla pastwa i dla niektrych zwycizcw olimpijskich. 3 Sokrates zosta skazany wikszoci 361 gosw przeciw 140.

99

Tak wic umar Sokrates. Wnet po jego mierci Ateczycy opamitali si i na znak aoby zamknli wszystkie palestry i gimnazja. Oskarycieli Sokratesa skazali na wygnanie, a Meletosa nawet na mier1, Sokratesa za uczcili posgiem z brzu, wykonanym przez Lizyppa, ktry zosta ustawiony w Pompejonie2. [Nie tylko w Atenach nienawi cigaa oskarycieli Sokratesa.] Kiedy Anytos, opuciwszy Ateny, przyby do Heraklei, mieszkacy tego samego dnia kazali mu opuci miasto. Jeli idzie o Ateczykw, to musieli oni aowa swego postpowania nie tylko w stosunku do Sokratesa. I samego Homerajak podaje Heraklides [Lembos] uznali kiedy za obkanego i skazali na zapacenie 50 talentw grzywny. O Tyrtajosie mwili, e jest niespena rozumu. Astydamasa3 stawiali pocztkowo wyej nad Aischylosa i bliskich mu poetw i jemu pierwszemu postawili posg z brzu. Eurypides w Palamedesie zwraca si te do nich z wyrzutem :
Zabilicie, zabilicie mdrego, niewinnego sowika Muz!

majc na myli skazanie Sokratesa (jednakowo sprzeczna z tym jest informacja Filochorosa, wedle ktrej Eurypides mia umrze przed Sokratesem4). Sokrates urodzi si jak podaje w swej Kronice Apollodor za archontatu Apsefiona, w czwartym roku siedemdziesitej sidmej Olimpiady [470/69],
Informacje te nie znajduj skdind potwierdzenia. Budynek w Atenach, w ktrym przechowywano ozdoby i insygnia uywane na uroczystych procesjach i obchodach religijnych. 3 Astydamas, synowiec Aischylosa, by autorem bardzo licznych, ale niezbyt udanych dramatw. 4 W rzeczywistoci Eurypides umar w r. 406 p. n. e., nie mg wic pisa o mierci Sokratesa.
2 1

100

szstego Targeliona, a wic w dniu, w ktrym, Ateczycy urzdzaj sakralne oczyszczenie miasta i w ktrym wedle tradycji delijskiej urodzi si miaa Artemida1. Umar za w pierwszym roku dziewidziesitej pitej Olimpiady [400/399], w wieku lat siedemdziesiciu. Daty te potwierdza rwnie Demetrios z Faleronu. Niektrzy autorzy utrzymuj jednak, e Sokrates umar majc 60 lat. Obaj, tzn. i Sokrates, i Eurypides, ktry urodzi si w pierwszym roku siedemdziesitej pitej Olimpiady [480/479], za archontatu Kalliadesa, byli uczniami Anaksagorasa. Wedle mojego przekonania Sokrates zajmowa si nie tylko etyk, lecz take filozofi przyrody. Wiadomo bowiem, e prowadzi rwnie dyskusje na temat przeznaczenia; stwierdza to nawet Ksenofont2, ktry w zasadzie przypisuje swemu nauczycielowi zainteresowania wycznie etyczne. Natomiast Platon, kiedy w Obronie 3 kae Sokratesowi polemizowa z Anaksagorasem i innymi filozofami przyrody, wkada w jego usta swoje wasne pogldy. Arystoteles powiada, e pewien mag, przybyy do Aten z Syrii, przepowiadajc Sokratesowi rozmaite nieszczcia, jakie miay go spotka, wywry mu te, e umrze mierci gwatown. Ja sam powiciem Sokratesowi nastpujcy czterowiersz :
Targelion by jedenastym miesicem roku ateskiego, ktry zaczyna si w drugiej poowie czerwca, po letnim przesileniu dnia z noc: przypada na drug poow maja i pierwsz poow czerwca. W tym miesicu obchodzono uroczycie rocznic oswobodzenia Aten przez Tezeusza od krwawego haraczu skadanego przedtem Minosowi. 2 Wspomnienia o SokratesieI 4 i 6. 3 Obrona 26 D.
1

101

Teraz, gdy jeste wrd niebian, pij nektar, Sokratesie. Susznie mdrym ci nazwa bg, co sam jest mdroci. Odwanie z rk Ateczykw przyje kielich z cykut, ktr twoimi ustami oni sami wypili.

Sokrates stwierdza to Arystoteles w III ksidze Poetyki1 by przedmiotem gwatownych atakw ze strony niejakiego Antilocha z Lemnos oraz Antyfonta-Wrbity. Podobnie przeciw Pitagorasowi wystpowa Kilon z Krotony, przeciw Homerowi za jego ycia wystpowa Syagros, a po jego mierci Ksenofanes z Kolofonu. Hezjoda za jego ycia atakowa Kerkops, a po mierci wspomniany ju Ksenofanes. Pindara krytykowa Amfimenes z Kos, Talesa Ferekydes, Biasa Salaros z Prieny, Pittakosa Antimenidas i Alkajos, Anaksagorasa Sosibios, Simonidesa Timokreon [z Rodos]. Spord kontynuatorw nauki Sokratesa, tzw. sokratykw, najwaniejsi byli: Platon, Ksenofont i Antystenes, a z tak zwanych dziesiciu zaoycieli szk sokratycznych najbardziej s znani czterej: Aischines2, Fedon, Euklides i Arystyp. Naprzd bdziemy mwi o Ksenofoncie (o Antystenesie pniej, w rozdziale powiconym cynikom 3), potem o waciwych sokratykach, a nastpnie o Platonie, ktrego szkoa bya pierwsz z dziesiciu szk sokratycznych i ktry by zaoycielem pierwszej Akademii. Tej kolejnoci bdziemy si trzyma.
Nie w Poetyce, lecz w zaginionym pimie O poetach, cytowanym w III 48 i wymienionym w wykazie pism Arystotelesa (V 22) jako skadajce si z 3 ksig. 2 Aischines ze Sfettos w rzeczywistoci szkoy filozoficznej nie zaoy (por. niej II 62).
3 1

Por. niej VI I 19.

102

Oprcz Sokratesa-filozofa byo jeszcze czterech innych ludzi noszcych to samo imi: historyk, autor opisu Argos; perypatetyk rodem z Bitynii; poeta piszcy epigramaty; i wreszcie Sokrates z Kos, ktry pisa o imionach bogw.

Rozdzia szsty

Ksenofont
ok. 426359 p. n. e.

Ksenofont, syn Gryllosa, by Ateczykiem z gminy Ercheia. Odznacza si skromnoci i niezwyk urod. Opowiadaj, e razu pewnego Sokrates, spotkawszy go w wskiej uliczce, zagrodzi mu przejcie kijem i zacz go wypytywa, gdzie s sprzedawane rne rodzaje ywnoci. Kiedy Ksenofont odpowiedzia na wszystkie pytania, filozof zapyta go z kolei: A teraz powiedz mi, gdzie ludzie staj si zacni i szlachetni?" Widzc za, e modzieniec nie wie, co odpowiedzie, wezwa go: Pjd za mn i ucz si tej wiedzy!'" W takich to okolicznociach mia Ksenofont zosta uczniem Sokratesa. On te pierwszy zapisywa sowa mistrza i ogaszajc na podstawie tych notatek swoje Wspomnienia o Sokratesie, przekaza je potomnoci. Ksenofont jest te pierwszym z filozofw, ktry pisa dziea historyczne. Arystyp twierdzi w IV ksidze pisma O rozpucie w dawniejszych czasach, e Ksenofont kocha si w Kleiniaszu 1 i tymi sowami wyraa swoj mio: Widok
1

Stryjecznym bracie Alkibiadesa.

103

Kleiniasza jest mi droszy od urody caego wiata, i zgodzibym si by lepym na wszystkie inne pikne rzeczy, bylebym tylko mg patrze na jednego jedynego Kleiniasza. Mczarni jest dla mnie noc i sen, poniewa wtedy nie widz Kleiniasza, a najywsz wdziczno czuj dla wiata i soca, ktre mi go ukazuj". Przyja Cyrusa [Modszego] zdoby Ksenofont w nastpujcych okolicznociach: mia on bliskiego przyjaciela imieniem Proksenos, pochodzcego z Beocji, ucznia Gorgiasza z Leontinoi. w Proksenos by przyjacielem Cyrusa i przebywa na jego dworze w Sardes. Stamtd te napisa do Ksenofonta do Aten, zapraszajc go, eby przyjecha i stara si pozyska przyja Cyrusa. Ksenofont pokaza list Sokratesowi, proszc go o rad. Filozof poleci mu uda si do Delf i zapyta wyroczni. Ksenofont usucha i zjawi si przed bogiem delfickim, ale zapyta go nie o to, czy ma jecha do Cyrusa, ale jak ma jecha. Sokrates mia do o to pretensj; niemniej jednak sam te doradza wyjazd. Ksenofont przyby wic na dwr Cyrusa, ktry okazywa mu tak sam przyja jak Proksenosowi. Dzieje kampanii1, a nastpnie odwrotu sam wyczerpujco opisa2. Ksenofont pozostawa 3 w zych stosunkach z Menonem z Farsalos , dowdc wojsk cudzoziemskich w armii Cyrusa, i eby go skompromitowa, opowiada o nim, e ma kochankw starszych od siebie. Niejakiemu Apollonidesowi zarzuca znowu, e da sobie przeku uszy 4. Po kampanii w Azji, po nieszczsnych wydarzeniach
1 2

Kampanii Cyrusa przeciw jego bratu, krlowi Artakserksesowi II. W Anabazie. 3 Znanym z Platoskiego dialogu nazwanego od jego imienia. 4 Anab. III 31.

104

w Foncie i zdradzie krla Odryzw, Scutesa, Ksenofont wrci do Azji i zacign si do armii krla spartaskiego Agezilaosa, do ktrej zwerbowa dawnych onierzy Cyrusa. Mia dla Agezilaosa uwielbienie ponad wszelk miar i z tego te powodu zosta przez Ateczykw oskarony o lakonofili i skazany na wygnanie. Podczas pobytu w Efezie poow zota, ktre mia przy sobie, powierzy kapanowi Artemidy Megabyzosowi, aeby je n siebie przechowa do chwii jego powrotu, gdyby za nie wrci, eby kaza za nie zrobi posg i ofiarowa go bogini. Drug poow wysa jako dar wotywny do Delf. Wraz z Agezilaosem, ktry zosta odwoany z Azji dla objcia dowdztwa w wojnie przeciw Tebom 1, wrci z Efezu do Grecji. Po przybyciu otrzyma od Lacedemoczykw przywilej proksenii. Nastpnie rozsta si z Agezilaosem i uda si do Skilluntu, miejscowoci pooonej w Elidzie, niedaleko od miasta. Towarzyszya mu jak podaje Demetrios z Magnezji ona Filezja oraz o czym wspomina Deinarchos w mowie obroczej, ktr napisa dla oskaronego przez Ksenofonta wyzwoleca 2 dwaj synowie Gryllos i Diodoros, zwani Dioskurami3. Kiedy Megabyzos, przybywszy do Elidy na igrzyska olimpijskie, przywiz mu pienidze, ktre mu w Efezie
Wojna przeciw Tebom bya zarazem wojn Sparty z Atenami, ktre naleay rwnie do zwizku korynckiego. W bitwie pod Koronei (349 p. n. e.), zwyciskiej dla Sparty, Ksenofont walczy przeciw Atenom. 2 Mwca Deinarchos napisa mow przeciw wnukowi Ksenofonta noszcemu imi dziadka. 3 Zapewne dlatego, e byli bliniakami, jak Dioskurzy Kastor i Polluks.
1

105

powierzy by w depozyt, kupi sobie za nie posiado ziemsk [w Skilluncie], powicajc j bogini. Pynca tam rzeka nazywaa si Selinus tak samo jak rzeka w Efezie. Zamieszka tam i odtd ycie upywao mu na owach, podejmowaniu przyjaci i pisaniu ksiek. Odmienn wersj podaje Deinarchos, twierdzc, e dom i ziemi [w Skilluncie] otrzyma Ksenofont od Sparty. Z innych rde dowiadujemy si znowu, e Spartaczyk Filopidas przysa mu do Skilluntu w darze, do jego cakowitej dyspozycji, niewolnikw, ktrych zdoby w walkach w Dardanii. Syszymy te, e na Skillunt napadli Elejczycy1 i na skutek opieszaoci pomocy spartaskiej zdobyli posiado. Synowie Ksenofonta wraz z czci suby mieli si wwczas schroni w Lepreon, a on sam naprzd dosta si do Elidy, a dopiero potem do synw do Lepreon. Stamtd wraz z nimi uda si do Koryntu i tam si osiedli. Kiedy Ateczycy uchwalili udzielenie pomocy Sparcie, Ksenofont posa synw do Aten, by wzili udzia w walce po stronie Lacedemoczykw jako e byli oni wychowani w Sparcie, o czym mwi Diokles [z Magnezji] w ywotach filozofw. Diodor wyszed z wojny cao, niczym si szczeglnym nie odznaczywszy; mia syna, ktremu da imi brata. Natomiast Gryllos, ktry suy w kawalerii, bra udzia w bitwie pod Mantine2 i tam te dzielnie walczc, poleg; mwi o tym Eforos, w ksidze XXV. W bitwie tej kawaleri dowodzi Kefizodoros, a ca armi Hegezilaos. Pod Mantine poleg rwnie Epaminondas.
Po klsce Spartan pod Leuktrami w r. 371. W ktrej Teby poniosy klsk (362 r.), tracc na zawsze krtkotrwa hegemoni w Grecji.
2 1

106

Opowiadaj, e Ksenofont skada uroczyst ofiar bogom, kiedy mu doniesiono o mierci syna. W pierwszej chwili zdj wieniec z gowy [na znak aoby], ale kiedy usysza, e Gryllos poleg mierci walecznych, z powrotem uwieczy czoo. Inni znw opowiadaj, e nie wyla ani jednej zy, ale powiedzia: Wiedziaem, e spodziem syna miertelnego". Arystoteles wspomina 1, e mier Gryllosa wywoaa ogromn ilo pochwa i epitafiw i e ich autorzy, przynajmniej w czci, pisali je, by przypodoba si ojcu. Hermippos (w biografii Teofrasta) wspomina, e pochwa Gryllosa napisa take Isokrates. Timon szydzi z Ksenofonta w tych sowach:
Dwie czy trzy marne mowy, a moe nawet wicej, takie, jakie mgby napina Ksenofont albo nie pozbawiony talentu perswazji Aischines.

Takie byo ycie Ksenofonta. Osign akme w czwartym roku dziewidziesitej czwartej Olimpiady [401/400], a w kampanii Cyrusa bra udzia za archontatu Ksenajneta, na rok przed mierci Sokratesa. Umar jak stwierdza Stezikleides z Aten w Wykazie archontw i zwycizcw olimpijskich w pierwszym roku sto pitej Olimpiady [360/359], za archontatu Kallimedesa, w tym samym roku, w ktrym na tron macedoski wstpi Filip, syn Amyntasa. Wedle Demetriosa z Magnezji umar w Koryncie, niewtpliwie w wieku podeszym. Ksenofont by w ogle czowiekiem wybitnym, a szczeglnie zna si na koniach, polowaniu i taktyce wojennej, jak tego dowodz jego pisma. Odznacza si pobonoci, gorliwie skada ofiary i umia wry
1

W niezachowanym dialogu pt. Gryllos.

107

z wntrznoci skadanych w ofierze zwierzt. Wzorem by dla niego Sokrates. Napisa okoo czterdziestu ksig, ktre rni autorzy rnie dziel. S to: Anabaza (ktrej kada ksiga opatrzona jest wstpem, ale brak wstpu do caoci) Wychowanie Cyrusa(Cyropedia) Historia grecka (Hellenika) Wspomnienia [o Sokratesie] Uczta (Sympozjon) Ksiga o gospodarstwie (Ekonomika) O jedzie konnej O polowaniu O dowodzeniu kawaleri Obrona Sokratesa (Apologia) O dochodachl Hieron, czyli o tyranii Agezilaos O ustroju Aten i Sparty. (Tego ostatniego pisma Demetrios z Magnezji nie uwaa za dzieo Ksenofonta)2. Opowiadaj, e to Ksenofont wyda Histori Tukidydesa, zapewniajc przez to saw dzieu, ktre byo przedtem nieznane i ktre mg te, gdyby by chcia, ogosi za swoje. W uznaniu jego wdziku pisarskiego nazywano go Muz attyck. To by te powd wzajemnej zazdroci Ksenofonta i Platona o ktrej bdziemy jeszcze mwi w ksidze powiconej Platonowi 3.
Dzi uwaane za nieautentyczne. S to dwa rne pisma: napisane moe przez Ksenofonta pismo O ustroju Sparty oraz anonimowe pismo O ustroju Aten, ktrego autorem by jaki oligarcha w pierwszych latach wojny peloponeskiej. Rzecz O ustroju politycznym Aten zostawi te Arystoteles. 3 Por, niej III 34.
2 1

108

A oto epigramat, jaki napisaem na cze Ksenofonta:

Nie tylko dla Cyrusa szed Ksenofont wojowa w Persji, ale szuka te drogi wiodcej do chway Zeusa. Pokazujc, e mstwo Grekw jest wynikiem wychowania, przypomnia, jak pikna bya nauka Sokratesa.

I drugi, ktry napisaem na mier Ksenofonta:

Wsplplemiecy Kranaosa i Kekropsa l skazali ci na wygnanie za twoj, Ksenofoncie, przyja z Cyrusem. Gocinnie przyj ci Korynt i tak mi ci bya ta ziemia. e w niej postanowie spocz na

Niektre rda umieszczaj akme Ksenofonta oraz innych uczniw Sokratesa w osiemdziesitej dziewitej Olimpiadzie [424421]; Istros za twierdzi, e Ksenofont zosta skazany na wygnanie na wniosek Eubulosa i e na wniosek tego Eubulosa powzita zostaa uchwaa cofajca banicje. Ogem znamy siedmiu Ksenofontw. Pierwszym by filozof, o ktrym mwimy. Drugi Ksenofont, te Ateczyk, by bratem Pytostratosa, autora Tezeidy oraz ywotw Epaminondasa i Pelopidasa. Trzecim by lekarz na wyspie Kos; czwartym historyk dziejw Hannibala; pitym autor pisma o mitycznych cudach; szstym rzebiarz na wyspie Paros; i wreszcie sidmym komediopisarz z okresu Starej Komedii.

Kranaos i Kekrops to mityczni krlowie atescy; ich wspplemiecy to Ateczycy.

109

Rozdzia sidmy Aischines ok. r. 400 p. n. e.

Aischines by synem kiebanika imieniem Charinos (czy te Lizaniasz, jak podaj niektre rda). By Ateczykiem. Od najmodszych lat odznacza si pilnoci i dlatego zapewne nie opuszcza Sokratesa, ktry te mawia: Tylko syn kiebanika wie, jak mnie ceni". Idomeneus twierdzi, e nie Kriton, ale Aischines doradza Sokratesowi ucieczk z wizienia; Platon natomiast rad t wkada w usta Kritona 1, poniewa mia niech do Aischinesa za to, e by bardziej oddany Arystypowi ni jemu. Mwiono a plotk t rozszerza przede wszystkim Menedemos z Eretrii e wikszo dialogw Aischinesa pochodzia ze spucizny po Sokratesie, ktr Aischines mia otrzyma od Ksantypy i nastpnie wyda pod wasnym imieniem. Ale na pewno nie jest to prawd o tzw. bezgowych" dialogach Aischinesa2, le skomponowanych, w niczym nie przypominajcych jdrnego stylu Sokratesa i w ogle tak sabych, e Pizystrat z Efezu na tej podstawie twierdzi, e ich autorem nie mg by Aischines. Perseusz [z Kition] uwaa, e autorem wikszej czci siedmiu dialogw sokratycznych, ogoszonych pod imieniem Aischinesa, by Pazifon z Eretrii, ktry wyda je jako dziea Aischinesa. Skdind znajdujemy u Aischinesa zapoyczenia z dialogw Antystenesa (z Maego Cyrusa, Heraklesa MniejW dialogu Kriton. Bezgowymi () nazywano dialogi pozbawione dramatycznego wprowadzenia.
2 1

110

szego i Alkibiadesa) i z innych filozofw. Nie rozstrzygajc sprawy autorstwa, o oryginalnoci stwierdzimy tylko, e pord pism przekazanych nam pod imieniem Aischinesa jest siedem dialogw utrzymanych w stylu i duchu sokratycznym. Najwczeniejszym i dlatego te najsabszym dialogiem jest Miltiades. Dalej nastpuj: Kallias, Aksjochos, Aspazja, Alkibiades, Telauges i Rinon. Opowiadaj, e Aischines, ktry y w wielkiej biedzie, w poszukiwaniu zarobku uda si na Sycyli na dwr Dionizjosa [Modszego]; wadcy poleci go nie Platon, ktry by mu niechtny, lecz Arystyp. Aischines dedykowa Dionizjosowi kilka dialogw i otrzyma od niego dary. Wrciwszy z Syrakuz do Aten, nie wystpowa jako samodzielny filozof, nie mia bowiem odwagi rywalizowa ze znajdujcymi si wwczas u szczytu sawy Platonem i Arystypem. Naprzd udziela patnych lekcji, potem utrzymywa si z pisania mw sdowych dla osb dochodzcych swych krzywd do czego aluzj robi Timon, kiedy mwi o nie pozbawionym talentu perswazji Aischinesie". Opowiadaj, e kiedy Aischines uala si przed Sokratesem na sw bied, ten mia mu poradzi, eby sam od siebie poyczy pienidzy, zmniejszajc sobie porcje jedzenia. Podejrzenia co do oryginalnoci dialogw Aischinesa mia nawet Arystyp; kiedy bowiem Aischines czyta swoje utwory w Megarze, skompromitowa go, pytajc gono: Skd to wzie, zodzieju?" Polykritos z Mende twierdzi (w pierwszej ksidze Historii Dionizjosa), e Aischines przebywa na dworze Dionizjosa a do wypdzenia tyrana, a potem pozosta jeszcze w Syrakuzach do chwili powrotu Diona, i e

111

razem z nim by na Sycylii poeta dramatyczny Karkinos. Zachowa si te list Aischinesa do Dionizjosa. Aischines by take niezym retorem; dowodz tego mowy, jakie napisa w obronie stratega Fajaksa i w obronie Diona. W sztuce oratorskiej cile wzorowa si na Gorgiaszu z Leontinoi. Lizjasz wystpowa przeciw Aischinesowi w mowie pod tytuem O donosicielstwie. Wszystko to wiadczy o tym, e Aischines odgrywa pewn rol jako mwca. Wiemy tylko o jednym jego uczniu: by nim Arystoteles z przydomkiem Bajarz (Mythos). Panaitios twierdzi, e ze wszystkich dialogw, w ktrych wystpuje Sokrates, autentyczne s jedynie dialogi Platona, Ksenofonta, Antystenesa i Aischinesa; dialogi Fedona i Euklidesa uwaa za wtpliwe, a wszystkie inne odrzuca jako apokryfy. Znamy ogem omiu Aischinesw. Pierwszy to filozof, o ktrym mwilimy; drugi autor podrcznikw retoryki; trzeci mwca, wspczesny Demostenesowi; czwarty ucze Isokratesa, rodem z Arkadii; pity Mityleczyk, zwany Biczem na retorw"; szsty filozof nalecy do Akademii, ucze i ulubieniec Melantiosa z Rodos; sidmy pisarz polityczny z Miletu; i wreszcie smy rzebiarz.
Rozdzia smy

Arystyp
ok. r. 435350 p. n. e.

Arystyp pochodzi z Cyreny, do Aten za jak mwi Aischines przywioda go sawa Sokratesa. Jak stwierdza perypatetyk Fainias z Erezu, on pierwszy

112

z uczniw Sokratesa pobiera zapat za nauczanie, jak sofici, a zarobione pienidze oddawa mistrzowi. Ale kiedy razu pewnego ofiarowa mu dwadziecia min, Sokrates rozgniewa si i natychmiast odesa pienidze, mwic, e jego daimonion nie pozwala mu ich przyj. Arystypa nie lubi Ksenofont; znalazo to wyraz w jego Wspomnieniach 1 gdzie wywd Sokratesa przeciwko cenieniu przyjemnoci przedstawiony jest w postaci jego polemiki z Arystypem. O Arystypie le wyraa si nawet Teodor [Ateista] w pimie O szkoach filozoficznych, a take jak ju przedtem wspomniaem Platon w dialogu O duszy2. Arystyp umia si zawsze przystosowa do miejsca, czasu i osoby i w kadej sytuacji zachowa si najstosowniej. Mia te u Dionizjosa wzgldy wiksze ni inni: cokolwiek by si nie zdarzyo, potrafi przedstawi rzecz tak, e wadca by zadowolony. Szczciem bya dla przyjemno teraniejsza, a za rzecz niewart trudu uwaa zabieganie o przyjemno, ktra miaaby nastpi dopiero w przyszoci. Dlatego te Diogenes [z Synopy] nazywa go psem nadwornym. Timon tymi sowy szydzi z jego subtelnoci:
Tak to subteln natur mia Arystyp, ktry samym dotykiem rozpoznawa fasz.

Opowiadaj, e kiedy pewien czowiek oburza si, i filozof kaza sobie kupi kuropatw za 50 drachm, Arystyp zapyta go: A ty czy nie daby za ni obola?" Usyszawszy za odpowied twierdzc, powiedzia: Tyle samo znaczy dla mnie 50 drachm, co dla ciebie
II 1 i III 8 Tj. w Fedonie 59 BC. O wrogoci miedzy Platonem i Arystypem autor bdzie mwi w ks. III 36.
2 1

113

jeden obol". Razu pewnego Dionizjos pokaza mu trzy kurtyzany, eby sobie wybra jedn z nich. Parys drogo zapaci za to, e wybra jedn" odpowiedzia Arystyp i wyszed ze wszystkimi trzema, ale przed bram kaza im odej. Oto jak umia zarwno bra, jak i rezygnowa. Kiedy Dionizjos naplu mu w twarz, nie zareagowa, a wiadkom tej sceny, ktrzy mieli mu to za ze odpowiedzia: Rybacy pozwalaj si opryskiwa morzu, aeby zowi kiebia, a ja miabym si nie zgodzi na opryskanie mieszanin wina i wody, jeeli mog za to zapa wieloryba?" Kiedy razu pewnego przechodzi obok Diogenesa [z Synopy], ktry, zajty opukiwaniem jarzyn, zauway szyderczo: Gdyby umia zadowoli si takim poywieniem, nie musiaby by dworakiem tyranw", odpowiedzia: Ty za, gdyby umia y z ludmi, nie pukaby jarzyn" 1, Na pytanie, co daa mu filozofia, odpar: To, e mog czu si swobodnie w kadym otoczeniu". Kiedy mu wyrzucano wystawny tryb ycia, odpowiedzia: Gdyby to byo czym zym, nie urzdzano by z takim przepychem uroczystoci na cze bogw". Na pytanie, jak przewag nad innymi ludmi maj filozofowie, odpowiedzia: T, e gdyby zostay zniesione wszystkie prawa, my ylibymy nadal tak samo, jak yjemy teraz". Kiedy zapyta go Dionizjos, dlaczego filozofowie garn si do domw ludzi bogatych, a bogacze bynajmniej nie szukaj domw filozofw, odpar: Dlatego e pierwsi wiedz, czego im potrzeba, drudzy za
Ta sama anegdota opowiedziana jest w ks. II 102 jako powiedzenie Teodora do Metroklesa, a w ks. VI 58 jako powiedzenie Platona do Diogenesa.
1

114

tego nie wiedz". Kiedy Platon wyrzuca mu wystawny tryb ycia, zapyta go: A czy cenisz Dionizjosa?", otrzymawszy za odpowied twierdzc, zauway: A przecie y on znacznie wystawniej ni ja; std wniosek, e zamiowanie do przepychu w niczym nie przeszkadza cnocie". Na pytanie, jaka jest rnica midzy czowiekiem wyksztaconym a niewyksztaconym, odpowiedzia: Taka sama, jak midzy koniem ujedonym a nieujedonym". Kiedy razu pewnego, wchodzc do domu kurtyzany, zauway, e jeden z towarzyszcych mu chopcw rumieni si ze wstydu, powiedzia: Nie jest hab tu wchodzie, hab jest tylko nie umie std wyj". Kiedy kto przedstawi mu pewien zawiy problem, aeby go rozwiza, powiedzia: Po co stara si, gupcze, rozwika zagadk, ktra nawet teraz, kiedy nie jest rozwikana, sprawia nam ju tyle kopotu". Mwi, e lepiej by ebrakiem ni nieukiem, bo pierwszemu brak tylko pienidzy, drugiemu za czowieczestwa. Kiedy mu pewien czowiek zacz wymyla, uciek przed nim. A gdy tamten ciga go, krzyczc: Dlaczego uciekasz", zawoa: Albowiem jak tobie wolno mnie ly, tak mnie wolno nie sucha obelg". To dziwne zauway kiedy kto w jego obecnoci e filozofw widzi si zawsze u drzwi ludzi bogatych." Podobnie u lekarzy odpar Arystyp spotyka si ludzi chorych, a mimo to nikt chyba nie wolaby by chorym ni lekarzem." Razu pewnego, kiedy pyn do Koryntu, na morzu rozszalaa si burza. Kto z podrnych, widzc jego zdenerwowanie, zauway: My, zwyczajni ludzie, nie boimy si, a wy, filozofowie, tchrzycie". To dlatego odpowiedzia Arystyp, e nie jest

115

rwna warto ycia, o ktre walczymy". Syszc, jak pewien czowiek chepi si sw rozleg erudycj, zauway: Jak ci, ktrzy najobficiej jedz, nie s zdrowsi od ludzi jedzcych tylko tyle, ile im potrzeba, podobnie mdrzy nie s ci, ktrzy czytaj wiele, ale ci, ktrzy czytaj rzeczy uyteczne". Adwokat, ktry broni go w sdzie i wygra spraw, chepi si po procesie: A co dobrego zrobi dla ciebie Sokrates?" To odpar Arystyp e wszystko, co powiedziae w mojej obronie, jest prawd". Crce swojej Arete da najlepsze podstawy wychowania: nauczy j pogardy dla wszystkiego, co jest ponad miar. Kiedy pewien czowiek zapyta go, w czym jego syn stanie si lepszy, jeeli otrzyma wyksztacenie, odpowiedzia mu: Chociaby w tym, e w teatrze nie bdzie siedzia jak na kamieniu kamie." Kiedy od czowieka, ktry przyprowadzi do syna na nauk, zada 500 drachm, a ten oburzy si mwic, e za tak sum mgby kupi niewolnika, Arystyp odpowiedzia: Kup, a bdziesz mia dwch". Mwi, e przyjmuje od przyjaci pienidze nie po to, aby by bogatym, ale po to, aby ich nauczy, jaki uytek naley czyni z pienidzy. Kiedy kto robi mu wyrzuty, e majc spraw w sdzie, wynaj sobie adwokata, odpowiedzia: A kiedy urzdzam uczt, czy nie wynajmuj kucharza?" Kiedy razu pewnego Dionizjos kaza mu mwi na pewien okrelony temat z filozofii, Arystyp odmwi tymi sowy: Byoby rzecz mieszn, gdyby ty, ode mnie si uczc, co naley powiedzie, mnie uczy, kiedy naley to powiedzie". A gdy Dionizjos, rozgniewany, kaza mu zaj miejsce na kocu stou, Arystyp zauway: Chcesz zapewne miejsce to uczyni naj-

116

zaszczytniejszym". Czowiekowi, ktry chwali si, e jest dobrym nurkiem, powiedzia: Nie wstydzisz si chepi umiejtnoci, ktr posiada kady delfin?" Zapytany, czym rni si czowiek mdry od gupiego, odpowiedzia: Polij obu, rozebranych do naga, do kraju, w ktrym nikt ich nie zna, a dowiesz si". Kiedy kto chwali si, e moe duo pi, nie upijajc si, zauway: Mu to samo potrafi". Pewien czowiek robi mu zarzut z tego, e yje z kurtyzan. Powiedz mizapyta go Arystypjeeli otrzymaem dom, to czy sprawi mi jak rnic, czy mieszkao w nim ju przedtem wielu ludzi, czy te ja bd pierwszym mieszkacem?" adnej" odpowiedzia tamten. A jeeli podruj na statku, to czy jest jaka rnica, czy na statku tym przede mn pyno wielu pasaerw, czy jeszcze nikt?" Nie ma rnicy". Tak samo nie ma znaczenia, czy yje si z kobiet, ktra miaa wielu kochankw, czy z tak, ktra jeszcze nie miaa ani jednego". Kiedy mu zarzucano, e bdc uczniem Sokratesa pobiera za swe nauczanie zapat, odpowiedzia: Moje postpowanie jest zupenie usprawiedliwione. Albowiem Sokrates, ktry, kiedy mu przysyano zboe i wino, zatrzymywa tylko niewielk cz, a reszt odsya, mia za intendentw najpierwszych obywateli Aten; moim za rzdc jest Eutychides, ktrego kupiem za pienidze". Arystyp y ze sawn kurtyzan Lais (wspomina o tym Sotion w II ksidze pisma O sukcesji filozofw) a gdy robiono mu z tego zarzut, odpowiedzia: To ja posiadem Lais, a nie ona mnie. A rzecz chwalebn nie jest odmawia sobie przyjemnoci, lecz umie nad nimi panowa i nie by ich niewolnikiem". Czowieka, ktry oburza si na

117

rozrzutno, z jak filozof dba o zaopatrzenie swego stou, zapyta: A gdyby te przysmaki kosztoway tylko trzy obole, czyby je kupi?" utrzymawszy za odpowied twierdzc, powiedzia: W takim razie to nie ja jestem akomy na przysmaki, ale ty jeste akomy na pienidze". Simos, intendent na dworze Dionizjosa, Frygijczyk z pochodzenia i skoczony ajdak, oprowadza go razu pewnego po swych wspaniaych komnatach z mozaikowymi posadzkami; w pewnej chwili Arystyp chrzkn i z caej siy napu mu w twarz, a widzc jego oburzenie, powiedzia: Niestety, nie znalazem tu miejsca bardziej odpowiedniego". Kiedy Charondas (czy te, jak powiadaj inni, Fedon) zauway: Kto to tak si namaci wonnym olejkiem?", Arystyp powiedzia: To ja jestem tym ndznikiem, a jeszcze ndzniejszy ode mnie jest krl perski. Ale nie bj si, to nie habi adnego stworzenia i nie habi te czowieka. Oby marnie zginli niecni zniewiecialcy, ktrzy nam obrzydzaj pikne perfumy". Zapytany, jak umar Sokrates, odpowiedzia: Tak, jak i ja pragnbym umrze". Sofista Poliksenos, ktry go kiedy odwiedzi i podziwia obecne na przyjciu kobiety i suto zastawiony st, wyrzuca mu potem jego wystawny tryb ycia. Arystyp nic na to nie odpowiedzia, a po chwili zapyta: Czy mgby dzi wzi udzia w naszej biesiadzie?" Kiedy za tamten przyj zaproszenie, zauway: Za co wic mnie ganisz? Wydaje si, e to nie biesiada tak ci si nie podobaa, ale jej koszt". Bion [Borystenita] opowiada w Diatrybach, e kiedy Arystyp szed razu pewnego drog ze sucym i zobaczy, e ten ugina si pod ciarem trzosu z pienidzmi, ktry dwiga, zawoa: Wyrzu,

118

czego za duo, i nie tylko tyle, ile moesz udwign." Razu pewnego, odbywajc podr morzem, zorientowa si, e statek, ktrym pynie, jest statkiem piratw. Wyj wwczas wszystkie pienidze, ktre mia przy sobie, przeliczy, po czym jakby nieumylnie wrzuci je do morza, wydajc gone okrzyki rozpaczy. Wedle innych relacji mia wwczas powiedzie: Lepiej, eby pienidze zginy przez Arystypa, ni eby Arystyp mia zgin przez pienidze". Dionizjos zapyta go kiedy, w jakim celu do niego przyby. Po to odpowiedzia Arystyp by podzieli si z tob tym, co posiadam, i otrzyma od ciebie to, czego nie posiadam". Inni twierdz, e odpowied, jakiej udzieli tyranowi, brzmiaa: Kiedy potrzebowaem mdroci, udaem si do Sokratesa; teraz potrzebuj pienidzy i dlatego przychodz do ciebie". Ubolewa nad ludmi, e kiedy chc kupi garnek, dobrze go przedtem obejrz i zbadaj, jaki ma dwik, kiedy za chodzi o ocen postpowania, wydaj sdy lekkomylnie, na chybi trafi (inni powiedzenie to przypisuj Diogenesowi). Razu pewnego Dionizjos po obfitej libacji rozkaza wszystkim biesiadnikom ubra si w szaty purpurowe i taczy. Platon odmwi, przytaczajc sowa poety:
Ja miabym naoy szaty niewiecie?

Arystyp natomiast przebra do taca, odpowiedzia celnie:

si

i,

przygotowujc

si

Nawet w orgiach bakchicznych dusza rozumna si nie zhabi.1

Razu pewnego Arystyp prosi Dionizjosa, by co

Wiersze zaczerpnite s z Bakchantek Eurypidesa, ww. 836 i 317318.
1

119

zrobi dla jego przyjaciela, a kiedy proba nie odniosa skutku, upad mu do ng. Czowiekowi, ktry szydzi z jego zachowania, powiedzia: To nie moja wina, ale wina Dionizjosa, ktry ma uszy w nogach". Podczas swego pobytu w Azji Arystyp zosta uwiziony przez satrap Artafernesa. Czy i teraz jeste dobrej myli?" zapyta go kto. A kiedy miabym by lepszej myli ni teraz, gdy bd mia okazj porozmawia z Artafernesem?" Ludzi, ktrzy otrzymali podstawowe wyksztacenie, ale nie studiowali filozofii, przyrwnywa do zalotnikw Penelopy, ktrzy posiedli Melanto, Polidor i wszystkie inne suebnice, ale adnemu z nich nie udao si poj za on sam krlow. (Podobnie wyrazi si Ariston, mwic, e kiedy Odyseusz zszed do Hadesu, spotka si i rozmawia ze wszystkimi niemal zmarymi, ale krlowej podziemia1 nie widzia.) Zapytany, czego powinni si uczy pikni chopcy, odpowiedzia: Tego, co im si przyda, kiedy stan si mczyznami". Kiedy mu pewien czowiek robi wyrzuty, e od Sokratesa przeszed do Dionizjosa, wyjani: Ale do Sokratesa przyszedem dla zaprawy, do Dionizjosa za dla zabawy" 2. Kiedy zebra ju z nauczania spory majtek, zapyta go Sokrates: Skd masz tyle pienidzy?" Std odpar Arystyp skd ty masz tak mao". Pewna kurtyzana powiedziaa mu: Od ciebie zaszam w ci". Nie moesz wiedzie, e to ode mnie odpar Arystyp tak jak biegnc przez
Tj. Persefony. W oryginale gra sw, ktr niezupenie udao si odda w przekadzie: (= nauka), (= zabawa).
2 1

120

osty nie moesz stwierdzi, e to ten ci uku, a nie inny". Kiedy go obwiniano, e wasnego syna wyrzuci z domu, jak gdyby ten nie od niego pochodzi, odpowiedzia: lina i pchy te od nas pochodz, a mimo to poniewa s bezuyteczne wyrzucamy je jak najdalej". Razu pewnego dosta od Dionizjosa pienidze, podczas gdy Platon otrzyma w darze ksik. Kiedy mu z tego robiono zarzut, owiadczy: Albowiem mnie brak pienidzy, a Platonowi wiadomoci". Na pytanie, dlaczego Dionizjos traktuje go pogardliwie, odpowiedzia: Z tej samej przyczyny, dla ktrej inni nim samym gardz''. Kiedy na jego prob o pienidze Dionizjos zauway: A mwie, e czowiek mdry nigdy nie zazna biedy", Arystyp powiedzia: Naprzd daj, a potem si zastanowimy nad tym zagadnieniem". Na to Dionizjos da mu pienidze, a wtedy Arystyp owiadczy: Widzisz, e nie znalazem si w biedzie". Dionizjos zwrci si do kiedy cytujc sowa poety:
Kto yje na dworze tyrana, jest jego niewolnikiem, chociaby przyszed tam jako czowiek wolny.

Arystyp odpowiedzia rwnie cytatem:

Nie jest niewolnikiem, jeeli przyszed wolny1.

(Opowiada o tym Diokles w swym dziele O ywotach filozofw. Ale s te autorzy, ktrzy odpowied t wkadaj w usta Platona.) Kiedy rozgniewa si mocno na Aischinesa, ale zaraz potem zwrci si do z tymi sowy: Moe si teraz pogodzimy i przestaniemy sobie nawzajem mwi gupstwa, czy te chcesz czeka, a kto drugi pogodzi nas przy kielichu?" Ale bardzo
1

Cytaty z niezachowanej tragedii Sofoklesa.

121

chtnie" odpowiedzia Aischines. Zatem pamitaj doda Arystyp e ja, chocia starszy od ciebie, pierwszy wycignem rk do zgody". A na to Aischines: Zaiste masz suszno, na Her, o wiele lepszy jeste ode mnie. Albowiem ja zaczem ktni, a ty przyja". Takie to powiedzenia tego filozofa przekazaa nam tradycja. Znamy ogem czterech Arystypw: oprcz filozofa, o ktrym mowa, by jeszcze drugi Arystyp, ktry napisa histori Arkadii; trzeci, ktrego matka bya crk pierwszego Arystypa i ktrego nazywano Uczniem swej matki (Metrodydaktem); i wreszcie czwarty, filozof z Nowej Akademii. Arystypowi z Cyreny, o ktrym tu mowa, przypisuje si nastpujce pisma: Histori Libii, w trzech ksigach, napisan dla Dionizjosa, oraz dzieo skadajce si z 25 dialogw, z ktrych cz jest napisana w dialekcie attyckim, a cz w doryckim. Oto tytuy dialogw: 1) Artabazos 2) Do rozbitkw 3) Do wygnacw 4) Do ebraka 5) Do Lais 6) Do Porosa 7) Do Lais o zwierciadle 8) Hermejas 9) Sen 10)Do Podczaszego 11) Filomelos 12) Do domownikw 13) Do tych, ktrzy maj autorowi za ze e lubi stare wino i kurtyzany

122

14) Do tych, ktrzy maj autorowi za ze jego wystawny st 15) List do mojej crki Arete 16) Do zawodnika przygotowujcego si do igrzysk olimpijskich 17) Pytanie 18) Drugie pytanie 19) Do Dionizjosa, traktat moralny 20) O posgu, traktat moralny 21) O crce Dionizjosa, traktat moralny 22) Do czowieka, ktry uwaa si za niedocenianego 23) Do czowieka, ktry usiuje udziela rad.1 Niektrzy pisarze podaj, e Arystyp by poza tym autorem szeciu diatryb; inni, wrd nich Sosikrates z Rodos, twierdz, e w ogle nie pisa. A znowu wedle Sotiona (Szkoy filozoficzne, ks. II) i Panaitiosa Arystyp by autorem pism nastpujcych: 1) O wychowaniu 2) O cnocie 3) Zachta do filozofii (Protreptyk) 4) Artabazos 5) Rozbitkowie 6) Wygnacy 7) Diatryby (6 ks.) 8) Traktaty moralne (3 ks.) 9) Do Lais 10) Do Porosa 11) Do Sokratesa 12) O szczciu Arystyp dowodzi, e celem najwyszym jest agodny ruch, przechodzcy w doznanie zmysowe. Nie bdziemy
Wbrew zapowiedzi, autor wymienia tylko 23 tytuy. Z pism Arystypa adne si nie zachoway.
1

123

jednak teraz mwi o doktrynie samego Arystypa, ale przedstawiwszy jego ycieprzejdziemy do wywodzcych si ode filozofw ze szkoy cyrenajskiej. Niektrzy z nich sami nazywali si nie cyrenaikami, ale od imion swoich bezporednich nauczycieli hegezjanami, annikeryczykami, teodorytami. Bdziemy te mwi o uczniach Fedona, wrd ktrych najwaniejsi byli filozofowie ze szkoy erytrejskiej. A byo tak: wykadw Arystypa suchaa crka jego Arete, Aitiops z Ptolemaidy i Antypater z Cyreny. Uczniem Arety by Arystyp zwany Metrodydaktem (Uczniem swej matki) i Teodor, nazywany Ateist, a potem Bogiem. Uczniem Antypatra by Epitimides z Cyreny, uczniem Epitimidesa Paraibates, ktry mia uczniw Hegezjasza zwanego Peisithanatos (Nawoujcym do mierci) i Annikerisa (tego samego, ktry wykupi z niewoli Platona). Ci filozofowie ze szkoy Arystypa, ktrzy byli wierni nauce mistrza i nazywali siebie cyrenaikami, wyznawali pogldy nastpujce: Utrzymywali, e istniej dwa stany: przykroci i przyjemnoci. Ruch agodny wywouje przyjemno, ruch gwatowny przykro. Przyjemnoci nie rni si midzy sob, jedna nie moe by przyjemniejsza od drugiej. Wszystkie stwory ywe pragn przyjemnoci, a unikaj przykroci. Ta przyjemno, ktra stanowi cel najwyszy, jest dla cyrenaikw jak to stwierdza Panaitios w pimie O szkoach filozoficznych przyjemnoci cielesn, nie za spokojn przyjemnoci pync z minicia blu, nie owym rodzajem niezamconego spokoju, o ktrym mwi i ktry za cel ycia uwaa Epikur. Przeprowadzali oni rnic midzy celem najwyszym () i szczciem ().

124

Celem jest uczyli pojedyncza przyjemno, natomiast szczcie to og pojedynczych przyjemnoci, do ktrego wchodz zarwno przyjemnoci przesze, jak i przysze. Przyjemnoci pojedynczej pragnie si dla niej samej, szczcie natomiast jest podane nie samo dla siebie, ale z uwagi na pojedyncze przyjemnoci. e celem jest przyjemno, tego dowodzi fakt, i kady z nas od dziecka, instynktownie, ma do niej pocig, a kiedy odczuwa przyjemno, nie szuka ju niczego innego, i e przed niczym tak nie ucieka, jak przed jej przeciwiestwem, cierpieniem. Zdaniem tych filozofw przyjemno jest dobrem nawet wtedy, kiedy zawdzicza si j postpkowi najbardziej haniebnemu (mwi o tym Hippobotos w pimie O szkoach filozoficznych). Albowiem chociaby nawet postpek by niecny, to przyjemno jest sama dla siebie czym podanym, jest dobrem. Natomiast samo ustpienie blu, o ktrym mwi nauka epikurejska, nie jest jeszcze zdaniem cyrenaikw przyjemnoci, podobnie jak brak przyjemnoci nie jest przykroci. Albowiem i przyjemno, i przykro polegaj na ruchu; a tymczasem stan nieodczuwania przyjemnoci czy przykroci nic jest stanem ruchu; nieodczuwanie przykroci jest stanem podobnym do tego, w ktrym znajdujemy si we nie. Jeeli s ludzie, ktrzy nie wybieraj przyjemnoci, to jest to moliwe wyjaniaj cyrenaicy wskutek tego, e ich wadze umysowe s nie w porzdku. Nie jest tak, eby wszystkie przyjemnoci czy przykroci duchowe polegay na przyjemnociach czy przykrociach cielesnych. Na przykad, jeeli kocham swoj ojczyzn, to jej powodzenie cieszy mnie tak samo, jak moje wasne. Nie jest te tak, jak uczy Epikur,

125

eby przyjemno polegaa na pamici albo na oczekiwaniu dobra; albowiem ruch duszy [niezbdny dla odczuwania przyjemnoci] sabnie i wyczerpuje si z upywem czasu. rdem przyjemnoci nie s przyjemne doznania wzrokowe czy suchowe; jkw i zawodze aktorw na scenie suchamy z przyjemnoci, natomiast prawdziwe jki sprawiaj nam przykro. Brak przyjemnoci i brak przykroci s stanami porednimi. Przyjemnoci cielesne s o wiele cenniejsze od duchowych, a cierpienia fizyczne s dotkliwsze od moralnych; dlatego te przestpcw karze si przede wszystkim fizycznie. Cierpienie jest wedle cyrenaikw raczej trudne do zniesienia, doznawanie przyjemnoci natomiast jest czym bardziej dla nas naturalnym. Dlatego te zajmowali si oni przede wszystkim stanami przyjemnoci. Wprawdzie przyjemno jest sama dla siebie godna podania, ale przeciw deniu do pewnych przyjemnoci przemawia ta okoliczno, e mona je osign tylko kosztem naraania si na przykroci. Dlatego te filozofowie ci uwaaj, e jest rzecz niezmiernie trudn takie nagromadzenie przyjemnoci, ktre stanowioby szczcie. Nie jest wedle cyrenaikw prawd, jakoby kady mdrzec mia ycie szczliwe, a kady gupiec nieszczliwe; prawd jest tylko to, e na og ludzie mdrzy s szczliwsi od gupich. Zreszt wystarczy umie si zadowala t przyjemnoci, ktra si wanie nadarza. Mdro jest dobrem, aczkolwiek jest podana nie sama dla siebie, ale z uwagi na konsekwencje. Przyjaci kochamy dlatego, e mamy od nich korzyci, podobnie jak lubimy kad cz wasnego ciaa, dopki j posiadamy. Wrd cnt s takie, ktre mona

126

spotka take u ludzi gupich. wiczenia fizyczne pomagaj w nabyciu cnoty. Mdrzec nie pozwoli nad sob panowa ani nienawici, ani mioci, ani przesdom, s to bowiem namitnoci oparte na bezzasadnych mniemaniach; bdzie natomiast wraliwy na bl czy strach, s to bowiem uczucia naturalne. Bogactwo moe by rdem przyjemnoci, ale nie jest godne podania samo dla siebie. Nasze stany s poznawalne i dlatego te mona mwi tylko o nich, nie za o tym, co je wywouje. Cyrenaicy zarzucili badanie przyrody z powodu jej jawnej niepojtoci, zajmowali si natomiast logik, uwaajc t nauk za uyteczn. Wedle Meleagra (O pogldach filozofw, ks. II) i Kleitomacha (O szkoach filozoficznych, ks. I) uwaali za nauki bezuyteczne i filozofi przyrody, i dialektyk. Albowiem wystarczy posi wiedz o tym, na czym polega dobro i zo, aby umie dobrze mwi i wyzby si przesdw i strachu przed mierci. Utrzymywali te, e nic nie jest ani sprawiedliwe czy szlachetne, ani haniebne z natury, ale tylko na mocy konwencji i zwyczaju. Porzdny czowiek nie popeni jednak przestpstwa, poniewa wie, e to cignoby na kar i niesaw. Twierdzili te, e istniej prawdziwi mdrcy. Dopuszczali istnienie postpu tak w filozofii, jak i w innych dziedzinach. Utrzymywali, e nie wszyscy w rwnym stopniu odczuwaj bl i e zmysy nie zawsze mwi prawd. Filozofowie ze szkoy Hegezjasza, tzw. hegezjanie, uznawali te same cele, mianowicie przyjemno i przykro. Twierdzili, e nie istnieje ani wdziczno, ani przyja, ani dobroczynno, poniewa ilekro praktykujemy te cnoty, robimy to nie dla nich samych, ale ze wzgldu na pynce std korzyci; jeeli za

127

takie postpowanie nie przynosi korzyci, to nie istniej te same te cnoty. Szczcie uwaali za cakowicie niemoliwe do osignicia. Albowiem ciao nasze jest trapione rozlicznymi cierpieniami, dusza cierpi wraz z ciaem i sama jest te naraona na rozterki i niepokoje, a los czsto wniwecz obraca nasze nadzieje. Dlatego te szczcie nie moe by urzeczywistnione. Podane jest i ycie, i mier. Nic nie jest z natury przyjemne ani nieprzyjemne; ta sama rzecz, w zalenoci od tego, czy jest dla czowieka czym rzadkim i nowym, czy te czym znanym mu do przesytu, jednemu sprawia przyjemno, a u drugiego wywouje uczucie przykroci. Ubstwo i bogactwo nie maj adnego wpywu na przyjemno: bogaty nie doznaje przyjemnoci inaczej ni ubogi. Zupenie tak samo nie wzmaga ani nie zmniejsza przyjemnoci to, czy jest si wolnym czy niewolnikiem, szlachetnego czy niskiego pochodzenia, sawnym czy pogardzanym. Dla czowieka gupiego ycie przedstawia warto, dla mdrca natomiast jest czym obojtnym. Czowiek mdry wszystko, co robi, robi ze wzgldu na siebie samego albowiem uwaa, e nikt inny nie jest tyle wart co on sam, a najwiksze nawet korzyci, jakie mgby mie od innych ludzi, nigdy nie dorwnayby temu, co on sam moe zrobi dla siebie. Filozofowie ci odrzucali rwnie wiadectwo zmysw, uwaajc, e nie daj one rzetelnego poznania. Uczyli, e w kadym wypadku naley wybra takie postpowanie, jakie wydaje si racjonalne. e wobec bdw ludzkich naley by wyrozumiaym, poniewa czowiek nie bdzi dobrowolnie, ale tylko wtedy, gdy zmusio go do tego cierpienie. Dlatego te ludzi bdzcych nie naley nienawidzi, ale raczej poucza. Mdrzec

128

posiada przewag nad innymi nie tyle w wyborze rzeczy dobrych, co w unikaniu rzeczy zych; albowiem celem jego jest y tak, by nie cierpie ani fizycznie, ani moralnie. Cel ten osign mog ci, ktrzy nie robi rnic midzy rzeczami wywoujcymi przyjemno. Filozofowie ze szkoy Annikerisa wyznawali na og te same pogldy co hegezjanie. Jednakowo, wbrew tamtym, uznawali, e istnieje w yciu przyja, wdziczno, szacunek dla rodzicw i patriotyzm. Dlatego te zdaniem ich jeeli mdrzec, uwzgldniajc te pobudki, narazi si na pewne przykroci, w niczym nie umniejszy to jego szczcia, nawet gdyby mia si przez to pozbawi pewnej liczby przyjemnoci. Szczcie przyjaciela nie jest czym, co samo w sobie byoby podane albowiem szczcia bliniego nie mona odczuwa. Sama mdro nie moe nas napeni ufnoci ani sprawi, ebymy si wznieli ponad pospolite mniemania ogu; musimy w sobie wyrobi ponadto nawyk postpowania w sposb waciwy, aeby zwalczy dyspozycj do za, ktra w kadym z nas zdya si rozwin. Przyjaci naley kocha nie tylko za to, e s nam uyteczni gdyby tak byo, to wypadaoby zrywa przyja w momencie, kiedy przestaje ona by dla nas korzystna ale take z samej do nich sympatii, ktr rodzi zayo i ktra sprawia, e jestemy gotowi ponie dla nich nawet ofiary. Tote ten, kto za cel swj uwaa przyjemno, a pozbawienie si przyjemnoci odczuwa jako przykro, mimo to dobrowolnie narazi si na cierpienia, jeli wymaga tego przyja. Tak zwani teodoryci wyznawali doktryn wspomnianego ju wyej Teodora [Ateisty], od ktrego te wzili sw nazw, w Teodor dowodzi bezpod-

129

stawnoci wszelkich domniema o bogach. Miaem kiedy w rku jego ksik pt. O bogach nie bya to bynajmniej ksika niewarta zainteresowania. Podobno to, co mwi o bogach Epikur, w przewaajcej czci wzite jest z dziea Teodora. Teodor sucha te wykadw Annikerisa i dialektyka Dionizjosa 1 (mwi o tym Antystenes w Sukcesji filozofw). Za najwysze dobro uwaa rado, a za najwiksze zo zmartwienie. Rado uczy bierze si z mdroci, a zmartwienia z gupoty. Mdro i sprawiedliwo s dobrami, ich przeciwiestwa rzeczami zymi, a przyjemno i przykro stanami porednimi. Teodor nie uznawa przyjani, dowodzc, e przyja nie istnieje ani u ludzi gupich, ani u mdrych; dla gupca przyja koczy si z chwil, gdy przestaje dawa mu korzyci, a mdrzec jako czowiek, ktry sam sobie wystarcza nie potrzebuje przyjaci. Twierdzi te, e rozsdek nakazuje, by czowiek mdry nie naraa ycia dla ojczyzny; nie godzi si bowiem powica mdroci po to, by pomc gupcom. Dla mdrca uczy ojczyzn jest cay wiat. Jeeli tak si uo okolicznoci, moe on te popeni kradzie, cudzostwo czy witokradztwo, albowiem aden z tych postpkw nie jest zy [z natury]; za ze kae je uwaa tylko opinia, stworzona po to, aeby trzyma w karbach gupcw. Teodor twierdzi te, e mdrzec nie ma potrzeby kry si z tym, e posiada kochankw, ale moe si do tego jawnie przyznawa. Dowodzi tego w sposb nastpujcy. Czy kobieta wyksztacona w gramatyce nie jest uyteczna
Filozof ze szkoy megarejskiej, prawdopodobnie identyczny z Dionizjosem z Chalcedonu.
1

130

w tym, e dobrze zna gramatyk?" Tak". A chopiec lub modzieniec dobrze znajcy gramatyk czy nic jest uyteczny w tym, e posiada wiedz gramatyczn?" Tak". A pikna kobieta czy nie jest uyteczna w tym, e jest pikna, i podobnie pikny chopiec lub modzieniec czy nie jest uyteczny w tym, e jest pikny?" Tak". A pikny chopiec lub modzieniec czy nie jest uyteczny do tego, do czego suy moe jego uroda?" Tak". A zatem jest uyteczny do kochania". Kiedy za rozmwca uzna wszystkie te ogniwa argumentacji, Teodor wyciga z nich konkluzj, ktr chcia udowodni. Zatem ten, kto uywa go do kochania, a wic do tego, do czego on jest uyteczny, nie popenia nic zdronego. Nie ma bowiem nic zego w tym, r uywa si urody do tego, do czego jest ona uyteczna". Za pomoc tego rodzaju pyta dowodzi Teodor swoich tez. Teodorem-Bogiem nazwano go, jak si wydaje, z powodu rozmowy, jak mia kiedy ze Stilponem. Ten bowiem zada mu kiedy pytanie: Powiedz mi, Teodorze, jeeli twierdzisz o sobie, e czym jeste, to czy jeste tym?" Otrzymawszy na to odpowied twierdzc, pyta dalej: A czy mwisz, e jeste bogiem?" 1 Teodor odpowiedzia twierdzco. A zatem jeste bogiem". Teodor i na to si zgodzi, a wtedy Stilpon powiedzia ze miechem: W ten sam sposb mgby, ajdaku, przyzna, e jeste kawk i tysicem innych stworw". Siedzc razu pewnego obok kapanahierofanty Eurykleidesa zapyta go Teodor: Powiedz
Ten sofistyczny wywd Stilpona traci swoj celno w przekadzie. W oryginale drugie pytanie Stilpona: ' moe znaczy: A czy mwisz, e jeste bogiem?", ale rwnie: A czy mwisz, e bg istnieje?"
1

131

mi Eurykleidesie, jacy to ludzie popeniaj profanacj misteriw". Ci odpowiedzia kapan ktrzy opowiadaj o nich niewtajemniczonym". W takim razie i ty dopuszczasz si profanacji, wyjaniajc je niewtajemniczonym". Teodorowi grozio ju oskarenie przed trybunaem na Areopagu i tylko wstawiennictwo Demetriosa z Faleronu ocalio go przed tym niebezpieczestwem. Jednakowo Amfikrates w dziele O sawnych ludziach twierdzi, e Teodor zosta skazany na mier i wypi cykut. Podczas pobytu na dworze Ptolemeusza syna Lagosa1 Teodor zosta przez krla wysany z poselstwem do Lizymacha. Rozgniewany na zuchway ton, jakim rozmawia z nim. pose, Lizymach zapyta: Czy to ty jeste tym Teodorem, ktrego wygnano z Aten?" Na co filozof: Istotnie, dobrze ci poinformowano. Albowiem miasto Ateczykw, kiedy nie mogo ju znie mej obecnoci, wyrzucio mi jak Semele wyrzucia z siebie Dionizosa, kiedy nie moga ju duej nosi go w swym onie". Lizymach rozgniewany krzykn: Radz ci, eby ju do nas wicej nie przychodzi". "Na pewno tego nie uczyni odpar Teodor chyba, e znowu wyle mnie Ptolemeusz". Obecny przy tej rozmowie Mitras, skarbnik na dworze Lizymacha, zauway: Zdaje mi si, e ty nie tylko bogw nie uznajesz, ale i krlw". Na co Teodor: Chyba uznaj bogw, skoro ciebie uwaam za czowieka nienawistnego nawet bogom". Opowiadaj, e kiedy podczas pobytu w Koryncie Teodor przechadza si otoczony licznym gronem uczniw, cynik Metrokles, zajty opukiwaniem trybulki, zauway: Nie potrze1

Tj. Ptolemeusza Sotera (panowa w Egipcie 323285).

132

bowaby, wielki sofisto, tylu uczniw, gdyby sam sobie puka jarzyny". Na co Teodor: Ty za, gdyby umia obcowa z ludmi, nie potrzebowaby je tych jarzyn". Podobn anegdot opowiadaj te jak o tym ju wspomniaem1 o Diogenesie i Arystypie. Takim to czowiekiem by Teodor i takie mia pogldy. Ostatnie lata ycia spdzi w Cyrenie, stykajc si tam z Magasem2, otoczony powszechnym szacunkiem. Przedtem, gdy zosta wygnany z tego miasta, wyrazi si mia dowcipnie: Wywiadczacie mi przysug, obywatele Cyreny, wypdzajc mi z Libii do Hellady". Byo ogem dwudziestu Teodorw: 1) Teodor z Samos, syn Roikosa, ten, ktry poradzi, eby przed pooeniem fundamentw pod wityni w Efezie pokry ziemi warstw rozarzonego wgla drzewnego, ktry po wypaleniu si bdzie chroni mury przed wilgoci gruntu3; 2) Teodor z Cyreny, matematyk, ktrego wykadw sucha Platon; 3) filozof, o ktrym tu mwilimy; 4) autor znakomitego dziea o wiczeniu gosu; 5) znawca poetw nomicznych4, poczynajc od Terpandra; 6) Teodor stoik; 7) autor historii Rzymu; 8) Teodor z Syrakuz, ktry pisa o sztuce wojennej; 9) Teodor z Bizancjum, sawny ze swoich mw politycznych; 10) rwnie mwca polityczny, o ktrym wspomina Arystoteles w swym wycigu
Por. wyej II 68 i przypis. Magas by egipskim namiestnikiem w Cyrenie z ramienia Ptolemeusza I. 3 Chodzi o now wityni Artemidy Efeskiej, zbudowan po spaleniu dawnej wityni przez Herostratesa w r. 356 p. n. e. 4 Nomos pie religijna, piewana do wtru fletu lub kitary.
2 1

133

z retorw1; 11) Teodor z Teb, rzebiarz; 12) malarz, o ktrym wspomina Polemon; 13) take rzebiarz, Ateczyk, o ktrym pisze Menodotos; 14) Teodor z Efezu, malarz, o ktrym mwi Teofanes w swym dziele o malarstwie; 15) poeta, autor epigramatw; 16) autor pisma o poetach; 17) lekarz, ucze Atenajosa; 18) Teodor z Chios, filozof stoicki; 19) Teodor z Miletu, rwnie filozof stoicki; 20) poeta dramatyczny.
Rozdzia dziewity

Fedon
ok. r. 400 p. n. e.

Fedon z Elidy, z rodu arystokratycznego, po upadku swego miasta rodzinnego dosta si do niewoli i musia peni obowizki odwiernego w domu rozpusty. Po zamkniciu drzwi wymyka si stamtd, by bra udzia w rozmowach Sokratesa. Trwao to tak dugo, pki Sokratesowi nie udao si skonie Alkibiadesa (czy te Kritona) do wykupienia modzieca z niewoli. Odtd Fedon swobodnie mg zajmowa si filozofi. Hieronim w pimie O powstrzymywaniu si od wydawania sdw pisze o nim z pogard i nazywa go niewolnikiem. Jako dziea Fedona wymieniane s dialogi: %pfyros i Simon (niewtpliwie autentyczne); Nikias (ktrego autentyczno jes.t wtpliwa); Medios (uwaany te za dzieo Aischinesa lub Polyainosa); Antimachos albo O starcu (ktrego autorstwo jest rwnie niepewne),
Moe to by materia do 3 ksigi Retoryki, a moe samodzielne pismo Arystotelesa.
1

134

oraz Rozmowy szewskie (uwaane przez niektrych za dzieo Aischinesa). Po mierci Fedona zaoon przez niego szko filozoficzn kierowa Pleistanos z Elidy, a w nastpnym pokoleniu Menedemos z Eretrii i Asklepiades z Fliuntu ktrzy obaj byli przedtem uczniami Stilpona. Szkoa pocztkowo nazywaa si szko elejsk, potem za odkd na jej czele stan Menedemos eretrejsk. O Menedemie bdziemy mwili osobno, poniewa by on te twrc wasnej szkoy.

Rozdzia dziesity

Euklides
ok. r. 400 p. n. e.

Euklides pochodzi z Megary na Istmie, czy te jak twierdz niektrzy (m. in. Aleksander [Polihistor] w Sukcesji filozofw) z Geli. Studiowa pisma Parmenidesa [i by pod ich wpywem]. Szko zaoon przez Euklidesa nazywano naprzd od miasta rodzinnego mistrza szko megarejsk, potem erystyczn i wreszcie dialektyczn. Dialektykami nazwa uczniw Euklidesa pierwszy Dionizjos z Chalcedonu, std, e doktryn swoj wykadali w formie pyta i odpowiedzi. Hermodoros [z Syrakuz] opowiada, e po mierci Sokratesa Platon, a wraz z nim pozostali filozofowie w obawie przed okruciestwem tyranw1 przybyli do Euklidesa.
1

Nie tyle tyranw, ktrych wtedy w Atenach nie byo, lecz rzdu demokratycznego.

135

Euklides uczy, e dobro jest jedno, a tylko bywa nazywane wieloma imionami; raz wic nazywa si mdroci, raz bogiem, raz rozumem, i inne tym podobne otrzymuje imiona. Natomiast, odrzuca to, co przeciwne dobru, twierdzc, e co takiego nie istnieje. Aeby dowie faszywoci jakiego dowodu, atakowa jego konkluzj, a nie przesanki. Nie uznawa wnioskowania z analogii; we wnioskowaniu takim twierdzi mamy do czynienia albo z rzeczami podobnymi, albo z niepodobnymi. Jeeli z podobnymi, to naley zajmowa si samymi tymi rzeczami, a nie tym, w czym s one do siebie podobne, jeeli za z niepodobnymi, to nie ma sensu przeprowadza midzy nimi analogu. Dlatego te zoliwie mwi o nim Timon, atakujc przy tym take innych sokratykw:
Kpi sobie z tych pyskaczy, nic mnie nie obchodzi aden z nich, ani Fedon kim by i co mwi, ani ktliwy Euklides, ktry opta megarejczykw pasj prowadzenia sporw.

Euklides napisa sze dialogw. Oto ich tytuy: Lamprias, Aischines, Feniks, Kriton, Alkibiades, O mioci. Ze szkoy Euklidesa wyszed Eubulides z Miletu, twrca wielu dialektycznych argumentw, majcych form pyta. Nale do nich: Kamca, Ukryty, Elektra, Zasonity, Soryt, Rogacz, ysy. Jeden z komediopisarzy tak o nim mwi:
Eubulides, mistrz od erystyki, gnbicy pytaniami o rogi i chepliw{mi kruczkami wprawiajcy w zakopotanie retorw, odszed rozgadany niczym Demostenes.

Jest prawdopodobne, e uczniem Eubulidesa by Demostenes i e dziki niemu nauczy si poprawnie wymawia spgosk r.

136

Eubulides by wrogiem Arystotelesa i czsto go atakowa. Do uczniw Eubulidesa nalea Aleksinos z Elidy, wielki ktnik std te przezywany Elenksinos1. Aleksinos polemizowa przede wszystkim z Zenonem [z Kition]. Hermippos opowiada o nim, e przenis si z Elidy do Olimpu i tam zajmowa si filozofi. Kiedy uczniowie pytali go, dlaczego tam si osiedli, mia odpowiedzie, e chce, by szkoa filozoficzna, ktr stworzy, nazywaa si szko olimpijsk. Uczniowie jednak szybko opucili Aleksinosa, zniechceni marnym wyywieniem i uznawszy, e miejscowo jest niezdrowa, i Aleksinos do koca ycia y ju samotnie w towarzystwie jednego tylko sucego. Kpic si w rzece Alfejos skaleczy si o ostr trzcin rzeczn i od tego skaleczenia umar. Filozofowi temu powiciem te oto strofy:
Nie jest to opowie zmylona, e pewnego czowieka spotka nieszczliwy wypadek: pync, zrani si w nog ostrym kolcem. By nim wielki czowiek, Aleksinos; zanim zdoa dopyn do brzegu Alfeju. zmar od ukucia trzciny.

Oprcz polemik z Zenonem [z Kition] Aleksinos ogosi jeszcze inne pisma; w jednym z nich atakowa historyka Efora. Do szkoy Eubulidesa nalea rwnie Eufantos z Olintu, autor historii swoich czasw oraz wielu tragedii, ktre byy z powodzeniem wystawiane na uroczystych zawodach. Eufantos by nauczycielem krla Antigonosa, ktremu dedykowa swoje wysoko cenione dzieo O krlestwie. Umar ze staroci.
1

od obala dowd.

137

Eubulides mia jeszcze innych uczniw, z ktrych wymienimy Apolloniosa z przydomkiem Kronos1. Uczniem Appolloniosa by Diodor, syn Ameiniasa, rodem z Jazos, ktrego rwnie nazywano Kronosem. O tym Diodorze pisze w jednym ze swych epigramatw Kallimach:
Sam Momos2 pisa na murach: Kronos jest mdry".

Diodor by rwnie dialektykiem, a niektrzy uwaaj go za pierwszego odkrywc argumentu Zasonitego i Rogacza. Kiedy przebywa na dworze Ptolemeusza Sotera, podczas jednej ze wsplnych biesiad Stilpon da mu do rozwizania pewne zagadnienie dialektyczne. Poniewa nie mg znale od razu rozwizania, krl i inni obecni zaczli szydzi z jego klski, mwic, e jest rzeczywicie Kronosem. Wwczas Diodor opuci zebranie i da na pimie rozwizanie owego zagadnienia. Ale tak si t przygod przej, e y ju odtd w przygnbieniu i niedugo potem umar. Oto uoone przeze mnie strofy powicone Diodorowi:
Diodorze Kronosie, ktry to z bogw tak ci udrczy zgryzot, e sam rzucie si w otcha Tartaru, poniewa nie potrafie rozwiza zagadki, jak zada ci Stilpon

Kronos by jednym z dwunastu Tytanw, ojcem Zeusa i Hery; Zeus obali ojca i sam przej najwysz wadz nad bogami i ludimi. 2 Momos bg grecki, uosobienie sarkazmu. On to mia doradzi Zeusowi wywoanie wojny trojaskiej, aeby uly ziemi, ktra nie moga udwign coraz liczniejszej ludzkoci.

138

Imi Kronos lepiej bydo ciebie pasowao gdyby usun ze litery r i k1.

Ze szkoy Euklidesa wyszed rwnie Ichtyas, syn Metallosa, czowiek wybitny, ktremu jeden ze swych dialogw powici Diogenes Cynik; nastpnie Kleinomachos z Turioi, ktry pierwszy pisa o zdaniu, orzecznikach itp., oraz Stilpon z Megary, znakomity filozof, o ktrym bdziemy obecnie mwi.

Rozdzia jedenasty

Stilpon
ok. r. 320 p. n. e.

Stilpon pochodzi z Megary w Helladzie 2. Sucha wykadw uczniw Euklidesa, a moe jak twierdz niektrzy take samego Euklidesa. Heraklides pisze, e by on rwnie uczniem Trazymacha z Koryntu, przyjaciela Ichtyasa. Stilpon tak bardzo przewysza innych filozofw inwencj i talentem sofistycznym, e pod jego wpywem caa niemal Hellada zacza megaryzowa". Filip z Megary tak o nim mwi: Teofrastowi odebra filozofa spekulatywnego Metrodora i Timagorasa z Geli, Arystotelesowi cyrenaikowi Kleitarcha i Simmiasa. Przycign do siebie take dialektykw: Pajonejosa, ktry przedtem by uczniem Arystydesa, Difilosa z Bosforu, syna Eufantesa, i Myrmeksa, syna Egzajneta; dwaj ostatni, przyszedszy do niego z zamiarem obalenia jego do po usuniciu liter p i daje oio co znaczy osio. Tj.z Megary na Istmie Korynckim w odrnieniu od Megary tzw. Hyblajskiej na Sycylii.
2 1

139

wodw, stali si najgortszymi jego zwolennikami". Poza wymienionymi zjedna dla swej nauki take perypatetyka Frazidemosa, znakomitego fizyka, retora Alkimosa, najwybitniejszego mwc w caej Grecji, Kratesa i wielu jeszcze innych wybitnych ludzi, na ktrych pozyskaniu mu zaleao. Wraz z nimi udao mu si przycign take Zenona Fenicjanina1. Stilpon by rwnie doskonaym znawc zagadnie politycznych. Za on poj Aret, ale jak twierdzi Onetor y te z kurtyzan Nikaret. Jego crk, odznaczajc si obyczajami nader swobodnymi, polubi jeden z przyjaci filozofa, Simmias z Syrakuz. Kiedy kto powiedzia mu kiedy, e crka swoim rozwizym trybem ycia przynosi mu wstyd, Stilpon odpar: Na pewno wstyd mniejszy od zaszczytu, jaki ja jej przynosz". Podobno bardzo go ceni Ptolemeusz Soter; kiedy zdoby Megar, ofiarowa filozofowi znaczn sum pienidzy i zaprosi go na swj-dwr do Egiptu. Stilpon przyj tylko niewielk cz ofiarowanych pienidzy, wyjazdu za odmwi i uda si do Eginy, gdzie przebywa dopty, dopki Ptolemeusz nie opuci Megary. Kiedy Megar zdoby Demetrios, syn Antigonosa 2, on take okazywa wzgldy Stilponowi: rozkaza, aby chroniono jego dom i zwrcono mu wszystkie rzeczy, ktre straci wskutek grabiey wojennej. Kiedy jednak Demetrios chcia dosta od filozofa spis strat, jakie ponis, Stilpon owiadczy, e nie straci nic z tych rzeczy, ktre stanowi jego wasno, bo nikt mu nie zabra jego wyksztacenia, a jego mdro i wiedza s nienaruszone 3. Rozmowa,
1 2

Tj. Zenona z Kition. Demetrios Poliorketes, po mierci Kassandra wadca Macedonii. 3 Podobne zdanie mia pierwszy wypowiedzie Bias z Prieny.

140

jak Stilpon kiedy prowadzi z Demetriosem na temat powinnoci czynienia ludziom dobrze, takie zrobia na wadcy wraenie, e sta si gorcym zwolennikiem jego nauki. Opowiadaj, e postawi kiedy takie pytanie w odniesieniu do posgu Ateny duta Fidiasza: Czy Atena, crka Zeusa, jest bogiem?" o trzymawszy za na to odpowied twierdzc, zapyta dalej: Ale ta Atena nie pochodzi od Zeusa, lecz od Fidiasza". Kiedy rozmwca zgodzi si, powiedzia: A zatem nie jest bogiem". Za to powiedzenie zosta postawiony przed trybunaem, na Areopagu. Nie wypiera si, e tak powiedzia, dowodzi tylko, e rozumowanie jego byo suszne, albowiem Atena nie jest bogiem, lecz bogini, jako e bogowie s pci mskiej. Mimo to sdziowie Areopagu kazali mu natychmiast opuci miasto. Teodor przezywany Bogiem1 mia wwczas powiedzie ironicznie: Skd Stilpon o tym wie? Czy j oglda rozebran?" Teodor by rzeczywicie czowiekiem bezczelnym, natomiast Stilpon odznacza si niezwyk subtelnoci. Zapytany przez Kratesa [z Teb], czy bogom sprawiaj przyjemno pokony i mody, mia odpowiedzie: O takie rzeczy nie pytaj mnie, gupcze, na ulicy, ale kiedy jestemy sami". Podobn odpowied da Bion, kiedy kto go zapyta, czy s bogowie:
Moe by naprzd rozpdzi tum, ktry jest przy mnie, nieszczsny starcze!

Stilpon by czowiekiem prostym i naturalnym w obejciu i umia przestawa z ludmi bardzo skromnej kondycji. Kiedy razu pewnego cynik Krates2 na posta1 2

Tj. Teodor Ateista. Ten sam Krates z Teb.

141

wione mu pytanie zamiast odpowiedzi puci wiatr, Stilpon zauway: Wiedziaem, e mona od ciebie usysze wszystko tylko nie to, co przystojne". Innym razem Krates da mu do rozwizania pewien problem, ofiarowujc mu jednoczenie fig za rozwizanie. Stilpon wzi fig i zjad. Na Heraklesa wykrzykn Krates straciem fig". Nie tylko fig odpar Stilpon ale i problem, ktrego gwarancj bya ta figa". Spotkawszy w mrony dzie Kratesa skostniaego z zimna, zauway: Co mi si wydaje, Kratesie, e potrzeba ci nowego paszcza (co mogo te znaczy: paszcza i rozumu)"1. Krates rozgniewany odpowiedzia mu parodiujc poet:
Widziaem te Stilpona bardzo zbolaego w Megarze, gdzie, jak mwi, jest oe Tyfona. Tam odbywa zapasy, a wraz z nim wielu towarzyszy, i tak czas tracili, chcc w sowach osign cnot2.

Opowiadaj, e kiedy Stilpon przebywa w Atenach, wywiera taki urok, e z warsztatw wychodzili rzemielnicy, aby na niego patrze. Gdy za kto powiedzia do: Stilponie, oni patrz na ciebie jak na dziwne jakie zwierz", filozof odpar: O nie, jak na prawdziwego czowieka". Stilpon by bardzo mocny w erystyce, a sztuk swoj wykazywa przede wszystkim w dowodzeniu, e nie istniej idee. Ten, kto twierdzi argumentowa e istnieje czowiek w ogle, nie mwi o adnym czowieku rzeczywistym. Albowiem czowiek w ogle nie jest ani tym czowiekiem, ani tamtym.
W oryginale nieprzetumaczalna gra sw: v (= nowego paszcza) mona te usysze jako: (= paszcza i rozumu). Ta sama gra sw niej VI, 3. 2 Parafraza z Szydw Timona z Fliuntu (Anth, Plan. V 136).
1

142

Dlaczeg bo miaby by raczej tym ni tamtym? Nie jest wic ani tym, ani tamtym rzeczywistym czowiekiem". Albo inaczej: Jarzyna w ogle to nie jest ta oto jarzyna, bo jarzyna w ogle istniaa ju przed tysicami lat. Zatem jarzyna w ogle nie jest rzeczywist jarzyn". Opowiadaj, e razu pewnego przerwa w poowie zdania dyskusj z Kratesem, spieszy si bowiem, by kupi sobie ryb. Krates usiowa go zatrzyma. Stracisz argument" powiedzia. Na pewno nie, strac na chwil twoje towarzystwo, ale argument trzymam mocno w garci. Argument nie ucieknie, natomiast ryby zostan wyprzedane, jeeli si nie pospiesz." Stilpon pozostawi po sobie dziewi dialogw1, napisanych stylem drewnianym. Oto ich tytuy: OSchos, Arystyp albo Kallias, Ptolemeusz, Chairekrates, Metrokles, Anaksymenes, Epigenes, Do mojej crki, Arystoteles. Heraklides podaje, e do uczniw Stilpona nalea rwnie Zenon, zaoyciel szkoy stoickiej. Wedle informacji Hermipposa, Stilpon umar w pnej staroci, napiwszy si wina, aeby przyspieszy mier. Filozofowi temu powiciem nastpujcy epigramat:
Syszelicie na pewno o Stilponie z Megary. By ju zmoony staroci i chorob. znalaz jednak dla tego nieszczsnego podwjnego zaprzgu dzielnego wonic wino. Wypi je chciwie. i szybko dotar do upragnionego celu.

Stilpona tak Zalubinach:

wymiewa

komediopisarz

Sofilos

Cokolwiek mwi Charinos, wywouje obstrukcje u Stilpona. Nic si z nich nie zachowao.

143

Rozdzia dwunasty

Kriton
ok. r. 420 p. n. e.

Kriton by Ateczykiem. Szczerze i tkliwie przywizany do Sokratesa dba o to, aby filozofowi nigdy nie brakowao rzeczy pierwszej potrzeby. Uczniami Sokratesa byli rwnie synowie Kritona: Kritobulos, Hermogenes, Epigenes i Ktezippos. Kriton napisa 17 dialogw1, ktre posiadamy dzi zebrane w jednej ksidze. Oto tytuy dialogw: 1) O tym, e ludzie nie staj si cnotliwi przez nauk. 2) O nadmiernym bogactwie 3) Jak naley postpowa, czyli Polityk 4) O piknie 5) O niegodziwoci 6) O zamiowaniu do porzdku 7) O prawie 8) O tym, co boskie 9) O sztukach 10)O wspyciu 11) O mdroci 12) Protagoras albo Polityk 13) O literach 14) Poetyka 15) O uczeniu si 16) O wiedzy albo poznaniu 17) Czym jest wiedza
1

Wszystkie te dialogi zaginy.

144

Rozdzia trzynasty

Simon
ok. r. 420 p. n. e.

Simon z Aten by szewcem. Do warsztatu jego czsto zachodzi Sokrates i rozmawia tam z ludmi, a Simon rozmowy te potem zapisywa, ile spamita. Std te pozostawione przeze dialogi nazywaj si dialogami szewskimi. Jest ich 33 1, a wszystkie zebrane w jednej ksidze. Oto ich tytuy: 1) O bogach 2) O dobru 3) O piknie 4) Czym jest pikno 5 i 6) O sprawiedliwoci dwa dialogi 7) O tym, te cnoty nie mona si nauczy 8, 9 i 10) O mstwie trzy dialogi 11) O prawie 12) O przywdcach ludu 13) O honorze 14) O poezji 15) O dobrym samopoczuciu 16) O mioci 17) O filozofii 18) O wiedzy 19) O muzyce 20) O poezji 21) Czym jest pikno 22) O nauczaniu
I tu liczba podana nie zgadza si z wymienionymi tytuami. Moe przez pomyk dwa razy wymienia si O poezji (Long poz. 20 skrela).
1

145

23) O umiejtnoci prowadzenie rozmw 24) O wydawaniu sdw 25) O bycie 26) O liczbach 27) O starannoci 28) O sprawnoci 29) O chciwoci 30) O chepliwoci 31) O piknie Inni wymieniaj jeszcze trzy dialogi: O doradzaniu O rozumie albo o tym, jak naley postpowa O niegodziwoci Simon by podobno pierwszym filozofem, ktry pisa dialogi sokratyczne. Kiedy Perykles zaprasza go do siebie, obiecujc mu utrzymanie, Simon odpowiedzia, e swojej wolnoci sowa za nic nie sprzeda. Oprcz Simona-filozofa znamy jeszcze trzech ludzi tego samego imienia: jeden by autorem podrcznikw retoryki, drugi lekarzem za czasw Seleukosa Nikanora, trzeci rzebiarzem.
Rozdzia czternasty

Glaukon
ok. r. 400 p. n. e.

Glaukon1 by Ateczykiem. Pozostao po nim dziewi dialogw zebranych w jednej ksidze. Oto tytuy dialogw: 1) Feidylos 2) Eurypides
1

Glaukon o czym autor tu nie wspomina by bratem Platona.

146

3) Amyntichos 4) Eutias 5) Lyziteides 6) Arystofanes 7) Kefalos 8) Anaksifemos 9) Meneksenos Zachowane pod jego imieniem s uwaane za nieautentyczne.

dalsze

32

dialogi

Rozdzia pitnasty

Simmias
ok. r. 400 p. n. e.

Simmias by Tebaczykiem. Pozostawi dialogi w liczbie 23, wszystkie zebrane w jednej ksidze. Oto tytuy dialogw: 1) O mdroci 2) O rozumowaniu 3) O muzyce 4) O poezji epickiej 5) O mstwie 6) O filozofii 7) O prawdzie 8) O literach 9) O nauczaniu 10) O sztuce 11) O rzdzeniu 12) O tym co przyzwoite 13) Co naley wybiera, a czego unika 14) O przyjani

147

15) O wiedzy 16) duszy 17) Jak y dobrze 18) O tym, co moliwe 19) O pienidzach 20) O yciu 21) Czym jest pikno 22) O starannoci 23) O mioci

Rozdzia szesnasty

Kebes
ok. r. 400 p. n. e.

Kebes by Tebaczykiem. Pozostawi trzy dialogi: 1) Obraz1 2) Sidmy dzie miesica 3) Frynichos

Rozdzia siedemnasty

Menedemos
ok. 350276 p. n. e.

Menedemos nalea do szkoy Fedona. Ojcem jego by Kleistenes z rodu Teopropidw, ktry, cho szlachetnie urodzony, by jednak czowiekiem ubogim
Obraz (Pinaks, ), popularna alegoria etyczna, nie jest w rzeczywistoci dzieem Kebesa sokratyka, lecz Kebesa z Kyzikos, stoika z II w. p. n. e.
1

148

i trudni si budownictwem. Mwi, e w Kleistenes by rwnie malarzem-dekoratorem i e obu tych sztuk nauczy syna. Std te pewien dialektyk ze szkoy Aleksinosa, gania Menedemosa, kiedy ten na zgromadzeniu ludowym wnis projekt nowej ustawy, powiedzia: Filozofowi nie przystoi projektowa ani dekoracji teatralnych, ani ustaw". W okresie swej suby wojskowej Menedemos zosta wysany przez Eretrejczykw do garnizonu w Megarze. Po drodze odwiedzi Platona w Akademii i tak si zachwyci jego nauk, e rzuci wojsko i zatrzyma si w Atenach. Jednakowo pod wpywem Asklepiadesa z Fliuntu odwrci si od doktryny platoskiej i uda si wraz z nim do Megary, do Stilpona. Przez jaki czas obaj uczszczali na wykady Stilpona, po czym udali si do Elidy i przyczyli do Anchipylosa i Moschosa, filozofw ze szkoy Fedona. Szkoa ta przed przybyciem Menedemosa zwana szkol elejsk (jak ju mwilimy w rozdziale powiconym Fedonowi) nastpnie zostaa nazwana eretrejsk od miasta rodzinnego Menedemosa. Menedemos musia by czowiekiem wyniosym. Takim te przedstawia go po swojemu satyra. Oto jak mwi o nim Krates:
Dostojny Asklepiades z Fliuntu oraz byk z Eretrii.

Timon za okrela go tymi sowy:

Majestatyczny, wyniosy, arogancki i wymowny gupiec.

O jego charakterze wyniosym i wadczym wiadcz te fakty. Eurylochos z Kassandrei, zaproszony na dwr Antigonosa razem z modym Kleipidesem z Kyzikos, nie przyj zaproszenia z obawy, e o jego wizycie

149

u krla dowie si Menedemos i bdzie ze szydzi z waciw sobie wynios ironi, nie zwaajc na nic i na nikogo. Kiedy pewien mody czowiek w jego obecnoci zachowywa si zuchwale, Menedemos nic nie powiedzia, wzi tylko patyk i narysowa nim na ziemi chopca w nieprzyzwoitej pozycji. Wszyscy obecni zaczli wwczas obserwowa niegrzecznego modzieca, ktry zrozumia niewaciwo swego zachowania i od razu porzuci zuchway ton. Kiedy Hierokles, dowdca garnizonu macedoskiego w Pireusie, przechadzajc si z nim po wityni Amfiaraosa przez cay czas opowiada wycznie o zdobyciu Eretru, Menedemos si nie odzywa, a wreszcie zapyta go, czy Antigonos po to z nim sypia, eby mu opowiada szczegy swoich kampanii. Syszc, jak pewien czowiek, uwodziciel cudzych on, chwali si swymi sukcesami, zapyta go: Czy nie wiesz, e dobrze smakuje nie tylko kapusta, ale i rzodkiew?"1 Do modzieca, ktry zachowywa si bardzo gono, powiedzia: Uwaaj no, czy przypadkiem nie masz czego w tyku" 2. Kiedy Antigonos pyta go przez posaca o rad, czy ma wzi udzia w zabawie tanecznej, Menedemos da odpowied krtk: Powiedzcie mu ode mnie, aeby pamita, e jest synem krlewskim". Kiedy jaki gupiec nudzi go niedorzecznymi pytaniami, Menedemos jego z kolei zapyta, czy ma posiado ziemsk. Tak odpowiedzia tamten du i bogat". W takim razie jed tam czym prdzej, eby nie przytrafio ci
Rzodkiew . Aluzja do stosowanej w Atenach kary dla cudzoocw ; por. Arystofanes, Chmury, w. 1083: A gdy rzodkiew w zad mu wo, przyapawszy in flagranti". 2 Aluzja do pederastii.
1

150

si tak, e i majtek zrujnujesz, i doprowadzisz do zguby jego mdrego waciciela". Kiedy kto go zapyta, czy powany czowiek powinien si eni, odpowiedzia pytaniem: A czy ja jestem, twoim zdaniem, czowiekiem powanym, czy nie?" Oczywicie jeste" odpowiedzia tamten. Na co Menedemos: No wic ja jestem onaty". Czowieka, ktry dowodzi, e istnieje wiele dbr, zapyta: A ile jest ich mianowicie, jak sdzisz, sto, czy moe wicej?" Kiedy jednego z przyjaci, ktry czsto go zaprasza na wystawne uczty, na prno usiowa skoni do pohamowania rozrzutnoci, da mu tak lekcj: zaproszony znowu na biesiad przyszed, ale przez cay czas nie odzywa si ani sowem i jad wycznie oliwki. Swego zwyczaju mwienia otwarcie tego, co myla, bez wzgldu na osob, kiedy nieomal nie przypaci yciem. Z przyjacielem swoim Asklepiadesem przyjecha na Cypr na dwr Nikokreonta, z okazji urzdzanego tam raz w miesicu wita, na ktre tyran zaprosi wszystkich filozofw, a wic take ich obu. W czasie uroczystoci Menedemos powiedzia, e jeeli zgromadzenie tak wybitnych ludzi jest czym piknym, to wito naleaoby urzdza nie co miesic, ale co dzie, jeeli za nie jest to i obecne zgromadzenie jest niepotrzebne. Wadca odpowiedzia na to, e tylko w takie dnie witeczne ma czas na suchanie filozofw, i uroczysto toczya si dalej. Ale Menedemos nie zadowoli si t odpowiedzi i owiadczy, w tonie jeszcze bardziej nieprzyjemnym, e filozofw naley sucha zawsze, a nie tylko przy specjalnych okazjach. Gdyby nie pikna gra na flecie jednego z muzykantw, ktra pozwolia przyjacioom niepostrzeenie opuci zebranie, byliby obaj to odezwanie si Menedemosa przypacili yciem.

151

W drodze powrotnej spotkaa ich burza ma morzu. Asklepiades mia wwczas powiedzie, e muzyka fletnisty ocalia im ycie, natomiast szczero Menedemosa o mao co nie doprowadzia ich do zguby. Menedemos nie by, jak mwi, czowiekiem praktycznym i nie dba te o swoj szko, w ktrej panowa wielki nieporzdek; nie byo sal wykadowych z ustawionymi dokoa awkami, lecz kady sucha wykadw, jak chcia, przechadzajc si lub siedzc, gdzie popado, a i nauczyciel zachowywa si w ten sam sposb. Ale pod innymi wzgldami Menedemos by bardzo draliwy, a nawet prny. Kiedy razem z Asklepiadesem, pomagali murarzowi przy budowie domu; Asklepiades, zupenie si nie krpujc, sta nagi na dachu i podawa glin, natomiast Menedemos ukrywa si, kiedy widzia, e przechodzi kto, kto mgby go zobaczy w tej sytuacji. Podczas wykonywania funkcji publicznych by nerwowy. Kiedy mia przeprowadzi sakralne okadzenie, nie mg trafi do kadzielnicy. Innym razem tak si obrazi na Kratesa, ktry spotkawszy go szydzi z jego dziaalnoci politycznej, e kaza go na tej podstawie zamkn do wizienia. Ale Krates nie da za wygran; przez okno wizienia czatowa, kiedy bdzie przechodzi Menedemos, a widzc go wychyla si i woa za nim: Agamemnonek!" lub Hegezipolis" l. Menedemos nie by wolny od zabobonw. wiadczy o tym nastpujce zdarzenie. Razem z Asklepiadesem zjadszy posiek w gospodzie, dowiedzia si nastpnie, e miso, ktre im podano, byo ju przedtem przeznaczone na ofiar dla bogw podziemia. Menedemos tak
1

wadajcy miastem (lub pastwem).

152

si tym przej, e zblad i zrobio mu si sabo; uspokoi go dopiero Asklepiades, tumaczc mu, e nie z powodu misa tak si le poczu, ale z powodu swoich wasnych co do misa uroje. W zasadzie jednak by Menedemos czowiekiem wielkiego ducha, o sdzie niezalenym i samodzielnym. Do pnej staroci zachowa dobr kondycj fizyczn. Ciao mia silne, jdrne i opalone od przebywania na powietrzu niczym atleta. Wzrostu by redniego, takim te ukazuje go posek, znajdujcy si na starym stadionie w Eretrii; rzebiarz, na pewno celowo, przedstawi go nie w szatach, ale prawie nago, pokazujcego cae niemal ciao. Przez wrodzon gocinno, a take ze wzgldu na niezdrowy klimat Eretrii, Menedemos czsto podejmowa u siebie goci, nie tylko filozofw, ale poetw i muzykw. Przyjacimi jego byli Aratos, tragediopisarz Lykofron i Antagoras z Rodos. Z poetw najbardziej ceni Homera, nastpnie poetw lirycznych, dalej Sofoklesa i Achajosa [z Eretrii], ktrego dramaty satyrowe uwaa za ustpujce tylko Aischylosowym. Przeciw swoim wrogom politycznym zwyk te cytowa nastpujcy dwuwiersz:
Rycho zatriumfowali sabi nad szybkim, wie nad orem.

Cytat ten pochodzi z dramatu satyrowego Achajosa pt. Omfale; jest wic nieprawd, e Menedemos jak twierdz niektrzy nie czyta nic poza Mede Eurypidesa (dramatem przypisywanym niekiedy Neofronowi z Sykionu). Co si tyczy stosunku Menedemosa do innych szk filozoficznych, to ywi on pogard dla zwolennikw

153

Platona i Ksenokratesa, a take dla cyrenaika Paraibatesa. Mia natomiast podziw dla Stilpona, a zapytany, co mu si tak podoba u Stilpona, odpowiedzia tylko tyle: Jest to czowiek prawdziwie wolny". Menedemos by przeciwnikiem niebezpiecznym, ktrego posunicia trudno byo przewidzie. Umia odpowiedzie na kady kontrargument, a sam by niewyczerpany w znajdowaniu sabych stron u Oponenta. Antystenes w Sukcesji filozofw stwierdza, e Menedemos by mistrzem w sztuce prowadzenia sporw. Oto jeden z przykadw jego sposobu argumentowania: Jeeli dwie rzeczy rni si od siebie, to jedna nie jest tym, czym jest druga?" Tak" A czy rni si od siebie czynienie dobrze i dobro"? Tak." A zatem czynienie dobrze nie jest dobrem". Menedemos podobno nie uznawa sdw przeczcych, przyjmowa tylko twierdzce, a z twierdzcych jedynie proste, odrzucajc zoone, to znaczy sformuowane w okresach warunkowych lub innych zdaniach zoonych. Heraklides uwaa, e Menedemos by w swych pogldach filozoficznych platonikiem, a dialektyki, ktr uprawia, nie traktowa powanie. Tak np., kiedy Aleksinos zapyta go: Czy przestae bi swego ojca?", Menedemos odpowiedzia: Ani go nie biem, ani nie przestaem." Kiedy za Aleksinos zauway, e na pytanie trzeba odpowiedzie jednoznacznym tak" lub nie", Menedemos powiedzia: Bybym gupi, gdybym stosowa si do waszych praw, kiedy ju na progu mog si im przeciwstawi". O Bionie, ktry niezmordowanie atakowa wrbitw, powiedzia, e zajmuje si dobijaniem trupw. Syszc, jak kto dowodzi, e najwikszym dobrem jest osign wszystko, czego si pragnie,

154

zauway: Znacznie wikszym dobrem jest pragn tego, czego powinno si pragn". Antigonos z Karystos podaje, e Menedemos nic nie napisa i e poniewa pogldw swych nie ogasza w pismach, nie by te zwizany adn okrelon doktryn. Jako przeciwnik w dyskusji by pono tak zawzity, e nieraz wychodzi z walki z podbitym okiem. Gwatowny tam, gdzie chodzio o sprawy teoretyczne, w yciu praktycznym by najagodniejszym z ludzi. Chocia nieraz stroi sobie arty z Aleksinosa i mocno go atakowa, wywiadczy mu jednak kiedy wielk przysug; kiedy ona Aleksinosa wybieraa si z Delf do Chalkidy i baa si podrowa sama z powodu niebezpieczestwa grocego od rabusiw i zbjcw, Menedemos zaofiarowa si towarzyszy jej w podry. Menedemos by niezwykle oddanym przyjacielem. wiadczy o tym jego tkliwa przyja z Asklepiadesem, nie ustpujca przyjani Pyladesa [do Orestesa]. Poniewa Asklepiades by starszy wiekiem, mwiono, e w tej parze Asklepiades by autorem, a Menedemos aktorem. Kiedy Archipolis ofiarowa im czek na 3000 drachm, przyjaciele tak dugo spierali si, kto ma mie przy odbiorze nie pierwszestwo, ale wanie drugie miejsce, e w kocu pienidzy w ogle nie podjli. Za ony pojli kobiety najcilej ze sob spokrewnione: matk i crk. Asklepiades oeni si z crk, Menedemos z matk. Kiedy Asklepiadesowi ona umara, polubi on Menedemosa, ten za, poniewa piastowa w tym czasie urzd naczelnika miasta, oeni si z kobiet bogat. Mimo to mieszkali nadal razem, a prowadzenie gospodarstwa Menedemos powierzy swej pierwszej onie. Asklepiades umar pierwszy, w wieku sdziwym,

155

w Eretrii. Cae ycie mieszka razem z Menedemosem i chocia przyjacioom nie brako rodkw, yli skromnie. Kiedy w jaki czas po mierci Asklepiadesa dawny jego kochanek chcia wzi udzia w przyjciu, odbywajcym si w domu Menedemosa, a uczniowie bronili mu dostpu, filozof kaza wpuci modzieca, mwic, e Asklepiades, chocia przebywajcy ju w podziemiach, otwiera mu drzwi. Na utrzymanie obu przyjaci oyli przede wszystkim Macedoczyk Hipponikos1 i Agetor z Lamii. Agetor ofiarowa jednemu i drugiemu po 30 min, Hipponikos za da Menedemosowi 2000 drachm na posag dla crek. Crek tych byo trzy jak podaje Heraklides a urodzia je Menedemosowi ona rodem z Oropos. Menedemos przyjmowa goci w sposb nastpujcy. niadanie spoywa w towarzystwie dwch lub trzech przyjaci, z ktrymi spdza cay dzie; dopiero z zapadniciem zmroku kto z obecnych wzywa goci, ktrzy przychodzili ju po spoyciu posiku u siebie w domu. Kto przyszed wczeniej, nie wchodzi od razu, ale czeka, eby si dowiedzie od kogo wychodzcego, co podaj i w jakim stadium znajduje si biesiada; jeeli dowiedzia si, e s tylko jarzyny czy solona ryba, wycofywa si; jeeli usysza, e jest miso, wchodzi. W porze letniej sofy przy stoach przykryte byy matami, w zimie skrami baranimi. Poduszk pod gow kady z biesiadnikw przynosi ze sob. Puchar, ktry mia obej cay st, by nie wikszy od zwykego kielicha. Na deser podawano ubin lub groch, albo te owoce, na ktre wanie by sezon, gruszki, granaty, a nawet po prostu suszone
1

Hipponikos by generaem Filipa Macedoskiego.

156

figi. Wszystko to opisuje Lykofron w dramacie satyrowym, ktry, napisa na cze filozofa i zatytuowa Menedemos. Oto urywek z Lykofrona:
Po skromnej biesiadzie z umiarem podawano z rk do rk niewielk czark. Dla umiejcych sucha najlepszym deserem byo mdre sowo.

Menedemos by pocztkowo w Eretrii traktowany pogardliwie; wyzywano go od cynikw i gadatliwych gupcw. Potem jednak zdoby sobie taki szacunek, e powierzono mu wadz nad miastem. Jedzi jako pose do Ptolemeusza [I Sotera] i Lizymacha i przez obu wadcw podejmowany by z honorami. By te z poselstwem u Demetriosa [Poliorketesa], i wyjedna u niego obnienie rocznej daniny, ktr musiaa paci krlowi Eretria, z dwustu talentw do pidziesiciu. Kiedy zosta potem oskarony przed tym wadc, e zamierza wyda miasto Ptolemeuszowi, napisa w swej obronie list, zaczynajcy si od sw: Menedemos le pozdrowienia krlowi Demetriosowi. Dowiaduj si, e oskara si mnie wobec ciebie itd." Podobno oskarenie wyszo od niejakiego Aischylosa, ktry by przeciwnikiem politycznym filozofa. Wypeniajc misje poselsk u Demetriosa w obronie miasta Oropos, mia si Menedemos zachowa z najwysz godnoci; potwierdza to te w swej Historii Eufantos. Take Antigonos darzy filozofa mioci i mawia, e uwaa si za jego ucznia. Kiedy Antigonos pokona barbarzycw pod Lizymachi. na wniosek Menedemosa zgromadzenie ludowe uczcio zwycistwo uchwa, ktrej tekst by prosty i wolny od pochlebstw. Zaczynaa si ona od sw: Na wniosek dowdcw i probulw, z uwagi na to, e krl Antigonos wraca do kraju

157

po odniesieniu zwycistwa nad barbarzycami i e we wszystkim innym dzieje si po jego myli, rada i lud postanawiaj...". Przeprowadzenie tej uchway, jak rwnie inne dowody przyjani filozofa dla Antigonosa wzbudziy podejrzenie, e chce on wyda miasto w rce wadcy. Kiedy Aristodemos wnis przeciw niemu formalne oskarenie, Menedemos uszed z Eretrii do wityni Amfiareusa w Oropos, Kiedy nastpnie ze wityni zginy zote kielichy, podejrzenie pado na Menedemosa i jak podaje Hermippos na mocy wsplnego postanowienia Beotw nakazano mu opuci miasto. Przybity tymi ciosami Menedemos potajemnie przedosta si raz jeszcze do ojczyzny i zabrawszy stamtd on i crki, uda si na dwr Antigonosa. Tam te ze zgryzoty umar. Heraklides podaje cakowicie odmienn wersj tych wydarze i mierci filozofa. Pisze mianowicie, e Menedemos, w czasie kiedy zajmowa w Eretrii stanowisko probula, kilkakrotnie oswobodzi miasto od tyranw, wzywajc na pomoc Demetriosa. e bynajmniej nie chcia wyda miasta w rce Antigonosa, a wniesione przeciw niemu oskarenie byo faszywe. e zwraca si do Antigonosa w tym celu, eby uzyska wolno dla swej ojczyzny, nie mogc za tego u krla wyjedna, zrozpaczony odebra sobie ycie przez powstrzymywanie si od jedzenia przez siedem dni. Podobnie przedstawia to Antigonos z Karystos. Natomiast wrogi stosunek mia Menedemos tylko do Perseusza, ktry dlatego powstrzyma Antigonosa od przywrcenia Eretrejczykom demokracji co krl mia ju zamiar uczyni z przyjani dla Menedemosa. Dlatego te kiedy, przy winie, Menedemos, pokonawszy Perseusza

158

w dyskusji, wrd innych niepochlebnych dla niego uwag zrobi te nastpujc: Oto, jaki z niego filozof! A jako czowiek jest najgorszy ze wszystkich ludzi, jacy istniej i bd istnie". Wedle Heraklidesa Menedemos umar w wieku lat 74. Filozofowi temu powiciem nastpujce wiersze:
Syszaem, Menedemie, o tym, jaki by twj los. jak sam pozbawie si ycia, poszczc przez siedem dni. By to postpek godny Eretrejczyka, ale niegodny mnego czowieka: uczynie to dlatego, e zabrako ci odwagi.

Tacy to byli filozofowie-sokratycy i ich nastpcy. Teraz przejdziemy do Platona, zaoyciela Akademii, i do wybitniejszych jego nastpcw.

159

KSIGA TRZECIA

Platon

160

Platon
427347 p.n.e.

Platon, syn Aristona i Periktiony albo Polony, ktra swj rd wywodzia od Solona, urodzi si w Atenach. Bratem Solona by bowiem Dropides, ktrego synem by Kritiasz, ojciec Kallaischrosa, a jego z kolei synem by Kritiasz, jeden z Trzydziestu Tyranw, ojciec Glaukona, ktrego dziemi byli Charmides i Periktione; Platon, syn tej ostatniej i Aristona, by wic potomkiem Solona w szstym pokoleniu. Solon za wywodzi swj rd od Neleusa i Poseidona. Podobno ojciec Platona pochodzi take od Kodrosa, syna Melantosa, ktry, wedug wiadectwa Trazyllosa, pochodzi rwnie od Poseidona. Speuzyp w dziele pod tytuem Uczta po pogrzebie Platona i Klearchos w Pochwale Platona oraz Anaksilaides w drugiej ksidze swego dziea O filozofach podaj, e w Atenach kryy pogoski, jakoby Ariston chcia dopuci si gwatu na Periktionie, wwczas w kwiecie wieku i piknoci, ale nie zdoa jej zdoby, a zaniechawszy gwatu, ujrza we nie oblicze Apollina, po czym nie tkn jej a do urodzenia si dziecka. Jak podaje Apollodor w Kronice, Platon urodzi si w sidmym dniu miesica Targeliona w czasie

161

osiemdziesitej smej Olimpiady [428425 p. n. e.], a wic w dniu, w ktrym wedug wierze Delijczykw urodzi si Apollo. Umar za, jak podaje Hermippos, w pierwszym roku sto smej Olimpiady [348345p.n.e.], podczas uczty weselnej, majc osiemdziesit jeden lat. Neantes za podaje, e umar liczc sobie osiemdziesit cztery lata. Platon by wic modszy od Isokratesa o sze lat, Isokrates bowiem urodzi si za archonta Lizymacha [436435 p. n. e.], Platon za za archonta Ameiniosa, w roku mierci Peryklesa [429 p. n. e.]. Jak podaje Antileon w drugiej ksidze Chronologii, Platon nalea do gminy Kollytos. Wedug innych urodzi si na wyspie Eginie w domu Feidiadesa, syna Talesa, jak mwi Favorinus w Historiach rozmaitych, w czasie, gdy jego ojciec wraz z innymi [Ateczykami] przebywa tam jako kolonista. Powrci do Aten, gdy kolonistw wypdzili Lacedemoczycy, ktrzy przyszli z pomoc Eginetom. W Atenach wystawia chry na koszt Diona, jak podaje Atenoderos w smej ksidze Przechadzek filozoficznych. Platon mia dwch braci, Adeimantosa i Glaukona, oraz siostr Poton, ktra bya matk Speuzypa. Nauk czytania i pisania pobiera u Dionizjosa, ktrego wspomina w Zawodnikach, wiczenia gimnastyczne odbywa pod kierunkiem Aristona z Argos i u niego nadano mu imi Platon [Szeroki] z powodu masywnej budowy ciaa; cho poprzednio nazywa si po dziadku Aristokles, jak to podaje Aleksander w Sukcesji filozofw. Inni za twierdz, e imi Platon wywodzi si z obfitujcego w sowa stylu filozofa, albo te, jak mwi Neantes, z szerokoci jego czoa. Niektrzy twierdz, jak pisze Dikaiarchos w pierwszej ksidze ywotw, e bra udzia w igrzyskach istmijskich

162

jako zapanik. Zajmowa si take malarstwem i pisa poezje, najpierw dytyramby, pniej pieni i tragedie. Gos mia cichy, jak mwi Timoteos z Aten w ywotach. Opowiadaj, e Sokratesowi przynio si raz, i trzyma na kolanach modego abdzia, ktremu natychmiast wyrosy skrzyda i ktry z przelicznym piewem wzbi si w powietrze. Nazajutrz przedstawiono mu Platona. Wtedy Sokrates mia powiedzie, e tym ptakiem jest wanie Platon. Filozofi uprawia najpierw w Akademii, nastpnie w ogrodzie w pobliu Kolonu (mwi o tym Aleksander w Sukcesjach filozofw). Filozofowa wwczas w stylu Heraklita. Ale gdy pragn i w zawody w pisaniu tragedii, spotkawszy przed Dionizjami1 Sokratesa i wysuchawszy jego rady, rzuci poezje w ogie ze sowami:
Przyjd tu, Hefajstosie! Tu Platonowi jeste potrzebny! 2

Majc lat dwadziecia sucha, jak mwi, Sokratesa, a po jego mierci Kratylosa, ucznia Heraklita, oraz Hermogenesa, zwolennika filozofii Parmenidesa. Nastpnie, majc lat dwadziecia osiem, jak mwi Hermodoros, uda si razem z kilku innymi sokratykami do Euklidesa do Megary. Potem przenis si do Cyreny, gdzie sucha matematyka Teodora, a stamtd do Italii do pitagorejczykw Filolaosa i Eurytosa. Stamtd pojecha do Egiptu do kapanw. Powiadaj, e towarzyszy mu Eurypides, ktry tam
Tj. przed konkursem dramatycznym, ktry odbywa si w czasie wita Wielkich Dionizjw. 2 Jest to parafraza wiersza Iliady XVIII 392. Hefajstos mia przyj jako bg ognia.
1

163

zachorowa i zosta wyleczony przez kapanw wod morsk. Std jego sowa:
Morze spucze wszelkie ludzkie zo1.

Podobno za Homerem2 powtrzy, e w Egipcie wszyscy ludzie s lekarzami. Postanowi odwiedzi take magw, ale z powodu toczcych si w Azji wojen odstpi od tego zamiaru. Wrciwszy do Aten, przebywa w Akademii. Jest to gimnazjum pooone w gaju na przedmieciu i nazwane tak od imienia jakiego herosa Hekademosa, jak o tym mwi Eupolis w Zniewiecialcach:
W cienistych boga Hekademosa alejach.

Take i Timon mwi o Platonie:

Na czele ich szed Platon, wielki i szeroki, ale wietny mwca, miodousty, jak wierszcz, co na drzewie Hekademosa trele najczulsze sodko wypiewuje.

Dawniej bowiem gaj ten nazywa si. nie Akademia, lecz Hekademia. Filozof nasz by w modoci przyjacielem Isokratesa 3. Praksifanes opisa pewn rozmow o poetach, jak prowadzono w posiadociach Platona, gdzie Isokrates by jego gociem. Aristoksenos podaje, e Platon bra udzia w trzech wyprawach wojennych na Tanagr i na Korynt i w bitwie pod Delion, gdzie szczeglnie odznaczy si mstwem 4.
Eurypides, Iphig. Taur. 1193. Odyseja IV 231. 3 Pniej Platon i Isokrates byli konkurentami (jako kierownicy dwch najbardziej wpywowych szk) i nieprzyjacimi. Platon wyszydza Isokratesa (w Fajdrosie), Isokrates za zwalcza go jako sofist". 4 W wyprawie na Korynt (394 p. n. e.) rzeczywicie bra udzia, wspomina o tym w Teajtecie 124 A; nie mg jednak bra udziau ani w wyprawie na Tanagr (457 p. n. e.), ani w bitwie pod Delion (424 p. n. e.).
2 1

164

Platon czy nauk Heraklita, Pitagorasa i Sokratesa; w nauce o rzeczach podpadajcych pod zmysy ( ) szed za Heraklitem, w nauce o rzeczach poznawalnych umysem ( ) za Pitagorasem, w doktrynie politycznej ( ) za Sokratesem. Niektrzy, a wrd nich take Satyros, podaj, e napisa list do Diona na Sycyli z prob, aeby mu zakupi od Filolaosa trzy ksigi pitagorejskie za 100 min. y bowiem Platon w dobrych warunkach materialnych, gdy, jak mwi, otrzyma od Dionizjosa ponad 80 talentw. Mwi o tym take Onetor w dziele zatytuowanym: Czy mdrzec bdzie si bogaci? Platon wiele korzysta z utworw komediopisarza Epicharma, jak podaje Alkimos w czterech pismach adresowanych do Amyntasa. Ot w pierwszym Alkimos mwi tak: Jest rzecz widoczn, e Platon czyta wiele utworw Epicharma. Zobaczmy wic. Platon twierdzi, e to, co podpada pod zmysy, nigdy nie jest czym staym ani pod wzgldem jakociowym, ani ilociowym, lecz czym zawsze pynnym i zmieniajcym si, tak jakby kto odj od rzeczy liczb tak, eby nie byy ani rwne, ani w ogle nie byy okrelone czy to co do iloci, czy co do jakoci. Tak si dzieje z rzeczami, ktre znajduj si w stanie cigego powstawania i ktrym, nie przysuguje istnienie. Natomiast to, co jest poznawalne umysowo, ma t waciwo, e od mego nic si nie odcza ani nic z nim si nie czy. Taka jest natura rzeczy wiecznych, e s zawsze jednakowe i zawsze te same. A oto jak wyranie mwi Epicharm o rzeczach podpadajcych pod zmysy i o rzeczach poznawalnych umysem:

165

A. Bogowie wiecznie istnieli i nigdy nie przestawali istnie: rzeczy za wieczne s zawsze jednakowe, bo s zawsze te same. B. Ale, jak mwi, wrd bogw jako pierwszy zrodzi si Chaos. A. Jake to? Wszake nie mia si z czego zrodzi i nie mia si w co obrci. B. A wic nic nie zrodzio si pierwsze? A. Ani nawet, na Zeusa, nie zrodzio si drugie, przynajmniej spord rzeczy, o ktrych teraz mwimy, ale istniao zawsze. Jeeliby kto do pewnej liczby kamieni, nieparzystej, czy parzystej, doda jeden kamie lub uj go od niej, to jak ci si zdaje, czy zostanie ta sama liczba? B. Bynajmniej. A. Tak samo, gdyby doda do pewnej miary inn miar albo od pierwotnej odj jak cz, czy zostanie ta sama miara? B. Z pewnoci nie. A. Tak samo spjrz na ludzi! Jeden ronie, drugi si kurczy. Wszyscy cigle si zmieniaj. To za, co si zmienia zgodnie z natur i nie pozostaje w tym samym stanie, ale staje si inne, ni byo, gdy oddalao si od tego, czym byo, nie pozostaje tym samym. A nawet i ty take, i ja bylimy wczoraj inni, ni jestemy dzi, i jutro bdziemy inni z tej samej przyczyny".

Ponadto dodaje Alkimos: Mdrcy twierdz, e dusza postrzega pewne rzeczy za porednictwem ciaa, kiedy np. syszy i widzi, inne za sama przez si, zgoa nie potrzebujc ciaa. Dwa s wic rodzaje rzeczy istniejcych, jedne podpadaj pod zmysy, inne s poznawalne umysem. Dlatego wanie Platon mwi, e ci, ktrzy chc pozna pocztki wszechrzeczy, musz rozrni najpierw idee same w sobie, takie jak podobiestwo i jedno, ilo i wielko, spoczynek i ruch; nastpnie samo w sobie pikno, dobro i sprawiedliwo oraz inne tym podobne

166

pojcia; w kocu, po trzecie, musz wiedzie, jakie idee pozostaj do siebie w stosunku, jak np. wiedza albo wielko, albo wadza pamitajc zarazem, e rzeczy, z ktrymi spotykamy si w dowiadczeniu, maj te same nazwy dziki uczestnictwu w tych ideach ( ); na przykad sprawiedliwym nazywa si to, co uczestniczy w sprawiedliwoci, piknym za to, co uczestniczy w piknie. Kada za z tych idei jest wieczna, poznawalna umysem (), a ponadto nie podlegajca zmianom (;). Dlatego te Platon mwi 1, e idee istniej w naturze jako wzory (), rzeczy jednostkowe za, bdc do nich podobne, s podobiznami (). Epicharm za tak mwi o dobru i o ideach:
A. Czy gra na flecie jest jak rzecz? B. Bez wtpienia. A. Czy czowiek jest gr na flecie? B. Oczywicie, e nie jest. A. A wic czym jest fletnista? Jak ci si zdaje: czowiekiem czy nie? B. Na pewno jest czowiekiem. A. Czy wic nie sdzisz, e tak samo ma si rzecz z dobrem? Dobro jest rzecz sam w sobie, a ktokolwiek pojmie t rzecz, sam staje si dobry. Podobnie bowiem jak kto nauczywszy si gra na flecie staje si fletnista, kto inny nauczywszy si taczy tancerzem, a jeszcze kto inny nauczywszy si ple koszyki koszykarzem, tak te nauczywszy si jakiejkolwiek sztuki czowiek staje si nie t sztuka, lecz artyst".

W swym wykadzie nauki o ideach Platon mwi2: Jeli istnieje pami, istniej idee w rzeczach istnie1 2

W Parmenidesie 132 Dn. Por. Fedon 96 B.

167

jcych, poniewa pami zakada istnienie czego trwaego i staego, a nic oprcz idej nie jest stae. W jaki bowiem sposb powiada mogyby utrzyma si przy yciu istoty yjce, gdyby nie poznaway idej i gdyby w tym celu nie byy obdarzone przez natur zdolnoci poznawania? Ot1 pamitaj one podobiestwo poywienia, jakie im jest waciwe, co dowodzi, e wszystkie istoty yjce posiadaj wrodzone poznanie podobiestwa i dlatego rozpoznaj inne istoty tego samego gatunku". A jak o tym mwi Epicharm?
O! Eumalosie! Mdro nie jest waciwa jednemu tylko gatunkowi, ale wszystko, co yje, ma zdolno poznawania. Bo i z rodzaju kurzego samiczka, jeeli rzecz dokadnie rozwaysz, ywych kurczt nie rodzi, lecz przez wysiadywanie budzi w nich ycie. T mdro ma tylko natura i ona j o tym poucza.

I dalej:
Nic w tym dziwnego, e ja tu tak mwi, e si wzajemnie podobaj sobiel, a take dobrze si maj i s pikne, bo i pies suczce, a krowa woowi i osio olicy, winia za wieprzowi najpikniejszym wydaj si tworem.

Te i tym podobne myli, ktre Alkimos wypowiada w swoich czterech ksigach, dowodz, ile Platon zawdzicza Epicharmowi. O tym za, e Epicharm by wiadom swojej mdroci, mona domyli si

Mianowicie kogut i kura.

168

z tych wierszy, w ktrych przepowiada, e bdzie mia naladowc:

Jak mi si zdaje, a raczej, jak to wiem na pewno, pami nauk moich trwa bdzie i po mnie. Przyjdzie bowiem kto, kto je przejmie, zmieni ich miar, szat im da purpurow, sowy ozdobi piknymi, i sam niezwyciony, atwo wszystkich zwyciy.

Zdaje si, e Platon sprowadzi pierwszy do Aten mao znane przedtem ksigi mimw Sofrona i wzorowa si na nich w przedstawianiu charakterw swoich postaci. Ksigi te znaleziono pod jego poduszk. Trzykrotnie odby podr morsk na Sycyli [388, 367 i 361]: pierwsz, by zwiedzi wysp i kratery. Wtedy to tyran Dionizjos, syn Hermokratesa, zmusi go do pozostania na swoim dworze. Rozmawiajc z nim o tyranii, Platon powiedzia, e nie jest dobrem to, co tyranowi przynosi korzy, jeeli on sam nie odznacza si cnot. Rozgniewany tymi sowy tyran zawoa: Mwisz jak starzec", na co Platon odpar: A ty jak tyran". Wzburzony tyran zamierza najpierw chcia ukara go mierci, ale pniej, nakoniony przez Diona i Arystomenesa, poniecha tego zamiaru, ale odda go Lacedemoczykowi Pollisowi, ktry wanie wtedy przyby do niego w poselstwie, i poleci mu, aby sprzeda Platona w niewol. Pollis zawiz go na Egin i tam sprzeda w niewol. Wtedy Charmandros, syn Charmandridesa, zada kary mierci dla Platona, zgodnie z obowizujcym w Eginie prawem, ktre gosio, e pierwszy Ateczyk, ktry przybdzie na wysp, ma by skazany na mier bez sdu. Sam Charmandros by autorem tego prawa, jak podaje Favorinus w Historiach rozmaitych. Gdy jednak kto

169

powiedzia, zreszt traktujc to jako art, e przybysz jest filozofem, uwolniono go od oskarenia. Inni podaj, e Platona wezwano przed eklezj i do czasu wydania wyroku trzymano pod stra. On za zachowywa zupene milczenie, gotw podda si wszystkiemu, co miao go spotka. Eklezja postanowia jednak nie kara go mierci, lecz sprzeda jako jeca wojennego. Wykupi go przypadkowo obecny tam Annikeris z Cyreny za 20 a wedug innych za 30 min i odesa do Aten do jego przyjaci, ktrzy natychmiast zwrcili Annikerisowi pienidze. Ten jednak pienidzy nie przyj, mwic, e nie tylko oni jedni godni s troszczy si o Platona. Inni znw mwi, e to Dion przysa pienidze, ale Annikeris nie chcia ich przyj i kupi za nie Platonowi may ogrd w Akademii. Kry pogoska, e Pollis zosta potem pokonany przez Chabriasa i uton pod Helike 1 poniewa bg2 si na niego rozgniewa za jego stosunek do filozofa (wspomina o tym Favorinus w pierwszej ksidze Osobliwoci). Dionizjos za nie mg si uspokoi, kiedy si dowiedzia o tym, co zaszo, i napisa do Platona, aby le o nim nie mwi. Na co Platon odpowiedzia, e nie ma tyle wolnego czasu, aby mg o nim pamita. Drug podr Platon odby do Dionizjosa Modszego, proszc go o ziemi i ludzi, ktrzy by yli wedle opracowanego przez niego modelu ustroju politycznego: Dionizjos przyrzek speni t prob, ale nie dotrzyma sowa. Niektrzy opowiadaj, e take tym razem
Pollis zosta pokonany przez dowdc ateskiego Chabriasa w bitwie morskiej pod Naksos w r. 376 p. n. e., a uton w morzu w r. 372 p. n. e. w Zatoce Korynckiej. 2 Bg morza Poseidon.
1

170

Platon znajdowa si w wielkim niebezpieczestwie, poniewa nakania Diona i Teodotasa do wyzwolenia caej wyspy1. Wtedy pitagorejczyk Archytas, napisawszy list do Dionizjosa, uzyska przebaczenie dla Platona i zapewni mu szczliwy powrt do Aten. List ten tak brzmia: Archytas pozdrawia Dionizjosa. Wszyscy my, przyjaciele Platona, wysalimy do ciebie Lamiskosa i Fotidasa, aby zgodnie z nasz poprzednio zawart umow odebrali od ciebie tego ma. Warto, aby sobie przypomnia zapa, z jakim nas wszystkich prosie o przyjazd Platona, kiedy uwaae, e powiniene yczliwie go przyj i zapewni mu bezpieczestwo, zarwno podczas pobytu u ciebie, jak i w drodze powrotnej. Przypomnij sobie, e wysoko cenie sobie jego przybycie i czcie go w owym czasie bardziej ni kogokolwiek innego. Jeeli za ci obrazi, musisz rzecz traktowa po ludzku i odesa nam tego ma, nie wyrzdzajc mu adnej krzywdy. Tak postpujc, uczynisz sprawiedliwie, a nam wywiadczysz wielk przysug. Po raz trzeci przyby Platon na Sycyli, aby pogodzi Diona z Dionizjosem. Gdy mu si jednak to nie udao, z niczym powrci do ojczyzny. Odtd nie zajmowa si ju sprawami politycznymi, chocia, jak wynika z treci jego pism, dobrze si na nich zna. A to z tej przyczyny, e lud ateski przywyk ju do innych form rzdu. W dwudziestej pitej ksidze Pamitnikw Pamfila podaje, e Arkadyjczycy i Tebaczycy, zakadajc miasto Megalopolis, prosili go, aby

171

nada mu prawa. Dowiedziawszy si jednak, e nie chcieli wprowadzi penej rwnoci praw, Platon do nich nie pojecha. Istnieje pogoska, e gdy aden z obywateli nie chcia si tego podj, przemawia w obronie stratega Chabriasa, ktremu grozia kara mierci. Gdy za towarzyszy idcemu na Akropol Chabriasowi, sykofant Krobylos, spotkawszy go, powiedzia: Idziesz broni kogo innego nie wiedzc, e i ciebie czeka Sokratesowa trucizna?" Na co Platon odrzek: Gdy walczyem w obronie ojczyzny, naraaem si na niebezpieczestwo, wic i teraz gotw jestem narazi si na niebezpieczestwo dla przyjaciela". Platon pierwszy wprowadzi dowd w formie pyta i odpowiedzi, jak podaje Favorinus w smej ksidze Historii rozmaitych. By take pierwszym, ktry podsun Leodaniasowi z Tazos1 metod analizy badawczej. By wreszcie pierwszym, ktry wprowadzi do filozofii terminy: antypody" 2, elementy", dialektyka", jako", liczby podugowate", wrd granic paskie powierzchnie" i wreszcie bosk opatrzno''. By rwnie pierwszym z filozofw, ktry krytykowa teorie Lizjasza, syna Kefalosa, przytoczywszy je dosownie w Fajdrosie3. Pierwszy zastanawia si nad znaczeniem gramatyki. Poniewa za pierwszy podda krytyce pogldy prawie wszystkich swoich poprzednikw, nasuwa si pytanie, dlaczego nie wspomnia o Demokrycie. Neantes z Kyzikos opowiada, e skoro tylko przyPrawdopodobnie jest to ten sam Leodanias, ktremu odpowiada Platon w licie 11. 2 Timaios 63 A. 3 230 E nn.
1

172

bywa do Olimpu, wszyscy Grecy zwracali ku niemu oczy i e tam spotyka si z Dionem, ktry przygotowywa wypraw wojenn przeciw Dionizjosowi. W pierwszej ksidze Osobliwoci Favorinusa czytamy, e Pers Mitrydates postawi w Akademii posg Platona i umieci na nim nastpujcy napis: Pers Mitrydates, syn Orontobatesa, postawi Muzom posg Platona, wykonany przez Silaniona".1 Heraklides mwi, e jako modzieniec Platon by tak skromny i dobrze uoony, i nigdy nie widziano, aby si nadmiernie mia. Mimo to wymiewali go komediopisarze. Na przykad Teopompos tak mwi o nim w Radosnym:
Jeden to zgoa nie jeden: dwa za to ledwie jeden, jak Platon nas uczy.

Anaksandrides za w Tezeuszu:
I poera oliwki jak Platon.

Timon za tak mwi, robic aluzj do jego imienia:

Jak zmyla Platon, cuda widzc zmylone.2

Aleksis znw tak go wymiewa w Meropidzie:

W por przychodzisz: bo bezradnie tu i tam si krc, jak Platon, nie znajdujc nic mdrego, tylko ydki mnie bol.

I podobnie w Ankylionie:.
Mwisz o rzeczach, o ktrych nie wiesz, jak Platon, a znasz tylko sod i cebul.
1 2

Z posgu tego (popiersia) zachowao si kilka kopii. W oryginale gra sw, niemoliwa do oddania w przekadzie: .

173

Take Amfis w Amfikratesie:

A. Czym jest to dobro, ktre ty przez ni osign pragniesz, wiem jeszcze mniej, o panie, ni o dobru Platona. B. Posuchaj zatem.

Dalej w Deksidemidesie:
O Platonie! Nic innego nie umiesz, jak tylko brwi cign i min zrobi ponur, jak limak.

A Kratinos w Faszywym podrzutku:

A. Czowiekiem jeste na pewno i masz duszo. B. Wedle Platona, nie wiem, ale przypuszczam, e mam.

Tudzie Aleksis w Olimpiodorze:

A. miertelne ciao moje wyscho, czstka za niemiertelna w przestworza sic wznosi. B. Czy nie jest to szkoa Platona?

I w Pasoycie:
Albo z Platonem gwarzy na osobnoci?

Wymiewa go take Anaksilas w Botrylionie, w Kirke i w Bogatych niewiastach. Arystyp znw w czwartej ksidze pisma O rozpucie w dawniejszych czasach podaje, e Platon zakocha si w pewnym modziecu imieniem Aster, ktry zajmowa si razem z nim astronomi, a take w wyej wspomnianym Dionie oraz, wedug niektrych, rwnie w Fajdrosie. Dowodem jego mioci maj by nastpujce epigramaty, ktre jakoby dla nich napisa:
W gwiazdy wpatrujesz si, mj Astrze! Obym niebem si sta i tysicem oczu mg spoglda na ciebie!

174

Lub drugi:
Pierwej jutrzenk ywy nam janiae, Astrze! Dzi zmary wiecisz z dala jak wieczorna gwiazda.

Dionowi za powici taki wiersz:

Hekubie i trojaskim niewiastom zy od urodzenia Mojry losem wyznaczyy; przed tob za, Dionie, za pikny wyczyn zwycistw nadziej pen powodze bstwa ju rozsiay. W radosnej leysz ojczynie, czczony przez swj kraj, w serce za moje, Dionie, mioci wlae ar!

Podaj, e ten wanie wiersz mia by wyryty na grobie Diona w Syrakuzach. Ponadto, kochajc si w Aleksisie i w Fajdrosie, powici im mia takie wiersze:
Cho powiedziaem tylko, e Aleksis pikny, ju kady ku niemu oczy swe obrci. Czemu, me serce, koci psom wskazao? Czy pniej tego nie poaujemy? Czymy w ten sposb nie stracili Fajdrosa?

Mia te pono napisa te sowa:

kochank

Archeanass,

dla

ktrej

Kochank mam Archeanass z Kolofonu, u ktrej w zmarszczkach jeszcze ogie ponie. O nieszcznicy, ktrzycie w modoci pierwsz j pokochali! Przez jakie przeszlicie mki!

Otojeszcze wiersz dla Agatona:

Caujc Agatona, na wargach dusz miaem: przybya tam cierpica, jakby odej chciaa.

Oraz inny jeszcze wiersz:

Jabkiem rzucam na ciebie. Jeli szczerze kochasz, dajc znak zgody, we je i oddaj mi dziewictwo swoje!

175

Jeli za sdzisz, e to niemoliwe, przyjmij jabko i patrz, jak szybko mija pikno.

Albo znowu inny wiersz:

Jabkiem ja jestem: rzuca mn len, kto kocha ciebie! Zgd si, Ksantypo, bo i tak uroda nasza przeminie.

Mwi, e uoy wiersz dla wzitych do niewoli Eretrejczykw.

My, Eretrejczycy z Eubei, pod Suz leymy! Ach! Od ziemi naszej tak bardzo daleko!

Albo taki wiersz:

Cypryjska bogini tak do Muz powiada: Dzieweczki, czcijcie Afrodyt, bo zele; na was Erosa!" Muzy na to do Cyprydy: Zachowaj groby swe dla Aresa, bo do nas to pachol nigdy nie doleci".

I jeszcze inny wiersz:

Zoto znalazszy porzuci kto stryczek, a inny, nie znalazszy zota, na znalezionym powiesi si stryczku.

Molon, nieprzyjanie usposobiony do Platona, powiedzia: Nie to jest zadziwiajce, e Dionizjos y w Koryncie l, ale to, e Platon przebywa na Sycylii". Wydaje mi si, e i Ksenofont nie by do niego przyjanie usposobiony, wspzawodniczyli przecie piszc na te same tematy, by wymieni Uczt, Obron Sokrutesa, Wspomnienia o Sokratesie, a nastpnie jeden napisa Pastwo, drugi O wychowaniu Cyrusa. W Prawach2 Platon mwi, e historia wychowania Cyrusa jest zmylona, bo Cyrus nie by taki. Obaj napisali wspoOd wygnania z Syrakuz w r 344 p. n. e. Dionizjos Modszy mieszka w Koryncie. 2 694 A nn.
1

176

mnienia o Sokratesie, ale ani jeden, ani drugi o sobie wzajemnie nie wspominaj, tylko Ksenofont raz jeden cytuje Platona w trzeciej ksidze Wspomniel. Mwi, e Antystenes, zamierzajc odczyta co ze swoich utworw, zaprosi Platona, aby by przy tym obecny. Na pytanie Platona, co zamierza odczyta, odpowiedzia, e o tym, i niczemu nie mona zaprzeczy, na co Platon odpowiedzia: Jake moesz sam o tym pisa?" i wykaza mu, e sam sobie przeczy. Wtedy Antystenes napisa przeciw Platonowi dialog pod tytuem Saton2 i od tego czasu trzymali si od siebie z daleka. Opowiadaj take, e Sokrates, kiedy sucha, jak Platon czyta Lyzisa, zawoa: Na Heraklesa! Ile kamstw nagada o mnie ten modzieniaszek". Bo niemao rzeczy napisa tam Platon, ktrych Sokrates nigdy nie mwi. Nieprzyjanie odnosi si Platon take do Arystypa. W dialogu O duszy 3 zarzuca mu, e nie by obecny przy umierajcym Sokratesie, cho przebywa na pobliskiej Eginie. Powiadaj, e take do Aischinesa Platon ywi niech, zazdroszczc mu, e tamten cieszy si powaaniem Dionizjosa. Kiedy bowiem. Aischines przyby na dwr Dionizjosa, Platon potraktowa go z gry z powodu jego ndzy, Arystyp natomiast wspar go. Sowa, ktre Platon woy w usta Kritona, doradzajcego w wizieniu Sokratesowi ucieczk, wypowiedzia wedle Idomeneusa Aischines; Platon, niechtny Aischinesowi, woy je w usta Kritona. O samym sobie Platon nigdzie nie wspomina
III 6, I. imi ukute na wzr imienia , od sowa (czonek mski). Por. niej VI 16. 3 Tj. w Fedonie, 59 C.
2 1

177

w swych pismach, z wyjtkiem dialogu O duszy1 i Obrony2. Arystoteles twierdzi, e styl dialogw Platona jest poredni midzy poezj a proz. Favorinus wspomina gdzie, e jeden tylko Arystoteles sucha do koca, gdy Platon czyta dialog O duszy, wszyscy inni natomiast odeszli. Niektrzy te powiadaj, e Filip z Opuntu przepisa Prawa Platona3, ktre byy wypisane na woskowych tabliczkach, i e tene Filip jest autorem Dodatku do praw (Eponomis). Euforion i Panaitios podaj, e znaleziony przez nich pocztek Pastwa nosi lady wielokrotnych zmian. Aristoksenos twierdzi, e prawie cae Pastwo jest zawarte w Antylogiach Protagorasa. Mwi te, e pierwszym dzieem Platona by Fajdros i e temat tego dialogu ma w sobie rzeczywicie co modzieczego, Dikaiarchos natomiast ocenia styl dialogu jako rubaszny. Opowiadaj, e Platon zobaczywszy czowieka grajcego w koci, zgani go, gdy za ten powiedzia, e gra o ma stawk, odpar: Ale nawyk to nie jest maa stawka". Na pytanie, czy zostan po nim wspomnienia, tak jak po jego poprzednikach, odpowiedzia: Wpierw trzeba sobie wyrobi imi, a wtedy powstanie wiele wspomnie". Kiedy przyszed do niego pewnego razu Ksenokrates, Platon poprosi go, aby wychosta jego niewolnika, sam bowiem nie moe tego zrobi, poniewa jest zy. Innemu za niewolnikowi powiedzia: Wychostabym ciebie, gdybym, nie by zy". Gdy raz wsiad na konia, natychmiast zsiad, mwic, e si wystrzega, aby nie ulec pysze jedzieckiej. Pijakom radzi przeglda si w lustrze, aby w ten sposb
tj. Fedona, 59 B. 34 A. 3 Tzn. by ich wydawc.
2 1

178

obrzydzili sobie pijastwo. Uwaa, e w ogle nigdy nie wypada pi ponad miar, chyba e w wita powicone bogu dajcemu wino. Nie podobao mu si rwnie dugie wysypianie si. Powiada wic w Prawach: Czowiek, gdy pi, jest czym zgoa bezwartociowym" 1. Mwi, e najprzyjemniejsz rzecz spord tego, co si syszy, jest prawda, wedug innych za mwi, e najprzyjemniejsz rzecz jest mwi prawd. O prawdzie za tak mwi w Prawach: Czym piknym jest prawda 40 i trwaym, przyjacielu, widocznie jednak nie tak atwo jest o niej przekona"2. Uwaa, e warto zostawi po sobie pamitk czy to u swoich przyjaci, czy te w swoich dzieach. Jak twierdz niektrzy, trzyma si z daleka od ludzi. Umar w okolicznociach, o ktrych mwilimy, w trzynastym roku panowania krla Filipa [r. 347], jak podaje Favorinus w trzeciej ksidze Osobliwoci. Wedug Teopomposa Filip uczci go wspaniaym pogrzebem. Natomiast Myronianos mwi w Pararelach, e Filon przytacza powiedzenie o wszach Platona, dajc do zrozumienia, e filozof umar na wszawic. 41 Pochowano go w Akademii, gdzie spdzi wiksz cz ycia na filozofowaniu. I dlatego szkoa, ktr zaoy, zostaa nazwana Akademi. Tum ludzi odprowadzi jego zwoki na miejsce spoczynku. Platon zostawi testament nastpujcej treci: Oto co pozostawi Platon i jak tym rozporzdzi. Posiadoci w Ifistiadach, z ktr graniczy od pnocy droga wiodca do wityni w Kefizji, od poudnia
1 2

808 B. 663 E.

179

witynia Heraklesa w Ifistiadach, od wschodu posiado Archestratosa z gminy Frear, od zachodu posiado Filipa z Choleid, nie wolno nikomu ani sprzedawa, ani darowywa; niech bdzie wasnoci, jak dugo to bdzie moliwe, modego Adeimantosa 1. Nastpnie zostawiani parcel w Eirezydach, ktr kupiem od Kallimacha, z ktr ssiaduje od pnocy Eurymedon z Myrrinuntu, od poudnia Demostratos z Ksypete, od wschodu Eurymedon z Myrrinuntu, od zachodu graniczy rzeka Keflzos. Dalej w srebrze 3 miny, czar srebrn wartoci 165 drachm, kubek wartoci 45 drachm, zoty piercie i zoty kolczyk wartoci razem 4 drachmy i 3 obole. Kamieniarz Euklides winien mi 3 miny. [Suc] Artemid wyzwalam. Tychona, Biktasa, Apolloniadesa i Dionizjosa pozostawiam jako sub domow. Sprzty domowe s zinwentaryzowane, a odpis inwentarza ma Demetrios. Nikomu nic nie jestem winien. Wykonawcami testamentu bd Leostenes, Speuzyp, Demetrios, Hegias, Eurymedon, Kallimach, Trazippos". Tak brzmiaa ostatnia wola Platona wyraona w jego testamencie. Na grobie Platona umieszczono napisy. Pierwszy gosi:
Mdroci i dobrym obyczajem nad miertelnych wznis si ten, kto tu ley, boski Aristona syn. Jeeli kto wrd ludzi najwikszej mdroci zdoby chwa, to on chwa tak zdoby, zawici niedosin.

Drugi za:
Cho ziemia w swym onie kryje ciao Platona, do szczliwych niemiertelnych wzlata
1

Mowa o Adeimantosie Modszym, wnuku Adeimantosa Starszego, brata Platona.

180

dusza syna Aristonowcgo, ktrego czci kady m szlachetny, pawet cudzoziemiec, ktry zna jego boski ywot.

A inny epigramat, nowszy:

A. Orle, czemu nad tym grobem krysz? Powiedz! Ktrego z bogw gwiadzistego domu wypatrujesz? B. Duszy Platona na Olimp uniesionej obrazem- jestem, ciao ziemia attycka kryje.

A oto nasz epigramat:

Gdyby Febus nie stworzy w Helladzie Platona, jakeby nauk dusze ludzkie leczy? Bo jak zrodzony przez niego Asklepios leczy ciao, tak niemiertelnej duszy Platon jest lekarzem.

I ostatni na mier Platona:

Febus da ludziom Asklepiosa i Platona: tego, by dusz, tamtego, by ciao uzdrawia. Po godach weselnych wszed do miasta, . ktre sobie zaoy w niebieskich obszarach Zeusa.

Takie s epigramaty powicone Platonowi. Uczniami Platona byli: Speuzyp z Aten, Ksenokrates z Chalcedonu, Arystoteles ze Stagiry, Filip z Opuntu, Hestiajos z Perintu, Dion z Syrakuz, Amyklos z Heraklei, Erastos i Koristos ze Skepsis, Timolaos z Kyzikos, Euaion z Lampsaku, Pyton i Heraklides z Ainos, Hippotales i Kallippos z Aten, Demetrios z Amfipolis, Heraklides z Pontu oraz wielu innych, a wrd nich dwie kobiety, Lasteneia z Mantinei i Aksjotea z Fliuntu (ktra nawet, jak podaje Dikaiarchos, nosia strj mski). Niektrzy podaj, e jego wykadw sucha take Teofrast; Chamaileon za wymienia ponadto mwcw Hypereidesa i Likurga (co potwierdza Polemon). Sabinos wymienia jeszcze

181

Demostenesa, powoujc si na wiadectwo Mnezistratosa z Tazos (w czwartej ksidze jego Materiaw do wicze); jest to bardzo prawdopodobne. Poniewa jeste, i to susznie, entuzjastk Platona l i pragniesz gorco pozna jego nauk, uwaam, e naley przedstawi natur jego wywodw, porzdek jego dialogw i jego metod wnioskowania w gwnych zarysach, w punktach zasadniczych, aby przy jego yciorysie nie zabrako omwienia jego doktryny. Gdybym bowiem chcia ci wszystko szczegowo przedstawi, byoby to jak przynoszenie sowy do Aten2. Pierwszym, ktry pisa w formie dialogw, by podobno Zenon z Elei. Arystoteles twierdzi jednak w pierwszej ksidze O poetach, e pierwszym by Aleksamenos ze Styry (albo z Teos), a zdanie jego podziela Favorinus w Osobliwociach. Wydaje mi si jednak, e Platon, ktry doprowadzi do doskonaoci ten gatunek, powinien by susznie uwaany za pierwszego nie tylko, jeli chodzi o kunszt dialogu, ale i o samo wynalezienie go jako formy literackiej. Dialog jest rozmow skadajc si z pyta i odpowiedzi, ktre dotycz zagadnie filozoficznych lub politycznych; autor przedstawia w nim take charakter osb biorcych udzia w rozmowie przy pomocy waciwego doboru sw. Dialektyka za jest sztuk rozmawiania, dziki ktrej albo odpieramy, albo podtrzymujemy pewne stanowisko za pomoc pyta i odpowiedzi osb biorcych udzia w rozmowie.
Diogenes Laertios zwraca si tu do osoby, ktrej dedykowa swe dzieo. Wizerunek sowy jako symbol Ateny mona byo spotka w Atenach na kadym kroku, take na monetach. Std przysowie: nie sow do Aten oznacza trud niepotrzebny.
2 1

182

Dialogi platoskie maj dwie zasadnicze formy: pouczajc i badajc. Dialogi pouczajce () dzie si na dwa rodzaje: teoretyczny i praktyczny; dialogi teoretyczne dziel si na fizyczne i logiczne, a praktyczne na etyczne i polityczne. Dialogi badajce () dziel si znw na wiczebne () i zawodnicze (), wiczebne dziel si z kolei na maieutyczne (poonicze, ), zawodnicze za na dowodzce () i obalajce (). Wiem, e niektrzy inaczej dziel dialogi, a wic jedne nazywaj dramatycznymi, inne opowiadajcymi (), a jeszcze inne mieszanymi. Ale takie podziay dokonywane s raczej ze wzgldu na form ni na zawarto filozoficzn. Fizycznym dialogiem jest na przykad Timaios, logicznymi za Polityk, Kratylos, Parmenides, Sofista, Do etycznych nale: Obrona Sokratesa, Kriton, Fedon, Fajdros, Uczta, Meneksenos, Kleitofon, Listy, Fileb, Hipparch, Rywale. Z dialogw politycznych wymienimy Pastwo, Prawa, Minosa, Dodatek do praw (Epinomis) i dialog o Atlantydzie1. Do rodzaju maieutycznego nale: Alkibiades I i II, Teages, Lyzis, Laches, a do rodzaju badawczego2 Eutyfron, Menon, Ion, Charmides, Teajtet. Przykadem dialogu dowodzcego jest Protagoras, a dialogw obalajcych Eutydem, Gorgiasz, Hippiasz Mniejszy i Hip-

Tj. Kritiasza. Wrd wymienionych tu dialogw s te dialogi uznane pniej za nieautentyczne (Meneksenos, Kleitofon, Hipparch, Rywale, Minos, Epinomis). 2 Tutaj dialogi badawcze" nazwane s (prbujcymi), wyej (szukajcymi).

183

piasz Wikszy. Tyle wystarczy o tym, czym jest dialog i jakie s jego rodzaje l. Poniewa istnieje wielki spr o to, czy Platon jest dogmatykiem, czy te nie, i poniewa jedni to utrzymuj, inni za neguj, przeto naley i to zagadnienie omwi2. By dogmatykiem znaczy ustanawia dogmaty, tak jak ustawodawca ustanawia prawa. Przez dogmat za rozumie si dwie rzeczy: przedmiot mniemania i samo mniemanie. Przedmiot mniemania jest sprawdzonym zdaniem, samo za mniemanie jest przekonaniem. Ot Platon wyraa sd o rzeczach, ktre sam poj, odrzuca rzeczy nieprawdziwe, w rzeczach niepewnych wstrzymuje si od sdu. Swoje sdy wyraa ustami czterech osb: Sokratesa, Timaiosa 3, przybysza z Aten 4 i przybysza z Elei 5. Tymi przybyszami nie s, jak niektrzy myleli, Platon i Parmenides, lecz postacie zmylone, bezimienne, poniewa autor wtedy take, kiedy kae mwi Sokratesowi czy Timaiosowi, przedstawia wasne pogldy. Jako tych, ktrych bdy ma zbi, wprowadza Trazymacha, Kalliklesa, Polosa, Gorgiasza, Protagorasa, a take Hippiasza, Eutydema i innych podobnych [sofistw]. Prowadzc swoje wywody, uywa w wikszoci wypadkw metody indukcyjnej (), i to nie
Z wymienionych tu dialogw za nieautentyczne uznaje si: Alkibiadesa I i II i Hippiasza, Wikszego. 2 Podzia filozofw na dogmatykw, tzn. twierdzcych co pozytywuie, i zetetykw, efektykw czy sceptykw, tzn. powstrzymujcych si od sdw i tylko szukajcych, wprowadzili sceptycy: por. niej, ks. IV i IX. 3 W dialogu nazwanym od jego imienia. 4 W Prawach. 5 W Soficie i Polityku.
1

184

w jednej formie, lecz w dwch. Indukcja jest wywodem, w ktrym na podstawie jakich prawdziwych wypadkw wnosi si o prawdziwoci wypadku do nich podobnego. Istniej dwa rodzaje indukcji: przez przeciwiestwo (' ) lub przez zgodno ( ). Indukcja przez przeciwiestwo zachodzi wtedy, gdy dla pytajcego przy kadej odpowiedzi wynika przeciwiestwo. Na przykad: Mj ojciec jest albo kim innym ni twj ojciec, albo jest tym samym. Jeli za twj ojciec jest kim innym ni mj ojciec, to bdc kim innym ni ojciec nie byby ojcem. Jeeli za jest tym samym, co mj ojciec, to bdc tym samym, co mj ojciec, jest moim ojcem". Albo: Jeeli czowiek nie jest istot yw, to jest albo kamieniem, albo drewnem. Nie jest jednak ani kamieniem, ani drewnem, albowiem ma dusz i sam siebie porusza, a wic jest istot yw. Jeeli za jest istot yw, a istot yw jest rwnie pies i w, to czowiek jest take psem i woem". Tak wyglda metoda indukcyjna przez przeciwiestwo, czyli niezgodno. Platon uywa jej nie do wypowiadania wasnych sdw, lecz do obalania cudzych1. Indukcja przez zgodno jest dwojakiego rodzaju: stosujc jedn ze szczegowego faktu wnioskujemy o czym szczegowym, stosujc drug ze szczegowego faktu wnioskujemy o czym oglnym. Indukcja pierwszego rodzaju znajduje zastosowanie w retoryce, indukcja drugiego rodzaju w dialektyce. W pierwszym wypadku bada si, czy ten a ten zabi. Dowodem jest, e znaleziono go w owym czasie zbroczonego krwi. Taki jest retoryczny sposb indukcji, poniewa retoryka zajmuje si faktami szczegowymi, a nic czym oglnym.
1

Bo te s to sofizmaty. a nie przykady indukcji.

185

Bada nie sam sprawiedliwo, lecz konkretne przejawy sprawiedliwoci. Indukcja drugiego rodzaju (znajduje zastosowanie w dialektyce, wnioskujcej ze szczegowego faktu o czym oglnym. Tak np. (zagadnienie, czy dusza jest niemiertelna i czy ze zmarych znw powstaj ywi, rozstrzyga w dialogu O duszy1, wychodzc od sdu oglnego, e z przeciwiestw powstaj przeciwiestwa. Sd oglny za opiera na pewnych faktach szczegowych, np. na tym, e spanie powstaje z czuwania i na odwrt, a to, co wiksze z tego, co mniejsze, i na odwrt. Tych metod uywa Platon dla przedstawienia swoich pogldw. Podobnie jak w tragedii wystpowa niegdy najpierw tylko sam chr, pniej Tespis wprowadzi jednego aktora, aby chr mg odpocz, potem Aischylos wprowadzi drugiego, Sofokles za trzeciego i w ten sposb tragedia osigna sw ostateczn posta, tak samo te wywody filozoficzne ograniczay si pierwotnie do jednego rodzaju, tj. do fizyki, nastpnie Sokrates doda dociekania etyczne, a Platon dociekania dialektyczne i w ten sposb nada filozofii jej form ostateczn. Trazyllos za mwi, e na wzr autorw tragedii Platon wyda swoje dialogi jako tetralogie. Tamci wystawiali swoje tragedie po cztery: w czasie Dionizjw, Lenajw, Panatenajw i wita Garnkw2, przy czym ostatni by dramat satyryczny. Ot takie cztery utwory nazyway si tetralogi. Wszystkich autentycznych dialogw Platona wedug Trazyllosa jest pidziesit sze, jeli Pastwo
Tj. w Fedonie. wito Garnkw () byo obchodzone w drugim dniu wiosennego wita Kwiatw (Antesteriw); nazwa pochodzi od garnkw z gotowanymi owocami, ktre przynoszono zmarym.
2 1

186

ktre, jak twierdzi Favorinus w drugiej ksidze Historii rozmaitych, znajduje si prawie cae w Antologiach 1 Protagorasa) liczy za dziesi dialogw, a Prawa za dwanacie. Tetralogii za jest dziewi, jeeli si Pastwo traktuje jako jedno dzieo i Prawa take za jedno. Pierwsza tetralogia ma wspln tre, Platon pragnie w niej bowiem pokaza, jakie powinno by ycie filozofa. Kady z dialogw opatruje podwjnym tytuem: pierwszy od imienia osoby biorcej w nim udzia, drugi od przedmiotu dyskusji. Pierwsz tetralogi rozpoczyna Eutyfron, czyli O pobonoci. Jest to dialog badawczy. Drugi dialog Obrona Sokratesa jest dialogiem etycznym, trzeci dialog Kriton, czyli O tym, co si czyni powinno, jest rwnie dialogiem etycznym. Czwarty Fedon, czyli O duszy, to rwnie dialog etyczny. Drug tetralogi zaczyna Kratylos, czyli O poprawnoci nazw, dialog logiczny, po nim nastpuje Teajtet, czyli O wiedzy, dialog badawczy, potem Sofista, czyli O tym, co istnieje, dialog logiczny, wreszcie Polityk, czyli O wadzy krlewskiej, dialog logiczny. Trzeci tetralogi tworz: Parmenides, czyli O ideach, dialog logiczny, Fileb, czyli O rozkoszy, dialog etyczny, nastpnie Uczta, czyli O dobru, dialog etyczny, wreszcie Fajdros, czyli O mioci, dialog etyczny. Czwart tetralogi tworz: Alkibiades, czyli O naturze czowieka, dialog maieutyczny, nastpnie Alkibiades II, czyli O chciwoci, dialog etyczny, wreszcie Rywale, czyli O filozofii, dialog etyczny. Pit tetralogi: Teages, czyli O filozofii, dialog maieutyczny, dalej Charmides, czyli O umiarkowaniu, dialog badawczy, Laches, czyli O odwadze, dialog maieutyczny, Lyzis, czyli O przyjani, dialog
1

Por. wyej 37.

187

maieutyczny. Szst tetralogi: Eutydem, czyli O sztuce dysputowania, dialog obalajcy, dalej Protagoras, czyli O sofistach, dialog dowodzcy, nastpnie Gorgiasz, czyli O retoryce, dialog obalajcy, wreszcie Menon, czyli O cnocie, dialog badawczy. Sidm tetralogi zaczynaj: Hippiasz Mniejszy) czyli O piknie, oraz Hippiasz Wikszy, czyli O kamstwie, oba obalajce, dalej Ion, czyli O Iliadzie, dialog badawczy, Meneksenos, czyli Mowa pogrzebowa, dialog etyczny. sm tetralogi: Kleitofon, czyli Mowa zachcajca, dialog etyczny, dalej Pastwo, czyli O sprawiedliwoci, dialog polityczny, nastpnie Timaios, czyli O naturze, dialog fizyczny, wreszcie Kritiasz) czyli O Atlantydzie, dialog etyczny. Dziewit tetralogi: Minos, czyli O prawie, dialog polityczny, Prawa, czyli O prawodawstwie, dialog polityczny, Dodatek do praw, czyli Mocne zgromadzenie albo Filozof, dialog polityczny, i jako ostatnia cz trzynacie listw nalecych do rodzaju etycznego, ktre rozpoczyna od zwrotu: Bd szczliwy" (podczas gdy Epikur zaczyna list od sw: yj dobrze", a Kleon: Raduj si!"). Z tych listw jeden jest adresowany do Aristodemosa, dwa do Archytasa, cztery do Dionizjosa, jeden do Hermiasa, Erastosa i Koriskosa, jeden do Leodamasa, jeden do Diona, jeden do Perdikkasa, dwa do przyjaci Diona. Tak dzieli dialogi Platona Trazyllos, a niektrzy si z nim zgadzaj. Inni za, a wrd nich take gramatyk Arystofanes, porzdkuj dialogi wedug trylogii. Do pierwszej trylogii zaliczaj Pastwo, Timaiosa, Kritiasza, do drugiej Sofist, Polityka, Kratylosa, do trzeciej Prawa, Minosa i Dodatek do praw, do czwartej Teajteta, Eutyfrona i Obron Sokratesa, do pitej Kritona, Fedona i Listy. Pozostae dialogi, jako nie zwizane ze sob, wymieniaj

188

bez ustalonej kolejnoci. Jedni zaczynaj, jak podano wyej, od Pastwa, inni od Alkibiadesa Wikszego, inni od Teagesa, inni od Eutryfrona, inni od Kleitofonta, inni od Timaiosa, jeszcze inni od Fajdrosa, inni wreszcie od Teajteta, a wielu zaczyna od Obrony. Powszechnie jednak uwaa si za nieautentyczne dialogi nastpujce: Midona, czyli Hodowc koni, Eryksjasa albo Erasistratosa, Alkyona1 oraz tzw. dialogi bezgowe2: Syzyfa, Aksjocha, Feakw, Demodokosa, Jaskk, Sidmy dzie, Epimenidesa. Spord wyej wymienionych dialogw Alkyon jest, jak si zdaje, dzieem niejakiego Leona; tak podaje Favorinus w pitej ksidze Osobliwoci. Platon uywa sw w rozmaitych znaczeniach, aby dzieo swoje uczyni trudnym do zrozumienia dla profanw. Uwaa, e mdro w znaczeniu najbardziej waciwym jest wiedz o rzeczach poznawalnych umysem i rzeczywicie istniejcych, wiedz o bogu i o duszy odczonej od ciaa. T mdro waciw nazywa te filozofi, ktr okrela jako denie do boskiej mdroci. Na og jednak mdroci bya dla take wszelka wiedza oparta na dowiadczeniu; tak np. nazywa mdrym rzemielnika. Uywa take tych samych nazw w rnych znaczeniach. Tak np. wyraz wystpuje u niego w znaczeniu prosty" ()3, jak u Eurypidesa, ktry w Likymniosie tak mwi o Heraklesie:
Prosty (), naturalny, lecz do najwikszych zdolny czynw, mdro ca przelewajcy w dziaanie, w wymowie nie wprawiony.

mityczny ptak utosamiany z zimorodkiem. Dialogami bezgowymi () nazywano dialogi bez literackiego, dramatycznego wprowadzenia. Por. wyej II 60. 3 Np. Teajtet 147 C, Pastwo 527 D.
2

189

Platon uywa te czasem tego wyrazu dla okrelenia czego zego, a niekiedy dla czego maego. Czsto uywa take rnych nazw na oznaczenie tej samej rzeczy. Tak np. ide () nazywa te form (), rodzajem (), wzorcem (), pierwsz zasad () i przyczyn (). Uywa te nazw przeciwstawnych na oznaczenie tej samej rzeczy. Tak wic rzecz podpadajc pod zmysy nazywa istniejc i nieistniejc; istniejc dlatego, e powstaa, nieistniejc dlatego, e si cigle zmienia. Mwi te, e idea nie jest ani w ruchu, ani w spoczynku. To samo nazywa jednoci i wieloci. I tak zwyk czyni w wielu wypadkach. Interpretacja jego dialogw powinna zawiera trzy punkty: po pierwsze, trzeba zbada, o czym jest mowa, nastpnie zbada, dlaczego to si mwi, czy dla posunicia naprzd waciwego problemu, czy dla posuenia si porwnaniem, i czy dla wypowiedzenia wasnego zdania, czy te dla odparcia zdania rozmwcy; i wreszcie rozpatrzy, czy zostao to powiedziane susznie. Poniewa do ksig Platona s dodane znaki, przeto i o nich trzeba co nieco powiedzie l. Znak (chi) kadzie si przy zwrotach i figurach stylistycznych i w ogle przy wyraeniach waciwych. Platonowi. Podwjny znak > kadzie si przy zasadach nauki i pogldach Platona. Znak chi" z kropkami kadzie si przy wybranych ustpach i pikniejszych wyraeniach. Podwjny znak z kropkami > kadzie si przy poprawkach wydawcw. Symbolizujc obeStosowanie znakw krytycznych w wydaniach tekstw klasycznych wprowadzili uczeni aleksandryjscy.
1

190

lisk kresk z kropkami kadzie si przy ustpach mylnie poprawionych. Odwrcon sigm z kropkami kadzie si przy mylnym powtrzeniu (dittografii) czy przestawieniu liter. Linia symbolizujca piorun ( , ) oznacza wykad filozoficzny. Gwiazdka (asterysk) oznacza zgodno twierdze. Kreska symbolizujca obelisk oznacza, e dany ustp odrzuca si jako nieautentyczny. Tyle o znakach krytycznych i o podziale pism Platona. Jak podaje Antigorios z Karystos (w dziele O Zenonie), kto chcia przeczyta te pisma w nowym wydaniu, musia pacie ich posiadaczom za wypoyczenie. Pogldy Platona s nastpujce. Twierdzi, e dusza jest niemiertelna i przyobleka si kolejno w wiele cia1, jej zasada jest arytmetyczna, podczas gdy zasada ciaa jest geometryczna. Dusz okrela jako ide tchnienia yciowego (), ktre si rozchodzi we wszystkich kierunkach. Dusza porusza si sama przez si () i skada si z trzech czci: jej cz rozumna ( ) mieci si w gowie, cz uczuciowa ( )) w okolicy serca, cz podliwa ( ) w okolicy ppka i wtroby. Otacza ona ciao od rodka we wszystkich kierunkach, skada si z elementw i dzieli w harmonijnych odstpach na dwa ze sob zwizane koa, z ktrych wewntrzne, przecite szeciokrotnie, sprawia, e jest razem siedem k. Ley ono obok rednicy po lewej stronie od wewntrz, drugie za koo po prawej. Dlatego te, stanowic niepodzieln cao, przewysza inne, bo drugie koo jest od wewntrz podzielone. To pierwsze jest koem Tosamoci,
1

Wykad doktryny jest tu oparty na Platoskim Timaiosie.

191

tamte za s koami Innoci; pierwsze jest, jak mwi Platon, ruchem duszy, tamte ruchem wszechcaoci oraz ruchem planet. Bdc tak podzielona od rodka dusza, poczona z kracami, posiada zdolno poznawania i systematyzowania rzeczywistoci, poniewa ma w sobie zharmonizowane elementy. I tak kiedy koo posiadajce natur pierwszego obraca si prawidowo, powstaje mniemanie, wiedza za powstaje z prawidowego obrotu koa tosamoci. Platon przyjmowa dwa pocztki wszechrzeczy: boga i materi. Boga nazywa rozumem i przyczyn, materi za, z ktrej powstaj rzeczy zoone, uwaa za bezksztatn i nieograniczon. Mwi dalej, e gdy materia poruszaa si bezadnie, bg j w jedno miejsce zgromadzi, uwaajc ad za lepszy od bezadu. Ta substancja przemienia si w cztery elementy: ogie, wod, powietrze, ziemi, z ktrych powsta cay wiat i wszystko, co si na nim znajduje. Mwi dalej, e tylko ziemia jest niezmienna, gdy ksztaty czci, z ktrych si skada, s rozmaite, podczas gdy ksztaty innych elementw s jednorodne, poniewa wszystkie skadaj si jedynie z trjktw prostoktnych z jednym bokiem duszym, ziemia natomiast ma ksztat sobie tylko waciwy. Elementem ognia jest stoek powietrza omiocian, wody dwudziestocian, ziemi za szecian. Dlatego ziemia nie przemienia si w inne elementy ani one w ziemi. Rne elementy s jednak tak rozdzielone, aby kady mg zajmowa wasne miejsce, poniewa obieg spycha je ku rodkowi, czc ze sob mae czstki i rozdzielajc wielkie. W ten sposb, zmieniajc ksztaty, zmieniaj take miejsce. wiat jest tylko jeden i zosta stworzony. Jest po-

192

strzegalny zmysami, poniewa tak zosta przez boga utworzony. Jest oywiony (;), poniewa to, co oywione, jest doskonalsze od tego, co nieoywione. Jako twr doskonay jest dzieem najdoskonalszej przyczyny. wiat ten jest tylko jeden i nie jest nieskoczony, poniewa wzr, wedug ktrego zosta wykonany, by tylko jeden. Jest kulisty dlatego, e i jego twrca ma taki ksztat. wiat zawiera w sobie wszystkie inne istoty ywe, w stwrca za ma w sobie formy wszechrzeczy ( ). wiat jest gadki i dookoa siebie nie ma adnego organu, poniewa nie potrzebuje adnych organw. Ale wiat jest take niezniszczalny, poniewa nie rozpywa si w bstwo. Bg jest przyczyn wszelkiego powstawania, poniewa dobro z natury tworzy dobro. Jest on te przyczyn powstania nieba, poniewa przyczyn tego, co najpikniejsze ze wszystkich stworzonych rzeczy, moe by tylko przyczyna najdoskonalsza ze wszystkich przyczyn rozumowych. Poniewa takim, wanie jest bg, przeto niebo, jako twr najpikniejszy, jest podobne do tego, co jest najdoskonalsze, i dlatego nie moe by ono podobne do niczego ze stworzonych rzeczy, lecz tylko do boga. wiat skada si z ognia, wody, powietrza, ziemi: z ognia, aby by widzialny, z ziemi, aby by ciaem staym, z wody i powietrza, aby mia waciwe proporcje, poniewa siy cia staych zachowuj waciwe proporcje przy dwch rwnowanych czciach, aby doprowadzi cao wszechrzeczy do jednoci; skada si za wiat z tych wszystkich elementw, aby by doskonay i niezniszczalny. Czas jest obrazem wiecznoci; take i on trwa wiecznie; ruch nieba jest czasem, a noc, dzie, miesic itp.

193

s czciami czasu. Dlatego bez natury wiata nie byoby czasu; od kiedy istnieje wiat, jest take, istnieje take czas. Aby mg powsta czas, zostay stworzone soce, ksiyc, planety. Aby za liczba pr roku moga by poznana i aby istoty yjce uczestniczyy w pojciu liczby, bg rozpali wiato soca. W krgu ponad ziemi jest ksiyc, w dalszym soce, powyej nich s planety. wiat jest tworem oywionym, bo jest zwizany z oywiajcym ruchem. Aby wiat, ktry zosta stworzony na podobiestwo istoty ywej i rozumnej, sta si peny, stworzona zostaa natura innych istot ywych. A poniewa wiat zosta zaludniony musiao take zosta zaludnione niebo, i to zaludnione przez bogw, ktrzy na og maj natur ognist. Innych istot ywych s trzy rodzaje: ptaki, zwierzta wodne, zwierzta ldowe. Ziemia jest starsza od wszystkich bogw niebiaskich. Zostaa tak utworzona, e powoduje zmiany nocy i dnia. Znajdujc si w rodku, obraca si dookoa rodka. Poniewa s dwie przyczyny, trzeba powiedzie, e pewne rzeczy dziej si dziki rozumowi ( ), inne za z koniecznoci ( ). Do tych ostatnich nale powietrze, ogie, ziemia, woda, ktre wprawdzie, cile mwic, nie s elementami (), lecz raczej nosicielami elementw (). Skadaj si one z trjktw i rozpadaj si na nie. Elementami ich s trjkty prostoktne nierwnoboczne i rwnoboczne. Pierwszymi zasadami i przyczynami s, jak wyej powiedziano, rozum i konieczno; dla pierwszej wzorem jest bg, dla drugiej materia. Materia musi by bezksztatna jak wszystko inne, co zdolne jest

194

przyjmowa jak form. Przyczyna tego ma charakter konieczny. Materia bowiem, przyjwszy w siebie idee, rodzi substancje (), a z powodu nierwnoci ich si zostaje wprawiona w ruch i bdc w ruchu wprawia z kolei w ruch to, co z niej powstao. Pocztkowo poruszao si to ruchem bezrozumnym i bezadnym, ale gdy pniej zaczo si przeksztaca we wszechwiat, wwczas dziki przyjtym w siebie ideom zostao doprowadzone przez boga do harmonii i adu. Przed powstaniem nieba dwie ju byy przyczyny oraz powstanie jako trzecia przyczyna. Nie byy one jednak jeszcze wyrane, znajdoway si w stanie zacztkowym i nieuporzdkowanym. A kiedy wszechwiat ju powsta, one te zostay uporzdkowane. Ze wszystkich istniejcych cia utworzyo si niebo. Platon uwaa, e bg i dusza s bytami bezcielesnymi i dziki temu najlepiej zabezpieczonymi przed zniszczeniem i cierpieniem, Jak ju o tym bya mowa1, Platon uwaa idee za pewnego rodzaju przyczyny i zasady tego, e wiat naturalny jest taki, jaki jest. O dobru i zu Platon naucza, co nastpuje: celem czowieka jest upodobni si do boga. Cnota za, cho sama wystarcza do osignicia szczliwoci, potrzebuje jednak narzdzi poytecznych dla ciaa, a wic siy, zdrowia, dobrych zmysw i innych tym podobnych czynnikw, a take dbr zewntrznych, takich jak bogactwo, dobre pochodzenie, sawa. Nie bdzie si jednak czu mniej szczliwy mdrzec, jeeli mu zabraknie tych wartoci. Bdzie bra udzia w yciu publicznym, zawrze zwizek maeski, nie naruszy

Por. wyej III 27.

195

s czciami czasu. Dlatego bez natury wiata nie byoby czasu; od kiedy istnieje wiat, jest take, istnieje take czas. Aby mg powsta czas, zostay stworzone soce, ksiyc, planety. Aby za liczba pr roku moga by poznana i aby istoty yjce uczestniczyy w pojciu liczby, bg rozpali wiato soca. W krgu ponad ziemi jest ksiyc, w dalszym soce, powyej nich s planety. wiat jest tworem oywionym, bo jest zwizany z oywiajcym ruchem. Aby wiat, ktry zosta stworzony na podobiestwo istoty ywej i rozumnej, sta si peny, stworzona zostaa natura innych istot ywych. A poniewa wiat zosta zaludniony - musiao take zosta zaludnione niebo, i to zaludnione przez bogw, ktrzy na og maj natur ognist. Innych istot ywych s trzy rodzaje: ptaki, zwierzta wodne, zwierzta ldowe. Ziemia jest starsza od wszystkich bogw niebiaskich. Zostaa tak utworzona, e powoduje zmiany nocy i dnia. Znajdujc si w rodku, obraca si dookoa rodka. Poniewa s dwie przyczyny, trzeba powiedzie, e pewne rzeczy dziej si dziki rozumowi ( ), inne za z koniecznoci ( ). Do tych ostatnich nale powietrze, ogie, ziemia, woda, ktre wprawdzie, cile mwic, nie s elementami (), lecz raczej nosicielami elementw (). Skadaj si one z trjktw i rozpadaj si na nie. Elementami ich s trjkty prostoktne nierwnoboczne i rwnoboczne. Pierwszymi zasadami i przyczynami s, jak wyej powiedziano, rozum i konieczno; dla pierwszej wzorem jest bg, dla drugiej materia. Materia musi by bezksztatna jak wszystko inne, co zdolne jest

196

przyjmowa jak form. Przyczyna tego ma charakter konieczny. Materia bowiem, przyjwszy w siebie idee, rodzi substancje (), a z powodu nierwnoci ich si zostaje wprawiona w ruch i bdc w ruchu wprawia z kolei w ruch to, co z niej powstao. Pocztkowo poruszao si to ruchem bezrozumnym i bezadnym, ale gdy pniej zaczo si przeksztaca we wszechwiat, wwczas dziki przyjtym w siebie ideom zostao doprowadzone przez boga do harmonii i adu. Przed powstaniem nieba dwie ju byy przyczyny oraz powstanie jako trzecia przyczyna. Nie byy one jednak jeszcze wyrane, znajdoway si w stanie zacztkowym i nieuporzdkowanym. A kiedy wszechwiat ju powsta, one te zostay uporzdkowane. Ze wszystkich istniejcych cia utworzyo si niebo. Platon uwaa, e bg i dusza s bytami bezcielesnymi i dziki temu najlepiej zabezpieczonymi przed zniszczeniem i cierpieniem. Jak ju o tym bya mowa1, Platon uwaa idee za pewnego rodzaju przyczyny i zasady tego, e wiat naturalny jest taki, jaki jest. O dobru i zu Platon naucza, co nastpuje: celem czowieka jest upodobni si do boga. Cnota za, cho sama wystarcza do osignicia szczliwoci, potrzebuje jednak narzdzi poytecznych dla ciaa, a wic siy, zdrowia, dobrych zmysw i innych tym podobnych czynnikw, a take dbr zewntrznych, takich jak bogactwo, dobre pochodzenie, sawa. Nie bdzie si jednak czu mniej szczliwy mdrzec, jeeli mu zabraknie tych wartoci. Bdzie bra udzia w yciu publicznym, zawrze zwizek maeski, nie naruszy

Por. wyej lit 27.

197

ustanowionych praw, w miar monoci bdzie si stara nadawa swej ojczynie prawa, chyba eby uwaa, i stan rzeczy jest beznadziejny z powodu znieprawienia ludu. Sdzi, e bogowie interesuj si sprawami ludzi i s natury duchowej. On pierwszy dowodzi, e pojcie pikna zwizane jest z pojciem tego, co godne pochway, rozumne, poyteczne, stosowne i harmonijne, i e wszystkie te pojcia s oparte na naturze i z ni zgodne. Platon rozprawia take o waciwym uywaniu sw i on te pierwszy stworzy systematyczn nauk naleytego stawiania pyta i odpowiedzi; sam tego przestrzega, nawet przesadnie. Sprawiedliwo przedstawia w swoich dialogach jako prawo boskie, ktre silniej skania ludzi do postpowania sprawiedliwego, groc im kar take po mierci, jeeli dopuszcz si wystpkw. Niektrzy robi mu zarzut, e w argumentacji ucieka si do mitu; tak i w tej kwestii odwoywa si do losu czowieka po mierci, o ktrym nic nie wiadomo, aeby odwie go od czynienia za. Takie byy jego pogldy. Wedle Arystotelesa 1 Platon dzieli rzeczy w nastpujcy sposb: spord dbr jedne s w duszy, inne w ciele, a jeszcze inne na zewntrz nas. Tak wic sprawiedliwo, rozwaga, mstwo, umiarkowanie i inne tym podobne dobra s w duszy, pikno za, dobry wygld, zdrowie, sia w ciele, a przyjaciele, szczliwo ojczyzny i bogactwo na zewntrz nas. Dbr s trzy rodzaje: jedne w duszy, inne w ciele,
Chodzi tu o przypisywane Arystotelesowi pismo O podziaach, [scil. platoskich] (). Pismo to powstao piawdopodobnie w epoce hellenistycznej, a zachowaa si jedynie pniejsza jego przerbka z czasw chrzecijaskich.
1

198

a jeszcze inne na zewntrz nas 1; s rwnie trzy rodzaje przyjani: jedna jest naturalna (), druga towarzyska (), trzecia oparta na gocinnoci (). Za naturaln uwaamy t, ktr ywi rodzice do dzieci i ktra czy krewnych; taka przyja jest wrodzona take innym istotom ywym. Towarzysk nazywamy przyja opart nie na pokrewiestwie, lecz na zayoci jak przyja Pyladesa i Orestesa. Trzecia przyja, gocinna, jest przyjani w stosunku do cudzoziemcw, a jej podstaw bywa czyje polecenie lub wymiana korespondencji. A zatem jest przyja naturalna, przyja towarzyska oraz przyja oparta na gocinnoci. Niektrzy dodaj jeszcze czwarty rodzaj: przyja miosn (). Jest pi rodzajw ustrojw politycznych: demokracja, arystokracja, oligarchia, monarchia i tyrania. Ustrj demokratyczny jest tam, gdzie rzdzi lud, ktry sam wybiera swoje wadze i ustanawia prawa. Ustrj arystokratyczny jest tam, gdzie nie rzdz ani bogaci, ani ubodzy, ani sawni, lecz u steru rzdw stoj najlepsi2. Ustrj oligarchiczny jest wtedy, kiedy wadze wybierane s wedle cenzusu majtkowego: bogaci bowiem, s zawsze mniej liczni ni ubodzy. Ustrj monarchiczny opiera si albo na prawie ustawowym, albo na dziedziczeniu: w Kartaginie wadza monarchiczna opiera si na prawie, mona j bowiem kupi za pienidze, w Sparcie za i w Macedonii wadza oparta jest na dziedziczeniu, poniewa wadza krlewska naley do potomkw jednego rodu. Tyrania
Por. Prawa 697 A nn., 743 E, 870 B i Listy 355 B. Arystokracja () oznacza rzdy najlepszych" (oi a), przy czym historycznie ci najlepsi" byli arystokratami W dzisiejszym tego sowa znaczeniu.
2 1

199

jest tam, gdzie wadza spoczywa w rku tego, kto oszustwem albo si zmusi obywateli do ulegoci. Ustrj polityczny moe wic by demokracj, arystokracj, oligarchi, monarchi lub tyrani. S trzy rodzaje sprawiedliwoci: jedna odnosi si do bogw, druga do ludzi, trzecia do zmarych. Ci bowiem, ktrzy skadaj przepisane prawem ofiary i pamitaj o praktykach kultu, bez wtpienia czcz bogw. Ci za, ktrzy oddaj poyczki i zastawy, s sprawiedliwi wobec ludzi. Ci wreszcie, ktrzy troszcz si o groby, s sprawiedliwi wobec zmarych. Tak wic jeden rodzaj sprawiedliwoci odnosi si do bogw, drugi do ludzi, a trzeci do zmarych. S rwnie trzy rodzaje umiejtnoci (): praktyczna, wytwrcza ) i teoretyczna. Budownictwo domw i okrtw naley do umiejtnoci wytwrczych: ich dziea mona oglda. Polityka, gra na flecie, gra na cytrze i inne tym podobne s umiejtnociami praktycznymi (nie mona bowiem oglda ich wytworw, lecz co one jednak czyni, czy bdzie to gra na flecie lub cytrze, czy zajmowanie si polityk). Geometria, muzyka, astronomia s umiejtnociami teoretycznymi, nic bowiem nie wytwarzaj ani nie czyni, ale geometra bada, w jakim stosunku do siebie pozostaj linie, muzykolog bada dwiki, astronom gwiazdy i wszechwiat. Tak wic istniej umiejtnoci teoretyczne, praktyczne i wytwrcze. Medycyny jest pi rodzajw. S to: farmaceutyka, chirurgia, dietetyka, diagnostyka i boetetyka [czyli nauka o udzielaniu pierwszej pomocy]. Farmaceutyka leczy choroby za pomoc lekw, chirurgia uzdrawia przez cicie i wypalanie, dietetyka zapobiega chorobom przez regulowanie poywienia, diagnostyka rozpoznaje

200

choroby, boetetyka umierza cierpienia dziki natychmiastowej pomocy. Medycyna dzieli si wic na farmaceutyk, chirurgi, dietetyk, boetetyk i diagnostyk. Prawo dzieli si na dwa rodzaje: prawo pisane i prawo niepisane. Wedug prawa pisanego yjemy w pastwie jako obywatele. Prawo za oparte na zwyczaju nazywa si prawem niepisanym: takie jest na przykad prawo przepisujce, e na agor nie idzie si nago ani w stroju kobiecym. Tych rzeczy wprawdzie dne prawo nie zakazuje, a jednak nie czynimy ich, poniewa s zabronione przez prawo niepisane. Istnieje wic prawo pisane i prawo niepisane. Mamy pi rodzajw mwienia albo przemawiania: jeden z nich to sposb mwienia, jakiego uywaj ci, co bior udzia w yciu publicznym na zgromadzeniach; nazywa si on mow polityczn. Drugi sposb mwienia to ten, ktrym posuguj si retorzy, czy eby si popisa, czy to dla pochway lub nagany, czy te dla oskarenia; jest to retoryczny sposb mwienia. Trzeci sposb mwienia to ten, ktrym rozmawiaj midzy sob osoby prywatne: jest to sposb mwienia prywatny. Czwarty sposb mwienia to ten, jakiego uywaj ludzie, gdy rozprawiaj przy pomocy pyta i odpowiedzi; nazywa si on dialektycznym sposobem mwienia. Pity sposb mwienia ma zastosowanie u rzemielnikw, ktrzy rozmawiaj o swoim rzemiole, i nazywa si technicznym sposobem mwienia. Istniej zatem nastpujce sposoby mwienia: polityczny, retoryczny, prywatny, dialektyczny i techniczny. W muzyce Platon rozrnia trzy rodzaje. S to: muzyka, w ktrej uywa si tylko ust, np. piew, muzyka przy uyciu ust i rk, np. gdy si gra na cytrze i rwno-

201

czenie piewa, oraz muzyka wykonywana samymi tylko rkami, np. gra na cytrze. Istnieje zatem muzyku wykonywana przy pomocy ust albo ust i rk, albo te samych tylko rk. Wyrnia, dalej, cztery rodzaje szlachectwa (). Po pierwsze, jeeli przodkowie byli pikni i dzielni ( ), i sprawiedliwi, wtedy i ich potomkw uwaa si za szlachetnych (). Po wtre, jeeli przodkowie mieli due wpywy w pastwie albo byli u wadzy, wtedy i ich potomkw uwaa si za szlachetnych. Po trzecie, jeeli przodkowie wsawili si, np. jako dowdcy wojskowi albo jako zwycizcy w igrzyskach, wtedy i ich potomkw uwaamy za szlachetnych. Wreszcie, po czwarte, jeeli kto sam ma dusz szlachetn i zachowuje si z godnoci1, wtedy uwaa si go za szlachetnego, i to jest najwyszy rodzaj szlachectwa. A zatem szlachectwo moe by oparte na szlachectwie przodkw, na ich znaczeniu lub sawie albo na osobistych zaletach. Istniej trzy rodzaje pikna: pierwsze polega na tym, e co jest godne pochway, np. uroda, drugie na uytecznoci, np. narzdzia lub mieszkanie i tym podobne rzeczy, ktre s pikne ze wzgldu na sw uyteczno, trzecie to pikno prawa i obyczajw i tym podobnych rzeczy, ktre s pikne ze wzgldu na sw zbawienno. Istnieje zatem pikno ze wzgldu na co, co jest godne pochway, co jest uyteczne albo co jest zbawienne. Dusza skada si z trzech czci: rozumnej, podliwej i uczuciowej ( ). Dusza rozumna jest rdem woli, rozumowania, poznania i tym poZachowuje si z godnoci - . D. Gromska oddaje ten termin u Arystotelesa (w Etyce nikomachejskiej) przez susznie dumny"
1

202

dobnych funkcji. Dusza podliwa jest przyczyn chci jedzenia, ycia seksualnego i innych tym podobnych funkcji. Dusza uczuciowa jest rdem odwagi, radoci, smutku i gniewu. Istniej zatem trzy czci duszy: rozumna, podliwa i uczuciowa. Istniej cztery rodzaje doskonaej cnoty (): rozwaga, sprawiedliwo, mstwo, umiarkowanie. Rozwaga jest podstaw susznego postpowania, sprawiedliwo rzetelnoci w stosunkach spoecznych i handlowych. Mstwo nakazuje nie ustpowa, ale wytrwa w niebezpieczestwie i w gronych chwilach. Umiarkowanie pozwala poskramia podania i nie ulega adnej namitnoci, lecz prowadzi ycie godziwe. Cztery wic s rodzaje cnt: rozwaga, sprawiedliwo, mstwo i umiarkowanie. Jest pi rodzajw wadzy: wadza oparta na prawie, wadza oparta na naturze, wadza oparta na zwyczaju, wadza oparta na pochodzeniu, wadza oparta na sile. Jeeli ludzi sprawujcych wadz w pastwie wybieraj obywatele, rzdz oni wedle prawa. Wadz opart na naturze maj osobniki pci mskiej, nie tylko wrd ludzi, lecz take wrd innych istot ywych, na og bowiem wszdzie rodzaj mski ma wadz nad rodzajem eskim. Wadza oparta na zwyczaju to taka wadza, jak maj np. wychowawcy nad wychowankami lub nauczyciele nad uczniami. Wadza oparta na pochodzeniu to taka wadza, jak maj krlowie spartascy, gdzie wadza krlewska naley do okrelonych rodw. Tak wadz reprezentuje te monarchia macedoska, przysuguje bowiem jednemu rodowi. Zdarza si te, e rzdzcy zdobyli wadz gwatem lub podstpem i sprawuj j wbrew woli obywateli; taka wadza nazywa si opart na

203

sile. Mamy zatem wadz opart na prawie, naturze, obyczaju, pochodzeniu i sile. Jest sze rodzajw wymowy: jeeli si wzywa do walki lub do zawarcia przymierza, to taki rodzaj wymowy nazywa si zacht (). Jeeli za mwca uwaa, e nie naley ani prowadzi wojny, ani zawiera przymierza, lecz zachowywa pokj, to taki rodzaj wymowy nazywa si odradzaniem (). Trzeci rodzaj wymowy wystpuje wtedy, kiedy kto twierdzi, e dozna krzywdy i e ten, co go skrzywdzi, dopuci si wielu przestpstw; taki rodzaj nazywa si oskareniem (). Czwarty rodzaj wystpuje wtedy, kiedy kto dowodzi, e nikomu nic zego nie wyrzdzi ani nie zrobi nic godnego nagany; taki rodzaj wymowy nazywa si obron (). Pity rodzaj wymowy wystpuje wtedy, kiedy si kogo chwali i dowodzi, e jest peen cnt ( ), i ten rodzaj nazywa si mow pochwaln (). Szsty rodzaj wymowy polega na tym, e si pitnuj zo: jest to nagana (). Istniej zatem nastpujce rodzaje wymowy: pochwaa, nagana, zachta, odradzanie, oskaranie i obrona. S cztery rodzaje poprawnego mwienia ( ): mwienie tego, co naley, mwienie tyle, ile naley, mwienie do tego, do kogo naley, mwienie wtedy, kiedy naley. Naley mwi to, co przynosi poytek mwicemu i suchajcemu. Ile naley mwi, okrela si wedle tego, aby mwi nie wicej i nie mniej, ni trzeba. Jeli chodzi o to, do kogo naley mwi, to jeeli si mwi do starszych, naley mow dostosowa do starszego wieku, jeeli si za mwi do modszych, naley mow dostosowa do ich wieku. Jeeli chodzi o por mwienia, to nie naley mwi ani

204

za wczenie, ani za pno; w przeciwnym wypadku nie osignie si celu i nie bdzie si mwi poprawnie. S cztery rodzaje czynienia komu dobrze: pienidzmi, osobist pomoc, wiedz i sowem. Pienidzmi, kiedy przychodzi si z pomoc potrzebujcemu, aby nie wpad w ndz. Osobist pomoc czyni si dobrze, kiedy si niesie ratunek pokrzywdzonym. Wychowawcy, lekarze, nauczyciele czyni dobrze przez sw wiedz. Ten za, kto idzie do sdu, aby uj si za kim i wygosi w jego obronie mow, czyni dobrze sowem. Tak wic mona komu dobrze czyni albo pienidzmi, albo osobist pomoc, albo wiedz, albo sowem. Koniec () 1 tego, co si robi czy co si dzieje, bywa czworaki. Zgodny z prawem, gdy poddaje si wniosek pod gosowanie, a prawo go zatwierdza. Zgodnie z natur koczy si co w ten sposb, jak si koczy rok i pory roku. Wedug prawide sztuki koczy si co tak, jak budowa domu i budowa okrtw, kiedy zosta zbudowany dom lub okrt. Koniec przypadkowy nastpuje wtedy, kiedy rzecz wypadnie inaczej, ni bya zamierzona. Tak wic koniec tego, co si robi, jest albo zgodny z prawem, albo zgodny z natur, albo z prawidami sztuki, albo te jest przypadkowy. S cztery rodzaje monoci (): po pierwsze, moemy przy pomocy umysu rozumowa i przewidywa, po drugie, moemy co czyni moc naszego ciaa, np. chodzi lub dawa, lub bra, i wykonywa tym podobne czynnoci, po trzecie, moemy co osi znaczy w jzyku greckim koniec, ale take cel i osigniecie celu, ostateczny wynik i skutek.
1

205

gnc za pomoc wielkiej liczby onierzy lub pienidzy, i w tym sensie mwi si, e krl ma wielk moc; po czwarte, moemy doznawa czego dobrego lub zego albo czyni co dobrego lub zego, np. chorowa lub by wychowanymi, lub cieszy si dobrym zdrowiem itd. A zatem mamy cztery rodzaje monoci; mono umysow, fizyczn, opart na sile wojskowej i pienidzach oraz wyraajc si w dziaaniu i doznawaniu. Dobro wobec innych ludzi (filantropia, ) ma trzy rozdaje: jeden polega na tym, e pozdrawia si spotkanego czowieka i wymienia z nim ucisk doni; drugi wystpuje wtedy, gdy kto spieszy z pomoc kademu, kogo dotkno nieszczcie; trzeci wtedy, gdy si chtnie zaprasza przyjaci na uczt. Tak wic dobro wobec ludzi przejawia si w pozdrawianiu i powitaniu, w wiadczeniu dobrych uczynkw i w gocinnoci i towarzyskoci. Istnieje pi rodzajw szczliwoci (): pierwszy to zdolno podejmowania dobrych decyzji (), drugi zdrowe zmysy () i zdrowe ciao, trzeci powodzenie w dziaaniu ( ), czwarty dobra sawa u ludzi, pity dostatek tego, co potrzebne do ycia. Zdolno podejmowania dobrych decyzji jest wynikiem wychowania i dowiadczenia w wielu rzeczach. Zdrowe zmysy uzalenione s od poszczeglnych narzdw ciaa, np. jeli kto patrzy oczami, sucha uszami, nosem i ustami postrzega to, co naley postrzega, wiadczy to o zdrowych zmysach. Powodzenie w dziaaniu czowiek osiga wtedy, gdy waciwie wykonuje to, co si stara wykona, a wic tak, jak powinien to czyni dzielny czowiek ( ). Dobr saw

206

u ludzi cieszy si ten, o kim wszyscy dobrze mwi. Dostatek ma ten, komu nie tylko wystarcza na zaspokojenie wasnych potrzeb yciowych, lecz kto moe ponadto dobrze czyni przyjacioom i hojnie wspiera przedsiwzicie publiczne. Komu to wszystko przypado w udziale, ten jest w peni szczliwy. A zatem szczliwo obejmuje pi elementw: zdolno podejmowania dobrych decyzji, zdrowe zmysy i zdrowie ciaa, powodzenie w dziaaniu, dobr saw u ludzi, dostatek. Sztuki praktyczne () maj trzy odmiany: pierwsz, drug i trzeci. Pierwsza obejmuje prac grnika i drwala s to sztuki przygotowawcze (). Obrbki metalu i drzewa to sztuki przetwrcze (), bo kowale kuj bro z elaza, a stolarze robi z drzewa flety i liry. Trzecia odmiana to sztuka posugujca si tym, co tamte przygotoway i wytworzyy () np. jazda konna posuguje si uzd, sztuka wojenna broni, muzyka fletem i lir. Tak wic sztuki praktyczne dziel si na trzy odmiany: pierwsz, drug i trzeci. Dobro ( ) dzieli si na cztery rodzaje. Pierwszy gdy samego czowieka cnotliwego nazywamy dobrym. Drugi gdy sam cnot i sam sprawiedliwo nazywamy dobrem. Trzeci gdy mwimy o dobrych pokarmach, wiczeniach, lekach. Czwarty gdy mwimy, e dobra jest gra na flecie, gra aktorska itp. Istniej zatem cztery rodzaje dobra: jedno toposiadanie cnoty, drugie to sama cnota, trzecie to gdy mwimy o zdrowych pokarmach lub wiczeniach, czwarte gdy gr na flecie czy gr aktorsk okrelamy jako dobr. Spord rzeczy istniejcych jedne s ze, inne dobre, inne wreszcie ani ze, ani dobre. Zymi nazywamy te, ktre zawsze potrafi wyrzdzi szkod, jak np.

207

zy osd, brak rozwagi, niesprawiedliwo i tym podobhe. Rzeczy przeciwne im s dobre. Te za, ktre mog bd pomaga, bd szkodzi, jak np. przechadzanie si, siedzenie, albo te rzeczy, ktre nie mog ani pomc, ani zaszkodzi, nie s ani dobre, ani ze. A zatem spord rzeczy istniejcych jedne s dobre, inne ze, a jeszcze inne ani dobre, ani ze. Dobry ustrj spoeczny () moe mie trzy formy: po pierwsze, mwimy, e ustrj jest dobry, jeeli dobre s prawa. Po drugie, mwimy, e ustrj jest dobry, jeeli obywatele s posuszni prawom; po trzecie, mwimy, e ustrj jest dobry, jeeli nie ma praw [spisanych], a obywatele dobrze si rzdz. zgodnie z obyczajem i powszechnie przyjtymi normami. A zatem dobry ustrj polega albo na dobrym ustawodawstwie, albo na posuszestwie wobec istniejcych praw, albo na rzdzeniu si obyczajem i uczciwymi normami. Platon rozrnia trzy rodzaje bezprawia (): pierwszy gdy prawa s ze zarwno dla obcych, jak i dla obywateli, drugi gdy nie znajduj posuchu, trzeci gdy w ogle nie ma prawa. A zatem bezprawie wystpuje wtedy, kiedy albo prawa s ze, albo si ich nie sucha, albo ich w ogle nie ma. Platon rozrnia te trzy rodzaje przeciwiestw ( ). Rodzaj pierwszy to gdy mwimy np., e dobro jest przeciwiestwem za, sprawiedliwo niesprawiedliwoci, rozumno gupoty itp. Rodzaj drugi to kiedy jedno zo jest przeciwne innemu, np. rozrzutno skpstwu, nieuzasadnione torturowanie torturowaniu uzasadnionemu itp. Trzeci rodzaj to przeciwiestwo midzy czym cikim i lekkim, szybkim i powolnym, czarnym i biaym, a wic midzy

208

rzeczami, ktre nie s ani dobre, ani ze. Mamy zatem do czynienia z przeciwiestwami albo wtedy, kiedy rzeczy dobre s przeciwne zym, albo wtedy, kiedy rzeczy ze s przeciwne zym, albo wtedy, kiedy przeciwne s rzeczy nie bdce ani dobrymi, ani zymi. Istniej trzy rodzaje dobra: dobra, ktre mona posiada ( ), w ktrych mona uczestniczy ( ), oraz dobra, ktre istniej samoistnie ( ). Dobro, ktre mona posiada, to takie, ktre mona mie, np. sprawiedliwo lub zdrowie. Dobro, w ktrym si uczestniczy, to dobro, ktrego posiadanie jest niemoliwe, ale w ktrym mona uczestniczy (), np. nie mona posiada dobra samego w sobie ( ), ale mona w nim uczestniczy. Dobro, ktre istnieje samo przez si, to dobro, ktrego nie mona posiada i w ktrym nie mona uczestniczy, lecz ktre musi istnie; tak np. samo istnienie uczciwoci i sprawiedliwoci jest dobrem; nie mona go posiada ani w nim uczestniczy, ale jest ono konieczne. Tak wic niektre dobra mona posiada, w innych mona uczestniczy, a jeszcze inne istniej samoistnie. Rada moe by trojaka: jedna opiera si na przeszoci, druga dotyczy przyszoci, a trzecia teraniejszoci. Rada oparta na przeszoci posuguje si przykadami; powouje si np. na niepowodzenia Lacedemoczykw, kiedy zaufali innym. Rada dotyczca teraniejszoci kae uwzgldnia na przykad to, e mury s sabe, e ludzie s trwoliwi, e zapasy s mae. Rada dotyczca przyszoci przewiduje dalsze konsekwencje, np. przekonuje, eby posw nie obrazi podejrzeniami, bo w ten sposb narazi si

209

na szwank dobre imi Hellady. Rada dotyczy zatem albo przeszoci, albo teraniejszoci, albo przyszoci. Rozrniamy dwojaki gos: oywiony (') i nieoywiony (). Gos oywiony pochodzi od istot ywych, nieoywiony za to dwiki i odgosy. Gos oywiony jest dwojaki: jeden da si utrwali na pimie, drugi utrwali si nie da. Ten, ktry da si utrwali, to gos ludzki. Ten za, ktry nie da si utrwali na pimie, to gos zwierzt. A zatem istnieje gos oywiony i gos nieoywiony. Wrd rzeczy istniejcych jedne s podzielne (), inne niepodzielne (). Spord podzielnych jedne s podzielne na jednorodne czci (), inne na niejednorodne (). Niepodzielne s rzeczy, ktre nie daj si podzieli i nie skadaj si z czci, np. jedno, punkt, dwik; podzielne za s te, ktre si z czego skadaj, np. sylaby, akordy, zwierzta, woda, zoto. Jednorodne s te, ktre skadaj si z jednakowych czci, tak e cao si rni od czci tylko iloci; takie s: woda, zoto, ciecze itp. Niejednorodne s te, ktre skadaj si z niejednakowych czci, np. dom itp. A zatem spord rzeczy istniejcych jedne s podzielne, inne niepodzielne, z podzielnych za jedne s jednorodne, inne niejednorodne. Spord rzeczy istniejcych jedne istniej same dla siebie ( ), inne za s wzgldne, istniej w stosunku do czego ( ). Istniejce same dla siebie s te, ktre do swego okrelenia nie potrzebuj niczego innego, np. czowiek, ko i inne istoty ywe. W ich okreleniu bowiem niczego nie brak do jasnoci. Gdy natomiast mwimy o rzeczach wzgldnych, wymagaj one czego innego do swego okrelenia,

210

np. wiksze od czego", szybsze od czego", pikniejsze od czego" itd. A zatem spord rzeczy istniejcych jedne istniej same dla siebie, inne s wzgldne. Tak to podzieli Platon, wedug Arystotelesa, podstawowe pojcia ( ). By take inny Platon, filozof z Rodos, ucze Panaitiosa (mwi o nim gramatyk Seleukos w pierwszej ksidze O filozofii), oraz jeszcze inny, perypatetyk, ucze Arystotelesa, i jeszcze inny ucze Praksifanesa, poeta Starej Komedii.

211

KSIGA CZWARTA

Akademicy. Bion Borystenita

212

Rozdzia pierwszy

Speuzyp
409339 P n c.

Wiadomoci o Platonie obejmoway te wypowiedzi, ktre mona byo zebra i skrupulatnie przeanalizowa. Po nim Akademi kierowa Speuzyp, Ateczyk, syn Eurymedona, z gminy Myrrinus, ktrego matk bya Potona, siostra Platona. Speuzyp piastowa t funkcj przez osiem lat, poczynajc od sto smej Olimpiady [348344 p. n. e.]. On to wystawi posgi Charyt w wityni Muz, wzniesionej przez Platona w Akademii. Nastpca Platona w Akademii trzyma si wiernie jego nauki, rni si natomiast ode charakterem; by wybuchowy i nie gardzi przyjemnociami. Opowiadano o nim, e w przystpie gniewu wrzuci do studni swego ulubionego pieska i e w pogoni za przyjemnociami przyby do Macedonii na wesele Kassandra. Do grona jego suchaczy naleay podobno obie uczennice Platona: Lasteneia z Mantinei i Aksjotea z Fliuntu. W zwizku z tym Dionizjos napisa do niego te szydercze sowa: Mdroci mona si rwnie nauczy u twojej arkadyjskiej uczennicy. Platon nie pobiera opat od swych uczniw, ty za domagasz

213

si zapaty i cigasz j, nie zwaajc na to, czy pac ci chtnie, czy nie". On pierwszy, jak donosi Diodor we Wspomnieniach, zwrci uwag na wewntrzny zwizek nauk i w miar monoci czy je razem; on te wedug Kaineusa zacz rozpowszechnia pewne nauki nazywane przez Isokratesa tajemnymi1; jemu wreszcie przypisuje si wynalezienie wygodnych uchwytw do koszy, w ktrych noszono drzewo. Gdy dotkn go parali, poprosi do siebie Ksenokratesa, aeby przekaza mu kierownictwo szkoy. Opowiadaj, e gdy pewnego razu wieziony na maym wzku do Akademii spotka po drodze Diogenesa i pozdrowi go, ten odpar: Ale ja nie pozdrawiam ciebie, ktry godzisz si na ycie w takim stanie". W kocu w podeszym wieku, bdc w stanie depresji, odebra sobie ycie. A oto mj epigrarnat jemu powicony.
Wiem z pewnoci, e Speuzyp chcia sobie odebra ycie; gdybym nie mia tej pewnoci, nigdy bym tego nie twierdzi. Nie pyna w nim krew Platoska, gdy w przeciwnym razie nie byby umar, zaamawszy si z tak bahej przyczyny.

Plutarch w ywotach Lizandra i Sulli twierdzi e Speuzyp umar na wszawic2. e ciao jego byo wskutek choroby osabione, donosi o tym w swej ksidze O ywotach Timoteos. Przytacza te anegdot, wedug ktrej Speuzyp mia powiedzie pewnemu bogaczowi, ktry si kocha w brzydkiej kobiecie: Dlaczego tak jej pragniesz? Ja ci za dziesi talentw znajd o wiele adniejsz".
1 2

Tzn. zastrzeonymi wycznie dla zamknitego krgu uczniw Morbus pedicularis

214

pozostawi liczne rozprawy i wiele dialogw, a wrd nich nastpujce: Arystyp z Cyreny O bogactwie (I ks.) O rozkoszy (I ks.) O sprawiedliwoci (I ks.) O filozofii (I ks.) O przyjani (I ks.) O bogach (I ks.) Filozof (I ks.) Do Kefalosa (I ks.) Kefalos (I ks.) Kleinomachos, czyli Lizjasz (I ks.) Obywatel (I ks.) O duszy (I ks.) Do Gryllosa (I ks.) [Arystyp (I ks.)] Krytyka kunsztw (I ks.) Wspomnienia, w formie dialogw Rozprawa o kunszcie (I ks.) Dialogi o podobiestwach w nauce (10 ks.) Podziay i zasady podobiestw O przykadach gatunkw i rodzajw Do anonima Pochwala Platona Listy do Diona, Dionizjosa i Filipa O prawodawstwie Matematyk Mandrobolos Lizjasz Definicje Uporzdkowanie pamitnikw. Razem obejmuj one 43 475 wierszy.

215

Jemu dedykowa Timonides swe dzieo historyczne, w ktrym przedstawi czyny Diona i Biona1. Favorinus w drugiej ksidze Osobliwoci donosi, e Arystoteles kupi jego dziea za 3 talenty. By rwnie inny Speuzyp, lekarz ze szkoy Herofilosa w Aleksandrii.
Rozdzia drugi

Ksenokrates
396314 p.n.e.

Ksenokrates, syn Agatenora, pochodzi z Chalcedonu. Od wczesnej modoci sucha wykadw Platona, a take towarzyszy mu w jednej z jego podry na Sycyli. By z natury bardzo powolny, tak e Platon zwyk by mawia, porwnujc go z Arystotelesem: Temu trzeba ostrogi, a tamtemu wdzida". Albo: Jednego trzeba popdza jak osa, drugiego prowadzi si lekko jak konia". Zreszt Ksenokrates zachowywa si w sposb powany i melancholijny, tak e Platon czsto mawia do niego: Ksenokratesie, ofiaruj si Charytom". Wiksz cz czasu Ksenokrates spdza w Akademii. Opowiadano, e gdy kroczy drog do miasta, ustaway krzyki, a tragarze ustpowali mu z drogi. Hetera imieniem Fryne chciaa z nim nawiza intymne stosunki i niby to porzucona przez kogo szukaa schronienia pod jego skromnym dachem. Ksenokrates j przyj i dzieli z m jedyne oe, jakie posiada.
Nie wiadomo nic o Bionie ktry mia bra udzia w wyprawie Diona przeciw Syrakuzom w r. 380 p, n. e. Moliwe, i powsta tutaj bd wskutek dittografii.
1

216

Gdy jednak jej nalegania pozostay bezskuteczne, Fryne nic nie wskrawszy odesza. Dopytujcym si, jak si jej powiodo, odpowiedziaa, e wraca nie od mczyzny, lecz od zimnego posgu. Powiadaj te, e uczniowie jego nakonili Lais, aeby si pooya w jego ou. Ksenokrates by tak wytrzymay, e wiele razy znosi spokojnie przypalanie i kaleczenie czci wstydliwych. Cieszy si tak wielkim zaufaniem, e jemu jednemu, chocia to byo niedopuszczalne, Ateczycy pozwolili wiadczy bez przysigi. By te w najwyszym stopniu niezaleny. Gdy mu pewnego razu Aleksander przesa znaczn sum pienidzy, pozostawi sobie tylko 3000 min attyckich, a reszt odesa z uwag, e krl potrzebuje wicej, gdy ma wicej ludzi do wyywienia. Nie przyj te prezentu od Antypatra, jak donosi Myronianos w Paralelach. A kiedy na dworze Dionizjosa podczas wita Kielichw1 uczczono go zotym wiecem, wychodzc powiesi ten wieniec na stojcym obok posgu Hermesa, tak jak mia zwyczaj czyni z wiecami kwiatw. Opowiadano te, e gdy wraz z innymi uda si w poselstwie do Filipa i gdy jego towarzysze, doprowadzeni do ulegoci rnymi podarunkami, chtnie brali udzia w ucztach i wdawali si z krlem w dyskusje, Ksenokrates unika jednego i drugiego. Z tego te wzgldu Filip nie chcia si z nim spotka. Gdy po powrocie do Aten wsptowarzysze Ksenokratesa powiedzieli, e filozof na nic si w poselstwie nie przyda, Ateczycy byli gotowi go ukara. Gdy im jednak
wito Kielichw () byo czci wiosennego wita Antesteriw; nazwa pochodzi std, e w tym dniu wszyscy obywatele, nawet dzieci, przychodzili z kielichami modego wina i wypijali je ku czci Dionizosa.
1

217

owiadczy, e teraz powinni jeszcze bardziej troszczy, si o ojczyzn, gdy Filip przekona si ju, e tamtych nietrudno byo przekupi, a tylko jego niczym nie zdoa przecign na swoj stron w dwjnasb go uczcili. Pniej Filip rozpowiada, e tylko jeden Ksenokrates z caego poselstwa nie da si przekupi. Kiedy indziej, wysany w poselstwie do Antypatra w sprawie jecw ateskich wzitych do niewoli podczas wojny lamijskiej [322 p. n. e.], w czasie uczty, na ktr zaprosi go Antypater, przytoczy nastpujce wiersze:
Niech ci nie dziwi, Kirko, e czek, co w sercu sprawiedliwo ywi, Za nic strawy nie dotknie i ust nie napoi. Pki wolnymi braci nie zobaczy swojej 1.

Antypater zrozumia trafn aluzj i natychmiast zwolni jecw. Gdy pewnego razu mody wrbel cigany przez jastrzbia schroni si w jego zanadrzu, Ksenokrates pogaska go delikatnie i wypuci na wolno ze sowami: Szukajcego schronienia nie mona zdradzi". Na szyderstwa Biona [Borystenity] nie chcia odpowiada, mwic e take tragedia nie uwaa za suszne odpowiada na zaczepki komedii. Komu, kto si nigdy nie uczy ani muzyki, ani geometrii, ani astronomii, a chcia wstpi do jego szkoy, powiedzia: Id swoj drog, nie masz czym uchwyci filozofii". Wedug innej wersji mia mu odpowiedzie: U mnie si nie grpluje weny". Kiedy Dionizjos zagrozi Platonowi, e moe postrada gow, obecny przy tym Ksenokrates, wska1

Odyseja X 38385. Przekad L. Siemieskiego.

218

ujc na wasn gow, zauway: Nie wczeniej od tej". Opowiadaj, e kiedy Antypater przyby pewnego razu do Aten i serdecznie go pozdrowi, nie wczeniej mu odpowiedzia, a skoczy wykad, ktry wanie wygasza. By czowiekiem nadzwyczaj skromnym. Czsto w cigu dnia oddawa si rozmylaniom, a jedn godzin jak powiadaj powica na milczenie. Pozostawi liczne rozprawy naukowe, poezje i przemwienia. Oto ich wykaz: O przyrodzie (6 ks.) O mdroci (6 ks.) O bogactwie (I ks.) Arkadyjczyk (I ks.) O nieokrelonym ( , I ks.) O dziecku (I ks.) O panowaniu nad sob (I ks.) O poytku (I ks.) O wolnoci (I ks.) O mierci (I ks.) O wolnej woli(I ks.) O przyjani (I ks.) O susznoci (I ks.) O przeciwiestwie (2 ks.) O szczciu (2 ks.) O pisaniu (I ks.) O pamici (I |langfe1033ks.) O faszu (I ks.) Kallikles (I ks.) O rozumie (2 ks.) O sztuce zarzdzania domem (I ks.) O roztropnoci (I ks.) O znaczeniu prawa (I ks.)

219

O pastwie (I ks.) pobonoci (I ks) tym, e cnoty mona si nauczy (I ks.) O bycie (I ks.) U przeznaczeniu (I ks.) O namitnociach (I ks) O sposobie ycia (I ks.) O zgodzie (I ks.) O uczniach (2 ks.) O sprawiedliwoci (I ks.) O cnocie (2 ks.) O ksztatach (I ks.) O rozkoszy (2 ks.) O yciu (I ks.) O odwadze (I ks.) O jednoci (I ks.) O ideach (I ks.) O sztuce (I ks.) O bogach (2 ks.) O duszy (2 ks.) O wiedzy (I ks.) Polityk (I ks.) O rozumnoci (I ks.) O filozofii (I ks.) O nauce Parmenidesa (I ks.) Archedemos, czyli o sprawiedliwoci (I ks.) O dobru (I ks.) Badania dotyczce rozumu (8 ks.) Rozwizanie problemw logicznych (10 ks.) Wykady fizyki (6 ks.) Streszczenie (I ks.) O rodzajach i gatunkach (I ks.) nauki pitagorejskie (Iks.)

220

Rozwizania (2 ks.) Podziay (8 ks.) Twierdzenia (20. ks.) Traktat o dialektyce (14 ks.) Dalej ksig pitnacie, a nastpnie dalszych szesnacie powiconych stylowi Docieka logicznych (10 ks.) Inne dwie ksigi dotyczce rozumu O geometrach (5 ks.) Komentarze (I ks.) Przeciwiestwa (I ks.) O liczbach (I ks.) Teoria liczb (I ks.) O odlegociach (Iks.) Zagadnienia astronomii (6 ks.) Elementarne zasady monarchii dedykowane Aleksandrowi (4 ks.) Do Arybasa Do Hefaistiona O geometrii (2 ks.). Razem wierszy 224 239. Mimo e by tak wybitnym czowiekiem, Ateczycy nie zawahali si sprzeda go raz za to, e nie by w stanie uici podatku obowizujcego metojkw 1. Kupi go Demetrios z Faleronu, zaatwiajc spraw pomylnie dla obu stron: Ksenokratesowi da wolno, a Ateczykom dan sum pienidzy. Donosi o tym Myronianos z Amastrydy w pierwszej ksidze Paraleli. Ksenokrates obj kierownictwo Akademii po Speuzypie za archontatu Lyzimachidesa i funkcj t spraMetojkowie byli to cudzoziemcy stae lub okresowo mieszkajcy w Atenach. Wpacali oni do skarbu pastwa 12 drachm rocznie.
1

221

wowa przez dwadziecia pi lat, poczwszy od drugiego roku sto dziesitej Olimpiady [340336 p. n. e.]. Zmar majc osiemdziesit dwa lata wskutek, obrae ciaa spowodowanych upadkiem podczas nocnej kpieli. Napisaem o nim taki wiersz:
Ksenokrates, ten m, ktry wszdzie syn z prawoci, poliznwszy si raz w wannie spiowej, rozbi sobie czoo i krzyczc gono wyzion ducha.

Byo jeszcze szeciu innych Ksenokratesw: pierwszy taktyk z bardzo dawnych czasw; ... 1; trzeci krewny i rodak poprzednio wymienionego filozofa, autor mowy na mier Arsinoe; czwarty filozof oraz autor niezbyt udanej elegii. (Rzecz znamienna poeci, biorc si do prozy, osigaj dobre wyniki, gdy natomiast prozaicy chc wystpi w roli poetw, ponosz klsk; najlepszy to dowd, e proza jest dzieem natury, poezja sztuki); pity by rzebiarzem; szsty autorem pieni, jak twierdzi Aristoksenos.

Rozdzia trzeci

Polemon
kierowa Akademi od 314 - 276 p. n. e.

Polemon, syn Filostrata, by Ateczykiem z gminy Oia. W modoci by rozpustnikiem i hulak; nie tylko nosi zawsze przy sobie pienidze, eby opaci kobiety gotowe zaspokoi jego dze, ale wiksze kwoty chowa w zaukach miejskich w rozmaitych skrytkach. Nawet
1

Charakterystk drugiego Ksenokratesa kopista opuci.

222

w Akademii znaleziono kiedy tu przy kolumnie monet trzyobolow, ktr tam ukry na ten sam cel 1. Pewnego razu, za namow swoich modych przyjaci, dobrze podchmielony i z wiecem na gowie, wtargn na ich czele do szkoy Ksenokratesa; ten jednak bez cienia zakopotania kontynuowa swj wykad, ktrego tematem byo wanie umiarkowanie. Modzieniec zacz przysuchiwa mu si z uwag i wkrtce znalaz si w sidach filozofii. Powici si jej teraz z tak wielkim zapaem, e przecign wszystkich, a nawet stan na czele Akademii (poczwszy od sto szesnastej Olimpiady [316312 p. n. e.]). Antigonos z Karystos donosi w ywotach, e ojciec Polemona by bardzo powaany przez obywateli i e utrzymywa stajni koni wycigowych. A o nim samym opowiada, e ona zaskarya go za ze traktowanie, co pozostawao w zwizku z jego stosunkami z modymi chopcami. Jednake odkd zaj si filozofi, tak mu si wzmocni charakter, e jego postaw moraln i zachowanie cechowa odtd zawsze taki sam spokj; nawet gosu nigdy nie podnosi. Postpowaniem swoim zjedna sobie Krantora. Kiedy pewnego razu rozjuszony pies rozdar mu zbami udo, Polemon nawet nie zblad; a gdy nastpnie na wie o tym powstao w miecie due poruszenie, pozosta nadal niewzruszony. W teatrze wydawa si najmniej poruszony ze wszystkich widzw tym, co si dziao na scenie. Gdy poeta Nikostratos z przydomkiem Klytaimnestra odczytywa jemu i Kratesowi co ze swoich utworw, Krates natychmiast si podda wytworzoO notorycznej rozpucie Polemona mwi te Lukian w Podwjnie oskaronym.
1

223

nemu nastrojowi, Polemon natomiast pozosta zimny, jakby w ogle nie sucha. Mia w ogle cechy charakteru, jakich domaga si malarz Melantios w dziele O malarstwie, piszc, e na dzieach sztuki powinny by odcinite znamiona uporu i stanowczoci, tak samo jak na charakterze. Polemon zwyk by mawia, i naley si zaprawia w czynach, a nie w dialektycznych subtelnociach; kto by postpowa inaczej, bdzie podobny do czowieka, ktry si wyuczy z podrcznika zasad harmonii, ale nie umie gra, i potrafi tylko wysuwa godne podziwu problemy, sprzeczne z wasn jego postaw moraln. W wystpieniach swoich by wytworny i szlachetny, unikajc, eby uy sw Arystofanesa o Eurypidesie, uszczypliwoci i zoliwoci", co wedug tego samego autora
byoby zbyt mocn przypraw dla tak wielkiego pocia misa.

Powiadaj, e podczas wykadu polegajcego na odpowiedziach na zadawane pytania nigdy nie siedzia, lecz odpowiada przechadzajc si tam i z powrotem. Dziki swej szlachetnej powadze zdoby sobie powszechne uznanie w miecie. Mimo to stroni od ycia publicznego; osiad w ogrodzie Akademii, wok ktrego uczniowie pobudowali sobie mae domki, gdzie zamieszkali, chcc by bliej Muzeum i sali wykadowej. Zdaje si, e Polemon pragn naladowa pod kadym wzgldem Ksenokratesa; Arystyp w czwartej ksidze dziea pt. O rozpucie w dawniejszych czasach twierdzi, e si w nim kocha. Zawsze bowiem wspomina tego ma i czsto przybiera jego postaw pen powagi i godnoci, waciw manierze doryckiej. By rozmiowany w Sofoklesie, a zwaszcza prze-

224

pada za tymi jego wierszami, ktre, jak mwi poeta komiczny:

pomaga mu uoy pies molosyjski 1

i w ktrych wedug Frynicha by

nie moszcz i nie mieszane wino, lecz prawdziwy Pramnos.

Mawia te, e Homer jest epickim Sofoklesem, a Sofokles tragicznym Homerem. Umar w podeszym wieku na suchoty, pozostawiajc wiele dzie. Uoyem dla niego nastpujcy epigramat:
Syszae? Pochowalimy Polemona, ktrego choroba, straszne nieszczcie ludzkie, zoya w tym grobie. Nie jest to wszake Polemon, to tylko jego ciao; gdy on sam przenis si do gwiazd, jego martwe ciao zostao zoone w ziemi.

Rozdzia czwarty

Krates
ok. r. 300 p. n. e.

Krates, Ateczyk, syn Antygenesa, pochodzi z gminy Tria; by uczniem i ulubiecem Polemona, po ktrym obj kierownictwo szkoy. Przyja ich bya tak wielka, e nie tylko za ycia szli w swej pracy jedn drog i do ostatniej chwili postpowali we wszystkim podobnie, lecz rwnie po mierci spoczli we wsplnym grobie.
Molosowie byli ludem zamieszkujcym pnocno-wschodni Epir; ich psy byy znane jako najlepsi stranicy. Tutaj okrelenie uyte w tym sensie, e poeta nigdy nie wykroczy przeciw reguom artyzmu, jakby go strzeg pies molosyjski.
1

225

Dlatego te Antagoras uoy na ich cze nastpujcy napis:

Tutaj spoczywa Polemon obok bogobojnego Kratesa. Wdrowcze, ktry tdy przechodzisz, powiedz wszystkim, e le tu mowie poczeni wiern przyjani. Z ich boskich ust pyny wite sowa, ich ycie czyste, wierne niewzruszonym zasadom, zapewnio im pami wieczn.

atwo teraz zrozumie wypowied Arkesilaosa, ktry opuszczajc szko Teofrasta, aby przej do Akademii, powiedzia podobno o nich, e s swego rodzaju bogami albo pozostaoci z epoki zotego wieku. Nie ubiegali si o wzgldy ludu, a byli raczej podobni do fletnisty Dionizodora, ktry szczyci si tym, e jego gry, w przeciwiestwie do gry Ismeniasa, nikt nigdy nie sysza ani na okrcie, ani przy rdle l. Jak donosi Antigonos, Krates posiki spoywa u Krantora, obu bowiem czya serdeczna przyja z Arkesilaosem. Arkesilaos mieszka razem z Krantorem, a Polemon z Kratesem i z jeszcze jednym rodakiem imieniem Lyzikles. Antigonos mwi rwnie, e Krates by mionikiem Polemona, a Arkesilaos Krantora. Spucizna Kratesa obejmowaa jak donosi Apollodor w trzeciej ksidze Kroniki szereg pism; ich cz dotyczya filozofii, cz za - komedii; byy te wrd nich przemwienia wygoszone na zebraniach ludowych i mowy poselskie. Krates pozostawi wielu znakomitych uczniw. Nalea do nich Arkesilaos, o ktrym jeszcze bdzie mowa - by on zreszt rwnie suchaczem Kratesa a take Bion Borystenita. nazwany pniej teodoryt, poniewa przyczy si
Ismenias z Teb. fletnista. przewysza popularnoci swego rywala, Dionizodota.
1

226

do szkoy Teodora (o ktrym powiemy wicej bezporednio po Arkesilaosie). Byo dziesiciu Kratesw: pierwszy poeta Starej Komedii; drugi retor z Tralles, ucze Isokratesa; trzeci saper na subie Aleksandra; czwarty cynik, o ktrym bdzie mowa niej 1; pity filozof perypatetycki; szsty omawiany wanie akademik; sidmy gramatyk z Mallos; smy autor dzie geometrycznych; dziewity poeta epigramatyczny i dziesity filozof akademicki z Tarsu.

Rozdzia pity

Krantor
ok. 340290 p. n. e.

Krantor pochodzi z Soloi [w Cylicji], ale mimo e cieszy si powszechnym uznaniem rodakw, przenis si do Aten, gdzie razem z Polemonem sucha wykadw Ksenokratesa. Pozostawi komentarze filozoficzne o objtoci 30000 wierszy (przypisywane przez niektrych Arkesilaosowi). Zapytany, czym go uj Polemon, odpowiedzia: Tym, e nigdy nie mwi ani podniesionym, ani przyciszonym gosem". Gdy zachorowa, wycofa si w zacisze wityni Asklepiosa, wok ktrej odbywa czste spacery. Jednake ze wszystkich stron poczli napywa do uczniowie sdzc, i przebywa, tutaj nie z powodu choroby, ale dlatego, e zamierza zaoy szko. Wrd nich znalaz si rwnie Arkesilaos, ktry pragn, aby go Krantor, mimo
1

IV 85 nn.

227

e by jego mionikiem, poleci Polemonowi (o czym bdzie jeszcze mowa w rozdziale powiconym Arkesilaosowi).1 Odzyskawszy zdrowie Krantor zacz sam sucha wykadw Polemona, przez co zyska sobie powszechny podziw. Wedug pogosek zapisa swj majtek wartoci 12 talentw Arkesilaosowi. Na pytanie, gdzie chciaby by pochowany, odpowiedzia:
Najlepiej gdzie w onie miej ziemi.

Ukada podobno wiersze, ktre po opiecztowaniu zoy w wityni Ateny, w swym rodzinnym miecie. Poeta Teajtet opiewa go w nastpujcych wierszach:
Podoba si Krantor ludziom, ale jeszcze bardziej Muzom, on, ktry nie zazna staroci. Ty, ziemio, przyjmij do swego ona witego ma. Niechaj tam yje spokojnie i szczliwie.

Spord wszystkich poetw najwyej ceni Krantor Homera i Eurypidesa; uwaa bowiem za rzecz szczeglnie trudn pisa stylem tragicznym i jednoczenie wzbudza wspodczuwanie (). przytacza wiersz z Bellerofonta2:
Ach, biada! Dlaczego jednak biada? Wszak doznalimy tylko losu ludzkiego.

Krantorowi przypisuje si take ten oto na cze Erosa, znajdujcy si u poety Antagorasa:
W sercu moim zrodzio si zwtpienie co do twego niepewnego

wiersz

pochodzenia: Gzy mam ci, Erosie, nazywa pierwszym wrd niemiertelnych bogw, najstarszym ze wszystkich potomkw, ktrych przed laty
1 2

IV 29. Zaginiona tragedia Eurypidesa.

228

Ereb spodzi z krlewsk Noc w gbinach niezmierzonego Oceanu? A moe jeste synem Cyprydy przemylnej albo Gai, albo Wiatrw? W swych wdrwkach wywiadczasz ludziom wiele zego, ale i wiele dobrego; tote wygld twj dwojak ma posta.

Krantor mia wielki talent do tworzenia nowych wyrae. O pewnym poecie tragiku powiedzia na przykad, e ma gos nieobciosany i ykowaty; a o wierszach pewnego poety, e s objedzone przez mole; rozprawy Teofrasta byywedug jego powiedzenia pisane skorup ostrygi. Traktat O cierpieniu by jego najbardziej cenionym dzieem. Krantor zmar jeszcze przed Polemonem i Kratesem na wodn puchlin. A oto mj epigramat na jego cze:
Zoya ci, Krantorze, najgorsza ze wszystkich chorb i tak musiae zej w ciemne czelucie Plutona. Ty si tam cieszysz, ale Akademia i twoja ojczyzna Soloi pozbawione zostay czaru twych przemwie.

Rozdzia szsty

Arkesilaos
ok. 318242 p. n. e.

Arkesilaos, syn Seutesa, pochodzi (wedug trzeciej ksigi Kroniki Apollodora) z Pitane w Eolii. Wraz z nim i pod jego kierownictwem zacza si rednia Akademia. On pierwszy zaleca wstrzymywanie si od sdw z powodu sprzecznoci wystpujcych w rnych twierdzeniach; on rwnie zapocztkowa argumentacj na dwie strony, a przekazany przez Platona sposb

229

dowodzenia uczyni bardziej erystycznym1, stosujc metod pyta i odpowiedzi. Zbliy si w ten sposb do Krantora. By najmodszym z czterech braci, z ktrych dwaj pochodzili z tego samego ojca, a dwaj z tej samej matki. Z dwch ostatnich starszy by Pylades, a z dwch pierwszych Moireas, ktry te by opiekunem Arkesilaosa. Sucha wykadw swego rodaka matematyka Autolykosa, zanim si przenis do Aten; nastpnie odby z nim podr do Sardes. Pniej studiowa u muzyka Ksantosa z Aten; sucha take wykadw Teofrasta. W kocu przenis si do Akademii do Krantora. Tymczasem wspomniany wyej brat jego Moireas skoni go do zajcia si retoryk; ale Arkesilaosa pochaniaa ju filozofia. Zakochany w nim Krantor zapyta go sowami z Andromedy Eurypidesa2:
O dziewico, jeli ci uratuj, czy bdziesz mi wdziczna?

Na co Arkesilaos odpowiedzia nastpnym wierszem:

Prowad mi do swego domu, cudzoziemcze, jako niewolnic lub jako on.

Odtd Arkesilaos i Krantor yli razem. Niezadowolony z tego Teofrast mia powiedzie: Wysoce uzdolniony i rokujcy wielkie nadzieje modzieniec opuci moj szko". Niezwykle rzeczowy w argumentacji, rozmiowany w sztuce pisarskiej, Arkesilaos ima si take poezji. A oto jego epigramat na cze Attalosa:
Tzn. bardziej nadajcym si do polemiki, do zwalczania pogldw przeciwnika. Tragedia ta nie zachowaa si. znamy j tylko z fragmentw i z parodii u Arystofanesa w wicie Tesmoforiw.
2 1

230

Nie tylko zbroj byszczy Pergamon, lecz take jest czsto sawiony za swoje stada w witej Pisie. A jeli miertelnikowi wolno zdradzi wol nieba, to Pergamon bdzie w przyszoci jeszcze wicej opiewany.

Napisa rwnie epigramat ktry by mionikiem jego Eugamosa:

na cze Menodora, kolegi akademickiego,

Daleko ley Frygia, daleko lake wita Tyatejra, twoja ojczyzna, Menodorze, synu Kadanosa. Ale do strasznego Hadesu wszystkie drogi, skdkolwiek mierzone, s jednakowe, jak mwi przypowie. Tutaj ci Eugamos wznis pomnik z daleka widoczny, poniewa ze wszystkich, ktrzy mu suyli, bye mu najmilszy.

Ponad wszystkich ceni Homera i zawsze przed snem odczytywa fragmenty z jego pieni. A gdy rano zamierza si zagbi w lektur Homera, mawia, e udaje si do ukochanego. O Pindarze mwi, e jest niezrwnany w posugiwaniu si peni gosu i e z atwoci sypie nazwami i sowami. W modoci napisa studium o Ionie [z Chios]. Arkesilaos sucha take wykadw geometry Hipponika, o ktrym mwi artobliwie, e jest gnunym i ziewajcym ospalcem, chocia dobrze zna swj przedmiot. Geometria artowa zapewne podczas ziewania wpada mu przez usta. Ale kiedy Hipponika dotkn obd, Arkesilaos przyj go do swego domu i tak si nim opiekowa, e go wyleczy. Po mierci Kratesa Arkesilaos obj kierownictwo szkoy, ktrego si zrzek na jego korzy niejaki Sokratides. Zdaniem niektrych powstrzymywanie si od wydawania sdw ( ) w jakiejkolwiek kwestii miao by przyczyn tego, e nie napisa ani jednej ksiki. Inni znw utrzymuj, e zastano go

231

na poprawianiu jakiego tekstu, ktry wedug jednych wyda, wedug innych mia spali. Jak si zdaje, by wielbicielem Platona i posiada wszystkie jego dziea. Ale take naladowa Pyrrona jak twierdz niektrzy i powica si dialektyce, a ponadto przyswoi sobie metod argumentacji wprowadzon przez szko eretrejsk. Z tego te powodu Ariston powiedzia o nim:
Z przodu jest Platonem, z tyu Pyrronem, w rodku Diodorem 1

A Timon wyrazi si o nim w sposb nastpujcy:

Majc w sercu ow Menedema, pospieszy albo do tej bryy misa Pyrrona, albo do Diodora.

A nieco dalej kae mu tak mwi:

Popyn ku Pyrronowi i zgarbionemu wiekiem Diodorowi.

Przemwienia Arkesilaosa cechowaa wielka powaga i zwizo, w rozmowie za baczn zwraca uwag na odrnianie znacze wyrazw. By te surowym krytykiem i miao wypowiada swe myli. Z tego te wzgldu Timon rwnie i tak o nim powiedzia:
Myli mdre przeplata celnymi naganami.

Gdy pewien modzieniec przemawia zbyt zuchwale, powiedzia: Nie moe go tam kto trzepn w kark?" A znowu kogo, na kim ciyy powane zarzuty i kto przy tym twierdzi, i mu si wydaje, e nie moe by jedna rzecz wiksza od drugiej, zapyta, czy rzeczy szerokie na dziesi palcw i na sze palcw wydaj mu si jednakie? Kiedy indziej jaki Hemon z Chios, ktry bdc brzydkim chcia koniecznie
1

Jest to parodia 181 w VI ks. Iliady.

232

uchodzi za piknego i w tym celu nosi wytworne szaty, powiedzia do Arkesilaosa, e jego zdaniem mdrzec nie moe si zakocha. Ten mu odpar: Czy nawet wtedy, gdy jest tak pikny jak ty i nosi tak wytworne szaty?" A kiedy tene Hemon, ktry by przy tym podstarzaym i zniewieciaym rozpustnikiem, chcc podkreli nieprzystpno Arkesilaosa, skierowa do niego pytanie:
O czcigodna krlowo, czy mog mwi, czy mam umilkn?

Tak otrzyma odpowied:

Kobieto, dlaczego mwisz tak gniewnie, a nie zwyczajnie?

Gdy znw jaki gadua podej kondycji przeszkadza mu bardzo, zacytowa wiersz:
Nieumiarkowane gadanie jest cech dzieci niewolnikw l.

Innego gadu odprawi uwag, e zapewne nie mia nigdy strofujcej niaki. Zdarzao si rwnie, e pewnym osobom w ogle nie odpowiada. Jakiemu lichwiarzowi, ktry by take chciwy wiedzy, na jego owiadczenie, e czego nie wie, odpowiedzia sowami z Ojnomaosa Sofoklesa:
Take samiczka nie interesuje si kierunkiem wiatrw, jeli nie musi dostarczy pokarmu swojemu potomstwu2.

Pewnemu dialektykowi ze szkoy Aleksinosa, ktry nie umia wyjani poprawnie jakiego pogldu swego nauczyciela, opowiedzia przygod, jak mia Filoksenos z ceglarzami; gdy mianowicie posysza, jak
Dwa pierwsze fragmenty niezidentyfikowane. Trzeci z Eurypidesa. Tragedia ta zagina. W oryginale nieprzetumaczalna gra sw: oznacza potomstwo, ale take procent od poyczki.
2 1

233

faszywie piewaj jego pieni, rozdepta im cegy ze sowami: Tak jak wy niszczycie moje dzieo, tak ja niszcz wasze". Gniewa si na tych, co nie podjli studiw w odpowiednim czasie. Instynktowniel uywa w dyskusjach zwrotw takich, jak: Twierdz, e..." i Ten a ten (tu wymienia imi) nie zgodzi si z tym". Wielu uczniw naladowao jego styl mwienia i w ogle jego postaw. Arkesilaos odznacza si niezwyk pomysowoci w celnym odpieraniu zarzutw i zdolnoci sprowadzania toku dyskusji do waciwego tematu, a potrafi si przy tym dostosowa do kadej sytuacji. W umiejtnoci przekonywania nie mia sobie rwnego. Nic wic dziwnego, e wielu uczniw cigao do jego szkoy, mimo e byli naraeni na docinki mistrza. Znosili jednak to wszystko z prawdziw przyjemnoci; odznacza si bowiem niezwyk dobroci i umia budzi nadzieje w swoich suchaczach. W yciu prywatnym okazywa wielk szlachetno, gotw w kadej chwili wiadczy dobrodziejstwa. W najwyszym stopniu skromny, unika podzikowa. Gdy pewnego razu odwiedzi chorego Ktezibiosa i zobaczy, jak mu doskwiera bieda, wsun mu niepostrzeenie pod poduszk sakiewk z pienidzmi. A gdy ten j pniej znalaz, powiedzia: Oto art Arkesilaosa". Rwnie i przy innej okazji przesa mu 1000 drachm. Kiedy indziej znw przedstawi Eumenesowi Archiasa z Arkadii, ktry nastpnie uzyska wysokie stanowisko na dworze. Jako czowiek hojny i bynajmniej nie przyInstynktownie (), a nie wiadomie, poniewa zgodnie ze swoim zaleceniem powstrzymywania si od sdw (epoche) nie powinien by niczego twierdzi ani mwi o wyraaniu zgody.
1

234

wizany do pienidzy, zjawia si pierwszy na imprezach, na ktre wstp by drogi, a zwaszcza uczszcza gorliwie na wystawy urzdzane w domach Archekratesa i Kallikratesa, gdzie za wstp pacio si zot monet. Wielu wspomaga swymi zasobami i udziela potrzebujcym zapomg pieninych. Gdy kto pewnego razu wypoyczy od niego srebrne naczynie na przyjcie goci i nie zdradza bynajmniej ochoty do zwrotu, nie upomina si o nie i udawa, e o niczym nie pamita. Wedug innej wersji mia t waz wypoyczy celowo, a gdy zostaa zwrcona, ofiarowa j oddajcemu, gdy by to czowiek ubogi. W Pitane mia swj majtek, a brat jego Pylades przesya mu stamtd zaopatrzenie. Ponadto Eumenes, syn Filetairosa1, wspiera go znacznymi sumami pieninymi; z tego te wzgldu Eumenes by jedynym ze wspczesnych wadcw, ktremu Arkesilaos dedykowa swoje pisma. Podczas gdy wielu Ateczykw nadskakiwao Antigonosowi i gdy tylko przybywa do Aten, wybiegao na jego spotkanie, Arkesilaos pozostawa w domu, nie chcc si narzuca wadcy. czyy go przyjacielskie stosunki z Hieroklesem, dowdc zaogi [macedoskiej] w Munichii i Pireusie; przy okazji wit goci zawsze u niego. Hierokles usilnie nakania go, aby odda naleny hod Antigonosowi, ale daremnie: bo oto doszedszy do bramy wejciowej, Arkesilaos zawsze zawraca. A gdy po bitwie morskiej2 wielu skadao wizyty Antigonosowi bd pisao do listy panegiryczne, Arkesilaos milcza. Chcc si przysuy
Eumenes I, wadca Pergamonu, by w rzeczywistoci synowcem Filetairosa. 2 Po zwycistwie Antigonosa Gonatasa nad flot egipsk w pobliu wysp Kos i Andros w r. 263 p. n. e. Wtedy Antigonos podbi te Ateny.
1

235

swemu miastu ojczystemu, podj si jednak poselstwa do Antigonosa do Demetriady, lecz celu nie osign. Cay czas spdza w Akademii, stronic od polityki. W czasie pobytu w Atenach zatrzyma si kiedy duej w Pireusie, gdzie roztrzsa rne zagadnienia; uczyni to z przyjani dla Hieroklesa, co jednak wielu miao mu za ze l. Arkesilaos by bardzo rozrzutny, zupenie jak Arystyp; chtnie bra udzia w ucztach, jednake wycznie z ludmi o podobnych pogldach. y jawnie z dwiema elejskimi heterami: Fil i Teodot, a tym, ktrzy go za to ganili, przytacza maksymy Arystypa 2. Nie by te obojtny na wdziki chopcw. Z tej racji stoik Ariston z Chios i jego uczniowie zarzucali mu, e deprawuje modzie i sieje zepsucie. Wedug pogosek Arkesilaos kocha si w Demetriosie, tym, ktry pyn do Cyreny, a take w Kleocharesie z Myrlei. O nim to mia powiedzie do biesiadnikw, e chce drzwi mu otworzy, a ten je zamyka. Kleochares by take mionikiem Democharesa, syna Lachesa, i Pytoklesa, syna Bugelosa. Gdy pewnego razu Arkesilaos przyapa ich na gorcym uczynku, powiedzia, e im askawie wybacza. Z tego powodu jego nieprzyjaciele, o ktrych bya ju mowa, zatruwali mu ycie i wymiewali go, e zabiega o popularno. Najbardziej napadali na niego zwolennicy perypatetyka Hieronima, zwaszcza wtedy, gdy Arkesilaos zaprasza przyjaci na uroczysto urodzinow Halkioneusa, syna Antigonosa, ktry z tej okazji
Poniewa Hierokles (macedoskich). 2 Por. wyej II 69, 74 i 75.
1

by

dowdc

wojsk

okupacyjnych

236

przysya zazwyczaj znaczne sumy pienine. Arkesilaos unika z reguy dyskusji przy winie; a gdy Aridelos poprosi go, aby zabra gos na temat poruszonego przeze zagadnienia, odpowiedzia: Szczegln zalet filozofii jest wanie to, e potrafi wybra odpowiedni por dla kadej rzeczy". Na temat wysuwanego przeciw niemu zarzutu, e szuka poklasku u tumu, Timon midzy innymi taki wiersz uoy:
Rzekszy to, zanurzy si w otaczajcy tum, a ten go podziwia, jak piskliwe ziby sow, dowodzc gono jego prnoci, poniewa schlebia tumom. Zaiste, niewielka to zasuga. Dlaczego si nadymasz jak gupiec?

W rzeczywistoci Arkesilaos by tak daleki od wszelkiej prnoci, e nawet swoich uczniw nakania do suchania wykadw innych filozofw. A pewnego modzieca z Chios, ktremu nie podobay si jego wykady i ktry wola wykady wspomnianego ju Hieronima, osobicie zaprowadzi do tego filozofa i zachca do posuszestwa i pilnoci. Opowiadano o nim inn jeszcze zabawn anegdot: gdy kto go zapyta, dlaczego uczniowie z innych szk przychodz do Epikura, a nigdy na odwrt, odpowiedzia: Bo mczyzna moe si sta eunuchem, ale eunuch nie moe si sta mczyzn". Gdy poczu, e zblia si kres ycia, zapisa cay swj majtek bratu Pyladesowi z wdzicznoci za to, e w tajemnicy przed [jego starszym bratem i opiekunem] Moireasem zawiz go na Chios, a nastpnie do Aten. Nie mia ani ony, ani dzieci. Sporzdziwszy trzy odpisy testamentu, jeden zoy w Eretrii u Amfikritosa, drugi w Atenach u jednego ze swych przyjaci, trzeci za przesa do miasta ojczystego swojemu krewnemu Taumazjasowi z prob o przechowanie.

237

Do niego te skreli nastpujce sowa: Arkesilaos pozdrawia Taumazjasa. Przekazaem Diogenesowi swj testament, aby ci go dorczy. Coraz wiksze osabienie i zy stan zdrowia skoniy mnie do sporzdzenia testamentu z t gwnie myl, aby w razie, gdyby mi si co przydarzyo, mier moja nie narazia ciebie, tak bardzo do mnie przywizanego, na jakie straty. Powierzyem przeto mj testament tobie, ktry zasugujesz na najwiksze zaufanie ze wszystkich, zarwno ze wzgldu na wiek, jak i na nasze bliskie pokrewiestwo. Pomnij wic na bezgraniczne zaufanie, jakim ci darz, staraj si by wobec mnie sprawiedliwy, tak aby to, co si odnosi do ciebie, zostao przeprowadzone w sposb godziwy wedug mej woli. Kopia testamentu jest zoona w Atenach u jednego z moich przyjaci oraz w Eretrii u Amfikritosa. Arkesilaos zmar, jak donosi Hermippos, popadszy w obkanie na skutek naduywania mocnego wina, w podeszym ju wieku lat siedemdziesiciu piciu. Ateczycy otaczali go wyjtkow czci. A oto wiersz, ktry mu powiciem:
Arkesilaosie, jak moge tak miar przekroczy w uywaniu mocnego wina, e popad w obkanie? Nie tyle opakuj twoj mier, lecz e wzgardzi Muzami w kieliszku przebrawszy miar.

Byo jeszcze trzech innych ludzi noszcych to samo imi, mianowicie: poeta Starej Komedii, poeta elegijny oraz rzebiarz, ktremu Simonides powici taki oto wiersz:
Oto posg Artemidy, wykonany za dwiecie drachm paryjskich ze znakiem koza.

238

Wykona go Arkesilaos, zacny syn Aristodika, rkami wprawnymi w sztuce Ateny.

Wedug Kroniki Apollodora w kwiecie wieku mskiego by nasz filozof w czasie sto dwudziestej Olimpiady [300296 p. n. e.].
Rozdzia sidmy

Bion
ok, r. 300 p. n. c.

Bion pochodzi z Borystenes. O swych rodzicach i o okolicznociach, ktre go przywiody do filozofii, opowiedzia szczegowo Antigonosowi [Gonatasowi]. Gdy go ten zapyta:
Kto ty? Z jakiego ludu? I gdzie twa ojczyzna? l

Bion, wyczuwajc w tym pytaniu ironi, odpar: Ojciec mj by wyzwolecem takim, co to nos sobie rkawem wyciera (chcc w ten sposb zaznaczy, e by handlarzem ryb marynowanych), z pochodzenia Borystenit, bez wasnego oblicza, ale za to ze znakami na twarzy, ktre mu wasnorcznie wypisa jego srogi pan. Matka moja z takiej si wywodzia sfery, e mg j polubi tylko taki czowiek, jak mj ojciec to znaczy z domu publicznego. Za oszukiwanie urzdu skarbowego ojciec mj zosta wraz z ca rodzin sprzedany w niewol. Ja, jako modzieniec o duym wdziku, zostaem wykupiony przez pewnego retora, ktry mi te po mierci zostawi cay swj majtek. A ja podarem i spaliem wszystkie jego pisma, nastpnie
1

Odyseja X 325.

239

za przeniosem oddaem filozofii.

si

do

Aten,

gdzie

si

cakowicie

Takim to rodem i tak krwi mog si poszczyci1.

Oto moja historia. Mogliby ju Perseusz i Filonides przesta j rozpowszechnia. Wydaj o mnie opini, ale tylko na podstawie znajomoci mnie". Mwic prawd, Bion by sprytnym i przebiegym sofist, ktry dostarczy przeciwnikom filozofii wielu okazji do jej zniesawiania. W pewnych sytuacjach by pompatyczny i nawet zdolny do arogancji. Pozostawi wiele rozpraw i sporo sentencji, ktre si okazay poyteczne w praktycznym stosowaniu. Gdy mu na przykad zarzucano, e nie zabiega o pewnego modzieca, odpar: Nie mona przecie zapa mikkiego sera na wdk". Zapytany pewnego razu, kto doznaje najwikszej trwogi, odrzek: Ten, kto usilnie pragnie by szczliwym". Zapytany o rad, czy si eni bo i t sentencj jemu si przypisuje powiedzia: Jeeli si oenisz z brzydk, bdzie twoim nieszczciem, jeeli za z adn, bdziesz j dzieli z innymi" 2. O staroci mwi, e jest przystani za, albowiem wszelkie zo szuka w niej schronienia. Saw nazywa matk cnt, a pikno obcym dobrem3. Bogactwo jest wedug niego nerwem potgi. Do kogo, kto roztrwoni cay swj majtek, powiedzia: Amfiaraosa pochona ziemia, ty natomiast pochone swoj ziemi". Mwi, e jest wielkim nieszczciem
Iliada VI 211. W oryg. gra sw: . To samo powiedzenie zostao w VI 3 przypisane Antystenesowi, twrcy szkoy cynikw, pod ktrej wpywem znajdowa si Bion. 3 tzn. nic dobrem prawdziwym, autonomicznym, lecz tylko dobrem relatywnym. Tak uwaali wszyscy cynicy.
2 1

240

nie mc znie nieszczcia. Potpia tych, co pal zmarych, jak gdyby byli pozbawieni czucia, a rwnoczenie okadzaj ich, tak jakby mogli to poczu. Czsto powtarza, e lepiej jest ofiarowywa wasne wdziki, ni ubiega si o zdobycie cudzych; to ostatnie bowiem szkodzi i ciau, i duszy. Stawia Sokratesowi zarzut, e jeeli poda Alkibiadesa, a rwnoczenie si powstrzymywa, to by gupcem; jeeli natomiast nie poda, to postpowanie jego nie miao w sobie nic osobliwego. Zwyk by mawia, e droga do Hadesu jest wygodna, skoro mona tam doj z zamknitymi oczyma. Alkibiadesa gani za to, e jako modzieniec odwodzi mw od on, a w pniejszym wieku ony od mw. Podczas gdy Ateczycy zajmowali si retoryk, on uczy na Rodos filozofii. Gdy kto go za to krytykowa, odpowiedzia mu: Skoro przyniosem na targ pszenic, czy mog sprzedawa jczmie?" Mawia te, e ci, co s w Hadesie, byliby bardziej ukarani, gdyby musieli nosi wod w caych naczyniach, a nie w dziurawych1. Pewnemu gadatliwemu osobnikowi, ktry go prosi o pomoc w sdzie, powiedzia: Zadouczyni twej probie, jeeli na spraw przylesz adwokata, a sam si nie zjawisz". Gdy w czasie podry morskiej w zej kompanii wpad w rce korsarzy, towarzysze jego zawoali: Jeeli zostaniemy rozpoznani, zginiemy"; a on na to: Ja za zgin, jeeli nie zostan rozpoznany". Wysokie mniemanie o sobie uwaa za hamulec postpu. O pewnym bogatym skpcu powiedzia: To nie on posiada majtek, lecz majtek go posiada". O skpcach mwi, e troszcz si o bogactwo jak o swoj wasno, ale nie
1

Aluzja do kary Danaid w podziemiu.

241

cign ze adnych korzyci, jakby byo cudz wasnoci. W modoci powinnimy si odznacza mstwem, w staroci rozumem. Roztropno powiada tak si wyrnia wrd wszystkich cnt, jak wzrok wrd innych zmysw. O staroci nie wolno le mwi, bo wszyscy obiecujemy sobie j osign. Do pewnego zoliwca, ktry mia wyranie zmartwion min, odezwa si w te sowa: Nie wiem doprawdy, czy ciebie jakie zo spotkao, czy kogo innego co dobrego". Twierdzi, e niskie pochodzenie nie sprzyja szczeremu i otwartemu wypowiadaniu si, poniewa:
Odbiera odwag mowi, chociaby mia mne serce1.

Jeli idzie o przyjaci, to naley si stara, aby ich wszystkich zatrzyma przy sobie, eby si nie narazi na zarzut, e si przyjanimy ze zymi albo odtrcamy dobrych. Najpierw, gdy by uczniem Kratesa, szed za Akademi; nastpnie, przyswoiwszy sobie nauk cynikw, wdzia wytarty paszcz i przerzuci przez rami torb ebracz. Tylko zreszt t jedyn zmian zbliy swoje obyczaje do nauki cynickiej. Pniej, po wysuchaniu wykadw Teoddra Ateisty, posugujcego si wszelkimi rodzajami sofistycznej argumentacji, przyczy si do jego zwolennikw. Sucha rwnie wykadw perypatetyka Teofrasta. Mia w sobie co teatralnego i celowa w sztuce omieszania rnych rzeczy, uywajc w tym celu wyrazw drastycznych i rubasznych. Poniewa twierdzi, e posuguje si rnymi stylami mowy, Eratostenes powiedzia o nim, e pierwszy ubra filozofi w kwiecist szat. Zdradza te uzdolnienia do parodii. Oto prbka:
1

Eurypides, Hippolit 424.

242

O subtelny Archytasie, zrodzony z dwikw, szczliwy w swej dumie, ze wszystkich ludzi najbieglejszy w wywoywaniu najwikszych sporw1.

Z muzyki i geometrii po prostu szydzi. By te rozrzutny i z tej przyczyny wdrowa z miasta do miasta; czsto trzymay si go rne figle. Na przykad nakoni na Rodos marynarzy, aby si przebrali w stroje uczniowskie i towarzyszyli mu. Nastpnie z ca t gromad wpad do gimnazjum, zwracajc na siebie powszechn uwag. Mia zwyczaj adoptowa jednego spord modziecw dla zaspokajania swych potrzeb erotycznych, ale take i w tym celu, aby mc darzy go yczliwoci. By ogromnie samolubny, chocia podkrela dobitnie maksym: Dobro przyjaci jest wsplnym dobrem". Dlatego te, chocia tylu mia suchaczy, aden z nich nie by uwaany za jego ucznia. Jednake niektrych zdoa sprowadzi na drog rozpusty. Na przykad Betion, nalecy do cilejszego grona jego suchaczy, mia pewnego razu zwrci si do Menedemosa z nastpujcymi sowami: Wprawdzie, Menedemosie, noce spdzam z Bionem, ale jestem przekonany, e nic zego std dla mnie nie wyniko". W rozmowach z uczniami wystpowa czsto gwatownie przeciwko bogom, korzystajc w tym z nauki Teodora. Ale gdy zachorowa, da si namwi do noszenia amuletw tak przynajmniej opowiadali ludzie z Chalcydy, gdzie umar i do odwoania blunierstw, jakie rzuca na bstwa. Nie majc nikogo, by si nim zaopiekowa, znalaz si w przykrej sytuacji; dopiero Antigonos przysa
1

Wiersze te s parodi Iliady III 182, I 146 i XVIII 170.

243

mu dwch sucych. Jak donosi Favorinus w Historiach rozmaitych, sam krl przyby do wtedy w lektyce. Z choroby tej ju si nie podnis. O tym, jak umiera i jakie mu stawiaem zarzuty, napisaem w tych oto sowach:
Syszymy, jak Bion, zrodzony w Borystenos w Scytii, mwi, e bogowie w rzeczywistoci nie istniej. Gdyby by z uporem trwa przy tym pogldzie, mona by susznie powiedzie: Myli zgodnie ze swym przekonaniem, bdnym wprawdzie, ale tak zawsze myla". Jednake teraz, zoony przewlek chorob i zdjty strachem przed mierci, on, ktry twierdzi, e nie ma bogw, nic spojrza nawet nigdy na wityni i szydzi z ludzi nioscych bogom ofiary, nie tylko napenia nozdrza bogw rozkosznym zapachem ofiar, unoszcym si nad ogniskiem otarza i nad stoem ofiarnym, nie tylko mwi: Zgrzeszyem, przebaczcie!", lecz skwapliwie nadstawia szyj staruszce, aby poddaa j dziaaniu czarw, i peen nadziei rzemieniami sobie krpuje posusznie ramiona. Nad drzwiami umieci gazki szaszaku1 i wawrzynu, gotw na wszystko, byle tylko nie umrze. Gupiec, chcia kupi bogw za okrelon cen, jak gdyby istnienie bogw zaleao od tego, czy Bion w nich raczy uwierzy. Ta mdro ju nie pomoe, by gupiec nie przemieni si w popi. Wyciga teraz rk do Plutona, woajc: Pozdrowiony bd, Plutonie".

Znano dziesiciu Bionw: pierwszy, wspczesny Ferekydesa z Syros, by autorem dwch ksiek napisanych w dialekcie joskim i pochodzi z wyspy Prokonnezos; drugi, Syrakuzaczyk, wydawa podr1

Jest to gatunek ciernistego krzewu.

244

czniki retoryczne; trzecim by nasz filozof; czwarty ze szkoy Demokryta, matematyk z Abdery, pisa w dialekcie attyckim i joskim. On pierwszy twierdzi, e istniej okolice, gdzie noc trwa sze miesicy i tyle samo dzie. Pitym by autor dziea O Etiopii, rodem z Soloi; szstym retor, autor dziea w dziewiciu ksigach noszcych imiona poszczeglnych Muz; sidmym poeta liryczny; smym rzebiarz z Miletu, wspomniany rwnie przez Polemona; dziewitym poeta tragiczny, nalecy do tzw. tarsyjczykwl; dziesitym by rzebiarz z Klazomen albo z Chios, o ktrym wspomina Hipponaks.

Rozdzia smy

Lakydes
kierowa Akademi ok. 242216 p. n. e.

Lakydes, syn Aleksandra, pochodzi z Cyreny. By zaoycielem Nowej Akademii i nastpc Arkesilaosa. Jako m cieszcy si najwyszym uznaniem mia licznych naladowcw. Chocia od wczesnej modoci przywyky do wytonej pracy i ubogi, mia wiele uroku i by szczeglnie miy w obcowaniu. Rwnie i w prowadzeniu swego gospodarstwa zdradza duo dowcipnej pomysowoci. Gdy mianowicie wzi co ze spiarni, zamyka j i piecztowa, a przez may otwr wrzuca sygnet do rodka, aby w ten
Z Tarsu pochodzio kilku wybitnych stoikw, od ojczystego miasta zwanych tarsyjczykami: Heraklides z Tarsu, Zenon z Tarsu, Antypater z Tarsu, Archedemos z Tarsu.
1

245

sposb zapobiec niezauwaonemu wynoszeniu przechowywanych tam rzeczy. Sudzy jednake szybko si zorientowali: rozrywali piecz i zabierali, co tylko chcieli, nastpnie za sygnet wrzucali w ten sam sposb przez otwr do spiarni. Czynic to, nigdy nie zostali przychwyceni na gorcym uczynku. Wykady Lakydes miewa w Akademii, w ogrodzie zaoonym przez krla Attalosa; ogrd ten od nazwiska scholarchy zosta nazwany Lakydeion. By te jedynym, jak daleko pami siga, ktry jeszcze za ycia przekaza kierownictwo szkoy swoim nastpcom, a byli nim focyjczycy Telekles i Euandros. Od Euandrosa przej nastpnie kierownictwo Hegezinus z Pergamonu, a od niego z kolei Karneades. Przypisuj Lakydesowi rne dowcipne powiedzenia. Gdy mianowicie Attalos wezwa go do siebie, odpowiedzia: Posgi lepiej oglda z daleka". Gdy w podeszym ju wieku zaj si geometri, kto mu powiedzia: Czy to jest waciwy czas?" A Lakydes na to: Jak to, czy jest jeszcze nie czas?" Pocztek jego scholarchatu przypada na czwarty rok sto trzydziestej czwartej Olimpiady [241240 p. n. e.]; funkcj t sprawowa przez dwadziecia sze lat. Zmar wskutek paraliu wywoanego nadmiernym piciem. Napisaem o nim taki wiersz:
Take i ciebie, Lakydesie jak gosi fama Bakchus porwa i zawlk do podziemnego Hadesu. Zaiste to jest prawd: gdy w nadmiernej iloci bg wina przeniknie ciao, rozprzega czonki; std te wywodzi si jego imi: Lyaios1. = rozwizywa, rozprzega, ale take uwalnia, wyzwala. Bachus mia przydomek jako bg wina wyzwalajcego od trosk.
1

246

Rozdzia dziewity

Karneades
ok. 213129 p. n. e.

Karneades by synem Epikomosa albo, jak podaje Aleksander w Sukcesjach, Filokomosa. Pochodzi z Cyreny. Rozczytywa si w pismach stoickich, a zwaszcza w dzieach Chryzypa, ktrego zwalcza w umiarkowany sposb i z pogod ducha, jak wiadczy o tym jego powiedzenie: Gdyby nie byo Chryzypa, i mnie by nie byo". By wzorem pracowitoci. W fizyce by mniej biegy ni w etyce. Oddawa si filozofii z tak pasj, e nie mi czasu na obcinanie sobie wosw i paznokci. Tak cieszy si powag w filozofii, e nawet retorzy opuszczali swoje szkoy i przychodzili do niego, aby sucha jego wykadw. Mia niezwykle silny i doniosy gos, tak e prowadzcy w pobliu zajcia gimnazjarcha zwrci si do z prob, aby tak gono nie krzycza; na co Karneades odpowiedzia: Daj mi wobec tego jak miar gosu", a gimnazjarcha z kolei odrzek trafnie: Twoi suchacze s najlepsz miar". By nader skonny do ganienia innych, a w dyskusji niezwyciony. Z wyej podanych powodw unika nawet zaprosze na uczty. Favorinus opowiada w Historiach rozmaitych, jak Karneades doci swojemu uczniowi Mentorowi z Bitynii, ktry si zaleca do jego naonicy. Ot w rodku wykadu, na ktry przyszed te Mentor, powiedzia, parodiujc poet:

247

Krci si tu jaki starzec morski, nieomylny i w ogle podobny kubek w kubek do Mentora z postaci i z gosu. Niechaj ogosz heroldowie, e ma by z tej szkoy wygnany1.

Na co ten, wstajc odpar natychmiast:

Heroldowie to obwiecili, a tum zgromadzi si natychmiast2.

W obliczu mierci okazywa pono brak mstwa; ustawicznie powtarza: To, co natura stworzya, znowu niebawem zniszczy". A gdy si dowiedzia, e Antypater odebra sobie ycie zaywajc trucizn, obudzia si w nim ch przeciwstawienia si mierci i powiedzia: Dajcie wic i mnie". A gdy go zapytali: Co?" odpowiedzia: Wina z miodem". Gdy umiera, nastpio zamienie ksiyca, jak gdyby mu chciaa okaza wspczucie jak si kto wyrazi najpikniejsza po socu gwiazda. Apollodor donosi w Kronice, e odszed ze wiata ludzi w czwartym roku sto szedziesitej drugiej Olimpiady [129128 p. n. e.]. Zachoway si listy Karneadesa do Ariaratesa, krla Kappadocji. Inne przypisywane mu teksty pochodz od jego uczniw, bo on sam adnych pism nie pozostawi. Napisaem o nim wiersz w metrum logaedycznym i archebulijskim:3

Karneades poczy tutaj dwa rne wiersze z Odysei, mianowicie: IV 384 i (zmieniajc rodzajnik na mski) II 268 lub 401. Starzec morski to Proteus, boek morski, majcy dar zmieniania postaci. Mentor wystpuje w Odysei jako mdry starzec, przyjaciel Odyseusza i opiekun jego domu, ktrego posta przybraa Atena, kiedy ukazaa si Telemachowi. 2 Iliada II 52. 3 Wiersz logaedyczny jest to wiersz daktyliczny w rytmie trochaicznym, na przykad poczone w wiersz cztery daktyle i trzy trocheje. Nazwa wywodzi si std, e wiersz ten w pewnym sensie skada si

248

Dlaczego, o Muzo, chcesz, bym gani Karneadesa? Nie zna go zgoa, kto nie wiedzia, jak bal si mierci. Gdy go trawiy suchoty, najgorsza z chorb, nie chcia umiera. Ale kiedy si dowiedzia, e Antypater odebra sobie ycie wypiwszy trucizn, zawoa: Dajcie i mnie napi si czego." Ale czego?" Dajcie mi wina z miodem." W kko powtarza: To, co natura stworzya, znowu niebawem zniszczy". Mimo to nie byo mu spieszno zej pod ziemi a mg wczeniej i atwiej dosta si do Hadesu 1.

Mia podobno na oczach katarakt, o czym nie wiedzia. Kaza niewolnikowi zapali wiato, a gdy ten to uczyni i powiedzia: Oto lampa" Karneades na to: Dobrze, a wic czytaj". Spord licznych jego uczniw najsawniejszy by Kleitomachos, o ktrym bdzie niej mowa. By ponadto inny jeszcze Karneades, zimny poeta elegijny.

Rozdzia dziesity

Kleitomachos
kierownik Akademii od 129 p. n. e.

Kleitomachos pochodzi z Kartaginy. Waciwe jego imi byo Azdrubas. W ojczynie swej uczy si filozofii w jzyku macierzystym 2. W wieku lat czterdziestu przyby do Aten, gdzie sucha wykadw Karneadesa. Ten szybko si pozna na jego pracowitoci, zachci
z czci poetyckiej () i prozaicznej (). Wiersz archebulijski jest utworzony z czterech anapestw i jednego amfibracha. 1 Tzn. mg sam odebra sobie ycie, jak np. jego wspczesny, stoik Antypater z Tarsu (por. wyej 64). 2 Tj. fenickim.

249

go do nauczenia si jzyka greckiego i zaj si jego wyksztaceniem. Kleitomachos odznacza si tak wielk pilnoci, e napisa ponad czterysta ksig. Obj po Karneadesie kierownictwo szkoy, a w pismach swych zaj si w pierwszym rzdzie objanianiem nauki swego mistrza. By dobrze obeznany z nauk trzech szk: Akademii, Perypatu i Stoi. Akademikw w oglnoci Timon wyszydzi w nastpujcym wierszu:
Ani rozwleko akademikw, pozbawiona soli [attyckiej].

Dokonawszy w ten sposb przegldu akademikw, nastpcw Platona, przejdmy teraz do wywodzcych si od Platona perypatetykw, na ktrych czele stoi Arystoteles.

250

KSIGA PITA

Arystoteles i perypatetycy

251

Rozdzia pierwszy

Arystoteles
384322 p. n. e.

Arystoteles, syn Nikomacha i Faistydy, pochodzi ze Stagiry. Jak podaje Hermippos w dziele O Arystotelesie, Nikomachos wywodzi swj rd od Nikomacha, syna Machaona, a wnuka Asklepiosa i by lekarzem nadwornym i przyjacielem krla macedoskiego Amyntasa. Arystoteles by najzdolniejszym uczniem Platona. Zgodnie z tym, co pisze Timoteos z Aten w ywotach, wadliwie wymawia niektre goski 1, a nadto jak mwi mia bardzo chude nogi, malekie oczy, ubiera si wykwintnie, nosi piercienie i przesadnie pielgnowa zarost. Wedug Timoteosa mia z naonic Herpylid syna Nikomacha. Odszed od Platona jeszcze za ycia mistrza, ktry podobno powiedzia: Arystoteles porzuci nas tak, jak rebi porzuca matk, ktra je zrodzia". Hermippos w ywotach podaje, e w czasie kiedy Arystoteles w imieniu Ateczykw uda si z poselstwem do krla Filipa, kierownictwo Akademii obj Ksenokrates, a kiedy Arystoteles powrci i zobaczy, e szko proPor. Plutarch, De aud. poet. 8. 26 B; najprawdopodobniej chodzi tu o wymawianie goski r".
1

252

wadzi kto inny, wybra w Liceum miejsce odpowiednie do przechadzek i przechadzajc si tam codziennie a do momentu namaszczenia si oliw, filozofowa ze swoimi uczniami. Std wzia pocztek nazwa szkoa perypatetycka" 1. Wedug innych natomiast nazwa ta pochodzi std, e Arystoteles, przechadzajc si razem z zaywajcym spacerw po przebytej chorobie Aleksandrem, roztrzsa z nim pewne zagadnienia. Kiedy liczba jego uczniw zwikszya si, rozpocz normalne wykady przed audytorium siedzcym. Mia wtedy powiedzie2:
Nie godzi si milcze i da mwi Ksenokratesowi3.

Wyrabia te w swych uczniach umiejtno prowadzenia dyskusji na dany temat, a jednoczenie nie zaniedbywa wicze z retoryki. Nastpnie uda si do eunucha Hermiasa, tyrana Atarneusu, z ktrym wedug jednych miay go czy miosne stosunki, a wedug innych, np. wedug wiadectwa Demetriosa z Magnezji (w dziele O poetach i pisarzach o tym samym imieniu) powinowactwo, Hermias da mu bowiem za on swoj crk lub bratanic. Ten sam autor podaje, e Hermias, rodem z Bitynii, by kiedy niewolnikiem Eubulosa; nastpnie zamordowa swego pana [i obj po nim wadz]. Arystyp natomiast mwi w pierwszej ksidze dziea O rozpucie w dawniejszych czasach, e Arystoteles zakocha si w konkubinie Hermiasa i za jego zgod oeni si z ni, a w nadmiarze radoci urzdzi uroczysto ofiarn, jak Ateczycy urzdzaj ku czci Demetry z Eleuzis. Na cze Hermiasa za
1 2 3

znaczy po grecku przechadza si". Eurypides, Filoktet fr. 785. Dind. 796 Nauck. Niektrzy czytaj tu: Isokratesowi".

253

napisa hymn, ktry niej si przytacza. Nastpnie przebywa w Macedonii na dworze Filipa i zajmowa si nauczaniem jego syna Aleksandra. Baga Aleksandra, aby odbudowa jego miasto rodzinne, ktre Filip zniszczy, i uzyska to. Uoy te prawa dla jego poddanych. Naladujc Ksenokratesa, nada szkole przepisy, wedle ktrych co dziesi dni kto inny mia by kierownikiem. Gdy Arystoteles uzna, e ju dostatecznie wprowadzi Aleksandra w nauk, powrci do Aten, poleciwszy na swego nastpc swego siostrzeca Kallistenesa z Olintu. Ten jednak zbyt swobodnie odzywa si do krla i nie chcia stosowa si do rad Arystotelesa, tote filozof, jak mwi, zgani go w nastpujcych sowach:
Krtko mi, dziecko, poyjesz, gdy tak bdziesz mwi1.

Tak si te stao. Podejrzany o udzia w spisku Hermolaosa przeciw Aleksandrowi, zosta umieszczony w elaznej klatce, gdzie zjadao go robactwo i nieczysto, i tak obwoony by po kraju, a rzucony na poarcie lwu ycie zakoczy. Arystoteles za, powrciwszy do Aten, sta na czele swej szkoy jeszcze okoo trzynastu lat, po czym schroni si do Chalcydy, gdy hierofanta2 Eurymedon oskary go o bezbono albo, jak mwi Favorinus w Historiach rozmaitych, gdy oskary go Demofilos o to, e napisa hymn na cze wyej wspomnianego Hermiasa oraz e umieci na jego posgu w Delfach nastpujcy epigramat:
Tego, co bezbonie przekroczy wite prawa bogw, zabi krl Persw uzbrojonych w uki.
1 2

Iliada XVIII 95. Kapan misteriw eleuzyskich.

254

Nie pokona go dzid w otwartej walce, ale podstpnie wiary jego naduywszyl.

Jak podaje Eumelos w pitej ksidze Historii, Arystoteles zakoczy ycie wypiwszy trucizn; y lat siedemdziesit. Ten sam autor mwi, e majc trzydzieci lat rozpocz studia u Platona, ale myli si, bo Arystoteles umar majc szedziesit cztery lata, a do szkoy Platona wstpi majc lat siedemnacie. Wspomniany wyej hymn [na cze Hermiasa] tak brzmi:
O cnoto! Ludzkich cierpie rdo! Najpikniejszy cudzie ycia! Dla twego piknego oblicza, dziewico, i umrze w Helladzie jest losem szczliwym, i cierpie nieznony trud warto. Tak sercu dajesz niemierteln odwag, cenniejsz od zota, milsz od rodzicw i od sodkiego snu. Dla qiebie Herakles oraz Zeusa synowie i Ledy3 wiele znieli, aeby dokona czynw wiadczcych o twojej mocy. Z tsknoty ku tobie Achilles i Ajas w Hadesa dom weszli. Dla twojej piknej postaci take m z Atarneusu wyrzek si blasku sonecznego. Godne s pieni jego czyny, a Muzy, cry Mnemozyny, dadz mu niemiertelno, powikszajc cze Zeusa, boga gocinnoci, w nagrodo za wierno w przyjani.

A oto i nasz epigramat na cze Hermiasa:

Eurymedon, misteriw bdc przewodnikiem. Arystotelesa oskary chcia o bezbono.

Hermias zosta podstpnie pojmany i po okrutnych torturach ukrzyowany w Suzie w r. 344 p. n. e. na rozkaz krla Artakserksesa III Ochosa za sympatie promacedoskie i prohelleskie. Tortury znis bohatersko. 2 Dioskurowie Kastor i Polluks.

255

len, wziwszy trucizn, uszed tak bez trudu: zwyciy zdoa niesprawiedliwe oskarenie sykofanta.

Favorinus podaje w Historiach rozmaitych, e Arystoteles by pierwszym, ktry uoy sam swoj mow obrocz przeciw wytoczonemu oskareniu. Powiedzia wtedy do Ateczykw:
Gruszka na gruszy si rodzi, owoc figi na drzewie figowym 1.

Apollodor podaje w Kronice, e Arystoteles urodzi si w pierwszym roku dziewidziesitej dziewitej Olimpiady [384 p. n. e.], e zacz sucha Platona majc lat siedemnacie i e pozostawa u niego przez dwadziecia lat. Do Mityleny uda si za archonta Eubulosa w czwartym roku sto smej Olimpiady [345 p. n. e.] Gdy Platon umar w pierwszym roku tej Olimpiady, Arystoteles uda si do Hermiasa i pozostawa u niego trzy lata. Do Filipa wyjecha w drugim roku sto dziewitej Olimpiady [343 p. n. e.], za archonta Pytodotosa; Aleksander mia wtedy lat pitnacie. Do Aten wrci w drugim roku sto jedenastej Olimpiady [335 p. n. e.] i wykada w Liceum trzynacie lat; w trzecim roku sto czternastej Olimpiady [322 p. n. e.] uda si do Chalcydy i tam umar, w wieku lat szedziesiciu trzech, w tym samym roku, w ktrym umar Demostenes na wyspie Kalaurei, za archonta Filoklesa. Mwi, e Arystoteles za to, e poleci Aleksandrowi Kallistenesa, cign na siebie niech
Odyseja VII 120. Gra sw zwizana z etymologi sowa sykofant () = czowiek, ktry wskazuje () tego, kto wywozi figi (figa ) za granice Attyki co byo zabronione przez prawo, podobnie jak wywoenie innych podw rolnych, z wyjtkiem oliwy.
1

256

krla, ktry, aby mu sprawi przykro, uczci Anaksymenesa l i wysa dary Ksenokratesowi. Jak podaje Ambryon w rozprawie O Teokrycie, ten ostatni szydzi z Arystotelesa w nastpujcym epigramacie:
Hermiasa eunucha, Eubulosa sugi, prny grb wznis prny Arystoteles, ktry ze wzgldu na saby odek 2 woa mieszka nad ujciem botnistego Borboru 3 ni w Akademii.

Take Timon szydzi z niego w tych sowach:

O, nie! Ani nawet Arystotelesa prna gadatliwo...

Takie byo ycie filozofa. Przypadkowo dostalimy testament Arystotelesa, ktry tak brzmi:4 Wszystko bdzie dobrze. Ale gdyby co zaszo, tak rozporzdzi Arystoteles: Wykonawc testamentu we wszystkim ma by Antypater 5. Ale zanim Nikanor nie obejmie spadku, Aristomenes, Timarchos, Hipparchos, Dioteles a take Teofrast, jeeli zechce i bdzie mia czas niechaj si zaopiekuj dziemi 6, Herpylid i tym, co po mnie zostanie. Gdy crka dojrzeje
Chodzi tu o Anaksymenesa z Lampsaku, retora, nauczyciela Aleksandra Macedoskiego i jego biografa, ktremu przypisuje si autorstwo zachowanej w Corpus Aristotelicum Retoryki dla Aleksandra. 2 Ostatnich dwch wierszy nie ma w rkopisach Diogenesa Laertiosa; wydawcy dodaj je na podstawie Plutarcha i Euzebiusza, gdzie epigramat ten jest przytoczony. 3 Tj. w Atarneusie, miecie pooonym nad rzek Borboros. 4 Krytyczne wydanie testamentu Arystotelesa wraz z fragmentami listw opracowa Marian Plezia: Aristotelis epistularum fragmenta cum testamento, Warszawa, PWN 1961. 5 Namiestnik, a potem krl Macedonii. 6 Arystoteles mia syna Nikomacha i crk Pytiad.
1

257

do maestwa, naley j wyda za m za Nikanora. Gdyby za jej si co przytrafio co oby si nie stao i nie zaszo czy to przed zawarciem maestwa, czy te pniej, zanim bd dzieci, Nikanor bdzie mia prawo stanowi o moim synu oraz o wszystkim w sposb godny zarwno jego, jak i mnie. Niech wic Nikanor dba tak o moj crk, jak i o syna Nikomacha, postpujc w sposb dla obojga odpowiedni jak ojciec i jak brat. Gdyby za wczeniej przytrafio si co Nikanorowi co oby si nie stao czy to zanim si oeni z moj crk, czy te po zawarciu maestwa, zanim by mieli dzieci, tak ma by, jak Nikanor zarzdzi. Gdyby za Teofrast chcia, aby crka moja bya u niego, odnosi si do niego to, co do Nikanora; w przeciwnym wypadku postanowi opiekunowie, rozstrzygnwszy z Antypatrem spraw zarwno crki, jak i syna w sposb, jaki si im wyda najlepszy. Opiekunowie za i Nikanor, pamitajc o mnie i o tym, e Herpylida bya dla mnie dobra, powinni czuwa nad ni we wszystkich jej sprawach, zwaszcza za, gdyby chciaa wyj za m, by nie wysza za czowieka jej niegodnego. Nadto powinni jej da, oprcz tego, co ju dawniej dostaa, z mego spadku i talent srebrny i trzy suebne wedle jej wyboru oraz t suc, ktr ma teraz, a take Pyrrajosa jako sucego. Jeeli zechce mieszka w Chalcydzie, niech zatrzyma domek w pobliu ogrodu, jeeli za bdzie wolaa mieszka w Stagirze, niech zatrzyma nasz dom ojcowski. Dom, ktry wybierze, wykonawcy testamentu wyposa w urzdzenie, jakie si im wyda pikne i odpowiednie dla Herpylidy. Nikanor za zaopiekuje si take chopcem Myrmeksem, aby, jak przystao, powrci do swojej rodziny wraz z rzeczami, ktremy wraz z nim dostali. Ambrakida

258

ma by wyzwolona, a gdy moja crka bdzie wychodzi za m, naley jej da 500 drachm i suc, ktr ma teraz. Tali naley da oprcz tej sucej, ktra zostaa dla niej kupiona i ktr ma teraz, 1000 drachm i sub. Simonowi oprcz sumy, ktr poprzednio otrzyma na sucego, naley da jednego niewolnika albo pienidze. Tychona naley wyzwoli, gdy moja crka wyjdzie za m, podobnie jak Filona, Olympiosa i jego dziecko. Nie naley sprzedawa adnego z moich sucych, ale korzysta nadal z ich usug; gdy za osign odpowiedni wiek, wyzwoli ich w miar ich zasug. Naley te zatroszczy si o posgi, ktre poleciem wykona Gryllionowi, a gdy bd skoczone, wystawi; chodzi o posg Nikanora i Proksenosa, ktre postanowiem da zrobi, a take posg matki Nikanora. Gotowy ju posg Arimnestona trzeba rwnie wystawi, aby by pamitk po nim, bo umar bezdzietnie; matki za mojej posg naley wystawi w wityni Demetry w Nemei albo te w innym miejscu, ktre bdzie uznane za najlepsze. Tam, gdzie zostan pogrzebany, naley przynie i zoy take zgodnie z jej yczeniem prochy Pytiady1. Dla upamitnienia ocalenia Nikanora naley wznie w Stagirze, jak to lubowaem, czterookciowe kamienne poski Zeusowi Zbawcy i Atenie Zbawicielce. Tak brzmi testament Arystotelesa. Mwi, e znaleziono u niego bardzo wielk liczb naczy kuchennych, a Lykon podaje, jakoby Arystoteles my si w naczyniu z gorc oliw i oliw t nastpnie sprzedawa. Inni za mwi, e na odek kad skrzan poduszk
1

ony Arystotelesa.

259

z gorc oliw. A kiedy si kad na noc do ka, wkadano mu do rki miedzian kul, ktr trzyma nad misk, aby spadajc na misk obudzia go swoim brzkiem. Przypisuj mu take przepikne sentencje. Na pytanie, jak korzy odnosz kamcy, T odpowiedzia e kiedy mwi prawd, nikt nie daje im wiary". Skarcony raz za to, e da jamun jakiemu nicponiowi, odpowiedzia: Ulitowaem si nad czowiekiem, a nie nad jego charakterem"1. Zwyk by mawia do swoich przyjaci i tych, ktrzy mu towarzyszyli, kiedykolwiek i gdziekolwiek przypadkowo przebywa: Jak wzrok przyjmuje od otaczajcego powietrza wiato, tak dusza je bierze od nauki". Czsto napominajc Ateczykw mawia, e wynaleli upraw zboa i prawa, ale z pszenicy korzystaj, a z praw nie. Korzenie wychowania - mwi s gorzkie, ale owoc jego jest sodki." Zapytany, co si szybko starzeje, odpowiedzia: Wdziczno". Na pytanie, co to jest nadzieja, odpowiedzia: Marzenia senne na jawie". Gdy Diogenes da mu suszon fig, Arystoteles widzc, e jeeli jej nie przyjmie, to ten mu powie co uszczypliwego, wzi j ze sowami, i Diogenes straci i fig, i okazj do artu. A kiedy Diogenes da mu fig po raz drugi, wzi j, podnis do gry, jak to robi dzieci, i zwrci mu j ze sowami: O, wielki Diogenesie!" 2 Mwi, e trzy rzeczy s potrzebne w wychowaniu (): talent wrodzony (), nauka (),
W oryginale gra sw: (charakter), (czowiek). Gra sw, imi Diogenes () znaczy: syn Zeusa, zrodzony z Zeusa, a u Homera wystpuje czsto (w mianowniku, jak tutaj, a zwaszcza w woaczu) jako epitet bohaterw, wskazujcy na ich boskie pochodzenie.
2 1

260

wiczenie (). Syszc, e kto z niego szydzi, powiedzia: W mojej nieobecnoci moe mnie nawet chosta". Mwi, e uroda jest wicej warta ni list polecajcy. Niektrzy twierdz, e mia to powiedzie Diogenes, Arystoteles natomiast mia nazwa pikn powierzchowno darem boga, Sokrates krtkotrwa tyrani, Platon przywilejem natury, Teofrast niemym oszustwem, Teokryt zem ubranym w ko soniow, Karneades - wadz krlewsk bez siy wojskowej. Zapytany, czym si rni ludzie wyksztaceni od niewyksztaconych, odpowiedzia: Tym, czym ywi od umarych 1. Mawia, e wyksztacenie jest w chwilach pomylnoci ozdob, a w chwilach nieszczcia schronieniem. Rodzicw, ktrzy ksztacili swe dzieci, uwaa za godniejszych szacunku od tych, ktrzy je tylko spodzili, bo ci drudzy dali im tylko ycie, a ci pierwsi pikne ycie. Komu, kto chepi si, e pochodzi z wielkiego miasta, powiedzia, e nie na to trzeba zwraca uwag, skd kto pochodzi, ale na to, czy jest godny swojej wielkiej ojczyzny. Zapytany, czym jest przyjaciel, odpowiedzia: Jedn dusz mieszkajc w dwch ciaach". Mwi, e niektrzy ludzie s tak oszczdni, jakby mieli wiecznie y, inni tak rozrzutni, jakby mieli natychmiast umrze. Pytajcemu, dlaczego tak wiele czasu powicamy rzeczom piknym, powiedzia To pytanie lepca". Na pytanie, co daa mu filozofia, odpowiedzia: To, e bez przymusu czyni to, co inni czyni z obawy przed prawami" 2. Zapytany, w jaki sposb mogliby
Por. wyej I 69 i II 69. Por. Cicero, O Pastwie I 3, gdzie podobne zdanie przypisuje si Ksenokratesowi.
2 1

261

uczniowie robi postpy w nauce, odpowiedzia: Jeeli bd szli za zdolniejszymi, nie ogldajc si na sabszych". Pewnemu krzykaczowi, ktry ju go wielu obelgami obsypa i zapyta, czy mu do nawymyla, odpowiedzia: Na Zeusa, nie zwracaem na ciebie uwagi". Gdy mu kto zarzuci, e da wsparcie niedobremu czowiekowi bo i w tej formie to podaj1 odpowiedzia: Nie temu czowiekowi daem, ale temu, co w nim ludzkie". Zapytany, jak si mamy zachowywa wobec przyjaci, odpar: Tak samo, jak bymy sobie yczyli, aeby i oni wobec nas si zachowywali". Sprawiedliwo okrela jako cnot duszy, przyznajc kademu to, co mu si wedug susznoci naley. Wyksztacenie uwaa za najlepsze wyposaenie na staro. Favorinus podaje w drugiej ksidze Pamitnikw, e Arystoteles czsto powtarza: Kto ma przyjaci, ten nie ma przyjaciela". Ta sama myl znajduje si w sidmej ksidze jego Etyki2. Takie s sentencje Arystotelesa. Napisa bardzo wiele ksig, ktre uwaaem za waciwe zestawi, cenic wszechstronno umysu tego ma: O sprawiedliwoci (4 ks.) O poetach (3 ks.) O filozofii (3 ks.) Polityk (2 ks.) O retoryce albo Gryllos (I ks.) Neryntos (I ks.) Sofista (I ks.) Meneksenos (I ks.)
Por. wyej 17. Por. Etyka eudemejska VII 12, 1245 b 20 oraz Etyka nikomachejska IX 10, 1170 b 201171 a 20.
2 1

262

O mioci (I ks.) Uczta (I ks.) O bogactwie (I ks.) Zachta do filozofii (I ks.) O duszy (I ks.) O modlitwie (I ks.) O szlachetnym urodzeniu (I ks.) O rozkoszy (I ks.) Aleksander, czyli O koloniach (I ks.) O krlestwie (I ks.) O wychowaniu (I ks.) O dobru (3 ks.) Wyjtki z Praw Platona (3 ks.) Wyjtki z Pastwa (2 ks.) O gospodarstwie domowym (I ks.) O przyjani (I ks.) O doznawaniu albo o tym, czego si doznaje (I ks.) O naukach (I ks.) O zagadnieniach dyskusyjnych (2 ks.) Rozwizania zagadnie dyskusyjnych (4 ks.) Podziay sofistyczne (4 ks.) O przeciwiestwach (I ks.) O gatunkach i rodzajach (I ks.) O cechach istotnych rzeczy (I ks.) Rozprawy o wnioskowaniu (3 ks.) Twierdzenia o cnocie (2 ks.) Zarzuty (I ks.) O rozmaitym znaczeniu wyrazw, czyli o dodaniu okrelenia ( ) (I ks.) O namitnociach, czyli o gniewie (I ks.) Etyka (5 ks.) O elementach (3 ks.) O wiedzy (I ks.)

263

O zasadzie (I ks.) Podziay (17 ks.) O podziaach (I ks.) O pytaniu i odpowiedzi (2 ks.) O ruchu (I ks.) O zadaniach (I ks.) O zdaniach dyskusyjnych (I ks.) Sylogizmy (I ks.) Analityki Pierwsze (8 ks.) Analityki Wtre wielkie (2 ks.) O zagadnieniach (I ks.) Metodyka (8 ks.) O tym, co lepsze (I ks.) O idei (I ks.) Definicje poprzedzajce topiki (7 ks.) Sylogizmy (2 ks.) Sylogizmy i definicje (I ks.) O tym, co pochodzi z wyboru, i o tym, co jest przypadkowe (I ks.) O tym, co poprzedza topiki (I ks.) Topiki dla definicji (2 ks.) Namitnoci (I ks.) O podziaach (I ks.) O matematyce (I ks.) Definicje (13 ks.) O epicherematach (2 ks.) O rozkoszy (I ks.) Zdania (I ks.) O dobrowolnoci (I ks.) O piknie (I ks.) ezy epicherematyczne (25 ks.) ezy o mioci (4 ks.) ezy przyjani (2 ks.)

264

Tezy o duszy (I ks.) Tezy o pastwie (2 ks.) Wykady o polityce, jak u Teofrasta (8 ks.) O sprawiedliwym postpowaniu (2 ks.) Kompendium sztuk (2 ks.) Sztuka wymowy (2 ks.) Sztuka (I ks.) Inne kompendium sztuk (2 k s.) Metodyka (I ks.) Kompendium sztuki Teodektesa (I ks.) Rozprawa o sztuce poetyckiej (2 ks.) Entymematy retoryczne O wielkoci (I ks.) Podzia entymematw (I ks.) O sposobie mwienia (2 ks.) O naradzaniu si (I ks.) Kompendium (2 ks.) O naturze (3 ks.) Fizyka (I ks.) O filozofii Archytasa (3 ks.) O filozofii Speuzypa i Ksenokratesa (I ks.) Wycigi z Timaiosa i z prac Archytasa (I ks.) Przeciw pogldom Melissosa(I ks.) Przeciw pogldom Alkmajona (I ks.) Przeciw pogldom pitagorejczykw(I ks.) Przeciw pogldom Gorgiasza(I ks.) Przeciw pogldom Ksenofanesa (I ks.) Przeciw pogldom Zenona(I ks.) O pitagorejczykach (I ks.) O zwierztach (9 ks.) Studia z anatomii (8 ks.) Wycigi ze studiw anatomicznych (I ks.) O zwierztach zoonych(I ks.)

265

O zwierztach mitologicznych(Iks.) O bezpodnoci (I ks.) O rolinach (2 ks.) Fizjonomika (I ks.) O sztuce leczenia (2 ks.) O jednoci (I ks.) O zapowiedziach burz (I ks.) Studia astronomiczne (I ks.) Studia optyczne (I ks.) O ruchu (I ks.) O muzyce (I ks.) Studia nad pamici (I ks.) Sporne miejsca u Homera (6 ks.) Poetyka (I ks.) Zagadnienia z dziedziny przyrody w porzdku alfabetycznym (38 ks.) Zagadnienia ju zbadane (2 ks.) Z problemw oglnych (2 ks.) Mechanika(I ks.) Problemy demokrytejskie (2 ks.) O kamieniu magnezyjskim (I ks.) Parabole (I ks.) Rozmaite zagadnienia(I ks.) Problemy uporzdkowane wedug rodzajw (14 ks.) Spory prawnicze(I ks.) Zwycizcy olimpijscy (I ks.) Zwycizcy w igrzyskach pytyjskich(I ks.) O muzyce(I ks.) O sprawach pytyjskich(I ks.) Badania listy zwycizcw pytyjskich (I ks.) Zwycistwa na Dionizjach(I ks.) O tragediach(I ks.) Didaskalia(I ks.)

266

Przysowia (I ks.) Przepisy zachowania si przy wsplnym stole (I ks.) Prawa (4 ks.) O kategoriach (I ks.) O wypowiadaniu si (I ks.) Konstytucje stu pidziesiciu omiu miast, w ich publicznym i prywatnym zastosowaniu, demokratyczne, oligarchiczne, samowadcze i arystokratyczne Listy do Filipa Listy Selimbrian Listy do Aleksandra (4 ks.) Listy do Antypatra (9 ks.) Listy do Mentora (I ks.) Listy do Aristona (I ks.) Listy do Olimpias (I ks.) Listy do Hefaistiona (I ks.) Listy do Temistagorasa (I ks.) Listy do Filoksenosa (I ks.) Listy do Demokryta (I ks.) Wiersze, ktrych pocztek brzmi: O wity, najstarszy z bogw, ktry rzucasz daleko swe pociski". Elegie, ktrych pocztek brzmi: O crko podnej matki". W sumie 445 270 wierszy. Tyle jest napisanych przez niego dzie. Arystoteles chcia w nich wyrazi nastpujce pogldy. Dwojaka jest nauka filozofii, jedna praktyczna, druga teoretyczna. Praktyczna dzieli si na etyk i polityk, a w tej ostatniej mwi si o pastwie i o gospodarstwie domowym; teoretyczna za obejmuje fizyk i logik, przy czym logika nie stanowi sama dziau dla siebie, ale jest najskuteczniejszym narzdziem dla innych dziaw filozofii. A wyznaczajc jej dwa cele, wykazywa

267

to, co prawdopodobne, i to, co prawdziwe. Do kadego za z tych celw uywa dwch rodkw pomocniczych, tj. dialektyki i retoryki do wykazania tego, co prawdopodobne, oraz analityki i filozofii do wykazania tego, co prawdziwe. Nie pomija przy tym niczego, co odnosi si do heurezy (), ani te niczego, co odnosi si do sdu (), ani te niczego, co odnosi si do praktycznego zastosowania (). Dla heurezy poda w Topikach i Metodyce wielk ilo zda, z ktrych mona zebra bogaty materia dla rozstrzygnicia rnych zagadnie, tak e mona z nich bez trudu wyprowadza wnioski prawdopodobne. Dla urabiania za sdw napisa Analityki Pierwsze i Analityki Wtre. Przy pomocy Analityk Pierwszych ocenia si warto przesanek, przy pomocy Analityk Wtrych bada si cao wnioskowania. Do praktycznego za zastosowania stworzy nauk o prowadzeniu dyskusji ( ), stawianiu pyta i udzielaniu odpowiedzi, o sofistycznym zbijaniu argumentw, o sylogizmach itp. Kryterium prawdy widzia dla zjawisk bezporednio podpadajcych pod zmysy ( ) w postrzeeniu zmysowym (), w dziedzinie za etyki, polityki, gospodarstwa domowego i prawa w rozumie (). Za jedyny cel uwaa uprawianie cnoty w caym yciu. Twierdzi, e o szczliwoci stanowi zesp trzech dbr: duchowych ( ), ktrym przyznawa pierwszestwo, cielesnych, tj. zdrowia, siy, pikna i tym podobnych, i dbr zewntrznych ( ), takich jak bogactwo, szlachetne urodzenie, sawa i tym podobne 1. Cnota jako taka nie wystarcza
1

Por. Etyka nikomachejska I 8, 1098 b II nn.

268

do szczliwoci; potrzebne s jeszcze dobra cielesne i dobra zewntrzne, bo nawet mdrzec czuje si nieszczliwy, jeeli doznaje cierpie, niedostatku i rnych brakw. Zo natomiast wystarcza jako takie, aby by nieszczliwym, choby towarzyszyy mu jak najwiksze dobra zewntrzne i dobra cielesne. Cnoty nie id jednak z sob w parze; czowiek rozumny i sprawiedliwy rwnoczenie moe by wyuzdany i nieopanowany. Mdrzec nie jest czowiekiem wolnym od namitnoci (), ale czowiekiem, ktry nad namitnociami panuje (). Przyja definiowa jako rwnowag yczliwoci wzajemnej; mio moe by rodzinna, erotyczna i oparta na gocinnoci l. Przyja odnosi si nie tylko do wspycia ze sob, ale i do filozofii. Mdrzec moe si zakocha, bra udzia w yciu publicznym, eni si i przebywa na dworze krlewskim. Trzy s rodzaje ycia: ycie badawcze (teoretyczne, ), praktyczne ( ) i nastawione na przyjemnoci (hedonistyczne, ); najwyej ceni to pierwsze. Nauki wchodzce w skad oglnego wyksztacenia su take do zdobycia cnoty. W dziedzinie nauk przyrodniczych Arystoteles okaza si najbardziej dociekliwym ze wszystkich filozofw, wytrwale dochodzi przyczyn zjawisk nawet najdrobniejszych. Dlatego wanie napisa bardzo wiele dzie przyrodniczych. Podobnie jak Platon uwaa, t bg jest bezcielesny, e jego opatrzno siga cia niebieskich, on sam za jest nieruchomy, a zarzdzanie
Por. wyej III 81; a take Arystotelesa Retoryk II 4, 28, 1381 b 33 i Etyk nikomachejsk VIII 12, 116 t b II im.
1

269

sprawami ziemskimi opiera si na przeciwiestwie z ciaami niebieskimi. Oprcz czterech elementw przyjmowa take pity, z ktrego tworz si ciaa niebieskiel. Ruch tego elementu jest inny; jest to ruch kolisty. Arystoteles uwaa rwnie, e dusza jest bezcielesna. Jest bowiem pierwsz entelechi2 ciaa naturalnego i organicznego, posiadajcego ycie potencjalnie (). Entelechi nazywa jak bezcielesn form. Wedug niego moe ona by dwojaka; jedna w potencji ( ), jak np. entelechi Hermesa w wosku, ktry moe przyj jego ksztaty, lub entelechi posgu w spiu; druga za, jak mwi Arystoteles, w posiadaniu (' ), jak np. entelechi ju wykonanego Hermesa z wosku czy posgu ze spiu. Arystoteles uywa okrelenia: ciao naturalne" ( ), bo jedne ciaa mog by wykonane rkami ludzkimi (), np. zrobione przez rzemielnikw, jak wiea, okrt, itp., inne za s utworzone przez natur ( ), np. roliny i zwierzta. Uy wyraenia ciao organiczne" na oznaczenie, e jest ono przystosowane do jakiego celu, np. wzrok przystosowany jest do patrzenia, a such do suchania. Zwrot: posiadajcego ycie poObok czterech elementw Empedoklesa (ogie, powietrze, woda i ziemia) Arystoteles przyjmowa element pity ( , lac. quinta essentia), ktrym by dla eter. Pita essencja", kwintessencja" nabierze potem szczeglnego znaczenia u alchemikw, ktrych wysiki szy w kierunku odkrycia tego tajemniczego pierwiastka i uzyskania przez to mocy przetwarzania cia. 2 Entelechi () to kresowa posta rzeczy, ktra urzeczywistnia swoj form i istot, urzeczywistniony kres kierunkowy stawania si.
1

270

tencjalnie" oznacza, e ciao organiczne ma ycie w sobie. Uy wreszcie wyraenia potencjalnie", ktre ma podwjne znaczenie, albo znaczy w posiadaniu (' ), albo w akcie (' ); tak np. o czowieku czuwajcym mwi si, e ma dusz w akcie, o picym za, e ma dusz w posiadaniu. Aby wic i on, tzn. czowiek picy, temu pojciu podlega, doda Arystoteles sowo: potencjalnie. Wiele innych zagadnie dotyczcych wielu innych przedmiotw omawia Arystoteles, tak e trzeba by je zbyt dugo wylicza. By bowiem niezwykle pracowity i mia wielki dar odkrywczy w badaniach, jak to wynika z wyej wymienionych jego pism, ktre sigaj liczby czterystu1, i to liczc tylko te, ktre nie s kwestionowane. Przypisuje mu si bowiem jeszcze wiele innych pism i znakomitych wypowiedzi, ktre, chocia nie spisane, przetrway do dzi. Byo w ogle omiu Arystotelesw: pierwszy nasz filozof, drugi ateski m stanu 2, ktremu przypisuje si wiele wartociowych mw sdowych, trzeci komentator Iliady, czwarty sycylijski retor, ktry napisa odpowied na panegiryk Isokratesa, pity, nazywany Arystoteles Mit, przyjaciel sokratyka Aischinesa, szsty z Cyreny, ktry pisa o poezji, sidmy wychowawca modziey, wspomniany przez Aristoksenosa w yciu Platona, smy mniej znany gramatyk, po ktrym pozostao pismo o pleonazmie. Nasz Stagiryta mia wielu uczniw, ale najwybitniejszym z nich by Teofrast i o nim teraz bdzie mowa.
1 2

W podanym wyej przez autora wykazie byo tylko 146 pism. Wystpuje w Parmenidesie Platona.

271

Rozdzia drugi

Teofrast
ok. 370286 p. n. e.

Jak podaje Atenodoros w smej ksidze Przechadzek filozoficznych, Teofrast by synem pilniarza Melantesa z Erezu. Pocztkowo studiowa w miecie rodzinnym u swego rodaka Alkipposa, nastpnie u Platona, po czym przenis si do Arystotelesa. Gdy za ten ostatni przenis si do Chalcydy, obj kierownictwo szkoy; byo to w czasie sto czternastej Olimpiady [324321 p. n. e.]. Wedug wiadectwa Myronianosa w pierwszej ksidze Paralel historycznych jego niewolnik imieniem Pompylos mia by rwnie filozofem. Teofrast by mem bardzo rozumnym i bardzo pracowitym, a jak mwi Pamfila w trzydziestej drugiej ksidze Paminikw, mia by nauczycielem komediopisarza Menandra. By take bardzo uczynny i skory do rozmowy. Dlatego przyjmowa go Kassander, a Ptolemeusz [II Filadelfos] do siebie zaprasza. Zdoby za sobie u Ateczykw takie uznanie, e kiedy Agnonides odway si oskary go o bezbono, omal sam nie zosta skazany. Na jego wykady przychodzio okoo dwch tysicy suchaczy. W licie do perypatetyka Faniasa pisa take o nauczaniu: Nieatwo jest wedug wasnej woli zapewni sobie liczne audytorium lub bodaj szczupe grono suchaczy. Wykad raz wygoszony wymaga poprawek; modzie nie pozwoli dzi na cakowite zlekcewaenie krytyki i nieuwzgldnienie adnego zarzutu". W tym licie nazwa siebie czowiekiem nauki" (). Mimo e cieszy si wielkim powaaniem, musia

272

na krtki czas opuci miasto, podobnie jak i inni filozofowie, gdy na wniosek Sofoklesa, syna Amfikleidesa, uchwalono prawo, e aden filozof nie moe prowadzi szkoy bez zezwolenia rady i ludu, a to pod grob kary mierci. Po roku jednak filozofowie powrcili, gdy Filon oskary Sofoklesa o niezgodn z prawem ustaw. Gdy za Ateczycy uznali, e jest istotnie sprzeczna z prawem i niewana, ukarali Sofoklesa grzywn w wysokoci 5 talentw, zezwolili filozofom wrci oraz upowanili Teofrasta, aby po powrocie jak poprzednio prowadzi szko. Prawdziwe jego imi byo Tyrtamos, ale Arystoteles zmieni mu je na Teofrast" dla jego boskiej wymowy1. Arystyp podaje w czwartej ksidze dziea O rozpucie w dawniejszach czasach, e Teofrast utrzymywa miosne stosunki z synem Arystotelesa, Nikomachem, chocia by jego nauczycielem. Arystoteles mia powiedzie o Teofracie i o Kallistenesie to samo, co Platon o Ksenokratesie, o czym ju bya mowa2, i o Arystotelesie, to mianowicie, i Teofrast odznacza si tak niezwyk bystroci umysu, e potrafi wszystko wyjani, Kallistenes natomiast mia natur powoln; pierwszy potrzebowa zatem wdzida, drugi ostrogi. Mwi take, e po mierci Arystotelesa Teofrast mia wasny ogrd, ktry dopomg mu naby przyjaciel jego, Demetrios z Faleronu. Znane s nastpujce jego wypowiedzi, bardzo uyteczne. Raczej nieujarzmionemu koniowi mona zaufa ni niechlujnej mowie." Do ssiada zachowujcego milczenie w czasie uczty powiedzia: Jeeli jeste
Imi moe oznacza czowieka, ktry ma bosk wymow ( ). 2 Por. wyej IV 6.
1

273

niewyksztacony, rozumnie czynisz milczc, jeeli za jeste wyksztacony, milczc, czynisz niemdrze". Stale powtarza, e ze wszystkich wydatkw najwicej kosztuje czas. Umar jako starzec w wieku lat osiemdziesiciu piciu, na krtko przed mierci zaniechawszy trudw pracy. Nasz epigramat jemu powicony brzmi tak:
Nie jest to sowo bahe miertelnym rzeczone, e amie si mdroci uk, gdy nie jest napity: bo i Teofrast, pki pracowa, zdrw by, a w bezczynnoci zamany ycie zakoczy.

Mwi, e gdy uczniowie pytali go, czy chce im co przekaza, odpowiedzia: Nie mam nic do przekazania oprcz tego, e tylko pragnienie sawy kae nam chepi si rozkoszami zaznanymi w yciu. Wszake ledwie y zaczynamy, ju zaczynamy umiera. Nic wic nie opaca si tak mao jak umiowanie sawy. Bdcie szczliwi i albo porzucie nauk bo to wielki trud albo powanie przy niej trwajcie, a zdobdziecie wielk saw. Prno ycia jest wiksza ni jego korzyci. Ale mnie ju nie czas doradza, co naley czyni. Wy baczcie sami, co macie robi". To powiedziawszy wyzion ducha. Jak gosi wie, pragnc go uczci, wszyscy Ateczycy odprowadzili go pieszo do grobu. Favorinus za podaje, e Teofrast jako starzec kaza si nosi w lektyce. To samo mwi Hermippos, ktry opiera si na licie Arkesilaosa z Pitane do Lakydesa z Cyreny. Take Teofrast zostawi wielk liczb pism, ktre uwaamy za godne wymienienia, gdy s pene bogatej treci. A oto ich wykaz: Analityki Pierwsze (3 ks.) Analityki Wtre (7 ks.)

274

O analizie sylogizmw (I ks.) Wycig z analityk (I ks.) Z dedukowanych ustpw (2 ks.) O argumentach uzyskiwanych przez dedukcj z topik (2 ks.) O postrzeleniach (I ks.) PrzeciwAnaksagorasowi(I ks.) O pismach Anaksagorasa (I ks.) O pismach Anaksymenesa (I ks.) O pismach Archelaosa (I ks.) O soli, siarce i aunie (I ks.) O skamielinach (2 ks.) O liniach niepodzielnych (I ks.) Wykady (2 ks.) O wiatrach (I ks.) O rozmaitoci cnt (I ks.) O krlestwie (I ks.) O wychowaniu krla (I ks.) O rnych sposobach ycia (3 ks.) O staroci (I ks.) O astronomii Demokryta (I ks.) O meteorologii (I ks.) O podobiznach (') (I ks.) O sokach, barwach i misie(I ks.) O uporzdkowaniu wiata (I ks.) O ludziach(I ks.) Kompendium pogldw Diogenesa (I ks.) Definicje (3 ks.) O mioci(I ks.) Inne dzieo mioci (I ks.) O szczliwoci(I ks.) O formach () (2 ks.) O epilepsji (I ks.)

275

O ekstazie (I ks.) Empedoklesie (I ks.) epicherematach (18 ks.) Zarzuty (3 ks.) dobrowolnoci (I ks.) Wycig z Pastwa Platona (2 ks.) O rozmaitoci gosw u zwierzt tego samego gatunku (I ks.)

O zjawiskach nagych (I ks.) O zwierztach ksajcych i kujcych (I ks.) O zwierztach uchodzcych za zazdrosne (I ks.) O zwierztach ldowych (I ks.) O zwierztach zmieniajcych barw (I ks.) O zwierztach, ktre yj w kryjwkach (I ks.) O zwierztach (7 ks.) O rozkoszy wedle Arystotelesa (I ks.) Inne dzieo o rozkoszy(I ks.) Twierdzenia (24 ks.) O cieple i zimnie (I ks.) O zawrotach gowy i zamieniach (I ks.) O potach (I ks.) O twierdzeniu i przeczeniu (I ks.) Kallistenes, czyli o aobie (I ks.) O zmczeniu (I ks.) O ruchu (3 ks.) O kamieniach (I ks.) O zarazach (I ks.) O omdleniu (I ks.) Mowa megarejska (I ks.) O melancholii(I ks.) O metalach (2 ks.) O miodzie (I ks.) Kompendium pogldw Metrodora (I ks.)

276

O meteorologii (2 ks.) O pijastwie (I ks.) Prawa w porzdku alfabetycznym (24 ks.) Wycig z praw (10 ks.) Uwagi o definicjach (I ks.) O zapachach (I ks.) O winie i oliwie Pierwsze przesanki (18 ks.) O ustawodawcach (3 ks.) O politykach (6 ks.) O polityce aktualnej (4 ks.) O zwyczajach politycznych (4 ks.) O najlepszym ustroju politycznym (I ks.) Zbir zagadnie (5 ks.) O przysowiach (I ks.) O krzepniciu i topnieniu (I ks.) O ogniu (2 ks.) O wiatrach (I ks.) O paraliu (I ks.) O uduszeniu (I ks.) O obdzie (I ks.) O namitnociach (I ks.) O znakach (I ks.) Sofizmaty (2 ks.) Rozwizywanie sylogizmw(I ks.) Topika (2 ks.) O karze (2 ks.) O wosach(I ks.) O tyranii (I ks.) O wodzie (3 ks.) O nie i marzeniach sennych (I ks.) O przyjani (3 ks.) O ambicji (2 ks.)

277

O naturze (3 ks.) Fizyka (8 ks.) Wycig z fizyki (2 ks.) Fizyka (8 ks.) Przeciwko fizykom (I ks.) O badaniu rolin (10 ks.) O przyczynach w wiecie rolinnym (8 ks.) O sokach (5 ks.) O faszywej rozkoszy (I ks.) Rozprawa o duszy O dowodach nienaukowych1(I ks.) O aporiach prostych (I ks.) O harmonii (Iks.) O cnocie (Iks.) Punkty oparcia albo argumenty sprzeczne (Iks.) O przeczeniu (I ks.) O inteligencji (I ks.) O miesznoci (I ks.) Wieczorne rozwaania (2 ks.) Podziay (2 ks.) O rnicach (I ks.) O przestpstwach (I ks.) O oszczerstwie (I ks.) O pochwale (I ks.) O dowiadczeniu (I ks.) Listy (3 ks.) O zwierztach samorodnych (Iks.) O wydzielaniu (I ks.) Pochway bogw (I ks.) O uroczystociach (I ks.) O szczciu (I ks.)
Tu zaczyna si wykaz pism Teofrasta, uoony w oryginale w porzdku alfabetycznym.
1

278

O entymematach (I ks.) wynalazkach (2 ks.) Wykady z etyki (I ks.) Charaktery etyczne(I ks.) O haasie (I ks.) O badaniu(I ks.) O ocenie sylogizmw (I ks.) O pochlebstwie(I ks.) O morzu(I ks.) Do Kassandra o krlestwie (I ks.) O komedii(I ks.) O miarach metrycznych O stylu (I ks.) Zbir argumentw (I ks.) Rozwizania(I ks.) O muzyce (3 ks.) Metryka (I ks.) Megakles (I ks.) O prawach(I ks.) O naruszaniu prawa (I ks.) Kompendium pogldw Ksenokratesa(I ks.) O rozmowie potocznej (I ks.) O przysidze (I ks.) Przepisy retoryki (I ks.) O bogactwie (I ks.) O sztuce poetyckiej (I ks.) Zagadnienia polityczne, etyczne, fizyczne, erotyczne (I ks.) wstpy (I ks.) Zbir zagadnie (I ks.) O zagadnieniach fizycznych (I ks.) O przykadzie (I ks.) O wprowadzeniu i narracji (I ks.) Drugie dzieo o sztuce poetyckiej(I ks.)^lang1045

279

O mdrcach (I ks.) O sztuce doradzania (Iks.) O solecyzmach1 O retoryce (17 ks.) O rodzajach sztuki wymowy (17 ks.) O obudzie(I ks.) Komentarze do pism Arystotelesa wzgldnie Teofrasta (6 ks.) Pogldy fizyczne (16 ks.) Wycig z Pogldw fizycznych(I ks.) O wdzicznoci (I ks.) O kamstwie i prawdzie (I ks.)2 Historia pogldw teologicznych (6 ks.) O bogach (3 ks.) Z historii geometrii (4 ks.) Wycigi z pism Arystotelesa o zwierztach (6 ks.) Epicherematy (2 ks.) Tezy(3 ks.) O krlestwie (2 ks.) O przyczynach (I ks.) O Demokrycie (I ks.) O oczernianiu (I ks.) O powstawaniu (I ks.) Rozumno i obyczaje zwierzt (I ks.) O ruchu (2 ks.) O widzeniu (4 ks.) O definicji (2 ks.) O danych (I ks.) O tym, co wiksze, i o tym, co mniejsze (I ks.) O muzykach (I ks.)
1 2

faauto Por. wyej 151, przypis. Tu koczy si wykaz alfabetyczny, a zaczyna si nowy dodalek.

280

O szczliwoci boskiej (I ks.) Przeciw akademikom (I ks.) Zachta do filozofii (I ks.) O najlepszych rzdach (I ks.) Pamitniki (I ks.) O wybuchu wulkanu na Sycylii (I ks.) O rzeczach powszechnie uznawanych (I ks.) O zagadnieniach fizycznych (I ks.) Jakie s metody osigania wiedzy(I ks.) O kamcach (3 ks.) Wprowadzenie do topiki (I ks.) O Aischylosie1(I ks.) Historia astronomii (6 ks.) Dociekania arytmetyczne o dodawaniu (I ks.) Akicharos2 (I ks.) O mowach sdowych (I ks.) Listy do Astykreona, Faniasa i Nikanora O pobonoci (I ks.) O szale bachicznym O chwili stosownej (I ks.) O potocznych rozmowach (I ks.) O wychowaniu dzieci (I ks.) Inne dzeo na ten sam temat (I ks.) O wychowaniu, czyli o cnotach, czyli o umiarkowaniu (I ks.)

O liczbach (I ks.) Definicje dotyczce sylogizynw (I ks.) O niebie (I ks.) O polityce (2 ks.)
Wedug Apel ta tu zaczyna si nowy dodatek. Akicharos by mdrcem babiloskim, ktrego napis wyryty na kolumnie przeoy na grek Demokryt.
2 1

281

O naturze owocach zwierztach. cznie pisma Teofrasta obejmuj 232 808 wierszy. Tyle o jego pismach1. Znalazem take jego testament, ktry brzmi, jak nastpuje: Bdzie dobrze. Ale na wypadek, gdyby co zaszo, oto moja wola. Wszystko, co si znajduje w moim domu2, daj Melantesowi i Pankreonowi, synom Leona. Jeli za chodzi o rzeczy, ktre znajduj si pod zarzdem Hipparcha, pragn, aby tak si stao: Najpierw wic, aby Muzeum i posgi bogi 3 wykoczono i zrobiono wszystko, co mogoby si do ich upikszenia przyczyni. Nastpnie naley postawi w wityni posg Arystotelesa, a to wrd wotw, jakie w wityni przedtem si znajdoway. Dalej naley postawi niewielki portyk przylegajcy do Muzeum, nie gorszy, ni by poprzednio. Tam te naley umieci tablic, na ktrej s uwidocznione obroty ziemi, i to w dolnej galerii. Naley take umieci otarz, i to tak, aby mu nie zbywao na piknie i na powadze. ycz sobie ponadto, aby wykonano posg Nikomacha4 naturalnej wielkoci. Zapat za jego wykonanie otrzyZachoway si z nich tylko Charaktery, dwa traktaty botaniczne oraz fragmenty (Charaktery i fragmenty w: Teofrast, Pisma filozoficzne i wybrane pisma przyrodnicze, tum. I. Dmbska, D. Gromska i J. Schnayder, BKF, Warszawa 1963). 2 Tj. w domu Teofrasta w Erezie. 3 Muzeum (witynia Muz) wraz ze zdobicymi je posgami Muz zostao zniszczone w czasie oblenia Aten przez Demetriosa Poliorketesa w r. 294 p. n. e. 4 Syn Arystotelesa, Nikomachos, poleg w modym wieku.
1

282

ma ju Praksyteles, reszt kosztw naley pokryje z wyej wymienionych rde. Posg powinien stan w miejscu, ktre si bdzie wydawao waciwe wykonawcom testamentu, powoanym take do zaatwienia innych spraw. W ten sam sposb naley take postpi w sprawie wityni i innych przeze mnie skadanych ofiarnych wotw. Moj posiado w Stagirze daj Kallinosowi, wszystkie za ksiki Neleusowi. Ogrd, kruganki oraz wszelkie otaczajce ten ogrd domostwa 1 tym z moich niej wymienionych przyjaci, ktrzy pragn zawsze tam wsplnie czas spdza na rozmowach filozoficznych. Poniewa za rzecz to niemoliwa, aby wszyscy oni zawsze tam pozostawali, czyni zastrzeenie, e z tej darowizny nie mog nic ani sprzeda, ani sobie indywidualnie przywaszczy, ale powinni j zachowa jako wito wsplnie otrzyman oraz y razem jak czonkowie rodziny i jak przyjaciele jej uywa, tak jak si godzi i jak naley. Czonkami tej wsplnoty bd: Hipparchos, Neleus, Straton, Kallinos, Demotimos, Demaratos, Kallistenes, Melantes, Pankreon, Nikippos. Arystotelesowi, synowi Metrodora i Pytiady2, wolno bdzie bra udzia w ich zebraniach filozoficznych. Starsi niechaj go otocz jak najtroskliwsz opiek, aby zdoby wszechstronne wyksztacenie filozoficzne. Pochowa naley mnie w ogrodzie, w miejscu, ktre si wyda najodpowiedniejsze, unikajc nadmiernych wydatkw na pogrzeb i pomnik. Jak to uzgodniono, nad wityni, grobowcem, ogrodem, krugankiem niech ma piecz
Tj. Liceum. Pytiada, crka Arystotelesa z pierwszego maestwa, po raz trzeci wysza za m za lekarza Metrodora z Chios i miaa z tego maestwa syna Arystotelesa.
2 1

283

Pompylos, niech tam mieszka i opiekuje si ca reszt jak przedtem, o uytkowanie za tego wszystkiego powinni si troszczy ci, do ktrych to wszystko naley. Pompylosowi i Trepcie, ktrzy ju dawniej zostali wyzwoleni i byli mi bardzo pomocni, ponad to, co ju dostali ode mnie, co sobie sami zdobyli i co im daem przez Hipparcha, naley wypaci 2000 drachm, o czym zreszt ju sam czsto mwiem Melantesowi i Pankreonowi, a oni si we wszystkim ze mn zgadzali. Daj im take suc Somatal. Spord moich niewolnikw wyzwalam ju teraz Molona, Timona i Parmenona, Manesa i Kalliasa natomiast wyzwalam pod warunkiem, e bd jeszcze przez cztery lata pracowali w ogrodzie i zachowywali si tam bez zarzutu. Z ruchomoci domowych naley da Pompylosowi to, co wykonawcy testamentu uznaj za stosowne, reszt za spieniy. Kariona daj Demotimosowi, a Donaksa Neleusowi. Euboiosa naley sprzeda. Hipparchos niech da Kallinosowi 3000 drachm. Gdybym nie wiedzia, e Hipparchos odda Melantosowi, Pankreonowi i mnie wczeniej znaczne usugi, a take e obecnie znajduje si w cikim pooeniu, bybym zleci, aby razem z Melantesem i Pankedonem przeprowadzi spraw spadkow. Poniewa jednak nieatwo by im byo razem z nim gospodarzy, korzystniej natomiast otrzyma ode okrelon sum pienidzy, niech Hipparchos da Melantesowi i Pankreonowi po talencie. Hipparchos powinien rwnie da pienidze wykonawcom testamentu na wydatki w nim wymienione, i to we waciwym dla kadej patnoci czasie. Dokonawszy tych wszystkich czynnoci Hipparchos bdzie wolny od wszelkich wobec mnie zobowiza. Jeeli za mu co w Chalcydzie w moim imieniu przypadnie, to bdzie jego

284

wasnoci. Wykonawcami testamentu ustanawiam Hipparcha, Neleusa, Stratona, Kallinosa, Demotimosa, Kallistenesa, Ktezarcha. Testament z wycinitym znakiem piercienia Teofrasta jest w jednej kopii przechowany u Hegezjasza, syna Hipparcha. wiadkami s Kallippos z Pellene, Filomelos z Euonymei, Lizander z Hyb, Filon z Alopeke. Drug kopi ma Olimpiodoros. wiadkami s ci sami. Inn kopi wzi Adeimantos, a zanis mu j jego syn, Androstenes. wiadkami na niej s Arimnestos, syn Kleobulosa, Lizystrat, syn Fedona z Tazos, Straton, syn Arkesilaosa z Lampsaku, Tezippos, syn Tezipposa z Kerameiku, Dioskurides, syn Dionizjosa z Epikefizji. Tak brzmi testament Teofrasta. Niektrzy twierdz, e wykadw Teofrasta sucha take lekarz Erasistratos, i to jest prawdopodobne.

Rozdzia trzeci

Straton
sta na czele szkoy perypatetyckiej w latach 286268

Po nim, tj. po Teofracie, szko obj Straton, syn Arkesilaosa z Lampsaku, o ktrym Teofrast wspomina w swoim testamencie. By to m znakomity, a zwano go Fizykiem, poniewa zajmowa si badaniem przyrody gorliwiej ni inni perypatetycy. By on rwnie nauczycielem Ptolemeusza Filadelfosa, od ktrego mia otrzyma 80 talentw. Wedug Kroniki Apollodora obj kierownictwo szkoy w czasie sto dwudziestej

285

trzeciej Olimpiady [288285 p. n. e.] i kierowa ni przez osiemnacie lat. Pozostay po nim nastpujce dziea: O krlestwie (3 ks.) O sprawiedliwoci (3 ks.) O dobru (3 ks.) O bogach (3 ks.) O pierwszych zasadach (3 ks.) O rodzajach ycia O szczliwoci O krlu-filozofie O mstwie O prni O niebie O oddechu O naturze ludzkiej O rozmnaaniu si zwierzt O mieszaninach O nie O marzeniach sennych O widzeniu O wraeniach O rozkoszy O kolorach O chorobach O przesileniu w chorobach O wadzach duszy O machinach uywanych w kopalniach O godzie i omdleniu O tym, co lekkie i co cikie O ekstazie O czasie O poywieniu i wzrocie

286

O zwierztach, ktrych istnienie jest wtpliwe O zwierztach mitologicznych O przyczynach Rozwizywanie aporii Wprowadzenie do topiki O przypadku O definicji Co znaczy wicej" i mniej"' O niesprawiedliwoci O tym, co [logicznie] wczeniejsze i pniejsze O wyszym rodzaju O waciwociach specyficznych O przyszoci O wyprbowywaniu wynalazkw (2 ks.) Pamitniki (kwestionowane) Listy (ktre zaczynaj si od sw: Straton yczy powodzenia Arsinoe"). Jak mwi, Straton tak by schorowany i wychudzony, e umar bez wiadomoci mierci. Nasz epigramat jemu powicony tak brzmi:
Tak wychud, skutkiem namaszcze, jeli mi wierzycie, urodzony w Lampsaku Straton w nieustannej walce z chorobami, e samej mierci ju nawet nie odczu.

Stratonw byo omiu; pierwszy ucze Isokratesa, drugi nasz wanie Straton, trzeci lekarz, ucze, a wedle niektrych wychowanek Erasistratosa, czwarty historyk, ktry napisa dzieje wojen z Rzymem, prowadzonych przez [krlw macedoskich] Filipa i Perseusza pity ...,l szsty autor epigramatw, sidmy yjcy w dawnych czasach
1

Fragment wypad w rkopisie.

287

lekarz, o ktrym wspomina Arystoteles, smy perypatetyk, ktry y w Aleksandrii. Nasz Straton, filozof i przyrodnik, mia zostawi taki testament: Na wypadek, gdyby si ze mn co stao, zarzdzam, co nastpuje. Wszystko, co pozostawiam w domu, przeznaczam dla Lampyriona i Arkesilaosa. Z pienidzy, jakie mam do dyspozycji w Atenach, niech wykonawcy testamentu pokryj najpierw koszty pogrzebu i tego, co si zwyko po pogrzebie urzdza, bez zbytku, ale i bez skpstwa. Wykonawcami testamentu bd: Olimpichos, Arystydes, Mnezigenes, Hippokrates, Epikrates, Gorgylos, Diokles, Lykon, Atanes. Kierownictwo szkoy powierzam Lykonowi, poniewa inni albo s za starzy, albo maj za duo zaj. Ale i ci inni postpi piknie, jeeli mu w tej pracy bd pomaga. Pozostawiam mu take wszystkie ksiki z wyjtkiem tych, ktrych sam jestem autorem, oraz ca zastaw stoow w jadalni, pociel i naczynia. Wykonawcy testamentu wypac Epikratesowi 500 drachm oraz dadz mu jednego niewolnika, ktrego wybierze Arkesilaos. Ale wprzd Lampyrion i Arkesilaos zaatwi zobowizania, jakie Daippos zacign dla Iraiosa, tak aby nie pozosta nic duny ani Lampyrionowi, ani jego spadkobiercom, lecz aby cae zobowizanie wygaso. Wtedy wykonawcy testamentu wypac mu 500 srebrnych drachm i dadz jednego niewolnika, ktrego wybierze Arkesilaos, tak aby ten, kto by dla nas poyteczny, mia ycie spokojne i uporzdkowane. Wyzwaam take Diofantosa, Dioklesa i Abusa. Simiasa darowuj Arkesilaosowi, Dromona za wyzwalam. Gdy przybdzie Arkesilaos, niech Iraios wraz z Olimpichosem, Epi-

288

kratesem oraz z wykonawcami testamentu rozlicz si z wydatkw pogrzebowych i innych zwizanych z nimi kosztw. Pienidze, ktre zostan, niech Arkesilaos odbierze od Olimpichosa, nie nkajc go jednak terminami spaty. Arkesilaos powinien rwnie dopeni zobowiza, jakie Straton zacign wobec Olimpichosa i Ameiniasa, a ktre zoone s u Filokratesa, syna Tizamenosa. Jeli za chodzi o mj pomnik, niech bdzie zrobiony tak, jak si to wyda waciwe Arkesilaosowi, Olimpichosowi i Lykonowi, Tak brzmi pozostawiony przez Stratona testament, jak go nam zachowa Ariston z Keos. Sam za Straton, jak powiedzielimy, m godny najwyszej pochway, by obyty we wszelkiego rodzaju naukach, a zwaszcza w pocigajcej go nauce o przyrodzie, jako najstarszym i najpowaniejszym rodzaju nauki.
Rozdzia czwarty

Lykon
ok. 300226 p. n. e.

Po nim, tzn. po Stratonie, kierownictwo szkoy obj Lykon, syn Astyanaksa z Troady, m wymowny i znakomicie obeznany ze sztuk wychowania dzieci. Mawia, e naley wpaja w dzieci poczucie wstydu i ambicj, tak jak koniom potrzebna jest ostroga i wdzido. Jego si i zrczno wyraania si ilustruje midzy innymi takie powiedzenie. O pewnej biednej dziewczynie powiedzia: Wielkim ciarem jest dla ojca crka nie majca posagu, ktra ju przekroczya wiek kwitncy". Dlatego Antigonos pono mwi

289

o nim, e nie tak jak zapach i wdzik jabka, ktre mona oderwa i gdzie indziej przenie, naley ocenia kade jego sowo, ale wraz z drzewem, tj. z samym czowiekiem. Bo w mwieniu gos Lykona by najsodszy. Tote niektrzy stawiali na pocztku jego imienia liter (gamma) 1. W tym, co pisa, nie by jednak bynajmniej sodki. Pokpiwa wic np. z tych, ktrzy auj, e si nie uczyli, kiedy bya po temu pora, i pragnliby to potem naprawi, mwic Sami siebie oskaraj, bolejc nad niemoliwym ju do naprawienia lenistwem". O ludziach radzcych si u zych doradcw mwi, e zeszli z drogi rozumu i postpuj tak, jakby to, co z natury jest proste, mierzyli krzyw lini albo ogldali sw twarz w falujcej wodzie lub w krzywym zwierciadle. Mwi take, e wielu si ubiega o wieniec na agorze, a o nagrod olimpijsk niewielu albo i nikt. Czsto dawa dobre rady Ateczykom, z wielkim dla miasta poytkiem. Ubiera si bardzo czysto, a szaty mia z najdelikatniejszych materiaw, o czym wiadczy Hermippos. Uprawia te wytrwale gimnastyk, ciao jego nabrao tyzny i wygldu atletycznego, namaszcza je oliw, jak podaje Antigonos z Karystos, i uszy mia przygniecione. Dlatego te powiadaj, e na uroczystociach ilijskich bra udzia w zapasach i grze w pik. Mia szczeglne wzgldy u [krlw] Eumenesa i Attalosa, ktrzy go te hojnie wspierali. Usiowa zawrze z nim przyja take krl Antioch, ale bez powodzenia. Lykon bardzo nie lubi perypatetyka Hieronima, tak e by jedynym czowiekiem, ktry nie przyszed go odwiedzi z okazji uroczystoci urodzinowej, o ktrej
Zamiast wymawiajc (Glykon), od = sodki. Byo rwnie imi Glykon.
1

290

mwilimy w yciorysie Arkesilaosa1. Kierowa przez czterdzieci cztery lata szko, ktr mu Straton pozostawi w testamencie w czasie sto dwudziestej sidmej Olimpiady [273269 p. n. e.]. Sucha take wykadw dialektyka Pantoidesa. Umar na podagr w wieku lat siedemdziesiciu czterech. A oto epigramat, ktry dla niego uoyem:
Nie mog zaprawd pomin Lykona, co zmar na podagr. Dziwi mnie to bardzo: on, ktry przedtem nie mg chodzi o wasnych nogach, dug drog do Hadesu przeby w jedn noc.

Kilku byo Lykonw: pierwszy pitagorejczyk, drugi wanie nasz Lykon, trzeci poeta epicki, czwarty poeta epigramatyk. Udao mi si znale testament naszego filozofa, ktry przytaczam: Oto jak rozporzdzam moim mieniem, jelibym nie zdoa pokona trawicej mnie choroby. To, co znajduje si w moim domu [w Troadzie], zapisuj braciom moim Astyanaksowi i Lykonowi, ale oni powinni odda to, co poyczyem od kogokolwiek w Atenach Jub cokolwiek pobraem, a take pokry wydatki na pogrzeb i zwizane z tym ceremonie. To za, co mam tu w Atenach i na Eginie, daj Lykonowi, bo on nosi moje imi i dugi czas pozostawalimy w bardzo serdecznych stosunkach, tak, e traktowaem go jak syna. Perypat2 zostawiam tym z moich przyjaci, ktrzy zechc z niego korzysta, a mianowicie Bulonowi,
1 2

Por. wyej IV 41. Tj. budynek z krugankiem i mieszczc si w nim szko perypatetyck.

291

Kallinosowi, Aristonowi, Amfiotiowi, Lykonowi, Pytonowi, Aristomachowi, Heraklesowi, Lykomedesowi i Lykonowi, mojemu bratankowi. Oni za powinni ustanowi zarzdc, o ktrym by wiedzieli, e tam zostanie i potrafi by poytecznym. Ale i inni moi przyjaciele powinni z nimi wspdziaa, pamitajc o mnie i o miejscu. O pogrzeb i spalenie niech si zatroszcz Bulon i Kallinos wedug zwyczaju, aby nie by zbyt skromny ani zbyt wspaniay. Ogrody, jakie mam na Eginie, niech Lykon po mojej mierci odda modziecom, aby zbierali na nich oliwki i aby przetrwaa pami o mnie oraz o tym, kto tak mnie uczci. Niech wzniesie take mj posg, a miejsce, w ktrym naley go ustawi, niech wybior i razem ustal Diofantos i Heraklides, syn Demetriosa. Z tych rzeczy, ktre mam w miecie, niechaj Lykon odda wszystkim, od ktrych cokolwiek pobraem po jego odjedzie. Bulon i Kallinos niechaj uiszcz wszelkie nalenoci za mj pogrzeb i pokryj inne zwyczajowe zwizane z tym wydatki. Naley to zrobi z rzeczy, ktre wsplnie dla nich w domu zostawiem. Niechaj te wynagrodz lekarzy Pazitemisa i Mediasa; obaj, zarwno za swoj troskliwo, jak i umiejtno lekarsk, zasuguj na jak najwiksze uznanie. Daj synowi Kallinosa dwa puchary wyrobu Teryklesa, a jego onie dwa puchary rodyjskie, koc ze zwykej weny, koc z weny podwjnej, narzut, dwie najpikniejsze poduszki z tych, jakie s w domu; a to wszystko po to, aby da im dowody naszego uznania i okaza, emy o nich nie zapomnieli. Jeli chodzi o moich sucych, postanawiam, co nastpuje: ju dawniej wyzwolonemu Demetriosowi darowuj cen wykupu i daj mu nadto 5 min, chimation oraz chiton, aby ten, kto tak wiele ze mn pracowa,

292

mia ycie spokojne. Kritonowi z Chalcedonu rwnie darowuj cen wykupu i daj mu 4 miny. Mikrosa wyzwalam, niech Lykon utrzymuje go i ksztaci przez najblisze sze lat. Wyzwalam take Gharesa; i jego niech utrzymuje Lykon. Zapisuj mu rwnie 2 miny i moje pisma ju opublikowane, nieopublikowane za daj Kallinosowi, aby je starannie wyda. Syrosowi, ktry jest ju wolny, daj 4 miny i Menodor oraz darowuj mu to, co jest mi duny. Hilarze daj 5 min, koc z podwjnej weny, dwie poduszki, narzut oraz ko, ktre zachce sobie wybra. Wyzwalam take matk Mikrosa oraz Noemona, Diona, Teona, Eufranora i Hermiasa. Agaton ma by niewolnikiem jeszcze przez dwa lata, a nosiciele lektyki Ofelion i Poseidonios przez cztery lata, po czym wszyscy trzej maj zosta wyzwoleni. Demetriosowi, Kritonowi i Syrosowi daj. kademu po ku oraz kobierce spord rzeczy pozostaych, jakie si wydadz Lykonowi odpowidnie dla ich zasug. W sprawie mego grobu niechaj Lykon zarzdzi wedle swego wyboru, czy bdzie chcia pochowa mnie tutaj, czy w ojczynie 1. Sdz bowiem, e on nie gorzej ode mnie samego oceni, co bdzie waciwe. Po wypenieniu tych dyspozycji wszystkim, co pozostanie, bdzie mg rozporzdza wedle wasnego uznania. wiadkami s Kallinos, Hermioneus, Ariston z Keos i Eufronios z Pajanii. Lykon postpowa zawsze rozumnie, jako wychowawca i jako myliciel. Take ostatni wol spisa
1

Tj. w Troadzie.

293

troskliwie. W jego ostatniej woli wida troskliwo i gospodarno, a wic i z tego wzgldu zasuguje on na szacunek i podziw.
Rozdzia pity

Demetrios [z Faleronu]
ok. 350280 p. n. e.

Demetrios, syn Fanostratosa, urodzi si w Faleroncie. By uczniem Teofrasta. Dar politycznej wymowy, jaki posiada, sprawi, e sta na czele pastwa ateskiego przez dziesi lat [317307]. Uznano go za godnego spiowych posgw w liczbie trzystu szedziesiciu. Przedstawiay go one na koniu, na rydwanie albo w dwuzaprzgu, a wykonano je w cigu niecaych trzystu dni. Rozpocz rzdy, jak mwi Demetrios z Magnezji w Pisarzach o tym samym imieniu, w czasie, kiedy Harpalos, uciekajc przed Aleksandrem, schroni si w Atenach1. Jako m stanu odda ojczynie wiele nieocenionych usug i wzbogaci miasto nowymi rdami dochodw i budynkami. Sam nie by szlachetnego pochodzenia, poniewa, jak mwi Favorinus w pierwszej ksidze Pamitnikw, pierwotnie suy u Konona, ale jego przyjacika Lamia bya obywatelk atesk ze szlachetnego rodu, jak podaje tene Favorinus w pierwszej ksidze. W drugiej ksidze ten sam autor opowiada,
Afera Harpalosa, ktry sprzeniewierzy pienidze pastwowe, po czym zorganizowa spisek przeciw Aleksandrowi Macedoskiemu, pozyskujc dla swej sprawy antymacedosko nastawionych Ateczykw (o udzia w spisku oskarony by rwnie Demostenes), miaa miejsce wczeniej (Harpalos przyby do Aten w r. 324 p. n. e.).
1

294

e Demetrios wiele ucierpia od Kleona1. Didymos za w Rozmowach biesiadnych wspomina, e jedna z jego przyjaciek przezwaa Demetriosa Charitoblefarem 2 i Lampito . Opowiadaj, e gdy przebywajc w Aleksandrii straci wzrok, Sarapis mu go przywrci. Z tej przyczyny Demetrios uoy na cze boga hymny pochwalne, piewane do dnia dzisiejszego. Mimo e Demetrios cieszy si takim szacunkiem u Ateczykw, nie oszczdzia go wszystko poerajca zazdro. Znaleli si wrogowie, ktrzy oskaryli go publicznie i uzyskali wyrok skazujcy go na mier zaocznie, poniewa Demetrios by wwczas poza Atenami. Nie mogc jego samego dosta w swoje rce, przenieli swj gniew na spi, niszczc jego posgi; jedne sprzedawali, inne wrzucali do morza lub nawet rozbijali na kawaki, z ktrych nastpnie robiono jak mwi nocne naczynia. Jeden jedyny posg zachowa si na Akropolu. Favorinus w Historiach rozmaitych podaje, e zrobili to Ateczycy na rozkaz krla Demetriosa [Polierketesa]. Ale tene Favorinus utrzymuje, e lata, w ktrych nasz Demetrios by archontem, nazwano okresem bezprawia. Hermippos mwi, e po mierci Kassandra [297 p. n. e.] Demetrios, lkajc si Antigonosa, uda si do Ptolemeusza Sotera i tam przez pewien czas przebywa 3. Doradza
Nie moe tu chodzi o ateskiego polityka Kleona, ktry zgin w r.422 p. n. e. Albo informacja jest bdna, albo Favorinus myla o innym Kleonie, wspczesnym Demetriosa z Faleronu. 2 Piknooki; wystpuje u Arystofanesa i Herodota jako imi eskie. 3 Kassander by krlem Macedonii (i Grecji), Antigonos I krajw azjatyckich zdobytych przez Aleksandra, Ptolemeusz I Soter (Wybawca) Egiptu.
1

295

midzy innymi Ptolemeuszowi, aby zabezpieczy nastpstwo tronu dzieciom, ktre mia z Eurydyk. Ptolemeusz jednak rady tej nie posucha i odda koron synowi, ktrego mia z Berenik. Po mierci Ptolemeusza ten jego nastpca uwizi Demetriosa w pewnej miejscowoci, gdzie mia przebywa, a krl rozstrzygnie o jego losie. y tam peen smutku, a z ukszenia przez mij w rk ycie zakoczy. Pochowano go w okrgu Buziris niedaleko Diospolis. Taki mu powiciem epigramat:
Przerwaa mija ycie mdrego Demetriosa, silny majca jad; nie wiato zabyso mu w oczach, lecz czarna mier,

Heraklides w wycigu z Sukcesji filozofw Sotiona mwi, e gdy Ptolemeusz [Soter] chcia wadz odstpi [swemu synowi] Filadelfosowi, Demetrios mu odradza mwic: Jeeli dasz j komu innemu, sam jej nie bdziesz mia". Czytamy, e w owym czasie, gdy oskarono Demetriosa w Atenach, komediopisarz Menander omal nie zosta take zasdzony, tylko za to, e by jego przyjacielem. Jednake Telesforos, synowiec Demetriosa, zdoa go obroni. Bdc czowiekiem o wielkiej wiedzy i dowiadczeniu Demetrios napisa wicej ni wszyscy niemal wspczeni mu perypatetycy razem wzici. Pisma jego traktuj o historii, polityce, poetyce, retoryce, s wrd nich te przemwienia polityczne i dyplomatyczne, zbir bajek Ezopowych i wiele innych. Oto ich wykaz: O ustawodawstwie ateskim (5 ks.) O ustrojach politycznych Aten (2 ks.) O przewodzeniu ludowi (2 ks.)

296

O prawach retoryce (2 ks.) O kwestiach wojskowych (2 ks.) O Iliadzie O Odysei (4 ks.) Ptolemeusz O mioci Faidondas Maidon Kleon Sokrates Artakserkses O Homerze Arystydes Aristomachos Zachta do filozofii O ustroju politycznym O dziesicioletnich rzdach wasnych O Joczykach O poselstwach O zaufaniu O wdzicznoci O losie O susznej dumie () O maestwie O mniemaniul O pokoju O prawach O zwyczajach O chwili stosownej
Nie wiadomo, czy tytu ten brzmi ( = mniemanie), czy ( lub = belka, kij, tram, ale take meteor o takim ksztacie).
1

297

Dionizjos Mowa chalcydyjska Oskarenie Ateczykw O Antyfanesie Wstp historyczny Listy Zaprzysione zgromadzenie O staroci O uprawnieniach Bajki Ezopowe Chreje 1 Styl Demetriosa jest filozoficzny z pewn przymieszk retoryki i odznacza si sil wyrazu. Na wiadomo, e Ateczycy zniszczyli jego posgi, powiedzia: Ale nie zniszczyli zasug, dla ktrych je postawili". Mawia, e chocia brwi s ma czstk ciaa, ale mog rzuci cie na cae ycie 2. Mawia, e nie tylko Plutos jest lepy, ale i prowadzcy do niego los 3. Jak w wojnie moc ma elazo, tak w rzdzeniu ma wymowa. Widzc raz rozpustnego modzieca, powiedzia: Patrz, czterograniasty Hermes, z dugimi wosami, z brzuchem, przyrodzeniem i brod". Mwi, e ludziom napuszonym i aroganckim naley uj troch wzrostu, a nietknit zostawi inteligencj. Modzi ludzie, mawia, powinni czci rodzicw w domu, przechodniw w drodze, a w samotnoci samych siebie. Przyjaciele w chwilach szczcia odchodz tylko wtedy, kiedy ich o to prosimy, w nieszczciu za sami i bez
Chreja () to zbir dowcipnych powiedze synnych mylicieli i pisarzy, o tendencji moralizatorskiej. 2 Prawdopodobnie chodzi o konsekwencje gronego zmarszczenia brwi. 3 Plutosa, boga bogactwa, Grecy wyobraali sobie jako lepego poniewa bogactwo nie patrzy, czy czowiek jest go wart, czy nie
1

298

zachty. To s myli, ktre, jak si zdaje, pochodz od Demetriosa. Byo dwudziestu znakomitych mw imieniem Demetrios. Pierwszy z Chalcedonu, retor, starszy od Trazymacha, drugi wanie nasz Demetrios, trzeci perypatetyk z Bizancjum, czwarty, zwany Malarzem, dobry pisarz, a jednoczenie malarz, pity, z Aspendos, ucze Apolloniosa z Soloi, szsty, urodzony w Kallatydzie, autor geografii Azji i Europy w dwudziestu ksigach, sidmy z Bizancjum, ktry w trzydziestu ksigach opisa wdrwk Galw z Europy do Azji, a w omiu ksigach czyny wojenne Antiocha i Ptolemeusza oraz ich rzdy w Libii, smy sofista, ktry y w Aleksandrii i pisa o sztuce retorycznej, dziewity gramatyk z Adramytteion, zwany Iksjon, poniewa popeni wystpek przeciw Herze 1, dziesity gramatyk z Cyreny, zwany Stamnos, m znakomity, jedenasty ze Skepsis, czowiek bogaty, z dobrej rodziny i bardzo wyksztacony, ktry dopomg Metrodorowi w uzyskaniu obywatelstwa, dwunasty gramatyk z Erytr, wpisany na list obywateli Temnos, trzynasty, z Bitynii, syn stoika Difilosa, ucze Panaitiosa z Rodos, czternasty retor ze Smyrny. Wymienieni dotd byli prozaikami, nastpni za byli poetami; pierwszy poet Starej Komedii, drugi poet epickim, po ktrym pozostay tylko nastpujce trzy wiersze przeciw zawistnikom:
Zniewaali za ycia czowieka, ktrego bdzie im brak, gdy go nie stanie. Potem o grb i ciao ju bezduszne spieraj si miasta i ludy si kc. Zosta mianowicie schwytany na kradziey zota ze wityni Hery w Aleksandrii. Mityczny Iksjon chcia zgwaci Her.
1

299

Trzeci by Demetrios z Tarsu, satyryk, czwarty poeta jambiczny, o ktrym wspomina Polemon, szsty polihistor rodem z Erytr, autor dzie historycznych i retorycznych.
Rozdzia szsty

Heraklides
ok. r. 360 p. n. e,

Heraklides, syn Eutyfrona, urodzony w Heraklei Pontyjskiej, by czowiekiem bogatym. W Atenach pobiera najpierw nauk u Speuzypa, sucha jednak take pitagorejczykw i podziwia dziea Platona. Pniej sucha Arystotelesa, jak podaje Sotion w Sukcesjach. Nosi mikkie szaty, a by bardzo otyy, tak e Ateczycy nazywali go nie Pontikos" [z Pontu], ale Pompikos" [Pornpatycznym]. Spojrzenie mia agodne i powane. Pozostay po nim bardzo pikne i dobre pisma. A spord nich najpierw dialogi etyczne: O sprawiedliwoci (3 ks.) O umiarkowaniu O pobonoci (5 ks.) O mstwie O cnocie oglnie i drugie dzieo pod tym samym tytuem O szczliwoci O wadzy O prawach i pokrewnych zagadnieniach O nazwach O umowach O niedobrowolnoci

300

O mioci Kleinias

Dziea fizyczne:
O rozumie O duszy i osobny traktat pod tym samym tytuem O naturze O podobiznach () Przeciw Demokrytowi O zjawiskach niebieskich O tym, co si dzieje w Hadesie O yciu (2 ks.) O przyczynach chorb O dobru Przeciw pogldom Zenona Przeciw pogldom Metrona Dziea gramatyczne: O wieku Homera i Hezjoda (2 ks.) O Archilochu i Homerze (2 ks.) Dziea z dziedziny muzyki: O miejscach u Eurypidesa i Sofoklesa (3 ks.) O muzyce (2 ks.) Rozwizanie zagadnie Homerowych (2 ks.) O teorematach O trzech poetach tragicznych Charaktery O sztuce poetyckiej i poetach O przypuszczeniach O przewidywaniu Wykady heraklitejskie (4 ks.)

301

Wykad i krytyka pogldw Demokryta Rozwizanie argumentw erystycznych (2 ks.) O sdzie O formach () Rozwizania Napomnienia Do Dionizjosa Dziea retoryczne: O sztuce retorycznej, czyli Protagoras Dziea historyczne: O pitagorejczykach O wynalazkach. Niektrym z tych prac nada charakter pism komicznych, jak np. O rozkoszy i O umiarkowaniu; inne napisa w stylu tragicznym, jak O Hadesie, O pobonoci, O wadzy. Heraklides posugiwa si take stylem porednim, uywa go w dialogach prowadzonych przez filozofw, wojskowych, politykw toczcych dyskusj. Co wicej, pisa take o zagadnieniach z dziedziny geometrii i dialektyki. Zreszt ma styl barwny i wzniosy i umie porywa umysy czytelnikw. Jak mwi Demetrios z Magnezji w Pisarzach o tym samym imieniu, Heraklides mia uwolni swoje miasto rodzinne, zabijajc rzdzcego nim samowadc. Ten sam autor opowiada o nim tak rzecz: Heraklides wychowywa u siebie maego wa, ktry u niego urs, a gdy przeczuwa zbliajc si mier, poleci jednemu ze sucych, by ukry jego ciao, jak gdyby nie umar, lecz wznis si do bogw, a na ku

302

pooy wa. Tak te wszystko zostao zrobione. Kiedy jednak zebrali si obywatele i piewali hymny aobne, w, zaniepokojony zgiekiem, wysun si z ka i przerazi wikszo zebranych. Pniej wszystko si wyjanio i Heraklides ukaza si nie taki, jakim si wydawa, ale jaki by naprawd. Nasz epigramat napisany dla niego tak brzmi:
Chciae, Heraklidesie, by mwili potomni, e umierajc wem ywym stae si. Ale si pomylie, mdrku, bo w by zwierzciem, ty za nie mdrcem si okazae, ale zwierzakiem.

To samo podaje take Hippobotos. Hermippos opowiada, e gdy gd spad na kraj, ludno Heraklei bagaa Pyti o ratunek. Wwczas Heraklides przekupi zarwno posw, jak i kapank, aby odpowiedziaa, e klska minie, jeeli Heraklides, syn Eutyfrona, za ycia zostanie uwieczony przez ludno zotym wiecem, a po mierci bdzie czczony jako heros. Takie orzeczenie przynieli posowie, ale nie wyszo im ono na dobre. Bo Heraklides w momencie, gdy otrzymywa w teatrze wieniec, zmar na apopleksj, posowie zginli ukamienowani, a Pytia, kiedy schodzia z adytonu 1, by usi na trjnogu, zmara ukszona przez mij. Tyle o mierci Heraklidesa. Aristoksenos Muzyk podaje, e Heraklides pisa te tragedie i wydawa je pod imieniem Tespisa, a Chamaileon twierdzi, e ukrad on jego dzieo i w oparciu o nie napisa wasne o Hezjodzie i Homerze. Epikurejczyk Antidoros krytykuje go rwnie, pole1

Miejsce w wityni dostpne tylko dla kapanw i wtajemniczonych.

303

mizujc z jego dzieem o sprawiedliwoci. Dionizjos, zwany Odstpc (a wedle innych Spintaros), napisawszy tragedi Partenopaios, przypisa j Sofoklesowi. Heraklides uwierzy i w jednym ze swoich pism powoywa si na ni jako na dzieo Sofoklesa. Dowiedzia si o tym Dionizjos i wyjawi zasz pomyk, a kiedy Heraklides nie chcia uwierzy, Dionizjos kaza mu zwrci uwag na pocztkowe litery pierwszego wiersza, ktre skaday si na imi kochanka Dionizjosa, Pankalosa. Kiedy za Heraklides nadal nie dawa temu wiary, twierdzc, e jest to czysty przypadek, Dionizjos po raz drugi odesa go do swego dziea ze sowami: Znajdziesz i to take":
A. Stara mapa nie da si zapa w sida. B. Zapie si moe, ale po pewnym czasie.

I doda do tego: Heraklides nie zna si na literach i tego si nie wstydzi''. Czternastu byo mw imieniem Heraklides: pierwszy to wanie nasz filozof, drugi jego ziomek, ktry pisa pieni do tacw wojennych i artobliwe opowiadania, trzeci, rodem z Kyme, autor Historii Persji w piciu ksigach, czwarty, rwnie urodzony w Kyme, retor i autor Sztuki retorycznej, pity, z Kallatydy lub z Aleksandrii, napisa Sukcesje filozofw w szeciu ksigach oraz Mow Lembeutyjsk i dlatego mia przydomek Lembos1, szsty, z Aleksandrii, pisa o narodowym charakterze Persw, sidmy dialektyk z Bargylidy, pisa przeciwko Epikurowi, smy lekarz ze szkoy Hikezjasa, dziewity lekarz z Tarentu, empiryk, dziesity poeta, autor
1

oznacza czno, ale take pieczeniarza.

304

napomnie, jedenasty rzebiarz z Fokai, dwunasty poeta epigramatyczny, trzynasty Heraklides z Magnezji, ktry napisa Histori Mitrydatesa, czternasty autor pisma o astronomii1.
Diogenes Laertios pomin tu dwch Heraklidesw, o ktrych sam pisze w innych miejscach: Heraklidesa z Tarsu, stoika (por. VII 121) i Heraklidesa sceptyka, nauczyciela Ainesidema (IX II 6).
1

305

KSIGA SZSTA

Cynicy

306

Rozdzia pierwszy

Antystenes
ok. 440 po 366 p. n. c.

Antystenes, syn Antystenesa, by Ateczykiem. Mwiono jednak, e nie pochodzi z obojga rodzicw ateskich. Gdy z tego powodu kto czyni mu zarzuty, powiedzia: Sama matka bogw jest Frygijk"1. Zdaje si bowiem, e pochodzi z matki trackiej. Dlatego te po bitwie pod Tanagr [426 p. n. e.], w ktrej si Antystenes odznaczy, Sokrates mia si wyrazi: Gzy sdzie, e czowiek tak szlachetny mg si urodzi z obojga rodzicw ateskich?"2 On sam te aja ludzi chepicych si, e s Ateczykami z urodzenia, mwic, e nie s szlachetniejszego pochodzenia ni limaki lub bezskrzyda szaracza. Antystenes by pocztkowo uczniem retora Gorgiasza i z tego powodu jest w jego dialogach widoczny styl retoryczny, w szczeglnoci w Prawdzie i Zachcie do filozofii. Hermippos opowiada, e raz podczas igrzysk olimpijskich Antystenes zamierza mwi o wadach i zaletach Ateczykw, Tebaczykw i Lacedemoczykw, kiedy jednak spostrzeg, e przybyo wiele osb z tych miast, zrezygnowa z tego zamiaru.
1 2

Kybele, matka bogw, bya bogini frygijsk. Por. wyej II 31.

307

Pniej przysta do Sokratesa, od ktrego tak wiele skorzysta, e nakoni swoich uczniw, aby razem z nim przeszli do szkoy sokratycznej 1. Mieszkajc w Pireusie musia codziennie przebywa czterdzieci stadiw, aby sucha Sokratesa. Od niego nauczywszy si wytrzymaoci i naladujc jego umiejtno panowania nad uczuciami, sta si zaoycielem szkoy cynikw. Naucza, e trud () jest dobrem, czego przykadem s wielki Herakles i Cyrus (pierwszy przykad biorc z Grekw, drugi spord barbarzycw). Antystenes pierwszy tak definiowa sowo (): Sowo wyraa rzecz, jak ona by lub jest". Mawia stale: Niechbym raczej zmysy postrada, ni mia odczuwa rozkosz" oraz: Trzeba y z takimi kobietami, ktre bd umiay okaza wdziczno". Modziecowi z Pontu, ktry chcia uczszcza na jego wykady i pyta, co w tym celu naley uczyni, odpowiedzia: Trzeba nowej ksiki, nowego rylca, nowej tabliczki", wskazujc jednoczenie na potrzeb rozumu 2. Komu, kto go pyta, jak wzi on, odpowiedzia: Jeeli wemiesz pikn, bdziesz mia innych do spki, jeeli wemiesz brzydk, bdziesz mia za swoje" 3. Usyszawszy raz, e Platon le o nim si wyraa, powiedzia: Jest przywilejem krlw, e gdy czyni dobrze, mwi si o nich le". Kapanowi, ktry, chcc go wtajemniczy w misteria orfickie, mwi o szczciu, jakiego wtajemniczeni zaywaj
Antystenes prowadzi pocztkowo wasn szko retoryczn. W oryginale gra sw: (nowego) (rozumu). Domagajc si nowego () rylca, Antystenes domaga si jednoczenie rylca i rozumu. Por. wyej II 118. 3 Por. wyej IV 48 i przypis.
2 1

308

po mierci, powiedzia: W takim razie czemu sam nie umierasz?" Gdy mu raz zarzucono, e nie pochodzi z obojga rodzicw wolnych, powiedzia: Ani z obojga rodzicw-zapanikw, a mimo to jestem zapanikiem". Kiedy go zapytano, dlaczego ma tak mao uczniw, odpowiedzia: Bo ich pdz srebrnym kijem"1. A zapytany, dlaczego jest szorstki dla swoich uczniw, odpowiedzia: Lekarz te musi by przykry dla pacjentw". Widzc raz uciekajcego cudzoc, zawoa O nieszczniku! Jak wielkiego niebezpieczestwa moge unikn za jednego obola". Jak podaje Hekaton w Chrejach, Antystenes twierdzi, e lepiej wpa midzy kruki ni midzy pochlebcw 2, bo kruki zjadaj tylko trupy, a pochlebcy ywych. Zapytany, co jest najwikszym szczciem czowieka, odpowiedzia: Umrze szczliwie". Gdy pewien znajomy ali si przed nim, e zginy mu jego notatki, powiedzia: Naleao je mie w duszy, a nie spisywa na kartkach". Jak rdza zjada elazo mwi Antystenes tak zazdrosnych zjada ich wasne usposobienie". Ci, ktrzy pragn niemiertelnoci, powinni mawia zbonie i sprawiedliwie y". Utrzymywa, e pastwa gin wtedy, kiedy nie umiej odrni ludzi zych () od dobrych (). Kiedy go raz chwalili ludzie nikczemni, powiedzia: Boj si, czym si czego zego nie dopuci". Przyja bratersk i zgodno pogldw uwaa za najsilniejsz twierdz. Radzi przygotowywa takie zaopatrzenie na drog, ktre
Aluzja do kija, jaki nosili cynicy (Antystenes napisa te rzecz O kiju, por. IV 17). Dlaczego kijem srebrnym ( ) nie wiadomo. 2 W oryginale gra sw: (midzy kruki) oraz (midzy pochlebcw).
1

309

by w razie rozbicia si okrtu uratowao si wraz z nami. Kiedy zarzucono mu, e przebywa wrd zych ludzi, odpar, e i lekarze, chocia sami nie s chorzy, przebywaj wrd chorych. Niedorzecznoci jest mawia wyrywa kkol z pszenicy i w czasie wojny usuwa ludzi niezdolnych do noszenia broni, a nie usuwa od rzdw zych obywateli. Kiedy go zapytano, jak korzy ma z filozofii, odpowiedzia: T, e mog sam z sob rozmawia". Gdy kto podczas uczty powiedzia do niego: Zapiewaj", odpowiedzia mu: A ty mi zagraj". Diogenesowi, ktry prosi go o chiton, radzi zoy na dwoje himation. Na pytanie, jaka nauka jest najpotrzebniejsza, odpowiedzia: Pozby si tego, czego trzeba by si oduczy". Nakazywa tym, ktrzy sysz, e o nich le si mwi, aby znosili to atwiej, ni gdyby w nich rzucano kamieniami. Kpi z Platona, uwaajc go za pyszaka; gdy podczas jakiej uroczystoci zobaczy dumnie kroczcego konia, powiedzia do: Wygldasz jak ten dumnie kroczcy rumak". Mwi to w zwizku z tym, e Platon chwali tego konia. A gdy Platon by kiedy chory, przyszed do Antystenes i patrzc na miseczk, do ktrej spluwa, powiedzia: Widz tutaj , ale nie widz twej pychy". Doradza Ateczykom, aby uchwalili przez gosowanie, e osy maj by komi; a kiedy mu odpowiedziano, e to niedorzeczne, odpar: A przecie i wasi generaowie, w rzeczywistoci zupenie niekompetentni, s dowdcami tylko na mocy gosowania"1. Gdy kto mu powiedzia: Wielu ludzi ci chwali"zapyta: A c ja zego zrobiem?"
1

Antystenes krytykowa ateskie instytucje demokratyczne, podobnie jak Sokrates.

310

Gdy ostentacyjnie pokazywa dziury w swoim paszczu, Sokrates, patrzc na, powiedzia: Przez dziury w twoim paszczu przewieca twoja prno" 1. Jak podaje Fainias w dziele O sokratykach, Antystenes, kiedy go kto zapyta, co robi, aby sta si moralnie doskonaym ( ), odpowiedzia: Wyzby si swych wad, a jakie one s, dowiesz si od ludzi, ktrzy ci znaj". Do kogo, kto wychwala rozwizo, powiedzia: Dzieci moich wrogw niechaj bd rozwize". Do modzieca, ktry pozowa rzebiarzowi i robi nienaturalne miny, powiedzia: Jak sdzisz, gdyby spi mg przemwi, czym by si najwicej chepi?" A gdy modzieniaszek odpowiedzia: Piknoci", zawoa: "Czy wic nie wstyd ci cieszy si t sam rzecz, ktr cieszyaby si rzecz martwa?" Modzieca z Pontu, ktry obiecywa mu wywiadczy wielk przysug, jeeli przypynie okrt z solonym misem, wzi ze sob i zaprowadzi z prnym workiem do handlarki mk, worek mk napeni i odszed. Gdy za handlarka zadaa zapaty, powiedzia: Ten modzieniec zapaci, jeeli okrt z solonym misem przypynie". Jak si zdaje, za spraw Antystenesa Anytos zosta skazany na wygnanie, a Meletos na mier2. Kiedy bowiem spotka modziecw z Pontu, ktrzy pod wpywem sawy Sokratesa przybyli do Aten, zaprowadzi ich do Anytosa, mwic, e oto jest czowiek mdrzejszy od Sokratesa. wiadkowie tego wydarzenia tak si oburzyli, e doprowadzili do wygnania Anytosa z Aten. Jeli kiedykolwiek zobaczy wystrojon kobiet, szed
1 2

Por. wyej II 3536. Anytos i Meletos byli oskarycielami Sokratesa, por. wyej

II 5.

311

do jej domu i wzywa jej ma, aby pokaza konia i zbroj, a jeli takowe posiada, to pozwala, eby si kobieta stroia, bo zbroja i ko j chroniy, jeli jednak ich nie posiada, odbiera jej wyszukany strj. A oto jego pogldy. Twierdzi, e cnoty mona si nauczy. e jedynym szlachectwem jest cnota. Cnota wystarcza do szczcia i nic potrzebuje niczego oprcz Sokratesowej siy woli. Cnota przejawia si w czynach, nie potrzeba jej ani wielu sw, ani nauki, Mdrzec sam sobie wystarcza, bo wszystko, co naley do innych, naley take i do niego. Niesawa jest dobrem, tak samo jak trud. Mdrzec postpuje nie wedle praw stanowionych, lecz wedle prawa cnoty. eni si jedynie po to, by mie dzieci, czc si z najpikniejsz kobiet, i nie gardzi mioci, bo tylko mdrzec wie, kogo naley kocha. Diokles przypisuje mu take nastpujce powiedzenia: Dla mdrca nic nie jest obce ani nic nie jest niemoliwe. Czowiek dobry zasuguje na mio. Przyjaci szukaj wrd ludzi uczciwych. Sprzymierzecami naley czyni ludzi dzielnych, a zarazem sprawiedliwych. Cnota jest niezawodnym orem, ktrego nikt ani nic nie moe odebra. Lepiej z niewieloma dobrymi by przeciw wszystkim zym ni z wieloma zymi przeciw niewielu dobrym. Naley liczy si z opini nieprzyjaci, bo oni pierwsi dostrzeg nasze bdy. Sprawiedliwego trzeba wyej ceni ni krewnych. Cnota jest ta sama u mczyzny i u kobiety. To, co jest dobre, jest pikne, a to, co ze, jest brzydkie. Za obce uwaaj wszystko, co ze. Wiedza jest twierdz najpewniejsz, ktrej nie mona zburzy ani wzi podstpem. Mur obronny naley stworzy we wasnym nieodpartym rozumowaniu".

312

Antystenes wykada w gimnazjum Kynosarges niedaleko bram miasta i std niektrzy wywodz nazw szkoy cynicznej. Jego samego zwano Zwyczajnym Psem 1. Jak podaje Diokles, on pierwszy skada paszcz we dwoje i tak si tylko odziewa; nosi take torb i kij. O skadaniu paszcza we dwoje mwi take Neantes. Sosikrates za twierdzi w trzeciej ksidze Sukcesji filozofw, e pierwszym, ktry zapuci brod oraz nosi torb i kij, by Diodor z Aspendos. Teopompos chwali tylko jego jednego ze wszystkich sokratykw; mwi, e by bardzo bystry, a dziki umiejtnoci wspycia z ludmi osiga zawsze to, na czym mu zaleao. Wida to z jego pism oraz z Uczty Ksenofonta 2. Zdaje si, e od Antystenesa wywodzi si najbardziej rygorystyczna posta stoicyzmu. Dlatego epigramatyk Atenjos tak mwi o stoikach:
O, znawcy opowieci stoickich, wy, co najlepiej poznalicie zasady wyoone w witych ksigach, wedle ktrych jedynym dobrem duszy jest cnota, bo tylko ona ocala ycie ludzi i pastw. Rozkosz cielesna natomiast, ktra dla innych ludzi stanowi dobro najwysze, ma za sob tylko jedn z cr Mnemozyny 3.

Od Antystenesa wywodzi si obojtno () Diogenesa, wstrzemiliwo Kratesa, panowanie nad sob Zenona; to on stworzy podwaliny ich stylu ycia. Ksenofont mwi, e Antystenes by ujmujcy w obcowaniu z ludmi i bardzo opanowany we wszystkich sprawach.
Zwyczajny Pies . Po grecku pies jest , gen. '. Gimnazjum Kynosarges ze wityni Heraklesa znajdowao si w Atenach w pobliu wzgrza Likabetu. 2 Uczta 4 n. 3 Mianowicie Erato, muz poezji miosnej.
1

313

Pozostae po nim pisma obejmuj, jak si zdaje, dziesi tomw. W tomie pierwszym: O wymowie, czyli o stylach Ajas, albo inaczej Mowa Ajasa Odyseusz, albo O Odyseuszu Obrona Orestesa, czyli o piszcych mowy sdowe Izografial, Lizjasz i Isokrates Przeciw mowie Isokratesa, zwanej Mow bez powoywania si na wiadkw" 2. W tomie drugim: O naturze zwierzt O podzeniu dzieci albo o maestwie, traktat erotyczny O sofistach, traktat fizjonomiczny O sprawiedliwoci i o mstwie, traktat protreptyczny (ks. I i III) O Teognisie (ks. IV i V poprzedniego). W tomie trzecim: O dobru O mstwie O prawie, czyli o pastwie O prawie, czyli o piknie i sprawiedliwoci O wolnoci i niewoli O wiernoci O opiekunie, czyli o posuszestwie O zwycistwie, traktat ekonomiczny W tomie czwartym: Cyrus Herakles Wikszy, czyli o sile
pisarstwo podobne, transkrypcja, kopia. Bya to polemika z mow Isokratesa Przeciw Eutynusowi, bez powoywania si na wiadkw ().
2 1

314

W tomie pitym: Cyrus, czyli o krlestwie Aspazja W tomie szstym: Prawda O prowadzeniu dyskusji, traktat refutacyjny Saton1, czyli o refutacji (3 ks.) O dialektach W tomie sidmym: O wychowaniu, czyli o nazwach (5 ks.) O stosowaniu nazw, traktat erystyczny O pytaniach i odpowiedziach O mniemaniu i o wiedzy (4 ks.) O umieraniu O yciu i o mierci |sl-365O yciu pozagrobowym O naturze (2 ks.) Kwestie o naturze (2 ks.) Mniemania, traktat erystyczny Problemy uczenia si W tomie smym: O muzyce O komentatorach O Homerze O niesprawiedliwoci i bezbonoci O Kalchasie O zwiadach O rozkoszy
1

Saton jest przekrceniem imienia Platona, por. wyej III 35 i przypis.

315

W tomie dziesitym: O Odysei O kiju Atena albo O Telemachu O Helenie i Penelopie O Proteuszu Cyklop, czyli O Odyseuszu O uyciu wina albo O pijastwie, albo O Cyklopie O Kirke O Amfiaraosie O Odyseuszu, Penelopie i psie. W tomie dziesitym: Herakles albo Midas Herakles albo O mdroci, albo O sile Cyrus, czyli Kochanek Cyrus, albo Zwiadowcy Meneksenos, czyli O rzdzeniu Alkibiades Archelaos, czyli O krlestwie Tak wyglda wykaz pism Antystenesa 1. Timon, szydzc z Antystenesa z powodu wielkiej iloci pism, nazywa go wszechstronnym gadu". Antystenes umar, zoony niemoc. Gdy Diogenes przyszed do Antystenesa, ten go zapyta: Czy potrzebujesz przyjaciela?" Gdy za pniej znowu do niego przyszed, niosc sztylet, a Antystenes powiedzia: Co mnie uwolni od cierpie?" Diogenes, pokazujc sztylet, powiedzia: To". Wwczas Antystenes odpar: Powiedziaem od cierpie, a nie od ycia". Zdawao
1

Wszystkie te pisma zaginy, mamy tylko drobne fragmenty

316

si, e odtd lej znosi chorob z mioci ku yciu. Nasz wiersz dla niego tak brzmi:
ye jak pies, Antystenesie, psi miae natur, tylko e ksae nie zbami, lecz sowem! Umare z osabienia, ale co to ma za znaczenie, zapyta kto snadnie. Jakiego musimy mie przewodnika, eby zej do Hadesu.

Byo trzech innych Antystenesw: jeden ze szkoy Heraklita, drugi z Efezu, trzeci z Rodos, historyk. Poniewa omwilimy filozofw, ktrzy byli uczniami Arystypa i Fedona1, powiemy teraz o uczniach Antystenesa cynikach i stoikach. Do nich wic przechodzimy.
Rozdzia drugi

Diogenes
ok. 412323 p. n. e .

Diogenes, syn bankiera Hikezjosa, urodzi si w Synopie. Diokles podaje, e musia uchodzi z miasta, poniewa ojciec jego, ktry zarzdza bankiem pastwowym, podrabia pienidze. Eubulides2 za w traktacie O Diogenesie podaje, e czyni to sam Diogenes i razem z ojcem poszed na wygnanie. Wreszcie on sam mwi w pimie Pordalos, e podrabia pienidze. Inni za podaj, e gdy zosta mianowany zarzdc mennicy, namawiali go do tego wsppracownicy.
W ksidze II. Prawdopodobnie identyczny z Eubulidesem wymienionym w II 41 i VII 187 i Eubulosem wspomnianym w VI 30 nie wiadomo jednak, czy identyczny z Eubulidesem z Miletu, ktrego omawia si w II 108111.
2 1

317

Wtedy mia uda si do Delf czy te na Delos, ojczyst wysp Apollina, aby zapyta, czy ma uczyni to, co mu doradzaj. Gdy za wyrocznia daa odpowied przyzwalajc, w ktrej jednak bya mowa o tym, co jest przyjte w pastwie" 1, nie by pewny, co oznacza odpowied. Ostatecznie podrobi obiegow monet, a gdy to wyszo na jaw, zosta wedug jednych wiadectw skazany na wygnanie, a wedug innych, w obawie przed kar sam dobrowolnie uciek. Inni wreszcie opowiadaj, e podrabia pienidze, ktre otrzymywa od ojca, i e ojciec jego umar w wizieniu, Diogenes za zdoa uciec do Delf i tam nie pyta o to, czy moe faszowa pienidze, lecz o to, co ma uczyni, aby osign najwiksz saw, i na to pytanie otrzyma odpowied. Przybywszy do Aten, uda si do Antystenesa, a gdy ten go nie przyj, poniewa nikogo do siebie nie dopuszcza, chcia wymc to na nim swoj natarczywoci. Kiedy za Antystenes zagrozi mu kijem, Diogenes nadstawi gow, mwic: Bij, bo nie znajdziesz tak twardego drzewa, ktrym by mg mnie odtrci, dopki do mnie mwisz". Od tego czasu Diogenes sucha wykadw Antystenesa, a poniewa by wygnacem, y bardzo skromnie. Jak opowiada Teofrast w Mowie megarejskiej, Diogenes na widok przebiegajcej myszy, ktra ani kryjwki nie szukaa, ani nie lkaa si ciemnoci, ani nie pragna niczego z tego, co uchodzi za akocie, znalaz odpowiedni do okolicznoci sposb ycia. On pierwszy skada paszcz we dwoje, jak mwi, bo by biedny,
W oryginale: , co moe oznacza obowizujce w pastwie zwyczaje czy ustrj, ale take monet pastwow.
1

318

i uywa go te jako posania, i nosi torb, w ktrej mia pieczywo. W byle jakim miejscu zaatwia wszystkie swoje sprawy: jad, spa, rozprawia. Pewnego razu powiedzia do Ateczykw, wskazujc na Kruganek Zeusa i na Pompejonl, e zbudowali je dla niego na mieszkanie. Tylko gdy by chory, chodzi wspierajc si na kiju. Poza tym nosi stale kij, ale nie w miecie, lecz wtedy, kiedy rusza w drog ze swoj torb, jak podaj Atenodoros, ktry urzdowa nawczas w Atenach 2, retor Polyeuktos i Lizaniasz, syn Aischriona. Diogenes napisa list do kogo znajomego, aby mu si wystara o mieszkanie, a gdy w zwleka, zrobi sobie mieszkanie z beczki w Metroonie 3, jak o tym sam pisze w swoich listach. W lecie tarza si na gorcym piasku, w zimie za obejmowa pieszczotliwie zanieone posgi, aby si na wszelki sposb hartowa. Z wielk pogard odnosi si do innych, szko Euklidesa 4 nazywa ciow, a nauk Platona marnowaniem czasu5, konkursy dramatyczne na Dionizjach wielkim widowiskiem dla gupcw, a demagogw sugami posplstwa. Mwi take, e gdy widzi w yciu sternikw, lekarzy, filozofw, nazywa czowieka istot najmdrsz wrd istot yjcych, kiedy natomiast widzi tumaczy snw, wrbiarzy i im podobnych
Kruganek Zeusa ( ) znajdowa si w pobliu agory. W Pompejonie przechowywano akcesoria na uroczysto procesji Wielkich Panatenajw. 2 Prawdopodobnie omyka kopisty, zamiast Atenodoros naley czyta Olimpiadoros (polityk ateski IV/III w. p. n. e.). 3 W Metroon bya witynia Matki Bogw, Rei Kybeli, oraz archiwum pastwowe. 4 Tj. szko megarejsk. 5 W oryginale gra sw: (szkoa ) oraz: (nauka marnowanie czasu).
1

319

albo te ludzi chepicych si czy to saw, czy to pienidzmi, wtedy nic nie wydaje mu si gupsze od czowieka. Stale powtarza, e aby y, trzeba albo mie rozum, albo trzyma w pogotowiu stryczek. Gdy raz zobaczy, jak Platon na wystawnej uczcie siga po oliwki, zapyta: Dlaczego, mdrcze, ty, ktry pojechae a na Sycyli dla wystawnych da, nie radujesz si nimi teraz, cho le przed tob?"; gdy za Platon odpowiedzia: Ale, na bogw, Diogenesie, gwnie z oliwek i tym podobnych da skadao si moje poywienie", Diogenes odpar: Po c wic pyne a do Syrakuz? Czy wtedy ziemia attycka nie rodzia oliwek?". Favorinus jednak w Historiach rozmaitych powiedzenie to przypisuje Arystypowi. Innym razem, jedzc suszone figi, spotka Platona i zapyta go: Czy mona ci poczstowa?" 1, a kiedy ten zabra si do jedzenia, rzek: Chciaem ci tylko poczstowa, a nie odda ci wszystkie". Pewnego razu, gdy Platon zaprosi przyjaci z dworu Dionizjosa, Diogenes, chodzc po dywanach, powiedzia: Depc prno Platona". Na co Platon odpar: Jake wielk pych okazujesz, Diogenesie, udajc, e obca ci jest pycha". Inni opowiadaj, e Diogenes powiedzia: Depc pych Platona", na co Platon mia odpowiedzie: Ale inn pych". Sotion za mwi o czwartej ksidze [Sukcesji], e to cynik Diogenes tak powiedzia do Platona. Diogenes prosi raz Platona o wino, a niedugo potem o suszone figi, ten za przysa mu peny dzban wina, na co Diogenes powiedzia: Czy jeeli si ciebie zapyta, ile jest dwa i dwa, odpowiesz dwadziecia?
W oryginale gra sw: poczstowa dosownie bra udzia, uczestniczy; aluzja do platoskiej teorii uczestnictwa" () rzeczy konkretnych w ideach.
1

320

Tak wic ani nie dajesz tego, o co si ciebie prosi, ani nie odpowiadasz na to, o co si ciebie pyta". Wykpiwa te Platona jako nieposkromionego gadu. Zapytany, gdzie w Grecji widzi si dobrych mw, odpowiedzia: Dobrych mw nigdzie, natomiast dobre dzieci w Sparcie". Gdy raz mwi o rzeczach powanych, a nikt go nie sucha, zacz gwizda, a gdy si ludzie zgromadzili wok niego, aja ich, e na gupi art zbiegli si skwapliwie, do rzeczy powanych natomiast ocigali si. Mwi take, e ludzie id w zawody ze sob, gdy chodzi o kopanie roww i wiczenie sprawnoci ng, ale nikt nie idzie w zawody o to, by sta si doskonaym moralnie. Dziwi si, e gramatycy tak starannie badaj bdzenia Odyseusza, wasnych natomiast bdw nie widz, e muzycy zestrajaj struny w lirze, a o harmoni wasnej duszy nie dbaj, uczeni wznosz oczy ku socu i ksiycowi, a nie widz tego, co si dzieje pod ich nogami, retorzy chtnie rozprawiaj o sprawiedliwoci, ale bynajmniej sprawiedliwie nie postpuj, gani skpcw, a sami nade wszystko lubi pienidze. Potpia ludzi, ktrzy chwal sprawiedliwych za to, e gardz bogactwem, sami jednak zazdroszcz bogaczom. Gniewali go take ludzie, ktrzy skadaj ofiary bogom, proszc ich o zdrowie, a podczas samej ofiary objadaj si ze szkod dla zdrowia. Podziwia niewolnikw, ktrzy, widzc objadajcych si panw, nie ruszaj zgromadzonych na stole potraw. Chwali tych, ktrzy zamierzaj si eni, ale si nie eni, i tych, ktrzy zamierzaj wyruszy na morze, ale nie wyruszaj, i tych, ktrzy zamierzaj si zaj polityk, ale si ni nie zajmuj, i tych, ktrzy zamierzaj zaoy rodzin, ale nie zakadaj, i tych, ktrzy go-

321

towi s obcowa z monymi, ale si do nich nie zbliaj. Mwi, e nie naley podawa przyjacioom rki z zacinitymi palcami. W Sprzedaniu Diogenesa Menippos podaje, e uwiziony i wystawiony na sprzeda na pytanie, co umie robi, odpowiedzia: Rzdzi mami". A do herolda powiedzia: Zapytaj, czy kto yczy sobie kupi pana?" Kiedy nie pozwolono mu usi, powiedzia: Nie szkodzi! Przecie ryby take znajduj nabywcw, chocia le, a nie siedz". Mwi, e dziwi go, i kupujc garnek lub misk, ludzie pukaj w nie, eby je wyprbowa, kupujc za czowieka poprzestaj na obejrzeniu. Powiedzia do Kseniadesa, ktry go kupi, e musi go sucha, cho on jest niewolnikiem; wszake gdy niewolnik jest lekarzem albo kapitanem okrtu, naley mu si posuszestwo. Eubulos w Sprzedaniu Diogenesa1 mwi, i Diogenes tak wychowa dzieci Kseniadesa, e oprcz innych umiejtnoci nauczyy si jedzi konno, strzela z uku i z procy oraz rzuca oszczepem, a w palestrze nie pozwala kierownikowi szkoy wychowywa chopcw na atletw, lecz tylko stosowa wiczenia, aby nabrali zdrowej cery i tyzny ciaa. Jego wychowankowie znali wiele utworw poetw i historykw, a take utwory samego Diogenesa; robi dla nich skrty, eby im uatwi zapamitanie caego materiau. W domu uczy ich, aby byli usuni, zadowalali si prostym posikiem, gasili pragnienie wod, nosili wosy ostrzyone do skry i bez adnych ozdb. Wprowadzi te zwyczaj chodzenia bez chitonw i boso, w milczeniu, tak aby w drodze kady zwraca uwag tylko na siebie. Zabiera take chopcw ze sob na
1

Por. wyej przypis do VI 20.

322

polowanie. Tote oni troszczyli si o Diogenesa i wstawiali si za nim u rodzicw. Jak mwi, Diogenes by u Kseniadesa do pnej staroci, a kiedy umar, pochowali go synowie Kseniadesa. Kiedy Kseniades pyta go, jak chce by pochowany, Diogenes odpowiedzia: Gow na d"; na pytanie za, czemu tego pragnie, odpowiedzia: Bo wkrtce to, co jest na dole, znajdzie si na grze". A mia na myli to, e wwczas wzmocnili si Macedoczycy i z maego narodu wydwigni si na wyyny. Gdy go raz kto wprowadzi do wspaniale urzdzonego domu i pouczy, e nie wolno plu na posadzk, odchrzknwszy splun mu w twarz, mwic, e nie widzi odpowiedniejszego miejsca na ten cel. Niektrzy mwi, e zrobi to Arystyp. Raz zawoa: Chodcie tu, ludzie!", a kiedy si zbiegli, odpdza ich kijem mwic: Ludzi woaem, nie wyrzutkw". Opowiada o tym Hekaton w pierwszej ksidze Chrei. Mwi take, e Aleksander mia powiedzie: Gdybym nie by Aleksandrem, chciabym by Diogenesem". Mwi, e uomni nie s ludzie pozbawieni suchu i wzroku, ale ci, ktrzy nie maj torby1. Przyszedszy raz na zabaw modych ludzi ostrzyony tylko do poowy gowy, jak opowiada Metrokles w Chreiach, zosta przez nich obity. Wtedy wypisa nazwiska tych, ktrzy go obili, na biaej tablicy i powiesi j sobie na szyi, tak e ich w ten sposb omieszy, bo ich rozpoznano i obito. Mwi, e jest psem, ktrego ludzie chwal, ale nikt z chwalcych nie odway si i z nim na polowanie. Gdy kto do niego powiedzia: W igrzyskach
W oryginale gra sw: uomny () i bez torby ( ). Nie majcy torby, tzn. nie prowadzcy ycia cynikw.
1

323

pytyjskich odnosz zwycistwa nad mami", odpar: To ja odnosz zwycistwa nad mami, ty za nad niewolnikami l. Tym, ktrzy mu mwili: Stary jeste, odpocznij", odpowiada: Gdybym by zawodnikiem, to czy zbliajc si do mety miabym zwolni kroku, czy raczej jeszcze bardziej przypieszy?" Zaproszony na przyjcie, odpowiedzia, e nie przyjdzie, bo poprzedniego dnia gospodarz nie podzikowa mu za przybycie. Boso chodzi po niegu oraz robi podobne rzeczy, o czym ju wyej bya mowa. Prbowa te je surowe miso, ale zaniecha. Raz zasta w obery mwc Demostenesa, a gdy ten na jego widok cofn si w gb sali, powiedzia: Tym bardziej bdziesz w obery". Gdy cudzoziemcy wyrazili ch zobaczenia Demostenesa, powiedzia wycigajc rodkowy palec: Oto jest ateski przywdca ludu". Gdy czowiek, ktremu upad chleb na ziemi, wstydzi si go podnie, Diogenes, chcc da mu nauczk, przywiza sznur do szyjki dzbana i cign go przez cae przedmiecie Kerameiku. Mawia, e postpuje tak jak dyrygenci chrw, ktrzy podaj ton wyszy, aby cay chr mg pochwyci waciwy ton. Twierdzi, e wikszo ludzi jest pozbawiona rozumu, e o rnicy stanowi dla nich jeden palec: jeeli kto idzie z wycignitym palcem rodkowym, uchodzi za szaleca, a jeeli z wycignitym palcem wskazujcym, za szaleca nie uchodzi. To, co przedstawia wielk warto, powtarza, sprzedaje si za bezcen i na odwrt: tak wic sprzedaje si posg za 3000 drachm, a miar pszenicy za 2 miedziaki. Kiedy Kseniades go kupi jako niewolnika, powiedzia mu: Bacz, aby si nauczy wykonywa
1

W oryginale gra sw: (mowie) (niewolnicy).

324

rozkazy!" Gdy na to za Kseniades zacytowa sowa poety:

Ku rdom pyn rzeki l

Diogenes odpar: Gdyby, bdc chorym, kupi lekarza, czyby jego nie sucha? I czyby powiedzia: Ku rdom pyn rzeki"? Pewien czowiek chcia si uczy u Diogenesa filozofii. Diogenes da mu ledzia do niesienia i kaza i za sob, ale tamten, wstydzc si, odrzuci ledzia i odszed. Po jakim czasie spotka go i ze miechem powiedzia: led przeszkodzi naszej przyjani". Diokles za inaczej to opowiada. Kto odezwa si do Diogenesa: Rozkazuj nam, Diogenesie!" Diogenes wzi go ze sob, da mu do niesienia kawaek sera za p obola. Gdy za tamten odmwi, Diogenes powiedzia: Kawaek sera za p obola przeszkodzi naszej przyjani!" Gdy raz zobaczy dziecitko, ktre pio wod z rki, wyrzuci z torby kubek mwic: Dziecko przecigno mnie w sztuce ograniczania potrzeb yciowych". Wyrzuci te miseczk, kiedy zobaczy, e dziecko, zbiwszy naczyko, jado soczewic z doka wyobionego w chlebie. Rozumowa w ten sposb: wszystko jest w rku bogw. Mdrcy s przyjacimi bogw, przyjaciele za wszystko maj wsplne. Wszystko zatem naley do mdrcw. Widzc raz kobiet klczc przed bogami w pozycji nieprzyzwoitej, chcia j uwolni od przesdw, jak mwi Zoilos z Perge, podszed do niej i powiedzia: Czy nie lkasz si, kobieto, e moe za tob sta bg? Wszake wszystko jest pene bogw, a ty
1

Eurypides, Medea 410. To znaczy: dzieje si co przeciwnego naturze.

325

zachowujesz si nieprzyzwoicie". Asklepiosowi ofiarowa zabijak, ktry mia zwyczaj bi ludzi padajcych na twarz przed bogiem. Zwyk by mwi, e dotkno go tragiczne przeklestwo, e jest jak
Bezdomny wygnaniec, czowiek bez ojczyzny, ebrak, wczga, z dnia na dzie yjcy1.

Mwi jednak, e szczciu moe przeciwstawi odwag, prawu natur, namitnoci rozum. Gdy si wygrzewa na socu w Kraneionie 2, stan przy nim krl Aleksander i powiedzia: Pro mi, o co chcesz!" Na co Diogenes: Nie zasaniaj mi soca". Gdy jaki czowiek dugo czyta swj utwr, ale wida ju byo niezapisany koniec zwoju, Diogenes zawoa do suchaczy: Odwagi, mowie! Widz ld!" Komu, kto chcia mu udowodni, e ma rogi, powiedzia, dotykajc jego czoa: Nie widz" 3. Gdy kto mu powiedzia, e ruch nie istnieje, wsta i zacz si przechadza 4. Do kogo, kto mwi o zjawiskach niebieskich, powiedzia: Kiedy wrcie z nieba?" Gdy pewien nikczemny eunuch napisa na swoim domu: Niechaj nic zego tutaj nie wchodzi", Diogenes zapyta: A ktrdy ma wchodzi pan domu?" Namaciwszy sobie nogi wonnym olejkiem, powiedzia, e zapach idzie od gowy w powietrze, a od ng do nosa. Gdy Ateczycy uznali go godnym wtajemniczenia i mwili, e w Hadesie wtajemniczeni maj pierwszestwo,
Fragment nieznanego poety tragicznego (Nauck, T. G. F. Adesp. 284). 2 Gaj cyprysowy i palestra w Koryncie. 3 Aluzja do sofizmatu zwanego Rogacz" lub Rogi"; por. II 108, VII 44 i 82, 4 Ruch negowali eleaci, zwaszcza Zenon i jego szkoa.
1

326

powiedzia: mieszne byoby zaiste, gdyby Agesilaos i Epaminondas pdzili ycie pomiertne w bocie, a rni wtajemniczeni nicponie przebywali na wyspach szczliwych". Na widok myszy, ktre si uwijay dookoa stou, powiedzia: Oto i Diogenes ywi pasoyty". Gdy Platon nazwa go psem, powiedzia: O tak, bo wracam do tych, ktrzy mnie sprzedali". Gdy wychodzi z ani i kto go zapyta, czy wielu jest ludzi w kpieli, odpowiedzia, e nie; a komu, kto zapyta, czy wielki tum jest w kpieli, odpowiedzia, e tak. Gdy Platon poda definicj Czowiek jest to istota ywa, dwunona, nieopierzona" i t definicj chepi si i zdoby poklask, Diogenes oskuba koguta i zanis do szkoy na wykad Platona, mwic: Oto jest czowiek Platona". Odtd do tej definicji dodawano sowa: o szerokich pazurach"1. Gdy go zapytano, o jakiej porze dnia naley je niadanie, odpowiedzia: Jeeli si jest bogatym, kiedy si chce, jeli ubogim, kiedy si moe". Widzc w Megarze, e owce s okryte skrami, a pasce je dzieci s nagie, powiedzia: W Megarze lepiej jest by baranem ni dzieckiem". Kogo, kto go potrci drgiem i potem zawoa: Uwaga", zapyta: Chcesz jeszcze raz mnie uderzy?". Przywdcw ludu nazywa sugami posplstwa, wiece za przekwit saw. Za dnia chodzi po miecie z zapalon lampk, mwic: Szukam czowieka". Sta raz zlany deszczem, a gdy wszyscy dookoa litowali si nad nim, obecny przy tym Platon odezwa si: Jeeli chcecie si nad nim litowa, odejdcie."2. Gdy kto uderzy go
W oryginale , co jest aluzj do imienia Platona. 2 Zby nie rani prnoci Diogenesa, ktr zarzuca mu Platon.
1

327

pici, zawoa: Na Heraklesa! O jednej potrzebie zapomniaem, o potrzebie chodzenia w hemie". Gdy Meidias uderzy go, mwic: Trzy tysice drachm ley w banku dla ciebie", Diogenes wzi skrzane rkawice i nastpnego dnia obi Meidiasa, mwic: A dla ciebie trzy tysice ciosw". Gdy aptekarz Lizjasz zapyta Diogenesa, czy wierzy w bogw, odpowiedzia: Jak bym mia nie wierzy, kiedy o tobie wiem, e jeste nienawistny bogom". Inni twierdz, e powiedzia to Teodor. Na widok czowieka dokonujcego ceremonii oczyszczania powiedzia: Nieszczniku! Czy nie wiesz, e podobnie jak przez oczyszczenie nie uwolnisz si od bdw gramatycznych, tak te nie oczycisz si z grzechw twego ycia!" Gani modlitwy ludzi mwic, e prosz o to, co im si dobre wydaje, a nie o to, co jest dobre naprawd. Do tych, ktrzy wpadaj w trwog z powodu snw, mwi, e nie troszcz si o to, co czyni na jawie, a robi wiele haasu o to, co si im jawi we nie. Gdy herold na zawodach olimpijskich ogosi: Dioksippos zwyciy mw!", Diogenes powiedzia: On zwyciy niewolnikw, ja za mw" l. Ateczycy kochali Diogenesa: gdy wic jaki chopak rozbi mu beczk, wymierzyli mu chost, filozofowi za ofiarowali inn beczk. Dionizjos stoik mwi, e wzity do niewoli pod Cherone [338 p. n. e.] Diogenes zosta zaprowadzony przed Filipa, ktry go zapyta, kim jest, na co filozof odpowiedzia: Szpieguj twoj nienasycon zachanno". Podziwiajc jego odwag, Filip wypuci go na wolno. Aleksander wysa raz list do Antypatra przez posaca, ktry si nazywa
1

Por. wyej przypis do VI 33.

328

Atlios1. Obecny przy tym Diogenes odezwa si:

Ndzny od ndznego przez ndznego do ndznego.

Gdy Perdikkas zagrozi mu, e go zabije, jeeli do niego nie przyjdzie, odpowiedzia: Nic wielkiego nie dokaesz! Bo i mucha, i pajk potrafi to samo zrobi. Raczej uznaj za stosowne tak zrobi, aby yjc beze mnie, y szczliwie". Czsto mwi gono, e bogowie dali ludziom ycie atwe, ale ludzie zatracili t atwo ycia, podajc plackw na miodzie, pachnide i tym podobnych rzeczy. Widzc kogo, komu niewolnik zawizywa sanday, powiedzia: Bdziesz zupenie szczliwy, kiedy i nos ci bd wyciera, a nastpi to, gdy utn ci rce". Zobaczywszy raz stranikw skarbca wityni prowadzcych zodzieja, ktry ukrad czar, powiedzia: Wielcy zodzieje prowadz maego zodzieja". Widzc raz chopca rzucajcego kamieniem w szubienic, powiedzia: 2 miao, kiedy na pewno cel osigniesz!" Do stojcych dookoa niego chopcw, ktrzy krzyczeli: Uwaajmy, aby nas nie poksa!" powiedzia: Dzieci, uspokjcie si. Pies nie je botwinki". Do czowieka wylegujcego si na lwiej skrze powiedzia: Przesta bezczeci skr dzielnoci". Do kogo, kto nazwa Kallistenesa szczliwym i opowiada, jakie wspaniaoci otrzyma od Aleksandra, powiedzia: Nieszczsny jest ten, kto na niadanie i obiad je to, co smakuje Aleksandrowi" 3. Kiedy Diogenes potrzebowa pienidzy, mwi do
znaczy ndzny, nieszczsny, marny. cile biorc, mowa jest nie o szubienicy, lecz o krzyu,(), na ktrym krzyowano zoczycw. 3 O losie, jaki spotka Kallistenesa, por. wyej V 5.
2 1

329

swoich przyjaci, e nie prosi o pienidze, ale da ich zwrotu. Pewnego dnia masturbujc si na placu targowym owiadczy: Gdyby i gd mona byo zaspokoi przez pocieranie pustego odka!" Zobaczywszy chopaczka idcego w towarzystwie bogaczy na uczt, zatrzyma go i odprowadzi do domownikw, ktrym kaza go strzec. Do zbyt wystrojonego modzieca, ktry go o co pyta; powiedzia, e nie pierwej mu odpowie, a ten rozebrawszy si nie okae, czy jest mczyzn czy kobiet. Modziecowi grajcemu w kottabos1 w ani powiedzia: Im lepiej grasz, tym gorzej dla ciebie". Raz w czasie uczty wspbiesiadnicy rzucili Diogenesowi koci jak psu, on za jak pies obla ich moczem. Retorw i wszystkich, ktrzy popisywali si dla sawy wymow, nazywa po trzykro ludmi, majc na myli, e s po trzykro nieszczliwi. Bogatego nieuka nazywa baranem ze zotym runem. Dostrzegszy na domu rozrzutnika napis: Do sprzedania", powiedzia, zwracajc si do domu: Wiedziaem, e bdc tak rozrzutnym, szybko wyrzucisz waciciela". Do modzieca skarcego si, e mnstwo mczyzn go zaczepia, powiedzia: Przesta i ty dawa oznaki zachty". O pewnym zakadzie kpielowym, ktry by brudny, powiedzia: Gdzie obmyj si ci, ktrzy si tu kpi?" By pewien gruby kitarzysta, przez wszystkich pogardzany, ktrego jeden tylko Diogenes
Gra towarzyska polegajca na wylewaniu resztek wina do kruszcowej miednicy przy jednoczesnym wymawianiu imienia ukochanej osoby. Jeli miednica zadrgaa, by to znak jej wiernoci. Wprawny gracz potrafi tak wyla wino, e miednica ani drgna, a to oznaczao przecie niewierno. Jedynie w ten sposb mona wytumaczy sens wypowiedzi Diogenesa: Im lepiej, tym gorzej".
1

330

chwali. Gdy go pytano, dlaczego go chwali, powiedzia: Za to, e taki majc wygld nie zosta bandyt, lecz uprawia muzyk". Innego kitarzyst, ktrego nikt nie chcia sucha, pozdrowi sowami: Bd pozdrowiony, kogucie!" A gdy tamten si zdziwi, dlaczego go nazywa kogutem, wyjani: Dlatego, e swoim piewem i graniem wszystkich budzisz". Gdy pewien modzieniec obnay si przed tumem, Diogenes napeni sw zapask bobem i stanwszy naprzeciw zacz go chciwie je, a gdy cay tum zwrci spojrzenie na niego, powiedzia, e jest to dziwne, i wszyscy przestali patrze na obnaonego modzieca i patrz na niego. Kto bardzo przesdny powiedzia do Diogenesa: Jednym uderzeniem rozpatam ci gow" na co Diogenes: A ja jednym kichniciem z twej lewej strony wprawi ci w drenie ze strachu" 1. Kiedy go Hegezjasz prosi, aby poyczy mu ktre ze swych pism, powiedzia: Gupi jeste, Hegezjaszu! Wszake fig nie bierzesz malowanych, lecz wolisz prawdziwe, natomiast mogc obcowa z yw filozofi, wolisz mie spisan" 2. Komu, kto mu wypomnia, e jest wygnacem, odpowiedzia: Ale wanie dziki temu, biedaku, zostaem filozofem". A gdy kto wnet doda: Mieszkacy Synopy skazali ci na wygnanie!", odpowiedzia: A ja ich skazaem na pozostanie!" Widzc zwycizc olimpijskiego pascego trzod, powiedzia: Prdko, mj przyjacielu, spade z igrzysk olimpijskich do neKichnicie z lewej strony byo uwaane za zy znak. W oryginale gra sw, poniewa znaczy zarwno malowa i rysowa, jak i pisa. Cynicy, wzorem Sokratesa, cenili przede wszystkim nauczanie przez yw rozmow i przykad.
2 1

331

mejskich" l. Zapytany, dlaczego zapanicy s tak tpi umysowo, odpowiedzia: Dlatego, e s zbudowani z misa wieprzowego i woowego". Raz prosi, by mu postawiono posg, a zapytany, dlaczego o to prosi, odrzek: eby si przyzwyczai do odmowy swym probom". Proszc kogo o wsparcie z powodu ndzy, a czyni to po raz pierwszy, powiedzia: Jeeli ju komu udzielie pomocy, udziel jej take mnie, jeeli za dotychczas nie robie tego, zacznij ode mnie". Zapytany przez tyrana, jaki spi jest najlepszy do sporzdzenia posgu, odpowiedzia: Ten, w ktrym odlano posgi Harmodiosa i Aristogeitona" 2. Zapytany, jak-Dionizjos postpuje ze swymi przyjacimi, odpowiedzia: Tak jak z workami na mk, pene wiesza, prne wyrzuca". Pewien mody maonek umieci nad drzwiami swego domu napis:
Syn Zeusa, pikny, zwyciski Herakles tu mieszka i nic zego niech tu nigdy nie wchodzi.

Diogenes dopisa: Po wojnie przymierze". Chciwo pienidzy uwaa za rdo wszelkiego za. Widzc rozpustnika jedzcego w obery oliwki, powiedzia: Jeeli w ten sposb jade niadanie, nie bdziesz potrzebowa w ten sposb je obiadu". O ludziach dobrych mwi, e s obrazami bogw. Mio uwaa za robot nierobw3. Na pytanie, co jest przykre w yciu, odpowiedzia: Staro bez rodkw do ycia".
W oryginale gra sw: do igrzysk nemejskich ( ) do pasania byda ( ). 2 Harmodios i Aristogeiton byli czczeni jako tyranobjcy, ktrzy wyzwolili Ateny od wadzy Pizystratydw. 3 Tak usiujemy odda wystpujc w oryginale gr sw: .
1

332

Na pytanie, ktre z dzikich zwierzt najgorzej gryzie, odpowiedzia: Spord dzikich sykofant, spord oswojonych pochlebca". Widzc raz dwa bardzo le namalowane centaury, zapyta: Ktry z nich jest gorszy"1. Sowa wypowiadane dla przypodobania si komu nazywa stryczkiem smarowanym miodem. odek nazywa Charybd majtku. Gdy usysza, e fletnista Didymon zosta uwiziony za cudzostwo, powiedzia: Ju z racji swego imienia zasuy sobie na stryczek" 2. Na pytanie, dlaczego zoto jest bladote, odpowiedzia: Ze strachu przed ludmi, ktrzy na nie czyhaj". Na widok kobiety niesionej w lektyce powiedzia: Nie jest to klatka odpowiednia dla takiego zwierzcia". Do zbiegego niewolnika siedzcego nad studni powiedzia: Uwaaj, aby nie wpad". Widzc w ani chopca, ktry zwyk kra tam paszcze, zapyta: Czy przyszede namaci si, czy po inny "paszcz?" 3 Na widok wiszcych na drzewie oliwnym kobiet zawoa: Oby wszystkie drzewa rodziy takie owoce!" Widzc zodzieja Aksjopistosa kradncego ubrania powiedzia do niego:
Co robisz tutaj, bohaterze? Czy jakiego trupa chcesz ograbi? 4

Na pytanie, czy ma crk lub syna, odpowiedzia przeczco, a na dalsze pytanie: Kt ci, gdy umrzesz, pochowa?", odpowiedzia: Ten, kto bdzie potrzeW oryginale gra stw, poniewa (gorszy) byo rwnie imieniem jednego z Centaurw, Chirona. 2 Diogenes kojarzy imi i (= jdra). 3 W oryginale gra sw: ' (eby namaci si) i ' ' , (po inny paszcz). 4 Iliada X 343 i 387.
1

333

bowa domu". Widzc piknego modzieca, spa bez adnej opieki, trci go i powiedzia:
Zbud si, aeby ci kto we nie z tyu nie wetkn oszczepu 1.

ktry

Do kogo czynicego kosztowne zakupy powiedzia:

Wczenie umrzesz, dziecko, tak na rynku przesiadujc2.

Kiedy Platon rozprawia o ideach i uywa takich nazw, jak stoowo" i kielichowo"3, Diogenes powiedzia: St i kielich widz, stoowoci i kielichowoci natomiast w aden sposb nie mog dojrze". Na to Platon odpowiedzia: Tak, bo masz oczy, ktrymi widzisz st i kielich, ale nie masz rozumu, ktrym si widzi stoowo i kielichowo". Zapytany: Za jakiego czowieka uwaasz Diogenesa?" odpowiedzia: Za Sokratesa szalonego". Na pytanie, jaka jest chwila najodpowiedniejsza do eniaczki, odpowiedzia: Dla modych ludzi jest na to jeszcze za wczenie, dla starych ju za pno". Na pytanie, co by chcia mie, gdyby mia otrzyma policzek, odpowiedzia: Hem". Do wystrojonego chopca powiedzia: Jeeli to robisz dla mczyzn, jeste nieszcznikiem, jeeli dla kobiet niewolnikiem". Widzc raz chopca rumienicego si powiedzia:
Iliada VIII 95 i XXII 283. Parodia wiersza Iliady XVIII 95. 3 W sensie idei stou" i idei kielicha". 4 To zdanie rnie bywa interpretowane i tumaczone. Czy podmiotem jest Diogenes, jak w innych zdaniach, gdzie niezaznaczenie podmiotu oznacza, i podmiotem jest omawiany wanie filozof? Ale w takim razie dlaczego Diogenes sam miaby nazwa siebie Sokratesem szalonym? Skdind wiemy (od Eliana, Var. hist. XIV 33), e to Platon nazywa Diogenesa Sokratesem szalonym ( ), tote wydaje si bardziej prawdopodobne, e podmiotem tego zdania jest Platon, o ktrym bya mowa w zdaniu poprzednim.
2 1

334

Bd dobrej myli, rumieniec jest kolorem cnoty". Usyszawszy raz, jak dwaj prawnicy si sprzeczaj, potpi obu, mwic, e oskarony wprawdzie ukrad, ale oskaryciel nic nie straci1. Zapytany, jakie wino najchtniej pija, odpowiedzia: Cudze". Gdy kto zauway: Wielu z ciebie si mieje", odpowiedzia: Ale mnie ich miech nie dosiga". Kogo, kto mu powiedzia: ycie jest nieszczciem", skorygowa: Nie ycie, ale ze ycie jest nieszczciem". Gdy mu doradzono, aby szuka zbiegego niewolnika, powiedzia: mieszne by to byo zaiste, gdyby Diogenes nie mg y bez Manesa, jeli Manes moe y bez Diogenesa". Jedzc na niadanie oliwki, midzy ktrymi byy te kawaki ciasta, odrzuci je mwic:
O gociu! Ustp z drogi wadcom2

A kiedy dzia :

indziej

[odrzucajc

wanie

oliwki]

powie-

On wychosta oliwk 3.

Kiedy go zapytano, jakiego rodzaju jest psem, odpowiedzia: Kiedy jestem godny maltaczykiem, kiedy jestem syty molossem. Psy te wielu ludzi chwali, ale boj si bra je na polowanie, bo trudno je utrzyma; podobnie ze mn nie moecie wytrzyma z obawy przed przykrociami". Gdy go pytano, czy mdrcy jedz ciastka, odpowiedzia: Jedz wszystko jak wszyscy inni ludzie". Na pytanie, dlaczego daje
Scholiasta objania to zdanie analogi do wykradzenia ognia przez Prometeusza, o ktrym Lukian mwi, e bya to wprawdzie kradzie, ale okradzeni bogowie ognia przez to nie stracili. 2 Eurypides, Fenicjanki 40. 3 Parodia wierszy Mady V 366 i VIII 45.
1

335

si jamun ebrakom, a me daje si jej filozofom, odpowiedzia, e ludzie licz si z moliwoci, e sami bd kiedy uomni albo lepi, nie spodziewaj si natomiast zosta filozofami. Raz prosi o co skpca, a gdy ten ociga si z udzieleniem pomocy, powiedzia: Prosz ci o pienidze na posiek a nie na pogrzebl". ajany przez kogo, e dopuci si niegdy faszowania pienidzy, powiedzia: By czas, kiedy ja byem taki, jaki ty jeste teraz, ale jaki ja jestem teraz, ty nigdy nie bdziesz". Gdy mu kto inny wyrzuca to samo, powiedzia: Kiedy oddawaem mocz publicznie, a teraz ju tego nie robi". Kiedy przyszed do Myndos, na widok wielkich bram miejskich, cho samo miasto byo mae, zawoa: O, Myndejczycy, zamknijcie czym prdzej bramy, aby miasto wam nie ucieko!" Widzc raz zodzieja, ktry ukrad purpur i zosta na kradziey przyapany, rzek:
Chwycia go mier purpurowa, potne przeznaczenie2.

Gdy go Krateros do siebie zaprosi, odpowiedzia: Wol raczej w Atenach sl liza, ni ucztowa przy wspaniaym stole Kraterosa". Przyszed raz do retora Anaksymenesa, ktry by bardzo gruby, i powiedzia: Daj i nam, biedakom, troch z twego brzucha, bo i sobie nieco ulysz, i nam dopomoesz". Pewnego razu przyszed Diogenes na wykad Anaksymenesa z solonym misem w rkach i odwrci w ten sposb uwag suchaczy od wykadu. Gdy Anaksymenes si na niego oburzy, Diogenes powiedzia: Zniszczyem wykad misem solonym za
1 2

W oryginale Iliada V 83

gra

sw:

posiek

(pogrzeb).

336

jednego obola". Ganiono go, e jad na rynku, na co odpowiada: Bo i na rynku byem godny". Niektrzy opowiadaj, e Platon widzc, jak Diogenes pucze jarzyny, podszed do niego i spokojnie powiedzia: Gdyby by dworzaninem Dionizjosa, nie pukaby jarzyn". Na co rwnie spokojnie odpar Diogenes: A ty, gdyby puka jarzyny, nie musiaby by dworzaninem Dionizjosa1". Gdy mu kto powiedzia: Wszyscy si z ciebie miej!", odrzek: A z nich moe osy si miej. Ale oni na osy nie zwracaj uwagi, jak ja nie zwracam uwagi na nich". Spotkawszy raz modzieca studiujcego filozofi, powiedzia: Brawo! W ten sposb wielbicieli ciaa zwracasz ku piknu duszy". Gdy kto podziwia dary wotywne skadane [w wityni] na wyspie Samotrake, Diogenes powiedzia: Byoby ich znacznie wicej gdyby wota skadali take ci, ktrzy si nie uratowali2", Niektrzy przypisuj t wypowied Diagorasowi z Melos. Do piknego chopca, ktry szed na uczt, powiedzia: Wrcisz z uczty gorszy!" A kiedy nazajutrz w mody czowiek wrci z uczty i powiedzia: Wrciem i nie jestem bynajmniej gorszy", Diogenes odpar: Nie stae si gorszym, ale Eurytionem"3. Raz prosi o wsparcie niedobrego czowieka, a gdy ten mu powiedzia: Dam, jeli potrafisz mnie przekona", Diogenes odrzek: Gdybym potrafi, tobym ci przekona, aby si powiesi". Gdy powrci ze Sparty do Aten,
Por. II 68 i 102. W misteriach odbywajcych si na Samotrake skadali ofiary ludzie, ktrzy si uratowali na morzu w czasie burzy. 3 W oryginale gra sw: (gorszy) jest jednoczenie imieniem najmdrzejszego z Centaurw, Eurytion natomiast jest najgupszym z Centaurw.
2 1

337

zapyta go kto: Skd i dokd?" Odpowiedzia na to: Z klubu mskiego do buduaru damskiego". Gdy raz wrci z igrzysk olimpijskich, na pytanie, czy wielki by tum, odpowiedzia: Tum by wielki, ale ludzi niewielu". Rozpustnikw porwnywa do drzew figowych rosncych na pochyociach: owocw ich czowiek nie kosztuje, zjadaj je tylko kruki i spy. Gdy Fryne l ofiarowaa w Delfach zoty posg Afrodyty, Diogenes jak mwi umieci pod nim napis: Od rozwizoci Grekw". Raz stan przed Diogenesem Aleksander i powiedzia: Jestem Aleksander, Wielki Krl". Na to odrzek Diogenes: A ja jestem Diogenes, pies". Gdy go zapytano, co robi, e nazywaj go psem, odpowiedzia: Schlebiam tym, ktrzy mi co daj, obszczekuj tych, ktrzy mi nic nie daj, a zych gryz". Raz zerwa z drzewa figowego fig, a gdy mu stranik powiedzia, e na tym drzewie niedawno powiesi si czowiek, odpar: A zatem oczyszczam drzewo". Na widok zwycizcy olimpijskiego patrzcego z wielkim zainteresowaniem na heter tak si odezwa: Oto waleczny baran cigniony za szyj przez przypadkowo napotkan dziewk". Pikne hetery, mawia, s jak trucizna zaprawiona miodem. Gdy jad na rynku niadanie, stojcy dookoa tum woa: Pies", Wycie sami psy odpowiada bocie mi obstpili, gdy jem niadanie". Gdy dwaj zniewieciali osobnicy chowali si przed nim, powiedzia: Nie bjcie si, pies nie jada botwinki" 2. Zapytany, skd pochodzi chopiec, o ktrym wiadomo byo,
1 2

Znana kurtyzana ateska. Por. wyej VI 45.

338

e si oddaje rozpucie, odpowiedzia: Jest tegeat1". Widzc nieudolnego zapanika, ktrego zatrudniono jako lekarza, powiedzia: C to, czy chcesz tych, ktrzy ci kiedy pokonali, teraz jako lekarz pooy?" Widzc, jak syn hetery rzuca kamieniem w tum, powiedzia: Uwaaj, bo moesz trafi w swego ojca!" Kiedy pewien chopiec pokaza Diogenesowi miecz, ktry otrzyma w prezencie od swego mionika, usysza: Miecz adny, ale rkoje2 brzydka". Gdy niektrzy chwalili czowieka, ktry go obdarowa, Diogenes powiedzia: A mnie nie chwalicie za to, e zasuyem na dar?" Kto zada od Diogenesa zwrotu paszcza, a on na to: Jeeli mi paszcz podarowa, to stanowi on moj wasno, a jeeli mi go da do uywania, to go wanie uywam". Kiedy modzieniec, o ktrym mwiono, e jest podrzutkiem, chwali si, e ma zoto w kieszeni paszcza, Dlatego zapewne powiedzia Diogenes podrzucasz go sobie na posanie, kiedy pisz" 3. Gdy go zapytano, co mu daa filozofia, odpowiedzia: Jeeli nawet nic innego, to w kadym razie to, e jestem przygotowany na wszelkiego rodzaju los". Na pytanie, skd pochodzi, odpowiedzia: Jestem obywatelem wiata 4". Widzc, e kto skada ofiary, aby mu si urodzi syn, powiedzia: Ale dlaW oryginale gra stw: nazwa miasta, dom, take dom publiczny. 2 W oryginale gra sw: rkoje, uchwyt, a take przyjmowanie, branie, otrzymywanie. 3 W oryginale gra sw: podoony, podsunity take: podrzutek. 4 (kosmopolita) termin ten stworzyli cynicy, od ktrych przejli go stoicy, a od nich Owiecenie.
1

339

czego nie skadasz ofiar, aby twj syn by dzielnym czowiekiem?" Gdy go raz proszono o datek na uczt skadkow, powiedzia do przewodniczcego uczty:
Od wszystkich bierz datek, od Hektora wstrzymaj rk1.

Naonice krlw nazywa krlowymi, gdy krlowie czyni to, czego one chc. Gdy Ateczycy nadali Aleksandrowi tytu Dionizosa, Diogenes powiedzia: A mnie zrbcie Serapisem"2. Gdy go kto gani, e chodzi do brudnych dzielnic, odpowiedzia: Soce wchodzi te do ustpw, a mimo to si nie brudzi". Gdy jad obiad w wityni, odrzuca brudne kawaki ciasta, ktre dostay si do jada, ze sowami: Do wityni nie mie wej nic brudnego". Komu, kto mwi: Chocia nic nie wiesz, filozofujesz" odpowiedzia: Jeeli udaj mdro, to wanie to jest filozofi". Czowiekowi, ktry przyprowadzi do niego na nauk syna, mwic, e jest bardzo zdolny i ma bardzo dobry charakter, powiedzia: Po c wic mnie potrzebuje?" O ludziach, ktrzy gosz wzniose zasady, ale wedle, nich nie postpuj, mawia, e niczym si nie rni od cytry, ktra wydaje dwik, ale sama go nie sucha ani na jego pikno nie reaguje. Wchodzi do teatru wtedy, gdy inni wychodzili, a gdy go pytano, dlaczego tak czyni, odpowiada: W caym moim yciu tak postpuj". Widzc raz modzieca, ktry si zachowywa jak kobieta, zapyta: Czy nie wstyd ci, e starasz si by gorszy, ni ci natura stworzya? Stworzya ci mczyzn, a ty zmuszasz si, eby by
Iliada XVI 86. Egipski bg Serapis, grecki Pluton, by przedstawiany z gow psa (take wilka lub lwa). Std pomys Diogenesa.
2 1

340

kobiet?" Gupca strojcego psalterion1 zapyta: Czy nie wstyd ci, e umiesz stroi instrument z drzewa, a nie potrafisz zestroi wasnej duszy ze swym yciem?" Kto mu powiedzia: Nie nadaj si do studium filozofii!" Na to Diogenes: Po c wic yjesz, jeeli nie dbasz o to, aby y piknie?" Czowieka, ktry nie szanowa wasnego ojca, zapyta: Czy nie wstyd ci lekceway tego, dziki komu sam siebie wysoko cenisz?" Widzc modzieca dobrze wychowanego, ale plotcego rzeczy nieprzyzwoite, powiedzia: Czy nie wstydzisz si wyciga oowianego miecza z pochwy z koci soniowej?" Gdy mu zarzucano, e pije w obery, odpowiedzia: A przecie w golarni si gol!" Gdy mu zarzucano, e przyj dary od Antypatra, odpowiedzia:
Nie naley odrzuca wspaniaych darw bogw2.

Kogo, kto uderzy go drgiem i potem powiedzia: Uwaaj!" uderzy kijem i powiedzia: Strze si!" Kogo, kto si zaleca do hetery, zapyta: Po c, biedaku, chcesz osign to, czego lepiej jest nie osiga?" Kogo, kto si uperfumowa, ostrzega: Uwaaj, aby od piknego zapachu twojej gowy nie zaczo le pachn twe ycie!" Mwi, e sudzy su swoim panom, li ludzie za swoim dzom. Na pytanie, skd pochodzi nazwa niewolnikw , odpowiedzia: Bo istoty te maj nogi ludzkie, ale dusz tak jak ty, ktry mnie o to pytasz" 3. Czowieka rozrzutnego prosi o jedn min. Na pytanie, dlaczego innych prosi tylko o obola, a jego o ca min 4,
instrument strunowy, rodzaj harfy. Iliada III 65. 3 Aluzja do etymologii tego wyrazu pochodzcego od sw (czowiek, m) i (nogi). 4 Mina altycka miaa 600 oboli.
2 1

341

odpowiedzia: Dlatego, e od innych spodziewam, si wnet dosta znowu, natomiast czy od ciebi jeszcze kiedy dostan, to tylko sam bg wie". Gdy mu wytykano, e on ebrze, a Platon nie ebrze, odpowiedzia: On take ebrze, ale
nisko nachylajc gow, aby nie syszeli inni" 1.

Zobaczywszy lichego ucznika, usiad tu obok celu, mwic: Aby by pewnym, e we mnie nie trafi". Mwi, e rozkosz mioci okupuje si nieszczciem. Na pytanie, czy mier jest zem, odpowiedzia: Jak moe by zem, skoro wtedy, gdy nadchodzi, nie odczuwamy ju ani za, ani dobra". Gdy Aleksander stan koo niego mwic: Czy si mnie nie boisz?" Diogenes zapyta: A czym jeste? Czym dobrym czy czym zym?" Gdy za Aleksander odpowiedzia: Czym dobrym", Diogenes odpar: Czemu wic miabym si ba tego, co dobre?" Wyksztacenie (), mwi, daje modym rozwag, starszym pociech, dla ubogich jest bogactwem, dla bogatych ozdob". Do rozpustnika Didymona, ktry leczy na oko mod dziewczyn, powiedzia: Patrz, aby leczc dziewczce oko nie zepsu dziewicy2". Gdy mu kto powiedzia, e przyjaciele co przeciw niemu knuj, rzek: Jak powinienem postpowa, gdybym mia tak samo traktowa przyjaci i nieprzyjaci?" Na pytanie, co jest w czowieku najpikniejsze, odpowiedzia: szczero w mwieniu. Przyszedszy raz do szkoy, w ktrej byo duo posgw Muz, a mao
Odyseja I 157 i IV 70. W oryginale gra sw: nie zepsu dziewicy ( ) moe znaczy te: nie zepsu renicy.
2 1

342

uczniw, powiedzia: Z bogami masz, nauczycielu, wielu uczniw" 1. Zwyk by czyni wszystko publicznie, a wic i czynnoci nalece do dziedzin Demetry i Afrodyty. Uzasadnia to nastpujcymi argumentami: Jeeli jedzenie niadania nie jest czym niewaciwym, to nie jest te czym niewaciwym niadanie na rynku, a jedzenie niadania nie jest czym niewaciwym, zatem niadanie na rynku nie jest czym niewaciwym. Nie jest wic take rzecz niewaciw masturbowa si publicznie, tak jak nie jest niewaciwe pociera odek, eby pozby si uczucia godu". Diogenesowi przypisuje si te rne inne powiedzenia, ale jest ich za duo, aby je tu wylicza. Mwi, e istniej wiczenia dwojakiego rodzaju, psychiczne i fizyczne. Wyobraenia (), jakie powstaj w nas pod wpywem odpowiednich wicze fizycznych, wyrabiaj prno ciaa uatwiajc praktykowanie cnoty. Jedne bez drugich nie s doskonae, bo zdrowie i sia potrzebne s czowiekowi do wykonywania powinnoci zarwno moralnych, jak i fizycznych. Przytacza przykady, jak to dziki wiczeniom fizycznym atwiej osiga si doskonao. Daje si to zauway w rzemiosach i innych sztukach: dziki cigej praktyce rzemielnicy osigaj wielk zrczno. Fletnici i atleci przez cigy trud doskonal si tak, e gdyby rwnie usilnie wiczyli si w dziedzinie ducha, trud ich nie byby daremny ani bezowocny. Mwi, e w yciu w ogle nie mona nic osign bez wiczenia. wiczenie za pomaga wszystko prze"Z bogami" ( ) moe znaczy: wliczajc bogw", ale take z pomoc bogw".
1

343

zwyciy. Aeby y szczliwie, naley zamiast trudw niepotrzebnych wybra tylko trudy zgodne z natur ( , scil. ); nieszczcie wynika tylko z braku rozumu. Gardzenie rozkosz mona nauczy si odczuwa jako najwiksz przyjemno, bo podobnie jak ci, ktrzy przywykli y wrd rozkoszy, niechtnie zmieniaj tryb ycia, tak ci, ktrzy wicz si w pogardzie rozkoszy, znajduj w tym przyjemno. Tak naucza Diogenes i zgodnie ze swoj nauk postpowa. Dopuci si wprawdzie faszowania monety, ale dla niego wane byo nie prawo stanowione, lecz prawo naturyl. Mwi, e prowadzi ycie tak samo jak Herakles, nad wszystko przekadajc wolno. Twierdzi, e wszystko naley do mdrcw, i uywa w tym celu argumentw, ktremy wyej przytoczyli, mianowicie: wszystko jest wasno^'9cci bogw, bogowie s przyjacimi mdrcw, przyjaciele maj wszystko wsplne; a zatem wszystko naley do mdrcw. Uwaa, e bez prawa nie ma ustroju pastwowego, a wsplnota miejska ( ) ma sens tylko w ramach pastwa () i musi by wsplnot pastwow. Prawo jest zatem podstaw pastwa. Drwi z dobrego pochodzenia, sawy i wszystkich podobnych rzeczy, nazywajc je ozdobami, pod ktrymi si kryje zo. Uwaa, e jedynym pastwem dobrze urzdzonym ( ) byoby pastwo obejmujce cay wiat. By zdania, e kobiety powinny by wsplne. Nie uznawa innego maestwa, jak tylko takie, w ktrym mczyzna zdoa nakoni kobiet,
W oryginale gra sw: (= moneta, ale take prawo zwyczajowe, konwencja) (= prawo). Por. wyej VI 20 i przypis.
1

344

aby z nim ya, i ona si na to zgodzia; dlatego te uwaa, e synowie powinni by wychowywani przez oboje rodzicw. Nie jest rzecz zdron dowodzi ukra co ze wityni ani spoywa miso jakiegokolwiek zwierzcia. Nie jest te bezbonoci spoywa miso ludzkie, jak to jest wiadomo z obyczajw innych ludw. Mwi ponadto, e wedle prawdziwego sdu rozumu ( ) wszystko jest we wszystkim i przez wszystko e w chlebie jest miso, a w jarzynach jest chleb i w kadym innym ciele poprzez niedostrzegalne pory przenikaj w formie pary czstki wszystkich innych. Wykazuje to w Tyestesie jeeli przypisywane mu tragedie s rzeczywicie jego dzieem, a nie jego przyjaciela Filiskosa z Eginy albo Pazifonta, syna Lukiana, ktry, jak mwi Favorinus w Historiach rozmaitych, napisa je po mierci Diogenesa, Muzyk, geometri, astrologi i inne tym podobne nauki radzi zaniedbywa, mwic e nie s ani uyteczne, ani niezbdne. Diogenes osign nadzwyczajn cito w dyskusjach, jak to wynika z tego, comy poprzednio ju powiedzieli. Nawet niewol umia znie najszlachetniej. Kiedy bowiem pyn do Eginy, schwytali go piraci, na ktrych czele sta Skirpalos1, zawieli na Kret i tam wystawili na sprzeda. Licytatorowi, ktry go zapyta, co umie robi, odpowiedzia: Rzdzi ludmi". Potem wskazujc na pewnego wspaniale ubranego Koryntyjczyka, wyej ju wzmiankowanego Kseniadesa, powiedzia: Temu mi sprzedaj. Ten bdzie potrzebowa pana". Kseniades kupi wic Diogenesa i zawiz do Koryntu,
Wedug Cicerona (De natura Deorum III 34, 83) pirat nazywa si Harpalus.
1

345

gdzie powierzy mu wychowanie swoich dzieci, a zarazem zarzd caego domu. Diogenes rzdzi wszystkim w taki sposb, e Kseniades, gdziekolwiek by, mwi: Dobry duch wstpi do mego domu". Kleomenes w pimie O wychowaniu mwi, e przyjaciele chcieli wykupi Diogenesa, ale on mia powiedzie, e s naiwni, bo nie lwy s niewolnikami ywicieli, ale niewolnikami lww s ci, ktrzy daj im poywienie. Cech niewolnika jest ba si, a ludzie boj si dzikich zwierzt. Godny podziwu by dar przekonywania, jaki posiada i dziki ktremu kadego umia uj swoj wymow. Opowiadaj, e niejaki Onezikritos z Eginy, ktry mia dwch synw, wysa jednego z nich, Androstenesa, do Aten i modzieniec suchajc wykadw Diogenesa, ju tam pozosta. Ojciec wysa nastpnie starszego syna, Filiskosa, o ktrym bya wyej wzmianka, ale i ten da si podobnie jak pierwszy zatrzyma. Jako trzeci przyby fo Diogenesa sam ojciec, aby razem z synami odda si studium filozofii. Taki czar magiczny wywieray sowa Diogenesa na suchaczy. Sucha go take Fokion zwany Zacnym", Stilpon z Megary i wielu innych mw stanu. Opowiadaj, e umar doywszy lat dziewidziesiciu. O mierci jego kr rne pogoski. Niektrzy opowiadaj, e zjad surowe miso polipa morskiego, po ktrym dosta blw wtroby, i e to wanie stao si przyczyn jego mierci. Inni opowiadaj, e umar przez wstrzymanie oddechu, jak podaje m. in. Kerkidas z Megalopolis (albo z Krety), ktry w swoich melijambach1 tak mwi:
Kerkidas wykada doktryn cynikw w utworach wierszowanych, na og jambicznych, ktre mona byo piewa (std nazwa) lub recytowa. Z melijambw zachoway si fragmenty.
1

346

Czowiek, ktry kiedy by obywatelem Synopy, chodzi z kijem i paszczem zoonym we dwoje i y powietrzem, a umar, wargi zaciskajc zbami i oddech wstrzymujc. By to prawdziwy Diogenes1, syn Zeusa i pies niebiaski.

Inni mwi, e Diogenes umar od ugryzienia w nog przez psy, gdy kroi dla nich miso polipa. Ale ci, ktrzy go znali osobicie, jako przyczyn mierci przyjmuj jak podaje Antystenes w Sukcesji filozofw wstrzymanie oddechu. Przebywa bowiem wwczas Diogenes w Kraneion gimnazjum w Koryncie. Wedug zwyczaju uczniowie przyszli do niego rano i zastali go zawinitego w paszcz. Sdzili, e pi, chocia nie nalea do ludzi wysypiajcych si dugo. Ale kiedy odchylili paszcz, stwierdzili, e nie oddycha. Uznali wic, e sam zada sobie mier, chcc uciec od dalszego ycia. Potem powsta spr midzy uczniami, kto ma Diogenesa pochowa, a nawet doszo do walki na pici. Wtedy przyszli ich rodzice i przeoeni i pod ich dozorem Diogenes zosta pochowany przy bramie prowadzcej do Istmu. Postawiono mu obelisk, a na nim psa z paryjskiego marmuru. Pniej jego rodacy uczcili go spiowym posgiem z nastpujcym napisem:
I spi starzeje si pod wpywem czasu, ale twojej sawy, Diogenesie, nie zatrze nawet wieczno. Bo ty jeden nauczye miertelnych, jak y samowystarczalnie i najlepiej.

dosownie: z Zeusa zrodzony. Por. wyej V 18 i przypis.

347

Jest take i nasz epigramat w metrum prokeleusmatycznym1:

Diogenesie, powiedz, co zawiodo ci do Hadesu? Ky wciekego psa mnie tam zawiody.

Niektrzy opowiadaj, e przed mierci Diogenes poleci pozostawi swoje ciao bez pogrzebu, aby dzikie zwierzta miay z niego poytek, albo rzuci je do jamy i tylko lekko przysypa ziemi. S wreszcie i tacy, co mwi, e yczy sobie, eby wrzucono go do rzeki Illissos2, aby by jeszcze poyteczny swoim braciom. Demeterios w Pisarzach o tym samym imieniu pisze, e w tym samym dniu umar Aleksander w Babilonie i Diogenes w Koryncie. Diogenes y jeszcze jako starzec w czasie sto trzynastej Olimpiady [328325 p. n. e.]. Wymienia si nastpujce jego pisma: Dialogi: Kefalion Ichtyas Kolojos (Kawka) Pordalos Lud ateski Pastwo Etyka O bogactwie O mioci Teodor Hypsjas Arystarch
Prokeleusmatyk skada si z czterech zgosek krtkich i zastpuje spondej, daktyl lub anapest. 2 W Attyce.
1

348

O mierci Listy. Siedem tragedii: Helena Tyestes Herakles Achilles Medea Chryzyp Edyp. Sosikrates jednak w pierwszej ksidze Sukcesji oraz Satyros w czwartej ksidze ywotw mwi, e pisma te nie pochodz od Diogenesa: tragedie przypisuj Filiskosowi z Eginy, przyjacielowi Diogenesa. Sotion natomiast w sidmej ksidze przypisuje Diogenesowi tylko nastpujce pisma: O cnocie O dobru O mioci ebrak Tolmaios Pordalos Kassander Kefalion Filiskos Arystarch Syzyf Ganymedes Chreje Listy. Byo piciu Diogenesw: pierwszy, z Apollonii, zajmujcy si filozofi przyrody; pocztek jego traktatu tak brzmi: Jeeli si zaczyna jakkolwiek mow,

349

zdaje si, e trzeba oprze pocztek na niewtpliwej podstawie"; drugi, z Sykiomi, autor pisma o Peloponezie; trzeci nasz Diogenes; czwarty stoik urodzony w Seleucji, zwany take Babiloczykiem ze wzgldu na blisko pooenia obu miejscowoci; pity, z Tarsu, pisa o zagadnieniach poezji, usiujc je rozwiza. O Diogenesie filozofie mwi Atenodoros w smej ksidze Przechadzek filozoficznych, e a byszcza od nadmiernego uywania olejkw.

Rozdzia trzeci

Monimos
ok. r. 340 p. n. e.

Monimos z Syrakuz, ucze Diogenesa, by wedle Sosikratesa w subie u pewnego bankiera w Koryncie. Do niego przychodzi czsto Kseniades, ten, ktry kupi Diogenesa, i tak opowiada o jego doskonaoci w czynach i sowach, e wzbudzi w Monimosie zachwyt dla Diogenesa. Od tej pory zacz udawa obkanego, rozrzuca monety i wszystkie pienidze, jakie leay w kantorze, a wreszcie pan go usun ze suby. Wtedy natychmiast zgosi si na nauk do Diogenesa. W zachowaniu naladowa rwnie Kratesa cynika i jemu podobnych, tak e jego pan utwierdzi si w przekonaniu, e Monimos jest niespena rozumu. Sta si czowiekiem znanym do tego stopnia, e wspomina o nim komediopisarz Menander. W jednej ze swych komedii pod tytuem Stajenny tak o nim powiedzia:

350

A. By te, Pilonie, Monimos, mdrzec, ale ju nie tak sawny. B. Ten, co chodzi z torb? A. Nawet z trzema torbami. A to, co mwi, w niczym nie przypominao, na Zeusa, zasad takich jak: Poznaj samego siebie". Wyszy by ponad to ten brudny ebrak, ktry mwi, e wszelkie wysiki ludzkie czcze s i gupie.

Monimos by czowiekiem bardzo surowym, gardzi opini ludzk i szuka tylko prawdy. Napisa szereg utworw artobliwych kryjcych myli powane oraz traktat O popdach (w 2 ksigach) i Zacht do filozofii.

Rozdzia czwarty

Onezikritos
ok. r. 330 p. n. e.

Wedug niektrych Onezikritos pochodzi z wyspy Eginy, a wedle Demetriosa z Magnezji z wyspy Astypalai. By jednym ze sawnych uczniw Diogenesa. ycie jego jest podobne do ycia Ksenofonta. Ten ostatni bowiem bra udzia w wyprawie wojennej z Cyrusem, Onezikritos za z Aleksandrem. Ksenofont napisa O wychowaniu Cyrusa, Onezikritos za opisa, jak wychowywany by Aleksander. Pierwszy wychwala Cyrusa, drugi Aleksandra. Ich sposb pisania jest rwnie podobny, z tym e naladownictwo zawsze trzeba stawia niej od pierwowzoru. Uczniami Diogenesa byli take: Menander z przydomkiem Drymos (Dbina), wielbiciel Homera, Hegezjasz z Synopy, z przydomkiem Klojos (Obroa) i wyej wspomniany Filiskos z Eginy.

351

Rozdzia pity

Krates
ok. r. 328 p. n. e.

Krates, syn Askondasa, pochodzi z Teb. Nalea do bardziej znanych cynikw. Hippobotos jednak twierdzi, e by uczniem nie Diogenesa, ale Brizona z Achai1. Przypisuj mu takie oto artobliwe wiersze:
Pera2 to miasto wrd ciemnych oparw 3, pikne, yzne, morzem oblane, nie majce nic takiego, co by cigao gupcw, pasoytw, rozpustnikw szukajcych rozkoszy zmysowych. Ale ronie tam tymianek i czosnek, i figi, i zboe w takiej obfitoci, e ludzie nie musz o nie walczy i nie nosz te broni dla zdobycia pienidzy lub sawy.

A oto znany ustp z jego zapiskw:

Dla kucharza min dziesi, drachm lekarzowi, pochlebcy pi talentw, doradcy grosza tylko, kochance jeden talent, trzy obole filozofowi.

Nazywano go take Odwiernym, poniewa otwiera drzwi wszystkich domw, wchodzi i beszta mieszkacw. Pozosta po nim take taki wiersz:
Tyle mam, ilem si wyuczy i przemyla, i od Muz dowiedzia si czcigodnych: wszystko inne to marno.

Filozofia, powiada, nauczya go

Zadowala si miark bobu i o nic si wicej nie troszczy. Nie naley myli go z Brizonem z Heraklei, ktrego Diogenes wymienia jako nauczyciela Pyrrona (IX 61), prawdopodobnie identycznym z Brizonem wymienionym I 16. 2 () to miasto w Beocji, blisko Teb, moe miasto rodzinne Kratesa, ale take torba ebracza, jak nosili cynicy.
3

Jest to parodia Odysei 172 nn., gdzie mowa jest o Krecie.

352

I t myl mu si przypisuje:
Gd gasi mio, a jeli nie gd, to czas: jeeli one nie pomog pozostaje ptla.

By w kwiecie wieku w czasie sto trzynastej Olimpiady [328324 p. n. e.]. Antystenes podaje w Sukcesji filozofw, e Krates zdecydowa si na przystpienie do szkoy cynikw, kiedy w pewnej tragedii zobaczy Telefosa trzymajcego w rce koszyk na ryby i w ogle bdcego w poaowania godnym stanie. Spieniywszy cay majtek a pochodzi z majtnej rodziny zebra okoo 200 talentw i rozdzieli je midzy rodakw, a sam powici si cakowicie filozofii, jak o tym wspomina komediopisarz Filemon, ktry tak mwi o kim:
W lecie nosi paszcz ciepy weniany, aby by jak Krates, a w zimie tylko achman.

Diokles opowiada, e Krates usucha Diogenesa, ktry mu radzi, aby swoj ziemi zostawi na pastwisko dla owiec, a pienidze, jakie ma, wrzuci do morza. Powiadaj, e w domu Kratesa mieszka przez pewien czas Aleksander, jak przedtem w domu Hipparchii Filip. Krates czsto odpdza kijem krewnych, ktrzy przychodzili, eby go odwie od jego sposobu ycia, i by nieustpliwy w wiernoci swoim zasadom. Demetrios z Magnezji mwi, e Krates zoy swoje pienidze u pewnego bankiera i poleci, aby wyda je jego dzieciom, jeli bd ludmi niewyksztaconymi, jeli za powic si studiom filozofii, aby rozdzieli je midzy posplstwo, bo ci, co filozofuj, nie potrzebuj pienidzy. Erastostenes opowiada, e Krates mia z Hipparchi, O ktrej bdzie niej mowa, syna imieniem Pazikles, a gdy ten wyszed z wieku efeba, zaprowadzi go do

353

domu publicznego, powiedzia, e tam ojciec jego znalaz sobie on, i poucza, e cudzocy nadaj si na bohaterw tragedii, czeka ich bowiem wygnanie lub mier, ci za, ktrzy maj stosunki z heterami, dostarczaj tylko materiau do komedii, gdy z gupoty lub pijastwa trac rozum. Krates te mia brata imieniem Pazikles, ktry by uczniem Euklidesa. Zabawn rzecz opowiada o nim Favorinus w drugiej ksidze Pamitnikw, mianowicie, e proszc o co kierownika gimnazjum, obj go za poladki, a gdy ten si oburzy, powiedzia: "Czy nie jest to tak samo twoje ciao jak kolana?" Mwi, e niepodobna znale czowieka bez bdu, tak jak owocu granatu, w ktrym nie byoby zepsutego bodaj jednego ziarnka. Gdy pewnego razu urazi kitarzyst Nikodromosa i dosta od niego policzek, ktry pozostawi lad, przywiza do czoa tabliczk z napisem: Zrobi to Nikodromos". Zwyk by obelywie odzywa si do prostytutek, aby si przyzwyczai do wyzwisk. Gdy Demetrios z Faleronu przysa mu chleb i wino, Krates czyni mu wyrzuty mwic: Oby rda daway take i chleb". Z tego wida, e pija wod. Zatrzymany przez atesk policj miejsk za to, e nosi ubranie z najcieszego mulinu1, powiedzia: Dowiod wam, e i Teofrast ubiera si w mulin". A gdy nie wierzyli, zaprowadzi ich do fryzjerni i pokaza Teofrasta w lnianej narzutce. Gdy w Tebach kierownik gimnazjum wychosta Kratesa niektrzy mwi, e uczyni to Eutykrates w Koryncie a potem
Bya to tkanina sprowadzana z Indii; Krates tak kosztownie ubiera si w modoci.
1

354

cign go za nog, filozof powiedzia spokojnie:

Za nog chwytajc, wyrzuci za wity prg1.

Diokles natomiast mwi, e wyrzuci go Menedemos z Eretrii. Poniewa by przystojny i, jak si zdaje, podoba si Asklepiadesowi z Fliuntu, Krates ujwszy go za uda powiedzia: Tu w rodku jest Asklepiades". Rozgniewany Menedemos wyrzuci go za nogi z domu i wwczas Krates mia powiedzie powysze sowa. Zenon z Kition opowiada w Chrejach, e Krates bezmylnie podszy paszcz owcz skr, co wygldao tak brzydko, e gdy wykonywa wiczenia gimnastyczne, wywoywa powszechny miech. Wycigajc rce zwyk by mwi: miao, Kratesie, to dobre dla twoich oczu i twego ciaa! Zobaczysz tych, ktrzy si z ciebie miej, zoonych chorob. Ciebie bd chwali jako szczliwego, siebie za bd gani za ociao". Mwi, e dopty trzeba si uczy filozofii, a czowiek zrozumie, e wodzowie wojenni s poganiaczami osw. Mwi, e ci, ktrzy yj wrd pochlebcw, s rwnie bezbronni jak cielta pord wilkw; tak samo nie maj nikogo, kto by im pomg, lecz s otoczeni wrogami. Gdy czu, e chwila mierci si zblia, piewa sam sobie aobn pie:
Schodzisz wic, kochany, zgity staruszku, idziesz do domu Hadesa, wiekiem zgarbiony.

By bowiem zgarbiony ze staroci. Gdy Aleksander go zapyta, czyby chcia, aby zostao odbudowane jego miasto ojczyste, odpowiedzia: "I po co? eby jaki inny Aleksander znowu je zburzy?"
1

Iliada I 591.

355

Mawia, e niesawa i ubstwo s jego ojczyzn, nie naraon na przeciwnoci losu, i e rodakiem jego jest Diogenes niedostpny zawici. Wspomina o nim Menander w swoich Bliniaczkach:
Pjdziesz wraz ze mn, z jednym paszczem, jak kiedy ona z cynikiem Kratesem. On to wydajc crk za m mwi, e jest to prba na trzydzieci dni.

A teraz przechodzimy do uczniw Kratesa.

Rozdzia szsty

Metrokles
ok. r. 300 p. n. e.

Metrokles z Maronei, brat Hipparchii, by najpierw suchaczem Teofrasta, perypatetyka, ale mia tak sabe zdrowie, e raz w czasie wykadw nie zdoa opanowa odezwania si odka. Wtedy ze wstydu zamkn si w domu i chcia umrze mierci godow. Powiadomiony o tym Krates przyszed do niego i usiowa go pocieszy. Zjadszy umylnie przedtem bb, dowodzi, e nic zego Metrokles nie zrobi, byaby to bowiem rzecz dziwna, gdyby wiatrw rodzcych si zgodnie z natur nie wydziela. Na koniec sam pierdn i w ten sposb zupenie go ju podnis na duchu. Odtd Metrokles sucha wykadw Kratesa i sta si filozofem. Hekaton w pierwszej ksidze Chrei mwi, e Metrokles spali swoje pisma ze sowami:
S to zudne majaki jonw w podziemiu.

356

Inni mwi, e spali notatki z wykadw Teofrasta mwic:

Przybd tu, Hefajstosie, Tetyda tu na ci czeka 1.

Mwi, e jedne rzeczy mona naby za pienidze, jak na przykad dom, inne tylko po dugim czasie i pracy, np. wyksztacenie. Bogactwo jest szkodliwe, jeeli si go nie uywa godziwie. Umar ze staroci, udusiwszy si. Uczniami jego byli: Teombrotos i Kleomenes. Teombrotos mia za ucznia Demetriosa z Aleksandrii, Kleomenes za Timarchosa z Aleksandrii i Echeklesa z Efezu. Ten ostatni jednak sucha take wykadw Teombrotosa, ktrego uczniem by Menedemos, o ktrym bdzie jeszcze mowa. Wrd cynikw sawny by take Menippos z Synopy2.

Rozdzia sidmy

Hipparchia
ok. r. 300 p. n. e.

Nauka Kratesa pocigna take Hipparchi, siostr Metroklesa. Oboje pochodzili z Maronei. Ujy j mowy Kratesa i tryb jego ycia, tak e ani bogactwo, ani szlachetne pochodzenie, ani uroda innych zalotnikw nie mogy jej oderwa od Kratesa. Sta si dla niej wszystkim. Grozia rodzicom, e odbierze sobie ycie,
Iliada, XVIII 392. W Iliadzie Tetyda prosi Hefajstosa, by zrobi now zbroj dla Achillesa. Tutaj Hefajstos oznacza ogie, a Tetyda jako boginka morska wod (w wykadach Teofrasta). 2 Waciwie z Gadary. Menippos urodzi si w Gadarze (w Fenicji); jako niewolnik dosta si do Synopy, gdzie zosta potem wyzwolony.
1

357

jeeli nie dadz jej za on Kratesowi. Rodzice prosili Kratesa, aby odwid ich crk od jej zamiaru, a on uczyni rzeczywicie wszystko, by j zniechci do siebie, gdy jednak nie suchaa go, wsta i kadc przed ni swoje rzeczy, powiedzia: Taki jest twj narzeczony. Oto cay jego dobytek. Zastanw si nad tym. Nie bdziesz towarzyszk mojego ycia, jeli nie potrafisz y tak jak ja". Hipparchia dokonaa wyboru, przywdziaa taki sam strj, wszdzie chodzia z mem, pokazywaa si z nim publicznie i na ucztach. Kiedy przysza na uczt do domu Lizymacha i tam zakpia z Teodora, zwanego Ateist, dajc mu nastpujcy sofizmat do rozwizania: To, co nie jest niesprawiedliwe, jeeli to czyni Teodor, nie moe by nazwane niesprawiedliwym, jeeli to czyni Hipparchia. Teodor nie postpuje niesprawiedliwie, bijc sam siebie, wic i Hipparchia, bijc Teodora, nie postpuje niesprawiedliwie". Teodor nie umia nic odpowiedzie, ale zerwa z niej sukni; Hipparchia jednak nie przestraszya si ani si nie zmieszaa jako kobieta. Ale gdy Teodor jej powiedzia:
Czy to ona od stolika odesza tkackiego? l

odpara: Tak, to ja, Teodorze. Ale nie bierz mi tego za ze; czas, ktry bym powicaa tkactwu, zuyam na zdobycie wyksztacenia". S take inne bardzo liczne opowieci o tej kobiecie-filozofie. Miaa po Kratesie2 pozosta jedna ksiga Listw, w ktrych znakomicie filozofuje, i to w stylu podobnym do stylu Platoskiego. Pisa rwnie tragedie utrzyEurypides, Bacch. 1236. Zaczynajcy si tu ustp powinien si znale w rozdziale 5, powiconym Kratesowi.
2 1

358

mane w stylu najwzniolejszej filozofii; wiadczy o tym na przykad ten oto wstp:
Nie mam wasnego paacu ani nawet skromnej chaty. Caa ziemia jest dla nas miastem i domem, w ktrym zawsze znajdziemy schronienie.

Umar doczekawszy pnego wieku i zosta pochowany w Beocji.

Rozdzia smy

Menippos
III w. p. n. e.

Menippos, rwnie cynik, pochodzi z Fenicji i, jak mwi Achaikos w Etyce, by niewolnikiem. Diokles za podaje, e jego panem by obywatel Pontu, ktry nazywa si Baton. Menippos by zachanny na pienidze i tak natarczywie umia o nie zabiega, e w kocu udao mu si za pienidze uzyska obywatelstwo tebaskie. Mwi, e nie pozostawi po sobie nic powanego. Ksiki jego, pene dowcipw, podobne s do pism Meleagra, ktry si na nim wzorowa. Hermippos powiada, e Menippos poycza pienidze na dni i dlatego nazywano go Dniwkowym Lichwiarzem, poycza te pienidze na ubezpieczenia okrtowe i pod zastaw, tak e zebra ogromny majtek. Na koniec zosta jednak obrabowany ze wszystkiego i z rozpaczy si powiesi. Uoyem na niego artobliwy wiersz:
Fenicjanin z rodu, ale pies kreteski, lichwiarz, co na dni poycza, i std jego przezwisko. Wiesz pewnie, kto to by? To Menippos! Gdy w Tebach go okradziono.

359

tak e wszystko straci, zapomnia o zasadach cynika i powiesi si.

Niektrzy twierdz, e przypisywane mu dziea nie od niego pochodz, lecz s utworami Kolofoczykw Dionizjosa i Zopyrosa, ktrzy pisali dla zabawy i dawali te niepowane utwory Menipposowi jako temu, ktry potrafi je uporzdkowa. Menipposw byo szeciu: pierwszy autor pisma o Lidyjczykach i wycigu z Ksantosa, drugi nasz Menippos, trzeci sofista dziaajcy w Stratonice, pochodzcy jednak z Karu, czwarty rzebiarz, i wreszcie pity i szsty malarze, o ktrych wspomina Apollodor. Pozostao po nim trzynacie ksig: Rozmowy umarych Testamenty Domniemane listy bogw Przeciw filozofom przyrody, uczonym i gramatykom O narodzinach Epikura Obrzdy dwudziestego dnia miesica obchodzone przez Epikurejczykw i inne.
Rozdzia dziewity

Menedemos
III w. p. n. e.

Menedemos by uczniem Kolotesa z Lampsaku. Jak opowiada Hippobotos, posun si do takiego stopnia dziwactwa, e chodzi ubrany za Eryni, mwic e przyby z Hadesu na rekonesans ludzkich zbrodni, po czym ma tam powrci i powiadomi o wszystkim

360

bogw podziemnych. Ubranie jego tak wygldao: brunatny chiton, do stp, przewizany purpurowym pasem, na gowie kapelusz arkadyjski z wetknitymi dwunastoma znakami zodiaku, koturny uywane przez aktorw tragicznych, bardzo duga broda, w rku kij jesionowy. [Doktryna cynikw] Takie byy ywoty poszczeglnych cynikw. Podamy jeszcze zasady wsplne wszystkim, poniewa uwaamy cynizm za szko filozoficzn, a nie, jak utrzymuj niektrzy, za pewien sposb ycia. Uwaali oni, podobnie jak Ariston z Chios, e naley odrzuci logik i filozofi przyrody, a zajmowa si wycznie etyk. To, co niektrzy przypisuj Sokratesowi, Diokles przypisuje Diogenesowi, wkadajc w jego usta sowa, e bada naley
Co jest ze, a co dobre w domostwach 1.

Cynicy lekcewayli przedmioty nalece do przyjtego wwczas wyksztacenia oglnego ( ). Antystenes mwi nawet, e ci, ktrzy osignli pewien stopie mdroci, nie powinni zajmowa si gramatyk i literatur, aby nie ulega obcym wpywom. Odrzucaj te cynicy geometri i muzyk oraz wszystkie tego rodzaju dyscypliny. Diogenes powiedzia do kogo, kto mu pokaza zegar soneczny; Poyteczny jest ten przedmiot, aby si nie spni na obiad" Do kogo, kto si przed nim popisywa jako muzyk powiedzia:
1

V 392; por wyej II 21

361

Dziki myli ludzkiej dobrze rzdzone s pastwa oraz domy, nie za dziki lirom lub harfom1.

Za dobro najwysze uwaali cynicy ycie wedle prawa, prawa cnoty ( ); tak to formuuje Antystenes w Heraklesie, Tak samo uwaali stoicy i w ogle obie te szkoy maj wiele wsplnego. Dlatego te mwi si, e doktryna cynikw jest najkrtsz drog do cnoty ( ' )2. Tak te [scil. wedle prawa cnoty] y Zenon z Kition. Cynicy uwaali, e trzeba wie proste ycie, poprzestawa na skromnych pokarmach i zadowala si jedn tylko szat, gardzi bogactwem, saw i szlachetnym urodzeniem. Niektrzy nawet odywiali si tylko warzywami, pili zimn wod i mieszkali w byle jakich schronieniach czy nawet w beczce, jak Diogenes, ktry mawia, e jest waciwoci bogw nie potrzebowa niczego, a waciwoci ludzi, ktrzy chc by im podobni, potrzebowa niewiele. Uwaali te, e cnoty mona si nauczy ( ), jak mwi Antystenes w Heraklesie, a raz j osignwszy nie mona jej straci. Twierdzili rwnie, e mdrzec jest godny mioci, postpuje i sdzi zawsze susznie (), jest przyjacielem ludzi sobie podobnych i niczego nie zdaje na los. To, co znajduje si midzy cnot i wystpkiem, uwaali podobnie jak Ariston z Chios za obojtne (). byli cynicy. Teraz trzeba przej do stoikw, szkoy zaoonej przez Zenona, ucznia Kratesa.
1 2

Eurypides, Antiope frg 205 Dind. Drog dusz", rozwinit, by stoicyzm.

362

KSIGA SIDMA

Stoicy

363

Rozdzia pierwszy

Zenon [z Kition]
333261 p. n. e.1

Zenon, syn Mnazeasa albo Demeasa, pochodzi z Kition na Cyprze, greckiej osady zamieszkaej przez osadnikw fenickich. Jak mwi Timoteos z Aten w ywotach, Zenon mia szyj przekrzywion; Apollonios z Tyru opowiada znowu, e by szczupy, wysoki, smagy i dlatego kto nazwa go egipsk winn latorol; Chryzyp w pierwszej ksidze Przysw podaje, e uda mia grube, by wty i saby. Dlatego Perseusz mwi we Wspomnieniach biesiadnych, e Zenon w wikszoci wypadkw odmawia udziau w ucztach. Podobno lubi si odywia figami zielonymi i suszonymi. Jak ju wspomniaem, by uczniem Kratesa; a nadto sucha te pono przez dziesi lat Stilpona i Ksenokratesa, a jak podaje Timokrates w Dionie take Polemona, Hekaton i Apollonios z Tyru (ten ostatni w pierwszej ksidze pisma o Zenonie), mwi, e kiedy Zenon zasiga rady wyroczni, co ma czyni, aby y
Daty odnoszce si do ycia Zenona nie s pewne, podaj je na czas Olimpiad sto dziesitej sto trzydziestej, tj. na lata 340260 p.n.e.; daty te opieraj si na niepewnych wnioskowaniach o wspczesnych mu osobach. Nazwisko ojca Zenona podaj jedne rda jako Mnazeas lub Demeas, inne jako Mnazaios lub Demios.
1

364

najlepiej, odpowiedzia mu bg, i bdzie najlepiej y, jeeli cer upodobni si do zmarych. Zrozumiawszy, o co chodzi, Zenon odda si studiom staroytnych autorw. Z Kratesem zapozna si w nastpujcy sposb: gdy sprowadza z Fenicji purpur, okrt jego uleg niedaleko Pireusu rozbiciu. Przybywszy do Aten, a mia ju wwczas lat trzydzieci, zamieszka u pewnego ksigarza. I czytajc drug ksig Wspomnie Ksenofonta, wzruszony zapyta ksigarza, gdzie mona spotka takich ludzi1. Szczliwym trafem przechodzi tamtdy Krates. Ksigarz wskaza na niego i powiedzia: Id za nim!". Odtd Zenon sucha wykadw Kratesa, a i poza tym oddawa si z zapaem studiowaniu filozofii; by jednak zbyt niemiay, eby naladowa bezwstyd waciwy cynikom. Krates, chcc go z tego wyleczy, da mu garnek zupy soczewicowej z poleceniem, aby przenis go przez Kerameikos. Kiedy za zobaczy, e Zenon si wstydzi i gotw si zapa pod ziemi, kijem rozbi garnek z zup. Zenon rzuci si do ucieczki, zupa rozlaa mu si na nogi, a Krates zawoa: Czemu uciekasz, Fenicjanku, nic zego przecie ciebie nie spotkao". Przez jaki czas jeszcze Zenon sucha wykadw Kratesa i w tym czasie napisa traktat O pastwie; niektrzy artobliwie mwili, e napisa go pod psim ogonem" 2. Oprcz traktatu O pastwie napisa Zenon nastpujce dziea: O yciu zgodnym z natur O instynkcie czyli o naturze czowieka O namitnociach
Tzn. takich, jak Sokrates. W II ks. Ksenofonta Sokrates rozmawia z Arystypem. 2 Tzn. pod wpywem cynika Kratesa.
1

365

O obowizku prawie wyksztaceniu helleskim O wzroku O caym wiecie O znakach O nauce pitagorejskiej Zagadnienia oglne O sposobach wyraania Pi problemw homeryckich O suchaniu poetw Ponadto pozostay po nim: Sztuka, odpowiedzi i dowody (2 ks.) Wspomnienia o Kratesie Etyka Tak si przedstawiaj pisma Zenona. W kocu Zenon porzuci Kratesa i sucha wykadw wyej wspomnianych filozofw przez dwadziecia lat. W owym czasie mia powiedzie: Wanie dlatego, e okrt mj zaton, udaa mi si podr". Inni jednak mwi, e tak si wyrazi, kiedy by jeszcze uczniem Kratesa. A jeszcze inni mwi, e gdy przebywa w Atenach i usysza o rozbiciu si okrtu, powiedzia: Dobrze los zrzdzi, skierowujc nas ku filozofii". S wreszcie tacy, ktrzy twierdz, e dopiero zoywszy swoje towary w Atenach zaj si filozofi. Wykada zwyk przechadzajc si po Malowanym Portyku 1 (zwanym rwnie Portykiem Peizianaksa), Ktry otrzyma swoj nazw od zdobicych go malowide Polignota. Chcia uczyni to miejsce znowu miym ludnoci, bo za rzdw Trzydziestu Tyranw
1

(Stoa Poikile) std nazwa szkoy stoickiej.

366

umiercono tam okoo tysica czterystu obywateli. Ludzi, ktrzy si tam schodzili, aby go sucha, nazywano dlatego stoikami, podobnie jak uczniw Zenona, zwanych pierwotnie zenonitami, jak twierdzi Epikur w swoich listach. Zgodnie za z tym, co mwi Eratostenes w smej ksidze pisrna O Starej Komedii, nazw stoikw nadano wczeniej zatrzymujcym si w portyku poetom, i oni to bardziej wsawili t nazw. Ateczycy tak bardzo cenili Zenona, e wrczyli mu klucze do bram miasta i uczcili go zotym wiecem oraz spiowym posgiem. To samo uczynili jego wspobywatele, uwaajc, e ozdob jest dla nich posg takiego ma1. Wreszcie take mieszkajcy w Sydonie mowie z Kition uczcili go w ten sam sposb. Powaa go bardzo take [krl] Antigonos [Gonatas], sucha jego wykadw i prosi wielokrotnie, aby do niego przyjecha. Zenon odmwi, ale posa jednego ze swych znakomitych uczniw, Perseusza, ktry by synem Demetriosa, pochodzi z Kition i mia czterdzieci lat podczas sto trzydziestej Olimpiady [260257], gdy Zenon by ju starcem. List Antigonosa ktry przytacza Apollonios z Tyru w pimie O Zenonie brzmia tak: Krl Antigonos przesya filozofowi Zenonowi pozdrowienia. Sdz, e fortun i saw gruj nad tob, nie dorwnuj ci jednak rozumem i wyksztaceniem, jak rwnie doskona szczliwoci, ktr ty zdobye, a ktrej ja jeszcze nie osignem. Dlatego postanowiem prosi, aby do mnie przyjecha, i jestem przekonany, e nie odmwisz mej probie. Postaraj si do mnie przyjecha i by razem ze mn, zwaywszy, e nie dla
1

Por. Pliniusz, Naturalis historia 24, 92.

367

mnie jednego, ale dla wszystkich Macedoczykw staniesz si wychowawc. Jeeli bowiem wychowasz wadc Macedonii i skierujesz go ku cnocie, to, rzecz jasna, jego poddanych take ku mstwu poprowadzisz. Jaki bowiem jest wadca, tacy w wikszoci wypadkw s oczywicie i jego poddani". Na to odpowiedzia mu Zenon: Zenon przesya krlowi Antigonosowi pozdrowienia. Pochwalam twj zapa do nauki, jeli si opiera na prawdziwym, dcym do dobra, a nie wulgarnym i do zepsucia obyczajw zmierzajcym wychowaniu. Jeli kto tskni za filozofi, gardzc oglnie wielbion rozkosz, ktra osabia dusze niektrych modych ludzi, to jest oczywiste, e nie tylko z natury skania si ku szlachetnoci, ale i z wasnego wyboru. Natura szlachetna bowiem, wzbogacona odpowiednim wiczeniem pod kierunkiem dobrego nauczyciela, bez trudu osignie cnot. Mnie jednak przeszkadza osabione staroci ciao, bo mam lat osiemdziesit. Dlatego nie mog sam przyby do ciebie i posyam ci kilku moich uczniw, ktrzy nie ustpuj mi zaletami ducha, przewyszaj mnie natomiast siami ciaa. Obcujc z nimi nic nie utracisz z tego, co prowadzi do doskonaej szczliwoci". Wysa wic Zenon Perseusza i Filonidesa z Teb. O nich obu jako o zaufanych Antigonosa wspomina Epikur piszc do swego brata Aristobulosa. uwaam za waciwe powtrzy tu uchwa podjt przez Ateczykw, dotyczc Zenona, ktra tak brzmi: Za archonta Arrenidesa [260259 p. n. e.] podczas pitej prytaneil fyli Akamantis, w ostatniej dekadzie miePrytaneja w Atenach okres sprawowania czynnoci przez 1/10 cz roku przez 1/10 cz rady, tj. przez 50 radnych z tej samej fyli ( jednostka terytorialna i administracyjna).
1

368

sica Maimakteriona 1 w dwudziestym trzecim dniu prytanei, na posiedzeniu plenarnym jeden z przewodniczcych, Hippon, syn Kratistotelesa z gminy Ksypete, i jego wspprzewodniczcy poddali pod gosowanie wniosek, a przedstawi go Trazon, syn Trazona z Anakai: Zenon, syn Mnazeasa z Kition, spdzi w naszym miecie wiele lat jako filozof i nie tylko sam okaza si dzielny we wszelkich sprawach, ale nakania take modych ludzi, ktrzy si do jego szkoy zgosili, do dzielnoci i obyczajnoci i da im najlepsze wychowanie. A za wzr mogo im suy jego wasne ycie, zgodne cakowicie z jego nauk. Biorc to pod uwag, przy pomylnych znakach, lud ateski postanawia uczci Zenona syna Mnezeasa i zgodnie z prawem uwieczy zotym wiecem w uznaniu jego cnt i na koszt pastwa wznie mu grobowiec na Kerameiku. Dla wykonania wieca i wybudowania grobowca lud wybra piciu Ateczykw, ktrzy bd mieli o to staranie. Zarzd ma umieci rwnie t uchwa na supach kamiennych, przy czym pozwolono postawi jeden w Akademii, a drugi w Liceum. Koszt tych dwch supw poniesie zarzd, aby wszyscy wiedzieli, e lud ateski czci ludzi dobrych i za ycia, i po mierci. Trazon z Anakai, Filokles z Pireusu, Faidros z Anaflystos, Medon z Acharn, Smikytos2 z Sypalettos i Dion z Paianii zostali wybrani dla zrobienia wieca i wzniesienia grobowca". Tak brzmiaa uchwaa w tej sprawie. Antigonos z Karystos podaje, e Zenon nie wypiera
1 2

Tj. w grudniu (miesic ten obejmowa cz listopada i grudnia) Ms. Mikytos. Corr. Long.

369

si swego pochodzenia fenickiego, i na potwierdzenie tego opowiada, e gdy imi jego jako jednego z tych, ktrzy przyczynili si do odbudowy ani, wypisano na kolumnie Zenon filozof", zada, aby dodano: z Kition". Zrobi sobie wgbienie w swojej butelce na oliw i nosi tam drobne pienidze, aeby mc pokrywa codzienne potrzeby swego nauczyciela Kratesa. Mwi, e mia ponad 1000 talentw, gdy przyby do Grecji, i e wypoycza pienidze pod zastaw okrtowy 1. ywi si odrobin chleba i miodu oraz ma iloci wonnego wina. Chopcw do posugi uywa rzadko, a raz czy dwa razy przyj dziewczta, aby si nie wydawao, e jest wrogiem kobiet. Mieszka w jednym domu z Perseuszem; gdy mu ten ostatni przyprowadzi raz mod fletnistk, niezwocznie jemu samemu j powierzy. By, jak mwi, miy w towarzystwie. Krl Antigonos czsto u niego bywa; raz zaprowadzi go z innymi biesiadnikami na przyjcie do fletnisty Aristoklesa, ale Zenon zaraz opuci towarzystwo. Mwi, e unika licznych zebra i dlatego siada przy kocu stou, z czego mia t korzy, e nie mia ssiada z jednej strony. Nie przechadza si nigdy w towarzystwie wikszej liczby osb, a najwyej z dwiema lub trzema. Jak podaje Kleantes w pimie O spiu, Zenon nieraz prosi otaczajcych go ludzi o drobne pienidze a to w tym celu, aeby w obawie, e zechce od nich miedziakw, trzymali si z dala. Pewnego razu, gdy wicej osb koo niego stao, Zenon wskazujc na otoczony drewnian balustrad otarz stojcy w portyku powiedzia: Niegdy sta ten otarz na rodku, poniewa jednak tam zawadza, zosta tu
1

Por. wyej VI 99.

370

przeniesiony. Tak samo, jeeli zechcecie std ustpi, najmniej bdziecie mnie niepokoi". Demochares, syn Lachesa, pozdrowi raz Zenona i powiedzia, e wystarczy, aby filozof napisa albo powiedzia sowo Antigonosowi, a ten wszystko dla niego zrobi 1. Od tej pory Zenon nie utrzymywa z Democharesem kontaktw towarzyskich. Opowiadaj, e po mierci Zenona Antigonos mia powiedzie, e straci najwspanialsze audytorium ()2, a przez posa swego Trazona czyni starania u Ateczykw, aby Zenona pochowano na Kerameiku. Na pytanie, dlaczego tak podziwia Zenona, Antigonos odpowiedzia: Dlatego, i mimo wielkich darw, jakie mu ofiarowywaem, nigdy nie wzbi si w dum ani nie by uniony". Zenon mia umys badawczy i umia dyskutowa na kady temat. Tote Timon mwi w swoich Szydach:
Widziaem rwnie staruch fenick, w swojej zarozumiaoci dn wszystkiego, lecz jej kosz rozsypa si, bo by za may, i zostao jej rozumu nie wicej, ni ma cymba.

Gorliwie prowadzi dyskusje z Filonem dialektykiem, ktry by jego koleg. Zenon, ktry by modszy, podziwia go nie mniej ni nauczyciel jego Diodoros. Krcili si koo niego take rni biedacy, jak wspomina o tym rwnie Timon.
Gromadzi si wok niego tum ebrakw, tych, co najbiedniejsi byli i najnisi spord mieszkacw miasta3 Demochares, synowiec Demostenesa, by podobnie jak stryj politykiem o orientacji antymacedoskiej. Widocznie chcia uy wpyww Zenona, aby uzyska co u krla Antigonosa Gonatasa. 2 Por. Epikur u Seneki, Ep. I 7, 11: Satis enim magnum alter alteri theatrum sumus. 3 Jest to parafraza Iliady II 831 i XXIII 133.
1

371

Zenon by zgorzkniay i ponury. Twarz mia pooran zmarszczkami. By bardzo oszczdny, wykazywa niehellesk drobiazgowo w sprawach gospodarstwa domowego. Jeeli kogo gani, czyni to dyskretnie i bynajmniej nie gono, ale po cichu. Oto co raz powiedzia o pewnym eleganckim fircyku, ktry ostronie przechodzi przez rynsztok: Susznie spoglda podejrzliwie na boto, bo nie moe si w nim przejrze jak w lustrze". Pewien cynik powiedzia mu, e nie ma oliwy w dzbanku, i poprosi o ni, Zenon jednak odmwi. A gdy w cynik odchodzi, poradzi mu, aby si zastanowi, kto z nich dwch jest bardziej bezwstydny. Gdy siedzia przy Chremonidesie, w ktrym by zakochany, a obok siedzia take Kleantes, wsta, a widzc zdziwienie Kleantesa wyjani: Od dobrych lekarzy sysz, e najlepszym lekarstwem na wszelkie zapalenia jest spokj". Gdy dwaj ludzie siedzieli przy uczcie, a jeden z nich trci nog ssiada, Zenon potrci go kolanem, mwic: C mylisz, e tamtemu, ktry za tob siedzi, mio byo, kiedy go kopn"? Do czowieka, ktry lubi modych chopcw, powiedzia, e tacy ludzie jak on gupiej podobnie, jak nauczyciele, ktrzy stale przebywaj z dziemi. Mwi, e ci, ktrzy wyraaj si zawsze bezbdnie i nienagannie, s podobni do monet aleksandryjskich: na oko wygldaj one piknie i s piknie wykoczone, ale nie maj przez to wikszej wartoci; ludzi za, ktrzy, przeciwnie, wyraali si czsto niepoprawnie, porwnywa do attyckich monet czterodrachmowych, ktre wyglday nieadnie i byy niedbale wykonane, ale czsto miay wiksz warto ni tamte adne pienidze. Do ucznia swego Aristona, ktry czsto

372

zabiera gos w dyskusji, nie zawsze jednak mwi rozumnie, a niekiedy wrcz niedorzecznie i zuchwale, Zenon powiedzia: Twj ojciec spodzi ci chyba po pijanemu" i odtd nazywa go Gadu. Sam natomiast by maomwny. Pewien arok nie pozostawi nic dla wspbiesiadnikw. Gdy podano du ryb, Zenon zachowa si tak, jakby chcia j sam zje ca, a kiedy arok spojrza na niego, powiedzia: Czy mylisz, e wspbiesiadnicy musz znosi twoj aroczno codziennie, a ty nie moesz cierpie mego obarstwa w jednym tylko dniu?" Gdy pewien modzieniaszek zadawa pytania, przekraczajce miar przyzwoitoci waciwej jego wiekowi, Zenon zaprowadzi go przed lustro i kaza mu si przejrze; po czym zapyta, czy harmonizuj jego pytania z jego twarz? Gdy kto owiadczy, e wiele nauk Antystenesa mu nie odpowiada, Zenon pokaza mu Antystenesa uwag o Sofoklesie i zapyta, czy nie wydaje mu si, e jest w niej co piknego. Tamten odpowiedzia, e nie wie, na co Zenon: Czy ci nie wstyd wybiera i zapamitywa te, co si znajdzie"niedobrego, a na rzeczy pikne nie zwraca nawet uwagi?" Na czyje powiedzenie, e argumenty filozofw wydaj mu si zbyt lakoniczne, odpar: Prawd mwisz, bo nawet zgoski powinny by u nich w miar monoci krtkie". Gdy wobec niego kto powiedzia, e Polemon co innego zapowiedzia, a o czym innym mwi, Zenon gniewnie odpar: A na ile oceniasz to, co on za to otrzyma?" Mwi, e dyskutujcy powinni jak aktorzy mie gos i wielk si, ale nie otwiera za szeroko ust, jak to czyni ludzie, ktrzy mwi duo i bez sensu. Naprawd dobrzy mwcy nie potrzebuj w przeciwiestwie do dobrych

373

rzemielnikw zostawia suchaczom czasu na podziwianie ich sztuki, lecz przeciwnie, suchacza powinny tak porwa ich sowa, aby nie mia czasu nawet na robienie notatek. Do modego czowieka, ktry lubi wiele gada, powiedzia: Uszy ci si zrosy z jzykiem". Piknemu modzianowi, ktry powiedzia, e jego zdaniem mdrzec nie powinien by zakochany, powiedzia: W takim razie wy, pikni, bdziecie najnieszczliwsi z ludzi". Zwyk by te mawia, e nawet wrd filozofw wikszo nie jest mdra w wielu rzeczach, a na sprawach codziennych i drobnych wcale si nie zna. Powtarza czsto zdanie Kafizjasa, ktry jednego ze swoich uczniw, kiedy grajc na flecie d bardzo silnie, pogaska i powiedzia, e nie wielko stanowi o doskonaoci, lecz doskonao o wielkoci. Gdy pewnien modzieniec zbyt miao dyskutowa, Zenon rzek: Nie chciabym ci powiedzie, mj chopcze, co mi na myl przychodzi". Gdy pewien pikny i bogaty Rodyjczyk, ktry zreszt niczym poza tym si nie odznacza, zgosi si do niego, Zenon, nie chcc go przyj, posadzi go najpierw na zakurzonej awce, aby sobie szaty powala, nastpnie na miejscu dla ubogich, aby si otar o achmany ndzarzy, tak e w kocu w modzieniaszek od niego odszed. Zenon mawia, e najgorsz ze wszystkich wad jest prno, zwaszcza u ludzi modych. Nie trzeba zapamitywa wyrazw i zwrotw, ale naley wiczy umys, aby mie z nich jaki poytek i aby sowa te wyrazy nie wyglday na sztucznie przygotowane Potrawy. Modzi ludzie powinni jak mwi przyzwoicie chodzi, trzyma si, zachowywa. Ustawicznie powtarza sowa Eurypidesa o Kapaneusie:

374

Mnstwo wszystkiego mia w yciu. a przecie nie pyszni si z majtku i nie bardziej by dumny ni czowiek ubogil.

Mawia, e nic nie jest bardziej obce zdobywaniu wiedzy ni wysokie mniemanie o sobie i niczego wicej nie potrzebujemy ni czasu. Zapytany, co to jest przyjaciel, odpowiedzia: Drugie ja". Zapanego na kradziey niewolnika wychosta, a gdy ten powiedzia: Jest mi przeznaczone kra", Zenon doda: I dostawa baty" 2. Pikno mwi Zenon jest kwiatem rozwagi i bdnie uwaaj niektrzy rozwag za kwiat pikna. Na widok znajomego niewolnika z twarz pokryt sicami powiedzia do jego pana: Widz lady twego gniewu". O kim, kto namaci si olejkami, powiedzia: ,,Kt to jest ten, kto pachnie tak jak kobieta?". Gdy Dionizjos Odstpca zapyta go, dlaczego tylko jego nie chce prowadzi ku poprawie, Zenon odpowiedzia: Bo ci nie ufam". Do modzieca, ktry wicej chcia mwi ni sucha, powiedzia Zenon: Natura daa nam jeden jzyk, a dwoje uszu, abymy suchali dwa razy wicej, ni mwimy". Podczas uczty siedzia kiedy w milczeniu, a zapytany o przyczyn swego milczenia, kaza zawiadomi krla, e by kto, kto umia milcze. Tymi, ktrzy pytali, byli posowie Ptolemeusza, ktrzy przybyli specjalnie w tym celu do Aten i chcieli wiedzie, co maj powiedzie krlowi od Zenona. Zapytany, jak si ustosunkowuje do zniewagi, odpowiedzia: Tak, jak do posa, ktrego si odsya bez odpowiedzi". Apollonios z Tyru opowiada,
Eurypides, Bagalnice 861863; przekad Z. Weciewskiego. Dowcip staje si zrozumiay, jeli pamitamy o stoickiej wierze w absolutny determinizm: cokolwiek si stao lub stanie, musiao si sta. Przeznaczenie jest wszechobejmujce i nie dopuszcza przypadku.
2 1

375

e gdy Krates [z Teb] odciga go za paszcz od Stilpona, powiedzia: Mj Kratesie! Najwaciwszym sposobem zdobycia filozofa jest zdobycie go przy pomocy uszu, a wic przekonaj i pocignij, jeeli natomiast zmusisz mnie si, ciao bdzie przy tobie, ale dusza przy Stilponie". Jak podaje Hippobotos, Zenon sucha take wykadw Diodora i dziki niemu dobrze si wywiczy w dialektyce, i dopiero kiedy opanowa t wiedz, uda si do Polemona; taki by skromny. Polemon mia mu wtedy powiedzie: Wiem, mj Zenonie, e wlizne si przez ogrodow furtk i wykradasz mi moje twierdzenia, aeby je potem ubra w fenick szat" 1. Dialektyka, ktry nauczy go siedmiu form sofizmatu zwanego niwnym, zapyta, ile mu si naley tytuem honorarium. Usyszawszy, e 100 drachm, da mu 200. Z tak to gorliwoci powica si Zenon nauce. Jak mwi, Zenon pierwszy wprowadzi termin obowizek" i napisa na ten temat rozpraw. Wiersze Hezjoda zmienia w ten sposb:
Ten jest najlepszy, kto sucha dobrze mwicego, cho i ten jest dobry, kto sam wszystko przemyla1.

Mawia bowiem, e czowiek, ktry umie dobrze sucha tego, o czym si mwi, i z tego skorzysta, jest lepszy od czowieka, ktry sam z siebie wszystko tylko przemyla. Ten drugi kieruje si wasnym rozumem, a pierwszy daje si przekona dobrze radzcemu i wprowadza to w czyn. Zapytany, dlaczego, powany z natury, podczas uczt si rozwesela, odpowiedzia:
aluzja do fenickiego pochodzenia Zenona. 2 tekst Hezjoda (Prace i dnie 293294) tak brzmi w polskim przekadzie W. Steffena: Ten jest bezsprzecznie najlepszym, kto dziaa w granicach rozsdku Mylc o wszystkim co przyjdzie, lub jak jego zamys si skoczy.
1

376

I figi przecie s gorzkie, a zwilone nabieraj sodyczy". Hekaton mwi w drugiej ksidze Chrei, e na zebraniach towarzyskich Zenon zawsze zachowywa si swobodnie. Mawia, e lepiej jest si potkn nogami ni jzykiem. e dobro si osiga zaczynajc od maego, ale ono samo nie jest rzecz ma. (Inni przypisuj t myl Sokratesowi)1. By bardzo wytrway i wstrzemiliwy, uywa pokarmw surowych i lekkiego okrycia, tak e mwiono o nim:
Ani mrz zimowy, ani jesienne deszcze, ani ar lata, ani cikie choroby, ani to, co tum raduje, nie zdoa go powali; bo we dnie i w nocy sw nauk yje.

Komediopisarze nie omieszali go, lecz raczej chwalili w swoich utworach. Filemon tak mwi o Zenonie w komedii pt. Filozofowie :
Jada suchy chleb, na deser suszon fig, i popija je wod. Now filozofi ten czowiek gosi: uczy godowa, a mimo to uczniw zdobywa.

(Inni wiersze te przypisuj Poseidipposowi). Jego styl ycia sta si przysowiowy. Mwiono bowiem: Wstrzemiliwszy ni filozof Zenon". A Poseidippos tak pisze w komedii Mowie przeniesieni:
Tak, e przez dni dziesi wydawa si bardziej wstrzemiliwy od Zenona.

Zenon przewysza rzeczywicie wszystkich wygldem i godnoci i, na Zeusa, take dugowiecznoci. Zmar bowiem majc lat dziewidziesit osiem; nie chorowa nigdy i nie zapada na zdrowiu do koca.
1

Por. wyej II 32.

377

Perseusz za mwi w Etyce, e Zenon zakoczy ycie liczc siedemdziesit dwa lata, bo kiedy przyby do Aten mia dwadziecia dwa, a Apollonios podaje, e kierowa szko pidziesit osiem lat. Umar za w ten sposb, e wychodzc ze szkoy upad i zama palec. Zapuka wic w ziemi rk i powiedzia sowami Niobe:
Id! Po co mnie woasz?1

i umar natychmiast przez uduszenie. Ateczycy pochowali go na Kerameiku i uczcili wyej przytoczonymi uchwaami, dajc wiadectwo jego cnocie. Antypater z Sydonu uoy dla niego takie epitafium:
Tu ley Zenon, drogi miastu Kition. On na Olimp wstpi, cho na Oss nie rzuci Pelionu 2 ani trudu Heraklesa nic speni, a jedynie dziki cnocie drog do gwiazd znalaz.

Inny za wiersz napisa stoik Zenodot, ucze Diogenesa:

Nauczye ludzi samowystarczalnoci cnoty i prne zwalczae bogactwo, Zenonie czcigodny o jasnym czole! Znalaze nauk msk i stworzye szko, co staa si matk nieustraszonej wolnoci. e rodem z Fenicji, czy ujm ci to przynosi? Stamtd by take Kadrnos, ten sam Kadmos przecie, co pismo da naszej Helladzie3.

cznie o Atenajos:
1 2

wszystkich

stoikach

mwi

epigramatyk

Cytat z nieznanej tragedii. Ossa i Pelion, dwie gry w Tessalii obok Olimpu. Wie si z nimi podanie o Gigantach, ktrzy rzucali Pelion na Oss, aby dosta si do siedziby Zeusa.
3

Alfabet grecki by pochodzenia fenickiego.

378

O znawcy opowieci stoickich, wy, co najlepiej poznalicie zasady wyoone w witych ksigach, wedle ktrych jedynym dobrem duszy jest cnota; tylko ona bowiem ocala ycie ludzi i pastw, rozkosz cielesna natomiast, ktra dla innych ludzi sianowi dobro najwysze, Ma za sob tylko jedn z cr Mnemozynyl.

Powiedzielimy ju, jak umar Zenon. Rwnie i my w Wierszach o rnych miarach uoylimy dla niego taki epigramat:
Wie gosi, e Zenon z Kition zmar ze staroci po yciu penym trudw, czy te z przesodzenia, czy wreszcie, jak mwi niektrzy. e upadszy ziemi dotkn rk woajc do niej: Sam id. Po co mnie woasz?"

Tak wedle niektrych poda mia umrze Zenon. Tyle o jego mierci. Demetrios z Magnezji opowiada w Pisarzach o tym samym imieniu, e ojciec Zenona, Mnazeas, czsto bywa w sprawach handlowych w Atenach i przywozi synowi, ktry by jeszcze dzieckiem, wiele pism sokratykw, tak e ju w swojej ojczynie Zenon pobiera pocztki nauk. Tote skoro tylko przyby do Aten, skierowa swe kroki do Kratesa. Zdaje si, mwi Demetrios, e Zenon sam znalaz okrelenie najwyszego dobra, podczas gdy inni wypowiadali na ten temat bdne pogldy. Zenon przysiga na owoc kaparu, tak jak Sokrates na psa. Niektrzy, a wrd nich sceptyk Kassjos 2 i jego uczniowie, gani w wielu punktach Zenona, a to przede wszystkim dlatego, e na
Por. wyej VI 14, gdzie przytoczony jest ten sam epigramat. Kassjos y za czasw Tyberiusza (I w.). Znanym jego uczniem by retor i sceptyk Izydor z Pergamonu.
2 1

379

pocztku swego Pastwa uznaje oglne wyksztacenie za niepotrzebne, nastpnie za to, e gosi, i ludzie, ktrzy nie s cnotliwi (), s sobie sami wrogami, e s niewolnikami i staj si obcy osobom najbliszym, rodzice dzieciom, bracia siostrom i nawzajem, brak cnoty niszczy bowiem wizy rodzinne. Zarzucano mu take, i w Pastwie twierdzi, e tylko ludzie cnotliwi mog by dobrymi obywatelami, przyjacimi, krewnymi i tylko oni s naprawd wolni, e zatem wedle stoikw rodzice i dzieci s wrogami, jeeli nie s mdrcami. W Pastwie Zenon naucza rwnie, e kobiety powinny by wsplne i e w miastach nie powinno si budowa ani wity, ani budynkw sdowych, ani gimnazjw. O pienidzach za pisze, e nie s potrzebne ani dla wymiany, ani dla podry". Twierdzi, e mczyni i kobiety powinni nosi jednakowe ubrania, a adna cz ciaa nie powinna by cakowicie zakryta. O tym, e Pastwo jest jego dzieem, mwi take Chryzyp w pimie O pastwie. O mioci rozprawia Zenon na pocztku dziea pt. Sztuka miloci. O innych podobnych przedmiotach pisze take w Rozprawach. Podobne zarzuty mona znale nie tylko u Kassjosa, lecz take u retora Izydora z Pergamonu, ktry twierdzi, e stoik Atenodoros, kiedy sprawowa piecz nad bibliotek pergamosk, sfaszowa teksty Zenona, wycinajc z nich to, co byo niesuszne albo le sformuowane. Pniej jednak faszerstwo zostao wykryte i Atenodoros skompromitowany, a miejsca usunite zostay z powrotem wczone do tekstw. Tyle o podejrzeniach co do autentycznoci tekstw Zenona. Zenonw byo omiu: pierwszy z Elei, o ktrym bdziemy jeszcze mwili, drugi, o ktrym wanie

380

mwimy, trzeci z Rodos, autor jednotomowej historii swego kraju, czwarty historyk, ktry opisa wypraw Pyrrosa do Italii i na Sycyli, a take opowiedzia pokrtce walki Rzymian i Kartagiczykw, pity ucze Chryzypa, ktry napisa niewiele ksig, ale zostawi bardzo wielu uczniw, szsty lekarz ze szkoy Herofilosa, biegy w rozpoznawaniu chorb, ale" lichy pisarz, sidmy gramatyk, ktry pozostawi prcz innych pism take epigramaty, smy rodem z Sydonu, filozof epikurejski, odznaczajcy si wnikliwoci i doskona umiejtnoci wyraania myli. [Uczniowie Zenona] Zenon mia wielu uczniw. Do najbardziej znanych nalea Perseusz z Kition, syn Demetriosa, wedle jednych przyjaciel, a wedle innych domownik Zenona, jeden z tych, ktrych mu przysa Antigonos dla przepisywania ksig, a take wychowawca syna krlewskiego Halkioneusa. Chcc go raz wyprbowa, Antigonos kaza mu przekaza faszyw wiadomo, e jego posiado zostaa przez nieprzyjaci spustoszona, a kiedy Perseusz si zmartwi, Widzisz powiedzia e i bogactwo nie jest ci obojtne". Perseuszowi przypisuj nastpujce pisma: O krlestwie O ustroju politycznym Sparty O maestwie O bezbonoci Tyestes O miostkach Zachta do filozofii Diatryby

381

Chreje (4 ks.) Wspomnienia Odpowied na Prawa" (7 ks.). Ariston z Chios, syn Miltiadesa, by tym uczniem Zenona, ktry wprowadzi nauk o rzeczach moralnie obojtnych (). Herillos z Kartaginy za najwysze dobro uwaa wiedz. Dionizjos, zwany Odstpc, przeszed do hedonistw; kiedy bowiem dotkna go cika choroba oczu, waha si nada nazywa bl rzecz obojtn. Dionizjos pochodzi z Heraklei, a Sfairos z Bosforu. Kleantes z Assos, syn Faniasa, obj kierownictwo szkoy po mierci mistrza; Zenon porwnywa go do tabliczek pocignitych twardym woskiem, na ktrych wprawdzie z trudem si pisze, ale ktre duej zachowuj pismo. Po mierci Zenona Sfairos by uczniem Kleantesa, o ktrym bdziemy jeszcze mwili w rozdziale o Kleantesie. Wedle Hippobotosa Zenon mia jeszcze nastpujcych uczniw: Filonidesa z Teb, Kallipposa z Koryntu, Poseidoniosa z Aleksandrii, Atenodorosa z Soloi i Zenona z Sydonu 1. [Doktryna stoicka] Uwaaem za waciwe poda w ywocie Zenona wsplne zasady nauk wszystkich stoikw, poniewa Zenon by zaoycielem szkoy. Istniej wprawdzie liczne Przypisywane mu dziea, w ktrych mwi on tak, Jak aden inny ze stoikw, ale wyoymy poniej zasady, ktre ma wsplne z innymi stoikami (bdzie
1

Zapewne pomyka chodzi o Zenona z Tarsu. Zenon z Sydonu by epikurejczykiem (por. wyej VII 35).

382

mowa tylko o rzeczach zasadniczych, jak to zwyklimy robi i w innych przypadkach)1. W wykadzie filozofii wyrniali stoicy trzy czci: fizyk, etyk i logik. Zenon z Kition by pierwszym, ktry tak podzieli filozofi w rozprawie O filozofii stoickiej; a nastpnie uczyni to Chryzyp w pierwszej ksidze dziea O filozofii stoickiej oraz w pierwszej ksidze Fizyki, nastpnie Apollodor i Sillos w pierwszej ksidze Wstpu do nauki stoickiej, jak rwnie Eudromos w pierwszej ksidze Podrcznika etyki i wreszcie Diogenes z Babilonu i Poseidonios. Czci te Apollodor nazywa dziaami tematycznymi, Chryzyp i Eudromos nazywali je gatunkami, a inni rodzajami. Przyrwnuj oni filozofi do istoty ywej, a wic logik do koci i cigien, etyk do mini, fizyk do duszy. Inni przyrwnuj filozofi do jaja: skorupk jest logika, to, co pod skorupk (biako) to etyka, a to, co znajduje si wewntrz najgbiej (tko) to fizyka. Inni wreszcie przyrwnuj filozofi do urodzajnej roli: ustawione dookoa ogrodzenieto logika, owoce to etyka, ziemia i drzewa to fizyka. Albo wreszcie przyrwnuj j do miasta piknie obwarowanego i rzdzonego przez rozum. adna z tych czci nie jest oderwana od innych, jak niektrzy twierdz, ale wszystkie s ze sob zczone. I dlatego wykadano je cznie. Niektrzy jednak wykadali na pierwszym miejscu logik, na drugim fizyk, na trzecim etyk; naleeli do nich Zenon ze swoj rozpraw O filozofii stoickiej oraz Chryzyp, Archedemos i Eudromos. Diogenes z Ptolemaidy zaczyna
Diogenes Laertios przedstawia tu plan uporzdkowanej doktryny stoikw w dwch czciach gwnych, oglnej i szczegowej, dzielc swoje przedstawienie na gwne dziay filozofii, tj. logik 4283 etyk 84131, fizyk 132160,
1

383

od etyki, Apollodor umieszcza etyk na drugim miejscu, Panaitios i Poseidonios zaczynaj od fizyki (jak mwi Fanias, ucze Poseidoniosa, w pierwszej ksidze Wykadw o Poseidoniosie). Kleantes natomiast dzieli filozofi na sze dziaw, tj. dialektyk, retoryk, etyk, polityk, fizyk, teologi. Inni uwaaj to nie za dziay wykadu filozofii, lecz za podzia samej filozofii; tak sdzi Zenon z Tarsu. Niektrzy stoicy twierdz, e logika dzieli si na dwie nauki, tj. na retoryk i na dialektyk. Wreszcie s i tacy, ktrzy zaliczaj tu nauk o definicjach, tj. nauk o normach i kryteriach logicznych inni jednak j pomijaj. Uwaaj, e nauka o normach i kryteriach logicznych prowadzi do poznania prawdy, bo t drog wyjania si rne rodzaje wyobrae. Podobnie i definiowanie uwaa si za drog do poznawania prawdy, bo dziki pojciom oglnym ( ) poznaje si rzeczy. Retoryk nazywaj stoicy umiejtno dobrego mwienia o rzeczach wymagajcych wyjanienia, a dialektyk naleyte rozprawianie za pomoc pyta i odpowiedzi; dlatego te okrelaj j jako wiedz o tym, co prawdziwe i faszywe, jak rwnie o tym, co nie jest ani takie, ani takie. Retoryka, jak mwi stoicy, obejmuje trzy dziay: wymow doradcz, sdow i pochwaln. Dzieli si na gromadzenie argumentw, wysowienie, ukad i odpowied. Mowa retoryczna dzieli si na wstp, wywd, odparcie zarzutw, zakoczenie. Dialektyk dzieli si na nauk o przedmiocie mowy i jzyku. Przedmiot mowy obejmuje wyobraenia i oparte na nich wypowiedzi, zdania niezalene oraz predykaty tudzie wypowiedzi proste i odwrcone, a take rodzaje i gatunki, argumenty, tropy i sylo-

384

gizmy oraz sofizmaty, odnoszce si bd do sw, bd do rzeczy: wrd nich znajduj si sofizmaty: Kamca", Mwicy prawd", Przeczcy", Soryt" i tym podobne, wadliwe i nierozwizalne, ale i wnioskujce, takie jak: Zakryty", Rogacz", Nikt" i niwny". Istnieje jeszcze osobny dzia dialektyki, o ktrym wyej wspomnielimy, mianowicie nauka o samym sowie, obejmujca zarwno sowo pisane, jak i czci mowy; omawia si tutaj rwnie solecyzmy, dykcj poetyck, dwuznacznoci, melodyjno, muzyk, a wedug niektrych take definicj, podziay i styl. Stoicy twierdz, e studium sylogizmu jest rzecz bardzo poyteczn, gdy uwydatnia to, co si nadaje do udowadniania, oraz przyczynia si bardzo do popoprawnego formuowania sdw, a przez ich uporzdkowanie i zapamitanie nadaje charakter trway naszym pojciom. Argumentacja jest to cao zoona z przesanek i wniosku; sylogizm jest to oparte na nich rozumowanie wnioskujce; dowd jest to wypowied, w ktrej na podstawie tego, co jest bardziej jasne, wnioskuje si o tym, co jest mniej jasne. Wyobraenie () jest to odcisk w duszy ( ): nazwa ta zostaa waciwie zapoyczona z odciskania pieczci w wosku. S dwa rodzaje wyobrae: wyobraenie kataleptyczne () i wyobraenie akataleptyczne () Wyobraenia kataleptyczne, ktre jak twierdz stoicy stanowi kryterium rzeczy, pochodz od przedmiotu rzeczywicie istniejcego i jako cakowicie z nim zgodne w nas si odbiy i odcisny, akataleptyczne natomiast nie pochodz od przedmiotu rzeczywicie istniejcego jeli pochodz od przedmiotu istniejcego, to

385

w kadym razie nie samoistnego; nie s one ani jasne, ani wyrane. Stoicy mwi, e dialektyka jest rzecz niezbdn, e sama jest wzorem doskonaoci (), obejmujcym inne doskonaoci, a wic rozwag (), czyli wiedz o tym, kiedy trzeba si zgadza, a kiedy nie; ostrono (), ktra pozwala odrni mocny argument od argumentu tylko prawdopodobnego i nie ulec temu ostatniemu; niezachwian pewno rozumu (), aby si nie da sprowadzi na pozycje przeciwne, wreszcie zdolno unikania bahych argumentw, czyli umiejtno przytaczania argumentw zgodnych ze susznym osdem. Sam za wiedz nazywaj albo pojmowaniem pewnym ( ), albo stanem, ktry w odbieraniu postrzee nie da si obali przez rozumowanie. Stoicy twierdz rwnie, e bez znajomoci dialektyki mdrzec nie byby mocny w rozumowaniu, bo bez pomocy dialektyki niepodobna odrni prawdy od bdu ani tego, co wiarygodne, ani tego, co dwuznaczne; bez niej nie moglibymy stawia rzeczowo pyta ani dawa rzeczowych odpowiedzi. Pochopno w formuowaniu sdw rozciga si nawet na sprawy aktualne, tak e ci, co nie s wywiczeni w odbieraniu postrzee, atwo schodz na drog nieporzdku i lekkomylnoci. Tote bez dialektyki nawet mdrzec nie moe si okaza ani dzielnym, ani citym, ani bystrym w rozumowaniu, poniewa rzecz mdrca jest dobrze rozprawia i argumentowa w przedoonych zagadnieniach, a take odpowiada na pytania, ktre to waciwoci ma czowiek obyty z dialektyka. tak si przedstawia w gwnych zarysach to, co stoicy gosz w logice. Aby jednak przedstawi

386

rwnie w szczegach, co si wedle stoikw odnosi do tej umiejtnoci wprowadzajcej, przytocz to, co o ich nauce mwi Diokles z Magnezji w Przegldzie filozofw: Stoicy uznaj za stosowne wysun na pierwsze miejsce wykad o wyobraeniach () i o postrzeeniu (), poniewa kryterium, za pomoc ktrego poznaje si prawd o rzeczy, jest wyobraenie rodzajowe i poniewa akt uznania (), sd kataleptyczny i pojcie, jako wyprzedzajce inne akty poznawcze, nie mog istnie bez wyobraenia. Wyobraenie przychodzi wic pierwsze; nastpnie przychodzi zrozumienie, ktre jest zdolne wyrazi siebie, a czego dozna od wyobraenia, to oddaje pojciem". Wyobraenie () jest jednak czym rnym od obrazu (), ten ostatni bowiem jest zjawiskiem podobnym do marze sennych, wyobraenie natomiast jest odciskiem w duszy, a wic zmian (), jak mwi Chryzyp w drugiej ksidze dziea O duszy. Nie mona bowiem przyj, aby ten odcisk by podobny do odbicia pieczci, bo nie mona przypuci, aby na tym samym miejscu mogo powsta wicej odciskw przez jeden i ten sam nacisk. Przez wyobraenie rozumie si to, co jest dokadnym odciniciem, wytoczeniem i odbiciem rzeczywicie istniejcego przedmiotu, co nie mogoby powsta w wypadku nieistnienia takiego przedmiotu. Spord wyobrae jedne s zmysowe, inne za niezmysowe. Pierwsze uzyskuje si za porednictwem organw zmysowych, niezmysowe za uzyskuje si za porednictwem samego umysu, jak to si dzieje w wypadku rzeczy niecielesnych i innych, dostpnych tylko rozumowi. Spord zmysowych jedne pochodz

387

od przedmiotw istniejcych, w wyniku dotknicia i potwierdzenia z naszej strony. Wrd wyobrae s take odbicia (), ktre przedstawiaj si tak, jak gdyby pochodziy od przedmiotw rzeczywistych. Ponadto jedne wyobraenia s rozumowe, inne nierozumowe; pierwsze wystpuj u istot rozumnych, drugie u istot nierozumnych. Rozumowe s mylami, nierozumowe nie otrzymay adnej nazwy. Wreszcie pewne wyobraenia s sztuczne, a inne niesztuczne; inaczej przecie patrzy na obraz znawca sztuki, a inaczej laik. Przez postrzeenie () rozumiej stoicy albo tchnienie kierowniczej czci duszy na narzdy zmysowe, albo ujcie () przez narzdy zmysowe, albo budow narzdw zmysowych, ktra u pewnych ludzi wykazuje braki. Rwnie samo dziaanie narzdw zmysowych nazywaj postrzeeniem. Wedug stoikw postrzeganie odbywa si za pomoc zmysw, np. postrzeenie tego, co biae, czarne, szorstkie lub gadkie, albo za pomoc rozumu, np. wnioski rozumowania, takie jak te, e bogowie istniej i e istnieje ich opatrzno. A to, co si rozumem pojmuje ( ), uzyskuje si albo przez kontakt bezporedni, albo przez podobiestwo, albo przez analogi, albo przez przestawienie, albo przez zestawienie, albo przez przeciwiestwo. Przez kontakt bezporedni poznaje si rzeczy zmysowe, przez podobiestwo poznaje si przedmioty, ktrych pierwowzr znajduje si obok nas, np. Sokratesa na jego wizerunku, z analogii przez powikszenie, np. Aityosa i Cyklopa, albo przez pomniejszenie, np. Pigmejw. rodek ziemi zosta rwnie poznany przez

388

analogi do mniejszych sfer. Przez przestawienie ( ) mona pomyle np. oczy na piersiach, przez zestawienie ( ) np. hipoprzez przeciwiestwo (' ) centaura1, 2 np. mier ; mona rwnie pozna przez zmian na zasadzie przechodzenia ( ) 3, np. znaczenie wyrazw albo przestrze. Z natury () poznaje si to, co jest sprawiedliwe i dobre. Wreszcie mona poznawa przez brak czego ( ), np. czowieka bez rk. Takie s pogldy stoikw na wyobraenia, postrzeenia i mylenie. Za kryterium prawdy stoicy uwaaj wyobraenie kataleptyczne, tj. takie, ktre pochodzi od przedmiotu rzeczywicie istniejcego, jak o tym mwi Chryzyp w dwunastej ksidze Fizyki, a take Antypater i Apollodor. Boetos natomiast przyjmuje wicej kryteriw, mianowicie rozum, wraenie zmysowe, popd i wiedz. Chryzyp, popadajc w sprzeczno sam z sob, w pierwszej ksidze O rozumie mwi, e kryteriami s wraenie zmysowe i antycypacja ( ). Antycypacja jest to naturalne pojcie oglne ( ). Niektrzy za przedstawiciele starszej szkoy stoikw uwaaj za kryterium prawdy rozum ( ), jak np. Poseidonios w rozprawie O kryterium. Bardzo wielu stoikw sdzi, e studium dialektyki naley zaczyna od badania gosu. Gos jest to wypchnicie powietrza albo te waciwy przedmiot wraenia suchowego, jak mwi Diogenes z Babilonu w traktacie O gosie. Gos zwierzcia jest powietrzem wypchnitym
1

Tzn. stwr bdcy poczeniem konia i czowieka. Jako przeciwiestwo ycia. 3 Od tego, co postrzegalne, do tego, co niepostrzegalne
2

389

pod wpywem naturalnego nacisku, gos czowieka natomiast jest artykuowany i jego punkt wyjcia znajduje si w umyle; osiga on pen doskonao w wieku okoo czternastu lat, jak mwi Diogenes. Wedle pogldw stoikw gos jest take ciaem; tak mwi Archedemos w rozprawie O gosie oraz Diogenes, Antypater i Chryzyp w drugiej ksidze Fizyki. To wszystko bowiem, co wywouje jaki skutek, jest ciaem, a gos wywouje skutek, kiedy przechodzi od mwicych do suchajcych. Wyraz () jest to wedug Diogenesa gos dajcy si wyrazi przy pomocy znakw pisma, jak np. Dzie". Zdanie () jest gosem wysanym przez rozum i majcym pewn znaczenie, np. Jest dzie". Dialekt jest to jzyk o cnarakterze etnicznym czy greckim albo zalenym od miejsca pochodzenia, z pewnymi swoistymi wasnociami, jak np. attyckie 1 lub joskie 2. Elementami jzyka s dwadziecia cztery goski. Gosk za pojmujemy w trojakim znaczeniu: po pierwsze, jako elementarny dwik, po wtre, jako znak pisany, po trzecie, jako nazw, jak np. Alfa". Wrd tych elementw mamy siedem samogosek: , , , , , , i sze spgosek bezdwicznych: , , , , , . Midzy gosem a wyrazem jest rnica, bo gosem jest take echo, podczas gdy wyrazem moe by tylko gos artykuowany. Wyraz tym si rni od zdania, e zdanie zawsze co znaczy, wyraz za moe nie mie znaczenia, np. 3, co w wypadku zdania w aden sposb nie moe mie miejsca. Dlatego istnieje take rnica midzy mwieniem"
A nie . A nie attyckie . 3 wyraz sztucznie utworzony, nic nie znaczcy.
2 1

390

a wypowiadaniem", bo wypowiada si gosy, a mwi si o przedmiotach, ktrym przysuguje znaczenie". Mamy pi czci mowy, jak mwi Diogenes z Babilonu w traktacie O gosie oraz Chryzyp, mianowicie: imi wasne, nazwa, czasownik, spjnik, rodajnik. Antypater w dziele O wyrazach i wypowiadanych sowach dodaje jeszcze sowo porednie" 1. Nazwa jest wedug Diogenesa czci mowy oznaczajc jak wspln wasno, np. czowiek, ko; imi wasne za jest to cz zdania oznaczajca swoist wasno, np. Diogenes, Sokrates. Czasownik jest to cz zdania oznaczajca niezoone orzeczenie o czym, jak mwi Diogenes albo, jak mwi inni2, jest to nieodmienna cz zdania oznaczajca co, co da si odnie do jednego lub do wicej podmiotw, np, pisz", mwi". Spjnik () jest to nieodmienna cz zdania czca z sob jego czci. Rodajnik () jest to odmienna cz mowy, okrelajca rodzaje rzeczownikw i liczby, np. , , , ot, 3. Pi jest przymiotw mowy, a mianowicie hellesko, jasno, zwizo, stosowno, staranno. Hellesko () 4 jest to wyraanie si w formie bezbdnej, wolnej od niedbaej pospolitoci. Jasno () jest to wyraanie si w sposb atwo zrozumiay. Zwizo () jest to wyraanie si w formie tylko takiej, jaka jest konieczna dla wyjanienia przedmiotu. Odpowiednio () jest to wyraanie si w sposb waciwy dla danego przedmiotu.
prawdopodobnie przyswek. Apollodor i jego uczniowie. 3 S to greckie rodzajniki, pierwsze trzy w liczbie pojedynczej, drugie trzy w liczbie mnogiej. 4 , w przeciwiestwie do solecyzmu, barbaryzmu.
2 1

391

Staranno () jest to takie wyraanie si, w ktrym unikamy wyrazw pospolitych. Barbaryzm (1) jest to wyraanie si niepoprawne, odbiegajce od jzyka uywanego przez wyksztaconych Grekw, solecyzm za jest to mowa zoona z niestosownie poczonych sw. Poemat, jak mwi Poseidonios w swym wprowadzajcym pimie O sposobie wyraania si, jest to utwr metryczny albo rytmiczny, wykraczajcy poza zasady obowizujce w prozie. Przykadem takiego rytmicznego wiersza jest nastpujce zdanie:
Ogromie Ziemi i Eterze Zeusa!l

Przez poezj za rozumiemy utwr znaczcy ( ), przedstawiajcy naladownictwo rzeczy boskich i ludzkich (' ). Definicja (1) jest to, jak mwi Antypater w pierwszej ksidze dziea O definicjach, zdanie podajce cis analiz albo, jak mwi Chryzyp w rozprawie O definicjach, podanie swoistych wasnoci. Opis () jest to zdanie wprowadzajce oglnie do wiedzy o rzeczy albo te definicja wzmacniajca si definicji ujtej w prostszej formie. Rodzaj (1) jest to zebranie wikszej iloci nierozerwalnych ze sob poj, jak np. zwierz"; obejmuje ono bowiem wszystkie poszczeglne zwierzta. Pojcie () jest to obraz ptysiowy ( ), ktry nie jest ani czym istniejcym w rzeczywistoci, ani adnym przymiotem tego, co istnieje w rzeczywistoci, ale jak gdyby czym istniejcym w rzeczywistoci i jak gdyby czym, co jest przymiotem tego, co istnieje rzeczywicie, np. przed1

wiersz z zaginionego dramatu Eurypidesa.

392

stawienie konia, chocia jett on w danej chwili nieobecny. Gatunek () jest tym, co si mieci w rodzaju, np. pojcie czowiek" mieci si w pojciu zwierz". Najwyszym rodzajem jest to, co samo bdc rodzajem nie ma ju nad sob rodzaju, np. Byt ( ). Najniszym gatunkiem () jest ten, ktry sam bdc gatunkiem nie ma ju pod sob niszego, np. Sokrates. Podzia (1) jest to rozczonkowanie rodzaju na najblisze sobie gatunki, np.: Niektre ze zwierzt s obdarzone rozumem, inne za nie". Podzia przeciwny (1) jest to rozczonkowanie rodzaju na gatunki na zasadzie przeciwiestwa, a wic na zasadzie przeciwnych waciwoci przez zaprzeczenie, np. Spord rzeczy istniejcych jedne s dobre, inne niedobre". Podpodzia (1) jest to dalszy podzia poprzedniego podziau, np. Spord istniejcych rzeczy jedne s dobre, inne niedobre, a z tych niedobrych jedne s ze, inne za obojtne". Dzielenie (1) jest to uporzdkowanie rodzajw wedug klas, jak mwi Krinis, np. Wrd dbr jedne s natury duchowej, inne cielesnej". Dwuznaczno (amfibolia, ) jest to wypowied mwica to samo o dwch lub wicej rzeczach, przy zrcznym i dosownym uyciu sw zgodnie z przyjtym zwyczajem, tak e rwnoczenie wyraz ten mona rozumie na wiele sposobw. Tak np. wyraenie: 1 (Auletris peptoke) moe znaczy po pierwsze: Dom trzy razy si wywrci", po drugie: Fletnistka si przewrcia" l. Dialektyka jest to wedug Poseidoniosa nauka o rzeZalenie od tego, czy czyta si trzy wyrazy: aule (dom) tris (trzy razy) piptoke (przewrci(a) si), czy dwa: auletris (fletnistka) peptoke (przewrcia si).
1

393

czach prawdziwych i faszywych oraz o takich, ktre nie s ani prawdziwe, ani faszywe; Chryzyp znw twierdzi, e dotyczy ona znakw i tego, co one oznaczaj. To jest wszystko, co stoicy mwi o teorii mowy. Dzia o rzeczach () i o tym, co oznaczane ( ), obejmuje nauk o wypowiedziach, o zdaniach niezalenych, o sdach i sylogizmach, dalej o wypowiedziach niezupenych, obejmujcych orzeczenia proste i odwrcone. Mwi, e to, co wypowiedziane ( ), jest zgodne z rozumnym wyobraeniem. Jedne z tych wypowiedzi, jak twierdz, s zupene, inne niezupene. Niezupene s te, ktre nie wyraaj czego w peni, np. Pisze", bo pytamy Kto pisze?" Zupene za s te, ktre wyraaj co w peni, np. Sokrates pisze". Tak wic w niezupenych wyraeniach mieszcz si tylko orzeczenia, w zupenych za mamy sdy, sylogizmy, pytania i dociekania. Orzeczenie ( ) jest to to, co si orzeka o czym, albo, jak twierdz Apollodor i jego uczniowie, czynno orzekajca o czym lub o kim, albo wyraenie niezupene, sformuowane w pierwszym przypadku dla stworzenia sdu. Niektre z orzecze s penymi rozwinitymi orzeczeniami (), np. eglowa wrd ska", niektre s proste, niektre odwrcone, niektre wreszcie ani takie, ani takie. Proste s te, ktre si tworzy z jednym z przypadkw zalenych dla skonstruowania orzecznika, jak np. "Sucha", Widzi", Rozmawia". Odwrcone () s te, ktre si tworzy za pomoc strony biernej, jak np. "Jestem suchany", Jestem widziany". Nijakie to te ktre nie maj ani jednej, ani drugiej strony, jak np. Myle", Przechadza si". Zwrotne (-

394

) za s te orzeczenia, ktre chocia s w stronie biernej, jednak maj znaczenie czynne, np. Strzye si", bo strzygcy si wykonywa pewn czynno, a zarazem jej, biernie ulega. Przypadkami zalenymi s dopeniacz, celownik, biernik. Sd () jest albo prawdziwy, albo faszywy; jest to wyraenie zupene, ktre moe samo w sobie by zaprzeczone, jak mwi Chryzyp w Definicjach dialektycznych. Sdem jest to, co moe samo w sobie by zaprzeczone albo potwierdzone, jak np. Jest dzie", Dion si przechadza". Termin aksjomat" pochodzi od sw: lub [przyj" lub odrzuci"]. Kto bowiem mwi: Jest dzie", zdaje si, e przyjmuje, e jest dzie. Jeeli wic jest dzie, wypowiedziany sd jest prawd, jeeli za nie jest dzie, sd jest faszywy. Istnieje rnica midzy sdem, pytaniem, dociekaniem, zwrotem rozkazujcym, zaklinajcym, przypuszczajcym, woajcym oraz zwrotem podobnym do sdu. Sdem bowiem jest to, co mwic orzekamy i co moe by albo prawdziwe, albo faszywe. Pytanie za jest to zwrot mowy wprawdzie sam w sobie zupeny, tak jak sd, ale wymagajcy odpowiedzi, np. Czy wanie jest dzie?". Ten zwrot nie jest ani prawdziwy, ani faszywy. Jak jest sdem powiedzenie Jest dzie", tak nie jest sdem pytanie: Czy jest dzie?" Dociekanie () jest to zwrot, na ktry nie moemy odpowiedzie jednym sowem Tak", jak odpowiadamy na pytanie, ale kilkoma sowami, np. On mieszka w tym domu". Tryb rozkazujcy () jest to zwrot, za pomoc ktrego co rozkazujemy, np.:
Ty za pjd ku wodom Inachu 1.
1

Trymetr jambiczny z nieznanej tragedii.

395

Zwrot zaklinajcy ()1 ... Zwrot woajcy () jest, gdy kto mwi wzywajc, np.:
Atrydo znakomity, Agamemnonie, wadco ludw! 2

Podobny do sdu jest zwrot majcy form sdu, ktry jednak odbiega czciowo od sdu i czy to wskutek przesady, czy zbytniej emocji, wypada z rodzaju sdw, np.:
Pikny ten Partenon! Jake ten pasterz podobny do dzieci Priama!

Istnieje take zwrot wyraajcy niepewno, ktry si rni od sdu; wystpuje wtedy, gdy mwicy nie ma pewnoci, np.:
Czy bl i ycie nie s sobie pokrewne? 3

Pytania nie s ani prawdziwe, ani faszywe, podobnie jak dociekania i inne podobne zwroty mowy, natomiast sdy s prawdziwe albo faszywe. Zwolennicy Chryzypa, Archedemosa, Atenodora, Antypatra i Krinisa dziel sdy na proste i nieproste. Sdy proste skadaj si z sdu lub sdw niezoonych, np. Jest dzie", sdy nieproste skadaj si z sdu lub sdw zoonych: z sdu zoonego, np. Jeeli jest dzie, jest dzie", a z sdw zoonych, np. Jeeli jest dzie, jest wiato". W skad sdw prostych wchodz zdania przeczce, zaprzeczajce czemu, pozbawiajce (), orzekajce, okrelajce i nieokrelone; w skad sdw nieprostych za wchodz zdania warunkowe,
Tekst uszkodzony. Iliada IX 96. 3 Wszystkie trzy wiersze pochodz z niezachowanych i niezidentyfikowanych tragedii.
2 1

396

inierencyjne 1, konjunkcje, dysjunkcje, zdania przyczynowe i wskazujce, e co jest.bardziej lub mniej. Zdaniem przeczcym jest takie, jak np. Nie jest dzie". Pewn odmian zdania przeczcego jest podwjne przeczenie (), bdce zaprzeczeniem-przeczenia, np. Nie jest niedzie", to znaczy Jest dzie". Zdanie zaprzeczajce czemu skada si z czci zaprzeczajcej i orzeczenia, np. Nikt si nie przechadza". Zdanie pozbawiajce czego skada si z czci pozbawiajcej i wypowiedzi, ktra ze znaczenia jest sdem, np. On jest nieprzyjacielem ludzi". Zdanie orzekajce () jest to zdanie skadajce si z przedmiotu w pierwszym przypadku i orzeczenia, np. Dion si przechadza". Zdanie okrelajce () skada si z zaimka wskazujcego w pierwszym przypadku i orzeczenia, np. Ten si przechadza". Zdanie nieokrelone () czy nieokrelon cz mowy lub nieokrelone czci mowy z orzeczeniem, np. Kto si przechadza" lub Tamten si rusza". Wrd zda nieprostych, jak mwi Chryzyp w rozprawie O dialektyce i Diogenes w Sztuce dialektycznej, zdanie warunkowe jest utworzone za pomoc spjnika warunkowego jeeli" (). Takie poczenie zda oznajmia, e drugie wynika z pierwszego, np. Jeeli jest dzie, jest wiato". Zdaniem inferencyjnym, jak mwi Krinis w Sztuce dialektycznej, jest takie zdanie [zoone], ktre powstao przez poczenie przy pomocy spjnika poniewa" (), a zaczyna si od zdania i koczy si zdaniem, np. Poniewa jest
Zdanie inferencyjne ( ) jest utworzone przy pomocy spjnika (skoro): charakteryzuje si tym, e drugie wynika z pierwszego, a to pierwsze jest prawdziwe.
1

397

dzie, jest jasno". Spjnik poniewa" oznajmia, e drugie wynika z pierwszego, a pierwsze stwierdza co, co faktycznie zachodzi. Koniunkcja ( ) to takie zdanie, ktre za pomoc pewnych spjnikw wie ze sob rne zdania, np. Jest dzie i jest wiato". Dysjunkcja () jest to zdanie zoone z dwch zda rozdzielonych spjnikiem dysjunktywnym albo" (), np. Albo jest dzie, albo jest noc". Spjnik ten oznajmia, e jedno z tych zda jest faszywe. Zdanie przyczynowe (") to zdanie poczone za pomoc spjnika dlatego e" (), np. Dlatego e jest dzie, jest jasno". Bo pierwsze jest jak gdyby przyczyn drugiego. Zdanie wskazujce wicej urabia si za pomoc spjnika raczej ... ni", umieszczonego midzy obydwoma zdaniami, np. Raczej jest dzie ni noc". Zdanie wskazujce mniej jest przeciwne poprzedniemu, np. Nie jest raczej noc ni dzie". Niektre zdania, ze wzgldu nat swoj prawdziwo lub faszywo, s wzgldem siebie sprzeczne; jedno przeczy drugiemu, np.: Jest dzie" i Nie jest dzie". A zatem zdanie warunkowe jest prawdziwe, jeli zdanie sprzeczne z jego nastpnikiem jest sprzeczne z jego poprzednikiem, np. Jeli jest dzie, jest jasno". I takie zdanie jest prawdziwe. Zdanie Nie jest jasno", sprzeczne z nastpnikiem, jest rwnie sprzeczne z poprzednikiem Jest dzie". Natomiast zdanie warunkowe jest faszywe, jeli zdanie sprzeczne z jego nastpnikiem nie jest sprzeczne z jego poprzednikiem, np. "Jeli jest dzie, Dion si przechadza"; bo zdanie: "Dion si nie przechadza", nie jest sprzeczne z poprzednikiem Jest dzie". Zdanie inferencyjne jest prawziwe, jeli zaczynajc si od prawdziwej przesanki

398

prowadzi do prawdziwego wniosku, np. Skoro jest dzie, soce jest ponad ziemi". Natomiast zdanie inferencyjne jest faszywe, jeli zaczyna si od przesanki faszywej albo nie prowadzi do prawdziwego wniosku, np. Skoro jest noc, Dion si przechadza" (oczywicie, jeeli si to mwi za dnia). Zdanie przyczynowe jest prawdziwe, jeli zaczynajc si od prawdziwej przesanki prowadzi do prawdziwego wniosku, chocia przesanki nie wynikaj z wniosku, np. Poniewa jest dzie, jest jasno", z przesanki bowiem Jest dzie" wynika wniosek Jest jasno", ale z tego, e jest jasno, nie wynika, e jest dzie. Zdanie przyczynowe jest faszywe, jeli zaczyna si od faszywej przesanki albo nie prowadzi do prawdziwego wniosku, albo ma przesank niezgodn z wnioskiem, np. Poniewa jest noc, Dion si przechadza". Zwodniczy jest sd, ktry prowadzi do uznania takiego np. zdania: Jeeli ktokolwiek co urodzi, jest temu matk". Jest to jednak faszywe, bo kura nie jest matk jaja. Mamy nadto sdy moliwe i niemoliwe, konieczne i niekonieczne. Sdem moliwym jest taki sd, ktrego prawdziwo mona udowodni, jeeli okolicznoci zewntrzne nie sprzeciwiaj si jego prawdziwoci, np. Diokles yje". Sdem niemoliwym za jest taki sd, ktrego prawdziwoci nie mona udowodni, np. Ziemia lata". Konieczny jest taki sd, ktry jest prawdziwy i ktrego faszywoci nie mona udowodni albo, jeli nawet mona j udowodni, okolicznoci zewntrzne nie pozwalaj uwaa go za faszywy, np. Cnota jest poyteczna". Niekonieczny natomiast jest sd, ktry moe by zarwno prawdziwy, jak i faszywy, jeeli tylko zewntrzne okolicznoci nie stoj na przeszkodzie, np. Dion si przechadza". Prawdopo-

399

dobny jest sd, ktry ma wiele danych, aby by prawdziwym, np. Jutro bd y". Istniej jeszcze inne rnice midzy zdaniami oraz przemiany ich z prawdziwych w faszywe i odwracania ich nazw. O tym wszystkim wkrtce powiemy obszerniej. Dowd (), jak mwi zwolennicy szkoy Krinisa, skada si z przesanki wikszej (), przesanki niniejszej (1) i wniosku (), np. Jeli jest dzie, jest jasno, a jest dzie, wic jest jasno". Przesank wiksz jest Jeeli jest dzie, jest jasno". Przesank mniejsz jest A jest dzie". Wnioskiem za jest: Wic jest jasno". Tryb () jest jak gdyby schematem dowodu, np. Jeeli pierwsze, to drugie, ale pierwsze: wic drugie". Dowd-schemat (') skada si z dowodu i trybu, np. Jeeli Platon yje, Platon oddycha, ot pierwsze, wic drugie". Dowd-schemat wprowadzono, aby w duszych formuach dowodu nie powtarza dugiej przesanki mniejszej i wniosku, ale w sposb najkrtszy doj do wniosku: Pierwsze, a wic i drugie". Wrd dowodw jedne s niewynikliwe (), inne wynikliwe (). Niewynikliwe s te, w ktrych negacja wniosku nie jest sprzeczna z koniunkcj przesanek, np. Jeeli jest dzie, to jest jasno; ot jest dzie, wic Dion si przechadza" 1. Wrd dowodw wynikliwych jedne s wywodu we w wszym znaczeniu, inne za s sylogistyczne (). Sylogistyczne s te, ktre albo s niedowodliwe, albo prowadz do zda niedowodliwych wedle pewnej reguy oglnej, np. Jeeli Dion si przechadza, to
1

Por. Sekstus Empiryk, Adv, math. VIII 429.

400

Dion si porusza, ot Dion si przechadza, a wic Dion si porusza". Wynikliwe w specjalnym znaczeniu () s te dowody, ktre prowadz do wniosku niesylogitycznie, np.: Nieprawd jest, e jest dzie i noc, ale jest dzie: wic nie jest noc". Niesylogistyczne s takie dowody, ktre, cho podobne do sylogistycznych nie prowadz jednak do wniosku, np. Jeeli Dion jest koniem, Dion jest yw istot, ale Dion nie jest koniem; wic Dion nie jest yw istot". Wrd dowodw jedne s prawdziwe, inne faszywe. Prawdziwe s te dowody, ktre wyprowadzaj wniosek z prawdziwych przesanek, np. Jeeli cnota jest poyteczna, wystpek jest szkodliwy, ale cnota jest poyteczna, wic wystpek jest szkodliwy". Faszywe s te dowody, ktre maj w przesankach fasz albo s niewynikliwe, np.: Jeeli jest dzie, jest jasno, ot jest dzie, wic Dion yje". Dowody s moliwe i niemoliwe, konieczne i niekonieczne. Istniej take sylogizmy niedowodliwe, poniewa nie potrzebuj dowodu. S one rne u rnych stoikw; Chryzyp przyjmuje pi takich sylogizmw niedowodliwych, za pomoc ktrych tworzy si wszelki dowd. Maj one zastosowanie zarwno w dowodach wynikliwych, jak i w sylogizmach i reguach pochodnych. Pierwszym sylogizmem niedowodliwym jest ten, w ktrym cay dowd skada si ze zdania warunkowego i jego poprzednika, od ktrego zaczyna si zdanie warunkowe, a we wniosku daje nastrnik, np.: Jeeli pierwsze, to drugie; ot pierwsze, wic drugie". Drugi sylogizm niedowodliwy to ten, ktry ze zdania warunkowego i ze zdania sprzecznego z jego nastpnikiem daje we wniosku zdanie sprzeczne z jego poprzednikiem, np.: Jeeli jest dzie,jest jasno; ale jest noc, wic nie

401

jest dzie". Przesanka mniejsza jest sprzeczna z nastpnikiem, a wniosek sprzeczny z poprzednikiem. Trzeci sylogizm niedowodliwy to ten, ktry z negacji jakiej koniunkcji oraz z jednego ze zda zawartych w koniunkcji daje we wniosku zdanie sprzeczne z drugim zdaniem koniunkcji, np. Nie umar Platon i yje Platon, ale umar Platon, wic nie yje Platon". Czwarty sylogizm niedowodliwy to ten, ktry z dysjunkcji i jednego z czonw dysjunkcji daje we wniosku zdanie sprzeczne z drugim czonem dysjunkcji, np.: Albo pierwsze, albo drugie; ot pierwsze, wic nie drugie". Pity sylogizm niedowodliwy to ten, ktry z dysjunkcji i ze zdania sprzecznego z jednym z czonw dysjunkcji daje we wniosku pozostay czon dysjunkcji, np.: Albo jest dzie, albo jest noc, ale nie jest noc, wic jest dzie". Wedle stoikw z prawdy wynika prawda, jak np. ze zdania Jest dzie" wynika zdanie Jest jasno". Z faszu wynika fasz, np. zdanie Jest ciemno" ze zdania Jest noc", o ile to ostatnie jest faszywe. Prawda moe wynika rwnie z faszu, np. zdanie: Ziemia istnieje" ze zdania faszywego Ziemia lata". Z prawdy za nie wynika fasz, ze zdania bowiem Ziemia istnieje" nie wynika zdanie: Ziemia lata". S take dowody bez wyjcia, czyli aporie1: Zasonity", Ukryty", Soryt", Rogacz", Nikt". Zasonity" to np. taki...2 Jeeli dwa jest ma liczb, to i trzy jest ma liczb, i cztery, i tak a do dziesiciu; ale dwa jest ma liczb, a zatem i dziesi jest ma liczb" ... Dowd zwany Nikt" ma przesank wiek , zwane rwnie sofizmatami. Luka w tekcie. Wypady przykady Zasonitego i Rogacza. Po luce przykad Sorytu.
2 1

402

sz zoon ze zdania nieokrelonego i okrelonego, po ktrych nastpuje przesanka mniejsza i wniosek, np. Jeeli kto jest tu, to nie jest na Rodos; ot kto jest tu, wic kto nie jest na Rodos" ... Takie pogldy maj stoicy na logik i uwaaj, e tylko dialektyk moe by mdrcem. Bo wszystkie zjawiska, ktre dotycz czy to dziedziny fizyki, czy dziedziny etyki, dadz si pozna przy pomocy rozumowania. Do logiki naley pouczenie o tym, co naley mwi o poprawnoci nazw, i o tym, jak prawa stosuj si do rzeczy; bez niej nie mona by o tym mwi. W dwch dziedzinach badanych ujawniaj si zalety logiki, w tej, w ktrej si bada, czym kada rzecz jest, oraz w tej, ktra ma za zadanie bada, jak co nazwa. Takie s pogldy stoikw na logik. Dzia etyczny filozofii stoicy dziel na nauk o popdach, o tym, co dobre i ze, o namitnoci, o cnocie, o celu, o najwyszych wartociach, o postpowaniu, o powinnociach, o zachcaniu i odradzaniu. Taki podzia wprowadzaj Chryzyp, Archedemos, Zenon z Tarsu, Apollodor, Diogenes [z Babilonu], Antypater, Poseidonios i ich uczniowie. Natomiast Zenon z Kition i Kleantes, nalecy do starszej szkoy, opracowywali te przedmioty w sposb prostszy i dzielili filozofi na logik i fizyk. Stoicy twierdzili, e pierwszy popd istoty ywej zwraca si ku zachowaniu wasnej istoty i tkwi w niej od samego pocztku, jak mwi Chryzyp w pierwszej ksidze O celach, goszc, e pierwsz trosk wszystkiego, co yje, jest zachowa swj ustrj i swoj wiadomo. Trudno bowiem sobie wyobrazi, aby istota ywa sama do siebie czua niech, skoro ju zacza istnie, aby moga nie by do siebie przywizana, nie czu

403

si swoj. Nie zostaje wic nic innego, jak sobie powiedzie, e natura przywizaa kad istot yw do niej samej, tak e odtrca ona od siebie to, co jest dla niej szkodliwe, a zatrzymuje to, co poyteczne. To za, co niektrzy twierdz, e pierwszy popd istot ywych par je ku rozkoszy, jest jak si zdaje bdne. Stoicy bowiem, twierdz, e rozkosz (), o ile rzeczywicie istnieje, jest elementem dodanym pniej (), kiedy natura sama w sobie szukajc tego, co wspiera jej ustrj, uzyskaa to. W ten sposb ciesz si zwierzta i kwitn roliny. Wedug stoikw natura nie zrobia adnej zasadniczej rnicy midzy zwierztami a rolinami, chocia im pozwala rozwija si bez popdw i czucia, bo znw w nas zachodz pewne procesy rolinne. Poniewa za zwierzta otrzymay nadmiar instynktu, dziki ktremu d do zaspokojenia swoistych potrzeb, naturalna skonno rozwija si w wikszym jeszcze stopniu przez dodane popdliwoci. Poniewa za istoty rozumne zostay obdarzone rozumem dla doskonalszego ycia, wobec tego ycie zgodne z rozumem ( ) susznie si wydaje yciem zgodnym z natur ( ). Bo rozum staje si niejako twrc () owego popdu. Dlatego Zenon powiedzia pierwszy w swym dziele O naturze czowieka, e dalszym najwyszym celem jest y zgodnie z natur, to znaczy y zgodnie z cnot (' ). W tym kierunku prowadzi nas natura. To samo gosi take Kleantes w traktacie O rozkoszy oraz Poseidonios i Hekaton w ksigach O celach. Z drugiej strony cnotliwe ycie nie rni si od ycia opartego na dowiadczalnej znajomoci procesw natury, jak mwi Chryzyp w pierwszej ksidze O celach, nasze bowiem

404

natury s czstkami wszechwiata. Dlatego celem naszym staje si ycie zgodne z natur, a wic ycie zgodne z nasz wasn natur i z natur wszechwiata, tj. nieczynienie tego, czego zabrania wsplne prawo, ktrym jest wszystko przenikajcy zdrowy rozum ( ), identyczny z Zeusem, wadc i panem wszystkiego, co istnieje. I na tym wanie polega cnotliwo szczliwego i pogodnego ycia, e wszystko czyni si zgodnie z wasnym gosem wewntrznym () i z wol rzdcy wszechwiata. Diogenes [z Babilonu] mwi wyranie, e celem czowieka jest rozwany wybr tych rzeczy, ktre s zgodne z natur, Archedemos za twierdzi, e celem ycia jest wypenianie wszystkich powinnoci ( ). Przez natur, z ktr naley zgodnie y, Chryzyp rozumie zarwno wspln natur l, jak i swoicie ludzk natur. Kleantes natomiast przyjmuje wycznie wspln natur, ktrej naley sucha, a pomija pojcie natury swoicie ludzkiej. Cnota wedug niego jest to harmonijne usposobienie ( ); jest godna wyboru 2 dla samej siebie, a nie ze wzgldu na jak obaw czy nadziej, czy jakiekolwiek okolicznoci zewntrzne. W niej tkwi szczcie jako w duszy stworzonej dla zharmonizowania caego ycia. Rozumne stworzenie deprawuje si czasem pod wpywem niszczcych czynnikw oddziaujcych z zewntrz, a czasem pod wpywem nauk swych towarzyszy, natura natomiast nigdy nie daje podniet do deprawacji. Cnota jest doskonaoci () waciw danej rzeczy, i w tym sensie mwimy np. o doskonaoci
1 2

Tj. natur wszechwiata. Gra sw: (= godna wyboru) (= cnota).

405

() posgu moe by bezwiedna, jak np. zdrowie, albo wiadoma, jak mdro. W pierwszej ksidze O cnotach Hekaton mwi bowiem, e jedne cnoty s naukowe i rozumowe, oparte na zasadach teoretycznych, jak mdro i sprawiedliwo, inne bezwiedne, wspistniejce obok tamtych opartych na teorii, np. zdrowie i sia; albowiem wiadome i konsekwentne umiarkowanie daje w wyniku zdrowie, podobnie jak odpowiednia budowa sklepienia nadaje mu wytrzymao. Nazywaj si za bezwiednymi, bo nie wymagaj uznania przez rozum i mog wystpowa take u ludzi zych, np. zdrowie, odwaga. To, e uczniowie Sokratesa, Diogenesa [z Synopy] i Antystenesa rozwijali j w sobie, dowodzi, i cnota rzeczywicie istnieje, jak twierdzi Poseidonios w pierwszej ksidze Etyki. To za, e zo jest przeciwiestwem cnoty, dowodzi, e zo take rzeczywicie istnieje. e cnoty mona si wyuczy, mwi Chryzyp w pierwszej ksidze O celu oraz Kleantes i Poseidonios w Zachtach, a take Hekaton, na poparcie tego twierdzenia przytaczajc przykady ludzi, ktrzy ze zych przeobraaj si w dobrych. Panaitios dzieli cnoty na teoretyczne i praktyczne, inni dziel je na trzy rodzaje, na rozumowe, fizyczne i etyczne. Na cztery rodzaje dziel je uczniowie Poseidoniosa, a na jeszcze wicej rodzajw uczniowie Kleantesa, Chryzypa i Antypatra. Apollofanes wreszcie zna tylko jeden rodzaj cnoty: przezorno (). Spord cnt jedne s kardynalne (), inne im podporzdkowane. Za najwaniejsze uznaj stoicy nastpujce cnoty: przezorno, dzielno, sprawiedliwo, umiarkowanie, a jako ich odmiany: wielkoduszno, opanowanie, wytrwao, bystro umysu,

406

roztropno. Przezorno jest to znajomo tego, co ze i co dobre, oraz tego, co nie jest ani dobre, ani ze. Dzielno jest to wiadomo tego, co naley wybiera, a czego si wystrzega, oraz tego, czego ani nie naley wybiera, ani si wystrzega. Sprawiedliwo l... Wielkoduszno () jest to wiedza lub stan umysu, ktry pozwala wznie si ponad zdarzenia zarwno ze, jak i dobre. Opanowanie jest to stanowcze trzymanie si zasad zdrowego rozumu albo nieustpliwe opieranie si rozkoszom. Wytrwao jest to wiedza lub sprawno nakazujca, gdzie trzeba wytrwa, a gdzie nie trzeba i gdzie jest to spraw obojtn. Bystro umysu jest to sprawno, ktra pozwala si zorientowa od razu, co w danej chwili jest obowizkiem. Roztropno jest to wiedza pozwalajca przewidzie, co i jak naley czyni, aby dziaa poytecznie. Podobnie jedne wady s kardynalne, inne za im podporzdkowane, np. gupota, tchrzostwo, niesprawiedliwo, rozwizo to wady kardynalne, a niepowcigliwo, ociao umysu, lekkomylno wady podporzdkowane. Wady s niewiedz o tych rzeczach, ktrych znajomo stanowi o odpowiednich cnotach. Dobro w znaczeniu oglnym jest to to, co jest uyteczne, w znaczeniu szczeglnym za to, co jest tosame z uytecznoci lub nie jest z ni sprzeczne. Dlatego cnot i to, co w niej uczestniczy ( ), mona nazwa dobrem w trojakim znaczeniu: jako dobro, z ktrego wypywa uyteczno, a wic postpowanie zgodne z cnot, nastpnie jako dobro,
1

Tekst uszkodzony, brak definicji sprawiedliwoci i umiarkowania.

407

od ktrego ono pochodzi, a wic czowieka gorliwie, wspuczestniczcego w cnocie l. Inaczej, a w sposb swoisty dla swej, doktryny, okrelaj stoicy dobro jako ,,doskonao ( ) zgodn z natur istoty rozumnej jako rozumnej". Taka jest wedle stoikw cnota, e kto uczestniczy w cnocie i wykonuje zgodnie z zasadami cnoty swoje dziaania, sam staje si dobrym czowiekiem, a nastpstwem tego jest rado, zadowolenie i tym podobne stany. Podobnie jeli chodzi o wady, takie jak gupota, tchrzostwo, niesprawiedliwo i inne; kto uczestniczy w wadzie i spenia czynnoci ze, tak postpujc sam jest zy, a nastpstwem tego jest zniechcenie, gupota i tym podobne stany ducha. Go si tyczy dbr, to jedne s dobrami duszy, inne dobrami zewntrznymi, a jeszcze inne dobrami, ktre nie s ani dobrami duszy, ani dobrami zewntrznymi. Dobrami duszy s cnoty i zgodne z nimi czyny. Do dbr zewntrznych naley posiadanie dobrej ojczyzny, dobrego przyjaciela oraz wypywajce z tego posiadania szczcie. Dobro, ktre nie jest ani dobrem duszy, ani dobrem zewntrznym, wystpuje wtedy, kiedy czowiek jest sam dzielny i szczliwy. Podobnie spord zych rzeczy jedne dotycz duszy s to wady i ze postpowanie, a inne to zo zewntrzne, jak np. mie nierozumnie rzdzon ojczyzn i nierozumnego przyjaciela i cierpie z tego powodu. Zo za, ktre nie jest zem duszy ani zem zewntrznym, wystpuje wtedy, kiedy czowiek jest sam zy i nieszczliwy. Spord dbr jedne stanowi cel same w sobie,
1

tekst uszkodzony; brak trzeciego znaczenia cnoty.

408

s autoteliczne (), inne za su do osignicia celu, s heteroteliczne (), a jeszcze inne, bdc autotelicznymi, s jednoczenie heteroteliczne. Mie przyjaciela i korzysta z dobrodziejstw przyjani, to s dobra heteroteliczne, natomiast odwaga, rozumno, wolno, zadowolenie, rado, beztroska i cae zgodne z cnot postpowanie to dobra autoteliczne. Dobra, ktre su do osignicia celu, a jednoczenie s dla siebie celem to cnoty: o ile su do osignicia szczcia, s rodkiem do celu, o ile za daj szczcie, tak e same si staj jego czci, s celem dla siebie. Tak samo ma si rzecz i ze zem; jeden jego rodzaj jest celem dla siebie, inny rodkiem do celu, a jeszcze inny jednym i drugim zarazem. Mie wroga i doznawa krzywd, jakie on wyrzdza, to zo bdce rodkiem do celu; natomiast przeraenie, ponienie, niewolniczo ducha, smutek, zniechcenie, rozpacz i wszelkie ze postpowanie to zo bdce osigniciem celu i zarazem celem, bo wady, gdy zmierzaj do osignicia nieszczcia, s rodkiem do celu, jeli za s dopenieniem nieszczcia, tak e staj si jego czci, s celem dla siebie. Spord dbr duszy jedne s sprawnociami (), inne dyspozycjami (), a jeszcze inne ani sprawnociami, ani dyspozycjami. Cnoty s dyspozycjami, praktykowanie cnt () sprawnociami, dziaania () ani sprawnociami, ani dyspozycjami. W ogle spord dbr jedne s mieszane, np. mie dobre dzieci i szczliw staro, albo proste, jak np. wiedza. Poza tym jedne dobra s trwae, np. cnota, inne przemijajce, np. rado czy przechadzka. Wszelkie dobro jest uyteczne, potrzebne, korzystne, poyteczne, godziwe, pikne, pomocne, godne po-

409

dania i sprawiedliwe. Uyteczne jest dlatego, e przynosi poytek. Potrzebne dlatego, e obejmuje rzeczy, ktrych nam trzeba. Korzystne dlatego, e wynagradza to, co si w nie woy, tak e korzy, jak si odnosi ze stara, przewysza to, co si daje, aby j osign. Jest poyteczne dlatego, e zapewnia korzystanie z tego, co poyteczne. Jest godziwe dlatego, e daje chwalebny poytek. Pikne jest dlatego, e jest proporcjonalne do poytku, jaki si z niego odnosi. Jest pomocne dlatego, e jest tym, co wspiera. Jest godne podania dlatego, e rozsdnie jest je wybra. Jest sprawiedliwe dlatego, e jest zgodne z prawem i jest wizi wsplnoty midzyludzkiej. Doskonae dobro stoicy nazywaj piknem z tej przyczyny, e przysuguje mu najwysza symetria wymagana przez natur, czy te doskonaa harmonia. Cztery s rodzaje pikna: to, co sprawiedliwe, odwane, uporzdkowane, mdre; w tym bowiem speniaj si wszystkie dobre czyny. Podobnie s cztery rodzaje brzydoty: to, co niesprawiedliwe, tchrzliwe, nieuporzdkowane, gupie. O piknie mwi si jako o tym, co czyni tych, ktrym przypada w udziale, godnymi pochway; godny pochway jest czowiek dobry (k); nazywamy take piknym tego, kto dobrze nadaje si do robienia tego, co robi. I wreszcie nazywamy piknem to, co jest ozdob najwiksz, jak kiedy mwimy, e tylko mdrzec jest moralnie doskonay ( ). Mwi dalej, e tylko pikno [moralne] Jest dobre: tak pisze Hekaton w trzeciej ksidze O dobrach i Chryzyp w traktacie O piknie. Twierdz oni, e Piknem jest cnota oraz to, co w cnocie uczestniczy, tzn. e wszelkie dobro jest piknem i jest rwnoznaczne z Piknem, poniewa jest rwne temu drugiemu.

410

Bo skoro jest dobre, jest te i pikne, jest pikne a wic i dobre. Wydaje si zatem, e wszystkie dobra s sobie rwne i wszelkie dobro jest w najwyszym stopniu godne podania i w swym nateniu nie ulega ani pomniejszeniu, ani powikszeniu. Stoicy twierdz, e spord rzeczy istniejcych jedne s dobre, inne ze, a jeszcze inne ani dobre, ani ze. Do rzeczy dobrych nale cnoty, jak przezorno, sprawiedliwo, dzielno, powcigliwo i inne. Zo s rzeczy im przeciwne, a wic bezmylno, niesprawiedliwo i inne. Ani dobre, ani ze s takie, ktre ani nie przynosz korzyci, ani nie wyrzdzaj szkody, np. ycie, zdrowie, przyjemno, pikno, sia, bogactwo, dobra sawa, szlachetne urodzenie oraz rzeczy przeciwne, mier, choroba, trud, brzydota, sabo, ubstwo, za sawa, pode urodzenie i tym podobne, jak mwi Hekaton w sidmej ksidze O celu oraz Apollodor w Etyce i Chryzyp. Nie stanowi one bowiem dobra, lecz s moralnie obojtne (), chocia podpadaj pod kategori rzeczy godnych wyboru (). Jak bowiem waciwoci ciepa jest grza, a nie zibi, tak waciwoci dobra jest przynosi poytek, a nie szkodzi, bogactwo natomiast i zdrowie nie przynosz wicej poytku ni szkody, nie jest wic dobrem ani bogactwo, ani zdrowie. Mwi dalej, e to, czego mona uywa dobrze albo le, nie jest dobrem, a bogactwa i zdrowia mona uywa dobrze i le; nie jest wic dobrem ani bogactwo, ani zdrowie. Poseidonios za mwi, e mimo to nale one do rzeczy dobrych. Hekaton natomiast w dziewitej ksidze O dobru oraz Chryzyp w traktacie O rozkoszy twierdz, e rozkosz nie jest dobrem. Istniej bowiem take brzydkie rozkosze, a nie co brzydkie, nie moe by

411

dobre. Przynosi poytek znaczy wprawia w ruch lub powstrzymywa zgodnie z cnot, szkodzi za znaczy wprawia w ruch lub powstrzymywa zgodnie z wad. O rzeczach obojtnych () stoicy mwi w dwch znaczeniach: po pierwsze, gdy nie su one ani szczciu, ani nieszczciu, np. bogactwo, sawa, zdrowie, sia i tym podobne; mona bowiem by szczliwym, nie majc tych rzeczy, chocia waciwe lub niewaciwe ich uycie staje si podstaw szczcia lub nieszczcia. W drugim znaczeniu mwimy o rzeczach obojtnych wtedy, kiedy rzeczy te nie budz ani podania, ani odrazy, np. to, e kto ma na gowie parzyst lub nieparzyst liczb wosw, albo e wyciga lub zgina palec, gdy tymczasem wyej omwione rzeczy nie w tym sensie nazywa si obojtnymi; mimo e obojtne, mog bowiem budzi podanie lub odraz. Dlatego te jedne z nich czowiek wybiera, a inne odrzuca, gdy tymczasem rzeczy obojtne w drugim znaczeniu nie wymagaj wyboru czy odrzucenia. Spord rzeczy obojtnych jedne nazywa si godnymi wyboru (), inne za godnymi odrzucenia (). Te, ktre s godne wyboru, maj warto, te, ktre s godne odrzucenia, wartoci nie maj. Przez warto () stoicy rozumiej pewn pomoc dla rozumnego ycia, a jest ni wszystko, co jest dobre. Za warto uwaaj take pewn si Poredniczc lub to, co moe si przyczynia do ycia z godnego z natur; takie s, mwic przykadowo, bogactwo i zdrowie. Wreszcie za warto uchodzi opata, ustalona przez znawc, przykadowo mwic zamiana pszenicy na jczmie wraz z muem. Rzeczy godne wyboru s to rzeczy, ktre maj warto, np.

412

w dziedzinie duchowej odwaga, zrczno, wyksztacenie i tym podobne, a w dziedzinie cielesnej ycie, zdrowie, sia, dobra kondycja fizyczna, pikno i tym podobne, jeli za idzie o dobra zewntrzne bogactwo, powszechny szacunek, szlachetne pochodzenie i tym podobne. Rzeczy godne odrzucenia to w stosunku do duszy bezmylno, niesprawno i tym podobne, w stosunku do ciaa mier, choroba, sabo, za kondycja fizyczna, kalectwo, brzydota i tym podobne, w stosunku za do dbr zewntrznych ubstwo, za opinia, ze pochodzenie i tym podobne. Rzeczy nie bdce ani godnymi wyboru, ani godnymi odrzucenia, to takie, ktre nie pozostaj w adnym stosunku ani do jednych, ani do drugich. Spord rzeczy godnych wyboru jedne si wybiera ze wzgldu na nie same, inne ze wzgldu na co innego, a jeszcze inne i ze wzgldu na nie same, i ze wzgldu na co innego. Do pierwszej grupy zaliczamy odwag, wyksztacenie i tym podobne rzeczy, do drugiej bogactwo, dobre urodzenie i tym podobne rzeczy, do trzeciej si, dobre zmysy (), sprawno ciaa. Jedne stawia si wyej nad inne ze wzgldu na nie same dlatego, e s zgodne z natur, inne ze wzgldu na co innego dlatego, e przynosz niemae korzyci. Podobnie ma si take sprawa z rzeczami godnymi odrzucenia, ale w odwrotnym kierunku. Powinnoci stoicy nazywaj to, co gdy jest zdziaane, da si rozumowo usprawiedliwi, jak np. ycie zgodne z natur; odnosi si to rwnie do rolin i zwierzt, bo i u nich mona zauway powinnoci. Nazw powinno ( ) wprowadzi pierwszy Zenon. Etymologicznie wywodzi si ona od wyrazw , co znaczy i zgodnie z czym". Po-

413

winno jest wic czynem zgodnym z zarzdzeniami natury. Spord czynw dokonanych pod wpywem popdu naturalnego jedne s powinnociami, inne s przeciwne powinnociom, a jeszcze inne nie s ani powinnociami, ani czym powinnociom przeciwnym. Do powinnoci naley to, co rozum kae nam czyni, np. czci rodzicw, braci, ojczyzn i wspy z przyjacimi. Przeciwne powinnociom jest to, co rozum zakazuje robi, np. zaniedbywa rodzicw, nie troszczy si o rodzestwo, kci si z przyjacimi, gardzi ojczyzn itp. Nie s ani powinnociami, ani czym przeciwnym powinnociom rzeczy, ktrych rozum ani nie nakazuje, ani nie odradza, np. zbiera suche dba trawy, trzyma w rce rysik do pisania lub skrobaczk do zmazywania czy inne podobne rzeczy. Pewne powinnoci nie zale od okolicznoci, inne od nich zale. Do powinnoci niezalenych od okolicznoci naley np. troska o zdrowie, narzdy zmysw i tym podobne. Do powinnoci zalenych od okolicznoci naley zadawanie sobie blu lub powicenie majtku. Podobnie ma si rzecz w sprawach przeciwnych powinnociom. Niektre powinnoci obowizuj zawsze, inne tylko czasem. Zawsze powinnimy prowadzi ycie cnotliwe, nie zawsze natomiast zadawa pytania i odpowiada na nie, przechadza si czy wykonywa inne podobne czynnoci. Podobnie przedstawia si rzecz w sprawach przeciwnych powinnociom. Rwnie w sprawach Porednich istnieje jaka powinno, np. dla dzieci obowizek posuszestwa wobec wychowawcw. Stoicy mwi, e dusza skada si z omiu czci, a wic z piciu zmysw, zdolnoci do mwienia, zdolnoci do mylenia ( ), ktra jest wanie umysem (), wreszcie zdolnoci roz-

414

rodczej. Z faszu rodzi si zamieszanie umysu, a z zamieszania umysu rodz si liczne namitnoci, ktre s przyczyn rozstroju. Wedug Zenona namitno () jest to bezrozumne i przeciwne naturze poruszenie duszy albo nadmierna dza. Hekaton w drugiej ksidze dziea O namitnociach oraz Zenon w dziele O namitnociach mwi, e wrd namitnoci s cztery gwne rodzaje: smutek (), strach (), podanie (), rozkosz (). Stoicy uwaaj, e namitnoci s to pewne sdy (), jak mwi Chryzyp w dziele O namitnociach. Np. chciwo pienidzy wynika wedle nich z przekonania, e pienidz jest rzecz pikn, podobnie pijastwo, rozwizo i inne tym podobne namitnoci. Smutek jest to nierozumne cinicie si umysu. Rodzaje jego s nastpujce: lito, zazdro, zawi, rywalizacja, przygnbienie, utrudzenie, zniechcenie, udrka, roztargnienie. Lito ogarnia nas wtedy, gdy patrzymy na niezasuone cierpienie, zazdro gdy patrzymy na powodzenie bliniego, zawi gdy widzimy, e inny posiada to, co sami pragnlibymy mie; rywalizacja budzi si wtedy, gdy widzimy, e inni posiadaj to samo, co my posiadamy; przygnbienie gdy si pod ciarem czego uginamy; utrudzenie gdy bl nas ogarnia i troska; zniechcenie gdy bl przejmuje umys i cigle wzrasta; udrka to bl nieznony, roztargnienie to bl nierozsdny i przeszkadzajcy w baczeniu na rzeczy obecne. Strach jest to oczekiwanie na nieszczcie. Do strachu nale take: przeraenie, lkliwoc, wstyd, obawa, przestrach, niepokj. Przeraenie jest to strach wywoujcy drenie, wstyd jest to strach przed niesaw, lkliwoc jest to strach przed przyszym dziaaniem,

415

obawa jest to strach przed wyimaginowanym zjawiskiem, przestrach jest to strach, ktremu towarzyszy gony okrzyk, niepokj jest to strach przed niepewnym wydarzeniem. dza jest to nie kierowane rozumem pragnienie czego, w ktrym zawarte s: poczucie niedostatku, nienawi, ktliwo, zo, mio, zawzito, wzburzenie. Niedostatek jest to pragnienie czego niemoliwego do spenienia, czego si nie ma i poda, czujc nieprzezwyciony do tego pocig. Nienawi jest to swego rodzaju pragnienie zawzite i potniejce, aby si komu le wiodo. Ktliwo jest to pewnego rodzaju pragnienie, aby swoje zdanie narzuci. Gniew jest to pragnienie ukarania kogo, kto jak sdzimy lub jak si wydaje nas skrzywdzi. Mio jest to swego rodzaju pragnienie, niegodne jednak ludzi cnotliwych (), polega bowiem na narzucaniu przyjani przez ostentacyjne okazywanie swojej piknoci 1. Zawzito jest to gniew zastarzay i zaarty, czyhajcy na sposobno, aby si ujawni, jak to wyjania wiersz:
Go cho poknie uraz, gniew we wntrzu chowa tak dugo, a wybuchnie nagle z serca gbi2.

Wzburzenie jest to wzbierajcy gniew. Przyjemno jest to nierozumne uczucie radoci z powodu rzeczy pozornie godnej podania. Zaliczamy do niej zachwycenie, zoliw uciech, zadowolenie, odprenie. Zachwycenie jest to przyjemno,
Chodzi tu o mio homoseksualn, ktr stoicy zwalczali podobnie jak cynicy jako niezgodn z natur. 2 Iliada I 8182; przekad Czubka.
1

416

jakiej doznajemy dziki suchowi. Zoliwa uciecha jest to rado z cudzego nieszczcia. Zadowolenie jest to zwrot duszy ku wytchnieniu. Odprenie jest to uwolnienie si od surowych rygorw cnoty ( ). Podobnie jak ciao ma schorzenia, takie np. jak podagra i artretyzm, tak i dusza podlega schorzeniom, takim jak pragnienie sawy, pragnienie rozkoszy i tym podobne. Schorzenie jest to choroba, ktrej towarzyszy osabienie, a choroba jest to wyobraenie polegajce na tym, e si bardzo pragnie czego, co si wydaje godne podania. Tak samo jak istniej pewne skonnoci do schorze ciaa, np. do kataru lub niestrawnoci, tak te dusza miewa pewne predyspozycje do zazdroci, litoci, ktliwoci itp. Stoicy twierdz, e istniej trzy rodzaje zadowolenia (): rado (), przezorno (), wola (). Rado przeciwstawiaj rozkoszy uwaaj j za rozumne podniecenie ( ) Przezorno przeciwstawiaj trwodze, poniewa jest to rozumne unikanie niebezpieczestwa; mdrzec nigdy nie daje si opanowa przez strach, ale jest zawsze przezorny. Za przeciwiestwo podania uwaaj wol, ktra jest pragnieniem kierowanym rozumem. Podobnie jak z pierwszych namitnoci wyprowadza si inne, tak samo wyprowadza si z nich take uczucia, czyli dobre stany emocjonalne. I tak z woli wyprowadza si yczliwo, askawo, serdeczno, mio, z przezornoci wstydiwo i skromno, z radoci wesoo, pogod ducha, ochoczo. Stoicy mwi ponadto, e mdrzec jest niewzruszony (), poniewa nigdy si nie unosi, Niewzru-

417

szony moe te by czowiek zy, ale w innym znaczeniu, jako czowiek twardy i nieustpliwy. Mwi, e mdrzec jest skromny, bo obojtna mu jest zarwno sawa, jak brak sawy. Kto inny moe jednak rwnie by skromny, ale w innym znaczeniu, np. czowiek lekkomylny. Mwi take stoicy, e wszyscy ludzie cnotliwi s surowi, bo nie pragn rozkoszy i nie pochwalaj ich u innych. Inny czowiek moe te by surowy, ale w innym znaczeniu, podobnie jak surowe" [tj. kwane] bywa wino, ktrego si uywa do lekw, a ktrego w ogle si nie pije. Zdaniem stoikw ludzie cnotliwi wystrzegaj si, aby nie uchodzi za lepszych, ni s, i w tym celu ukrywa to, co jest w nich zego, a ujawnia to, co jest dobrego. Nie usiuj wic uchodzi za innych, ni s. Pozorw unikaj nawet w gosie i spojrzeniu. Nie zajmuj si zaatwianiem spraw, uchylaj si bowiem od wszelkiego dziaania, ktre by mogo by sprzeczne z powinnoci. Pij wprawdzie wino, ale nigdy si nie upijaj. Nie popadaj nigdy w stan szalestwa, jakkolwiek miewaj czasem dziwaczne olnienia, wywoane melancholi lub podnieceniem; jest to jednak niezgodne z zasadami ich nauki i wynika tylko ze saboci natury. Mdrzec nie dopuszcza rwnie do siebie smutku, poniewa smutek jest niezgodny z rozumem i polega, jak mwi Apollodor w Etyce, na cinieniu duszy. Mdrcy s podobni bogom (), w sobie i samych maj bowiem jak gdyby boga (). Zy czowiek jest bezbony (). Bezbony" ma dwa znaczenia: oznacza tego, kto zaprzecza istnieniu bstwa, albo tego, kto nie wie o istnieniu bstwa. Tego drugiego znaczenia nie da si odnie do kadego zego czowieka.

418

Wszyscy ludzie dobrzy natomiast s bogobojni (), znaj bowiem to, co si odnosi do kultu bogw, a bogobojno to wanie znajomo suby boej. Skadaj ofiary bogom, sami zachowuj czysto i unikaj grzechw przeciw bogom. Mdrcw kochaj bogowie, s bowiem poboni i sprawiedliwi wobec bogw. Jedynymi prawdziwymi kapanami s mdrcy, poniewa tylko oni rpzumiej spraw ofiar, wywice i oczyszcze oraz innych rzeczy zwizanych z kultem bogw. Stoicy uwaaj, e naley szanowa rodzicw i rodzestwo, i to na drugim miejscu po bogach. Mio rodzicw ku dzieciom uwaaj za uczucie naturalne, ktrego nie znaj jednak ludzie li. Wszystkie wystpki uwaaj za rwne, jak mwi Chryzyp w czwartej ksidze Zagadnie etycznych, a take Perseusz i Zenon. Skoro bowiem jedna prawda nic jest prawdziwsza od drugiej i jedno kamstwo nie jest kamliwsze od drugiego, tak samo i jedno oszustwo nie jest inne ni drugie i jeden wystpek inny ni drugi. Bo jak zarwno o tym, ktry jest o sto stadiw oddalony od Kanobos, jak i o tym, ktry jest tylko o jeden stadion od niego oddalony, trzeba powiedzie, e nie s w Kanobos, tak samo i ten, kto wicej grzeszy, i ten, kto mniej grzeszy, s rwnie dalecy od dobrego postpowania. Natomiast Heraklides z Tarsu, ktry by uczniem Antypatra z Tarsu, i Atenodoros s zdania, e wystpki nie s rwne. Stoicy mwi te, e mdrzec, o ile nic mu nie stoi na przeszkodzie, bdzie bra udzia w yciu politycznym jak pisze Chryzyp w pierwszej ksidze yciorysw bo pragnie usun zo i zachci do cnoty. Wolno mu te, jak mwi Zenon w Pastwie, eni si i podzie dzieci. Mwi take, e mdrzec nie bdzie twierdzi

419

tego, co mu si tylko wydaje1, i dziki temu nigdy nie przytaknie faszowi. Mdrzec bdzie cynikiem (), cynizm jest bowiem najkrtsz drog do cnoty2, jak mwi Apollodor w Etyce. Mdrzec moe spoy nawet miso ludzkie, jeli si tak uo okolicznoci. Cakowicie wolnym czowiekiem jest jedynie mdrzec; li ludzie s niewolnikami, poniewa wolnoci jest kierowanie wasnymi czynami, niewol natomiast pozbawienie czowieka monoci kierowania swoim postpowaniem. Istnieje take inny rodzaj niewoli, ktry polega na poddastwie, oraz trzeci, ktry na tym polega, e si jest przedmiotem posiadania i poddastwa. Przeciwiestwo tego stanu to despotyzm, rzecz rwnie za. Mdrcy s nie tylko ludmi wolnymi, lecz take krlami, poniewa krlowa znaczy tyle, co nie odpowiada przed nikim, a to przysuguje tylko mdrcom, jak mwi Chryzyp w dziele pt. O tym, jak to Zenon uywa zazwyczaj wyrazw w ich waciwym znaczeniu. Chryzyp bowiem twierdzi, e wadca powinien rozumie, co dobre, a co ze, a czowiek zy nigdy tego nie bdzie rozumia. Podobnie ma si rzecz ze zdolnoci do sprawowania urzdw, wystpowania w sdach i na mwnicy; do tych funkcji nadaj si tylko mdrcy, a nigdy ludzie li. Mdrcy nigdy si nie myl (), poniewa nie s zdolni do popenienia bdu. Nigdy nie szkodz (), nie krzywdz bowiem ani mnych, ani siebie. Nie s natomiast miosierni i nikomu nic nie wybaczaj, bo nie naley uchyla kar ustanowionych przez prawo, a ustpstwa i lito nie przystoj duszy, ktra uwaa kar za rzecz konieczn, kary za
tzn. nie bdzie mwi tego, co jest tylko mniemaniem (), w przeciwiestwie do wiedzy. 2 Por. wyej VI 104 i przypis.
1

420

nie wydaj si im zbyt surowe. Mdrzec nie dziwi si temu, co wydaje si niezwyke, jak opowiadania o Charonie, o przypywach i odpywach morza, o rdach gorcych wd i wyziewach ognia. Nie musi bynajmniej y w samotnoci, gdy jest z natury stworzony do ycia spoecznego i czynnego1. Uprawia wiczenia, aby wyrobi w sobie siy i wytrwao. Mdrzec, jak mwi Poseidonios w pierwszej ksidze O powinnociach, a take Hekaton w trzeciej ksidze O paradoksach, bdzie si modli proszc bogw o to, co dla niego dobre. Stoicy mwi take, e przyja moliwa jest tylko wrd dobrych ze wzgldu na ich wzajemne podobiestwo; uwaaj wic, e istnieje pewna wsplnota rzeczy potrzebnych do ycia, poniewa traktujemy przyjaci jak siebie samych. Przyjaciela naley poszukiwa dla niego samego, a dobrze jest mie wielu przyjaci. Wrd ludzi zych nie ma przyjaci. Wszyscy ludzie nierozumni s szalecami, nie kieruj si rozumem i zawsze postpuj z bezmylnoci blisk obdowi. Mdrzec wszystko czyni dobrze, tak jak mwimy, e Ismenias piknie wygrywa na flecie wszystkie utwory. Wszystko naley do mdrcw, bo prawo 2 dao im moc doskona nad wszystkim. Wprawdzie pewne rzeczy nale i do zych, tak jak nale do niesprawiedliwych, ale jest to inny rodzaj naleenia, tak jak w innym sensie mwimy, e co jest wasnoci pastwa, a w innym, e jest wasnoci uytkownikw. Zdaniem stoikw cnoty wzajemnie sobie towarzysz, tak e kto ma jedn cnot, ma take i wszystkie inne;
1 2

Tzn. prawo cnoty.

421

wszystkie bowiem maj wspln zasad, jak o tym mwi Chryzyp w pierwszej ksidze O cnotach i Apollodor w Fizyce wedle Dawnej Szkoy oraz Hekaton w ksidze trzeciej O cnotach. Cnotliwy czowiek zna bowiem zasady i umie je w czynach stosowa. To za, co czyni naley, tego te naley pragn, przy tym naley trwa, wiernie si tego trzyma i z tego korzysta. Tak wic suszny wybr, nieugita wytrwao, zdecydowanie, stanowczo, przestrzeganie zasad czyni czowieka rozumnym, mnym, sprawiedliwym i opanowanym. Kada z tych cnt sprowadza si do waciwej cnoty podstawowej, np. mstwo do wytrwaoci, roztropno do dziaania, niedziaania albo ani jednego, ani drugiego. Podobnie take cnoty sprowadzaj si do waciwych im cnt podstawowych. Tak wic rozwaga i bystro id za roztropnoci, porzdek i skromno za umiarkowaniem, rwno i yczliwe nastawienie za sprawiedliwoci, za dzielnoci za stao i sia. Stoicy twierdz, e nie ma nic poredniego midzy cnot i wystpkiem, podczas gdy perypatetycy mwi, e jest midzy nimi co poredniego, a mianowicie stopniowy postp. Zdaniem stoikw bowiem, podobnie jak drzewo musi by albo proste, albo krzywe, tak samo co jest albo sprawiedliwe, albo niesprawiedliwe, a nic nie jest ani bardziej sprawiedliwe, ani bardziej niesprawiedliwe i tak samo ma si rzecz z innymi cnotami. Chryzyp sdzi, e cnot mona utraci, Kleantes za uwaa1, e nie mona. Pierwszy sdzi, ze mona j utraci skutkiem pijastwa lub melancholii, drugi za uwaa, e nie mona jej utraci, bo waciwoci cnoty jest stao. Wedle stoikw cnota
1

Za Antystenesem, por. wyej VI I.

422

jest zawsze sama dla siebie podana; dowodem tego, e wstydzimy si naszych zych czynw, bo wiemy, e tylko to, co pikne moralnie, jest dobre. Cnota wystarcza do szczliwoci, jak mwi Zenon, Chryzyp w pierwszej ksidze O cnotach oraz Hekaton w drugiej ksidze O dobru. Bo jak twierdzi Hekaton jeeli sama wielkoduszno wystarcza, aby si wznie ponad wszystko, a jest ona tylko czci cnoty, to tym bardziej cnota wystarcza do szczliwoci, poniewa nie robi sobie nic z napotykanych przeszkd". Natomiast Panaitios i Poseidonios sdz, e cnota nie wystarcza do szczliwoci, lecz e potrzebne s jeszcze zdrowie, dostatek i sia. Sdz rwnie stoicy, e cnot naley cigle uprawia; mwi tak Kleantes i jego uczniowie. Cnoty bowiem nie mona utraci, a m szlachetny zawsze wiczy dusz, ktra jest doskonaa. Sprawiedliwo wywodzi si z natury (.), a nie z umowy (), podobnie jak prawo i zdrowy rozum, jak o tym mwi Chryzyp w dziele O piknie. Uwaaj te, e niezgodno rnych doktryn nie powinna zniechca do filozofii, bo postpujc w ten sposb czowiek musiaby zniechci si w ogle do ycia, jak to twierdzi Poseidonios w Zachtach. Chryzyp dodaje, e bardzo pomocne jest wyksztacenie oglne. Ucz te stoicy, e nie czy nas aden stosunek sprawiedliwoci ze wiatem zwierzcym, a to z braku podobiestwa, jak mwi Chryzyp w pierwszej ksidze O sprawiedliwoci i Poseidonios w pierwszej ksidze O powinnociach. Mdrzec lubi modziecw, ktrzy swoim zewntrznym wygldem zdradzaj naturaln skonno do cnoty, jak mwi Zenon w Pastwie i Chryzyp w trzeciej ksidze ywotw oraz Apollodor w Etyce.

423

Mio okrelaj jako skonno do zblienia si wywoan przez ujawnione pikno, ale nie dla wspycia, lecz dla przyjani. Tak np. Trazonides mia ju ukochan w swej mocy, jednak odstpi od niej, gdy wyczu jej nienawi do siebie. Mio jest wic spraw przyjani, jak mwi take Chryzyp w rozprawie O mioci, a nie darem bogw, a pena wdziku uroda jest kwiatem cnoty. Z trzech moliwych rodzajw ycia: teoretycznego, praktycznego i rozumnego, powinno si zdaniem stoikw wybra ten trzeci, albowiem istota obdarzona rozumem ( ) zostaa przez natur stworzona celowo dla teorii i dla dziaania. Uwaaj, e mdrzec moe sobie odebra ycie, jeeli ma do tego rozumny powd, czy to dla ojczyzny, czy dla przyjaci, czy te dlatego, e doznaje nieznonych cierpie, dotknity jest kalectwem lub nieuleczaln chorob. Uwaaj ponadto, e mdrcy powinni mie wsplne ony, tak aby kady mg z kad wspy, jak twierdzi Zenon w Pastwie i Chryzyp rwnie w dziele O pastwie, nie mwic ju o Diogenesie Cyniku i Platonie. Wtedy jednakowo kochalibymy wszystkie dzieci jak ojcowie i znikaby zazdro z powodu cudzostwa. Za najlepszy ustrj polityczny uwaaj stoicy poczenie ustroju demokratycznego z ustrojem monarchicznym i arystokratycznym. Takie pogldy gosili w etyce, a oprcz tego wiele innych, przy czym kady by oparty na waciwym dowodzie; ograniczylimy si tu do wykadu oglnego i elementarnego. Fizyk stoicy dziel na nastpujce dziay: o ciaach, o zasadach i elementach, o bogach, o granicy, o miejscu

424

i o prni. Taki jest podzia na gatunki. Podzia na rodzaje za obejmuje trzy nauki: o wszechwiecie, o elementach i o przyczynach. Nauka o wszechwiecie dzieli si jak twierdz na dwie czci: jedna jest wspln dziedzin filozofw przyrody i matematykw, ktrzy ledz ruchy gwiazd staych i planet, badaj, czy soce jest tak wielkie, jak si wydaje, jak wyglda ksiyc, zajmuj si obrotami cia niebieskich i tym podobnymi zagadnieniami, druga jest wyczn dziedzin filozofw przyrody, ktrzy badaj takie zagadnienia: jaka jest istota () wiata, czy soce i gwiazdy skadaj si z materii i formy, czy s stworzone czy niestworzone, czy wiat ma dusz, czy nie ma, czy jest zniszczalny, czy niezniszczalny, czy jest rzdzony przez opatrzno itd. Rwnie nauka o przyczynach rozpada si na dwie gazi. W jednej potrzebna jest rwnie medycyna, chodzi bowiem o poznanie kierowniczego czynnika duszy ( ), procesw zachodzcych w duszy oraz istoty nasion i tym podobnych rzeczy. W drugiej za, do ktrej take matematycy roszcz sobie pretensje, bada si, na czym polega widzenie, dlaczego powstaje obraz w zwierciadle, skd si bior chmury, pioruny, tcze, otoki ksiycowe, komety i tym podobne zjawiska. Wedle stoikw we wszechwiecie istniej dwie zasady (): czynna i bierna ( ). Zasada bierna jest to substancja bezjakociowa materia, zasada czynna, to tkwicy w niej rozum () bg. On bowiem, bdc wiecznym, z caego zasobu materii tworzy wszystkie rzeczy. Nauk t gosi Zenon z Kition w rozprawie O istocie, Kleantes w rozprawie O atomach, Chryzyp

425

w kocu pierwszej ksigi Fizyki, Archedemos w rozprawie O elementach, Poseidonios w drugiej ksidze Fizyki. Istnieje ich zdaniem rnica midzy zasad () a elementami (), bo zasady s niestworzone i niezniszczalne, elementy za ulegaj zniszczeniu przez zognienie (). Ponadto zasady s bezcielesne i bezksztatne, elementy za maj ksztaty. Ciao, jak mwi Apollodor w Fizyce, jest tym, co ma trzy wymiary: dugo, szeroko i gboko: to si nazywa take ciaem staym. Powierzchnia jest to granica ciaa, to, co ma tylko dugo i szeroko, ale nie ma gbokoci. Poseidonios w trzeciej ksidze traktatu O zjawiskach niebieskich przyjmuje zarwno pojciowe ( ), jak i rzeczywiste ( ) istnienie powierzchni. Linia jest to albo granica powierzchni, albo dugo bez szerokoci, albo to, co ma tylko dugo. Punkt to granica linii, tj. najmniejszy znak. Bg jest tym samym co rozum (), przeznaczenie (), Zeus. Ma on jeszcze wiele innych nazw. Na pocztku istniejc sam przez si bg przemieni przy pomocy powietrza ca materi w wod, a podobnie jak w nasieniu zawarty jest zarodek, tak i bg, bdcy nasiennym rozumem ( ) wiata, zachowa nasienie w wilgoci, czynic materi zdoln do dalszych twrczych wysikw. Po czym bg najpierw stworzy cztery elementy, tj. ogie, wod, powietrze i ziemi. Mwi o tym Zenon w traktacie O wszechwiecie, Chryzyp w pierwszej ksidze Fizyki i Archedemos w traktacie O elementach. Element jest tym z czego na pocztku wszystko powstaje i na co si na kocu rozpada. Cztery elementy stanowi razem biern substancj ( ), czyli materi

426

(). Ogie jest elementem gorcym, woda elementem wilgotnym, powierz elementem zimnym, ziemia elementem suchym. Ale powietrze ma take tak sam cz [such]. Najwyej znajduje si ogie, ktry si nazywa eterem, i w nim tworzy si najpierw sfera gwiazd staych, niej sfera planet, dalej idzie powietrze, jeszcze niej woda; podstaw () wszystkiego jest ziemia, bdca rodkiem wiata. wiat stoicy rozumiej trojako: najpierw nazywaj go samym bogiem, nosicielem jednorodnej jakoci wszelkiej substancji (); jest on niezniszczalny i niestworzony, i jest twrc adu we wszechwiecie; to on po upywie czasw wchonie w siebie ca substancj i znowu j z siebie zrodzi. Nastpnie nazywaj wiatem sam ukad gwiazd, wreszcie nazywaj wiatem poczenie jednego i drugiego. Jest te wiat nosicielem osobliwej jakoci substancji wiata albo, jak mwi Poseidonios w Zarysie meteorologii, ukadem, zoonym z nieba i ziemi oraz natur () w nich tkwicych, albo ukadem zoonym z bogw i ludzi oraz tego wszystkiego, co dziki nim powstao. Niebo jest najbardziej skrajnym okrgiem, w ktrym przebywa wszystko, co boskie. wiat jest kierowany przez rozum () i opatrzno (), jak mwi Chryzyp w pitej ksidze O opatrznoci i Poseidonios w trzeciej ksidze O bogach, bo rozum przenika kad jego cz, podobnie jak dusza w czowieku, ale pewne czci wicej, inne za mniej. W jednych ujawnia si jako sprawno (), np. w nogach lub w nerwach, w innych za jako rozum, kierujca cz duszy ( ). Gay wiat jest zatem istot yw, obdarzon dusz i rozumem ( ). Ma te czynnik kierujcy, ktrym

427

jest eter, jak twierdzi Antypater z Tyru w smej ksidze traktatu O wiecie. Chryzyp w pierwszej ksidze O opatrznoci i Poseidonios w pimie O bogach mwi, e wiatem kieruje niebo, Kleantes natomiast, e soce. Inaczej Chryzyp, ktry za czynnik kierujcy w wiecie uwaa czystsz stron eteru. Ten najczystszy eter uwaaj te stoicy w pierwszym rzdzie za boga, ktry niejako w sposb zmysowo dostrzegalny przenika wszystko, co yje w powietrzu, wszystkie zwierzta i roliny, a take sam ziemi jako sia twrcza. wiat jest tylko jeden, jest skoczony i ma ksztat kulisty, bo w tej formie jest najbardziej zdolny do ruchu; mwi o tym Poseidonios w pitej ksidze Fizyki oraz uczniowie Antypatra w pismach traktujcych o wiecie. Otacza go nieskoczona prnia, ktra jest bezcielesna. Stoicy nazywaj bezcielesnym () to, co moe by zajte przez ciaa, ale zajte nie jest. W samym wiecie nie ma prni, lecz tworzy on zwart jedno. Jest konieczne nastpstwo wewntrznego zwizku i harmonii ( ) czcych rzeczy niebieskie z rzeczami ziemskimi. O prni mwi Chryzyp (w dziele O prni i w pierwszej ksidze Fizyki), Apollofanes (w Fizyce), Apollodor i Poseidonios (w drugiej ksidze Fizyki). S te inne istnoci niecielesnel. Czas take jest niecielesny, bdc miar ruchu wiata. Czas przeszy i czas przyszy s nieskoczone, czas teraniejszy natomiast jest skoczony. Stoicy twierdz, e wiat jest zniszczalny, bo powsta jak powstaj rzeczy poznawane w dowiadczeniu zmysowym, jako co, czego czci s tak samo zniTekst jest w tym miejscu niepewny. Moe te znaczy, e niecielesne s rwnie zwizek i harmonia, o ktrych bya mowa nieco wyej (w oryginale: moe si odnosi do ).
1

428

szczalne, jak i cao; a czci wiata s zniszezalne, przechodz bowiem jedne w drugie; a wic wiat jest zniszczalny. To, co ulega pogorszeniu, ulega take zniszczeniu, a wanie taki jest wiat, wysycha bowiem i zamienia si w wod. wiat powstaje, gdy substancja z ognia przechodzi w wilgo i grubsza jej warstwa staje si ziemi, lejsza przemienia si w powietrze, a jeszcze delikatniejsza staje si ogniem. Nastpnie z tego zmieszania powstaj roliny, zwierzta i inne rodzaje istot ywych. O powstawaniu i giniciu wiata mwi Zenon w dziele O wszechwiecie, Chryzyp w pierwszej ksidze Fizyki, Poseidonios w pierwszej ksidze O wiecie, Kleantes oraz Antypater w dziewitej ksidze O wiecie. Panaitips natomiast twierdzi, e wiat jesv niezniszczalny. O tym, e wiat jest istot yw, rozumn, majc dusz i mylc, mwi Chryzyp w pierwszej ksidze dziea O opatrznoci, Apollodor w Fizyce i Poseidonios. wiat jest istot yw, tzn. substancj oywion dusz i zdoln do postrzegania. Lepiej jest by istot yw ni martw; a nic nie jest lepsze od wiata; wiat jest zatem istot yw. To, e wiat jest istot obdarzon dusz, wynika std, e dusza czowieka jest fragmentem () wiata. Boetos natomiast twierdzi, e wszechwiat nie jest istot yw. e wiat jest tylko jeden, mwi Zenon w dziele O wszechwiecie, Chryzyp i Apollodor w Fizyce, a take Poseidonios w pierwszej ksidze Traktatu fizycznego. Gdy si za mwi o wszechcaoci ( ), jak Apollodor, wwczas wiat rozumie si nieco inaczej, tj. jako cay system obejmujcy i wiat, i to, co z niego powstao, a wic take i otaczajc go prni. wiat jest ograniczony, prnia natomiast jest nieskoczona.

429

Spord gwiazd jedne s stae i obracaj si dookoa wraz z caym sklepieniem niebieskim, inne s ruchome i jako planety wykonuj wasne ruchy. Soce za wykonuje bieg po torze skonym poprzez koo zodiaku; tak samo i ksiyc wykonuje ruch po spirali. Jak powiada Poseidonios w siedemnastej ksidze traktatu O zjawiskach niebieskich, soce jest czystym ogniem; jest te wiksze od ziemi, jak mwi tene autor w szesnastej ksidze Fizyki. Wedle zdania tego samego autora soce jest kuliste, podobnie jak wiat. Jest ogniem, skoro spenia wszystkie funkcje ognia, jest wiksze od ziemi, skoro owieca wszystko, co jest pod nim, cznie z samym niebem. Stokowaty cie, jaki rzuca ziemia, oraz widzialno soca ze wszystkich jej punktw dowodzi rwnie, e jest ono wiksze od ziemi. Ksiyc jest bardziej podobny do ziemi, bo jest bliej ziemi. Te ciaa ogniste, jak rwnie inne gwiazdy, czerpi pokarm z takich oto rde: soce, rozumna ognista masa z wielkiego morza, ksiyc z wd pijalnych (poniewa jest zmieszany z powietrzem i znajduje si blisko ziemi, jak mwi Poseidonios w szstej ksidze Fizyki), inne za ciaa niebieskie z ziemi. Stoicy uwaaj, e gwiazdy maj ksztat kulisty i e ziemia jest nieruchoma. Ksiyc sdz nie ma wasnego wiata, lecz przyjmuje wiato od soca. Zamienie soca powstaje wtedy, gdy ksiyc staje przed nim od strony ku nam zwrconej (jak mwi Zenon w dziele O wszechwiecie) i zasania je, po czym si znowu odmienia. Mona to zaobserwowa w misce napenionej wod. Zamienie ksiyca wtedy powstaje, gdy ksiyc dostajecie w cie ziemi. Dlatego jest moliwe tylko w czasie peni ksiyca [a nie zawsze], chocia w kadym miesicu ksiyc ustawia si naprzeciw

430

soca. Poruszajc si skonie w stosunku do soca, ksiyc odchyla si od paszczyzny i zajmuje pozycj albo bardziej na pnoc, albo bardziej na poudnie; gdy za paszczyzna ksiyca znajduje si w prostym stosunku do ekliptyki i zodiaku i w ten sposb stoi naprzeciw soca, wwczas powstaje jego zamienie. Uczniowie Poseidoniosa twierdz, e ten prosty stosunek do zodiaku wystpuje w znaku Raka, Skorpiona, Barana i Byka. Bg wedle stoikw jest istot yw niemierteln ( ), rozumn, doskona, albo inaczej mwic mylcym duchem zaywajcym szczcia, nie dopuszczajcym do siebie adnego za, opatrznociowo troszczcym si o wiat i o wszystko, co w nim si znajduje; nie jest jednak antropomorficzny. Bg jest twrc i niejako ojcem wszechrzeczy, przenika wszystkie rzeczy, zarwno w caoci, jak i we wszystkich czciach, a nazywa si go stosownie do si, jakie objawia. Wzywaj go jako Dia, bo przez niego wszystko si dzieje 1, nazywaj Zeusem dlatego, e jest rdem wszelkiego ycia2 albo dlatego, e zawiera w sobie wszelkie ycie, Aten, bo jego wadza siga poprzez eter 3, Her, bo moc jego siga w sfer powietrza 4, Hefajstosem, bo do niego naley twrczy ogie, Poseidonem, bo wada wod, Demetr, bo wada nad ziemi. Ma te i inne nazwy w zwizku z innymi waciwociami. Substancj Boga jest wedug Zenona cay wiat i niebo; to samo mwi Chryzyp w pierwszej
1 2

W oryginale gra sw. W oryginale gra sw. 3 Asonans midzy i . 4 W oryginale gra sw.

431

ksidze traktatu O bogach i Poseidonios rwnie w pierwszej ksidze traktatu pod tym samym tytuem. Antypater natomiast w sidmej ksidze pisma O wszechwiecie twierdzi, e substancj Boga jest co podobnego do powietrza, Boetos za w dziele O naturze pisze, e substancj Boga jest sfera gwiazd staych. Przez natur rozumiej stoicy raz to, co jakby trzyma w skupieniu wszechwiat, raz to, co rodzi wszystkie rzeczy na ziemi1. Natura jest zatem si, ktra sama z siebie wprawia si w ruch ( ) i zgodnie z rozumnymi siami twrczymi ( ) doskonali i skupia w oznaczonych okresach to, co sama z siebie tworzy i co jest zgodne ze rdem, z ktrego pochodzi. Jej dziaanie skierowane jest ku korzyci i przyjemnoci (), jak tego dowodzi stworzenie czowieka. W dziele O przeznaczeniu Chryzyp twierdzi, e wszystko dzieje si zgodnie z przeznaczeniem; to samo pisze Poseidonios w drugiej ksidze O przeznaczeniu, Zenon oraz Boetos w ksidze pierwszej O przeznaczeniu. Przeznaczenie definiuj stoicy jako acuch przyczyn wszystkiego, co istnieje, albo jako rozumn zasad kierujc wiatem. Utrzymuj te, e sztuka wrenia jest dobrze uzasadniona przy przyjciu, e istnieje opatrzno. Opierajc si na wrbach, ktre si speniy, uwaaj wrbiarstwo za nauk (); tak mwi Chryzyp w drugiej ksidze O wrbiarstwie, Atenodoros oraz Poseidonios w drugiej ksidze Fizyki i w pitej ksidze O wrbiarstwie. Panaitios natomiast twierdzi, e wrbiarstwo nie ma adnych podstaw.
To drugie znaczenie jest etymologiczne: (=natura) - (= rodzca).
1

432

Stoicy twierdz, e substancj wszystkiego, co istnieje, jest pierwsza materia ( ). Tak pisze Chryzyp w pierwszej ksidze Fizyki oraz Zenon. Owa pierwsza materia jest tym, z czego wszystko, cokolwiek Jest, powstaje. Nazywaj za j w dwojaki sposb: substancj i materi ( ), zarwno w odniesieniu do caoci, jak i do poszczeglnych rzeczy. Pierwsza nie zmniejsza si ani si nie zwiksza, druga za zmniejsza si i zwiksza. Substancja jest wedug nich czym cielesnym i jest skoczona, jak mwi Antypater w drugiej ksidze O substancji i Apollodor w Fizyce. Materia, wedug Apollodora, podlega zmianom, gdyby bowiem bya niezmienna, to nic nie mogoby z niej powsta. Std pochodzi i to, e jest podzielna w nieskoczono. (Natomiast Chryzyp jest zdania, e podzielno nie idzie w nieskoczono, materia za jest nieskoczona. Nie jest bowiem nieskoczone to, co mona dzieli). Co si tyczy mieszania, to polega ono na zupenym przenikaniu si rnych substancji, jak twierdzi Chryzyp w trzeciej ksidze Fizyki, a nie na czeniu oddzielonych i rozoonych obok siebie czstek, bo oto wpuszczona do morza kropla przez chwil stawia opr, chcc si utrzyma, ale nastpnie rozpywa si w morzu. Stoicy gosz te, e istniej demony () sprzyjajce ludziom i czuwajce nad ludzkimi sprawami oraz e s take herosi, tj. dusze ludzi, ktrzy godziwie przeszli przez ycie. Tumaczc zjawiska, jakie zachodz w atmosferze, wyjaniaj zim jako ozibienie si powietrza nad ziemi wskutek znacznego odchylenia si soca od ziemi; wiosn jako powrt agodnego powietrza pod wpywem zbliania si soca ku ziemi; lato jako ocieplenie si

433

powietrza nad ziemi wskutek przesunicia si soca ku pnocy; wreszcie jesie jako wynik oddalenia si soca od ziemi. Wiatry s to prdy powietrza, nazywane od miejsc, z ktrych wiej. rdem ich powstawania jest soce rozpraszajce chmury. Tcz tworz promienie odbite od wodnistych chmur albo, jak mwi Poseidonios w Meteorologii, jest to obraz czci soca lub kawaka ksiyca zanurzonego w skroplonej i gstej chmurze i widzialnego na peryferiach uku jak w zwierciadle. Komety majce jakby ogony oraz komety majce jakby pochodnie to ognie, ktre si zapalaj, kiedy cikie powietrze zostaje wpdzone do okolic eterycznych. Gwiazda spadajca to zgszczony ogie prujcy powietrze, ktry tak wyglda, jakby mia pewn dugo. Deszcz to przemiana chmury w wod, kiedy z ziemi lub z morza soce podniesie wilgo, ktra nie ma si gdzie podzia. Ozibiony deszcz nazywa si szronem. Grad jest to chmura zgszczona, rozpdzona wiatrem. Jak mwi Poseidonios w smej ksidze Fizyki, nieg to woda ze zgszczonej chmury. Byskawica to rozbysk chmur rozdartych przez wiatry, jak mwi Zenon w traktacie O wszechwiecie. Grzmot jest to huk powstajcy ze cierania si chmur i z ich pkania. Piorun to wedle Zenona bardzo silny wybuch ognia spadajcego na ziemi pod wpywem wiatru i rozbicia chmur; inni stoicy bior go za zgszczone ponce powietrze, gwatownie opadajce. Burza z piorunami to bardzo silny i porywisty wicher z zadymk porozrywanych chmur. Huragan to chmura rozbita ogniem i rozerwana przez wiatr. Wstrzsy ziemi powstaj, gdy do gbiny ziemi dostanie si albo si zatrzyma w nich wiatr, jak mwi Poseidonios w smej ksidze [Fizyki] Wywouj one albo trzsienie ziemi,

434

albo powstawanie przepaci, pochyoci czy wzniesie. W ten sposb przedstawiaj stoicy wszechwiat: w rodku umieszczaj ziemi, bdc centrum wiata, nastpnie wod, majc to samo centrum, co ziemia, tak e ziemia znajduje si niejako w wodzie, a poza wod sklepienie powietrzne. Mwi, e jest pi k niebieskich, z ktrych pierwsze to koo pnocne, zawsze widoczne, drugie zwrotnikowe, letnie, trzecie to koo zrwnania dnia i nocy, czwarte koo zimowe, pite niewidoczne koo poudniowe. Nazywaj je rwnolegymi, poniewa nigdy na siebie nie zachodz, tworz si jednak wok tego samego centrum. Zodiak za jest ukony, poniewa przecina koa rwnolege. Ziemia jest podzielona na pi stref: pierwsza to strefa pnocna, z tamtej strony pnocnego koa polarnego, nie zamieszkana z powodu zimna, druga to strefa umiarkowana, trzecia strefa nie zamieszkana z powodu gorca, zwana stref wysch, wypalon, czwarta to strefa umiarkowana, ale leca po przeciwnej stronie, pita poudniowa, nieumiarkowana z powodu zimna. Stoicy uwaaj, e natura jest twrczym ogniem ( ), systematycznie zmierzajcym do tworzenia, powiewem ognistym i twrczym. Dusza za jest natur zdoln do odbierania wrae. Jest wrodzonym nam tchnieniem (); dlatego jest te cielesna i trwa po mierci, ale nie jest niezniszczalna. Dusza wszechwiata, ktrej pzci tkwi w istotach ywych, jest niezniszczalna. Zenon z Kition, Antypater w pimie O duszy oraz Poseidonios mwi, e dusza jest ciepym tchnieniem i e dziki niej oddychamy i dziki niej si poruszamy. Kleantes uczy, e wszystkie

435

dusze przetrwaj a do zognienia wiata (), Chryzyp natomiast e tylko dusze mdrcw. Stoicy uwaaj, e dusza skada si z omiu czci, mianowicie z piciu zmysw, ze wszczepionych nam rozumnych si zarodkowych ( ), ze zdolnoci mwienia i zdolnoci rozumowania ( ). Widzenie odbywa si w ten sposb, e midzy wzrokiem a przedmiotem widzenia wiato w ksztacie stoka dociera do oka jak mwi Chryzyp w drugiej ksidze Fizyki oraz Apollodor. Stoek powietrza powstaje w kierunku oka, a podstaw tego stoka stanowi przedmiot widzenia, tak jakby kto prtem poruszajc powietrze wywoywa przedmiot widzenia. Syszenie polega na tym, e midzy wydajcym gos przedmiotem, a czowiekiem suchajcym zostaje wprawione w ruch powietrze w ksztacie kuli, ktre nastpnie jako fale wpada do uszu, podobnie jak si wprawia w ruch kulisty wod w naczyniu wrzucajc do niej kamie. Sen nastpuje wtedy, gdy wycza si napicie postrzegawcze zmysw ( ; ), spowodowane przez czynnik kierujcy duszy. Za przyczyn wzrusze () uwaaj stoicy zmiany w tchnieniu yciowym (). Za nasienie uwaaj to, co jest zdolne urodzi to samo, z czego si samo oddzielio. Nasienie czowieka, ktre wydziela czowiek z wilgoci, wydziela si z czstkami duszy i miesza si z nimi w takim samym stosunku, jaki zachodzi midzy rodzicami. Wedle pogldu Chryzypa, wyraonego w drugiej ksidze Fizyki, tchnienie yciowe jest zwizane z substancj, czego dowodz wrzucone do ziemi nasiona, ktre starzejc si wicej nie rodz, poniewa trac si yciow, Sfairos i jego zwolennicy s zdania, e nasiona rodne

436

pochodz z caego ciaa, rodz bowiem wszystkie czci ciaa. Nasienie kobiety uwaaj stoicy za jaowe, jest bowiem pozbawione napicia (), za maei zbyt wodniste. Kierujcy czynnik duszy jest jej czci najwaniejsz, t, w ktrej powstaj postrzeenia i podania i urabia si rozum, czynnik rzdzcy, ktry mieci si w sercu. Tak wyglda oglnie biorc fizyka stoikw, ktr, jak mi si wydaje, omwiem dostatecznie szczegowo w stosunku do caoci mej pracy. Teraz powiemy o rnicach w pogldach poszczeglnych stoikw.

Rozdzia drugi

Ariston
ok. 320260 p. n. e.

Ariston ysy ( ) z Chios, z przydomkiem Syrena (), gosi, e najwyszym dobrem jest stan obojtnoci wobec wszystkiego, co si znajduje midzy dobrem a zem, e nie naley wic uznawa jakiejkolwiek rnicy w tych rzeczach porednich, lecz zachowywa si wobec nich zawsze jednakowo. Mdrzec jest podobny do dobrego aktora, ktry czy woy mask Tersytesa, czy Agamemnona, w obu wypadkach zagra sw rol odpowiednio. Ariston odrzuca fizyk i logik, mwic, e pierwsza przerasta nasze siy, a druga nas nie dotyczy; obchodzi nas tylko etyka. Dialektyczne rozumowania porwnywa do sieci pajczej, ktra, chocia imponuje sprawnoci wykonania, to jednak nie przedstawia adnej wartoci. Nie uznawa istnienia wielu cnt, jak Zenon, ani te

437

jednej cnoty wieloimiennej, jak megarycy, ale osdza cnot wedle jej celu ( ). W ten sposb filozofujc i wykadajc w Kynosarges, uzyska taki wpyw, e uchodzi za zaoyciela szkoy. Na przykad Miltiadesa i Difilosa nazywano aristonikami. Potrafi mwi przekonywajco i schlebia tumowi. Dlatego Timon tak mwi:
Oto kto wywodzcy si od schlebiajcego Aristona.

Gdy Zenon zachorowa obonie, Ariston przenis si do Polemona, jak mwi Diokles z Magnezji. Najbardziej ceni tez stoikw, mwic, e mdrzec nigdy si nie myli. Perseusz, ktry odrzuca t tez, nakoni dwch braci bliniakw, aeby jeden da Aristonowi depozyt, a drugi go odebra. Ariston nie zorientowa si, e odda depozyt nie temu, kto mu go powierzy, i w ten sposb Perseusz obali jego uroszczenie, e nigdy si nie myli. Ariston czsto spiera si z Arkesilaosem. Zobaczywszy raz zwierz z macic, a o wygldzie byka, zawoa: Biada mi! Oto argument dla Arkesilaosa przeciw naszej zasadzie oczywistoci poznania [zmysowego]". Na powiedzenie pewnego akademika, e niczego nie jest pewien, powiedzia: Czy nie widzisz ssiada obok ciebie siedzcego?" a gdy tamten zaprzeczy, zacytowa sowa poety:
Kto ci olepi? Kto ci odj zdolno widzenia?

Przypisuje si mu nastpujce dziea: zachty do filozofii (2 ks.) O pogldach Zenona Dialogi Wykady (6 ks.) Rozprawy o mdroci

438

Rozprawa o mioci Uwagi o prnoci sawy (15 ks.) Notatki (25 ks.) Wspomnienia (3 ks.) Chreje (II ks.) Przeciw, retorom Odpowied na zarzuty Aleksinosa Przeciw dialektykom (3 ks.) Listy do Kleantesa (4 ks.) Panaitios i Sosikrates s zdania, e Ariston z Chios jest autorem tylko listw, a inne przypisywane mu pisma s dzieem Aristona Perypatetyka. Opowiadaj, e Ariston, ktry by ysy, dozna poraenia sonecznego i z tego powodu umar. Uoylimy dla niego wiersz w cholijambachl:
C, Aristonie, jako ysy starzec dae socu spali ciemi swoje! e zbyt skwapliwie szuka ciepa, znalaze si teraz w zimnym Hadesie.

Byo jeszcze kilku ludzi tego samego imienia: drugi Ariston, rodem z Julidy, perypatetyk2, trzeci muzyk z Aten, czwarty poeta tragiczny, pity z Halai, autor traktatw o retoryce, i szsty z Aleksandrii, perypatetyk.
Czyli jambach kulawych, tj. trymetrach jambicznych,. w ktrych ostatnia stopa nie jest jambem, lecz spondejem. 2 Zwany czciej Aristonem z Keos (Julida bya miastem na wyspie Keos), ten sam, o ktrym bya mowa wyej V 64.
1

439

Rozdzia trzeci

Herillos
ok. 260 p. n. e.

Herillos z Kartaginy upatrywa najwysze dobro w wiedzy, to znaczy uwaa, e w yciu naley zawsze kierowa si wiedz i nie dawa si zwie wskutek ignorancji. Wiedz za okrela jako stan umysu nie doznajcy ze strony rozumowania przeszkd w przyswajaniu wyobrae. Niekiedy mwi, e nie istnieje w ogle jeden cel, lecz cel si zmienia zalenie od okolicznoci, na przykad z tego samego spiu mona odla posg Aleksandra lub Sokratesa. Czyni rnic midzy celem najwyszym () a celem podporzdkowanym (), do ktrego d take ludzie nie bdcy mdrcami, gdy tymczasem do celu najwyszego tylko mdrcy. Cokolwiek si znajduje midzy cnot a zem, jest moralnie obojtne. Utwory Herillosa s krtkie, ale pene siy, i czsto polemiczne w stosunku do Zenona. Opowiadaj, e jako chopiec Herillos by przedmiotem podania wielu mczyzn: tote Zenon, chcc, aby dali mu spokj, zmusi go do ostrzyenia wosw i w ten sposb odstrczy ich od niego. A oto tytuy jego dzie: O wiczeniu O namitnociach O mniemaniu Prawodawca Traktat maieutyczny Traktat polemiczny Nauczyciel

440

Naprawiacz Kontroler Hermes Medea Dialogi Problemy etyki.

Rozdzia czwarty

Dionizjos
ok. 330260 p. n. e.

Dionizjos Odstpca ( ) uwaa, e celem ycia jest rozkosz. Doszed do tego wniosku pod wpywem choroby oczu, gdy cierpic okrutnie zacz wtpi, czy mona twierdzi, e bl jest rzecz obojtn1. By synem Teofantosa i pochodzi z miasta Heraklei. Jak podaje Diokles, sucha najpierw wykadw swego rodaka Heraklidesa [z Pontu], nastpnie Aleksinosa i Menedemosa, na koniec Zenona. Zrazu rozmiowa si we wszelkiego rodzaju literaturze i prbowa rnego rodzaju wierszy; nastpnie przywiza si do Aratosa i naladowa go. Po zerwaniu z Zenonem przystpi do cyrenaikw, odwiedza otwarcie domy publiczne i publicznie zaspokaja swe dze. Przeywszy okoo osiemdziesiciu la zamorzy si godem. Przypisuje mu si nastpujce dziea: O niewzruszonoci (2 ks.) O wiczeniu (2 ks.)
1

Por. wyej VII 37.

441

O rozkoszy (4 ks.) O bogactwie, wdziku i zemcie O wspyciu z ludmi O szczciu O dawnych krlach O rzeczach godnych pochway O obyczajach barbarzycw. To s stoicy, ktrzy si rnili w pogldach od doktryny swej szkoy. Nastpc Zenona by Kleantes, o ktrym teraz bdzie mowa.

Rozdzia pity

Kleantes
331232 p- n. e.

Kleantes, syn Faniasa, urodzi si w Assos [w Troadzie]. By naprzd piciarzem, jak mwi Antystenes w Sukcesjach filozofw. Po przybyciu do Aten z czterema drachmami w sakiewce, jak wie gosi, powici si nauce u Zenona. Gorliwie pracowa nad filozofi i trwa przy jej zasadach. Sawiono go za pilno w pracy. Bdc ubogim chtnie ima si pracy najemnej. W nocy wic pompowa wod w ogrodach, a za dnia wiczy si w nauce. Dlatego otrzyma przezwisko Woziwoda (). Opowiadaj, e raz nawet zosta wezwany przed sd, aby wyjani, jak moe tak dobrze wyglda przy tak ndznych zasobach; zosta jednak uniewinniony, gdy zoy wiadectwo ogrodnika, e u niego pracuje, pompujc wod, i wiadectwo przekupki sprzedajcej jczmie, u ktrej ten jczmie tuk. Peni uznania sdziowie na Areo-

442

pagu uchwalili, aby mu da dziesi min ale Zenon nie pozwoli mu ich przyj. [Krl] Antigonos ofiarowa mu podobno trzy tysice drachm. Opowiadaj, e gdy Kleantes prowadzi raz efebw na jakie widowisko, wiatr odchyli jego okrycie i okazao si, e nie ma chitona; wwczas Ateczycy, peni podziwu [dla jego atletycznej budowy], uczcili go ofiarowujc mu delikatnie tkan bielizn, jak podaje Demetrios z Magnezji w Pisarzach o tym samym imieniu. Z tych wanie wzgldw by przedmiotem podziwu. Podaj, e gdy Antigonos, ktry by jego uczniem, zapyta go, dlaczego podlewa ogrd, Kleantes odpowiedzia: Czy tylko podlewam? Czy take nie kopi? I czy nie robi tego wszystkiego z mioci do filozofii?" wiczy go w takim postpowaniu Zenon, ktry kaza mu z kadej otrzymanej zapaty dawa sobie jednego obola jako danin1. Otrzymane w ten sposb pienidze Zenon przeznaczy kiedy na ugoszczenie przyjaci mwic: Kleantes mgby wyywi jeszcze jednego Kleantesa, gdyby chcia, inni za, ktrzy maj si z czego utrzyma, szukaj wsparcia osb trzecich, chocia marne robi postpy w filozofii". Odtd nazywano Kleantesa drugim Heraklesem. Kleantes by bardzo pracowity, ale bez wrodzonych zdolnoci i bardzo powolny. Dlatego te Timon tak o nim powiedzia:
C to za baran, co mw przebiega szeregi? Gupiec z Assos, z zamiowania wierszokleta, kadub lkliwy2. Wedle prawa attyckiego niewolnik, ktry wykonywa jak prace nie u swego pana, by obowizany oddawa temu cz zarobionych pienidzy. Zenon mia stosowa to prawo do swoich uczniw. 2 W oryginale gra sw: (brya, kadub) (bez odwagi, trwoliwy).
1

443

Wymiewany przez wspuczniw znosi ich drwiny, a gdy sysza, e nazywaj go osem, powiedzia, e on jeden, moe dwiga jarzmo Zenona. Gdy za zarzucano mu brak odwagi, odpowiada: Ale te dziki temu mniej bdz". Przekadajc swj tryb ycia nad egzystencj bogaczy mawia: Oni w pik graj, ja kopic tward ziemi czyni j urodzajn". Czsto sam sobie przygania; syszc to Ariston zapyta go: Komu przyganiasz?", na co Kleantes odpowiedzia ze miechem: Starcowi przyganiam, ktry ma siwy wos, ale nie ma rozumu". Gdy kto zarzuca Arkesilaosowi, e nie uczy o obowizkach, powiedzia: Daj spokj, nie ga go, bo cho depce obowizki w sowach, spenia je w czynach". Gdy za Arkesilaos wtrci na to: Nie chc pochlebstwa", Kleantes odpowiedzia: Rzeczywicie ci schlebiam twierdzc, e co innego mwisz, a co innego robisz". Czowiekowi, ktry pyta, do czego powinien wdroy syna, odpowiedzia: Do tego, o czym mwi Elektra:
Milcz, milcz, lad zostawiaj jak najmniejszy1.

Gdy pewien Lacedemoczyk powiedzia, rzecz dobra, ucieszy si i powiedzia:

Wida, e z dobrej krwi, dziecko kochane2.

trud

to

Hekaton opowiada w Chrejach, e pikny modzieniec zapyta Kleantesa: Kto uderzy si w odek, ten odkuje, kto wic uderzy si w biodra ten biodruje?" Na co Kleantes odpowiedzia: To biodrowanie zachowaj, moje dziecko, dla siebie; bo analogicznie utworzone wyrazy nie zawsze oznaczaj analogiczne
1 2

Eurypides, Elektra. 140. Odyseja IV 6II.

444

pojcia". Rozmawiajc kiedy z modym czowiekiem, zapyta go, czy widzi, a gdy zapytany da odpowied twierdzc, Kleantes odpar: Jak to si dzieje, e ja nie widz tego, e ty to widzisz?" Gdy poeta Sositeos powiedzia w teatrze w obecnoci Kleantesa
Pdzeni przez gupot Kleantesa jak woy,

a Kleantes nie zareagowa, suchacze podziwiajc jego zachowanie nagrodzili go oklaskami, a Sositeosa wyrzucili z teatru. Kiedy za Sositeos przeprosi go potem za zniewag, Kleantes owiadczy, e byoby niewaciwe, gdyby on gniewa si z powodu przypadkowej obrazy, jeli Dionizos i Herakles nie gniewaj si na poetw, ktrzy ich omieszajl. Mawia, e perypatetycy s podobni do lir, ktre wydaj pikne dwiki, ale same siebie nie sysz. Opowiadaj, e gdy Kleantes zgodnie z nauk Zenona gosi, i z wygldu czowieka mona pozna jego obyczaje, jacy modzi artownisie przyprowadzili do niego rozpustnika robicego wraenie czowieka spracowanego i prosili, aby orzek, jakie ma obyczaje. Kleantes wprawiony przez chwil w zakopotanie kaza przybyszowi odej, po czym powiedzia: Mam go. To czowiek zniewieciay". Do samotnika, ktry mia zwyczaj mwi sam do siebie, powiedzia: Nie jest zy czowiek, z ktrym rozmawiasz". Gdy mu kto wytyka sdziwy wiek, powiedzia: Totg ja chc ju odej, poniewa jednak czuj si zupenie zdrw, mog pisa i czyta, wic jeszcze zostaj". Opowiadaj, e gdy nie mia pienidzy, aby kupi papirusu, zapisywa na muszlach ostryg i kociach woowych to, co sysza na wykadach Zenona. Taki by Kleantes i mimo e nie brako innych
1

Dionizos i Herakles byli omieszeni w abach Arystofanesa.

445

godnych uczniw Zenona, on wanie obj po nim szko. Zostawi nastpujce przepikne pisma: O czasie O filozofii przytody Zenona (2 ks.) Komentarze do Heraklita (4 ks.) O spostrzeeniu O sztuce Przeciw Demokrytowi Przeciw Arystarchowi 1 Przeciw Herillosowi O popdach (2 ks.) Staroytnoci O bogach O Gigantach O maestwie O poecie O obowizkach (3 ks.) O dobrej radzie O wdziku Zachta do filozofii O cnotach O wrodzonych zdolnociach O Gorgipposie O zazdroci O mioci O wolnoci Sztuka kochania O czci
Bya to zapewne polemika z heliocentryczn teori Arystarcha z Samos, matematyka i astronoma aleksandryjskiego. Stoicy byli nanamitnymi obrocami geocentryzmu, a Kleantes oskara Arystarcha o bezbono.
1

446

O sawie Polityk O radzie O prawach O sdzeniu O wychowaniu O rozumie (3 ks.) O celu O piknie O dziaaniu O wiedzy O krlestwie O przyjani O uczcie O tym, e cnota jest jedna i ta sama u mczyzn i kobiet O stosowaniu sofizmatw przez mdrca O potrzebach Diatryby (2 ks.) O rozkoszy O wasnociach O aporiach O dialektyce O tropach O orzeczeniach. Te pisma przypisuj Kleantesowi. Umar za w taki sposb. Mia wrzd na dzile. Z polecenia lekarzy przez dwa dni nic nie bra do ust. A gdy jego stan poprawi si do tego stopnia, e lekarze pozwolili mu przyjmowa zwyky pokarm, Kleantes odmwi; owiadczy, e odby ju swoj drog i nadal nie przyjmowa pokarmu, po czym ycie zakoczy. y osiemdziesit lat, a sucha wykadw Zenona przez lat dziewitnacie.

447

Uoylimy dla niego taki wiersz:

Wielbi Kleantesa, lecz jeszcze wicej Hades, ktry widzc go starcem ju duej nie zwleka, lecz da mu wrd zmarych odpoczynek, jemu, co za ycia tak dugo musia nosi wod.

Rozdzia szsty

Sfairos
ok. r. 220 p. n. e.

Jak wyej wspomnielimy, Sfairos z Bosforu po mierci Zenona sucha take wykadw Kleantesa. Osignwszy dostateczny postp w naukach, uda si do Aleksandrii do Ptolemeusza Filopatora. Kiedy rozprawiano pewnego razu o tym, czy mdrcowi moe si wydawa co, co okae si bdne, i gdy sfairos temu zaprzeczy, krl, chcc go przekona, kaza przynie wykonane z wosku owoce granatu1. Sfairos da si wprowadzi w bd i wzi je za prawdziwe owoce. Wtedy krl zawoa: Sfairos uleg bdnemu mniemaniu". Ale Sfairos znalaz trafn odpowied: owiadczy, e nie mwi bynajmniej, i s to owoce granatu, ale e robiy wraenie owocw granatu, a wielka jest rnica midzy spostrzeeniem katelektycznym a prawdopodobnym. Mnezistratosowi, ktry oskara go, e powiedzia, i Ptolemeusz nie jest krlem, odpar, i nie mwi, jakoby Ptolemeusz nie by krlem, ale e Ptolemeusz, bdc takim, jaki jest, jest take krlem.
1

Por. wyej VII 162 (Mdrzec nigdy si nie myli")

448

Sfairos zostawi nastpujce pisma: O wiecie (2 ks.) O ywioach O nasieniu O przypadku O czstkach najmniejszych O atomach i podobiznach O narzdach zmysowych O Heraklicie (5 ks. diatryb) O naleytym uporzdkowaniu zasad etyk O obowizkach O popdzie O namitnociach (2 ks.) O krlestwie O ustroju politycznym Sparty O Likurgu i o Sokratesie (3 ks.) O prawach O wrbiarstwie Dialogi o mioci O filozoficznej szkole eretrejskiej O rzeczach podobnych O definicjach O sprawnoci O sprzecznociach (3 ks.) O rozumie O bogactwie O sawie O mierci Sztuka dialektyczna (2 ks.) O orzeczeniach O wieloznacznoci Listy.

449

Rozdzia sidmy

Chryzyp
ok. 27720: p. n. e.

Chryzyp, syn Apolloniosa, urodzony w Soloi (lub w Tarsie, jak pisze Aleksander w Sukcesjach filozofw), by uczniem Kleantesa. Zrazu by biegaczem na Dugim Stadionie, potem sucha wykadw Zenona i Kleantesa, jak mwi Diokles i wikszo pisarzy. Ale jeszcze za ycia Kleantesa rozsta si z nim i sta si nieprzecitnym filozofem. By to mczyzna przystojny i bardzo uzdolniony we wszelkich dziedzinach; w pogldach Chryzyp nie zgadza si ani z Zenonem, ani z Kleantesem; mawia, e potrzebuje tylko znajomoci zasad, dowody sam sobie znajdzie. Przykro mu byo, gdy si nie zgadza z Kleantesem, tak e czsto powtarza:
Z urodzenia szczliwy ze mnie czowiek: tylko Kleantes zakca mi szczcie1.

By tak znakomitym dialektykiem, e bardzo wielu ludzi wierzyo, i gdyby bogowie posugiwali si dialektyk, byaby to na pewno dialektyka Chryzypa. Ale przy wielkim bogactwie myli nie przywizywa wagi do formy wykadu. Pracowitoci przewysza wszystkich filozofw, czego dowodzi liczba jego pism przeszo siedemset pi. Ta obfito twrczoci wynika rwnie std, e czsto pisa kilka razy o tym samym, e zapisywa wszystko, co mu si nawino na myl, e t sam rzecz ogasza te w wersji poprawionej i wreszcie e cytowa innych autorw dla
1

Parodia ww 540541 z Orestesa Eurypidesa.

450

potwierdzenia swoich myli; w jednym z pism przytoczy niemal ca Eurypidesow Mede, tak e kto, kto mia w rkach t ksik, na pytanie, co trzyma odpowiedzia: Mede Chryzypa". Rwnie Apol1 lodor z Aten chcc w swoim Zbiorze doktryn wykaza, e pisma Epikura, cakowicie oryginalne i wolne od cytatw, s tysic razy wicej warte od dzie Chryzypa, mwi dosownie: Gdyby z ksig Chryzypa usun obce cytaty, zostayby czyste karty". Tak mwi Apollodor. Stara suca Chryzypa opowiadaa, jak podaje Diokles, e Chryzyp pisa dziennie piset wierszy. Hekaton za twierdzi, e Chryzyp powici si filozofii, gdy ojcowizna jego zostaa skonfiskowana na rzecz skarbu krlewskiego. Mia posta drobn, jak to wida z jego posgu w Kerameiku, prawie cakowicie zasonitego przez stojcy obok posg konia. Dlatego Karneades nazywa go Kryzypem2. Gdy zarzucano mu, e wraz z licznymi suchaczami nie uczszcza na wykady Aristona, odpowiedzia: Gdybym szed z wikszoci, nie zostabym filozofem". Do dialektyka, ktry zwalcza Kleantesa i podsuwa mu sofistyczne zagadnienia, powiedzia: Przesta odciga starego czowieka od spraw waniejszych, ale nam modym te rzeczy przedkadaj". Pewnego razu czowiekowi, ktry, gdy rozmawia z nim sam na sam, mwi spokojnie, ale na widok zbliajcego si tumu przeszed na ton ktliwy, Chryzyp powiedzia:
Nie jest to Apollodor chronograf (te z Aten), lecz Apollodor epikurejczyk. 2 W oryginale gra sw: (Chryzyp, etymologicznie: Majcy zotego konia) (za konia schowany).
1

451

Ach, bracie! Twj wzrok staje si dziki. Popade teraz w zo", a przed chwil bye rozumny 1.

Gdy wypi wicej wina, zachowywa si spokojnie i tylko nogami rusza, tak e jego suca mwia: U Chryzypa tylko nogi s pijane". By tak zarozumiay, e gdy si go kto zapyta: Komu mam powierzy syna?", odpowiedzia: Mnie. Bo gdybym wiedzia, e jest kto, kto mnie przewysza wiedz, to bym sani u niego studiowa filozofi". Dlatego mwiono, e do niego odnosz si sowa poety:
On jeden jest mdry, tamci snuj si wok niego jak cienie 2.

Mwiono te:
Gdyby nie byo Chryzypa, nie byoby Stoi.

Na koniec jednak tak podaje Sotion w smej ksidze [Sukcesji] przyczy si do Arkesilaosa i Lakydesa i wsppracowa z nimi w Akademii3 i to byo przyczyn, e pisa ju to przeciw Akademii, ju to w jej obronie, a w zagadnieniach wielkoci i iloci posugiwa si take argumentami akademikw. Hermippos podaje, e gdy Chryzyp wykada w Odeonie, uczniowie zaprosili go na uroczystoci ofiarne; wypiwszy niemieszane sodkie wino, dozna zawrotu gowy i po piciu dniach odszed z tego wiata. y lat siedemdziesit trzy i zmar w czasie sto czterdziestej trzeciej Olimpiady [208205 p. n. e.], jak mwi Apollodor w Kronice.
1 2

Eurypides, Orestes 24748. Odyseja X 495. 3 Bya to Akademia rednia, reprezentujca sceptycyzm.

452

Uoylimy bliwy:

dla

niego

nastpujcy

wierszyk

arto-

Zasab napiwszy si napoju Bachusa Chryzyp i o nic ju nie dba, Ani o Sto, ani o ojczyzn, ani o siebie samego, lecz odszed do domu Hadesa.

Niektrzy za mwi, e umar od ataku miechu. Gdy bowiem osio mu zjad figi, kaza sucej, aby daa osu popi niemieszanego wina, i tak go to rozmieszyo, e ze miechu umar. Jak si zdaje, by dumny i gardzi innymi. Chocia napisa tyle dzie, adnego nie dedykowa jakiemu krlowi. Wystarczaa mu jedna stara suca, jak mwi Demetrios w Pisarzach o tym samym imieniu. Gdy za Ptolemeusz napisa do Kleantesa, eby albo sam przyby do niego, albo przysa mu kogo z uczniw, Sfairos pojecha, a Chryzyp odmwi. Sprowadzi do siebie synw swojej siostry, Aristokreona i Filokratesa, i wychowywa ich. On pierwszy odway si, jak powiadcza wyej wymieniony Demetrios, wykada w Liceum na wolnym powietrzu. By jeszcze inny Chryzyp, lekarz z Knidos, ktremu wiele zawdzicza Erasistratos, ktry sam o tym mwi. A take syn poprzedniego, lekarz Ptolemeusza, ktry, niesusznie oskarony, zosta skazany na wygnanie i chost. I jeszcze jeden Chryzyp, ucze Erasistratosa, autor dziea O rolnictwie. Chryzyp filozof stosowa take takie rozumowania: Ten, kto zdradza niewtajemniczonym tajemnice misteriw, jest bezbony. Hierofanta zdradza tajemnice misteriw niewtajemniczonym. Zatem hierofanta jest bezbony". Albo: Czego nie ma w miecie, tego nie ma i w domu. W miecie nie ma studni. Zatem nie ma

453

studni w domu". Albo: Istnieje gdzie jaka gowa. Tej gowy ty nie masz. Jeeli wic jest jaka gowa, ktrej ty nie masz, to ty nie masz gowy". Albo: Jeeli kto jest w Megarze, to nie jest w Atenach. Czowiek jest w Megarze. Nie ma wic czowieka w Atenach". Alba: Jeeli co mwisz, to, co mwisz, przechodzi przez twoje usta. Mwisz: wz. Zatem wz przechodzi przez twoje usta". Albo: Czego nie straci, to masz. Rogw nie stracie. Zatem masz rogi". Niektrzy przypisuj to ostatnie rozumowanie Eubulidesowi1. Niektrzy zarzucaj Chryzypowi, e wiele rzeczy napisa brzydkich i nieprzyzwoitych. W dziele O staroytnych filozofach przyrody wypisuje, w blisko szeciuset wierszach takie rzeczy o Herze i Zeusie, jakich by nikt nie powtrzy, aby nie skala swoich ust. Nie ma nic bardziej bezwstydnego od tej zmylonej historii, ktr mona by ostatecznie uzna z przyrodniczego stanowiska, ale ktra pasuje raczej do domw rozpusty ni do bogw. Nie wspominaj o tej historii pisarze, ktrzy robili wykazy tytuw i streszczenia starych ksiek, bo ani Polemon, ani Hypsikrates, ani nawet Antigonos [z Karystos] o tym nie mwi, a zatem jest ona wymysem Chryzypa. W pimie O ustroju politycznym zezwala na cielesne obcowanie crek i synw i powtarza to samo w dziele O rzeczach, ktre same dla siebie nie s podanej zaraz na samym pocztku. W ksidze trzeciej O sprawiedliwoci w blisko tysicu wierszach dowodzi, e wolno zjada ciao zmarych. W drugiej za ksidze O yciu i rodkach do ycia zastanawiajc si nad tym, czy mdrzec powinien si stara, by zarobi
Jest to wspomniany ju kilkakrotnie sofizmat zwany Rogatym lub Rogaczem, zapewne susznie przypisywany Eubulidesowi.
1

454

na utrzymanie, tak pisze: Dlaczego miaby si stara? Jeeli tylko po to, eby y, to powiemy, e ycie jest rzecz moralnie obojtn. Jeeli dla rozkoszy, to i ona jest obojtna. Jeeli za dla cnoty, to ona sama wystarcza do szczliwoci. miechu warte s te takie sposoby zdobywania rodkw do ycia, jak np. dary krlewskie, bo paci si za nie zalenoci, jak dary przyjaci, bo przyja staje si wtedy rzecz kupion, jak nagrody otrzymywane za mdro, bo mdro staje si wtedy najemna". Takie rozumowania zarzuca si Chryzypowi. Poniewa jednak pisma jego ciesz si powszechnym uznaniem, uwaaem za wskazane umieci tu ich wykaz uoony tematycznie. A wic: I. Pisma logiczne Tezy logiczne Badania filozoficzne Dialektyczne definicje, do Metrodora (6 ks.) O terminach dialektycznych, do Zenona (I ks.) Sztuka dialektyczna, do Aristagorasa (I ks.) Prawdopodobiestwo sdw hipotetycznych, do Dioskuridesa (4 ks.) II. Pisma logiczne dotyczce przedmiotw Seria pierwsza O zdaniach (I ks.) O zdaniach nieprostych (Iks.) O konjunkcji, do Atenadesa (2 ks.) O zdaniach przeczcych, do Aristagorasa (3 ks.) O zdaniach twierdzcych (I ks.) O zdaniach wyraajcych brak, do Tearosa (I ks.)

455

O zdaniach nieokrelonych, do Diona (3 ks.) O zrnicowaniu zda nieokrelonych (4 ks.) O zdaniach czasowych (2 ks.) O zdaniach w czasie przeszym (2 ks.) Seria druga O prawdziwej dysjunkcji, do Gorgippidesa (I ks.) O prawdziwej implikacji, do Gorgippidesa (4 ks.) O wyborze spomidzy alternatyw, do Gorgippidesa (I ks.) Dodatek do nauki o konsekwencjach (I ks.) O wniosku z trzech wyrazw, do Gorgippidesa (I ks.) O moliwoci, do Kleitosa (4 ks.) O znaczeniach, do Filona(I ks.) O faszu (I ks.) Seria trzecia O trybach rozkazujcych (2 ks.) O zapytaniach (2 ks.) O badaniach (4 ks.) Przegld pyta i bada(I ks.) Przegld pyta (2 ks.) O dociekaniu (2 ks.) O odpowiedzi (4 ks.) Seria czwarta O orzeczeniach, do Metrodora (10 ks.) O przypadkach prostych i zalenych, do Filarchosa (I ks.) Osylogizmach hipotetycznych, do Apollonidesa (I ks.) O orzeczeniach, do Pazylosa (I ks.) Seria pita O piciu przypadkach (I ks.)

456

O okreleniach wypowiedzi na podstawie przedmiotu (I ks.) O modyfikacji znacze, do Stezagorasa (2 ks.) O imionach wasnych (2 ks.) III. Pisma logiczne dotyczce wyrae i zoonych z nich zda: Seria pierwsza O wyraeniach pojedynczych i zoonych (6 ks.) O sowach, do Sosigenesa i Aleksandra (5 ks.) O anomaliach w wyraaniu si, przeciw Dionowi (4 ks.) O sorytach stosowanych w mowie (3 ks.) O bdach mowy (I ks.) O solecyzmach, do Dionizjosa (I ks.) Wyraenia naruszajce zwyczaj jzykowy (I ks.) O powiedzeniu, do Dionizjosa (I ks.) Seria druga O elementach mowy i o stwach wypowiedzianych (5 ks.) O skadni zda (5 ks.) O skadni i elementach zda, do Filipa (3 ks.) O elementach mowy, do Nikiasa (I ks.) O przyimkach (I ks.) Seria trzecia Przeciw tym, ktrzy odrzucaj podzia (2 ks.) O dwuznacznoci, do Apollasa (4 ks.) O dwuznacznoci zwrotnej (I ks.) O cznej dwuznacznoci zwrotnej (2 ks.) Przeciw dzieu Pantoidesa o wieloznacznociach ( 2 ks.) O wprowadzeniu do wieloznacznoci (5 ks.) Skrt dziea o wieloznacznoci (I ks.) Implikacje jako wprowadzenia do wieloznacznoci (2 ks.)

457

IV. Pisma logiczne dotyczce sylogizmw i trybw. Seria pierwsza Podrcznik argumentw i trybw, do Dioskuridesa (5 ks.) O sylogizmach (3 ks.) O konstrukcji trybw, do Stezagorasa (2 ks.) Porwnanie trybw (I ks.) O przeciwstawiajcych si sobie i warunkowych sylogizmach(I ks.) Do Agatona, czyli o problemach pokrewnych (I ks.) O zagadnieniu, kiedy przestanki s zdolne da wniosek przy pomocy jednej lub kilku przesanek(I ks.) O wnioskach, do Aristagorasa (I ks.) O tym, e jeden sylogizm moe by uloony w rozmaitych trybach (I ks.) Przeciw odparciu twierdzenia, e to samo zdanie da si, przedstawi w sylogistycznej i niesylogistycznej formie (2 ks.) Odpowied na zarzuty przeciwko sylogistycznym analizom (3 ks.) Przeciw pismu Filona o trybach, przeciw Timokratesowi (I ks.) Zebrane pisma logiczne, przeciw Timokratesowi i Filomatesowi odnonie do sylogizmw i trybw (I ks.) Seria druga O zdaniach wnioskujcych, do Zenona z Tarsu (I ks.) O pierwszych i niedowodliwych sylogizmach, do Zenona (I ks.) O analizie sylogizmw(I ks.) O sylogizmach za obszernych, do Pazylosa (I ks.) O zasadach sylogizmw (I ks.) O sylogizmach wprowadzajcych, do Zenona(I ks.)

458

O trybach wprowadzajcych, do Zenn (3 ks.) O sylogizmach wedug faszywej figury (5 ks.) Sylogizmy rozwizywane przy pomocy zda nie wymagajcych dowodu (I ks.) Badania dotyczce trybw, do Zenona i Filomatesa (zdaje si, e nadano temu bdny tytu) (I ks.) Seria trzecia O zdaniach odwrconych, do Atenadesa (I ks.) O zdaniach czciowo odwrconych (3 ks.) (pismo podrobione) Odpowied Ameiniasowi co do sylogizmw rozcznych (I ks.) Seria czwarta O hipotezach, do Meleagra (3 ks.) Sylogizmy hipotetyczne w odniesieniu do praw, do Meleagra (I ks.) Sylogizmy hipotetyczne wprowadzajce (2 ks.) Sylogizmy hipotetyczne zoone z teorematw (2 ks.) Rozwizania hipotetycznych sylogizmw Hedylosa (2 ks.) Rozwizania hipotetycznych sylogizmw Aleksandra (2 ks.) O wyjanieniach, do Laodamasa(I ks.) Seria pita O wprowadzeniu do Kamcy", do Aristokreona Argumenty typu Kamcy". Wprowadzenie(I ks.) O Kamcy", do Aristokreona (6 ks.) Seria szsta Przeciw tym, ktrzy sdz, e zdanie moe by faszywe i prawdziwe zarazem (I ks.)

459

Przeciw tym, ktrzy sdz, e za pomoc podziau sylogizm Kamca" si rozwie, do Aristokreona (2 ks.) Dowody na to, e nieskoczonego nie mona dzieli Replika na wymienione wyej zarzuty przeciwko dzieleniu nieskoczonego skierowane do Pazylosa Rozwizanie w stylu staroytnych, do Dioskuridesa O rozwizaniu sylogizmu Kamca", do Aristokreona (3 ks.) Rozwizania warunkowych sylogizmw Hedylosa, do Aristokreona i Apollasa Seria sidma Przeciw tym, ktrzy mwi, e Kamca" ma faszywe przesanki O przeczeniu, do Aristokreona (2 ks.) Przeczce sylogizmy suce do wicze logicznych (2 ks.) O dowodzie z maego przyrostu, do Stezagorasa (2 ks.) O dowodach posugujcych si zwykymi zaoeniami oraz dowodami milczcymi, do Onetora (2 ks.) O sofizmacie Zasonity", do Aristobulosa (2 ks.) O sofizmacie Ukryty", do Atenadesa Seria sma O sofizmacie Nikt", do Menekratesa (8 ks.) O wnioskach ze zda nieokrelonych i okrelonych, do Pazylosa (2 ks.) O sofizmacie Nikt", do Epikratesa Seria dziewita O sofizmatach, do Heraklidesa i Pollisa (2 ks.) O trudnociach dialektycznych, do Dioskuridesa (5 ks.) Przeciwko metodzie Arkesilaosa, do Sfairosa

460

Seria dziesita Przeciw zwyczajowi, do Metrodora (6 ks.) Przeciw zwyczajowi, do Gorgippidesa (6 ks.) V. Pisma z innych zakresw Pisma, ktre s poza powyszym podziaem na cztery grupy, w liczbie trzydziestu dziewiciu, dotycz odrbnych zagadnie logicznych nie wczonych do caoci omawianych problemw. Cao pism logicznych obejmuje trzysta jedenacie dzie. I. Pisma etyczne dotyczce klasyfikacji poj etycznych. Seria pierwsza Zarys etyki, do Teoporosa Tezy etyczne Prawdopodobne przestanki dla zasad etycznych, do Filomatesa (3 ks.) Definicje dobra, do Metrodora (2 ks.) Definicje za, do Metrodora (2 ks.) Definicje rzeczy porednich, do Metrodora (2 ks.) Definicje wedug rodzajw, do Metrodora (7 ks,) Definicje wedug innych gazi wiedzy, do Metrodora (2 ks.) Seria druga O rzeczach podobnych, do Aristoklesa (3 ks.) O definicjach, do Metrodora (7 ks.) Seria trzecia O niesusznych zarzutach podniesionych przeciw definicjom, do Laodamasa (7 ks.)

461

Prawdopodobiestwo pomoc dla definicji, do Dioskuridesa (7 ks.) O gatunkach i rodzajach, do Gorgippidesa (2 ks.) O podziaach O przeciwiestwach do Dionizjosa (2 ks.) Argumenty prawdopodobne wzgldem podziaw, gatunkw. rodzajw i przeciwiestw Seria czwarta W przedmiocie etymologii, do Dioklesa (7 ks.) Zagadnienia etymologiczne, do Dioklesa (4 ks.). Seria pita O przysowiach, do Zenodota (2 ks.) O poematach, do Filomatesa O tym, jak naley sucha poematw (2 ks.) Odpowied krytykom, na uytek Diodora 2. Pisma etyczne dotyczce wsplnych pogldw i opartych na nich nauk i cnt. Seria pierwsza Przeciw odnawianiu obrazw, do Timonaksa O tym, jak my o kadej rzeczy mylimy i mwimy O pojciach, do Laodamasa O domysach, do Pitonaksa (2 ks.) Dowody, e mdrzec nie ywi mniema O pojciach, o wiedzy i niewiedzy (4 ks.) O rozumie (2 ks.) O uywaniu rozumu, do Leptinesa (2 ks.) Seria druga O tym, e staroytni susznie dopuszczali dialektyk, wraz z dowodami, do Zenona (2 ks.)

462

O dialektyce, do Aristokreona (2 ks.) O zarzutach przeciw dialektykom (3 ks.) O retoryce, do Dioskuridesa (4 ks.) Seria trzecia O sprawnoci, do Kleona (3 ks.) O sztuce i braku sztuki, do Aristokreona (4 ks.) O rnicach wrd cnt, przeciw Diodorosowi (4 ks.) O tym, jakie s cnoty O cnotach, przeciw Pollisowi (2 ks.) 3. Pisma etyczne o rzeczach dobrych i zych. Seria pierwsza O piknie i rozkoszy, przeciw Aristokreonowi (10 ks.) Dowody, e rozkosz nie jest celem ostatecznym (4 ks.) Dowd, e rozkosz nie jest dobrem (4 ks.) O argumentach w sprawie ...l
Tutaj ksiga si urywa, w rkopisach brak zakoczenia, a wykaz dzie Chryzypa te nie jest kompletny (brak pism z filozofii przyrody, ktre nawet sam Diogenes Laertios w innych miejscach przytacza).
1

463

FILOZOFIA ITALSKA I FILOZOFOWIE NIEZRZESZENI

KSIGA SMA

Pitagoreizm. Empedokles

464

Rozdzia pierwszy

Pitagoras
ok. 582500 p. n. e

Po omwieniu filozofii joskiej, zapocztkowanej przez Talesa i jej najsawniejszych przedstawicieli, przejdziemy teraz do filozofii italskiej, ktr zapocztkowa Pitagoras, syn grawera Mnezarcha. Wedle Hermipposa pochodzi on z Samos, a wedle Aristoksenosa z jednej z wysp tyrreskich, zajtych przez Ateczykw po wypdzeniu Tyrreczykw1. Inni za podaj, e Pitagoras by synem Marmakosa, wnukiem Hippazosa, prawnukiem Eutyfrona, a praprawnukiem Kleonimosa, ktry przyby tam jako wygnaniec z Fliuntu. Ten Marmakos mieszka na Samos i dlatego Pitagorasa nazywaj Samijczykiem. Z Samos Pitagoras przenis si na Lesbos i tam przez swego stryja Zoilosa zosta polecony Ferekydesowi. Sporzdzi trzy srebrne puchary i zawiz je kademu z kapanw w Egipcie. Mia dwch braci, z ktrych starszy mia na imi Eunomos, a redni Tyrrenos. Mia take niewolnika Zamolksisa, ktremu, jak opowiada Herodot, Getowie skadaj ofiary, uwaajc go za Kronosa. Pitagoras,
T wysp moga by Lemnos. Tyrreczycy byli ludem pochodzenia lidyjskiego. Pniej osiedlili si w Italii, gdzie zostali nazwani Etruskami
1

465

jak ju bya o tym mowa, sucha wykadw Ferekydesa z Syros, a po jego mierci uda si na Samos i tam by uczniem starego ju wtedy Hermodamasa, potomka [poety] Kreofylosa. Jako czowiek mody i chciwy nauki, chcia pozna wszystkie greckie i barbarzyskie misteria i w tym celu opuci ojczyzn. By wic w Egipcie wanie wwczas, gdy Polikrates wysa do niego list polecajcy dla Amazisa. Nauczy si jzyka egipskiego, jak mwi Antyfon w dziele O mach przodujcych w cnocie; przebywa take wrd Chaldejczykw i Magw, po czym wraz z Epimenidesem wszed do groty Idajskiej1; w Egipcie zosta wtajemniczony w misteria i tam si nauczy tajemnic dotyczcych bogw. Nastpnie wrci na Samos, ale wobec tego, e rzdzi tam wwczas tyran Polikrates, uda si do Krotony i tam nada prawa italskim Grekom. Cieszy si tam powszechnym szacunkiem, on i jego uczniowie, ktrych byo okoo trzystu; pitagorejczycy tak doskonale rzdzili pastwem, e wprowadzony przez nich ustrj polityczny by prawdziwym rzdem najlepszych [czyli arystokracj]2. Heraklides z Pontu opowiada, e Pitagoras mwi o sobie, i by niegdy Aitalidesem, oraz e by uwaany za syna Hermesa. Hermes za powiedzia mu, e moe sobie wybra wszystko, czego pragnie, oprcz niemiertelnoci. Pitagoras poprosi wic, aby za ycia i po mierci zachowywa w pamici wszystko, co go kiedykolwiek spotkao. Za ycia pamita wszystko, a po mierci
W grocie Idajskiej na Krecie mia si wychowa pod opiek Korybantw may Zeus, przez matk ukryty przed ojcem Kronosem. 2 oznaczao pierwotnie rzd najlepszych"; por. wyej III 82 i przyp. 2.
1

466

nie straci take pamici. Nastpnie wcieli si w Euforbosa i w tej postaci zosta zraniony przez Menelaosa. Euforbos za mwi, e by poprzednio Aitalidesem i e otrzyma od Hermesa dar mwienia o wdrwce duszy, o tym, przez jakie roliny i jakie zwierzta przechodzia, czego doznaa w Hadesie i co inne dusze tam cierpiay. Gdy za umar jako Euforbos, dusza jego przesza w Hermotimosa, ktry chcc da dowd swej wiarygodnoci uda si do Branchid, wszed do wityni Apollina i rozpozna w tarczy, ktra tam wisiaa, votum ofiarowane przez Menelaosa (twierdzi bowiem, e Menelaos wracajc spod Troi ofiarowa tarcz Apollinowi). Tarcza ta bya ju cakiem zardzewiaa, zachowao si tylko obicie z koci soniowej. Gdy umar jako Hermotimos, urodzi si ponownie jako Pyrros, rybak z Delos, i jako taki pamita znowu wszystko: jak by najpierw Aitalidesem, potem Euforbosem, pniej Hermotimosem, a nastpnie Pyrrosem. Kiedy zy Pyrros umar, sta si Pitagorasem i pamita wszystkie powysze zdarzenia. Niektrzy pisarze twierdz ale chyba artem jedynie - e Pitagoras nie zostawi adnych pism. Ale fizyk Heraklit [z Efezu] mwi stanowczo: Pitagoras, syn Mnezarchosa, powici si badaniom bardziej ni ktokolwiek z ludzi, a ich wyniki zawar w swoich dzieach, bdcych dokumentem wielkiej mdroci i uczonoci, ale i lichej sztuki pisarskiej". A powiedzia to Heraklit dlatego, e na pocztku traktatu O naturze Pitagoras tak si wyrazi: Kln si na powietrze, ktrym oddycham, i na wod, ktr pij, e nie spotka si z nagan ten mj traktat". Pitagoras zostawi trzy dziea: O wychowaniu, O ustroju politycznym, O naturze. Inny utwr, ktry znany jest pod jego imieniem,

467

napisa pitagorejczyk Lyzis z Tarentu, ktry uciek do Teb i tam by nauczycielem Epaminondasa. Iieraklides, syn Sarapiona, mwi w swym Wycigu z Sotiona e Pitagoras napisa poemat O wszechwiecie oraz wity poemat1, ktry tak si zaczyna:
O modzi! W milczeniu i z czci przyjmujcie te moje sowa!

Wedle tego Heraklidesa Pitagoras napisa jeszcze trzeci rzecz pt. O duszy, czwart pt. O pobonoci pit pt. Helotales [nazwan od imienia ojca Epicharma z Kos], szst pt.Krotona i jeszcze inne. Traktat mistyczny jest wedle Heraklidesa dzieem Hippazosa, napisanym dla skompromitowania Pitagorasa. Take pisma Astona z Krotony przypisuje si niesusznie Pitagorasowi. Aristoksenos za mwi, e wikszo swych nauk z dziedziny etyki Pitagoras przej od kapanki delfickiej Temistoklei2. Ion z Chios twierdzi w Potrjnych zwycistwach 3, e Pitagoras niektre swoje utwory wyda pod imieniem Orfeusza. Przypisuj mu take Zwiady, dzieo, ktrego pocztek brzmi: Nie bd wobec nikogo bezwstydny". Sosikrates za w Sukcesjach filzofw mwi, e Pitagoras, gdy zapyta go Leon, tyran Fliuntu, kim jest, rzek w odpowiedzi, e jest filozofem4. Mwi, e ycie jest podobne do wita ludowego; jedni id na nie, eby wzi udzia w igrzyskach, inni eby handlowa, a jeszcze inni, i to najlepsi, jako widzowie; podobnie w yciu, jedni s niewolnikami
6 , poemat moralizatorski w heksametrach, zachowany pod imieniem Pitagorasa, powsta pniej, w III w. p. n. e. 2 Porfiriusz w ywocie Pitagorasa 41 mwi o kapance Aristoklei. 3 Potrjne zwycistwo () oznaczao zwycistwo zapanika, ktry swego rywala trzy razy pooy na opatki. 4 Por. wyej I 12.
1

468

sawy, inni wadzy, inni natomiast s filozofami i szukaj prawdy. Tak o tym mwi. W trzech wyej wspomnianych dzieach Pitagoras wykada podobno, co nastpuje. Zabrania ludziom modli si o co dla siebie, poniewa nikt nie wie, co moe mu naprawd przynie poytek. Opilstwo nazywa lapidarnie szkod () i potpia wszelki nadmiar, uczc, e nie naley w niczym przekracza miary: ani w piciu, ani w jedzeniu. O sprawach erotycznych mwi tak: Zmysowych rozkoszy naley zaywa w zimie, mniej na jesieni i na wiosn, zaywanie ich o kadej porze jest szkodliwe dla zdrowia". Gdy kto go zapyta: Kiedy naley uprawia mio?" odpowiedzia: Kiedy chcesz si osabi". Pitagoras dzieli ycie ludzkie w ten sposb: Dziecko przez lat dwadziecia, modzieniec () przez lat dwadziecia, mody czowiek () przez lat dwadziecia, starzec przez lat dwadziecia. Te stopnie wieku odpowiadaj porom roku, a wic dziecko to wiosna, modzieniec to lato, mody czowiek to jesie, starzec to zima". Przy czym modzieniec oznacza dla niego chopca, a mody czowiek mczyzn w wieku dojrzaym (). Jak podaje Timaios, Pitagoras twierdzi pierwszy, e midzy przyjacimi wszystko jest wsplne, a przyja to rwno. Tote uczniowie czyli razem swoje majtki. Przez pi lat zachowywali milczenie, suchali tylko wykadw Pitagorasa, ale go nie ogldali a do chwili, gdy si wykazali znajomoci jego nauki. Dopiero od tej pory przychodzili do jego domu i mogli go widzie. Jak podaje Hermippos w drugiej ksidze dziea O Pitagorasie, pitagorejczycy nie uywali trumien cyprysowych, poniewa z tego drzewa jest zrobione bero Zeusowe.

469

Mwi, e Pitagoras mia wspania postaw, tak e jego uczniowie przypuszczali, i jest Apollinem, ktry przyby z kraju Hiperborejczykw. Opowiadano, e gdy odsonite jego biodro, zajaniao zotem, a wedug wiadectwa wielu, przemwia do niego rzeka, przez ktr przechodzi. Timaios za podaje w dziesitej ksidze Historii, e kobiety nalece do szkoy Pitagorasa otrzymyway imiona bogi: nazyway si zalenie od wieku Kory, Nimfy a nastpnie Matki 1. Pitagoras doprowadzi take do doskonaoci geometri, ktrej pocztki odkry. Moiris, jak twierdzi Antikleides w drugiej ksidze dziea O Aleksandrze. Interesowa si szczeglnie arytmetycznym aspektem geometrii oraz odkry zasady monochordu2. Nie zaniedbywa nawet medycyny. Matematyk Apollodor mwi, e Pitagoras ofiarowa bogom hekatomb, gdy odkry, e w trjkcie prostoktnym suma kwadratw przyprostoktnych rwna si kwadratowi przeciwprostoktnej. Istnieje w zwizku z tym nastpujcy epigramat:
Gdy Pitagoras wynalaz swe synne kwadraty, zoy bogom wspania ofiar.

Podobno Pitagoras pierwszy skoni atletw do jedzenia misa, zachcajc do tego najpierw atlet Eurymenesa; mwi o tym Favorinus w pierwszej ksidze Pamitnikw. Przedtem ywili si suszonymi
Kor (dziewic) bya nazywana Persefona, Matk jej matka, Demeter. 2 Przyrzd sucy do ustalania praw drgania struny. Skada si z jednej struny (std nazwa) nacignitej na desce; jej dugo i naprenie mona dowolnie zmienia, osigajc tym samym rn wysoko tonu
1

470

figami, wieym serem i potrawami mcznymi, jak podaje ten sam Favorinus w Historiach rozmaitych. Inni twierdz jednak, e to inny, a nie nasz Pitagoras kaza odywia atletw w ten sposb, bo przecie nasz Pitagoras nie pozwala w ogle zabija zwierzt, wic nie mg pozwala na zjadanie misa zwierzt, ktre maj dusz tak sam jak czowiek. Ale by to pretekst. W rzeczywistoci zabraniajc spoywa cokolwiek, co ma dusz, przyzwyczaja ludzi do wstrzemiliwoci w jedzeniu; twierdzi, e najodpowiedniejsze s dla nich pokarmy, ktre si przygotowuje bez ognia; wreszcie poleca pi tylko czyst wod. Takie odywianie zapewnia zdrowie ciaa i bystro umysu. Skada ofiary jedynie Apollinowi yciodawcy na otarzu w Delos, znajdujcym si za Otarzem Rogowym, dlatego e ofiarowywano tam tylko pszenic, jczmie i ciasto, wszystko bez ognia i bez adnych zwierzt ofiarnych (jak mwi o tym Arystoteles w Ustroju politycznym Delos1). Mwi, e Pitagoras wypowiedzia pierwszy myl, i dusza musi przej cykl wciele, przechodzc w coraz inne istoty ywe. Wedle Aristoksenosa Muzyka on pierwszy wprowadzi w Grecji miary i wagi. Pierwszy stwierdzi pono, e gwiazda wieczorna i poranna s jedn i t sam gwiazd inni jednak odkrycie to przypisuj Parmenidesowi. Podziwiano go tak bardzo, e jego uczniw nazywano wieszczcymi gos boga; a take on sam w jednym ze swych utworw pisze, e po dwustu siedmiu latach pobytu w Hadesie wrci midzy ludzi. Dlatego uczniowie trwali przy nim,
Ze wszystkich 158 Ustrojw, jakie napisa Arystoteles, zachowa si tylko Ustrj polityczny Aten.
1

471

a na jego wykady przyjedali nawet cudzoziemcy, Lukanowie, Peuketowie, Messapiowie, Rzymianie1. A do czasu Filolaosa nauka Pitagorasa nie bya dostpna; dopiero Filolaos ogosi trzy jego sawne dziea, ktre Platon kaza dla siebie kupi za cen stu min. Na nocne wykady Pitagorasa schodzio si co najmniej szeciuset uczniw, a ci, ktrym udao si go zobaczy, pisali do przyjaci, e spotkao ich wielkie szczcie. Jak opowiada Favorinus w Historiach rozmaitych, mieszkacy Metapontu nazywali dom Pitagorasa wityni Demetry, a jego kruganek Siedzib Muz (Muzeum). Inni pitagorejczycy mawiali, e nie kada wypowied Pitagorasa przeznaczona bya dla wszystkich, jak mwi Aristoksenos w dziesitej ksidze Przepisw wychowania. Opowiada tam te, e kiedy kto zapyta pitagorejczyka Ksenofilosa, jak najlepiej wychowa syna, ten odpowiedzia: Bdzie dobrze wychowany, jeli stanie si obywatelem najlepiej rzdzonego pastwa". Pitagoras urobi wielu moralnie doskonaych mw w caej Italii, jak np. prawodawcw Zaleukosa i Charondasa. Umia te zawiera przyja i jeeli spotka kogo, kto przyswoi sobie jego zasady, natychmiast si zblia do niego i czyni go swoim przyjacielem. A oto maksymy Pitagorasa: Ognia mieczem nie porusza. Wagi nie przechyla. Na miarce zboa nie siedzie. Wasnego serca nie zjada. Ciaru nie dokada, ale raczej go ujmowa. oe mie zawsze zacielone. Podobizn boga nie zdobi palca. lad garnka zaciera w popiele. awki nie wyciera poLukania kraj w poudniowej Italii, Peuketowie mieszkacy Picenum (z portem Ankona). Messapia dawna nazwa Kalabrii.
1

472

chodni. Nie oddawa moczu zwracajc si ku socu. Nie chodzi utart drog. Zbyt chtnie nie podawa prawicy. Pod swoim dachem nie mie jaskek. Nie ywi ptakw drapienych. Nie oddawa moczu na ucite paznokcie i ucite wosy ani po nich nie depta. Ostrze miecza odwraca. Ten, kto wyjeda z kraju, niechaj si nie oglda za siebie. Maksymy te tak rozumia Pitagoras: Ognia mieczem nie porusza" znaczy nie wywoywa gniewu monych i nie obraa ich dumy. Wagi nie przechyla" znaczy susznoci i sprawiedliwoci nie ama. Na miarce zboa nie siedzie" znaczy jednakowo troszczy si i o dzi, i o jutro, bo miarka zboa oznacza wyywienie na jeden dzie. Sowami Wasnego serca nie zjada" chcia powiedzie, e nie naley si gry zmartwieniami i smutkami. Sowami Ten, kto wyjeda, niech si nie oglda za siebie" e ten, kto odchodzi od ycia, nie powinien za nim tskni i przywizywa si do ziemskich radoci. Naleaoby wymieni take inne, oprcz tych, maksymy Pitagorasa, ale nie moemy si duej nad tym zatrzymywa. Przede wszystkim zabrania je miso dwch gatunkw ryb: ryby morskiej zwanej erytinos i ryby o czarnym ogonie zwanej melanura, a take spoywa serca zwierzce i bb. Arystoteles za podaje, e zaleca take wstrzymywa si od jedzenia macicy wiskiej i ryby barweny. Sam za poprzestawa na miodzie, wosku pszczelim lub chlebie. Wina nie pi za dnia nigdy. Na obiad jada najczciej jarzyny surowe albo gotowane, potraw z morskich ryb natomiast unika. Nosi bia czyst szat, a ko przykrywa narzut z biaej weny, bo nie znano jeszcze wwczas lnianych wyrobw w tych okolicach. Nigdy nie widziano,

473

by publicznie si wyprnia lub oddawa rozkoszom zmysowym czy pijastwu. Zawsze daleki by zarwno od miechu i wszelkiej rozrywki, jak i od dowcipw i niemdrych plotek. W gniewie nigdy nie kara ani niewolnikw, ani wolnych domownikw. Nagan nazywa napraw. Wrbiarstwo uprawia jedynie na podstawie znakw i przepowiedni, nigdy za za pomoc ofiar palonych na ogniu, z wyjtkiem ofiary kadzida. Na ofiar nie skada nigdy istot ywych; jednake wedle innych poda skada w ofierze niektre zwierzta, jak koguta, koza mlecznego i tzw. ssce kol, nigdy za jagnicia. Aristoksenos natomiast twierdzi, e pozwala je wszelkie zwierzta ywe, z wyjtkiem wow pocigowych i baranw. Ten sam autor utrzymuje, o czym ju wspomnielimy wyej 1, e Pitagoras przej swoje pogldy od kapanki delfickiej Temistoklei. Hieronim podaje, e Pitagoras zstpi do Hadesu i widzia tam przywizan do spiowego supa i wyjc dusz Hezjoda, a take zawieszon na drzewie i oplecion wami dusz Homera. Obaj poeci zostali ukarani za to, co mwili o bogach. Widzia take mw ukaranych za to, e nie chcieli spenia obowizkw maeskich. Take i dla tej swej wiedzy cieszy si wielkim szacunkiem mieszkacw Krotony. Arystyp z Cyreny mwi w swej ksidze O filozofach przyrody, e imi Pitagoras zawdzicza temu, e gosi prawd nie gorzej ni Apollo Pytyjski 2. Wie gosi, e Pitagoras nakazywa swoim uczniom,
Por wyej VIII 8. Imi uwaa autor za zoenie z (Apollo Pytyjski) i (gosi, mwi).
2 1

474

aby wracajc do domu zadawali sobie nastpujce pytania: Jaki bd popeniem? Co zdziaaem? Jakiego obowizku zaniedbaem? Zakazywa skada ofiary krwawe, a pozwala si modli na klczkach tylko przed nie skalanym krwi otarzem. Zabrania przysiga na bogw: czowiek sam bowiem winien zasugiwa na wiar. Starcw naley czci, bo to, co jest wczeniejsze, jest bardziej godne szacunku, jak np. we wszechwiecie wschd przed zachodem, w yciu ludzkim pocztek przed kocem, w yciu wszelkich istot ywych urodzenie przed mierci. Bogw naley bardziej czci ni demonw, herosw bardziej ni ludzi, a wrd ludzi najwysz cze czowiek winien rodzicom. Naley tak wspy z ludmi, aby przyjaci nie czyni nieprzyjacimi, lecz przeciwnie, nieprzyjaci przyjacimi. Niczego nie naley uwaa za swoj wasno. Prawu naley pomaga, a z bezprawiem walczy. Rolin uprawnych nie niszczy ani nie uszkadza, tak samo zwierzt, ktre nie przynosz szkody ludziom. Wstydliwo i powcigliwo nie powinny by ani wymiewane, ani pogardzane. Naley unika nadmiernego spoywania misa. Podne naley przerywa i na nowo podejmowa. Pami wiczy. W gniewie nic nie mwi i nie czyni. Wszelkie wrby szanowa. piewa do wtru liry hymny na cze bogw, a ludziom szlachetnym okazywa wdziczno. Powstrzymywa si od jedzenia bobu, poniewa zawierajc w sobie wiele powietrza uczestniczy jak najbardziej w tchnieniu yciowym. Zreszt lepiej jest dla odka, jeli go nie przyjmuje, bo dziki temu we nie czowiek ma lekkie i spokojne myli.

475

Aleksander mwi w Sukcesjach filozofw, e znalaz w pismach pitagorejczykw takie jeszcze myli Pitagorasa: Pocztkiem wszechrzeczy jest jednostka, czyli monada (). monady powstaje nieograniczona dwjka', czyli dyada ( ), bdca naturalnym podoem dla jednostki, swojej przyczyny. Z monady i nieograniczonej dyady powstaj liczby, z liczb punkty (), z punktw linie (), z linii paszczyzny ( ), z paszczyzn bryy ( ), a z bry powstaj ciaa podpadajce pod zmysy ( ), ktrych czterema elementami () s: ogie, woda, ziemia i powietrze. Te elementy wymieniaj si i przechodz w siebie nawzajem, przy czym powstaje z nich wiat oywiony ( ), rozumny (), kulisty; w jego centrum znajduje si ziemia, ktra ma ksztat kuli i wszdzie jest zamieszkana. Istniej take antypody, dla ktrych gr jest to, co dla nas jest doem. W rwnej iloci () wystpuj w wiecie wiato i ciemno, ciepo i zimno, sucho i wilgo. Gdy przewag ma ciepo jest lato, gdy przewag ma zimno jest zima, gdy przewaa sucho, mamy wiosn, a gdy przewaa wilgo, mamy jesie. Gdy wszystko jest rwnomierne, mamy najpikniejsze pory roku. Kwitnca wiosna jest zdrow por roku, a pna jesie niezdrow, Podobnie jest z porami dnia: poranek orzewia, a wieczr osabia i dlatego jest mniej zdrowy. Powietrze okalajce ziemi jest nieruchome i niezdrowe, a wszystko, co si w nim znajduje, podlega mierci. Natomiast powietrze znajdujce si w najwyszych warstwach, ktre pozostaje w ustawicznym ruchu, jest czyste i zdrowe, a wszystko, co si w nim znajduje, jest niemiertelne, a wic boskie.

476

Soce, ksiyc i inne gwiazdy s bogami, bo przewaa w nich ciepo, ktre jest podstaw ycia. Ksiyc otrzymuje wiato od soca. Ludzie s spokrewnieni z bogami, poniewa czowiek uczestniczy w cieple. Dlatego te bg ma nad nami piecz i opatrzno. Przeznaczenie () jest przyczyn organizacji wszechwiata, zarwno caoci, jak i czci. Promie soneczny przechodzi przez eter zimny i gsty. Powietrze nazywaj wic eterem zimnym, morze za i wszelk wilgo gstym eterem. Promie soneczny przechodzi take w gb i dziki temu wszystko oywia. yje za wszystko, co uczestniczy w cieple. Dlatego roliny s rwnie istotami ywymi (). Ale nie wszystko, co yje, ma dusz. Dusza jest bowiem odpryskiem zarwno eteru ciepego, jak i zimnego, poniewa wspuczestniczy () take w eterze zimnym. Dusza jest czym innym ni ycie; jest niemiertelna, niemiertelne jest bowiem to, czego jest odpryskiem. Istoty ywe rodz si jedne z drugich, z nasienia. Nic natomiast nie moe si zrodzi z ziemi. Nasienie jest kropl mzgu, ktra ma w sobie ciep par. Ta para przeniesiona z mzgu do macicy tworzy limf, pyn wilgotny, i krew, z ktrych powstaj: miso, nerwy, koci, wosy i cae ciao; z pary za powstaje dusza i wraliwo zmysowa. Pierwsze uksztatowanie nastpuje w cigu dni czterdziestu, a wedle praw harmonii pd wychodzi na wiat najczciej w sidmym lub dziewitym, a najpniej w dziesitym miesicu. Ma on ju w sobie wszystkie prawa ycia (ot , ), ktrych powizanie odbywa si zgodnie z zasadami harmonii: wszystko dzieje si we waciwym czasie. Wszelkie postrzeganie, a w szczeglnoci wzrok, jest to pewnego rodzaju gorca para. I dlatego widzimy, jak wiadomo, poprzez

477

powietrze i poprzez wod. Ciepo stawia bowiem opr zimnu. Gdyby para w oczach bya zimna, rozproszyaby si w rwnie zimnym jak one powietrzu. A tymczasem si nie rozprasza. Dlatego Pitagoras nazywa oczy odrzwiami soca. W podobny sposb tumaczy such i inne zmysy. Dusza czowieka dzieli si na trzy czci: na umys (), rozum () i podliwo (). Umys i podliwo maj take inne istoty ywe, rozum za przysuguje tylko czowiekowi. Siedlisko duszy u czowieka rozciga si od serca do mzgu, cz znajdujca si w sercu jest dusz podliw, rozum za i umys mieszcz si w mzgu. Krople pynce z nich to postrzeenia. Rozum jest niemiertelny, wszystko inne miertelne. Dusza ywi si krwi. Stosunkami () duszy s tchnienia (). Dusza jest niewidzialna i niewidzialne s jej stosunki, tak jak niewidzialny jest eter. Wizami duszy s yy, arterie i nerwy. Ale gdy dusza si wzmocni, gdy osignie autonomi i spokj, wizami jej staj si rozumne sowa i czyny. Wyrwana z ywota ziemskiego bdzi w powietrzu, podobna do ciaa. Hermes jest wodarzem dusz i nazywa si Przewodnikiem, Odwiernym i Podziemnym dlatego, e z ziemi i z morza wyprowadza dusze, ktre opuciy ciaa; dusze czyste wiedzie do"najwyszych regionw, duszom za nieczystym nie pozwala zblia si do dusz czystych ani do innych dusz nieczystych, poniewa s one skute nierozerwalnymi ptami przez Erynie. Cae powietrze jest pene dusz, ktre si nazywaj demonami albo herosami. One to zsyaj ludziom sny i znaki przyszych chorb lub zdrowia, i to nie tylko ludziom, lecz take owieczkom i innym zwierztom domowym. Do nich odnosz si o czyszczenia, modlitwy

478

odegnujce nieszczcia i wrby, tumaczenie znakw i tym podobne zabiegi. Najwaniejsze jest dla czowieka uczy Pitagoras czy umie nakoni dusz do dobrego, czy do zego. Szczliwy jest ten, komu przypadnie w udziale dusza dobra; jeeli nie jest dobra, nigdy nie osignie spokoju, rwnowagi i staroci. To, co sprawiedliwe, ma si przysigi i dlatego Zeus nazywa si Zeusem Przysinym ( ). Cnota jest harmoni, podobnie jak zdrowie, wszelkie dobro i bg. Dlatego wszechwiat oparty jest na harmonii. Przyja polega na harmonii i rwnoci. Cze naley oddawa bogom i herosom, nie jednakow wszake, bo bogw naley czci o kadej porze dnia gorc modlitw, w biaych szatach i po dokonaniu oczyszczenia, herosw za jedynie od poudnia poczwszy. Czysto uzyskuje si przez oczyszczenie, obmycie i pokropienie oraz powstrzymywanie si od jedzenia misa zabijanych zwierzt, ryby morskiej zwanej erytinos oraz ryby o czarnym ogonie zwanej melanura, jaj, zwierzt jajorodnych, bobu i innych zakazanych rzeczy, wyznaczonych przez kapanw kierujcych obrzdkami mistycznymi w wityniach. W dziele O pitagorejczykach1 Arystoteles mwi, e Pitagoras poleca wstrzymywa si od jedzenia bobu albo dlatego, e bb przypomina z wygldu czci wstydliwe ciaa czy te bramy Hadesu, albo e jest sam nieurodzajny, albo e niszczeje, albo e jest podobny do natury wszechwiata, albo e sta si symbolem oligarchii, uywa si go bowiem przy losowaniu urzdw 2. Okruchw, ktre spady, nie naDzieo to zagino. Tumaczenie niezbyt zrozumiae, poniewa bobu uywano przy wyborach urzdnikw take w pastwach demokratycznych.
2 1

479

ley podnosi albo dlatego, eby nie przyzwyczaja si za duo je, albo e oznacza to czyj mier. Arystofanes w Herosach1 mwi, e to, co spadnie ze stou, naley do herosw.
Nie spoywaj tego, co spadnie ze stou.

Biaego koguta nie naley spoywa, bo jest powicony Miesicowi i jest symbolem bagalnika, a by bagalnikiem naley do rzeczy dobrych. Miesicowi za jest powicony dlatego, e wskazuje godziny. Ponadto biel reprezentuje dobro, tak jak czer zo. Nie naley rwnie spoywa ryb, ktre s powicone bogom. Nie godzi si bowiem podawa tego samego bogom i ludziom, tak samo jak ludziom wolnym i niewolnikom. Chleba nie naley ama, poniewa niegdy przyjaciele schodzili si do jednego chleba, jak to czyni do dzi dnia barbarzycy, ani go nie dzieli, poniewa ma czy. Inni za uwaaj, e ten zakaz wie si z sdem w podziemiu, jeszcze inni z tym, e amanie miao odbiera odwag w walce, inni wreszcie z tym, e dzielenie jest pocztkiem wszechwiata. Pitagoras mwi, e najpikniejsz e wszystkich bry jest kula, a ze wszystkich paszczyzn najpikniejsze jest koo. Staro jest podobna do kurczenia si, tak jak modo do ronicia. Zdrowie oznacza zachowanie wygldu, choroba jego psucie si. Pitagoras poleca podawa sl do stou dla przypomnienia, czym jest sprawiedliwo, sl bowiem chroni to, do czego siej dodaje, a powstaje z tego, co najczystsze: ze soca i morza. Takie s pogldy, ktre Aleksander mia znale
1

Komedia zaginiona.

480

w Pamitnikach pitagorejskich; dalsze informacje pochodz od Arystotelesa. Szlachetnych pogldw Pitagorasa nie pozostawi w spokoju Timon, nie bez uszczypliwoci piszc w Szydach:
Pitagoras, czarodziej skonny ludzi chwyta sztuk magiczn, rozmwca czcigodny.

e Pitagoras w rnych czasach stawa si kim innym, powiadcza Ksenofanes w elegii, ktrej pocztek brzmi:
Teraz inne powiem sowa, inn wska drog.

O Pitagorasie za mwi tak:

Idc ulic, jak mwi, litowa si Pitagoras nad bitym bezlitonie psem i przemwi w te sowa: Przesta go bi! Przyjaciela dusze rozpoznaem w jego skowycie!

Tak podaje Ksenofanes. Wymiewa Pitagorasa Kratinos w Pitagorejce, a w Tarentyjczykach powiada:

Taki maj zwyczaj: gdy dostan w swe rce adepta jeszcze zupenie nie wtajemniczonego, poddaj go prbie, siy umysu mu mc za pomoc antytez, definicji, rwna, dygresji i wielkoci, do utraty rozumu.

Mnezimachos za mwi w Alkmajonie:

Po pitagorejsku sk|'b3adamy ofiary Zawiemu1 nie jedzc niczego, co yo.

(krzywy, nieprosty, przenonie: zawiy) epitet przydawany Apollinowi z powodu zawioci jego wyroczni.

481

I Aristofon w Pitagorycie:
A. Wic mwi schodzc w gbokie podziemia, e widzia tam wszystkich i e zaiste. wielce si rni od innych zmarych pitagorejczycy, tylko oni z Plutonem obiaduj dla swej pobonoci. B. Marny to chyba bg, o ktrym mwisz, jeli przestaje z takimi brudasami.

I tame:
Bo oni jedz warzywa tylko i popijaj je wod, maj wszy i brudne paszcze. aden zmary by ich nie znis!

Umar za Pitagoras w nastpujcy sposb. Gdy zgodnie ze zwyczajem siedzia na zebraniu w domu Milona1, kto, kogo nie uznano godnym zaproszenia2, z zemsty dom podpali. Niektrzy jednak twierdz, e zrobili to sami mieszkacy Krotony, lkajc si, e Pitagoras zamierza obj rzdy tyraskie. Udao mu si wydosta z poncego domu, ale zosta schwytany w czasie ucieczki w takich oto okolicznociach. Kiedy znalaz si w pobliu ogrodu obsadzonego bobem, zatrzyma si tam, mwic: Lepiej da si uwizi, ni podepta bb, i lepiej da si zabi, ni mwi [do niewtajemniczonych]. Wtedy dopadli go cigajcy i podernli mu gardo. W ten sposb zgina take wikszo jego uczniw, okoo czterdziestu. Ucieczk uratowao si tylko kilku, midzy innymi Archippos z Tarentu i wyej wymieniony Lyzis. Dikaiarchos natomiast podaje, e Pitagoras uciekajc schro1

Milon z Krotony by pitagorejczykiem, a jednoczenie sawnym

atlet. 2 By to prawdopodobnie Kylon; por. niej VIII 49

482

ni si w wityni Muz w Metaponcie i tam zmar po czterdziestodniowej godwce. Heraklides natomiast mwi w Wycigu z ywotw Satyrosa, e pochowawszy na Delos Ferekydesa Pitagoras powrci do Italii; kiedy przyszedszy do Milona z Krotony zasta tam wystawne przyjcie, uda si do Metapontu i tam, nie chcc ju y duej, zagodzi si na mier. Hermippos wreszcie podaje, e gdy mieszkacy Akragas i Syrakuz prowadzili ze sob wojn, Pitagoras ze swoimi przyjacimi walczy po stronie Akragas. Po klsce Agrygentyjczykw zosta zabity przez Syrakuzaczykw, gdy chcia omin pole bobowe, pozostali za pitagorejczycy w liczbie trzydziestu piciu zostali spaleni w Tarencie, gdy chcieli obali rzd i przej wadz. Hermippos opowiada jeszcze, e po przybyciu do Italii Pitagoras zrobi sobie pod ziemi izdebk i zamieszka tam, zleciwszy swej matce, aby spisywaa na tabliczce wszystko, co si bdzie dziao, zaznaczajc take czas. Chcia mie wiadomoci, gdy wyjdzie ze swojej kryjwki. Matka zadouczynia jego probie. Po pewnym czasie Pitagoras wyszed ze swej izdebki chudy i wyndzniay. Przyszedszy na zgromadzenie, opowiedzia, i przychodzi z Hadesu, ale wie o wszystkim, co si dziao podczas jego nieobecnoci. Suchacze z podziwu pakali i krzyczeli; uwierzyli, e Pitagoras jest bogiem, i oddawali mu swoje ony na nauk. Nazywano je pitagorejkami. Takie rzeczy opowiada Hermippos. Pitagoras mia on imieniem Teano, crk Brontinosa z Krotony. Inni jednak podaj, e Teano bya on Brontinosa, a uczennic Pitagorasa. Mia take crk imieniem Damo, o ktrej Lyzis tak mwi piszc o Pitagorasie w licie do Hippazosa: Sysz od wielu,

483

e filozofujesz publicznie, a Pitagoras zabroni tego, kiedy wrczajc swoje pamitniki crce swej Damo, zastrzeg si, aby nikomu poza domem ich nie pokazywaa. Ona za, cho moga je sprzeda za due pienidze, nie chciaa, bo mimo e bya kobiet ubstwo i ojcowskie zlecenie uwaaa za cenniejsze ni soto". |langfe1033Pitagoras mia take syna Telaugesa, ktry przej po ojcu kierownictwo szkoy, a wedle niektrych pisarzy by nauczycielem Empedoklesa. Hippobotos przytacza sowa Empedoklesa:
Telauges, sawny syn Teano i Pitagorasa!

Telauges, o ile nam wiadomo, nie zostawi adnych pism. Natomiast matka jego Teano zostawia ich kilka, Zapytana podobno raz W ile dni po stosunku z mczyzn kobieta powinna by uwaana za czyst" odpowiedziaa: Po stosunku ze swoim mem od razu, po stosunku z obcym nigdy". Kobiecie, ktra miaa wej w dom ma, radzia odkada wstydliwo razem z szat i wraz z woeniem szat przybiera j znowu. Gdy spytano: Jakich szat?", odpowiedziaa: Tych, dla ktrych nazywaj mi kobiet". Umar Pitagoras, jak mwi Heraklides, syn Sarapiona, liczc lat osiemdziesit, co zgadzaoby si z jego podziaem ycia ludzkiego na okresy. Wikszo rde jednak podaje, e doy lat dziewidziesiciu. artobliwy nasz wiersz o nim brzmi, jak nastpuje:
Nie tylko ty powstrzymywae si od tego, co yje, ale i my, o Pitagorasie! Kt by jad rzecz yw? Lecz, gdy si ugotuje, usmay, upiecze rzecz ywa, wtedy j jemy, bo nie ma ju duszy!

A inny:
y raz Pitagoras, mdrzec nad mdrce,

484

sam misa nie jada, mwic, e si nie godzi, innym natomiast pozwala; mdrcowi cze i chwaa! Sam powiedzia1, eby nie grzeszy, lecz innym sam pozwala grzeszy.

A oto jeszcze inny:

Chcesz pozna umys Pitagorasa? Spjrz na gak tarczy Euforbosa! Pitagoras bowiem mwi: yem przed urodzeniem, a jeli mwi, e by kim, kiedy nie by, to jest nikim, kiedy jest.

I jeszcze jeden na zakoczenie:

Ach! Po ce, Pitagorasie, bb czci tak wysoko? Z tej przyczyny zgin wraz z wasnymi uczniami. Rs tam bb. Aby go nie podepta, wola zgin na rozstajnej drodze z rk Agrygentyjczykw.

Pitagoras by w kwiecie wieku mskiego w czasie szedziesitej Olimpiady [540536 p. n. e.]2, a nauka jego trwaa do dziewitego lub dziesitego pokolenia, bo ostatnimi pitagorejczykami, ktrych zna jeszcze Aristoksenos, byli Ksenofilos z Chalcydy trackiej, Fanton z Fliuntu oraz Echekrates, Diokles, Polimnastos wszyscy take z Fliuntu. Byli oni uczniami Tarentyczykw Filolaosa i Eurytosa. Czterech Pitagorasw yo w tym samym czasie i byli prawie w tym samym wieku. Jeden z Krotony, dy do zdobycia tyranii; drugi z Fliuntu, atleta, albo jak mwi inni, trener atletw 3; trzeci z Zakyntu; czwarty nasz Pitagoras, ktry odkry tajemnice filoAluzja do formuy uywanej przez pitagorejczykw, kiedy powoywali si na autorytet mistrza ( ); por. niej VIII 47. 2 Wedug Klemensa Aleksandryjskiego, Stromata I 65, akme Pitagorasa przypada na okres szedziesitej drugiej Olimpiady, tj. osiem lat pniej. 3 Por. wyej VIII 13.
1

485

zofii i od ktrego pochodzi przysowiowy ju zwrot Sam powiedzia" ( ). Niektrzy podaj, e by jeszcze inny Pitagoras, rzebiarz z Regium, ktry pierwszy interesowa si rytmem i symetri. Wreszcie inny jeszcze rzebiarz, z Samos, i inny Pitagoras, lichy mwca, oraz Pitagoras lekarz, ktry pisa o przepuklinie, i Pitagoras, ktry pisa o Homerze. Dionizjos wspomina o jeszcze jednym Pitagorasie, autorze historii Dorw. Eratostenes mwi (wedle tego, co czytamy w smej ksidze Historii rozmaitych Favorinusa), e by on pierwszym, ktry w czterdziestej smej Olimpiadzie [588584 p. n. e.] walczy zgodnie z zasadami sztuki, ubrany w purpurow szat, i mia dug brod. Kiedy stan do zawodw wrd modziey, zosta usunity i wymiany, a kiedy wszed midzy mw, odnis zwycistwo. To samo podaje take epigramat napisany przez Teajteta:
Chcesz pozna, cudzoziemcze, Pitagorasa o dugich wosach synnego piciarza z Samos? Jam jest Pitagoras, a o czyny moje jeli zapytasz ktrego z Elejczykw, nie wierz temu, co powie.

Jak podaje Favorinus, Pitagoras filozof stosowa definicje () w zakresie matematyki; nauk o definicjach rozwin potem Sokrates i jego uczniowie, a nastpnie Arystoteles i stoicy. Pitagoras pierwszy nazwa niebo kosmosem i powiedzia, e ziemia jest kulista. Teofrast jednak mwi, e uczyni to Parmenides, Zenon za podaje, e Hezjod. Mwi si, e wrogiem Pitagorasa by Kylon, tak jak wrogiem Sokratesa Antilochos1.
Kylon by bogaczem krotoskim; on to mia z zemsty podpali dom, w ktrym znajdowa si Pitagoras z uczniami; por. wyej VIII 39. O Antilochu por. wyej II 46.
1

486

O atlecie Pitagorasie uoono nastpujcy epigramat:

Pitagoras, syn Kratesa, Samijczyk, jako mody chopiec przyby do Olimpu, by wzi udzia w zapasach chopcw.

Taki zachowa si list naszego filozofa: Pitagoras do Anaksymenesa. I ty, o najszlachetniejszy, gdyby nie by urodzeniem i saw lepszy od Pitagorasa, zmieniby miejsce pobytu i z Miletu wyjecha. Dzi jednak zatrzymuje ci tam sawa odziedziczona po przodkach. I mnie by zatrzymaa, gdybym by w sytuacji Anaksymenesa. Jeeli wy, ludzie najlepsi, opucicie miasta ojczyste, wwczas zapanuje w nich zamt i bdzie im grozio tym wiksze niebezpieczestwo ze strony Medw. Nie zawsze chwalebne jest buja w obokach; czasem bardziej si godzi zaj sprawami ojczyzny. Tote i ja nie zawsze zajmuj si swoimi pomysami ( ), lecz uczestnicz w wojnach, jakie tocz ze sob miasta italskie. Skoczywszy wykad o Pitagorasie, bdziemy z kolei mwi o wybitniejszych pitagorejczykach. Nastpnie bdziemy mwili take o innych filozofach, nazywanych przez niektrych pisarzy nie zrzeszonymi". Pniej postaramy si przedstawi szereg godnych uwagi filozofw a do Epikura, jak ju poprzednio zapowiedzielimy. O Teano i Telaugesie ju mwilimy. Teraz wic zajmiemy si Empedoklesem, ktry zdaniem niektrych pisarzy by uczniem Pitagorasa.

487

Rozdzia drugi

Empedokles
ok. 493 ok. 433 p. n. e.

Empedokles z Akragas by, jak mwi Hippobotos, synem Metona, a wnukiem Empedoklesa. To samo pisze Timaios w pitnastej ksidze Historii i dodaje, e dziadek poety by sawnym mem. To samo twierdzi take Hermippos, a wreszcie Heraklides w pimie O chorobach podaje, e Empedokles pochodzi ze znakomitego domu, a dziadek jego trzyma konie wycigowe. W Zwycizcach olimpijskich Eratostenes mwi, powoujc si na Arystotelesa, e ojciec Empedoklesa, Meton, odnis zwycistwo na siedemdziesitej pierwszej Olimpiadzie [496 p. n. e.]. Gramatyk Apollodor mwi za w Kronice, co nastpuje:
By synem Metona i osiad w Turioi, miecie wieo zaoonym1, co i Glaukos powiadcza.

Oraz dalej:
Ci, ktrzy mwi, e uciekszy z domu do Syrakuz przyby i w obronie tego miasta przeciw Ateczykom walczy, nie wiedz chyba, jak rzeczy si miay naprawd, bo albo ju nic y wtedy, albo ju by starcem sdziwym, a to jest mao prawdopodobne.

Arystoteles bowiem, podobnie jak i Heraklides, podaje, e Empedokles umar liczc lat szedziesit. Ten za, ktry na siedemdziesitej Olimpiadzie zwyciy w wycigach,
To samo imi nosi i by dziadkiem tego,

jak
1

stwierdza

Apollodor,

podajc

take

dat.

W r. 445444 p. n. e.

488

Satyros natomiast w ywotach powiada, e Empedokles by synem Egzainetosa, e mia syna Egzaneitosa i e na tej samej Olimpiadzie odnis zwycistwo w wycigach konnych, a wedug Wycigu Heraklidesa w biegach. Ja za znalazem w Pamitnikach Favorinusa wiadomo, e Empedokles ofiarowa kierownikom igrzysk wou z miodu i mki i e mia brata imieniem Kallikratides. Telauges, syn Pitagorasa, mwi w licie do Filolaosa, e Empedokles by synem Archinomosa. Swoje pochodzenie z Akragas na Sycylii stwierdza jednak sam Empedokles na pocztku Oczyszcze ():
O przyjaciele, co w wielkim miecie nad tym Akragasem mieszkacie, na jego akropolil...

Tyle o pochodzeniu Empedoklesa. O tym, e Empedokles sucha wykadw Pitagorasa, wiadczy Timaios w dziewitej ksidze Historii Sycylii, mwic, e raz przyapany na kradziey wykadw mistrza, co zreszt przydarzyo si rwnie Platonowi 2, zosta pozbawiony prawa uczestniczenia w zajciach szkoy Pitagorasa. Sam Empedokles tak mwi o Pitagorasie :
y wrd nich m nadludzkiej wiedzy, ktry posiad najwiksze bogactwa duchowe.

Inni jednak twierdz, e sowa te odnosz si do Parmenidesa. Neantes podaje, e do czasu Filolaosa i Empedoklesa wszyscy mogli uczestniczy w wykadach, ale kiedy Empedokles ogosi je pniej w swym poemacie, uchwalono, e aden poeta nie moe by dopuszczony
1 2

Por. niej VIII 62. Por. niej VIII 84.

489

do ich dysput. Neantes dodaje, e to samo spotkao Platona, ktremu rwnie zabroniono wstpu na wykady. Nie mwi jednak, ktrego z pitagorejczykw sucha Empedokles. List przypisywany Telaugesowi i utrzymujcy, jakoby Empedokles by uczniem Hippazosa i Brontinosa, nie jest wiarogodny. Teofrast mwi, e Empedokles by zwolennikiem Parmenidesa i naladowa go w poezji, bo swoje dzieo O przyrodzie ogosi take w formie poematu. Hermippos za twierdzi, e by zwolennikiem nie Parmenidesa, lecz Ksenofanesa, z ktrym nie tylko obcowa towarzysko, ale i w swoich utworach naladowa jego twrczo poetyck, i e dopiero pniej przystpi do pitagorejczykw. Alkidamas mwi w Fizyce, e w tym samym czasie suchali Parmenidesa Zenon [z Elei] i Empedokles, pniej jednak od niego odstpili. Zenon stworzy swj wasny system filozoficzny, a Empedokles sucha wykadw Anaksagorasa i Pitagorasa, naladujc dostojno Pitagorasa w stylu ycia i wygldzie, a w filozofii przyrody idc za Anaksagorasem. Arystoteles za mwi w Soficie1, e Empedokles pierwszy stworzy retoryk, a Zenon dialektyk. W dziele za O poetach2 mwi, e Empedokles pisa w stylu homeryckim, celowa w sile wyrazu oraz w uywaniu metafor i innych form poetyckich, e by take autorem innych poematw: Wyprawy Kserksesa i Hymnu do Apollina. Poematy te spalia pniej jego siostra (lub crka, jak mwi Hieronim), i to hymn przypadkowo, a poemat o Persji wiadomie, poniewa by nieskoczony. Arystoteles mwi oglnie, e Empedokles pisa take tragedie
Dialog ten si nie zachowa. Chodzi tu nie o zaginiony traktat O poetach (por. II 46 przypis), lecz o Poetyk (1447 b 18).
2 1

490

i traktaty polityczne, Heraklides za, syn Sarapiona, twierdzi, e autorem tragedii by kto inny. Natomiast Hieronim wspomina, e mia w rku czterdzieci trzy tragedie Empedoklesa, a Neantes podaje, e Empedokles pisa w modoci tragedie i e on sam mia w rku siedem z nich. Satyros podaje w ywotach, e Empedokles by ponadto lekarzem i znakomitym mwc i e jego uczniem by Gorgiasz z Leontinoi, m znany z wymowy i autor Sztuki retorycznej. Apollodor mwi w Kronice, e Gorgiasz y sto dziewi lat. Satyros podaje, e Gorgiasz wedle wasnego zeznania by obecny przy tym, jak Empedokles uprawia sztuki czarnoksiskie. Utrzymuje rwnie, e Empedokles sam w swoich poematach przyznaje si do tego i do wielu innych rzeczy niemoliwych, i na dowd cytuje nastpujce wiersze:
Poznasz 1 leki na choroby i na staro, gdy tobie jednemu powierz wszystkie te sekrety. Bdziesz umia uspokoi wcieko wichrw gwatownych, co po ziemi pdz i swoim zgubnym wiewem niszcz zasiewy. I znowu, gdy zechcesz, potrafisz wznieci wiatry upione, po czarnym deszczu susze ciep sprowadzisz, potrzebn ludziom, a w miejsce suszy gorcej znowu przywoasz deszcze, co z niebios spadaj, aby da pokarm drzewom, i z Hadesu na ziemi sprowadzisz zmarego ma w caej jego sile.

Timaios mwi w osiemnastej ksidze [Historii Sycylii], e Empedokles by z wielu powodw podziwiany. Gdy na przykad pewnego razu wiatry z pnocnego zachodu dy tak gwatownie, e owoce si psuy,
Empedokles zwraca si do swego ucznia Pauzaniasza, ktremu dedykowa poemat O przyrodzie Ustp ten znajduje si u Dielsa (Fragmente der Vorsakratiker) jako fr. III B.
1

491

kaza obdziera osy ze skr, robi z nich worki i rozwiesza je na pagrkach i szczytach gr, aby chwyta podmuchy wichrw. W ten sposb powstrzyma gwatowno wichrw, dziki czemu otrzyma przydomek Pogromcy wichrw". W ksidze O chorobach Heraklides pisze, e Empedokles nauczy Pauzaniasza, jak przywrci oddech kobiecie wygldajcej ju na zmar; Pauzaniasz bowiem, jak pisz Arystyp i Satyros, by ulubiecem Empedoklesa, ktry dedykowa mu swj poemat O przyrodzie, a to tymi sowy:
Suchaj mnie, Pauzaniaszu, synu mdrego Anchitosa.

Prcz tego napisa dla niego nastpujcy epigramat:

Pauzaniasza, lekarza, syna Anchitosa, potomka Asklepiosa, ojczysta wychowaa Gela. Wielu ludzi cikimi cierpieniami znkanych, ju bliskich mierci, cofn on od bram Persefony.

O wypadku kobiety, ktra nie oddychaa, Heraklides mwi, e przez trzydzieci dni bya bez oddechu i uderze pulsu. Dlatego te nazwa Empedoklesa lekarzem i cudotwrc, powoujc si take na te jego wiersze 1:
O przyjaciele, co w wielkim miecie nad tym Akragasem mieszkacie, na jego akropoli, trosk peni o dobre uczynki! Bdcie pozdrowieni! Jako bg niemiertelny, a nie jako czowiek miertelny przebywam teraz wrd was, otoczony czci nalen przez wszystkich, ozdabiany wstgami i wiecami zielonymi. Gdy tak przystrojony wchodz do miast kwitncych, odbieram oznaki czci od mw i kobiet! Pierwsze dwa wiersze cytowane byy wyej, VIII 54. Ustp pochodzi z Oczyszcze Empedoklesa (Diels, fr. 112 B).
1

492

Id za mn tysice ludzi spragnionych wiedzy: jedni chc ode mnie usysze sowa wyroczni, inni, znkani chorob, czekaj na uzdrawiajce zaklcie.

Empedokles nazywa miasto Akragas wielkim, poniewa miao osiemset tysicy mieszkacw. Mia te powiedzie o ich sposobie ycia: Mieszkacy Akragas yj tak, jakby mieli jutro umrze, domy za buduj tak, jakby mieli y wiecznie". Podobno rapsod Kleomenes czyta Oczyszczenia na Olimpiadzie; potwierdza to take Favorinus w Pamitnikach. Arystoteles mwi, e Empedokles by obroc wolnoci, e obce mu byo pragnienie wadzy; podobno odrzuci nawet ofiarowan mu godno krlewsk (jak podaje Ksantos w pimie o Empedoklesie), gdy wola cieszy si skromnym yciem. To samo przekaza Timaios przytaczajc zarazem przyczyn, dla ktrej Empedokles by przekona demokratycznych: zaproszony pewnego razu przez ktrego z archontw na przyjcie, gdy ono przecigao si, a nie podawano wina, cho inni gocie nie protestowali, Empedokles zniecierpliwiony zada go. Gospodarz domu owiadczy, e czeka na urzdnika Rady. Gdy za ten przyszed, zosta przewodniczcym uczty, oczywicie na zarzdzenie gospodarza, ktry dawa do poznania, e zmierza do objcia samowadztwa; kaza te gociom pi, groc, e w przeciwnym wypadku wyleje im wino na gow. Empedokles nic nie powiedzia, ale nazajutrz poszed do sdu i uzyska wyrok mierci dla obu, tj. dla gospodarza uczty i dla jej przewodniczcego. I to by pocztek jego dziaalnoci politycznej. Innym razem, gdy lekarz Akron prosi w Radzie o miejsce na grb ojca, a to ze wzgldu na saw, jak si cieszy wrd lekarzy, Empedokles przyszedszy do Rady

493

sprzeciwi si temu; uzasadni obszernie swoje stanowisko, przytaczajc argumenty o rwnoci, i zapyta: Jaki umiecimy napis na grobie? Moe taki?
Wielkiego lekarza, Akrona z Akragas, syna Akrosa, kryje ta mogia na wielkiej grze najwikszego miasta".

Inni za podaj drug linijk w takim brzmieniu:

Kryje najwiksza mogia na najwikszej grze1.

Niektrzy mwi, e napis ten uoy Simonides. Pniej Empedokles rozwiza Zgromadzenie Tysica Mw, ktre sprawowao rzdy przez trzy lata, co dowodzi, e mimo, i by bogaty, mia przekonania demokratyczne. Timaios, ktry czsto o nim wspomina, mwi w ksidze jedenastej i dwunastej [Historii Sycylii], e polityczne pogldy Empedoklesa byy niezgodne z jego charakterem jako poety, bo w poematach jego wyczuwa si pych i egoizm, kiedy na przykad mwi:
Bdcie pozdrowieni! Jako bg niemiertelny, a nie jako czowiek miertelny 2 przebywam teraz wrd was itd .

Ilekro przybywa na Olimpiad, okazywano mu szacunek wikszy ni komukolwiek innemu i o nikim w rozmowach nie mwiono tak czsto jak o Empedoklesie. Gdy pniej Agrygentyjczycy aowali, e skazali go na wygnanie 3, potomkowie osobistych nieprzyjaW oryginale tu i wyej niemoliwa do oddania gra sw: a-. znaczy wyniosy, wysoki, wielki. 2 Por. wyej VIII 62. 3 Diogenes przepisujc cae ustpy o Empedoklesie z Timaiosa pomiesza ich porzdek i zapomnia umieci wiadomo o skazaniu go na wygnanie.
1

494

ci Empedoklesa sprzeciwili si jego powrotowi; dlatego przenis si na Peloponez i tam umar. Take i jemu nie darowa Timon, lecz zaatakowa go tymi sowy:
Wygadany Empedokles, ktry wszystkiemu, co miao jakkolwiek si, przyzna odrbny byt: ustalone przez niego pierwsze zasady do wytumaczenia wymagaj innych zasad.

Rne kr pogoski o mierci Empedoklesa. Heraklides odpowiadajc o kobiecie, ktra stracia oddech, mwi, e Empedokles okry si wieczyst chwa, bo zmar kobiet odesa yw do domu; podaje zarazem, e zoy ofiar w pobliu pola Peizianaksa. Zwoa wic wielu przyjaci, a midzy innymi take Pauzaniasza. Gdy si przyjcie skoczyo, niektrzy odeszli, aby odpocz, inni pooyli si pod drzewami ssiedniego pola, a jeszcze inni gdziekolwiek im si podobao. Sam za Empedokles pozosta w tym miejscu, gdzie lea przy stole. Gdy za dzie nasta, wszyscy si podnieli, ale Empedoklesa nigdzie nie byo. Szukano go, domownicy pytali o niego, nie wiadomo byo, gdzie si podzia, a kto powiedzia, e o pnocy usysza potny gos woajcy Empedoklesa, a powstawszy zobaczy wiato na niebie i blask pochodni, ale nic poza tym. Wszyscy si zdumieli tym zjawiskiem, a Pauzaniasz poszed i wysa ludzi, aby rzecz zbadali, ale pniej zatrzyma ich i powiedzia, e okolicznoci nadaj si raczej do wsplnych modw i e naley zoy Empedoklesowi, ofiar jako nowemu bogu. Hermippos natomiast mwi, e Empedokles leczy pewn mieszkank Akragas, Pantej, opuszczon ju przez lekarzy, i dlatego wyprawi ofiarn uczt, na

495

ktr zaprosi okoo osiemdziesiciu osb. Hippobotos natomiast mwi, e gdy Empedokles powsta od uczty, wszed na Etn i gdy znalaz si na szczycie, skoczy do ziejcego ogniem krateru i znikn w czeluci. Czynem tym chcia sprawi, aeby rozesza si i utrwalia wie, e sta si bogiem. Pniej jednak dowiedziano si prawdy, kiedy znaleziono jeden jego trzewik wyrzucony z wulkanu (trzewiki nosi zawsze ze spiu). Temu jednak przeczy mia Pauzaniasz. Diodor z Efezu, piszc o Anaksymandrze, podaje e Empedokles wzorowa si na nim; mia takie same teatralne, wyniose maniery i tak jak on nosi uroczyste szaty. Inna wersja mierci Empedoklesa wyglda tak: gdy zaraza sroya si wrd ludnoci Selinuntu na skutek wyzieww pyncej obok rzeki i mnstwo ludzi gino, a kobiety z trudnoci przechodziy porody, Empedokles wpad na pomys, aby skierowa do rzeki dwa pynce obok potoki, i uczyni to na wasny koszt. W ten sposb zmieszane wody oczyciy si, zaraza ustaa, a mieszkacy Selinuntu ucztowali nad rzek. Na widok Empedoklesa powstali z miejsc, pokonili si i modlili si do niego jak do boga. Chcc to mniemanie utwierdzi, Empedokles rzuci si w ogie. Timaios jednak temu przeczy, bo wyranie twierdzi, e Empedokles przenis si na Peloponez i stamtd nie wrci, e zatem nie wiadomo, w jakich okolicznociach umar. Przeczy rwnie Heraklidesowi, ktrego cakiem wyranie i z imienia wspomina w czwartej ksidze: mwi, e Peizianaks by Syrakuzaczykiem i nie mia posiadoci w Akragas. e Pauzaniasz, gdy dosza do niego wie o mierci Empedoklesa, wystawi mu albo posg, albo kapliczk, jakie stawia si bogom, by bowiem czowiekiem bogatym. Jak

496

mg Empedokles pisze Timaios rzuci si do wulkanu, o ktrym nigdy nie wspomnia, chocia pooony by blisko? Musia umrze na Peloponezie. I wcale to nie jest dziwne, e nie znamy jego grobu, bo wielu innych grobw take nie mona znale". I dodaje, e Heraklides w ogle lubuje si w historiach nieprawdopodobnych, np. opowiada o czowieku, ktry spad z ksiyca. Hippobotos podaje, e posg Empedoklesa z przykryt gow sta najpierw w Akragas, a potem ju z gow odkryt przed senatem w Rzymie; przenieli go tam zapewne Rzymianie. Malowane podobizny Empedoklesa widuje si i teraz. Neantes z Kyzikos piszc o pitagorejczykach podaje, e po mierci Metona zaczy wystpowa objawy tendencji do jedynowadztwa i e nastpnie Empedokles nakania mieszkacw Akragas, aby zaniechali walk wewntrznych i oparli swj ustrj na rwnoci. Empedokles wyposay wiele niezamonych obywatelek. Sam nosi purpurowe szaty i zoty pas, jak podaje Favorinus w Pamitnikach, a take sanday ze spiu i wieniec delficki i mia dugie wosy. Towarzyszy mu zawsze orszak chopcw. By zawsze i niezmiennie powany. Takim ukazywa si publicznie i postawa ta bya uwaana za oznak jego krlewskoci. Pniej jadc powozem do Messany na jak uroczysto, wypad z wozu i zama biodro: z tego powodu zachorowa i umar, liczc lat siedemdziesit siedem. Nagrobek jego jest w Megarze [Sycylijskiej]. Jeli chodzi o to, ile lat y, inaczej zapatruje si na to Arystoteles, ktry mwi, e Empedokles umar majc lat szedziesit. By w kwiecie wieku mskiego w czasie osiemdziesitej czwartej Olimpiady

497

[444441 p.n.e.] Natomiast Demetrios z Troizeny mwi w pimie Przeciw sofistom, powtarzajc sowa Homera1:
Chwyciwszy stryczek na wysokim kark powiesi drzewie, a dusz do Hadesu odesa.

We wspomnianym ju licie Telaugesa czytamy, e ze staroci rzuci si Empedokles do morza i tak ycie zakoczy. W naszym Zbiorze wierszy o rnych miarach umiecilimy taki wierszyk satyryczny o Empedoklesie:
I ty, Empedoklesie, oczycie ciao pomieniem, pijc z czeluci niemiertelnych ogie. Nie wierze, eby z wasnej woli skoczy w ogie Etny, lecz chcc si tylko ukry, potkne si i wpade.

Oraz drugi:
Wie gosi, e Empedokles umar, kiedy z wozu wypadszy nieszczliwie zama prawe biodro. Bo gdyby do krateru skoczy i tak ycie zakoczy, skd w Megarze pokazywano by jego grb?

A oto jego pogldy. Uczy, e cztery s elementy: ogie, woda, ziemia, powietrze. Mio () jest tym, co je czy. Niezgoda () tym, co je dzieli. A oto jego sowa:
Zeus lnicy, Hera yciodajna i Aidoneus i Nestis, z ktrej ez pynie udrka czowieka2.

Zeus oznacza u niego ogie, Hera ziemi, Aidoneus powietrze, Nestis wreszcie wod; Ich ciga prze1 2

Odyseja XI 27879. Diels fr. 6 B. Aidoneus by te jednym z imion Hadesu.

498

miana pisze nigdy nie ustaje"l bo taki jest wieczny porzdek rzeczy. I dodaje wreszcie:
Raz si wszystko czy w jedno dziki Mioci, raz to znowu rozdziela na poszczeglne rzeczy wskutek Niezgody2.

Soce uczy to wielka masa ognia, wiksza od ksiyca. Ksiyc ma ksztat dysku, a niebo ma posta krysztau. Dusza wciela si w rozmaite postaci zwierzt i rolin. Mwi bowiem tak:
Bvem ju kiedy chopcem i dziewczyn, i rolin, i ptakiem, i niem ryb rzucajc si w wodzie 3.

Pisma Empedoklesa O naturze i Oczyszczenia maj pi tysicy wierszy, a O medycynie szeset wierszy. O jego tragediach mwilimy ju wyej.

Rozdzia trzeci

Epicharm
ok. 550460 p. n. e.

Epicharm z Kos, syn Helotalesa, by take uczniem Pitagorasa. Jako dziecko trzymiesiczne zosta zawieziony do Megary na Sycylii, a stamtd do Syrakuz, jak to sam podaje w swych pismach; na jego posgu umieszczono taki napis:
Jak wielkie soce inne przymiewa gwiazdy,
1 2

Diels fr. 17, w. 6. Diels fr. 17 w. 78. 3 Diels fr. 117 (z Oczyszcze).

499

a morze ma si wiksz od rzek, tak, twierdz, byszczy mdroci Epicharm, chluba ojczystych Syrakuz.

Epicharm zostawi pamitniki traktujce o tematach przyrodniczych, etycznych i medycznych. Liczne uwagi na marginesach wiadcz, e jest tych pamitnikw autorem. y lat dziewidziesit.

Rozdzia czwarty

Archytas
ok. r. 400

Archytas z Tarentu, syn Mnezagorasa albo, jak podaje Aristoksenos Hestiajosa, by rwnie pitagorejczykiem. To on wanie uratowa Platona, piszc list do Dionizjosa, kiedy ten chcia filozofa skaza na mier1. Podziwiano powszechnie jego doskonao w wielu dziedzinach. Tote siedem razy piastowa najwysz wadz w pastwie, chocia ustawowo nie wolno byo piastowa jej duej ni przez jeden rok. Platon napisa do niego dwa listy w odpowiedzi na nastpujcy list Archytasa Archytas pozdrawia Platona. Ogromnie si ciesz, e szczliwie wyszede z choroby, jak mi o tym doniose listownie i zawiadomie mnie przez Lamiskosa. W sprawie zapiskw2 poczynilimy
1 2

Por. wyej III 2122. Tzn. notatek z wykadw pitagorejskich.

500

ju pewne starania, udalimy si do Lukanii, gdzie znalelimy niektre pody Okkelosa. Rozprawy O prawie, O krlestwie, O pobonoci, O pocztku wszechrzeczy ju ci posalimy. Innych nie udao si dotd odnale. Gdy tylko co znajdziemy, zaraz to otrzymasz. Tak pisa Archytas. Platon za odpowiedzia mu tymi sowy: Platon Archytasowi yczy powodzenia. Ucieszylimy si niezmiernie z przesanych nam zapiskw i podziwiamy ich autora. Wydaje si, e jest to m godny swych antenatw. Wedle podania pochodzili oni z miasta Myry, dokd pod wodz Laomedonta przenieli si z Troi. Znakomici to byli mowie, jak wie niesie. Moje za pamitniki, o ktrych piszesz, nie s jeszcze skoczone, posaem ci je wic w tym stanie, w jakim si znajduj. Co do ich przechowania, zgadzamy si obaj, tak e nic potrzeba adnych wicej wskazwek. egnaj 1. Tak brzmiay listy, ktre wymienili Archytas i Platon 2. Byo czterech Archytasw: pierwszy Archytas, o ktrym mwilimy, drugi muzyk z Mityleny, trzeci autor pisma O rolnictwie, czwarty epigramatyk. Niektrzy wspominaj jeszcze o pitym architekcie, ktremu si przypisuje dzieo O mechanice
Jest to list XII ze zbioru zachowanych listw Platona, powszechnie uwaany za nieautentyczny. 2 Drugiego listu Diogenes Laertios, mimo zapowiedzi, nie przytacza. Jest to w zbiorze listw Platona list IX.
1

501

zaczynajce si od sw:To syszaem od Teukrosa z Kartaginy". Jeli chodzi o muzyka, to opowiadaj, e gdy pokpiwano z niego, poniewa mwi bardzo cicho, odpowiedzia: Ale mj instrument za mnie walczy i mwi". Aristoksenos mwi, e Archytas pitagorejczyk jako dowdca nigdy nie ponis klski. Gdy za raz zazdroszczono mu tego, zrzek si dowdztwa, a wwczas armia poniosa klsk. Archytas by pierwszym, ktry zastosowa w mechanice prawida matematyczne i uy ruchu mechanicznego do geometrycznej konstrukcji, usiujc przez przecicie stoka znale dwie rednie proporcjonalne, aeby w ten sposb uzyska wzr na podwojenie szecianu1. W geometrii pierwszy odkry szecian, jak Platon wspomina w Pastwie2.

Rozdzia pity

Alkmaion
przed 6 w. p. n. e.

Alkmaion z Krotony by take uczniem Pitagorasa: wykada gwnie medycyn, ale nieraz traktowa rwnie o filozofii przyrody, gdy np. mwi: Wikszo
Problemu podwojenia szecianu, tzn. znalezienia szecianu o objtoci dwa razy wikszej, zwanego problemem delijskim, ani Archytas ani nikt z matematykw staroytnych naprawd nie rozwiza. Por. w tej kwestii M. Cantor, Vorlesungen uber die Geschichte der Mathematik, 4 wyd., I 227. 2 Platon mwi w Pastwie (5 28 B) w ogle o geometrii i zajmujcych si ni uczonych, nie wymieniajc Archytasa.
1

502

rzeczy ludzkich idzie parami" 1. By chyba pierwszym pitagorejczykiem, ktry napisa traktat O przyrodzie, jak podaje Favorinus w Historiach rozmaitych, oraz twierdzi, e ksiyc, i w ogle ciaa niebieskie, maj natur wieczn. By synem Peiritoosa, jak to sam podaje na pocztku swego traktatu; piszc: Oto, co mwi Alkmaion z Krotony, syn Peiritoosa, do Brotinosa, Leona i Batyllosa: O rzeczach niewidzialnych i o rzeczach miertelnych pewn wiedz maj tylko bogowie, ludzie za mog tylko wnioskowa" itd. Twierdzi, e dusza jest niemiertelna i e jest w cigym ruchu podobnie jak soce.

Rozdzia szsty

Hippazos
IV w. p. n. e.

Hippazos z Metapontu by take pitagorejczykiem. Uczy, e okrelony jest czas przemian wiata, e wszechwiat jest ograniczony i w wiecznym ruchu. Demetrios twierdzi w Pisarzach o tym samym imieniu, e Hippazos nie zostawi adnych pism. Byo dwch Hippazosw, jeden nasz, drugi, autor Ustroju politycznego Sparty w piciu ksigach, by Lacedemoczykiem.
Arystoteles (Metafizyka, A 5, 986 a) wyjania, e pary" oznaczay przeciwiestwa, jak biae czarne, sodkie gorzkie, dobre ze, wielkie mae.
1

503

Rozdzia sidmy

Filolaos
IV w. p. n. e.

Filolaos z Krotony by pitagorejczykiem. To od niego Dion mia na prob Platona kupi mu traktaty pitagorejskie. Podejrzany o denie do samowadztwa, zosta stracony. O nim taki napisalimy wierszyk:
Twierdz, e w rzeczach ludzkich najwaniejsze s pozory. Jeli wydaje si, e co robisz, cho tego nie robisz, gotowe nieszczcie. Tak to niegdy Filolaosa zabia ojczysta Krotona, bo si jej zdawao, e dy do wadzy tyrana.

Zdaniem Filolaosa wszystko zostao stworzone przez konieczno, i harmoni. On pierwszy twierdzi, e ziemia porusza si ruchem koowym; ale niektrzy mwi, e gosi to Hiketas z Syrakuz 1. Filolaos napisa jedn ksik, ktr pono jak mwi Hermippos filozof Platon, gdy przyby na Sycyli do Dionizjosa, kupi od krewnych Filolaosa za czterdzieci srebrnych min aleksandryjskich2 i z niej przepisa swego Timaiosa. Inni za mwi, e Platon dosta j za darmo za to, e prosi Dionizjosa o zwolnienie z wizienia jakiego modego ucznia Filolaosa. Jak mwi Demetrios w Pisarzach o tym samym imieniu, Filolaos mia by pierwszym, ktry wyda ksigi pitagorejskie i nada im tytu O przyrodzie Pocztek ich tak brzmi: Przyroda powstaa z harmonijnego upoTak uwaa Cicero (Ksigi Akademickie II 39, 123). Hermippos zapomnia, e w tych czasach nie byo jeszcze min aleksandryjskich, poniewa Aleksander urodzi si po mierci Filolaosa.
2 1

504

rzdkowania tego, co nieograniczone, i tego, co ograniczajce, i to tak samo, jak cay wszechwiat i wszystko, co jest w nim".

Rozdzia smy

Eudoksos
ok. 406353 p. n. e.

Eudoksos z Knidos, syn Aischinesa, by astronomem, geometr, lekarzem i prawodawc. Studiowa geometri u Archytasa, a medycyn u Filistiona z Sycylii, jak podaje Kallimach w Katalogach. Sotion mwi w Sukcesjach filozofw, e Eudoksos sucha take wykadw Platona. Kiedy mia bowiem dwadziecia trzy lata i y w trudnych warunkach materialnych, zncony saw sokratykw uda si do Aten wraz z lekarzem Teomedontem, na ktrego utrzymaniu pozostawa (a jak niektrzy twierdzili, by jego kochankiem). Gdy wyldowali w Pireusie, zamieszka tam i co dzie udawa si do Aten, gdzie sucha wykadw sofistw, po czym wraca do swego mieszkania. Po upywie dwch miesicy wrci do ojczyzny, a nastpnie, otrzymawszy pomoc od przyjaci uda si z lekarzem Chryzypem do Egiptu, z listem polecajcym od Agezilaosa do Nektanabisa1. Nektanabis za da mu polecenie do kapanw. Pozosta tam rok i cztery miesice, zgoliwszy brod i brwi. Tam jak twierdz niektrzy napisa mia dzieo pt. Oktaeteryda2.
Agezilaos by krlem Sparty, Nektanabis krlem Egiptu. (Cykl omioletni) dzieo astronomiczno-chronologiczne, przyjmujce za podstaw periody omioletnie.
2 1

505

Nastpnie uda si na wykady do Kyzikos i do Propontydy. Przebywa take na dworze Mauzolosa. Po czym powrci do Aten, gdzie mia wielu uczniw; jak mwi niektrzy, chcia w ten sposb zemci si na Platonie, ktry go przedtem nie chcia przyj do swojej szkoy. Opowiadaj rwnie, e gdy Platon urzdzi przyjcie, a goci byo wielu, Eudoksos poradzi, aby posadzono ich pkolem. Nikomachos, syn Arystotelesa1, podaje, e Eudoksos uwaa rozkosz za dobro. W ojczystym miecie cieszy si wielkim powaaniem, czego wyrazem bya uchwaa zgromadzenia ludowego dotyczca jego osoby. Ale take wrd Grekw mia wielkie uznanie dziki temu, e nada swoim wspobywatelom prawa, jak podaje Hermippos w czwartej ksidze dziea O siedmiu mdrcach. Pisa take o astronomii, o geometrii i o innych wanych zagadnieniach. Eudoksos mia trzy crki: Aktyd, Filtyd i Delfid. Eratostenes mwi w pimie do Batona, e Eudoksos ukada te dialogi cyniczne; inni jednak podaj, e napisali je Egipcjanie w swoim jzyku, a Eudoksos przetumaczy i wyda po grecku. Chryzyp z Knidos, syn Erineusa, sucha jego wykadw o bogach, o wiecie i o zjawiskach niebieskich. W medycynie Eudoksos by uczniem Filistiona z Sycylii. Zostawi take doskonae zapiski. Mia syna imieniem Aristagoras, ktrego synem by Chryzyp, ucze Aetliosa. Ten Chryzyp, autor traktatu medycznego o chorobach oczu, interesowa si gwnie zagadnieniami przyrodniczymi.
W rzeczywistoci informacja ta nie znajduje si u Nikomachosa, lecz w Etyce nikomachejskiej Arystotelesa (I 12, 1101 b 27 i X 2, 1172 b 9 nn.), ktra z powodu tytuu bya przez staroytnych uwaana za dzieo Nikomacha.
1

506

Eudoksosw byo trzech: jeden ten, o ktrym mwilimy, drugi z Rodos, autor prac historycznych, trzeci Sycylijczyk, syn Agatoklesa, komediopisarz, ktry trzy razy odnis zwycistwo na Dionizjach Miejskich, a pi razy na Lenajskich, jak mwi Apollodor w Kronice. Natknlimy si take na innego Eudoksosa, lekarza z Knidos, o ktrym wspomina [nasz] Eudoksos w Podry po ziemi, a ktry mia zaleca ludziom, by stale wiczyli nie tylko minie, lecz take na wszelki sposb gimnastykowali zmysy. Apollodor podaje rwnie, e Eudoksos z Knidos by w kwiecie wieku mskiego w czasie sto trzeciej Olimpiady [368365 p. n. e.] i e odkry prawa linii krzywych. Ten Eudoksos umar w pidziesitym trzecim roku ycia. Gdy by w Egipcie z Chonufisem z Heliopolis, wity byk Apis poliza jego paszcz. Kapani przepowiadali z tego powodu, jak mwi Favorinus w Pamitnikach, e Eudoksos zdobdzie wprawdzie saw 1, ale bdzie y krtko. Podajemy take nasz wiersz na Eudoksosa, ktry tak brzmi:
Wie gosi, e w Memfis pyta Eudoksos o wasny los Byka o piknych rogach. Ten nic nie odpowiedzia: skd bowiem mowa u Byka? Wszak natura ni mowy, ni ust nie daa Apisowi. Lecz stojc przy nim Byk poliza mu rk, dajc do zrozumienia, e rycho musi umrze. I szybko mier przysza; Plejady widzia tylko pidziesit trzy razy.

W oryginale gra sw: (Eudoksos) (endoksos sawny).

507

Zamiast Eudoksos nazywano go Endoksos dla jego wielkiej sawy1. Skoczywszy mwi o znakomitych pitagorejczykach, przejdziemy teraz do filozofw zwanych niezrzeszonymi (o ) [czyli nie nalecymi do adnej okrelonej szkoy]. Najpierw powiemy o Heraklicie.
1

Por. wyej 90, przypis.

508

KSIGA DZIEWITA

Heraklit, Eleaci, Atomici Sofici, Diogenes z Apollonii, Pyrron i sceptycy

509

Rozdzia pierwszy

Heraklit
ok, 540480 p. n. e.

Heraklit, syn Blozona albo, jak niektrzy podaj, Herakonta, urodzi si w Efezie. W kwiecie wieku mskiego by podczas szedziesitej dziewitej Olimpiady [504501 p. n. e.] By wyniosy jak mao kto i pogardliwy, jak to wynika z jego dziea, w ktrym mwi: Nie wystarczy duo wiedzie, eby by mdrcem; rozlega wiedza nie nauczya mdroci ani Hezjoda, ani Pitagorasa, ani Ksenofanesa, ani Hekataiosa"1. Poniewa mdro polega na jednym: pozna rozumn myl, ktra rzdzi wszystkim poprzez wszystko" 2. Mwi te, e Homer zasuguje na to, aby go usun z zawodw poetyckich i obi rzgami, i tak samo Archilochos. Mwi te, e zuchwalstwo () naley tumi bardziej ni poar", i e lud powinien walczy w obronie prawa, tak jak w obronie murw" 3. Wyrzuca Efezyjczykom, e wygnali z miasta jego przyjaciela Hermodora, mwic Najlepiej postpiliby Efezyjczycy, gdyby si wszyscy doroli powiesili, a miasto pozostawili nieletnim dzieciom za to, e Hermo1 2

Diels fr. 40 B. Diels fr. 41 B. 3 Diels fr 43 i 44 B

510

dora, wrd nich ma najlepszego, wygnali ze sowami: Niech nikt wrd nas nie bdzie najlepszy, a jeeli taki si znajdzie, niech bdzie gdzie indziej i u innych" 1. Gdy Efezyjczycy prosili go, aby ustanowi im prawa, odmwi, poniewa miasto opanowa ju zy rzd. Oddaliwszy si ku wityni Artemidy bawi si z dziemi gr w koci. A kiedy Efezejczycy otoczyli go koem, zawoa: Dlaczego tak si dziwicie, niegodziwi? Czy nie lepiej tak si bawi, ni bra udzia w waszym yciu politycznym?" W kocu, stawszy si mizantropem, poszed w gry i wid tam samotny ywot, odywiajc si zioami i rolinami. Gdy wskutek tego nabawi si puchliny wodnej, wrci do miasta i zadawa lekarzom zagadkowe pytanie, czy potrafi z ulewy zrobi posuch. A gdy go nie rozumieli, zakopa si w stajni krowiej w ciepym gnoju, z nadziej, e wypoci chorob. Kuracja ta jednak nie pomoga i Heraklit umar przeywszy lat szedziesit. Napisalimy dla niego taki wiersz:
Czsto z podziwem o Heraklicie mylaem, jak to kiedy wid ywot peen cierpie i jak pniej umar. Bo ciao jego za choroba wod wypeniwszy, zgasia wiato w oczach i ciemno przywioda.

Hermippos natomiast opowiada, e Heraklit pyta lekarzy, czy potrafi oprni mu wntrznoci i w ten sposb wod wypdzi. Gdy lekarze powiedzieli, e nie potrafi, pooy si na socu i kaza subie, aby oboono go gnojem. Tak lec zmar nazajutrz. Pochowany zosta na agorze. Neantes z Kyzikos twierdzi, e nie bdc w stanie oczyci si z gnoju, pozosta
1

Diels fr. 121 B.

511

tak usmarowany i wobec tego tak si zmieni, e wasne psy go nie poznay i poary. Ju od dziecistwa wzbudza powszechny podziw. Jako modzieniec mwi, e nic nie wie, ale e gdy dojrzeje, bdzie wiedzia wszystko. Nie sucha niczyich wykadw, ale mwi, e siebie samego bada i e wszystkiego si nauczy sam od siebie. Jednake, jak podaje Sotion, wedle niektrych rde by suchaczem Ksenofanesa. Ariston podaje natomiast w dziele O Heraklicie, e filozof wyleczy si z puchliny wodnej i umar na inn chorob. To samo powtarza take Hippobotos. Przypisywane Heraklitowi dzieo traktuje o przyrodzie, a dzieli si na trzy czci: pierwsza o wszechwiecie, druga o pastwie, trzecia o bogach. Autor zoy to dzieo jako votum w wityni Artemidy, a wedug przypuszcze niektrych napisa je celowo tak niejasno, aby tylko ci si mogli nim zainteresowa, ktrzy potrafi je poj, i aby rozpowszechnione wrd motochu nie stracio na wartoci. Takim przedstawia Heraklita take Timon, mwic:
Spord nich krzykacz si wyrwa, gardzcy tumem Heraklit, ktry mwi zagadkami1.

Teofrast za twierdzi, e skonno do melancholii sprawia, i pewne czci jego dziea s nie wykoczone, a inne znowu maj charakter niejednolity. Jako oczywisty dowd jego wielkodusznoci Antystenes przytacza w Sukcesjach, e si zrzek na korzy brata godnoci krlewskiej. Dzieo Heraklita zdobyo tak wielk saw, e zwolennicy jego otrzymali nazw heraklitejczykw.
1

Parafraza Iliady I 24748.

512

A oto gwne punkty jego nauki: Wszystko pochodzi z ognia i w ogie si obraca. Wszystko dzieje si zgodnie z przeznaczeniem, a rzeczy istniejce cz si na zasadzie przeciwiestw. Wszystko jest pene dusz. i demonw. Heraklit wypowiada te swoje myli o rnych zjawiskach kosmicznych, gosi na przykad, e soce jest pod wzgldem wielkogi takie, jakim je widzimy. Mwi: Choby wszystkie przeszed drogi, nie dotrzesz do granic duszy; taka w niej gbia" 1. Wygrowane mniemanie o sobie nazywa padaczk, a wzrok zmysem kamliwym2. Czasem wykada swe myli tak jasno i mdrze, e najtpszy umys mg je zrozumie i dozna wzlotu ducha. Zwizo i powaga jego wykadu s niezrwnane. W szczegach nauka Heraklita tak si przedstawia: Ogie jest elementarnym tworzywem (), wszystko jest przemian ognia i powstaje przez rozrzedzanie i zgszczanie. (Nie tumaczy tego jednak zbyt jasno.) Wszystko powstaje wskutek walki przeciwiestw, a wszechcao pynie jak rzeka. Wszechcao jest ograniczona i wiat jest jeden. wiat powstaje z ognia i znowu w ogie si obraca, i to si na przemian powtarza przez ca wieczno. Tak jest przeznaczone. Ten czon przeciwiestwa, ktry prowadzi do powstawania, nazywa Heraklit wojn i sporem ( ), ten za, ktry prowadzi do zognienia wiata () zgod i pokojem ( ); zmian nazywa drog w gr i w d ( ); dziki niej powstaje wiat. Ogie zgszczony
1 2

Diels fr. 45 B. Taka w niej gbia dosownie: tak gboki jest jej logos. Diels fr. 46.

513

wilgotnieje, a zgnieciony zamienia si w wod; nastpnie zgstniaa woda przeksztaca si w ziemi; to jest droga w d. Z drugiej strony ziemia si roztapia i w ten sposb powstaje z niej woda, z wody za wszystko inne. Prawie wszystko sprowadza do wyzieww morskich; to jest droga w gr. Wyziewy powstaj albo z ziemi, albo z morza; wyziewy morza s jasne i czyste, wyziewy ziemi ciemne. Ogie rozpala si dziki wyziewom jasnym, wilgo rozprzestrzenia si dziki ciemnym. Natury sklepienia niebieskiego Heraklit nie tumaczy jasno. Mwi, e s w nim wydrenia, zwrcone ku nam otworami, w ktrych gromadz si wietlne opary tworzc pomienie; to wanie s gwiazdy. Najjaniejsze i najcieplejsze s pomienie, soca. Inne gwiazdy s bardziej oddalone od ziemi i wskutek tego sabiej wiec i grzej. Ksiyc za, jako bliszy ziemi, porusza si w mniej czystych przestrzeniach. Soce natomiast porusza si w przestrzeniach czystych i niezmconych i znajduje si w odpowiednim od nas oddaleniu. Wskutek tego dostarcza nam wicej ciepa i wiata. Zamienia soca i ksiyca powstaj wwczas, gdy wydrenia tych cia obracaj si ku grze. Miesiczne odmiany ksiyca wynikaj std, e jego wydrenie wychyla si stale nieco w bok. Dzie i noc oraz miesice, pory roku, lata, deszcze, wiatry i tym podobne zjawiska powstaj dziki rnorodnym wyziewom. wiecce wyziewy, zapalone w wydreniu soca, sprawiaj, e jest dzie. Gdy za bior gr wyziewy przeciwne, zapada noc. Wzrost ciepa pochodzcego z wyzieww jasnych wywouje lato, natomiast zwikszenie wilgoci wydzielajcej si z oparw ciemnych wywouje zim. Analogicznie tumaczy take Heraklit inne zjawiska. Jednake o naturze ziemi

514

i o wydreniach nic bliej nie mwi. Takie byy jego pogldy. Jeli idzie o Sokratesa i jego opini o dziele Hraklita, ktre wedle przekazu Aristona da mu do przeczytania Eurypides, mwilimy o tym wyej w rozdziale powiconym Sokratesowi1. Gramatyk Seleukos natomiast opowiada, i jaki Kroton donosi w swym dziele pt. Nurek, e ksig Heraklita po raz pierwszy przywiz do Grecji niejaki Kroton i e to on si wyrazi, i trzeba by sztuki delijskiego nurka, eby si w niej nie utopi. Niektrzy nadaj dzieu Heraklita tytu Muzy, inni O przyrodzie, a Diodotos nazywa je
Sterem nieomylnym do kierowania ycia.

Wedle innych jeszcze tytu brzmia: Przewodnik postpowania dla caego wiata, dla jednego i dla wszystkich2. Opowiadaj, e zapytany, dlaczego milczy, Heraklit odpowiedzia: Abycie wy mogli gada". Sam Dariusz zapragn nawiza z nim znajomo i tak do niego napisa: Krl Dariusz, Heraklita z Efezu. syn Hystaspesa, pozdrawia mdrca

Jeste autorem traktatu O przyrodzie, trudnego do zrozumienia i interpretacji. Jeli rozumie pewne miejsca dokadnie wedug twoich sw, mona doj do wniosku, e jego sia polega na tym, i daje teori caego wiata i wszystkiego, co w nim zachodzi, opart
1 2

Por. wyej II 22. Miejsce niepewne.

515

na jakim ruchu najbardziej boskim. W wielu jednak miejscach myli twoje budz wtpliwoci, tak e nawet najwiksi znawcy dzie filozoficznych nie s pewni, czy dobrze je interpretuj. Przeto krl Dariusz, syn Hystaspesa, pragnie twoich poucze i greckiego wyksztacenia ( ). Przybd wic jak najrychlej przed moje oblicze do krlewskiego paacu. Grecy bowiem nie doceniaj na og swoich mdrcw i nieczuli s na pikno ich nauk, godne suchania i poznania. Na moim dworze natomiast bdziesz mia zapewnione pierwsze miejsce, w cigu dnia pikne i poyteczne rozmowy oraz ycie odpowiadajce twoim zasadom. [A oto odpowied Heraklita:] Heraklit z Efezu krlowi Dariuszowi, synowi Hystaspesa, przesya pozdrowienie. Wszyscy ludzie yjcy na ziemi trzymaj si z dala od prawdy i sprawiedliwoci i z powodu haniebnej niewiedzy kieruj si chciwoci i dz sawy. Ja natomiast, unikajc wszelkiej niegodziwoci i pychy, z ktr zawsze si czy nienawi, a przy tym czujc odraz do splendorw, nie mog zdecydowa si na wyjazd do kraju Persw, lecz wol zgodnie ze swoimi pogldami poprzestawa na maym. Tak postpowa Heraklit nawet w stosunku do krla. Demetrios za powiada w Pisarzach o tym samym imieniu, e Heraklit lekceway nawet Ateczykw, chocia cieszy si u nich wielk saw, i mimo e u Efezyjczykw by w pogardzie, to jednak dawa pierwszestwo swej ojczynie. Wspomina o nim take Demetrios

516

z Faleronu w Obronie Sokratesa. Wielu byo interpretatorw dzie Heraklita, mianowicie: Antystenes i Heraklides z Pontu, Kleantes i stoik Sfairos, Pauzaniasz zwany Heraklitejczykiem, Nikomedes i Dionizjos. Spord gramatykw Diodotos, ktry twierdzi, e dzieo Heraklita nie jest traktatem o przyrodzie, lecz o ustroju politycznym, a wywody fizyczne su w nim tylko za ilustracj. Wedle Hieronima poeta jambiczny Skytinos ubra to dzieo w form wierszowan. Pozostay o nim liczne epigramaty, jak na przykad nastpujcy:
Jam jest Heraklit. Dlaczego, gupcy, ju to dwigacie mi w gr, ju to strcacie w d? 1 Nie dla was si trudziem, lecz dla tych, co mi rozumiej. Dla mnie jeden czowiek wart jest. tyle co trzydzieci tysicy, a niezliczony tum mam za nic. To samo gosz take w przybytku Persefony.

I drugi epigramat, ktry tak brzmi:

Nie spiesz si zbytnio, gdy czytasz ksig Heraklita z Efezu. Droga to bowiem trudna. Ciemno j zalega i mrok nie rozjaniony wiatem; jeli jednak wtajemniczony Ci poprowadzi, wwczas stanie si janiejsza od soca.

Byo piciu Heraklitw; pierwszy to ten, o ktrym mwimy, drugi poeta liryczny, po ktrym zosta hymn pochwalny na dwunastu bogw, trzeci poeta elegijny z Halikarnassu, dla ktrego Kallimach napisa taki wiersz:
Wie o twojej mierci, Heraklicie, poruszya mi do ez; przypomniaem sobie, ile to razy rozmawialimy obaj

Aluzja do Heraklitowej drogi w gr () i w d () i zwizana z tym gra sw, ktr staralimy si odda w przekadzie.

517

a do zachodu soca. Dzisiaj ty, przyjacielu z Halikarnassu, jeste ju garci popiou. Jednake pieni twe yj nadal i nigdy nie stan si upem zachannego Hadesa.

Czwarty by Heraklit z Lesbos, ktry napisa Histori Macedonii, pity, ktry powane rzeczy miesza z artobliwymi i od gry na cytrze przeszed do poezji satyrycznej.
Rozdzia drugi

Ksenofanes
ok. 580488 p. n. e.

Ksenofanes z Kolofonu, syn Deksjosa abo, jak podaje Apollodor, Ortomenesa, wychwalany jest przez Timona, ktry mwi:
Ksenofanes pozbawiony prnoci, surowy krytyk Homera.

Wygnany ze swej ojczyzny, Ksenofanes pdzi ycie w Zankle1 na Sycylii2, przebywa take w Katanii. Jedni pisarze uwaaj, e nie sucha wykadw adnego nauczyciela, inni e by uczniem Botona z Aten, a jeszcze inni, e Archelaosa 3. Sotion twierdzi, e y rwnoczenie z Anaksymandrem. Pisa wiersze epickie, elegie, a take jamby, w ktrych krytykowa Hezjoda i Homera za ich opowieci o bogach 4. ReMiasto to pniej nazywao si Messona (dzi: Messyna). Tekst jest tu uszkodzony. Prawdopodobnie nastpowao zdanie, e potem uczy w Elei, skd pochodzi nazwa szkoy eleatw. 3 To niemoliwe, poniewa Archelaos by duo modszy. 4 Za to, e przedstawiali bogw na podobiestwo ludzi, z ludzkim charakterem i wadami.
2 1

518

cytowa rwnie publicznie wasne poematy. Mwi, e rni si w pogldach od Talesa i Pitagorasa i atakowa take Epimenidesa. Doy bardzo pnego wieku, o czym gdzie sam mwi1:
Ju mija lat szedziesit siedem od tej chwili, jak obarczony troskami rozpoczem wdrwk po ziemi greckiej. A o dwadziecia pi powikszy si ta liczba, jeli liczy od urodzenia, o ile mnie tylko pami nie myli.

Twierdzi, e s cztery elementy bytu ( ) oraz e wiatw jest nieskoczenie wiele i e nie podlegaj one zmianom. Chmury tworz si wtedy, gdy wydobywajce si ze soca opary zaczynaj si wzbija w przestworza. Bg ma posta kuli i w niczym nie jest podobny do czowieka; jest cay widzeniem i syszeniem, ale nie oddycha; jest cay rozumem () i myl (), i jest wieczny. Ksenofanes pierwszy wypowiedzia myl, e wszystko, co podlega stawaniu si, jest zniszczalne i e dusza jest tchnieniem. Twierdzi take, i wielo rzeczy mniej znaczy ni rozum i e nasze stosunki z wadcami powinny by albo moliwie najrzadsze, albo moliwie, najprzyjemniejsze 1. Gdy Empedokles powiedzia mu, e trudno jest znale mdrca, odpar: Bo kto chce rozpozna mdrca, sam musi by mdry". Sotion podaje, i Ksenofanes pierwszy mia powiedzie, e wszystko jest niepojte ( ), ale informacja ta jest bdna. Ksenofanes opiewa zaoenie Kolofonu oraz napisa poemat liczcy dwa tysice wierszy o zaoeniu Elei w Italii. By w kwiecie wieku mskiego w czasie
1 2

Diels, fr. 8 B. W oryginale gra sw

519

szedziesitej Olimpiady [540537 p. n. e.]. Demetrios z Falerontu w dziele O staroci i stoik Panaitios w dziele O pogodzie ducha mwi, e Ksenofanes pochowa wasnymi rkoma swoich synw, podobnie jak, Anaksagoras1. Krya te pogoska, e zosta sprzedany do niewoli przez...2 [i wykupiony przez] pitagorejczykw Parmeniska i Orestadesa; mwi o tym Favorinus w pierwszej ksidze Pamitnikw. By inny jeszcze Ksenofanes, z Lesbos, poeta jambiczny. Tacy byli filozofowie niezrzeszeni ( )3.

Rozdzia trzeci

Parmenides
ok. r. 500 p. n. e.

Parmenides z Elei, syn Pyresa, by uczniem Ksenofanesa; Teofrast jednak mwi w Wycigu, e sucha wykadw Anaksymandra. Ale cho by uczniem take Ksenofanesa, nie poszed w jego lady. Wedug Sotiona przyjani si z pitagorejczykiem Ameiniasem, synem Diochaitasa, mem wprawdzie ubogim, ale szlachetnym. Wola raczej pj za nim, a po jego mierci wybudowa mu kaplic. Sam by wietnego i bogatego rodu, tak e do spokojnego ycia filozofa nakoni go raczej Ameinias ni Ksenofanes.
Por. wyej II 13. Tekst uszkodzony. 3 Jak widzimy tu i niej, autor nie uwaa Ksenofanesa za twrc szkoy eleatw. Do filozofw niezrzeszonych zalicza rwnie Heraklita (por. VIII 91).
2 1

520

Parmenides pierwszy uczy, e ziemia ma ksztat kulisty i ley w rodku wszechwiata. Twierdzi, e s dwa elementy (): ogie i ziemia; ogie spenia rol twrcz (), a ziemia rol materii (). Pierwsz przyczyn powstania czowieka byo soce, poniewa ono jest rdem ciepa i zimna, z ktrych wszystko si skada. Dusza () i rozum () s jednym i tym samym, jak mwi Teofrast w Pogldach filozofw przyrody, gdzie przytacza pogldy prawie wszystkich tych filozofw. Uczy, e filozofia rozpada si na dwie czci: jedna dotyczy prawdy (), druga mniemania (). dlatego powiada gdzie:
...Powiniene pozna wszystko: i nieustraszone serce doskonale zaokrglonej prawdy, i mniemania miertelnych, ktre nie budz twego zaufania1.

Parmenides ukada swe nauki filozoficzne w formie wierszy, podobnie jak Hezjod, Ksenofanes i Empedokles. Mwi, e kryterium prawdy jest rozum (), a wraenia zmysowe () nie s pewne. A oto jego sowa:
Oby sia przyzwyczajenia nie zmusia ci kroczy po tej drodze, na ktrej wyrokuje nieodpowiedzialne oko, such chwytajcy odgosy, a take jzyk; tylko rozumem rozsdzaj najbardziej sporny i najwaniejszy problem 2.

Dlatego Timon mwi o nim:

Wzniosego Parmenidesa sia przeciwna mniemaniu, ktry wprowadzi myl na miejsce fantastycznej uudy.

Platon napisa o nim Parmenides, czyli o ideach.

1 2

dialog,

ktry

zatytuowa

Diels fr. I ww. 2830. Diels fr. I ww. 3436.

521

W kwiecie wieku mskiego by w czasie szedziesitej dziewitej Olimpiady [504 501 p. n. e.]. Zdaje si, i on pierwszy odkry, e gwiazda wieczorna i poranna jest t sam gwiazd, jak mwi Favorinus w pitej ksidze Pamitnikw inni jednak przypisuj to odkrycie Pitagorasowi 1. W szczeglnoci Kallimach odmawia Parmenidesowi autorstwa tego odkrycia. Mwi te, e uoy prawa dla swoich wspobywateli, jak podaje Speuzyp w dziele O filozofach. Wreszcie mia by pierwszym, ktry uy dowodu zwanego Achilles" 2, jak podaje Favorinus w Historiach rozmaitych. By take drugi Parmenides, retor, autor Sztuki retorycznej.

Rozdzia czwarty

Melissos
ok. r. 440 p. n. e.

Melissos z Samos, syn Itaigenesa, sucha wykadw Parmenidesa. Ponadto chodzi na wykady Heraklita, ktry go poleci Efezyjczykom, cho by im jeszcze nie znany, tak jak Hippokrates poleci Demokryta Abderytom. Jako polityk zdoby wielkie uznanie wrd wspobywateli. Z tej racji zosta mianowany dowdc floty. Ale przede wszystkim podziwiano go dla jego zalet osobistych.
1 2

Por. wyej VIII 14. Synny dowd, e Achiles nie dogoni wia, majcy dowodzi niemonoci ruchu, powszechnie przypisywany Zenonowi z Elei (por. niej IX 29).

522

Melissos uwaa, e wszechwiat jest nieograniczony (), niezmienny i nieruchomy, jeden, wszdzie sobie rwny i peny. Wedug Melissosa nie istnieje ruch, tylko pozr ruchu. O bogach nie naley wygasza adnych twierdze, bo nie mona zdoby o nich wiedzy. Wedug Apollodora Melissos by w kwiecie wieku mskiego w czasie osiemdziesitej czwartej Olimpiady [444441 p. n. e.].

Rozdzia pity

Zenon z Elei
ok. r. 460 p. n. e.

Zenon by obywatelem Elei. Apollodor podaje w Kronice, e by synem Teleutagorasa, adoptowanym nastpnie przez Parmenidesa, syna Pyresa. O nim i o Melissosie tak mwi Timon:
Wielka sia zaczepnego Zenona, ktry umia jednak przemawia za i przeciw, i Melissosa, co patrzy z gry na wszelkie urojenia, tylko niektrym ulegajc.

Zenon sucha wykadw Parmenidesa i zosta jego kochankiem. By wysokiego wzrostu, jak mwi Platon w Parmenidesie1; wspomina o nim w Soficie2, a w Fajdrosie3 nazywa go eleackim Palamedesem. Arystoteles podaje, e Zenon by twrc dialektyki, tak jak Empedokles by twrc retoryki. By znakomity i jako filozof) i jako m stanu, a pisma jego s pene mdroci.
1 2

127 B. 216 A. 3 261 D.

523

Gdy zorganizowa spisek w celu obalenia tyrana Nearchosa wedle innych tyrana Diomedonta zosta uwiziony, jak podaje Heraklides w Wycigu z Satyrosa. Wypytywany o wsplnikw i o transport broni do Lipary, wymieni wszystkich przyjaci tyrana, aby mu dowie, e wszyscy go opucili. Nastpnie mwic, e o niektrych chciaby mu co powiedzie na ucho, chwyci je zbami i nie puci tak dugo, a pad pod ciosami, podobnie jak niegdy tyranobjca Aristogeiton. Demetrios za mwi w Pisarzach o tym samym imieniu, e Zenon odgryz mu nos. Antystenes natomiast podaje w Sukcesji filozofw, e gdy Zenon wymieni ju przyjaci tyrana, ten zapyta go, czy kto jeszcze nalea do spisku, na co Zenon odpar: Ty sam, bdc przeklestwem pastwa". A do obecnych przy tym osb zawoa: Zdumiewa mnie wasze tchrzostwo; jak moecie patrzc na to, co teraz ja znosz, suy dalej tyranowi". Nastpnie odgryzszy sobie jzyk wyplu go tyranowi w twarz. Co widzc obecni natychmiast ukamienowali tyrana. Tak opowiada o tym wikszo pisarzy. Natomiast Hermippos podaje, e Zenon zosta wrzucony do kota i zatuczony na mier. Na jego cze taki uoylimy wiersz:
Chciae, Zenonie, a zamys lwj by szlachetny, zabi tyrana i wyzwoli Ele z jarzma. Lecz przegrae. Bo wrzuci ci tyran do kota i zatuk. Co mwi? Ciao twoje, nie ciebie zatuk.

Zenon by znakomity take i w innych dziedzinach. Podobnie jak Heraklit monych traktowa wyniole. Miasto rodzinne, koloni focejsk, dawniej zwan Hyala, pniej Elea, ktre odznaczao si tylko tym, e umiao wydawa wielkich ludzi, przenosi nad

524

dumne Ateny. Bywa tam tylko jako go, cae ycie za spdzi w Elei. On pierwszy uoy dowd znany pod nazw Achilles" (cho Favorinus twierdzi, e jego twrc by Parmenides1), a take wiele innych rozumowa. Gosi takie pogldy: Istnieje wiele wiatw, prni natomiast nie ma. Wszystko w przyrodzie powstaje z ciepa i zimna oraz z suchoci i wilgoci, przechodzcych w siebie nawzajem. Ludzie wywodz si z ziemi, a dusza jest mieszanin czynnikw wyej wymienionych, przy czym aden z nich nie bierze gry nad innymi. Mwi, e nie znosi nagany; a gdy mu to wytykano, powiedzia: Gdyby nagana mi bya obojtna, to nie zwaabym take na pochway". e byo omiu Zenonw, mwilimy wyej przy Zenonie z Kition2. Zenon by w kwiecie wieku mskiego w czasie siedemdziesitej dziewitej Olimpiady [464461 p. n. e.].

Rozdzia szsty

Leukippos
ok. r. 450 p. n. e.

Leukippos pochodzi wedug jednych z Elei, wedug innych z Abdery, a wreszcie wedug jeszcze innych z Miletu. Sucha wykadw Zenona [z Elei]. Twierdzi, e wszechwiat jest nieograniczony ( )
1 2

Por. wyej IX 23. Por. wyej VII 35.

525

i e wszystko przechodzi w siebie nawzajem; Cao ( ) obejmuje prni i peni [czyli atomy]. wiaty powstaj z ciaek [czyli atomw, ] wpadajcych w prni i wzajemnie si sczepiajcych. Przy cigle wzrastajcym nagromadzeniu atomw ruch ich wytwarza substancj gwiazd. Soce obraca si w wikszym kole wok ksiyca; ziemia natomiast utrzymuje si w swym pooeniu wskutek ruchu wok rodka. Z ksztatu podobna jest do bbna. Leukippos pierwszy uzna atomy () za elementy pierwotne (). Tak mona by oglnie uj jego pogldy. W szczegach za przedstawiaj si nastpujco: Wszechwiat jest nieograniczony, jak ju bya o tym mowa; jedna jego cz jest wypeniona ( ), a pozostaa prna ( ), przy czym peni i prni nazywa take elementami (). Z peni i prni powstaj nieograniczone wiaty i z powrotem si na nie rozpadaj. Powstaj za w nastpujcy sposb. Liczne, rnoksztatne ciaka () odrywaj si od nieograniczonej wszechcaoci i wpadaj do wielkiej prni, gdzie skupiajc si tworz jeden wielki wir (), a nastpnie, zderzajc si z sob i krc wokoo na wszelkie moliwe sposoby, znowu si oddzielaj od siebie, po czym podobne cz si z podobnymi. Gdy rwnowaga powstaa z nagromadzenia wielkiej iloci ciaek sprawia, e nie mog ju one porusza si po swoich kolistych torach, lejsze przemieszczaj si do zewntrznej prni, jak gdyby przesiane przez sito; pozostae natomiast skupiaj si zwarcie i tak sczepione pdz razem, tworzc pierwotny ukad sferyczny. Ten nastpnie wydziela z siebie jakby powok obejmujc rnorodne ciaka; a gdy one,

526

wskutek oporu rodka, zostaj wprawione w ruch koowy, wwczas zewntrzna powoka staje si ciesza, doczajce si wci atomy, zetknwszy si z jej powierzchni, pdz razem. W ten sposb powstaa ziemia, gdy skupione razem atomy zostay wprowadzone do rodka. Ta podobna do bony osona sama si znw rozrasta przez dopyw ciaek z zewntrz, a wirujc w koo zabiera z sob wszystko, co tylko z ni si zetknie. Gdy pewne atomy zespol si ze sob, wwczas powstaje zwarta masa, a w szczeglnoci najpierw wilgotna i gliniasta substancja, ktra z wolna wysychajc i krc wokoo wraz z caym wirem zapala si i w kocu tworzy w ten sposb substancj gwiezdn. Orbita soca jest najbardziej zewntrzna, orbita za ksiyca najblisza ziemi, inne s midzy nimi. Wszystkie gwiazdy zapalaj si wskutek szybkoci ruchu, a soce otrzymuje swj blask take od gwiazd. Ksiyc dostaje mao ognia. Zamienie soca i ksiyca [powstaje wtedy, kiedy... a nachylenie Zodiaku]1 tumaczy si nachyleniem ziemi ku poudniowi. Okolice polarne s zawsze pokryte niegiem, bardzo zimne i skute lodem. Zamienia soca zdarzaj si rzadko, ksiyca natomiast czsto, a to z powodu nierwnej dugoci ich orbit. Tak jak wiat powstaje, tak te rozwija si, rozkada i ginie na mocy jakiej koniecznoci (), ktrej Leukippos bliej jednak nie tumaczy.
1

Tak uzupenia tekst Diels, za nim id tumacze Diogenesa Laer-

tiosa.

527

Rozdzia sidmy

Demokryt
ok. 460351 p. n. e.

Demokryt, syn Hegezistrata (wedug innych Atenokritosa, a wedug jeszcze innych Damazippa), pochodzi z Abdery albo, jak chc niektrzy, z Miletu. Pobiera nauk u Magw i Chaldejczykw, ktrych krl Kserkses zostawi jego ojcu jako wychowawcw, kiedy by jego gociem jak donosi Herodot1. Od nich za modu nauczy si teologii i astronomii. Pniej zetkn si bliej z Leukipposem, a wedug innych z Anaksagorasem, od ktrego by modszy o czterdzieci lat. Favorinus podaje w Historiach rozmaitych, e Demokryt twierdzi, i Anaksagoras sam nie wymyli nauki o socu i ksiycu, ale bya to nauka bardzo stara, ktr sobie bezprawnie przywaszczy. Demokryt szydzi te z Anaksagorasa teorii budowy wiata i roli rozumu i w ogle ywi do niego uraz za to, e nie przyj go do grona swych uczniw. Ale jeeli tak byo, to czy mg Demokryt jak podaj niektrzy sucha wykadw Anaksagorasa? Demetrios podaje w Pisarzach o tym samym imieniu, a Antystenes w Sukcesjach, e Demokryt wyjeda rwnie do Egiptu, aby si uczy u tamtejszych kapanw geometrii, oraz do Persji do Chaldejczykw i dotar nawet nad Morze Czerwone. Wedug niektrych
Herodot wspomina tylko (VII 109 i VIII 120), e Kserkses dwa razy zatrzyma si w Abderze: raz w drodze do Grecji (480 p n. e.) i drugi raz w czasie odwrotu. Informacja autora wydaje si mao wiarogodna, take ze wzgldw chronologicznych.
1

528

zetkn si z gymnosofistami w Indiach i przebywa jaki czas w Etiopii. Mia jeszcze dwch braci i kiedy przyszo do podziau majtku pozostawionego przez ojca Demokryt wedle wielu wiadectw wybra dla siebie cz najmniejsz, ale w gotwce, bo potrzebowa pienidzy na podre, co chytrze przewidzieli jego bracia. Wedle Demetriosa przypado mu w spadku przeszo sto talentw i ca t sum wyda na podre. Tene autor podaje, e Demokryt by tak pracowity, i wybra sobie na mieszkanie may domek otoczony ogrodem i tam si zamyka. Pewnego dnia ojciec jego przyprowadzi wou ofiarnego i przywiza go obok domku; Demokryt przez duszy czas tego nie zauway, a ojciec wezwawszy go do zoenia ofiary, obudzi go z zamylenia i opowiedzia o historii z woem. Jak si zdaje opowiada dalej Demetrios Demokryt by w Atenach, ale nie stara si, aby go tam poznano, poniewa gardzi saw. I cho wiedzia o Sokratesie, nie da mu si pozna". Byem te w Atenach mwi sam Demokryt ale nikomu nie znany". Jeeli dialog Rywale jest dzieem Platona 1 mwi Trazyllos to wystpujc w nim anonimow osob nie nalec ani do zwolennikw Oinopidesa, ani Anaksagorasa, jest moe Demokryt. Osoba ta rozmawia z Sokratesem o filozofii i do niej to Sokrates mwi, e filozof jest podobny do zwycizcy w picioboju. Demokryt by rzeczywicie w filozofii zwycizc w picioboju, bo opanowa nie tylko fizyk i etyk, lecz take matematyk i umiejtnoci nalece do oglnego wyksztacenia, i zna si rwnie na wszystkich umiejtnociach praktycznych".
Dialog ten, zatytuowany (Amatores), jest na pewno apokryfem. Odnony fragment znajduje si 132 AC.
1

529

To Demokryt powiedzia: Sowo jest cieniem czynu". Demetrios z Faleronu pisze w Obronie Sokratesa, e Demokryt nigdy nie by w Atenach. Dowodzioby to zaiste wielkoci jego umysu, e nie spieszy si zobaczy tak wspaniaego miasta, bo nie chcia swej sawy zawdzicza miastu, ale wola jeszcze bardziej wsawi miasto swoj sawl. Take z jego pism mona wyczyta, jaki to by czowiek. Zdaje si mwi Trazyllos e by sympatykiem pitagorejczykw. Mwi z wielkim uznaniem o samym Pitagorasie w dziele zatytuowanym jego imieniem. Nie jest wykluczone, e zawdzicza mu ca swoj filozofi, a nawet mona by przypuszcza, e by jego suchaczem, gdyby nic przemawiaa przeciwko temu chronologia". W kadym razie jak twierdzi Glaukos z Region, jego wspczesny musia sucha wykadw jakiego pitagorejczyka. Apollodor z Kyzikos twierdzi, e Demokryt utrzymywa bliskie stosunki z Filolaosem. Na rne sposoby wiczy si w sprawdzaniu swych wyobrae donosi Antystenes usuwa si w tym celu od czasu do czasu w zacisze, a nawet spdza czas midzy grobami. Gdy powrci z podry, y bardzo ndznie, poniewa straci cay majtek. Pomaga mu w tej trudnej sytuacji brat jego, Damazos. Gdy jednak przepowiedzia trafnie jakie przysze wydarzenie, znaczenie jego wzroso i odtd doznawa czci boskiej. A poniewa istniao prawo, na mocy ktrego ten, kto roztrwoni ojcowizn, nie mg by pochowany w ojPrzypomina to synn odpowied Temistoklesa udzielon obywatelowi Seryfu, ktry zarzuca mu, e saw zawdzicza nie sobie samemu, lecz swemu pastwu: Ani ja nie zyskabym sawy, gdybym by Seryfijczykiem, ani ty, gdyby by obywatelem Aten". Odpowied t cytuje Platon w Pastwie (329 E 330 A).
1

530

czynie, przeto Demokryt jak podaje Antystenes wiedzc o tym i nie chcc narazi si na szykany rnych zawistnych i zoliwych oskarycieli, odczyta gono Wielki porzdek ( ), ktry uwaa za najlepsze ze swych dzie. Wtedy przyznano mu piset talentw. A gdy umar, wystawiono mu spiowe posgi oraz urzdzono pogrzeb na koszt pastwa, poniewa przey ponad sto lat. Demetrios [z Magnezji] podaje, e nie sam Demokryt, ale jego krewni odczytali Wielki porzdek, i e przyznano mu za to dzieo tylko sto talentw. To samo podaje Hippobotos. Aristoksenos pisze w Zapiskach historycznych, e Platon zamierza spali wszystkie pisma Demokryta, jakie tylko mg zebra, ale powstrzymali go od tego pitagorejczycy Amyklas i Kleinias, dowodzc, e nie przyniesie to adnej korzyci, gdy ksigi Demokryta rozeszy si ju pomidzy zbyt wielu ludzi. Rzecz to uderzajca, e Platon wspominajc o wszystkich prawie starszych filozofach, nie wymienia ani razu Demokryta, nawet wtedy, gdy powinien by z nim polemizowa; zapewne dlatego, e zdawa sobie spraw, e miaby do czynienia z najtszym ze wszystkich filozofw, ktrego chwali nawet Timon w taki oto sposb:
Taki jest on Demokryt, mdrzec, ksi filozofw 1, w dyskusji niezrwnany, ktry nalea do moich pierwszych lektur.

Jak sam mwi w Maym porzdku ( ), by modziecem, gdy Anaksagoras, starszy od niego o czterdzieci lat, by ju starcem. Mwi dalej, e May porzdek napisa w siedemset trzydzieci lat po zdobyciu
Dosownie: pasterz opowieci czy pomysw" ( ) wyraenie nawizujce do homeryckiego epitetu krlw jako pasterzy ludw" ( ).
1

531

Troi. Wedle informacji Apollodora w Kronice Demokryt urodzi si podczas osiemdziesitej Olimpiady [460457 p. n. e.]; Trazyllos natomiast w dziele zatytuowanym Wprowadzenie do lektury ksig Demokryta podaje, e Demokryt urodzi si w trzecim roku siedemdziesitej sidmej Olimpiady [470469 p. n. e.], i e by o rok starszy od Sokratesa. A zatem mgby y wspczenie z Archelaosem, uczniem Anaksagorasa, i z uczniami Oinopidesa. Bo o tym ostatnim take wspomina. Czyni rwnie aluzje do nauki o jednoci, goszonej przez Parmenidesa i Zenona [z Elei], najpopularniejszych filozofw owego czasu, oraz wymienia Protagorasa z Abdery, ktry wedug opinii powszechnej by wspczesnym Sokratesa. Atenodoros podaje w smej ksidze Przechadzek filozoficznych, e kiedy przyszed do niego Hippokrates, Demokryt kaza przynie mleka, a spojrzawszy na nie orzek, e pochodzi od kozy, ktra pierwszy raz rodzia, i do tego od czarnej; Hippokrates podziwia przenikliwo i spostrzegawczo Demokryta. Co wicej, do modej sucej towarzyszcej Hippokratesowi Demokryt powiedzia pierwszego dnia Witaj, dzieweczko!", a nazajutrz rano przywita j sowami: Witaj, kobieto!" I rzeczywicie tej nocy stracia dziewictwo. O mierci Demokryta podaje Hermippos nastpujce szczegy. Bdc w podeszym ju wieku, przeczuwa bliski koniec. Siostra jego martwia si bardzo, e brat moe umrze wanie w czasie Tesmoforiw i e ona nie mogaby wzi udziau w procesji na cze Demetry. Ale Demokryt dodawa jej otuchy i prosi, aby dostarczaa mu co dzie ciepego jeszcze chleba; wchajc zapach chleba, podtrzymywa ycie w czasie wita. Gdy za

532

wita miny, a trway trzy dni, zakoczy ycie bezbolenie, w wieku lat stu dziewiciu, jak podaje Hipparchos. W moich Wierszach o rnych miarach znajduje si taki dla niego uoony epigramat:
Czy by kto tak mdry, kto stworzy tak wielkie dzieo, jak wszystkowiedzcy Demokryt? On to, gdy mier si zbliaa, zamkn j na trzy dni w swym domku, karmic j ciepym zapachem wieego chleba.

Takie byo ycie tego ma. Pogldy za jego byy nastpujce: Pocztkiem wszechrzeczy s atomy () i prnia (). Wszystko inne jest tylko mniemaniem. Istnieje nieskoczenie wiele wiatw, ktre rodz si i gin. Nic nie moe powsta z niebytu ani w niebyt si obrci. Atomy s nieskoczone pod wzgldem wielkoci i iloci, a poruszaj si we wszechwiecie ruchem wirowym; w ten sposb powstaj wszystkie ciaa zoone, jak ogie, woda, powietrze, ziemia; albowiem i one s konglomeratami okrelonych atomw. Atomy dziki swej masywnoci nie podlegaj jakiemukolwiek oddziaywaniu () i s niezmienne (). Soce i ksiyc skadaj si z atomw gadkich i okrgych, podobnie jak dusza. Dusza () jest tym samym co umys (). Widzenie powstaje wskutek wpadania do oczu podobizn (). Wszystko dzieje si wskutek koniecznoci ( ), bo ruch wirowy jest przyczyn wszelkiego powstawania rzeczy; to nazywa on koniecznoci. Najwyszym celem jest pogoda ducha (), nie pokrywajca si bynajmniej z rozkosz, jak to niektrzy faszywie interpretuj, lecz bdca stanem spokoju i rwnowagi wewntrznej, w ktrym dusza jest wolna od strachu, zabobonw

533

i innych podobnych dozna; stan ten nazywa albo dobrym samopoczuciem (), albo innymi okreleniami. Jakoci (:) maj istnienie tylko umowne ( ), rzeczywicie () istniej tylko atomy i prnia. Takie s pogldy Demokryta. Trazyllos sporzdzi katalog jego dzie, przy czym analogicznie do swego wykazu dzie Platona podzieli je na tetralogie. Dziea etyczne s nastpujce: I. Pitagoras O usposobieniu mdrca O yciu pozagrobowym Trilogeneia (tytu std, e od niej pochodz trzy rzeczy, ktre obejmuj cae ycie ludzkie)1. II. O doskonaoci ma, czyli o cnocie Rg Amaltei O pogodzie ducha Zapiski etyczne O dobrym samopoczuciu (nie udao si znale). To s dziea etyczne. Dziea z filozofii przyrody s nastpujce: III. Wielki porzdek (ale uczniowie Teofrasta przypisuj to dzieo Leukippowi). May porzdek Opis wiata O planetach IV. O naturze, ksiga pierwsza O naturze cztowieka (albo O ciele), ksiga druga
Tritogeneia () by to jeden z epitetw Ateny jako zrodzonej z morza (od bstwa morskiego Tritona); ale jednoczenie samo to sowo mona tumaczy jako Trjrodna". Z dzie Demokryta zachoway si tylko drobne fragmenty.
1

534

O rozumie zmysach (niektrzy cz dwie ostatnie prace pod wsplnym tytuem: O duszy) V. O smakach O barwach O rnych ksztatach [atomw] O zmianach ksztatw. VI. Potwierdzenia (dodatkowe potwierdzenie tego, o czym traktuj wyej wymienione traktaty) O podobiznach albo o przewidywaniu O logice albo o kryterium (3 ks.) Aporie. To s pisma z filozofii przyrody. Nastpujce prace nie zostay uporzdkowane tematycznie : Przyczyny zjawisk niebieskich Przyczyny zjawisk powietrznych Przyczyny zjawisk na powierzchni ziemi Przyczyny ognia i spalania si Przyczyny dwikw Przyczyny zjawisk zachodzcych w nasionach, rolinach i owocach Przyczyny zjawisk wystpujcych u zwierzt Przyczyny rnych zjawisk O magnesie Te dziea nie zostay uporzdkowane tematycznie. Traktaty matematyczne s nastpujce: VII. O rnicy kta, czyli o stycznej koa i kuli O geometrii Rozprawy geometryczne Liczby. VIII. O liniach i bryach irracjonalnych (2 ks.)

535

O rzutach Wielki Rok albo astronomia, kalendarz O zegarach wodnych. IX. Opis nieba Geografia Opis biegunw Opis promieni wietlnych To s traktaty matematyczne. Traktaty muzyczne1 s nastpujce: X. O rytmie i harmonii O poezji O piknie sw O goskach piknie i niepiknie brzmicych. XI. O Homerze albo o poprawnym wyraaniu si i o idiomach O piewie O sowach Sownik. To s prace z dziedziny muzyki. Z dziedziny rnych sztuk praktycznych: XII. Sztuka przepowiadania O sposobie ycia, czyli o dietetyce Przepisy lekarskie Przyczyny rzeczy dostosowanych do okolicznoci i nie dostosowanych. XIII. O rolnictwie albo o miernictwie O malarstwie O taktyce O sztuce wojennej. Tyle z tej dziedziny.
Traktaty muzyczne () dotycz nie tylko muzyki w cilejszym znaczeniu, ale w ogle sztuki jako pozostajcej pod opiek Muz
1

536

Niektrzy dodaj jeszcze jako oddzielne traktaty nastpujce czci z jego Zapiskw: O pismach witych w Babilonii O takiche w Meroe Podr dookoa Oceanu O historii Traktat chaldejski Traktat frygijski O gorczce i chorobach wywoujcych kaszel Przyczyny prawne Problemy dotyczce wytworw rcznych 1. Z innych dzie, jakie niektrzy przypisuj Demokrytowi, cz to kompilacje z jego pism, inne za wedug zgodnej opinii s nieautentyczne. Tyle o jego dzieach i ich liczbie. Byo szeciu Demokrytw: pierwszy nasz Demokryt, drugi wspczesny mu muzyk z Chios, trzeci rzebiarz, o ktrym wspomina Antigonos; czwarty, ktry pisa o wityni w Efezie i o miecie Samotrake, pity poeta epigramatyczny, ktry si odznacza jasnym i ywym stylem, szsty Demokryt z Pergamonu, ktry wsawi si jako autor mw retorycznych.
Rozdzia smy

Protagoras
480411 p. n. e.

Protagoras by synem Artemona, albo, jak podaje Apollodoros (w Kronice) i Deinon (w ks. V Historii perskich), Maiandriosa. Urodzi si w Abderze, co
Tekst jest w tym miejscu niepewny i tytu nie jest zrozumiay: (w rkp. ) ).
1

537

stwierdza Heraklides z Pontu (w pimie O prawach), ktry przypisuje mu rwnie uoenie konstytucji dla miasta Turioi1. Jednakowo Eupolis w Pochlebcach twierdzi, e miastem rodzinnym filozofa byo Teos. Mwi bowiem tak:
Jest tam te Protagoras Teijczyk2.

Protagoras i Prodikos z Keos pobierali honoraria za swoje wykady. O Prodikosie mwi Platon w Protagorasie 3, e mia niski gos. Protagoras by uczniem Demokryta (filozofa, ktry, jak mwi Favorinus w Historiach rozmaitych, nazywany by Mdroci, ). On to pierwszy twierdzi, e o kadej rzeczy istniej dwa sdy () wzajemnie sprzeczne" i pierwszy twierdzenia tego dowodzi praktycznie w dyskusjach dialektycznych. Jeden z jego traktatw zaczyna si tak: Czowiek jest miar wszystkich rzeczy, istniejcych, e istniej, i nieistniejcych, e nie istniej"4. Dowodzi te co stwierdza Platon w Teajtecie5 e dusza to wraenia zmysowe ( ) i nic poza tym i e wszystko
Bya to kolonia panhelleska w poudniowej Italii (w ukami), zaoona z inicjatywy Peryklesa w r. 444 p. n. e. 2 Teos, joskie miasto na wybrzeu Azji Mniejszej, byo miastem macierzystym pooonej w Tracji Abdery tote nazwanie Protagorasa Teijczykiem nie byo sprzeczne z powszechnie przyjmowan informacj, e urodzi si w Abderze. 3 316 A. 4 To synne twierdzenie Protagorasa, tzw. twierdzenie Homo mensura, otwierao jego traktat (zaginiony) pt. Prawda, czyli mowy obalajce ( ). Przytacza je take Sekstus Empiryk (adv. Math. VII 60) i Platon (Teajtet 151 E). 5 152nn.
1

538

jest prawdziwe 1. Inny traktat Protagorasa 2 zaczyna si od sw: O bogach nie mog wiedzie ani e istniej, ani e nie istniej3; wiele jest bowiem przeszkd na drodze do zdobycia takiej wiedzy, e wymieni niemoliwo dowiadczenia zmysowego w tej dziedzinie i krtko ludzkiego ywota". Z powodu tego ustpu Ateczycy skazali filozofa na wygnanie, a dziea jego spalili na agorze, wezwawszy uprzednio przez herolda wszystkich posiadaczy takowych, aeby je tam zoyli. Protagoras pierwszy kaza sobie za nauk paci sto min. On te pierwszy wyrni w gramatyce czasy, pierwszy wykada o znaczeniu stosownego momentu ()4, pierwszy wprowadzi zwyczaj dysput dialektycznych i uczy stosowania sofizmatw w zawodach retorycznych. W dyskusjach dialektycznych nie zajmowa si treci myli (), lecz koncentrowa si na samych sowach, stajc si protoplast wspczesnych powierzchownych erystykw5. Z tego te powodu mwi o nim Timon:
Waleczny Protagoras, mistrz w walce na sowa.

Protagoras by te pierwszym, ktry wprowadzi

Czy raczej: wszystko, co si komu prawdziwym wydaje, jest prawdziwe, nie mona bowiem dowie obiektywnej prawdziwoci (ani faszywoci) adnego sdu. 2 By to traktat O bogach ( ), z ktrego zachowa si tylko ten fragment. 3 Cytujc to zdanie, Euzebiusz (Praep. evang. XIV 3.7) dodaje: Ani jaka jest ich istota i jak si przejawiaj". 4 to stosowny moment czy okazja. Od okazji, czyli od okolicznoci, zaley, czy dany pogld jest (relatywnie wzgl. pragmatycznie) prawdziwy, czy nie. 5 Erystyka sztuka prowadzenia sporw sownych.
1

539

innowacje do sokratycznej metody prowadzenia dyskusji. On te pierwszy co stwierdza Platon w Eutydemie 1 stosowa w dysputach argument Antystenesa, majcy dowodzi niemoliwoci obalenia jakiegokolwiek sdu2. Wedle informacji dialektyka Artemidora3 on te pierwszy uczy, jak w dyskusjach odpiera tezy oglne. Jego wynalazkiem byy podkadki dla tragarzy, tzw. , ktre umieszczone na barkach uatwiay noszenie ciarw (mwi o tym Arystoteles w pimie O wychowaniu 4); sam bowiem, jak wspomina gdzie o tym Epikur 5, by kiedy tragarzem; i wtedy wanie zainteresowa si nim Demokryt, zobaczywszy, jak zrcznie mia zwizane polana, ktre przenosi. Protagoras by te twrc podziau wypowiedzi na cztery rodzaje6: yczcy, pytajcy, odpowiadajcy i rozkazujcy (inni mwi, e wyrnia siedem rodzajw: narracj, pytanie, odpowied, rozkaz, oznajmienie, yczenie, wezwanie), i te rodzaje nazywa podstawami jzyka. Natomiast Alkidamas7 przyjmowa inne cztery rodzaje wypowiedzi: twierdzenie, przeczenie, pytanie, przemwienie. Pierwszym utworem Protagorasa odczytanym pu286 c Synne , teza Antystenesa, wedle ktrej kade twierdzenie jest rwnie zasadne i adnego nie mona obali. U Protagorasa teza ta brzmi nieco inaczej: wszystkie twierdzenia s rwnie nieuzasadnione, adnego nie mona obali, ale nie mona te udowodni.
2 1

Posta skdind nieznana. Frg. 63 R. Pismo to si nie zachowao. 5 Usener fr. 172p. 153,2. 6 Podzia ten odpowiada mniej wicej naszym trybom czasownika. 7 Retor i sofista, ucze Gorgiasza.
4

540

blicznie by traktat O bogach, ktrego pocztek przytoczylimy wyej; odczyta go w Atenach w domu Eurypidesa 1 lub te, jak twierdz niektrzy, w domu Megakleidesa2. Wedle innych informacji rzecz zostaa odczytana w Liceum, i to nie przez samego autora, lecz przez jego ucznia, Archagorasa, syna Teodota. Na tej podstawie Protagoras zosta oskarony o bezbono; oskarenie wnis Pytodoros, syn Polyzelosa, jeden z czonkw Rady Czterystu 3. Natomiast Arystoteles jako oskaryciela wymienia Euatlosa 4. Z pism Protagorasa zachoway si nastpujce: Sztuka erystyczna O zapanictwie O naukach O pastwie O dzy zaszczytw O cnotach
Eurypides by zwizany z sofistami, by poetyckim eksponentem ich idej. 2 Posta skdind nieznana. 3 Rada Czterystu sprawowaa rzdy oligarchiczne w Atenach w r. 411 p. n. e.; bya to pierwsza prba obalenia demokracji ateskiej. 4 Arystoteles fr. 67. Por. anegdoty o procesie Euatlosa z Protagorasem, 56. 5 W rkopisie jest tu zapewne luka, poniewa w wykazie brak pisma O bogach, ktre Diogenes musia zna, skoro je wyej cytowa; brak te takich znanych skdind pism, jak Prawda, O bycie, Traktat wielki. Untersteiner (w nocie ad locum swego wydania fragmentw Protagorasa: Sofisti, Testimonianze eframmenti, fasc. I, s. 2223) sdzi, e tytuy podane przez Diogenesa nie oznaczaj oddzielnych traktatw, lecz czci czy rozdziay Antylogii ( ), dziea skadajcego si z dwch ksig, a traktujcego o czterech tematach gwnych: 1) o bogach, 2) o bycie, 3) o prawach i pastwie, 4) o sztukach.
1

541

O pochodzeniu ycia spoecznego1 O yciu pozagrobowym2 O niewaciwym postpowaniu ludzi Wykad o nakazach 3 Proces o zapat4 Antylogie (w 2 ksigach). Takie oto s pisma Protagorasa. Poza tym dialog o Protagorasie napisa Platon. Filochoros podaje, e kiedy Protagoras pyn na Sycyli5, okrt rozbi si na morzu; aluzj do tego wypadku robi Eurypides w Iksjonie 6. Niektre rda podaj, e Protagoras zgin w tej katastrofie w wieku lat dziewidziesiciu. Natomiast wedle informacji Apollodora Protagoras y lat siedemdziesit, jako
Untersteiner (loc. cit.) sdzi, e chodzi tu nie o traktat, z ktrego Platon zaczerpn mit o genezie sprawiedliwoci, opowiedziany przez Protagorasa w dialogu noszcym imi sofisty z Abdery, lecz o rozdzia z trzeciej czci Antylogii. 2 Untersteiner (loc. cit.) uwaa to za tytu rozdziau z drugiej czci Antylogii. Protagoras dowodzi w nim zapewne niemoliwoci dalszego trwania duszy odzielonej od ciaa. Pismo pod tym samym tytuem (dosownie: O tym co jest w Hadesie), rwnie zaginione, napisa Demokryt. 3 Wedug Untersteinera (op. cit., s. 24) by to rozdzia czci trzeciej Antylogii. Tytu pozwala si domyla, e Protagoras zwalcza w nim teori prawa jako nakazu () w imi prawa jako konwencji. 4 Chodzio tu o proces z uczniem Euatlosem por. niej 56 Rzecz stanowia prawdopodobnie cz wyej wspomnianej Sztuki erystycznej (Untersteiner, loc. cit.). 5 Uciekajc z Aten po wyroku skazujcym w procesie o bezbono. 6 Niezachowany dramat Eurypidesa, wystawiony midzy rokiem 410 a 408 p.n.e. Na czym polegaa aluzja, nie wiemy. By moe, wizaa si z analogi midzy losem Iksjona, mitycznego krla Lapitw, skazanego przez bogw na wieczne mczarnie w Tartarze za zniewaenie Hery (twierdzi e z ni pocz syna), i ateisty Protagorasa, ktrego dosiga - zemsta Poseidona, boga morza.
1

542

sofista naucza przez lat czterdzieci, a w kwiecie wieku mskiego by w czasie osiemdziesitej czwartej Olimpiady[444441p.n.e.]. Filozofowi temu powiciem nastpujcy epigram:
O tobiem, Protagorasie, sysza, e w czasie ucieczki z Aten, w sdziwym ju wieku, w morzu znalaze zgon. Przez potomkw Kekeropsa1 wygnany, z miasta Ateny moge uciec, lecz nie przed Plutonem, co zsya mier.

Opowiadaj, e kiedy ucze jego, Euatlos, wytoczy mu proces o zwrot honorarium za nauk, powoujc si na to, e nie wygra jeszcze adnej sprawy w sdzie 2, Protagoras owiadczy: Jeeli ja wygram ten proces, to bdzie mi si naleaa zapata z tej racji, e wygraem, jeeli za ty wygrasz, to rwnie bdzie mi si naleaa, poniewa ty wygrasz spraw". Oprcz naszego Protagorasa znani byli jeszcze dwaj ludzie tego samego imienia: astronom, dla ktrego wiersz nagrobny uoy Euforion3, i filozof ze szkoy stoickiej.
Rozdzia dziewity

Diogenes z Apollonii
ok. r. 440 p. n. e.

Diogenes z Apollonii, syn Apollotemisa, by filozofem przyrody i bardzo sawnym mem 4. Sucha, jak mwi Antystenes, wykadw Anaksymenesa. y w czasach
Tj. Ateczykw. Kekrops. by mitycznym zaoycielem Aten. Protagoras obiecywa, e kto bdzie si u niego uczy, wygra kad spraw, czy to na zgromadzeniu, czy w sdzie. 3 Euforion z Chalkidy (na Eubei) y ok. r. 200; by autorem wierszy uczonych i ciemnych. 4 Umieszczenie w tym miejscu Diogenesa z Apolonii jest dosy nie2 1

543

Anaksagorasa, filozofa, ktry, jak pisze Demetrios z Faleronu w Obronie Sokratesa, wskutek wielkiej zawici omal nie straci ycia w Atenach. Pogldy jego tak wyglday: Elementarnym tworzywem () jest powietrze. wiatw jest nieskoczenie wiele i prnia jest nieograniczona. wiaty powstaj przez zgszczanie si i rozrzedzanie powietrza. Nic nie moe powsta z niebytu ani si w niebyt obrci. Ziemia jest okrga i osadzona w centrum, ksztat swj zawdzicza kreniu wywoanemu gorcem, stao za zimnu. Pocztek jego dziea tak brzmi: Wydaje mi si, e przy rozpoczynaniu wszelkiej pracy naukowej koniecznie naley przyj jak najbardziej niewtpliw pierwsz zasad () i posugiwa si prostym i powanym jzykiem".

Rozdzia dziesity

Anaksarchos
ok. r. 340 p. n. e.

Anaksarchos z Abdery by uczniem Diogenesa ze Smyrny, ten za by uczniem Metrodora z Chios, ktry mawia, e nawet tego nie wie, i nic nie wie. Metrodoros natomiast mia by uczniem Nessasa z Chios, wedug za innych Demokryta. Anaksarchos pozostawa w stosunkach towarzyskich z Aleksandrem
oczekiwane. Filozof ten powinien by si znale raczej w ks. II, obok Anaksagorasa. By moe, e autor wstawi jego ywot tutaj przez pomyk chcc mwi raczej o Diogenesie ze Smyrny jako nauczycielu Anaksarcha, ktremu jest powiecony nastpny rozdzia.

544

Macedoskim. W kwiecie wieku mskiego by w czasie sto dziesitej Olimpiady [340337 p. n. e.]. Mia wroga w osobie Nikokreonta, tyrana Cypru. Gdy Aleksander zapyta go pewnego razu na przyjciu, jak mu si uczta podoba, Anaksarchos mia odpowiedzie: Wszystko, o krlu, jest wspaniae, brak tu tylko gowy pewnego tyrana". Sowa te byy skierowane przeciw Nikokreontowi, ktry mu nigdy tej obelgi nie zapomnia. Gdy po mierci krla w czasie podry morskiej zosta wbrew swojej woli zmuszony do wyldowania na Cyprze, gdzie Nikokreon uj go, kaza wrzuci do modzierza i bi elaznymi tuczkami, Anaksarchos nie baczc na cierpienia wypowiedzia znane sowa: Moesz tuc wr, w ktrym jest Anaksarchos, ale samego Anaksarcha nie zatuczesz". Gdy za Nikokreon kaza mu obci jzyk, sam go sobie odgryz i wyplu mu go w twarz. Oto wiersz, jaki dla jego pamici napisaem:
Bij, Nikokreoncie, bij jeszcze mocniej! To jest tylko worek! Bij! Anaksarchos jest ju dawno u Zeusa. Ale poddajc ciebie torturom, zawoa Persefona w te sowa: Gi, pody mynarzu!

Z powodu jego niewzruszonego spokoju () i pogody ducha () nazywano go Szczliwym. Umia te w nadzwyczaj atwy sposb nakania ludzi do rozumnego ycia. Potrafi np. przywoa do rozsdku Aleksandra, gdy ten sobie uroi, e jest bogiem; gdy pewnego razu zobaczy Anaksarchos, jak wskutek uderzenia cieknie Aleksandrowi z rany krew, pokazujc rk rzek: To jest jednak krew, a nie
Ichor, ktry pynie w yach szczliwych bogw1.
1

Iliada V 340. Ichor () jasna ciecz, bdca krwi bogw.

545

Plutarch jednake opowiada 1 e sowa te wypowiedzia sam Aleksander do swoich przyjaci. Innym razem mia Anaksarchos, przepijajc do krla, wskaza na kielich i powiedzie:
Padnie ktry z bogw z rki miertelnika2.

Rozdzia jedenasty

Pyrron
ok. 360270 p. n. e.

Pyrron z Elidy by synem Pleistarcha, jak podaje Diokles. Wedle Kroniki Apollodora by najpierw malarzem, a studiowa mia u Bryzona, syna Stilpona, jak podaje Aleksander w Sukcesjach. Nastpnie przyczy si do Anaksarcha i towarzyszy mu we wszystkich jego podrach; by take w Indiach, gdzie zetkn si z gymnosofistami i Magami. Wydaje si przeto, i wybra najlepsz drog uprawiania filozofii, uczc jak donosi Askanios z Abdery o niepoznawalnoci rzeczy () i wprowadzajc zasad wstrzymywania si od wydawania sdw (). Dowodzi, e nic nie jest ani pikne, ani szpetne, ani sprawiedliwe, ani niesprawiedliwe, i podobnie w stosunku do wszystkich innych rzeczy: nic nie istnieje naprawd ( ), a ludzie dziaaj na zasadzie umowy i zwyczaju (v ). adna rzecz bowiem nie jest w wikszym stopniu taka ni inna. W yciu trzyma si rwnie tej zasady; nie ustpowa przed niczym, przed niczym
1 2

W ywocie Aleksandra rozdz. 25. Eurypides, Orestes w. 371.

546

si nie chroni; nie unika adnego niebezpieczestwa, nie zwaajc na napotkane na drodze wozy, rowy, psy, i w ogle nie zwaa na wiadectwo zmysw. Tylko towarzyszcym mu zawsze uczniom zawdzicza, e wychodzi cao; tak uwaa Antigonos z Karystos. Amesidemos natomiast utrzymuje, e tylko jako filozof przestrzega zasady wstrzymywania si od sdw, a w yciu bywa przezorny. Doy lat dziewidziesiciu. Antigonos z Karystos mwi w swym pimie O Pyrronie, e by zrazu nieznanym i ubogim malarzem. Jeszcze do dzi mona oglda w gimnazjum w Elidzie jego zupenie dobre malowido przedstawiajce modziecw z pochodniami. Usun si potem od wiata i y samotnie, rzadko tylko dajc si widzie nawet domownikom. Skonia go do takiego trybu ycia wiadomo o pewnym Hindusie, ktry zarzuca Anaksarchowi, e innych swoimi pouczeniami nie uczyni lepszymi, jeeli sam bdzie si trzyma sualczo dworu krlewskiego. Nic go nie mogo wyprowadzi z rwnowagi; nawet jeeli suchacz w rodku jego przemwienia wychodzi, mow sw doprowadza do koca mimo e w modoci by bardzo czuy na aplauz. Czsto, jak mwi Antigonos, wyjeda z kraju sam, nikogo nie uprzedzajc, i bka si, z kim tylko chcia. Gdy pewnego razu Anaksarchos wpad do kauy, przeszed obok niego i nie pomg mu; a gdy czyniono mu za to wyrzuty, sam Anaksarchos pochwali go za jego obojtno i zimn krew. Przyapany raz na tym, e sam z sob rozmawia, i zapytany, dlaczego to robi, odpowiedzia, e wiczy si w dobroci. W naukowych roztrzsaniach nikt go nie lekceway, poniewa by mocny zarwno w wykadzie, jak i w dyskusji. Dziki

547

temu zjedna sobie take modego Nauzyfanesal, ktry mawia, i naley mie postaw Pyrrona, ale pogldy wasne. Nauzyfanes stwierdza te wielokrotnie, e rwnie Epikur podziwia sposb ycia Pyrrona i czsto si o niego dopytywa, a take, e w ojczystym miecie by Pyrron tak czczony, e mianowano go wyszym kapanem i ze wzgldu na niego zgromadzenie ludowe uchwalio prawo o zwolnieniu filozofw od podatkw. Mia wielu naladowcw, ktrzy za jego przykadem wstrzymywali si od wszelkiej aktywnoci; w zwizku z tym Timon tak o nim mwi w Pytonie ... i w Szydach2:
O starcze! O Pyrronie! Jak i gdzie znalaze sposb wyrwania si z niewoli sofistycznych uroje i zerwania wizw uudy i kamstwa? Tobie nie zaley na dociekaniu, jakie wiatry w Helladzie wiej, skd si bior i dokd zmierzaj.

A w Wyobraeniach tak pisze:

O tym, Pyrronie, pragnie me serce usysze, jak ty potrafisz jako m y tak atwo i spokojnie, sam niby bg wskazujc drog ludziom.

Jak mwi Diokles, take Ateczycy przyznali Pyrronowi prawo obywatelstwa za zamordowanie Traka Kotysa3. Mieszka ze swoj siostr, bdc poon, yjc
Ucznia Demokryta a nauczyciela Epikura. Tekst jest w tym miejscu uszkodzony i cytatu z Pytona brak.Wiersze z Szydw s parodi Iliady II 776 i Odysei XVI 465. 3 Pomyli si albo Diokles, albo Diogenes Laertios, mieszajc Pyrrona z Pytonem z Ainos w Tracji, uczniem Platona (por. wyej III 4), ktry rzeczywicie wraz z bratem zabi Kotysa, krla Odrysw, agrazajcego miastom greckim w Tracji. Pisze o tym Demostenes (Aristocr. 119 p.660) i RYST. (Polityka V 1311 b 12).
2 1

548

z ni w zgodzie i przyjani; jak mwi Eratostenes w dziele O bogactwie i ubstwie, sam chodzi na targ, jeli trzeba byo sprzeda drb lub prosita, i z zupen obojtnoci zamiata dom, a nawet sam my prosita. Raz wpad w gniew z powodu obrazy wyrzdzonej siostrze (ktrej na imi byo Filista), a gdy kto zrobi mu z tego zarzut, powiedzia, e nie tam, gdzie chodzi o kobiet, sceptyk powinien dawa dowd swej obojtnoci (). Innym razem, gdy przestraszy si psa, ktry na niego si rzuci, odpar temu, kto mu mia ten strach, za ze, e trudno jest czowiekowi cakowicie wyzby si saboci, ale trzeba ze wszystkich si przeciwstawia si rzeczom najlepiej czynem, a jeli na to nas nie sta, to przynajmniej sowem. Mwi, e gdy mia na ciele wrzd i leczono go gryzcymi maciami, ciciem i wypalaniem, znosi wszystko nie marszczc nawet brwi. Timon tak samo charakteryzuje jego postaw piszc o nim do Pytona. Filon z Aten, przyjaciel Pyrrona, mwi, e najczciej powoywa si na Demokryta, a bardzo czsto na Homera, ktrego wysoko ceni i chtnie cytowa jego sowa:
Jak los lici na drzewach, taki jest te los rodu ludzkiego1.

Podziwia go take dlatego, e przyrwnywa ludzi do os, myszy i ptakw. Czsto powtarza take ten dwuwiersz Homera:
O przyjacielu, umrzesz i ty. Ale czemu si alisz? Wszak umar i Patroklos, o wiele lepszy od ciebie!2

jak rwnie wiele innych, mwicych o niepewnoci losu czowieka, o prnoci jego wysikw i dziecin1 2

Iliada VI 146. Tame XXI 106 n

549

noci poczyna. Poseidonios opowiada o nim nastpujc histori. Gdy towarzysze podry, z ktrymi pyn okrtem, podczas burzy wpadli w przygnbienie, Pyrron zachowa spokj i wszystkich pokrzepia na duchu; wskazujc na wink, ktra si spokojnie poywiaa, powiedzia: Patrzcie, przyjaciele, tak niewzruszony musi by mdrzec w podobnych wypadkach". Jeden tylko Numenios mwi o nim, e gosi take pozytywne twierdzenia1. Wrd wielu uczniw mia rwnie znakomitych, takich jak np. Eurylochos. O nim to opowiadaj, e pewnego razu zapon takim gniewem, i chwyciwszy roen z misem ciga kucharza a na agor. Innym razem w Elidzie by tak znuony pytaniami, jakie mu stawiali uczniowie, e zrzuciwszy ubranie przepyn wpaw rzek Alfejos. Nalea do najwikszych przeciwnikw sofistw, jak podaje Timon. O Filonie [z Aten], ktry czsto mwi do siebie, Timon tak powiedzia:
Oto mizantrop, samouk i sam do siebie gadajcy, nie dbajcy o saw w dyskusjach Filon.

Oprcz wyej wymienionych do uczniw Pyrrona naleeli: Hekataios z Abdery, Timon z Fliuntu, autor Szydw, o ktrym bdziemy jeszcze mwili, a take Nauzyfanes z Teos, ktrego uczniem by podobno Epikur. Wszyscy oni otrzymali po swoim nauczycielu nazw pyrroczykw, a od swojej doktryny jeli pogldy ich mona uzna za doktryn nazywani byli aporetykami, sceptykami, efektykami lub zetetykami. Zetetykami [poszukujcymi] dlatego, e wszDosownie: e take dogmatyzowal ( ): w sprawie znaczenia okrele: dogmatyk, dogmatyzowa, por. I 16.
1

550

dzie szukali ( ) prawdy, sceptykami [badajcymi] dlatego, e wci badali ( ), ale rozwizania nie znajdowali, efektykami [wstrzymujcymi si] od ich postawy badawczej, tzn. od powstrzymywania si od sdu (); aporetykami [bezradnymi] dlatego, e ich zdaniem take dogmatycy stoj przed trudnociami, wobec ktrych s bezradni ( ); i wreszcie pyrroczykami () od Pyrrona. Teodozjos w Gwnych zasadach sceptycznych twierdzi jednak, e nie naley nazywa sceptyzmu pyrronizmem, bo jeeli poruszenia umysu w tym czy innym kierunku nie da si cile okreli, to rwnie i postawy Pyrrona nie potrafimy pozna, a nie znajc jej nie moemy si nazywa pyrroczykami1. Nastpnie dowodzi Teodozjos Pyrron nie by pierwszym, ktry odkry sceptyzm, i nie gosi adnej okrelonej doktryny. Mona wic nazywa kogo pyrroczykiem jedynie ze wzgldu na styl ycia podobny do stylu Pyrrona. Za inicjatora szkoy sceptycznej niektrzy uwaaj Homera, poniewa o tych samych rzeczach w rnych miejscach rnie mwi, nie wypowiadajc si dogmatycznie w adnej kwestii. Za sceptyczne uwaa si rwnie maksymy siedmiu mdrcw, jak np. Niczego za wiele", lub Porcz, a szkoda gotowa", co znaczy, e kto z ca si i przekonaniem za kogo lub za co rczy, musi si liczy, e wyniknie std dla szkoda2. Uwaaj take, e i Archilochos, i Eurypides byli
Na podstawie tego powoania si na Teodozjosa, nauczyciela Sekstusa Empiryka, oraz uytej tu pierwszej osoby liczby mnogiej, przypuszcza si, e Diogenes Laertios sam uwaa si za sceptyka. W tej sprawie por. wstp do przekadu, s. XVI. 2 Bo za nic nie mona rczy.
1

551

sceptycznie usposobieni. Archilochos np. tak mwi:

Taka jest, mj Glaukosie, synu Leptinesa, myl ludzka, jak z dnia na dzie Zeus miertelnym wyznaczy.

Eurypides za powiada:
O Zeusie! Jak mona mwi o nieszczsnych miertelnikach, e myl? Wszak jestemy zaleni od ciebie i tylko to czynimy, co tobie si akurat podoba1.

Ale nie tylko oni, bo i Ksenofanes, i Zenon z Elei, i Demokryt byli wedug nich sceptykami. Ksenofanes np. mwi tak:
aden czowiek nie pozna ani nie pozna prawdy niezawodnej 2.

Zenon znowu przeczy istnieniu ruchu mwic: To, co si porusza, nie porusza si ani w tym miejscu, w ktrym znajduje si, ani w tym, w ktrym si nie znajduje"3. Demokryt za odrzuca jakoci, gdy mwi: Tylko na mocy umowy co jest gorce lub zimne, w rzeczywistoci s tylko atomy i prnia". A take: W rzeczywistoci nie wiemy nic, bo prawda ley gboko"4. Take Platon prawd pozostawia bogom i potomkom bogw, a sam szuka wyjanienia prawdopodobnego5. Eurypides mwi te tak:
Kto wie, czy ycie nie jest umieraniem, a to, co ludzie nazywaj mierci, czy nie jest yciem?6.
1 2

Bagalnice 735737. Diels fr. 34 B. 3 Synny paradoks Zenona z Elei, majcy dowodzi niemoliwoci ruchu (Diels fr. 4 B). 4 Diels fr. u 7 B. 5 Timaios 40 D. 6 Na zdanie to powouje si Sokrates w Platoskim Gorgiaszu 492 D.

552

A Empedokles:
Tych rzeczy czowiek ani zobaczy nie moe, ani usysze, ani umysem poj.

A przedtem jeszcze tak powiada:

Kady wierzy tylko w to, z czym si akurat zetkn1

Podobnie Heraklit:
Nie sdmy pochopnie o rzeczach najwaniejszych2.

Hippokrates znowu wypowiada tak jak przystoi czowiekowi. mwi Homer: albo:

si z zastrzeeniami, A wczeniej jeszcze

Gitki jest jzyk miertelnych i bogaty w sowa.

Rozlega jest ka, na ktrej wypasaj si sowa mog i w t stron, i w tamt.

albo:
Jakie sowo wypowiedzia, takie pniej sam usyszysz '.

W ten sposb przedstawia Homer rwn si () twierdze i przeciwtwierdze. Sceptycy starali si obali twierdzenia () wszystkich szk, sami jednak niczego stanowczo (-) nie twierdzili; ograniczali si do przytaczania i omawiania pogldw cudzych, niczego stanowczo nie okrelajc, nawet swojego wasnego stanowiska. Odrzucali nawet zwrot nie okrela" ( ), uwaajc, e gdy wypowiadamy zwrot w rodzaju
1

Diels fr. 2 w. 78 i 5. Diels fr. 47 B. 3 Iliada XX 248, 249, 250.

2

553

Nic nie okrelamy" ( ), ju tym samym co okrelamy. Przytaczamy twierdzenia innych mwili w tym celu, aby zaznaczy, e sami si wstrzymujemy od sdw podobnych; moglibymy rwnie dobrze zaznaczy to przeczcym ruchem gowy". A wic w zwrocie Nic nie okrelamy" ujawnia si stan neutralnoci. Podobnie jak w wyraeniach Nic bardziej" ( ) albo Kade twierdzenie ma swoje przeciwtwierdzenie" i tym podobnych. Wyraenie Nie bardziej" bywa take rozumiane w sensie pozytywnym (), wtedy, gdy zachodz pewne podobiestwa, np. w zdaniu: Pirat nie jest bardziej zy od kamcy". Sceptycy jednak posuguj si tym zwrotem nie w sensie pozytywnym, lecz negatywnym (), jak w przypadku, gdy kto chcc obali twierdzenie przeciwnika, twierdzi: Nie bardziej istnieje Scylla ni Chimera". Samo sowo bardziej" jest czsto uywane w sensie porwnawczym, np. gdy mwimy, e mid jest bardziej sodki ni winne grono", lub w sensie zarazem pozytywnym i negatywnym, gdy np. mwimy: Cnota jest bardziej poyteczna ni szkodliwa", chcc powiedzie, e cnota przynosi korzy, a nie przynosi szkody. Jednake i sam zwrot nie bardziej" odrzucaj sceptycy, bo jak opatrzno nie bardziej jest, ni nie jest", tak samo i nie bardziej" nie bardziej jest, ni nie jest. A wic, jak mwi Timon w Pytonie, zwrot ten oznacza e nie naley niczego okrela, e trzeba si powstrzymywa od wszelkich stwierdze". Tak samo zwrot Kade twierdzenie ma swoje przeciwtwierdzenie" sprowadza si rwnie do zawieszenia sdu (). Gdy rzeczy () si nie zgadzaj, a sprzeczne o nich sdy maj t sam si dowodow ( ), dowo-

554

dzi to niepoznawalnoci prawdy. Jednake i temu twierdzeniu przeciwstawia si twierdzenie przeciwne, ktre obaliwszy swoje przeciwtwierdzenie, zwraca si nastpnie przeciwko sobie i siebie znosi, zupenie podobnie jak przeczyszczajce rodki lecznicze, wyrzucajc mas chorobow, same zostaj z kolei wyrzucone i gin. Na to odpowiadaj dogmatycy, e sceptycy nie tylko nie odrzucaj sdw, ale je nawet wzmacniaj. Ale sceptycy posuguj si sowem tylko jako rodkiem pomocniczym. Wedug nich nie jest moliwe, aby jeden sd nie da si obali przez inny. Kiedy mwimy, e nie istnieje nic takiego jak przestrze, musimy si koniecznie posugiwa wyrazem przestrze" jednak nie w sensie dogmatycznym (), lecz wskazujcym, o co chodzi (). Tak samo mwic: Nie nie dzieje si z koniecznoci", musimy si posugiwa wyrazem konieczno". Tego rodzaju interpretacji uywali oni zawsze. Dowodzili, e chocia rzeczy wydaj si takie a takie, to jednak w rzeczywistoci ( ) nie s takie, a tylko si takie wydaj. Mwili, e poszukiwania ich dotycz nie tego, co ludzie myl albowiem e si co myli, to jest oczywiste lecz tego, co postrzegaj zmysami. Nauka pyrroska, jak podaje Ainesidemos w Zarysie Pyrronizmu, polega na referowaniu zjawisk albo tego, co w jaki sposb obejmujemy myl, przy czym wykazuje si, e wszystko jest zczone wzajemn wspzalenoci, a przy porwnaniu wykrywa si anomalie i zakcenia. Jeli za idzie o wykazanie sprzecznoci stanowisk, naprzd wykadali, w jaki sposb rzeczy wzbudzaj wiar, aeby nastpnie dowie, e w ten sam sposb mona t wiar obali. Wiar wzbudza to, co albo jest zgodne z wraeniami zmyso-

555

wymi, albo bd nigdy, bd rzadko si zmienia, albo to, co odpowiada nawykom lub zostao nakazane prawem, albo wreszcie to, co sprawia zadowolenie lub wzbudza podziw. W stosunku do wszystkich tych wypadkw wykazywali, e wypadki przeciwne tym, ktre wzbudzaj wiar, s w takim samym stopniu wiarygodne. Zarzuty, jakie sceptycy wysuwali przeciwko zgodnoci rzeczy poznawanych zmysami lub umysem, byy podzielone na dziesi tzw. tropw 1 wedug ktrych rzeczy, o ktrych mowa, wydaj si zmienia. Ainesidemos wymienia dziesi nastpujcych tropw. Pierwszy odnosi si do rnic zachodzcych midzy istotami ywymi w ocenie tego, co sprawia przyjemno lub bl, szkod lub poytek. Wnosz wic std, e te same podniety u rnych istot wywouj rne wraenia, a z tej niezgodnoci wynika postulat zawieszenia sdw ( ). Niektre zwierzta rodz si bowiem nie z parzenia si, np. stworzenia yjce w ogniu, arabski feniks i robactwo, inne za z poczenia obu pci, np. ludzie i inne zwierzta. Dlatego te jedne maj tak konstytucj, a inne inn i w konsekwencji rni si wraliwoci zmysow: jastrzbie maj najbystrzejszy wzrok, a psy najczulszy wch. Z rnic w organach zmysowych wynikaj te rnice odbieranych wrae. Inaczej zbudowane oczy otrzymuj inne obrazy. [Podobnie jeli idzie o zmys smaku.] Dla kozy licie oliwki s poszukiwanym poywieniem, dla czowieka natomiast s gorzkie; dla przepirki cykuta jest pokarmem, dla czowieka mierteln trucizn; dla wini ekskrementy s jadalne, dla konia nie.
l

argumenty, sposoby argumentowania.

556

Drugi trop odnosi si do zachodzcych midzy ludmi rnic ustrojowych i charakterologicznych. Tak np. Demofon, kucharz Aleksandra, w cieniu odczuwa gorco, a w socu zimno. Andron z Argos jak mwi Arystoteles podrowa przez ca pustyni libijsk, nie pijc wcale wody. Jeden czowiek ma zamiowanie do lecznictwa, drugi do rolnictwa, a jeszcze inny do handlu. To, co jednym szkodzi, jest uyteczne dla innych. Z tego wynika, e naley si wstrzymywa z wydawaniem sdu. Trzeci trop powouje si na odmienno kanalikw poszczeglnych zmysw. Jabko jest dla wzroku te, dla smaku sodkie, dla wchu przyjemnie pachnce. Ta sama posta rnie wyglda w rnych lustrach. Z tego wynika, e to, co ukazuje si zmysom, nie bardziej jest takie ni inne. Czwarty trop dotyczy rnic stanu i mwic oglnie powszechnie wystpujcych zmian, takich jak zdrowie-choroba, sen-jawa, rado-smutek, modostaro, odwaga-strach, brak-nadmiar, nienawi-mio, gorco-zimno, powolny oddechpoczucie dusznoci. Rne przeto s nasze wraenia w zalenoci od rnych stanw. Bo i stan szalecw nie jest przeciwny naturze. Dlaczego bowiem oni maj by szaleni, a nie my? Wszak i my widzimy soce, jak gdyby stao nieruchomo. Teon z Titorai, stoik, przechadza si we nie, a niewolnik Peryklesa we nie spacerowa po dachu. Pity trop odnosi si do wychowania, praw, wiary w mity, umw midzy narodami i dogmatycznych zaoe. Nale tu wyobraenia o tym, co pikne i brzydkie, prawdziwe i faszywe, dobre i ze, o bogach, o powstawaniu i giniciu wszystkich rzeczy postrze-

557

ganych. Ot to samo jest dla jednych sprawiedliwe, dla innych niesprawiedliwe; dla jednych dobre, dla innych ze. Persowie np. nie uwaaj za zdrone stosunkw seksualnych midzy ojcem i crk, Grecy natomiast je potpiaj. Massageci, jak podaje Eudoksos w pierwszej ksidze Podry dokoa wiata, maj wsplne kobiety, Grecy za nie. Mieszkacy Cylicji pochwalaj rabunek, Grecy nie pochwalaj. Rne narody maj rne wyobraenia o bogach, jedne wierz w bosk opatrzno, inne nie wierz. Egipcjanie balsamuj ciaa zmarych przed pogrzebaniem, Rzymianie je pal, a Pajonowie rzucaj do bagien. Std wniosek: eby wstrzyma si od wydawania sdw o prawdziwoci. Szsty trop dotyczy domieszek i pocze. Powouje si na to, e adna rzecz nie wystpuje w czystej postaci, ale zawsze z domieszk powietrza, wiata, wilgoci, masywnoci, ciepa, zimna, ruchu, wyzieww lub innych czynnikw. Tak np. purpura ma odmienn barw w socu, w blasku ksiyca, w wietle lampy. Skra naszego ciaa inaczej wyglda w poudnie, a inaczej o zachodzie soca. Kamie, ktry dwch ludzi moe z trudem udwign w powietrzu, w wodzie staje si lekki i z rwnym prawem mona powiedzie, ze jest ciki, ale go woda podnosi, jako e jest lekki, a tylko powietrze powiksza jego ciar. Nie poznajemy wic rzeczy w ich waciwociach swoistych i odrbnych, tak jak nie wyodrbniamy oliwy w maci. Sidmy trop odnosi si do odlegoci i rozmaitego pooenia, do przedmiotw znajdujcych si w rnych miejscach. Wedug tego tropu to, co uwaa si za wielkie, kiedy indziej okazuje si mae; rzeczy czworoboczne wydaj si okrge, gadkie

558

wydaj si chropowate, proste wydaj si amane, a bezbarwne kolorowe. Wskutek odlegoci soce wydaje si mae; gry wygldaj z daleka jak gadkie oboki, z bliska za tworz pasmo nierwne i poszarpane. Soce o wicie wydaje si inne ni w poudnie. Ten sam przedmiot inaczej wyglda w lesie, a inaczej na otwartej rwninie; obraz zmienia si zalenie od aktualnego pooenia, szyja gobia wyglda inaczej zalenie od tego, w ktr stron jest zwrcona. Poniewa za rzeczy nie moemy postrzega bez okrelonego miejsca i pooenia, przeto nie moemy pozna ich prawdziwej natury. smy trop odnosi si do ilociowych i jakociowych wasnoci rzeczy, np. ich ciepa lub zimna, szybkoci lub powolnoci, bezbarwnoci lub barwnoci. Tak np. wino wypite w umiarkowanej iloci wzmacnia, wypite w nadmiarze osabia. Podobnie ma si rzecz z pokarmem i podobnymi rzeczami. Dziewity trop dotyczy staoci wystpowania zjawisk lub ich niezwykoci lub rzadkoci. Np. trzsienia ziemi tam, gdzie zdarzaj si czsto, nie wywouj zdziwienia i nikt nie dziwi si socu, poniewa si je oglda codziennie. Ten dziewity trop jest u Favorinusa smym, u Sekstusa i Ainesidema natomiast jest dziesitym1; dziesity za Sekstus wymienia na smym miejscu, a Favorinus na dziewitym. Dziesity trop odnosi si do wzajemnego stosunku, np. midzy lekkoci a ciarem, si a saboci, tym, co wiksze, a tym, co mniejsze, tym, co jest wyej, a tym, co niej. To, co si znajduje po prawej stronie,
Informacja bdna, poniewa w Szkicach pyrroskich Sekstusa Empiryka (I 141) ten trop wystpuje rwnie jako dziewity.
1

559

nie jest z natury p prawej stronie, tylko ze wzgldu na pooenie w stosunku do czego innego i jeeli si je przestawi, przestanie by po prawej stronie. Podobnie wyglda sprawa z pojciami takimi jak ojciec" i brat", jako pojciami stosunku, oraz z pojciem dzie" w stosunku do soca, a ze wszystkimi w ogle rzeczami w stosunku do naszego umysu. Tak wic pojcia relatywne ( ) s niepoznawalne same dla siebie ( ). Tak si przedstawia sprawa dziesiciu tropw sceptycznych. Szkoa Agryppy dodaa do tych dziesiciu jeszcze pi innych tropw 1; pierwszy dotyczy niezgodnoci pogldw, drugi regresu w nieskoczono; trzeci wzgldnoci spostrzee, czwarty nieudowodnionych zaoe, pity bdnego koa w dowodzeniu. Pierwszy trop, dotyczcy niezgodnoci pogldw, powouje si na to, e kade zagadnienie, postawione bd przez filozofw, bd przez ycie codzienne, okazuje si pene sprzecznoci i niepewnoci. Drugi trop, dotyczcy regresu w nieskoczono, wykazuje, e nigdy nie mona niczego uzna za niewtpliwie dowiedzione, poniewa kady czon dowodu czerpie sw pewno z poprzedniego, i tak w nieskoczono. Trzeci trop, dotyczcy wzgldnoci spostrzee, wykazuje, e adnej rzeczy nie mona pozna tak, jak jest ona sama w sobie ( ), lecz zawsze w jej odniesieniu do innej, skd wynika, e nic nie jest poznawalne. Czwarty trop, dotyczcy nieudowodnionych zaoe, odnosi si do przypadkw, gdy jaka szkoa twierdzi, e pierwsze zasady rzeczy ( )
Nie tyle dodaa, co raczej dziesi tropw sawnych sceptykw chciaa zastpi swoimi picioma.
1

560

trzeba przyj jako pewne i nie wymagajce ju dla siebie dowodu; to za jest nieuprawnione, bo rwnie dobrze mona by przyj zaoenia wrcz przeciwne. Wreszcie trop dotyczcy bdnego koa w dowodzeniu odnosi si do przypadkw, gdy to, co ma suy jako dowd dla rzeczy poszukiwanej, samo wymaga dla swego potwierdzenia tej wanie rzeczy poszukiwanej; np. gdyby kto chcia udowodni istnienie porw na tej podstawie, e wydziela si pot, a rwnoczenie faktem istnienia porw tumaczy zjawisko potu. Sceptycy odrzucali wszelki dowd () i kryterium prawdziwoci (), a take pojcia takie, jak znak (), przyczyna (), ruch, nauka (), powstawanie i wreszcie pogld, e co jest z natury dobre lub ze. Bo, jak twierdzili, wszelki dowd opiera si albo na przesankach ju udowodnionych, albo nie dajcych si udowodni. W pierwszym wypadku przesanki udowodnione opieraj si na dowodzie, a ten z kolei na innym i tak dalej, w nieskoczono; w drugim wypadku, jeeli bd wszystkie czony dowodu s faszywe, bd kilka, bd nawet jeden, wwczas i cao jest nie do udowodnienia. Jeeli natomiast dodaj komu si wydaje, e s rzeczy nie wymagajce dowodu, to dziwna zaiste jest mdro tych, ktrzy tak twierdz, nie rozumiejc, e wanie to, i co ma by samo z siebie pewne, wymaga naprzd dowodu. Nie mona dowodzi, e s cztery elementy, na tej podstawie, e s cztery elementy. Ponadto, jeeli twierdzenia czciowe nie zasuguj na wiar, to tym samym nie zasuguje na wiar twierdzenie uoglniajce. Po to, eby uzna, e jest moliwy dowd, trzeba mie kryterium; a e istnieje kryterium, potrzebny jest na to dowd. Tote

561

jedno i drugie jest niepojte, bo oba odwouj si do siebie nawzajem. Jake wic mona poj rozumem rzeczy niepewne, jeeli si nie zna dowodu? Pytanie bowiem nie dotyczy tego, jakie si nam rzeczy wydaj, lecz tego, czym s w rzeczywistoci. Filozofw twierdzcych co stanowczo, czyli dogmatykw, uwaali przeto za ludzi naiwnych, poniewa temu, co jest tylko hipotez, nadaj walor twierdzenia udowodnionego, a nie zwykego domniemania; przy pomocy takiego rozumowania mona by rwnie udowodni rzeczy niemoliwe. Tym za, ktrzy sdz, e nie naley orzeka o prawdzie na podstawie okolicznoci zewntrznych ani te stanowi praw w oparciu o to, co jest ugruntowane w naturze, zarzucali, e sami siebie uwaaj za miar wszystkich rzeczy1, a nie rozumiej, e kade zjawisko ujawnia si zawsze w stosunkach z innym i w okrelonej sytuacji. Naleaoby zatem uzna albo, wszystko za prawd, albo wszystko za fasz. Jeeli za tylko niektre rzeczy maj by prawdziwe [a inne nieprawdziwe], czym to osdzi? Ani zmysami, jeli jest rzecz dostpn zmysom, gdy dla zmysw wszystko jest jednakowo prawdziwe, ani rozumem z tej samej przyczyny; a innego rozstrzygnicia nie mamy. Kto wic mwi sceptycy chce by ponad wtpliwo przekonanym czy to przez zmysy, czy przez rozum, musi wprzd ustali pogldy istniejce w tej kwestii; bo jedni filozofowie odrzucali poznanie zmysowe, a inni umysowe. Ale rozstrzygnicie tej kwestii moe by oparte albo na wiadectwie zmysw, albo rozumu. Tymczasem wiarygodno zmysw lub rozumu jest wanie przed aluzja do relatywizmu typu protagorejskiego (por. wyej 1X51).
1

562

miotem sporu. Wobec tego nie mona rozstrzygn, czy pewne jest poznanie zmysowe, czy rozumowe. Jeeli wic co do oceny naszych wadz poznawczych taka istnieje niezgodno, niczemu nie mona ufa i okazuje si, e nie ma miary, za pomoc ktrej mona by byo wszystko okrela, i e wszystko uzna naley za rwnie wiarygodne. Nastpnie mwi sceptycy, e ten, kto wraz z nami bada jakie zjawisko, albo jest godny zaufania, albo nie. Jeeli zasuguje na zaufanie, nie bdzie mg si przeciwstawi temu, komu si wydaje przeciwnie. Bo on tak samo zasuguje na wiar, gdy mwi o tym, co widzi, jak jego oponent. Jeeli za nie jest godny zaufania, to nie bdzie mu si wierzy, gdy bdzie mwi, jak jemu si przedstawia to zjawisko. Nie naley sdzi, e to, co jest dla kogo przekonujce, jest te prawdziwe. Bo jedno i to samo nie wszystkich przekonywa, a nawet tego samego czowieka nie zawsze. Przekonanie zaley czasem od okolicznoci zewntrznych, od autorytetu tego, kto si za danym pogldem opowiada, lub od jego inteligencji, talentu, wdziku, od naszej z nim zayoci. Sceptycy odrzucali kryterium take przy pomocy nastpujcego rozumowania. Albo kryterium opiera si samo na innym kryterium, albo si nie opiera. Jeeli si nie opiera, to nie jest niewtpliwe, lecz moe by albo prawdziwe, albo faszywe. Jeeli za samo wymaga dalszego kryterium, to staje si jednym z ocenianych przedmiotw, tak e jedno i to samo sdzi i jest przedmiotem sdu, czyli to, co ma by kryterium, samo jest osdzane przez drugie kryterium sdzone, to znowu przez trzecie i tak w nieskoczono. Ponadto jak twierdzili pogldy na kryterium

563

s bardzo rne, gdy jedni za kryterium uwaaj czowieka, inni zmysy, jeszcze inni rozum, inni wreszcie wyobraenia kataleptyczne. Dalej za, czowiek nie zgadza si ani sam z sob, ani z innymi ludmi, jak dowodz tego rnice w prawach i obyczajach. Zmysy zwodz, a rozum jest sam z sob niezgodny. Oczywisto wyobrae jest oceniana przez rozum, a rozum sam si zmienia. A zatem kryterium jest niepoznawalne i dlatego niepoznawalna jest te prawda. Nie ma rwnie czego takiego jak znak ()1. Gdyby bowiem istnia znak, to byby dostrzegalny albo zmysami albo rozumem. Ot znak nie jest czym zmysowym, bo to, co zmysowe, jest czym wsplnym, a znak ma by czym swoistym. Nastpnie to, co zmysowe, istnieje dziki odrnieniu ( ), znak natomiast musi by do czego odniesiony ( ). Znak nie moe te by czym dostpnym rozumowo (), bo to, co dostpne rozumowo, jest albo ujawnieniem tego, co jawne, albo poznaniem niejawnoci tego, co niejawne, albo poznaniem niejawnoci tego, co jawne, albo wreszcie poznaniem jawnoci tego, co niejawne. Ot aden z tych przypadkw me jest moliwy, skd wynika, e nie ma adnych znakw. Nie ma ujawnienia tego, co jawne, bo to, co samo si jawi, nie potrzebuje znaku. Niemoliwe jest te poznanie niejawnoci tego, co niejawne, bo to, co kto odkrywa, musi si jako ujawni. Niemoliwa
Chodzi tu o odparcie stanowiska, wedle ktrego caa natura rzeczy nie jest wprawdzie poznawalna bezporednio, ale moemy j poznawa poprzez jej znaki", dostpne poznaniu; tak np. zjawisko jest znakiem rzeczy samej, prawidowoci dostrzegalne zmysami s znakiem prawidowoci niedostrzegalnych (jak w epikureizmie).
1

564

jest rwnie niejawno tego, co jawne, bo to, za porednictwem czego poznaje si co innego, samo musi by postrzegane w sposb oczywisty. I nie moe te znak by jawnoci tego, co niejawne, poniewa bdc znakiem czego, musi by uchwytywany razem z tym, czego jest znakiem, a to w tym przypadku nie zachodzi, bo rzeczy niejawnych nie mona uchwyci. Wszak miay one by uchwytywane wanie poprzez znaki. Przyczyn za odrzucaj stoicy w nastpujcy sposb. Przyczyna () jest czym wzgldnym, mianowicie wzgldnym do skutku ( ). To za, co wzgldne, jest tylko czym pomylanym, a nie istnieje rzeczywicie; tak samo i przyczyna moe by tylko pomylana, poniewa, bdc przyczyn, powinna mie to, czego ma by przyczyn, a jeli tego nie ma, to nie jest przyczyn. Tak jak ojciec, jeeli nie istnieje czowiek, w stosunku do ktrego nazywa si ojcem, nie byby ojcem, tak samo i przyczyna. Ot nie istnieje to, ze wzgldu na co przyczyna jest pomylana jako przyczyna, nie ma bowiem ani powstawania, ani ginicia, ani niczego w tym rodzaju. Wobec tego nie ma te przyczyny. Nastpnie, gdyby nawet przyj istnienie przyczyny, to albo ciao byoby przyczyn ciaa, albo co niecielesnego byoby przyczyn czego niecielesnego. A tymczasem nic takiego nie zachodzi; nie ma wic adnej przyczyny. Ciao bowiem nie moe by przyczyn ciaa, skoro jedno i drugie maj jednakow natur. A jeeli jedno z nich nazwiemy przyczyn, jako bdce ciaem, to i drugie bdc rwnie ciaem bdzie przyczyn. A jeeli obydwa ciaa byyby w tym samym stopniu przyczynami, to adne z nich nie bdzie stron doznajc

565

Z tej samej racji rzecz niecielesna nie moe by przyczyn rzeczy niecielesnej. Rzecz niecielesna nie moe te by przyczyn rzeczy cielesnej, poniewa to, co niecielesne, nic moe wywoa rzeczy cielesnej. Ciao za nie moe by przyczyn rzeczy niecielesnej, poniewa to, co powstao, musi by materi podlegajc dziaaniu. Tymczasem rzecz niecielesna, nie mogc, jako niecielesna, podlega dziaaniu, nie moga te powsta dziki czemukolwiek. Nie istnieje wic adna przyczyna. Z tego rwnoczenie wynika, e nie byo pierwszych zasad wszechwiata, poniewa takie pierwsze zasady musiayby by jak przyczyn sprawcz i dziaajc. Nie istnieje te ruch. Albowiem to, co si porusza, porusza si albo w miejscu, w ktrym jest, albo w miejscu, w ktrym nie jest. Ale w miejscu, w ktrym jest, nie porusza si, a take nie moe si porusza w miejscu, w ktrym nie jest; wobec tego ruch nie istnieje. Odrzucaj rwnie stoicy moliwo nauczania. Bo, jak mwi, jeeli si mona czegokolwiek uczy, to tylko albo o tym, co istnieje, na podstawie jego istnienia, albo o tym, co nie istnieje, na podstawie jego nieistnienia. Jednake o tym, co istnieje, nie ma co si uczy na podstawie jego istnienia, albowiem natura rzeczy istniejcych jest dla wszystkich jawna i przez wszystkich moe by poznana; a o nieistniejcym nie mona si niczego nauczy na podstawie jego nieistnienia, poniewa to, co nieistniejce, nie ma adnych atrybutw i z tej racji nie moe by przedmiotem nauki. Nie istnieje te wedug stoikw stawanie si. Ani bowiem nie powstaje to, co jest, bo ju jest, ani to, czego nie ma, bo mu nie przysuguje adna rzeczywisto, A to, czemu nie przysuguje ani rzeczywisto, ani byt, nie moe powsta.

566

Nic nie jest te dobre ani ze obiektywnie (). Bo gdyby cokolwiek byo obiektywnie dobre lub ze, musiaoby dla wszystkich by dobre lub ze, tak jak nieg jest dla wszystkich zimny. Nie ma jednak wsplnego dla wszystkich dobra czy za; a zatem nic nie jest dobre ani ze obiektywnie. Nastpnie albo wszystko, co kto uwaa za dobro, nazwiemy dobrem, albo nie wszystko. Ot na wszystko nie zgodzimy si na pewno, bo s rzeczy, ktre przez kogo s uwaane za dobro, np. rozkosz przez Epikura, a przez kogo innego za zo, np. ta sama rozkosz przez Antystenesa. Z tego wic wynika, e to samo moe by dobre i ze. Jeeli jednak nie wszystko uznamy za dobro, co kto za dobro uznaje, musielibymy umie rozstrzygn, ktry pogld jest suszny, a to jest niemoliwe wobec rwnej siy argumentw po obu stronach, czyli izostenii ( ). wic dobro obiektywne jest niepoznawalne. Sposb dowodzenia stosowany przez pyrroczykw pozna mona z zachowanych ich pism. Sam Pyrron adnych dzie nie zostawi, ale zostawili pisma jego wyznawcy: Timon, Ainesidemos, Numenios, Nauzyfanes i inni. Dogmatycy zarzucaj stoikom, e oni sami przyjmuj poznanie rozumowe i wygaszaj pozytywne twierdzenia (dogmatyzuj). Odpierajc bowiem pogldy przeciwnikw, sami opieraj si na poznaniu rozumowym i w konsekwencji afirmuj swoje tezy i dogmatyzuj. Gdy bowiem twierdz, e niczego nie okrelaj i e dla kadego twierdzenia istnieje przeciwtwierdzenie, to tym samym co okrelaj i gosz tez pozytywn (dogmatyzuj) 1. Na to sceptycy
1

Por. wyej IX74nn.

567

opowiadaj: Jeli idzie o zwyczajne ludzkie dowiadczenia, przyznajemy wam suszno; przyznajemy, e teraz jest dzie, e yjemy, i wielu innych zjawisk codziennego ycia nie kwestionujemy. Jeli idzie natomiast o twierdzenia dogmatykw, ktre jak twierdz poznali rozumem, to wstrzymujemy si z wydaniem o nich sdu, jako o niepewnych, mwic, e poznajemy tylko nasze wasne doznania (). To, e widzimy przyznajemy, e ow okrelon myl mamy wiemy; ale jak widzimy i jak mylimy, tego nie wiemy. W rozmowie potocznej mwimy, e ten okrelony przedmiot przedstawia si nam jako biay, ale nie twierdzimy, e w rzeczywistoci jest taki. Jeli idzie natomiast o sformuowania takie, jak Niczego nie okrelam" i temu podobne, to nie nadajemy im charakteru twierdze (). Nie s to bowiem zwroty analogiczne do twierdzenia wiat jest kulisty"; to ostatnie jest twierdzeniem i jako takie jest nieuzasadnione, podczas gdy uywane przez nas zwroty s tylko pewnymi wyznaniami (). Uywajc zwrotu: Niczego nie okrelamy" bynajmniej niczego przez to nie okrelamy. Dogmatycy znw twierdz, e sceptycy neguj nawet ycie, bo odrzucaj wszystko, z czego si ycie skada. Sceptycy odpowiadaj, e to nieprawda; me kwestionuj bowiem samego widzenia, lecz tylko twierdz, i nie wiedz, jak dochodzi do skutku widzenie. Uznajemy [ mwi ] to, co si jawi, ale nie uwaamy, eby byo naprawd takie, jakim si jawi. e ogie si pali, to postrzegamy, ale wstrzymujemy si od sdu, czy ogie ma natur paln, czy nie ma. e si kto porusza albo e umiera, to widzimy, ale jak to si dzieje, tego nie wiemy. Sprzeciwiamy si

568

jedynie uznawaniu czego niewidzialnego, co ma by podoem zjawisk. Bo gdy mwimy, e obraz ma miejsca wyrane, opisujemy to, co widzimy, jeli natomiast powiemy, e obraz nie ma takich miejsc, wwczas nie mwimy o tym, co widzimy, lecz o czym zgoa innym. Dlatego Timon stwierdza w Pytonie, e Pyrron. nigdy nie wychodzi poza to, co zwyczajne, a w Wyobraeniach mwi w ten sposb:
Zjawisko jest potne, gdziekolwiek wystpuje.

A w pimie O zmysach powiada: e mid jest sodki, tego nie twierdz; e sodki si wydaje, na to si zgadzam". Ainesidemos za w pierwszej ksidze Wykadw pyrroskich mwi, e Pyrron niczego nie okrela stanowczo (dogmatycznie) z powodu moliwoci zdania przeciwnego, a idzie tylko za zjawiskami". To samo mwi w pismach Przeciw mdroci i O szukaniu. Rwnie Zeuksis, przyjaciel Ainesidema (w traktacie O argumentach za i przeciw), Antioch z Laodycei i Appellas (w pimie Agryppa) mwi, e uznaj tylko zjawiska. Kryterium jest wedug sceptykw zjawisko, jak to potwierdza rwnie Ainesidemos. Tak samo uwaa Epikur. Demokryt natomiast sdzi, e adne zjawisko nie jest prawdziwe i nie moe by kryterium. Przeciwko kryterium zmysowemu filozofowie dogmatyczni wysuwaj nastpujcy argument: Jeeli te same przedmioty wywouj rne wraenia, np. ta sama wiea raz jest postrzegana jako okrga, raz jako czworoboczna, to sceptyk, jeeli adnemu z tych wyobrae nie da pierwszestwa, jest niezdolny do jakiegokolwiek dziaania, jeeli za opowie si za jednym z nich, wwczas nie moe ju przyznawa jednakowego waloru obydwu zjawiskom i utrzyma zasady izostenii. Sceptycy na to

569

odpowiadaj tak: Jeli narzucaj si nam dwa rne wraenia, o jednym i drugim powiemy, e si nam jawi; dlatego wszake nazywamy co zjawiskiem, e si jawi. Celem najwyszym () jest, zdaniem sceptykw, zawieszenie sdu (), ktremu towarzyszy jak cie niewzruszony spokj (ataraksja, '). Tak twierdz Timon i Ainesidemos. W rzeczach, ktre od nas zale, ani niczego nie wybieramy, ani nie unikamy. Tego za, co od nas nie zaley, ale jest koniecznoci, nie moemy unikn, jak godu, pragnienia, blu, bo tego rozumem nie da si przemc. Gdy za dogmatycy twierdz, e sceptyk moe y w takim stanie umysu, i nie zawaha si, jeli tak mu rozka, powiartowa wasnego ojca, sceptycy odpowiadaj, e mona by konsekwentnym sceptykiem, to znaczy zawiesza sd tam, gdzie w gr wchodz dogmatyczne uroszczenia filozofw, ale nie w sprawach ycia codziennego i jego niebezpieczestw. Tote moemy jako sceptycy wybiera pewne rzeczy a innych unika zgodnie z powszechnie przyjtym zwyczajem ( ) i respektowa prawa. Niektrzy twierdz, e sceptycy uwaaj za cel najwyszy zobojtnienie (), inni e agodno

Rozdzia dwunasty

Timon
Timon, jak mwi nasz Apollonides z Niceil w pierwszej ksidze Komentarzy do Szydw, zadedykowanych
1

ok. 325235 p.n.e.

Por. Wstp str. XVI.

570

cesarzowi Tyberiuszowi, by synem Timarcha i pochodzi z Fliuntu. Wczenie osierocony, by najpierw tancerzem w chrze, ale pniej, wzgardziwszy tym zawodem, uda si do Megary, do Stilpona. Po przyswojeniu sobie jego nauki wrci do domu i oeni si. Nastpnie wraz z on przenis si do Elidy do Pyrrona, gdzie mieszka a do urodzenia, si dzieci. Starszemu synowi da imi Ksantos; ksztaci go w sztuce lekarskiej i uczyni swoim spadkobierc. Ten starszy syn by, jak pisze Sotion w jedenastej ksidze [Sukcesji], mem znakomitym. Po czym z powodu trudnoci yciowych Timon przenis si nad Hellespont i Propontyd. W Chalcedonie, gdzie prowadzi szko filozoficzn1, by bardzo ceniony. Gdy si dostatecznie wzbogaci, przenis si do Aten, gdzie przebywa a do mierci, krtki tylko czas spdziwszy w Tebach. Pozna tam [krlw] Antigonosa [Gonatasa] i Ptolemeusza Filadelfosa, o czym wspomina w swoich jambach. Jak podaje Antigonos [z Karystos], Timon by wielkim amatorem wina, a w chwilach odpoczynku od filozofii uprawia twrczo poetyck; jest autorem utworw epickich, szedziesiciu tragedii, trzydziestu dramatw satyrowych i komedii, Szydw oraz spronych wierszy. Zostawi take pisma proz, obejmujce dwadziecia tysicy wierszy, o ktrych wspomina Antigonos z Karystos, ktry napisa take jego biografi. Szydy obejmuj trzy ksigi; jako sceptyk Timon wymiewa w nich i wyszydza w formie parodii wszystkich filozoficznych dogmatykw. Pierwsza ksiga utrzymana jest w formie monologu, druga i trzecia maj
Dosownie: gdzie dziaa jako sofista (), ale chodzi tu o sofistyk jako filozofi w ogle.
1

571

form dialogu; wystpuje w nich sam Timon w rozmowie z Ksenofanesem z Kolofonu, ktrego wypytuje o kadego filozofa z osobna, a ten mu odpowiada. W drugiej ksidze mowa jest o dawnych filozofach, w trzeciej za o nowszych. Dlatego te niektrzy nazywaj trzeci ksig Epilogiem. W pierwszej autor omawia ten sam przedmiot, ale w formie monologu. Pocztek tej ksigi brzmi tak:
Pjdcie tu do mnie wszyscy, ilu was jest, dociekliwi sofici1.

Timon umar w wieku lat okoo dziewidziesiciu, jak donosi Antigonos i Sotion (w jedenastej ksidze [Sukcesji]). Syszaem, e mia tylko jedno oko i e dlatego sam si nazwa Cyklopem. By take drugi Timon, zwany Mizantropem2. Nasz filozof by rozmiowany w ogrodnictwie i najchtniej zajmowa si wasnymi sprawami, jak rwnie twierdzi Antigonos. Przytacza si takie o nim powiedzenie, ktrego autorem by Hieronim [z Rodos]: Podobnie jak u Scytw zarwno uciekajcy, jak i cigajcy strzelaj z uku, tak i wrd filozofw jedni poluj na uczniw gonic za nimi, inni uciekaj przed nimi, jak Timon". By nader bystry w rozumowaniu i w kpinach. atwo i chtnie pisa. Dla poetw umia wymyla akcj i pomaga im w pisaniu dramatw. Swoje tragedie pisa razem z Aleksandrem [z Etolii] i Homerem [z Bizancjum]. Gdy suba zachowywaa si gono lub gdy psy ujaday, nie mg pisa; a w pracy potrzebny mu by spokj. Opowiadaj, e Aratos zapyta go,
1 2

Por. wyej przypis do IX 110. y w Vw. p. n. e. Jest bohaterem dramatu Szekspira Timon Ateczyk.

572

w jaki sposb mgby naby wiarogodny tekst Homera, na co Timon mia odpowiedzie: Staraj si go naby w starych odpisach, a nie w nowych poprawianych". Poezje jego leay u niego niedbale porozrzucane, nieraz do poowy zjedzone przez mole. Zdarzyo si pewnego razu, e gdy odczytujc swj utwr retorowi Zopyrosowi [z Klazomen] doszed do poowy, natrafi na fragment wyrwany, o czym zupenie nie wiedzia; tak by na te rzeczy obojtny. By te tak niefrasobliwy, e czsto zapomina o zjedzeniu niadania. Mwi, e gdy pewnego razu zobaczy Arkesilaosa przechodzcego przez Plac Kerkopw, powiedzia do niego: Co tu robisz? Wszake jestemy ludmi wolnymi"? l Przeciwko filozofom, ktrzy uznawali wraenia zmysowe, jeeli byy potwierdzone przez rozum, przytacza zazwyczaj ten wiersz:
Zeszli si razem obaj, Attagas i Numenios2.

Lubi te sobie stroi tego rodzaju arty. Do kogo, kto wszystkiemu si dziwi, powiedzia: Czemu si nie dziwisz, e cho jest nas trzech, mamy tylko czworo oczu?" Bo sam Timon i jego ucze Dioskurides mieli tylko po jednym oku, a w trzeci, do ktrego Timon mwi, mia normalnie dwoje oczu. Zapytany raz przez Arkesilaosa, dlaczego przenis si z Teb do Aten,
Kerkopowie () by to mityczny lud, ktry mia mieszka na Wyspach Mapich (Pitekuzach), poniewa zosta przez Zeusa zamieniony w mapy. Pniej Kerkopowie oznaczali mapoludw i w ogle drani, otrw; Plac Kerkopw mia w Atenach z saw jako siedlisko mtw. 2 Wedle komentarzy staroytnych imiona notorycznych zodziei. Attagasa z Tessalii i Numeniosa z Koryntu. Ale moe tu by te aluzja do Numeniosa, ucznia Pyrrona (IX 102). Poza tym znaczy po grecku jarzbek", a kulik. W kadym razie zdanie znaczy co w rodzaju Wart Pac paaca"
1

573

odpowiedzia: Aeby si mia, widzc w was wszystkich razem". Rwnoczenie jednak, cho gani Arkesilaosa w Szydach, wychwala go bardzo w ksice zatytuowanej Stypa dla Arkesilaosa. Jak powiada Menodotos [z Nikomedii], Timon nie zostawi uczniw, szkoa jego skoczya si z jego mierci, a j znowu otworzy Ptolemeusz z Cyreny. Wedug Hippobotosa i Sotiona suchali jego wykadw Dioskurides z Cypru, Nikolochos z Rodos, Eufranor z Seleucji i Praylus z Troady, ktry wedug doniesienia historyka Filarchosa odznacza si tak wielkim hartem ducha, e niesprawiedliwie oskarony o zdrad, znis spokojnie wyrok skazujcy i nie uwaa za wskazane wypowiedzie bodaj jednego sowa do wspobywateli. Uczniem Eufranora by Eubulos z Aleksandrii, uczniem tego Ptolemeusz, a tego z kolei Sarpedon i Heraklides; uczniem Heraklidesa by Ainesidemos z Knossos, ktry napisa osiem Wykadw pyrroskich i ktry z kolei by nauczycielem Zeuksypa zwanego Polites (Obywatel), a uczniem tego ostatniego Zeuksis zwany Krzywonogim, a tego z kolei Antioch z Laodycei nad rzek Lykos. Ten ostatni mia za ucznia Menodota z Nikomedii, lekarza empiryka, i Teiodasa z Laodycei. Menodota uczniem by Herodot z Tarsu, syn Arieusa; wykadw Herodota sucha Sekstus Empiryk, ktry napisa dziesi ksig O sceptycyzmie i wiele innych wybornych dzie1. Uczniem Sekstusa by Saturninos zwany Kytenas2, rwnie empiryk.
Z pism Sekstusa Empiryka zachoway si Szkice pyrroskie w trzech ksigach i Przeciw dogmatykom i uczonym w omiu ksigach. Kytenas ( ) nazwa pochodzi prawdopodobnie od gminy ateskiej Kydatenaion. Saturninos, jak imi wskazuje, by Rzymianinem, a przebywajc w Atenach i moe otrzymawszy obywatelstwo ateskie, musia by zapisany do jednej z gmin.
2 1

574

KSIGA DZIESITA

Epikur

575

Epikur
342271 p. n. e.

Epikur, syn Neoklesa i Chairestraty, by Ateczykiem z gminy Gargettos, a wywodzi si z rodu Filaidw 1, jak donosi Metrodor w ksidze O szlachetnym urodzeniu. Po obsadzeniu Samos przez ateskich kolonistw [352/51 p. n. e.] tam si wychowywa, jak podaje wielu autorw, a take Heraklides [z Kallatydy] w Wycigu z Sotiona. Do Aten przyby w osiemnastym roku ycia, gdy w Akademii wykada Ksenokrates, a Arystoteles przebywa w Chalcydzie. Po mierci Aleksandra Macedoskiego i po wypdzeniu przez Perdikkasa Ateczykw z Samps [322 p. n. e.] przenis si do swego ojca, do Kolofonu. Tutaj zabawi przez pewien czas i pozyska uczniw, a nastpnie powrci znowu do Aten, za archontatu Anaksikratesa [307/06 p. n. e.]. Przez kilka lat utrzymywa ywy kontakt z rnymi przedstawicielami filozofii, a nastpnie odczywszy si, zaoy wasn szko, ktra od niego otrzymaa nazw. Mwi sam o sobie, e zacz filozofowa w wieku lat czternastu. Epikurejczyk Apollodor opowiada w pierwszej ksidze pisma O yciu Epikura,
1

By to rd arystokratyczny, wywodzcy si od Filaiosa syna Ajasa Telamonowego.

576

e zwrci si do filozofii z pogardy do nauczycieli, gdy ci nie mogli mu udzieli adnego wyjanienia o chaosie u Hezjoda. Natomiast Hermippos donosi, e najpierw by szkolnym nauczycielem, a dopiero pniej, po przypadkowym zaznajomieniu si z pismami Demokryta, przerzuci si na filozofi. Dlatego te Timon powiedzia o nim:
Ostatni spord filozofw przyrody, sprony i bezczelny, Rodem z Samos, przyszed jako nauczyciel, najwikszy nieuk wrd ludzi.

Za jego zacht zajmowali si wraz z nim filozofi jego trzej bracia: Neokles, Chairedemos i Aristobulos, jak donosi epikurejczyk Filodemos w dziesitej ksidze dziea O filozofach. Do grona tego nalea rwnie niewolnik nazwiskiem Mys, jak twierdzi Myronianos w zbiorze Historycznych paraleli. Wfogo do nastawiony stoik Diotimos oczernia go w zoliwy sposb, rozpowszechniajc pidziesit spronych listw pochodzcych rzekomo od niego. Podobnie postpi kto, kto opublikowa pod nazwiskiem Epikura zbir krtkich listw, ktrych autorem by Chryzyp. Rwnie zwolennicy stoika Poseidoniosa, a take Nikolaos i Sotion (ten ostatni w dwunastej ksidze Dowodw Dioklejskich dziea obejmujcego 24 ksigi) i Dionizjos z Halikarnassu przerne rzucali obelgi na epikurejskie wita miesiczne dwudziestki" (1). Jego wrogowie opowiadaj, e z matk obchodzi domy, piewajc pieni oczyszczalne, a wraz z ojcem udziela nauki pisania za ndzne wynagrodzenie. Co wicej, e jednego ze swych braci mia nakoni do wspycia z heter Leontion. e wreszcie nauk Demokryta o atomach i Arystypa o przyjemnoci

577

wykada jako swoj wasn. Timokrates, a take Herodot w ksidze O modoci Epikura utrzymuj, e nie by on rodowitym obywatelem ateskim. W stosunku do Mitresa, namiestnika Lizymacha, uprawia mia bezwstydne pochlebstwo, nazywajc go w listach wybawicielem i wadc. Podobnie chwali Idomeneusa i Herodota oraz Timokratesa, ktrzy jego ciemne myli objaniali, i schlebia im. W listach do Leontion pisa: Uzdrowicielko, Wadczyni, kochana, maa Leontion! Jaka rado ogarna mnie, gdy czytaem twj licik". A do Temisty, ony Leonteusa: Gotw jestem, gdybycie nie mogli przyj do mnie, polecie jak na skrzydach tam, gdzie mi wskaecie". Do Pyloklesa, ktry by wtedy mody i pikny, pisa: Bd oczekiwa cierpliwie twego boskiego i upragnionego zjawienia si". A znowu, jak mwi Teodor w czwartej ksidze pisma Przeciwko Epikurowi, w innym licie do Temisty przypomina jej ich intymne stosunki. Pisywa te jeszcze wiele listw do licznych heter, a zwaszcza do Leontion, w ktrej pono obaj z Metrodorem si kochali. W dziele O najwyszym dobru pisa: Co do mnie, to nie wiem zaiste, na czym by miao polega dobro, gdyby si odrzucio przyjemnoci podniebienia, rozkosze miosne i to wszystko, co zachwyca uszy i oczy". W Licie do Pytoklesa wzywa adresata: Rozwijaj agle i uciekaj, mj drogi, od wszelkiej uczonoci ()". Epiktet nazywa go pornografem i beszta niemiosiernie. A znowu Timokrates, brat Metrodora i ucze Epikura, opuciwszy szko opowiada w dziele zatytuowanym O uciechach, e Epikur wymiotowa dwa razy dziennie z przejedzenia i e jeli chodzi o niego (Timokratesa), to z wielkim trudem udawao mu si uchyla

578

od uczestnictwa w nocnych zebraniach filozoficznych i w tajemniczych obrzdach epikurejskich. Mwi te, e Epikur mia wielkie braki w dziedzinie teorii, a jeszcze wiksze w sprawach yciowych; e jego stan fizyczny by poaowania godny i przez wiele lat y przykuty do wzka. Na wyywienie wydawa dziennie jedn min, jak sam pisze w licie do Leontion i do filozofw w Mitylenie. Zarwno z nim, jak i z Metrodorem pozostaway w bliskich stosunkach inne jeszcze hetery, a mianowicie Mammarion, Hedeia, Erotion i Nikidion. W trzydziestu siedmiu ksigach swego traktatu O przyrodzie powtarza si czsto i atakowa wiele osb, a szczeglnie Nauzyfanesa. Mwi tam dosownie: Precz z nim! Naley do tych, co to podz w wielkim blu, a usta maj pene sofistycznych przechwaek, tak jak inni ndzni niewolnicy". W jednym ze swych listw Epikur tak si wyrazi o Nauzyfanesie: Tak mu si w gowie przewrcio, e pocz mnie obraa i mieni si moim nauczycielem". Nazywa go te tpym i nieczuym, ignorantem, oszustem i lubienikiem. Zwolennikw Platona nazywa pochlebcami Dionizjosa, samego Platona Zotym1, a Arystotelesa marnotrawc, ktry po roztrwonieniu ojcowskiego mienia zacign si jako najemnik do wojska i handlowa lekami. Protagorasa obdarzy mianem tragarza2 i pisarczyka Demokryta; mwi te o nim, e si trudni elementarnym nauczaniem po wsiach. Heraklita przezwa Mcicielem, a imi Demokryta przekrci na Lerokritos (Gadua); Antidora przerobi na SanniPrawdopodobnie aluzja do Platoskiego podziau obywateli na kasty, z ktrych najwysza, powoana do rzdzenia, zostaa przez boga-demiurga stworzona z domieszk zota (Pastwo 415 A). 2 Por. wyej IX 53.
1

579

dora (Bazna). Cynikw uwaa za wrogw Hellady, dialektykw za gronych szkodnikw, a Pyrrona za pozbawionego kultury nieuka. Jednake wszystkie te informacje s zupenie fantastyczne. Niezliczone posgi spiowe, ktre mu wzniosa ojczyzna, wiadcz bowiem niezbicie o jego wielkiej wzgldem wszystkich dobroci; a przyjaci mia tylu, i mogliby niejedno miasto zapeni. Wszystkich uczniw urzek czar jego nauki z wyjtkiem Metrodora ze Stratoniki, ktry przeszed na stron Karneadesa, moe dlatego, i czu si przytoczony nadmiern dobroci mistrza. I podczas gdy inne szkoy zaprzestay ju prawie dziaalnoci, jedynie szkoa epikurejska trwa cigle jeszcze nieprzerwanie, a jej czonkowie kolejno po sobie obejmuj scholarchat niezliczon ilo razy. Przypomnijmy jeszcze jego wdziczno dla rodzicw, dobrodziejstwa wywiadczane braciom i agodno w stosunku do sug, jak wiadczy o tym jego testament i fakt, e uczestniczyli w dyskusjach filozoficznych; najbardziej znanym wrd nich by wspomniany wyej Mys. Trzeba wreszcie podkreli jego wielk mio do wszystkich bez wyjtku ludzi. Pobono jego i mio ojczyzny nie da si w ogle wypowiedzie sowami. Prowadzc nader spokojny tryb ycia, Epikur trzyma si z dala od spraw politycznych. I chocia Grecja znajdowaa si wwczas w bardzo trudnej sytuacji, tam wanie spdzi ycie, wyjedajc jedynie dwa lub trzy razy do Jonu w odwiedziny do przyjaci. cigali oni do niego zewszd i yli wraz z nim w ogrodzie, jak donosi Apollodor. Ogrd ten mia naby za 80 min. Diokles [z Magnezji] opowiada w trzeciej ksidze Przegldu [filozofw], e epikurejczycy prowadzili niezwykle prosty i skromny tryb

580

ycia. Zadowalali si kubkiem wina, a najczciej pili wod. Epikur nie uwaa za suszne wczania prywatnych zasobw do majtku wsplnego, jak Pitagoras, ktry mwi, e wrd przyjaci wszystko powinno by wsplne, uwaajc, e ludzie, ktrzy tak postpuj, nie dowierzaj sobie wzajemnie, a skoro nie dowierzaj, to nie s przyjacimi. Sam mwi w swych listach, e woda i zwyky chleb wystarcz mu w zupenoci. Dodaje te: Przylij mi may garniec sera, bym mg si uraczy, gdy mi na to przyjdzie ochota". Taki by czowiek, ktry twierdzi, e celem ycia jest przyjemno. Atenajos tak go wychwala w jednym ze swych epigramatw:
Ludzie, ubiegacie si o zdobycie rzeczy bez wartoci; nigdy nie syci zyskw wzniecacie niezgod i wojny. Dobra natury mieszcz si w szczupych granicach, podczas gdy czcze myli zajmuj obszar bezkresny. Usysza to mdry syn Neoklesa moe od Muz, a moe z ust kapanki delfickiego boga.

W dalszym cigu dowiemy si wicej na ten temat z jego twierdze i wypowiedzi. Spord starych filozofw, jak mwi Diokles, najwyej ceni Anaksagorasa, chocia w pewnych sprawach nie zgadza si z nim, a take Archelaosa, nauczyciela Sokratesa. Uczniom swoim zaleca, wedug informacji Dioklesa, aby si wyuczyli jego pism na pami. Apollodor w Kronice powiada, e Epikur sucha wykadw Nauzyfanesa i Praksifanesa. Sam Epikur jednak temu zaprzecza w licie do Eurylocha, twierdzc, e wszystkiego sam si nauczy. Twierdzi te, a z nim Hermarchos, e nigdy nie istnia filozof Leukippos, chocia niektrzy, a wrd nich epikurejczyk Apollodor, utrzymuj, e by to nauczyciel Demokryta.

581

Demetrios z Magnezji donosi, e Epikur sucha wykadw Ksenokratesa. Uywa zawsze takiego sposobu wysawiania si, ktry najlepiej by dostosowany do roztrzsanego przedmiotu, tak e gramatyk Arystofanes zarzuca mu nawet zbyt daleko posunit swoisto stylu. Jasno ceni do tego stopnia, e w dziele O retoryce niczego wicej prcz jasnoci si nie domaga. A w listach zamiast zwykych formu pozdrowieniowych () uywa takich zwrotw, jak: Bd szczliwy" () lub yj uczciwie" ( ). Ariston [z Aleksandrii] w ywocie Epikura twierdzi, e Epikur przepisa po prostu swj Kanon z dziea Nauzyfanesa pt. Trjng; sucha bowiem podobno wykadw tego filozofa, tak samo jak wykadw platonika Pamfilosa z Samos. To samo rdo podaje, e w dwunastym roku ycia Epikur zacz filozofowa, a w trzydziestym drugim zosta kierownikiem szkoy. Urodzi si, wedug Kroniki Apollodora, w trzecim roku sto dziewitej Olimpiady [342 p. n. e. ] sidmego Gameliona1 za archontatu Sosigenesa, w siedem lat po mierci Platona. Majc trzydzieci dwa lata zaoy wasn szko, najpierw w Mitylenie i w Lampsaku. Po piciu latach przenis si do Aten, gdzie zmar w drugim roku sto dwudziestej sidmej Olimpiady [271/70 p. n. e.] za archontatu Pytaratosa, w wieku lat siedemdziesiciu dwch. Kierownictwo szkoy obj po nim Hermarchos z Mityleny, syn Agemortosa. zmar wskutek kamieni nerkowych po czternastu dniach choroby jak twierdzi w swych listach Hermarchos. Hermippos podaje, e wszed do spiowej wanny z ciep wod i kaza sobie poda do wypicia mocnego
1

Gamelion by smym miesicem ateskiego roku, a wic Epikur urodzi si z pocztkiem r. 341 p. n. e.

582

wina. Nastpnie, zaleciwszy przyjacioom, by wali w pamici jego nauk, zakoczy Na jego cze uoylimy taki oto epigramat:
egnajcie i pamitajcie o moich naukach". Oto zdanie, ktre Epikur przed mierci skierowa do przyjaci. Wszed do ciepej wanny, wypi yk mocnego wina, a potem zabraa go lodowata mier.

zachoycie.

Takie byo ycie tego czowieka i taki by jego koniec. A oto jego testament: Cae mienie przekazuj Amynomachowi, synowi Filokratesa, z gminy Bate, i Timokratesowi z gminy Potamos, synowi Demetriosa, zgodnie z zapisem dokonanym przeze mnie, a przechowywanym w Metroon, pod warunkiem, e Ogrd l wraz z przylegociami bdzie oddany do dyspozycji Hermarcha z Mityleny, syna Agemortosa, i tych, ktrzy bd wraz z nim uprawia studia filozoficzne, i wreszcie tych wszystkich, ktrych Hermarchos wyznaczy jako nastpcw w kierownictwie szkoy, aby mogli powici si badaniom filozoficznym. Zobowizuj na zawsze zwolennikw mojej filozofii wesp z Amynomachem i Timokratesem, aby w miar monoci zachowywali w Ogrodzie cigo wykadw, a rwnie i spadkobiercw obydwu wymienionych, aby take i oni stosownie do okolicznoci troszczyli si o utrzymanie Ogrodu w dobrym stanie; tak samo powinni postpowa ci, ktrym uczniowie moi przeka z kolei Ogrd. Co si tyczy domu w gminie Melite, niechaj Amynomachos i Timokrates oddadz go do dyspozycji
1

Od tego Ogrodu () szkoa epikurejska nazywaa si te Ogro-

dem.

583

Hermarcha i tych, ktrzy wraz z nim bd si oddawa filozofii do koca jego ycia. Co si za tyczy dochodw pochodzcych z zapisanego Amynomachowi i Timokratesowi spadku, niech bd uyte w miar monoci i w porozumieniu z Hermarchem, po pierwsze: na ofiary pomiertne dla uczczenia pamici mojego ojca, mej matki i mych braci; po wtre: na urzdzanie zwykych, corocznych obchodw moich urodzin przypadajcych 10 Gameliona, a take zebra naszych czonkw dwudziestego dnia kadego miesica, powiconych mojej i Metrodora pamici. Niech bd uroczycie obchodzone rocznice urodzin mych braci w miesicu Poseideonie oraz rocznica urodzin Poliainosa w miesicu Metageitnion 1, tak jak to sam dotd czyniem. Niech Amynomachos i Timokrates otocz opiek Epikura, syna Metrodora, a take syna Poliainosa, pod warunkiem, e zamieszkaj razem z Hermarchem i bd si oddawa filozofii. Niech rwnie zatroszcz si o crk Metrodora, a gdy osignie penoletno, niech j wydadz za m za czowieka wybranego przez Hermarcha z grona tych, ktrzy wraz z nim uprawiaj filozofi, pod warunkiem, e bdzie skromna i posuszna Hermarchowi. Amynomachos i Timokrates przydziel im corocznie z moich zasobw tyle, ile wesp z Hermarchem uznaj za konieczne dla ich utrzymania. Hermarchos powinien zosta dopuszczony do zarzdu majtkiem na rwni z nimi, aby kada decyzja bya podejmowana w penej zgodzie czowiekiem, z ktrym si zestarzaem wrd studiw nad filozofi
Gamelion odpowiada mniej wicej naszemu styczniowi, Poseideon grudniowi, Metageitnion sierpniowi.
1

584

i ktremu powierzyem kierownictwo mojej szkoy filozoficznej. Gdy tylko crka Metrodora osignie swj wiek, niech Amynomachos i Timokrates w porozumieniu z Hermarchem przydziel jej posag w wysokoci, na jak pozwol warunki. Trzeba rwnie otoczy opiek Nikanora, tak jak ja to dotd czyniem, aby nikt spord tych, ktrzy si powicili filozofii razem z nami, oddali mi wiele usug w moim prywatnym yciu i okazywali duo uprzejmoci, a wreszcie postanowili spdzi ycie na filozofowaniu wraz ze mn a do staroci, aby aden z tych ludzi powtarzam nie odczuwa adnych brakw w granicach naszych moliwoci. Ca moj bibliotek przekazuj Hermarchowi. Gdyby Hermarcha dotkn jaki przypadek z tych, ktre trafiaj si ludziom, zanim dzieci Metrodora osign wiek dojrzay, wwczas Amynomachos i Timokrates, czerpic z moich zasobw, zatroszcz si wedle monoci o to, aby im stworzy warunki niezbdne do ycia, z tym zastrzeeniem wszake, e si bd dobrze prowadzi. We wszelkich pozostaych sprawach powinnicie dooy stara, aby je zaatwiono w miar monoci zgodnie z moj wol. Obdarzam wolnoci niewolnikw Mysa, Nikiasa i Lykona, a take niewolnic Faidrion. Tu przed mierci Epikur napisa do Idomeneusa taki oto list: W tym bogim dniu, ktry jest zarazem ostatnim dniem mojego ycia, pisz do was te sowa. Choroba przewodu moczowego i dyzenteria sprawiay mi tak wielkie cierpienie, e ju nic nie mogo go spotgowa. Jednake staraem si rwnoway je radoci, jakiej

585

doznawaem, przypominajc sobie nasze dawne dyskusje i rozmowy. A ty, ktry okazywae mi przez cae ycie serdeczn yczliwo i zainteresowanie filozofi, zechciej otoczy opiek dzieci Metrodora. Taka to bya jego ostatnia wola. Epikur mia wielu sawnych uczniw, takich na przykad, jak Metrodoros z Lampsaku, syn Atenajosa (lub Timokratesa) i Sandy, ktry od pierwszego zetknicia si z Epikurem nie rozstawa si z nim nigdy. Tylko raz jeden oddali si na sze miesicy, ktre spdzi w swej ojczynie, po czym natychmiast powrci. By to dzielny czowiek pod kadym wzgldem, jak powiadcza sam Epikur we wstpach do swych pism, a take w trzeciej ksidze Timokratesa. Taki ju mia charakter; siostr sw, Batis, odda za on Idomeneusowi, a heter atesk Leontion przyj do siebie jako naonic. Nie ba si adnych przeciwnoci losu ani mierci, jak podaje Epikur w pierwszej ksidze Metrodora. Powiadaj, i umar siedem lat przed Epikurem w pidziesitym trzecim roku ycia, a Epikur zaleci sam w przytoczonym wyej testamencie, ktry by z pewnoci sporzdzony po mierci Metrodora, aby dzieci jego zostay otoczone opiek. Do uczniw Epikura nalea rwnie wspomniany ju Timokrates, lekkomylny brat Metrodora. Metrodor napisa nastpujce dziea: Przeciwko lekarzom (3 ks.) O wraeniach zmysowych Do Timokratesa O wielkodusznoci O chorobie Epikura Przeciwko dialektykom

586

Przeciwko sofistom (g ks.) O drodze do mdroci O zmianie O bogactwie Przeciwko Demokiytowi O szlachetnym urodzeniu. Uczniem Epikura by rwnie Poliainos z Lampsaku, syn Atenodora, dzielny i serdeczny czowiek, jak twierdz uczniowie Filodema. Dalej: Hermarchos, nastpca Epikura w kierownictwie szkoy, syn Agemortosa z Mityleny, z ubogiego domu, ktry pocztkowo zajmowa si retoryk. Od niego pochodz takie znakomite dziea, jak Rozprawy o Empedoklesie w formie listw (22 ks.) O naukach Przeciwko Platonowi Przeciwko Arystotelesowi. Ten dzielny czowiek zmar wskutek paraliu. Do grona uczniw Epikura naleeli take: Leonteus z Lampsaku i jego ona Temista, do ktrej Epikur pisywa listy. Nastpnie Kolotes i Idomeneus, obaj rwnie z Lampsaku, chluba szkoy; dalej: Polistratos, nastpca Hermarcha, i jego kolejny nastpca Dionizjos, a wreszcie Bazilides. Wielk saw cieszyli si rwnie: Apollodor zwany Krlem Ogrodu (), autor ponad czterystu dzie, oraz dwaj Ptolemeusze z Aleksandrii, jeden czarnowosy, drugi jasnowosy, nastpnie Zenon z Sydonu, ucze Apollodora, autor bardzo wszechstronny, Demetrios z przydomkiem Lakoczyk, Diogenes z Tarsu, autor Wybranych wykadw szkolnych, wreszcie Orion i inni, ktrych prawdziwi epikurejczycy nazywali sofistami. Byo jeszcze trzech innych Epikurw: pierwszy by

587

synem Leonteusa i Temisty 1 drugi pochodzi z Magnezji, a trzeci by nauczycielem szermierki. Epikur by nadzwyczaj podnym pisarzem; przecign innych autorw iloci dzie, ktra si wyraaa liczb trzystu zwojw. W pismach jego nie ma cytatw z innych autorw; wszystkie zdania pochodz od niego. Wspzawodniczy z nim co do podnoci Chryzyp, jak twierdzi Karneades, mwic, e pasoytowa na pismach Epikura. Bo niech tylko co napisa Epikur, Chryzyp natychmiast odpowiada pismem o takiej samej objtoci. Wskutek tego powtarza si czsto, piszc to, co mu tylko przyszo na myl, i w tym popiechu nie robi nawet adnych poprawek. A cytatw gromadzi tyle, e potrafi nimi wypeni swe ksigi2, co zdarza si zreszt i u Zenona, i u Arystotelesa". Dziea Epikura s zarwno liczne, jak i ciekawe, a wrd nich do najlepszych nale nastpujce: O przyrodzie (37 ks.) O atomach i prni O mioci Wycig z ksig przeciwko fizykom Przeciwko megarykom Problemy Gwne myli O wyborze i unikaniu O najwyszym dobru O kryterium, czyli Kanon Chairedemos
Autor nie wymienia tu Epikura, syna Metrodora z Lampsaku, o ktrym mowa jest w testamencie Epikura filozofa (por. wyej X 19). 2 Por. wyej VII 181 nn.
1

588

O bogach pobonoci Hegezianaks O sposobie ycia (4 ks.) O dziaaniu sprawiedliwym Neokles do Temisty Sympozjon Eurylochos do Metrodora O widzeniu O kcie w atomie O dotyku O przeznaczeniu Teorie afektw do Timokratesa Prognostyk Zachta do filozofii O podobiznach O wyobrani Aristobulos O muzyce O sprawiedliwoci i innych cnotach O podarunkach i wdzicznoci Polimedes Timokrates (3 ks.) Metrodor (5 ks.) Antidoros (2 ks.) Myli o chorobach do Mittasa1 Kallistolas O krlestwie Anaksymenes Listy.
Peny tytu znany z papirusu herkulaneskiego 1012 kol. 38 Brzmi on: O chorobach i o mierci.
1

589

Sprbuj teraz wyoy nauk, ktr rozwin w swych pismach, i dodam do tego trzy listy, w ktrych jest streszczona caa jego filozofia. Docz te jego Gwne myli i te jego wypowiedzi, ktre zasuguj na przytoczenie w wyborze, tak eby, Czytelniku, ze wszystkich stron pozna tego czowieka i wiedzia, co o nim sdzi. W pierwszym licie, skierowanym do Herodota, Epikur omawia zagadnienia fizyki; w drugim, do Pytoklesa, traktuje o zjawiskach niebieskich; w trzecim, do Menoikeusa, zajmuje si etyk ycia. Naley wic zacz od pierwszego po dorzuceniu kilku wstpnych uwag na temat podziau jego filozofii. Dzieli si ona mianowicie na trzy czci: kanonik, fizyk i etyk. Kanonika zawiera wstp do caej doktryny, wyoony w jednej ksidze zatytuowanej Kanon. Fizyka obejmuje ca teori przyrody i jest wyoona w trzydziestu siedmiu ksigach noszcych tytu O przyrodzie, w sposb za bardziej elementarny w listach. Etyka obejmuje zagadnienia dotyczce wyboru i unikania, a jest wyoona w dziele O sposobie ycia, w listach oraz w dziele O najwyszym dobru. Zazwyczaj jednak epikurejczycy cz razem kanonik z fizyk. Kanonika nazywaj nauk o kryterium i pocztku, a take nauk elementarn ( ). Fizyk uwaaj za nauk o powstawaniu i giniciu, a take o przyrodzie. Etyka jest wedug nich wiedz o tym, co wybiera, a czego unika, w jaki sposb naley y i jaki jest cel ycia. Dialektyk odrzucali jako zbyteczn. Fizykom wystarczy kierowanie si wedug naturalnego jzyka rzeczy. W Kanonie Epikur twierdzi, e kryteriami prawdy s: wraenia zmysowe (), pojcia ()

590

i czucia, czyli doznania (); epikurejczycy dodawali jeszcze percepcje umysu ( ). Mwi o tym rwnie w Wycigu przeznaczonym dla Herodota i w Gwnych mylach. Wszelkie wraenie zmysowe mwi jest niezalene od rozumu i cakowicie niezdolne do jakiejkolwiek pamici. Ani bowiem samo nie moe si zmieni, ani te, gdy si ju zmieni pod wpywem dziaania innej rzeczy, nie jest w stanie niczego doda ani uj. Nic nie jest w monoci obali wrae zmysowych. Ani bowiem jednorodne wraenie nie potrafi odrzuci innego wraenia tego samego rodzaju, poniewa posiadaj jednakow si ( :), ani te rnorodne wraenie zmysowe nie moe obali innego wraenia rnorodnego, poniewa nie dotyczy tych samych przedmiotw; rozum te niczego tutaj nie potrafi zmieni, albowiem jest cakowicie zaleny od wrae zmysowych; w ogle adne wraenie zmysowe nie moe obali innego wraenia, poniewa na wszystkie zwracamy jednakow uwag. Fakt istnienia poszczeglnych percepcji jest gwarancj prawdziwoci wrae zmysowych. Widzenie i syszenie jest tak samo realne, jak doznawanie blu. Z tego wniosek, e o rzeczach niejawnych trzeba wnioskowa na podstawie zjawisk. Wszelkie myli wywodz si z wrae zmysowych: przez przypadek, przez analogi, przez podobiestwo i przez poczenie przy niewielkiej pomocy rozumowania. Zarwno przywidzenia ludzi obkanych, jak i marzenia senne s rzeczywiste, posiadaj bowiem si dziaania; a to, co nie istnieje, takiej siy nie posiada. Przez pojcie () epikurejczycy rozumieli pewnego rodzaju mylowe uchwycenie rzeczywistoci

591

(); albo prawdziwe mniemanie, albo myl, albo te znajdujce si w nas Oglne wyobraenie, tzn. pami tego, co czsto pojawiao si z zewntrz. Przykadem moe by zdanie: Ten oto przedmiot jest czowiekiem", bo gdy tylko wypowie si wyraz czowiek", natychmiast wedle pojcia zjawia si za spraw zmysw take jego ksztat. A zatem staje si jasne to, co pierwotnie zcstao przyporzdkowane kadej nazwie. I nigdy nie moglibymy znale rzeczy szukanej, gdybymy ju jej wczeniej nie znali. Tak na przykad, gdy pytamy, czy przedmiot stojcy tam w gbi jest koniem czy woem, musimy ju wczeniej zna pojciowo ksztat konia i wou. Nie moglibymy w ogle nazwa adnego przedmiotu, gdybymy nie poznali wczeniej pojciowo jego obrazu. Obrazom pojciowym przysuguje zatem oczywisto. Take przedmiot naszego mniemania jest zaleny od wczeniejszego bezporednio oczywistego wyobraenia, do ktrego si odwoujemy, gdy chcemy je [mniemanie] wypowiedzie. Na przykad: Skd wiemy, e to jest czowiek? Mniemanie epikurejczycy nazywaj te przypuszczeniem () i twierdz, e moe by prawdziwe lab faszywe; jeeli jest powiadczone albo nic przeciw niemu nie wiadczy, jest prawdziwe; gdy natomiast nie jest powiadczone albo co przeciw niemu wiadczy, jest faszywe. Z tego te wzgldu zosta przez nich wprowadzony moment oczekiwania. Na przykad: eby wiedzie, jaki naprawd ksztat ma wiea, czy jest okrga, czy graniasta, naley zaczeka, a zbliymy si do niej i przekonamy si, jak wyglda z bliska. Twierdzili, e istniej dwa stany czuciowe: przyjemno i bl, ktrych doznaj wszystkie istoty ywe,

592

i e przyjemno jest zgodna z ich natur () a bl jest czym obcym (). Na podstawie tych stanw decydujemy si, co wybra, a co odrzuci. Jeden rodzaj bada odnosi si do rzeczy, inny tylko do sw. Tyle na razie w ujciu elementarnym o podziale filozofii i o kryterium. Wrmy jednak do listu. Epikur przesya Herodotowi pozdrowienie. Dla czytelnikw, mj drogi Herodocie, ktrzy nie s w stanie dokadnie przestudiowa szczegw nauki o przyrodzie, przedstawionej w moich pismach, ani te przeledzi od pocztku do koca wikszych dzie moich powiconych tej sprawie, sporzdziem skrt caej mej filozofii, aby im umoliwi zapamitanie najwaniejszych pogldw oraz aby w kadej sytuacji, zalenie od stopnia opanowania filozofii przyrody, mieli si gdzie zwrci o pomoc w zasadniczych sprawach. Nawet ci, ktrzy s w dostatecznym stopniu zorientowani we wszystkich szczegach systemu, powinni sobie uwiadomi podstawowy charakter caej doktryny. Albowiem czsto potrzebny nam jest obraz caoci, szczegy natomiast rzadziej. Naley przeto cigle posuwa si naprzd ku owej caoci i utrwala j sobie w pamici w takim stopniu, aby umoliwi na tej podstawie zdobycie odpowiedniego stanowiska, dziki ktremu mona by nie tylko rozpatrywa rzeczy w oglnoci, ale take wnika gboko w szczegy, gdy tylko raz oglne zarysy zostay waciwie pojte i wdroone w pami. Bo nawet dla dobrego badacza naczelnym postulatem cisego poznania jest mono posugiwania si dokadnie okrelonymi po-

593

jciami i sprowadzania wszystkiego do prostych elementw i formu. W przeciwnym razie, gdyby nie mona byo przy pomocy krtkich formu uj pojciowo badanych szczegw, nie byoby moliwe opanowanie tej nagromadzonej przez cige studia masy faktw naukowych. Ze wzgldu na to, e dla wszystkich, ktrzy si oddaj studiom przyrodniczym, metoda powysza jest poyteczna i e ja wszystkich zachcam do wytrwaych studiw nad przyrod, dziki czemu sam osignem pogod ducha, uoyem dla ciebie ten skrt i elementarny wykad wszystkich moich nauk. Przede wszystkim trzeba, Herodocie, dobrze rozumie znaczenie sw, aby, gdy sprowadzi si do nich nasze myli, sdy i wtpliwoci, mona byo rozstrzygn, aby wszelkie sprawy nierozstrzygnite nie cigny si w nieskoczono albo abymy nie byli zmuszeni posugiwa si pustymi wyrazami. Jest bowiem rzecz konieczn, aby pierwotne znaczenie kadego wyrazu byo oczywiste i nie wymagao ju adnego wyjanienia (), jeeli w ogle chcemy posiada co, do czego moglibymy odnie nasze poszukiwania, wtpliwoci i sdy. Trzeba te pilnie baczy na wraenia zmysowe i po prostu na aktualne percepcje czy to umysu, czy te ktrego ze zmysw, a take na aktualnie doznawane czucia, aby przy ich pomocy mc wnioskowa [indukcyjnie ] tym, co jest w zawieszeniu ( ) i co jest niejawne. Jeelimy to ju dobrze pojli, zajmijmy si spraw rzeczy niejawnych; najpierw za tym, e z niebytu nic powsta nie moe, w przeciwnym razie wszystko mogoby powstawa ze wszystkiego bez adnych zarodkw. A gdyby znw to, co zniko, byo uni-

594

cestwiane, wwczas od dawna ju wszystkie rzeczy przestayby istnie, gdy nie byoby tego, w co by si mogy przeksztaci. wiat by zawsze taki, jaki jest teraz, i taki na zawsze pozostanie. W c zaiste mgby si przeksztaci? Nie istnieje wszake poza caoci aden czynnik, ktry mgby przenikn do rodka wiata i wywoa w nim zmian. Cao jest utworzona z cia i prni. (Mwi rwnie o tym w Wielkim wycigu, na pocztku, a take w pierwszej ksidze dziea O przyrodzie)l. Istnienie cia potwierdzaj na kadym kroku wraenia zmysowe; na nich musi si te opiera wnioskowanie o rzeczach niejawnych. Gdyby nie byo tego, co nazywamy prni, przestrzeni czy natur niecielesn, ciaa nie miayby si gdzie ulokowa i gdzie porusza, co jak przecie wida czyni. Poza ciaami i przestrzeni nic si nie da pomyle ani pojciowo, ani analogicznie do pojciowego ujcia; pojmujemy je bowiem jako pene natury ( ), a nie jako wasnoci czy przypadkowe cechy. Wrd cia jedne s zoone, inne znw s ich elementarnymi skadnikami. (Twierdzenie to znajduje si rwnie w pierwszej, czternastej i pitnastej ksidze dziea O przyrodzie i w Wielkim wycigu)2. Owe elementarne skadniki s niepodzielne i niezmienne, skoro cao wszechrzeczy jest zdolna do trwania po rozpadniciu si cia zoonych, a bynajmniej nie ginie i nie przechodzi w niebyt; a jest tak dlatego, e owe elementarne skadniki maj zwart budow i wskutek tego czynniki rozkadu nie maj do nich dostpu.
Tu i dalej zdania w nawiasach okrgych oznaczaj dodatki pochodzce od scholiasty. 2 Scholion.
1

595

A zatem pierwotne czstki elementarne musz by niepodzielnymi ciaami fizycznymi. Dalej: wszechcao ( ) jest nieskoczona, bo to co jest skoczone, ma swj kraniec; a kraniec moe by pomylany tylko ze wzgldu na co innego. (Jednake obok wszechcaoci nie istnieje nic takiego, z czym by moga by porwnana)1. A zatem skoro wszechcao nie ma kraca, to nie ma rwnie granicy, a skoro nie ma granicy, jest nieskoczona i nieograniczona. Co wicej, wszechcao jest nieskoczona zarwno ze wzgldu na ilo cia, jak i wielko przestrzeni. Gdyby bowiem przestrze bya nieskoczona, a ciaa w iloci skoczonej, wwczas nie mogyby si nigdzie zatrzyma, lecz rozprcszone mknyby w nieskoczono, poniewa nie miayby adnego punktu oparcia i nie byyby zatrzymywane przez adne zderzenie, z drugiej za strony, gdyby przestrze bya ograniczona, nie mogyby si w niej pomieci ciaa w nieskoczonej iloci. Ponadto nieprzenikliwe ciaka atomowe, z ktrych s zbudowane ciaa zoone i na ktre si nastpnie rozpadaj, maj nieokrelon ilo ksztatw. Jest zgoa niemoliwe, aby nieskoczona rnorodno zjawisk moga powsta z dajcej si uj rozumem iloci ksztatw. Kady ksztat jest reprezentowany przez nieskoczon ilo atomw, natomiast rnorodno ksztatw nie jest nieskoczona, lecz tylko nieokrelona (bo jak mwi niej [ 56], rwnie i podzia nie idzie w nieskoczono, dodajc, i wobec tego, e i jakoci si zmiemaj, naleaoby przyj, e rwnie atomy mog Przybiera wielko nieskoczon).
1

Uzupenienie pochodzce od Usenera.

596

Atomy poruszaj si nieustannie przez ca wieczno (niej [ 61] mwi, e poruszaj si rwnie z jednakow szybkoci, poniewa przestrze ustpuje w taki sam sposb atomom najlejszym, jak i najciszym)1 i jedne spord nich znajduj si stale w znacznej od siebie odlegoci, podczas gdy inne przyjmuj ruch drgajcy, gdy wskutek uwikania znalazy si w skonym pooeniu albo gdy powstrzymane zostay przez atomy zdolne do uwikania. To, e kady atom jest od reszty atomw oddzielony przestrzeni, sprawia natura przestrzeni, ktra ich odbiciu nie moe stawia oporu; a ponadto twardo wewntrzna atomw powoduje przy zderzeniu odbicie, o ile uwikanie pozwoli wrci na dawne miejsce. Proces ten nie ma pocztku, poniewa atomy i prnia s odwieczne. (Twierdzi te niej [ 54], e atomy nie posiadaj adnych cech jakociowych, lecz tylko ksztat, wielko i ciar, a w Dwunastu zasadach powiada, e barwa zmienia si w zalenoci od pooenia atomw. Nie mog te atomy posiada wszystkich moliwych wielkoci; w adnym wypadku pojedynczy atom nie moe by widziany goym okiem)l. To, co si dotd powiedziao, a co jest godne zachowania w pamici, daje wystarczajc podstaw dla mylowego rozwaania natury rzeczy. Ot istnieje nieskoczenie wiele wiatw, czciowo podobnych do naszego, czciowo niepodobnych. Nieskoczenie wiele atomw, jak to wyej zostao wykazane, pdzi w bezkresn przestrze kosmiczn. Jednake nie wszystkie atomy spcrd tych, ktre tworz wiat albo mog go utworzy, bywaj zuyte na budow jednego wiata czy pewnej skoczonej iloci wiatw,
1

Scholion.

597

takich samych lub rnych. Nic wic nie stoi na przeszkodzie, by przyj istnienie nieskoczenie wielu wiatw. Istniej take odbitki () takim samym ksztacie, jak ciaa realne, a rni si od nich tym, e przewyszaj je subtelnoci budowy. Bynajmniej nie jest rzecz niemoliw, by pewne tego rodzaju skupienia odbitek powstaway w rozcigajcej si przestrzeni oraz by nie istniay odpowiednie warunki dla wytworzenia form o powierzchniach wklsych i nadzwyczaj cienkich i wreszcie takie wypywy, ktre by nie zachowyway tego samego pooenia i ruchu, jaki miay w ciaach realnych, od ktrych si oderway. Nazwalimy te odbitki podobiznami (). Jeeli ich ruch poprzez pust przestrze nie napotyka adnej przeszkody od pdzcych z przeciwnej strony atomw, wwczas wszelk odlego wyobraaln przebywaj w nie dajcej si pomyle krtkiej chwili. Albowiem napotkany opr przyjmuje posta powolnoci, a brak oporu szybkoci. Mimo e to samo ciako elementarne bdce w ruchu me moe przyby rwnoczenie do kilku miejsc w czasie tylko mylowo uchwytnym tego bowiem w adnym razie poj nie mona to jednak w zmysowo dostrzegalnym czasie przybywa rwnoczenie z dowolnego dla nas uchwytnego punktu nieskoczonego wszechwiata, jaki by tylko obrao dla swego ruchu. Powstanie bowiem co podobnego do zderzenia atomw, chociabymy przyznawali a do tego momentu, ze szybko ruchu nie bya hamowana. Rwnie i t elementarn zasad warto zapamita. To, e podobizny maj nieporwnywaln z niczym subtelno, nie jest sprzeczne z adnym zjawiskiem.

598

Std take ich szybko jest niezwyka, poniewa zawsze znajduj odpowiedni dla siebie woln przestrze, tak e nic im nie przeszkadza, albo najwyej w nieznacznym stopniu, podczas gdy wielka, a nawet nieskoczona ilo atomw napotyka przeszkody. Dodam jeszcze, e powstawanie podobizn dokonuje si z szybkoci myli i e ich emanowanie z powierzchni cia odbywa si bezustannie; nie obserwuje si przy tym zmniejszania si cia, a to dziki cigemu wyrwnywaniu ubytku przez nowe czsteczki. Odrywajce si podobizny zachowuj przez dugi czas pooenie i porzdek atomw znajdujcych si w przedmiocie realnym, chociaby ulegy cakowitemu wymieszaniu. Niekiedy tworz si nagle w powietrzu ukady podobizn, gdy nie musz one posiada grubej masy cielesnej; istniej te pewne inne sposoby powstawania zjawisk tego rodzaju. Pogldy te nie popadaj w adn kolizj ze wiadectwem zmysw, jeli tylko skieruje si wzrok w pewien okrelony sposb na jasny obraz zmysowy, do ktrego powinnimy rwnie sprowadza stosunki, jakie nas wi z przedmiotami wiata zewntrznego. Trzeba rwnie i to uzna, e z przedmiotw zewntrznych dociera do nas co, dziki czemu moemy widzie ksztaty i myle o nich. W przeciwnym razie przedmioty zewntrzne nie mogyby nigdy odbi w nas tak wyranie swej wasnej natury, barwy i postaci poprzez orodek powietrza, jaki nas od nich dzieli, ani te nie mogyby tego sprawi adne promienie wietlne, ani jakakolwiek emanacja wychodzca od nas w kierunku do owych przedmiotw; a dzieje si tak dlatego, e z przedmiotw odrywaj si i docieraj do nas pewne ich odbitki, zachowujc t sam barw

599

i ten sam ksztat, co i przedmioty, a zalenie od swych rozmiarw przedostaj si do naszych oczu lub naszego umysu. Poruszaj si bardzo szybko, wywoujc przez to wraenie jednolitego i trwaego przedmiotu, a dziki odpowiednim zderzeniom, pochodzcym z drgania atomw w gbi cia staych, utrzymuj zgodno z podoem. Niezalenie od tego, jakie wyobraenia zdobdziemy, wyobraenie ksztatu czy przypadkowych wasnoci, i na jakiej drodze, bezporednio przez umys czy przez zmysy, bdzie to zawsze ksztat realnego ciaa, powstajcy albo dziki kolejnemu napywowi podobizn, albo dziki przypomnieniu obrazu. Natomiast fasz i bd wi si zawsze z tym, co jest dodane przez mniemanie, a co oczekiwao wpierw na swe potwierdzenie albo przynajmniej na niezaprzeczenie i co w dalszym cigu nie zostao potwierdzone albo nawet jest zaprzeczone (wskutek pewnego rodzaju ruchu wewntrznego, ktry pozostaje w bliskim zwizku ze zdolnoci percepcyjn, , i posiada przy tym t waciwo, i moe rodzi fasz)1. Nigdy przecie nie mogoby istnie podobiestwo wyobrae, ktre powstaj na przykad przy ogldaniu jakiego obrazu albo w snach, albo w percepcjach umysu czy innych kryteriach poznawczych, z rzeczami nazywanymi realnymi i prawdziwymi, gdyby rzeczywicie nie byo takich przedmiotw, do ktrych moglibymy owe wyobraenia przyrwna. Bd take nie powstaby nigdy, gdybymy nie dowiadczali w sobie jakiej innej czynnoci mylowej, zwizanej wprawdzie ze zdolnoci wyobraeniow, ale od niej niezalenej; z niej to wanie, jeeli nie zostanie potwierdzona albo
1

Uzupenienie Usenera.

600

zaprzeczona, powstaje fasz, gdy natomiast zostanie potwierdzona albo nie zostanie zaprzeczona, rodzi si prawda. Na t zasad trzeba pooy szczeglny nacisk, aby opierajce si na oczywistoci kryteria nie zostay obalone i aby bd, umocniwszy si na podobiestwo prawdy, nie pogmatwa wszystkiego. Rwnie syszenie powstaje dziki strumieniowi napywajcemu z ciaa dwicznego, brzmicego, brzczcego czy w inny jaki sposb wywoujcego czucia suchowe. Strumie ten rozpada si na grupy rwnoksztatnych ciaek, ktre zachowuj pewien wzajemny stosunek i charakterystyczn jedno, przenoszc si rwnie na przedmiot wysyajcy, oraz najczciej wytwarza odpowiadajce mu postrzeenie, a jeeli nie, to przynajmniej wyjawia istnienie przedmiotu zewntrznego; gdyby nie owo wzajemne poczenie, nigdy nie mogoby powsta tego rodzaju spostrzeenie. Nie naley przeto sdzi, e samo powietrze jest modulowane przez wysyany ton albo przez podobne dwiki nie moe bowiem ulega takiemu oddziaywaniu lecz e wstrzs, jaki powstaje w nas bezporednio po wydaniu tonu, wywouje pchnicie pewnych czstek, ktre tworz podobny do tchnienia strumie, dziki ktremu powstaje w nas czucie suchowe. Go do powonienia, to rwnie trzeba uzna, e, podobnie jak such, nigdy by nie mogo wywoa adnego wraenia, gdyby pewne czsteczki, ktre posiadaj zdolno pobudzania narzdu zmysowego, nie byy wysyane przez ciao, jedne w sposb bezadny i nieprzyjemny, inne agodnie i przyjemnie. Naley rwnie uzna, e atomy nie posiadaj adnej jakoci rzeczy zmysowych prcz ksztatu, ciaru, wielkoci i tego, co z koniecznoci wie si

601

z ksztatem. Albowiem wszelka jako zmienia si, podczas gdy atomy nie podlegaj adnym zmianom, a przy rozpadzie rzeczy zoonych musi pozostawa co trwaego i niezmiennego, dziki czemu zmiany nie doprowadzaj do unicestwienia ani te nie powstaj z niczego, lecz w wielu ciaach dochodz do skutku dziki przegrupowaniu atomw, a w niektrych przez ich dodanie i odjcie. Wynika wic z tego nieuchronnie, e elementy, ktre si przegrupowuj, s niezniszczalne i z natury swej niezmienne, a ponadto kady posiada waciwe sobie mas i ksztat, absolutnie niezmienne. W rzeczach przeksztacajcych si na naszych oczach forma jest bowiem uwaana za element od nich nieodczny, natomiast jakoci nie trwaj niezmiennie w przedmiocie zmieniajcym si, podczas gdy forma pozostaje, lecz rozpraszaj si zupenie i gin. To, co pozostaje, wystarcza do wytworzenia rnic w ciaach zoonych; musi bowiem co pozosta i nie rozpyn si w niebyt. Nie mona jednak mniema, e atomy mog posiada kad dowoln wielko, jeli tylko nie chce ai popa w sprzeczno ze zjawiskami; trzeba koniecznie uzna rozmaito stopni ich wielkoci. Przyjwszy ten pogld lepiej mona wyjani powstawanie afektw i postrzee zmysowych. Przypisywanie atomom wszelkich moliwych wielkoci nie jest bynajmniej potrzebne do powstawania rnic jakociowych; wwczas bowiem musiayby istnie atomy dostrzegalne goym okiem; nigdy jednak atom nie by widoczny, a nawet trudno sobie wyobrazi, jak by to mogo nastpi. Nie sd te, e ograniczone ciao moe by tworem nieskoczonej iloci atomw, i to o wszelkich moliwych wielkociach. Wobec tego trzeba rwnie odrzuci nie tylko podzielno w nieskoczono na coraz

602

to mniejsze czstki, aby nie nadwtli wszystkiego i abymy nie byli zmuszeni unicestwia wskutek cigego rozdrabniania tego, co istnieje w naszych ujciach agregatw atomowych ( ), lecz take nie mona przyj, e w ciaach ograniczonych przejcie, od jednego punktu do drugiego moe trwa nieskoczenie dugo ani e mona przechodzi stopniowo do czstki coraz mniejszej. Nie mona by w adnym wypadku zrozumie kogo, kto by po prostu twierdzi, e w jakim ciele znajduje si nieskoczona ilo atomw o dowolnej wielkoci; w jaki mianowicie sposb mogoby to ciao by rwnoczenie wielkoci skoczon. Jest przeto rzecz jasn, e nieskoczona ilo atomw musi posiada okrelon wielko; a jeli si przyjmie, e atomy mogyby posiada dowoln wielko, to trzeba przyj, e i wielko mogaby si rozciga w nieskoczono. Skoro za ciao ograniczone posiada dajcy si w myli odrni kraniec (), chociaby nawet on sam jako taki nie by dostrzegalny, trudno by byo zrozumie, dlaczego nastpne z kolei ciao nie miaoby takiego samego kraca posiada, a posuwajc si sukcesywnie od jednego kraca do nastpnego mona by w ten sposb w myli postpowa w nieskoczono. Minimalna czstka materialna, ktra jeszcze moe stanowi przedmiot percepcji zmysowej ( ), nie powinna by w adnym wypadku pojmowana jako podobna do takiej, ktra dopuszcza zmiany, ani te jako zupenie od niej rna, lecz jako taka, ktra ma co wsplnego z czsteczkami przechodzcymi z jednego stanu w inny, ale z t rnic, e nie pozwala wyodrbni adnych czci.

603

Gdy jednak ze wzgldu na to wsplne podobiestwo sadzimy, e potrafilimy w tej minimalnej czstce wyodrbni co czy to z tej, czy z tamtej strony, nie ulega wwczas wtpliwoci, e ogldamy inn czstk minimaln podobn do poprzedniej. W rzeczywistoci ogldamy owe minimalne czstki po kolei, jedn po drugiej, a nie w caym zespole ani te jako czci stykajce si z przylegymi, lecz ogldamy je we waciwej im naturze jako suce do pomiarw wielkoci: s one liczniejsze w przedmiotach wikszych, a mniej liczne w mniejszych. Naley te przyj, e minimalna czstka skadowa atomu jest podobna do minimalnej czstki percepcyjnej. Chocia bowiem jest oczywiste, i rni si od niej tylko mniejszymi rozmiarami, to jednak analogia da si w peni utrzyma. Wszake w oparciu o analogi do przedmiotw zmysowych twierdzilimy, odrzuciwszy wielkie rozmiary, e atom posiada wielko minimaln. Trzeba ponadto uzna minimalne czstki niezespolone za granic dugoci i za takie, ktre z siebie jako pierwszych dostarczaj miary dla wikszych i mniejszych wielkoci, w rozumowym dociekaniu czstek niepostrzegalnych. Stwierdzenie tego wsplnego zwizku, jaki zachodzi midzy czstkami minimalnymi a czstkami niezmiennymi, wyczerpuje zagadnienie dotd rozpatrywane; atoli jest rzecz niemoliw, aby zespolenie dokonywao si wskutek ruchu owych czstek minimalnych. Nie mona w adnym wypadku przypisywa nieskoczonoci kierunkw do gry" i w d" w sensie absolutnym. Wiemy zaiste, e gdyby byo moliwe z miejsca, w ktrym stoimy, wznie si w kierunku gowy w nieskoczono albo gdybymy pomyleli

604

sobie nieskoczono w kierunku w d", nigdy by si nam nie ukaza punkt kracowy; do gry" i w d" byoby tym samym w stosunku do tego miejsca. Nie da si tego inaczej pomyle. Naley wobec tego przyj jeden kierunek ruchu pomylany w nieskoczono do gry i jeden pomylany w nieskoczono w d, chociaby ciao wznoszce si do gry tysice razy dotykao stp tych, co mieszkaj nad nami, albo ciao, ktre spada w d, dotykao tysice razy gw tych, ktrzy si znajduj pod nami. Albowiem og ruchu jest przecie pojmowany jako przebiegajcy w dwu przeciwnych kierunkach w nieskoczono. Atomy musz posiada jednakow szybko, jeli tylko w swym ruchu poprzez pusta przestrze nie natrafi na adn przeszkod. Bo ani cikie nie poruszaj si szybciej ni mae i lejsze, dopty przynajmniej, dopki im nic nie przeszkadza, ani te mae nie wyprzedzaj wielkich, jeli tylko maj dogodne przejcie i gdy im rwnie nic nie stanie na przeszkodzie. A take ruch spowodowany zderzeniem i skierowany bd do gry, bd w bok, nie rni si pod wzgldem szybkoci od ruchu w d, wywoanego wasnym ciarem. Jak dugo bowiem kady z nich zachowa swj stan, bdzie z szybkoci myli swj pd kontynuowa, dopki czy to ze strony czynnikw zewntrznych, czy wskutek ciaru wasnego nie natrafi na opr ze strony jakiego napotkanego ciaa. Jeli idzie natomiast o ciaa zoone, to jedne maj szybko wiksz, inne mniejsz, chocia atomy poruszaj si z prdkoci jednakow; dzieje si tak dlatego, e atomy w skupieniach materii d do jednego miejsca w najkrtszym odstpie czasu, chocia poruszaj

605

si w rnych kierunkach w momentach czasowych, jedynie tylko mylowo uchwytnych; czsto si przy tym zderzaj, a wreszcie cigo ich ruchu staje si dla zmysw widoczna. Natomiast nasz domys, e rwnie odstpy czasowe tylko mylowo uchwytne zawieraj w sobie cigo ruchu, nie jest suszny w tego rodzaju wypadkach; albowiem to tylko mona uzna za prawdziwe, co jest rzeczywicie widziane albo bezporednio myl objte. Z kolei w oparciu o wraenia zmysowe i czucia bo w ten sposb zdobdziemy niewzruszon podstaw pewnoci dojdziemy do przekonania, e dusza jest ciaem zoonym z czstek subtelnych rozproszonych po caym ciele, ktre mona najtrafniej przyrwna do tchnienia przeniknitego ciepem, a ktre upodabniaj si bardziej, to do tchnienia, to znowu do ciepa. Atoli pewna cz duszy wybitnie si rni od pozostaych szczegln subtelnoci, wskutek czego jeszcze gbiej i cilej wnika w reszt ciaa. Dziaanie tej czci duszy ujawnia si we wadzach umysu i w czuciach, a atwo, z jak myl si porusza, w mylach samych i w tym wszystkim, czego utrata powoduje mier. Musimy wreszcie i o tym pamita, e dusza jest naczeln przyczyn wrae zmysowych. Jednake nie byaby do tego zdolna, gdyby jej nie wspieraa reszta ciaa. Ta wanie reszta ciaa, ktra wspdziaaa z dusz w tworzeniu wrae zmysowych, przejmuje sama pewne przymioty duszy; bynajmniej jednak nie wszystkie i dlatego po ulotnieniu si duszy traci natychmiast zdolno odbierania wrae. Przecie ciao samo przez si nie nabyo tej zdolnoci, lecz zawdzicza j innej istocie wraz z nim zrodzonej [tzn. duszy],

606

ktra, skoro tylko przez pobudzon w niej zdolno przy pomocy ruchu wytworzy w sobie wraenie zmysowe, przekae je ciau dziki bliskiej z nim stycznoci i zgodnoci jak to ju powiedziaem. Dziki temu jak dugo dusza jest w ciele obecna, tak dugo nie przestaje doznawa wrae zmysowych, nawet w wypadku, gdyby jaka cz od niej si oddzielia i niezalenie od tego, jak by cz utracia, przy cakowitym lub czciowym rozpadzie swej osony [tzn. ciaa] bdzie doznawaa wrae dopty, dopki w ogle bdzie istnie. Natomiast reszta ciaa, ktra si zachowaa w caoci czy czciowo, nie bdzie doznawa ju wicej wrae zmysowych, gdy tylko rozproszy si ta ilo atomw, ktra stanowi natur duszy. Skoro jednak nastpi cakowite rozprzenie organizmu, dusza rozprasza si i nie posiada ju wicej tych wadz, co przedtem, nie doznaje pobudze i wskutek tego traci zdolno odbierania wrae. Trudno zaiste poj, jak dusza, nie bdc ju w ciele, mogaby doznawa waciwych jej pobudze, i to wwczas, gdy otaczajca i ochraniajca j powoka nie jest ju taka jak dotychczas. (Gdzie indziej mwi, e dusza skada si z atomw nadzwyczaj gadkich i okrgych, ktre znacznie si rni od atomw ognia; pewna ich cz nierozumna rozsiana jest po caym ciele, podczas gdy cz rozumna umiejscowiona jest w piersi, jak wiadcz o tym afekty strachu i radoci. Sen powstaje wtedy, gdy rozproszone po caym ciele czci duszy zostan albo zatrzymane, albo nastpnie rozlunione wskutek wzajemnych zderze. Nasienie powstaje w caym ciele) 1. Rwnie i to trzeba sobie uwiadomi, e niecieles1

Scholion.

607

nym nazywamy, w potocznym rozumieniu tego sowa, to co moe by pojte jako istniejce samo w sobie. Jednake niemoliw jest rzecz poj cokolwiek niecielesnego jako istniejce w sobie poza przestrzeni. Prna przestrze nie moe ani oddziaywa, ani doznawa; ona tylko umoliwia swym istnieniem ruch cia. Przeto ci, co twierdz, e dusza jest niecielesna, mwi niedorzecznoci. Gdyby mianowicie tak byo, dusza nie mogaby ani dziaa, ani doznawa. A jest przecie pewne, e dusza posiada obydwie te wasnoci. Jeeli teraz wszystkie nasze dociekania dotyczce duszy przeniesiemy do dziedziny czu i postrzee oraz przypomnimy sobie to, co zostao powiedziane na pocztku, okae si wyranie, e uzyskalimy formuy, przy pomocy ktrych mona bada szczegy w sposb dokadny i pewny. Atoli ksztaty i barwy, wielkoci i ciary, a take wszystkie inne jakoci, ktre si orzeka o ciele i ktre s atrybutami albo wszystkich przedmiotw, albo tylko dostrzegalnych i poznawalnych przez zmysy, nie powinny by uwaane za byty istniejce niezalenie to bowiem jest niepojte ani te w ogle za nie istniejce, ani za twory niecielesne nalece do ciaa, ani te za czci tego ostatniego, natomiast trzeba uzna, e cae ciao tworzy z nich wszystkich sw wasn, trwa natur, nie bdc zreszt ich zwyczajn mieszanin, tak jak to jest w wypadku, gdy powstaje z ciaek wikszy twr cielesny, wszystko jedno czy to bd atomy, czy inne czstki, byle tylko niniejsze od tego ciaa; z tych to wanie wszystkich jakoci jak ju mwiem tworzy si swoista natura ciaa. One rwnie okrelaj spostrzeenia i waciwe pojcia, ale zawsze razem z caym przedmiotem,

608

w ktrym tkwi, a nigdy w oderwaniu od niego; stosownie do oglnego pojcia ciao otrzymuje sw nazw. Zdarza si czsto, e z ciaami wi si wasnoci niestae, ktre nie nale ani do bytw niewidzialnych, ani niecielesnych. Posuywszy si wyraeniem wasnoci przypadkowe" ( ) w potocznym tego sowa znaczeniu, powiemy po prostu, e wasnoci te nie posiadaj ani natury caej rzeczy, do ktrej nale, a ktr wanie dziki temu caociowemu ujciu nazywamy ciaem, ani te natury wasnoci trwaych (), bez ktrych ciao nie da si zgoa pomyle. Wasnoci przypadkowe zalene s od pewnych poj masy ciaa, z ktr s zwizane, i wedle nich zostay nazwane; jednake tylko wtedy, gdy s widzialne aktualnie jako nalece do niej, bo nie s przecie zwizane z mas ciaa na stae. Mimo to nie naley odmawia bytu tym wasnociom oczywistym dlatego tylko, e nie posiadaj natury caoci, do ktrej nale, a ktr nazywamy ciaem, ani te natury wasnoci zwizanych w pewien stay sposb z ciaem. Ale nie naley te sdzi, e maj byt niezaleny jest to bowiem nie do pomylenia zarwno w stosunku do cech przypadkowych, jak i wasnoci staych; natomiast co jest cakiem oczywiste powinno si je uwaa za zjawiska przypadkowe, a nie za stae znamiona cia ani te za substancje samoistne; raczej naley si bacznie przyglda temu, w jaki sposb wraenie zmysowe zdobywa swj szczeglny charakter. I to te trzeba skrupulatnie rozway, e czasu nie mona bada w ten sam sposb jak inne zjawiska, ktre ledzimy w przedmiocie, sprowadzajc je do ogldanych w umyle wyobrae typowych; raczej

609

naley wzi pod uwag sam fakt oczywisty, na podstawie ktrego mwimy o czasie krtkim lub dugim, czc zjawisko trwania w jedno pojcie gatunkowe. Nie naley te wprowadza nowych wyrae dla oznaczenia czasu jako rzekomo lepszych, a raczej posugiwa si wyrazami bdcymi ju w uyciu; nie naley rwnie orzeka niczego innego o czasie i utrzymywa, e w tym orzeczeniu zawiera si waciwe znaczenie sowa czas" (jak postpuj niektrzy); powinnimy natomiast rozway gruntownie, przy pomocy czego tworzymy to szczeglne pojcie czasu i jak je mierzymy. Sprawa ta nie wymaga dowodu. Wystarczy zwyczajny namys, aby si przekona, i czas czymy z dniami i nocami oraz z ich fragmentami, a take z czuciami i ze stanami apatii, z ruchami i ze stanem bezruchu, dodajc w myli () tym zjawiskom t szczegln cech ( ), ktr okrelamy wyrazem czas". (Mwi rwnie o tym w drugiej ksidze O przyrodzie i w Wielkim wycigu] l. Do tego, co ju zostao powiedziane, dochodzi jako dalsze twierdzenie to, e wiaty i wszelkie ograniczone ugrupowania atomw, ktre s tego samego rodzaju co przedmioty wok nas, wywodz si z nieskoczonoci; albowiem wszystkie wiaty, zarwno te olbrzymie, jak i mae, bior pocztek ze specjalnych skupie atomw, a nastpnie znw si wszystko rozpada, pewne rzeczy szybciej, inne wolniej, jedne pod wpywem dziaania takiego a takiego ukadu przyczyn, drugie pod wpywem innych przyczyn. (Wyranie te stwierdza, e wiaty s zniszczalne, poniewa ich czci podlegaj zmianom. A gdzie indziej mwi, e ziemia jest podtrzymywana przez powietrze) 1. Nie naley te sdzi, e wszystkie wiaty musz posiada jeden i ten sam ksztat. (W dwunastej ksidze dziea O przyrodzie mwi, i mog przyjmowa rne ksztaty: jedne maj ksztat kulisty, inne owalny, a jeszcze inne ksztaty rnice si od tych. Jednake nie wszelkie dowolne ksztaty s dopuszczalne. Nie ma te takich istot ywych, ktre by byy wyczone z nie-

610

nieskoczonoci)1. Nikt nie potrafiby udowodni, e ten rodzaj zarodkw, z ktrych powstaj zwierzta i roliny oraz inne rzeczy widzialne, moe istnie tylko w tak a tak uksztatowanym wiecie, a nie moe w inaczej uksztatowanym. (W podobny sposb mogy si rozwija wszdzie, a zatem trzeba si zgodzi, e i na ziemi tak samo) 1. Mona si nastpnie i o tym przekona, e natura ludzka zdobywa bogate i rnorodne poznanie dziki kontaktowi z rzeczami i pod wpywem koniecznoci. Rozum zgbia potem drobiazgowo to, czego mu natura dostarczya, dodajc nowe odkrycia, w jednej dziedzinie szybciej, w innej wolniej. Jego postpy s wiksze w pewnych okresach, a mniejsze w innych. Z tego te wzgldu wyrazy () nie powstay jako zwyczajne konwencje (), lecz wywodz si z waciwej kademu czowiekowi natury stosownie do przynalenoci etnicznej; doznajc waciwych sobie uczu, a take pod wpywem osobliwych wyobrae ludzie wyrzucali z ust powietrze, modulujc je w odpowiedni sposb w zalenoci od podniety i wyobraenia, i wedle rnic regionalnych rozmaitych grup etnicznych. Nastpnie kade plemi ustalio dla swego
1

Scholion

611

wasnego uytku specjalne wyrazy, aby wzajemne porozumiewanie si byo mniej wieloznaczne i bardziej zwize. Ci znowu, ktrzy wprowadzili pewne rzeczy dobrze sobie znane, ktrych jednak przed nimi nikt nie zna, musieli stworzy odpowiednie wyrazy, aby je nazwa. Inni natomiast, posugujc si rozumowaniem, przyswajali sobie te wyrazy i tumaczyli je zgodnie z waciw intencj ( ). Co si tyczy cia niebieskich, nie naley sdzi, jakoby ich ruchy, zmiany kierunkw, zamienia, wschody i zachody i wszelkie tego rodzaju zjawiska byy zalene od dziaania jakiej, wyszej istoty rzdzcej i kierujcej nimi, czy to obecnie, czy w przyszoci, istoty, ktra by cieszya si zarazem wiecznym szczciem i niemiertelnoci. Albowiem ani zajmowanie si rnymi sprawami, ani troski poczone z wybuchami gniewu lub z oznakami yczliwoci nie zgadzaj si z poczuciem szczcia, lecz wi si z bezsilnoci, obaw i poczuciem zalenoci od blinich. 'Nie mona te sdzi, e ciaa niebieskie, utworzone z kulistej masy ognia i obdarzone szczciem, wykonuj wszystkie ruchy wedle swej wasnej woli. Naley raczej okazywa im peny szacunek ze wzgldu na nazw, ktr si stosuje do tego rodzaju wyobrae, o ile tylko z tego szacunku nie wynikaj sprzecznoci; w przeciwnym razie sprzeczno sama wywoa bardzo wielki zamt w umyle. Przeto godzi si rwnie uzna, e zarwno konieczno ruchw, jak i ich regularno wywodz si z pierwotnego rozbicia cinitej masy atomw przy powstawaniu wiata. Trzeba rwnie i na to si zgodzi, e zadaniem filozofii przyrody jest poznanie przyczyn najwaniejszych zjawisk i e nasze szczcie zaley od poznania

612

zjawisk niebieskich i od okrelenia ich natury oraz od tego wszystkiego, co zmierza do cisoci bada. Nie mona te twierdzi, e wszystkie te rzeczy mog by tumaczone na rne sposoby albo e s przypadkowe czy e wreszcie mogoby by inaczej, nie ma bowiem w niemiertelnej i szczliwej naturze niczego, co by mogo zrodzi podzia i zamieszanie. A e tak jest istotnie, nietrudno wyrozumowa. Go si za tyczy bada nad zachodem i wschodem, nad przesileniem dnia z noc i zamieniem oraz nad innymi podobnymi zjawiskami, to bynajmniej nie przyczyniaj si one do naszego szczcia, ktre zaley od poznania, albowiem ci, ktrym nie s wprawdzie obce te rzeczy, ale ktrzy nie znaj ich istoty i gwnych przyczyn, doznaj w takim samym stopniu strachu jak ci, ktrzy nic na ten temat nie wiedz; a nawet miem twierdzi, e doznaj wikszych obaw; albowiem zdumienie, jakie wywouje ta dodatkowa wiedza o powyszych faktach, nie moe znale rozwizania zagadki ani doprowadzi do zrozumienia istoty podporzdkowania tych zjawisk najwyszym przyczynom. Przeto jeelibymy nawet wykryli wicej przyczyn zachodw i wschodw gwiazd, przesile, zamie i innych tego rodzaju zjawisk, tak jak to czynilimy w poszczeglnych przypadkach, nie powinnimy sdzi, e dociekanie istoty tych zagadnie zostao pozbawione cisoci, tak bardzo potrzebnej do zapewnienia nam spokoju ducha i szczcia. Obserwujc, na ile sposobw to samo zjawisko przebiega w granicach naszego dowiadczenia, powinnimy nastpnie, w oparciu o t analogi, poszukiwa przyczyn zjawisk niebieskich i tego wszystkiego, co jest nam jeszcze nie znane. Natomiast powinnimy si odnosi z pogard do tych,

613

ktrzy nie uznaj rnicy midzy tym, co istnieje albo powstaje w jeden sposb, a tym, co jest skutkiem wielu przyczyn; a rwnie do tych, ktrzy sobie nie zdaj sprawy ze zudze powstajcych wskutek odlegoci i nie wiedz, w jakiej sytuacji nie mona si cieszy ze spokoju ducha, a w jakiej jest to zupenie moliwe. Jeeli przeto sdzimy, e jakie zjawisko moe si przejawia w taki czy inny sposb, i jeeli wiemy ponadto, e moe si przejawia na wiele jeszcze innych sposobw wiadomo tego bynajmniej nie zamci nam spokoju ducha. Po tych uwagach jedno jeszcze zagadnienie trzeba rozway: e mianowicie najwikszy niepokj powstaje w duszach ludzkich wtedy, gdy si wierzy, i ciaa niebieskie s istotami szczliwymi i niezniszczalnymi, a rwnoczenie przypisuje im si tak sprzeczne z tym tendencje, jak podanie, dziaanie i pobudki; dalej, poniewa pod wpywem mitw przypuszcza si czy podejrzewa istnienie wiecznych mczarni i poniewa strach przejmuje ludzi na myl o pomiertnej utracie zdolnoci odczuwania, jak gdyby miao to dla nas jakie znaczenie. Wreszcie niepokj rodzi si z tego rwnie, e stan ten me opiera si bynajmniej na mocnym przekonaniu, lecz na nierozwanych uczuciach, tak e jeli si tej trwogi nie zamknie w pewnych granicach, wwczas mona nawet doj do podobnego czy zgoa wikszego niepokoju od tego, jaki by wynika z mocnego przekonania. Spokj duszy wtedy jest tylko moliwy do osignicia, gdy si potrafimy uwolni od tego wszystkiego i gdy bdziemy myle stale o wszechcaoci i o najwyszych zasadach. Z tego wic wzgldu naley koniecznie zwrci aczn uwag na obecne uczucia i zmysowe spostrze-

614

enia, na powszechne tam, gdzie chodzi o powszechne, a na indywidualne tam, gdzie o takie wanie chodzi, a take na obecn w kadym kryterium oczywisto. Bo jeli na to baczn zwrcimy uwag, dojdziemy do wykrycia prawdziwych rde niepokojw i strachu, a okreliwszy przyczyny zjawisk niebieskich i innych uwolnimy si od tego, co innych ludzi przeraa w najwyszym stopniu. Oto, drogi Herodocie, krtkie streszczenie podstawowych twierdze o naturze wiata. Jeeli tylko nasza nauka zostanie opanowana z ca cisoci, to jestem przekonany, i kady, kto si z ni zapozna, bdzie growa nad wszystkimi innymi ludmi, chociaby nawet nie wnika nigdy w szczegy wszystkich rzeczy. Albowiem wyjani mu si wiele zagadnie, drobiazgowo przeze mnie zbadanych w mych dzieach, a idee raz utrwalone w pamici bd mu stale suy. A s one tego rodzaju, e rwnie ci, co zbadali ju w sposb dostateczny, a nawet zupeny, niektre szczegy, bd mogli przy ich pomocy kontynuowa badania nad natur wszechwiata. Ci natomiast, ktrzy nie s jeszcze dobrze zorientowani w tych sprawach, bd mogli na tej podstawie, bez pouczenia ywym sowem, zdoby wasn myl zasadnicze prawdy i dziki nim osign spokj ducha. To jest list Epikura odnoszcy si do zagadnie fizycznych. List niej przytoczony traktuje o zjawiskach niebieskich. Epikur pozdrawia Pytoklesa. Kleon przesa mi twj list, w ktrym nie skpisz mi objaww przyjani, odwzajemniajc godnie moj

615

dla ciebie yczliwo, a take usiujesz przypomnie w sposb przekonujcy nasze dyskusje o yciu szczliwym. yczysz sobie, abym ci przesa traktat o zjawiskach niebieskich, zwizy i przystpny, by mg go sobie atwo zapamita, bo to, co napisaem na ten temat w innych dzieach, jest twoim zdaniem trudne do zapamitania, chocia masz stale moje ksiki przy sobie. Z prawdziw przyjemnoci dowiaduj si o twej probie i rokuj sobie po niej jak najlepsze nadzieje. Do tego, co ju napisaem, dodam teraz wyjanienia, o ktre pytasz. Przydadz si take wielu innym, zarwno tym, ktrzy od niedawna dopiero zakosztowali prawdziwej filozofii przyrody, jak i tym, ktrzy zagadnienia te opanowali gbiej od innych dziedzin nauki. Zatem staraj si dobrze zrozumie moje wywody, utrwaliwszy za je sobie gboko w pamici, powracaj do nich czsto z najwysz uwag, tak jak i do tego, co w skrcie wyoyem w licie do Herodota. Przede wszystkim zapamitaj sobie, e jedynym celem poznania zjawisk niebieskich, niezalenie od tego, czy si je rozpatruje cznie z innymi, czy niezalenie od innych, jest spokj ducha i niezachwiana pewno; to samo zreszt dotyczy pozostaych spraw. Nie mona bra na si tego, co jest niemoliwe do osignicia, ani stosowa do wszystkich rzeczy jednej i tej samej metody bada, ani przedstawia naszych wywodw zawsze jasno, zarwno wtedy, gdy si roztrzsa sprawy nalece do ycia ludzkiego, jak i wtedy, gdy si tumaczy oglne zasady filozofii przyrody, to na przykad, e wszechcao skada si z cia i niecielesnej natury [tj. prni] albo e atomy s elementami pierwotnymi, i inne tego rodzaju fakty bdce w cakowitej zgodzie ze zjawiskami. Nie jest tak jednak

616

w wypadku cia niebieskich, wiele przyczyn wspdziaa bowiem przy ich powstawaniu, a ich istnienie mona tumaczy na rne sposoby, nie pozostajce bynajmniej w kolizji z postrzeleniami zmysowymi. Nie naley uprawia filozofii przyrody opierajc si na pustych oglnikach i dowolnych reguach, trzeba i za gosem zjawisk. Wszake ycie nasze nie potrzebuje ani niedorzecznych teorii, ani czczych domysw; pragniemy tylko y bez strachu. Wszystko dzieje si w sposb konieczny pod kadym wzgldem, w cisej cznoci ze wszystkimi rzeczami, ktre bdc zgodne ze zjawiskami, s wyjaniane na rne sposoby, byle tylko to, co si twierdzi, miao charakter prawdopodobiestwa. Gdy wszake jedno pozostawiamy, a drugie odrzucamy, mimo e i jedno, i drugie zgadza si ze zjawiskami, nie ulega ju wtpliwoci, e opucilimy teren filozofii przyrody i stoczylimy si na pozycje mitologiczne. Te zjawiska, ktre ujawniaj si w zasigu naszego dowiadczenia i ktre moemy bezporednio obserwowa, dostarczaj nam wskazwek co do ruchw cia niebieskich. Te ostatnie, przeciwnie, nie mog by bezporednio obserwowane, a rwnie i to jest moliwe, e dziej si na wiele rnych sposobw. Powinnimy kade zjawisko bacznie obserwowa, a to wszystko co si z nim wie, dokadnie okrela. Fakt, e zjawiska te mog si na wiele rnych sposobw dokonywa, nie jest bynajmniej sprzeczny z tym, co widzimy wok nas. wiat jest pewn okrelon czci sklepienia niebieskiego, obejmujc gwiazdy, ziemi i wszelkie inne otaczajce nas zjawiska; jest pewnym wycinkiem nieskoczonoci, ograniczonym jak powierzchni, ktra moe by cienka lub gruba; jej rozlunienie musi pocign za sob cakowite zniszczenie wszystkiego,

617

co jest ni objte. wiat moe kry po linii kulistej i moe by nieruchomy; moe mie obwd sferyczny albo trjktny, albo jakikolwiek inny, wszystkie te wypadki s bowiem moliwe, a aden z nich nie jest sprzeczny z jakimkolwiek zjawiskiem naszego wiata, w ktrym nie mona dostrzec granic. Nietrudno poj, e takich wiatw, jak nasz, jest nieskoczenie wiele i e kady wiat moe powsta zarwno w obrbie innego wiata, jak i w midzywiatach ( tak nazywamy przestrze rozcigajc si midzy wiatami), a take w przestrzeni obejmujcej wielkie obszary prni, lecz nie moe powsta jak chc niektrzy w niezmiernych przestrzeniach cakowicie pustych. Narodziny wiata rozpoczynaj si wtedy, gdy odpowiednie atomy zaczn napywa z innego wiata, z midzywiatw lub z wielu innych wiatw. Atomy te z wolna poczynaj si skupia, cz si, to znowu zmieniaj miejsce, podczas gdy nowe strumienie atomw cigle napywaj z regionw zasobnych w nie, a wreszcie osign stan kocowy i trway w takim stopniu, i utworzona podbudowa moe ju utrzyma coraz to wikszy napyw nowych atomw. Jednake zwyke nagromadzenie atomw czy wir atomowy w przestrzeni nie wystarczaj bynajmniej do tego, by powsta jaki wiat i rozwija si a do momentu zderzenia z innym, jak to utrzymuje jeden z tak zwanych filozofw przyrody 1. Pogld ten nie jest zgodny ze zjawiskami. Soce, ksiyc i pozostae gwiazdy nie powstay oddzielnie i nie zostay dopiero pniej wczone do
1

Epikur ma na myli Demokryta. Por. wyej IX 45.

618

obszaru wiata (i to wszystko, co dostarcza osony)1 lecz zostay uksztatowane rwnoczenie z nimi i rozrastay si (tak samo jak ziemia i morze)l dziki przyrostowi i wirom pewnych subtelnych elementw, zblionych sw natur do powietrza czy ognia albo ich mieszaniny; za tym przemawia wraenie zmysowe. Co si natomiast tyczy wielkoci soca i innych gwiazd, to jest ona w stosunku do nas taka dokadnie, jak si naszym zmysom przedstawia. (To samo stwierdza w XI ksidze O przyrodzie. Gdyby bowiem pisze gwiazdy wskutek odlegoci zmniejszay sw wielko, to o wiele atwiej traciyby sw barw. A przecie nie ma bardziej odpowiedniej odlegoci ni ta wanie)1. Samo w sobie natomiast moe by soce nieco wiksze albo nieco mniejsze, albo wreszcie dokadnie takie, jakim je widzimy. Bo i ognie tutaj na ziemi, ogldane z pewnej odlegoci, oceniane s wedle spostrzee zmysowych. Wszelkie zarzuty skierowane przeciwko tej czci naszej nauki bdzie mona bez trudu odeprze, jeli si tylko wemie pod baczn rozwag fakty oczywiste, ktrych pewn ilo przytoczyem w traktacie O przyrodzie. Moliwe, e wschody i zachody soca, ksiyca i innych gwiazd dokonuj si wskutek kolejnego zapalania si i ganicia, zaoywszy, e w obydwu czciach wiata s odpowiednie warunki dla tych zjawisk. A aden fakt przeciw temu nie wiadczy. Wschody i zachody gwiazd mona jeszcze wytumaczy przez pojawianie si gwiazd nad powierzchni ziemi i znikanie poza jakim ciaem nieprzezroczystym. Rwnie i temu nie przeczy aden fakt. Nie mona te wykluczy takiego tumaczenia, e ruchy gwiazd dokonuj si
1

Scholion.

619

dziki rotacji caego nieba lub, jeli si zaoy jego nieruchomo, dziki ich wasnej rotacji, pod wpywem koniecznego impulsu udzielonego im na pocztku wiata (na wschodzie)1 a moe wreszcie wskutek gwatownego aru wydobywajcego si z ich ognia, ktry przerzuca si kolejno z miejsca na miejsce. Obroty soca i ksiyca mog by nastpstwem nachylenia nieba, ktre na mocy prawa koniecznoci musi w odpowiednim czasie wystpi. Ale rwnie dobrze mogyby by nastpstwem nacisku dwu przeciwnych strumieni powietrza lub takiej okolicznoci, e w kadej porze odpowiednie kwantum materii nieustannie zapala si i nastpnie ganie; w kocu i to jest moliwe, e owe obroty powstay wtedy, gdy jaki ruch wirowy opanowa gwiazdy na samym pocztku, tak e odtd kr po linii spiralnej. Wymienione tutaj koncepcje i jeszcze inne podobne nie popadaj bynajmniej w konflikt z oczywistoci pod warunkiem, e w zagadnieniach szczegowych tego rodzaju zadowolimy si tym, co moliwe, nie zwaajc na niegodne wymysy astrologw2, a kada z tych teorii bdzie zgodna ze zjawiskami. Fazy ksiyca mog powstawa albo wskutek wasnej rotacji masy ksiyca, albo wskutek ukadu powietrza, albo wskutek ustawienia si naprzeciw ciaa nieprzezroczystego, czy wreszcie wskutek wielu innych przyczyn nadajcych si do wytumaczenia owych zmian ksztatu ksiyca, przy tym podsuwanych nam przez podobne zjawiska ziemskie. Nie mona jednak upodoba sobie jednego jedynego sposobu tumaczenia, odrzu1 2

Scholion. Epikur ma na myli stoikw.

620

cajc lekkomylnie wszystkie inne, nie zbadawszy uprzednio tego, co czowiek moe, a czego nie moe pozna; takie stanowisko jest rwnoznaczne z pragnieniem poznania tego, co jest niemoliwe do poznania. Inna w kocu ewentualno moe by taka, e ksiyc wieci wasnym wiatem albo e pobiera wiato od soca. Bo i u nas widzi si, e pewne ciaa czerpi wiato z samych siebie, inne natomiast ze rde zewntrznych. Nie przeczy temu adne zjawisko niebieskie pod warunkiem, e bdziemy mieli stale na uwadze metod wielorakiego tumaczenia i e bdziemy zwraca baczn uwag na zjawiska i na zwizane z nimi zaoenia i przyczyny, zamiast rozwodzi si nad tym, co jest z nimi niezgodne, lekkomylnie przypisywa im faszyw warto i wskutek tego tak czy inaczej ucieka si zawsze do jednego tylko sposobu tumaczenia. Podobizna twarzy na ksiycu moe powsta albo dziki rozmaitym ukadom jego czci, albo rwnie dobrze moe j wywoywa jakie ciao znajdujce si naprzeciw ksiyca, a mog te by przyczyn tego zjawiska rne inne okolicznoci, zgadzajce si ze zjawiskami. Przy wszelkich tego rodzaju zjawiskach niebieskich nie powinnimy nigdy rezygnowa z tej metody bada; bo kto bdzie wystpowa przeciwko oczywistoci, nie zazna nigdy prawdziwego spokoju ducha. Zamienie soca i ksiyca moe by wywoane albo ich zganiciem, co czsto mona obserwowa w naszych ziemskich warunkach, albo ustawieniem si naprzeciw jakiego ciaa, czy to ziemi, czy innego ciaa niewidocznego, czy czego podobnego. Naley zatem rozpatrywa we wzajemnym powizaniu wszystkie rodzaje przyczyn i nie ywi przekonania, e rwno-

621

czesne zachodzenie wielu przyczyn jest niemoliwe. (To samo mwi w XII ksidze swego dziea O przyrodzie i dodaje ponadto, e zamienie soca jest spowodowane cieniem rzuconym przez ksiyc, zamienie ksiyca natomiast cieniem rzucanym przez ziemi, ale rwnie moe by wywoane cofniciem si ksiyca. To samo twierdzi Diogenes epikurejczyk w pierwszej ksidze Rozpraw wybranych)l. Co si za tyczy regularnoci ich obrotw, to mona j wyjani w ten sam sposb, jak zachowanie si pewnych zjawisk w zasigu naszego dowiadczenia. W adnym wypadku nie naley si odwoywa do natury boskiej ani obarcza jej adn funkcj niech si bstwa raduj wasnym szczciem. Jeli nie bdziemy w ten sposb postpowa, cae nasze poszukiwanie przyczyn zjawisk niebieskich okae si daremne; a zdarzyo si to ju wielu badaczom, ktrzy nie trzymali si moliwych sposobw tumaczenia, lecz uwikali si w czcze dyskusje, a sdzc, e zjawiska dziej si w jeden tylko jedyny sposb, odrzucali wszystkie inne moliwe sposoby bez tumaczenia. Wskutek tego stanli wobec czego niepoznawalnego i wobec niemonoci ujcia jednym rzutem oka caoci zjawisk, ktre powinny by uwaane za znaki (). Zmiany dugoci nocy i dni s wywoywane to szybszymi, to wolniejszymi ruchami soca ponad ziemi, ktre pewne odcinki przestrzeni przebiega szybciej lub wolniej, co zreszt i w dziedzinie zjawisk ziemskich mona zaobserwowa, a z nimi musi si zgadza nasze tumaczenie zjawisk niebieskich. Ci natomiast, ktrzy przyjmuj jeden tylko sposb tumaczenia, popadaj
1

Scholion.

622

w konflikt ze zjawiskami i pozbawiaj si jedynego sposobu poznania przyrody dostpnego czowiekowi. Znaki przepowiadajce pogod mog zalee albo od przypadkowego zejcia si odpowiednich pr (), jak to ma miejsce w wypadku widzialnych znakw Zodiaku, albo od zmian i ruchu powietrza. Albowiem adne z tych przypuszcze nie pozostaje w niezgodzie ze zjawiskami. Nie mona si jednak dowiedzie, kiedy zachodzi jedna z tych przyczyn, a kiedy inna. Chmury mog si tworzy i gromadzi albo wskutek zagszczenia powietrza pod wpywem cinienia wiatrw, albo wskutek powikania pewnych atomw zdolnych do sczepiania si i bdcych w stanie wywoa taki rezultat, albo wreszcie wskutek nagromadzenia si wyzieww ziemi i wd. Nie jest jednak wykluczone, e chmury mog si tworzy na wiele innych sposobw. Mog si przemienia w wod pod wpywem wzajemnego nacisku albo wskutek dokonujcych si w nich przeobrae, czy wreszcie w wyniku prdw strumieni powietrza przemieszczajcego si z odpowiednich miejsc. Ulewa staje si gwatowna wwczas, gdy powoduje j pewne nagromadzenie chmur zdolnych do takiego wyadowania. Grzmoty mog powstawa czy to wskutek pdu wiatru w krtych wgbieniach chmurpodobne zjawisko wystpuje i w naszych naczyniach, czy to wskutek guchego oskotu, jaki wydaje ogie przemieniajc si w substancj powietrzn, czy to wskutek gwatownego rozrywania si i rozdzielania chmur, czy wreszcie w wyniku tarcia i gwatownego amania si chmur, gdy ju stwardniay na ld. Krtko mwic, zjawiska skaniaj do tego, aby i t cz faktw przyrodniczych tumaczy na wiele rnych sposobw. Co do byskawic, to i one si tworz na rozmaite

623

sposoby: a wic wskutek tarcia i zderzania si chmur elementy wywoujce ogie wydobywaj si, dajc pocztek byskawicy; przyczyny ich mona si dopatrywa w dziaaniu prdw powietrznych wyrzucajcych z chmur ciaka ogniste, ktre potrafi wywoywa bysk; a take w nacisku, jaki chmury albo wywieraj na siebie wzajemnie, albo jakiego doznaj ze strony prdw powietrznych; nie jest te wykluczone, e rozproszone wiato gwiazd jest przez chmury wchaniane, a nastpnie wskutek ich ruchu oraz ruchu prdw powietrznych koncentruje si w nich i w kocu przedarszy si przez nie, wydobywa si na zewntrz; wywouje je moe take przenikanie i ruch bardzo subtelnego wiata poprzez chmury. (Moliwe rwnie, e ogie zapala chmury i wywouje grzmoty)1. A moe to ywio powietrzny zapala si skutkiem gwatownego ruchu i niezwykle silnej kondensacji. Byskawice mog wreszcie powstawa z tego powodu, e chmury si rozdzieraj pod wpywem dziaania wiatrw i atomy, ktre wytwarzaj ogie oraz zjawisko byskawicy, zostaj uwolnione. Istnieje wiele innych jeszcze sposobw tumaczenia, ktre atwo mona wykry pod warunkiem, e si bdzie zawsze uwzgldniao zjawiska i jednym rzutem oka ogarniao fakty analogiczne. Byskawica wyprzedza grzmot przy takim ukadzie chmur, poniewa w chwili wtargnicia prdw powietrznych elementy wytwarzajce byskawic zostaj wyrzucone na zewntrz, a dopiero pniej wyparte powietrze wywouje grzmot; a nawet, gdy powstaj rwnoczenie, byskawica dociera do nas jednak szybciej ni grzmot, jak to si dzieje, gdy obserwujemy z pewnej odlegoci kogo, kto uderza jednym przedmiotem o drugi.
1

Scholion.

624

Pioruny mog powsta wskutek wielkiego nagromadzenia i skbienia wiatrw oraz gwatownego ich zapalenia; albo wtedy, gdy cz ich zostanie rozerwana i gwatownie zepchnita w regiony nisze; rozerwanie to powstaje wskutek tego, e przestrze ssiadujca staje si bardziej zwarta w wyniku zagszczenia chmur. Piorun moe rwnie powsta na skutek wydobycia si cinitego ognia, co rwnie dobrze moe by przyczyn grzmotu, ktry przybrawszy na sile przez swj wzrost i przeksztacenie si w substancj powietrzn, rozrywa chmury, nie mogc si rozprzestrzeni na regiony ssiednie, gdzie powstaje coraz to wiksze zagszczenie wskutek wzajemnej presji chmur. (Najczciej dzieje si to na wysokich grach, gdzie pioruny najliczniej uderzaj)1. Na wiele innych sposobw mona zreszt tumaczy powstawanie piorunw, byleby tylko trzyma si jak najdalej od mitw; a bdzie si trzyma z dala od mitw ten, kto wiernie idc za zjawiskami, bdzie na ich podstawie wnioskowa o rzeczach niewidocznych. Cyklony powstaj wtedy, gdy chmura pod naciskiem silnego wiatru przyjwszy ksztat kolumny, opada w nisze regiony, gdzie zostaje uniesiona przez potne prdy, przy czym rwnoczenie zepchnita na bok ze swego pionowego kierunku przez wiatry wiejce z zewntrz; cyklon moe by rwnie wywoany przez wiatr wprawiony w ruch kolisty, przy rwnoczesnym nacisku powietrza z gry; moe go rwnie wywoa potny strumie powietrza, ktry nie potrafi znale sobie bocznego wyjcia z powodu silnego zagszczenia caego orodka. Gdy cyklon opuci si na ziemi.
1

Scholion.

625

powstaj trby powietrzne zgodne z ruchem wiatru, ktry je tworzy, a jeeli opuci si na morze, powstaj trby wodne. Trzsienia ziemi mog powsta wtedy, gdy prdy powietrzne zostan wewntrz ziemi, a oddziaujc na mae jej czstki wprawiaj je w cigy ruch, co z kolei prowadzi do wstrzsw ziemi. w prd powietrzny albo si wdziera do ziemi z zewntrz, albo powstaje w wyniku tego, e si w sklepieniach podziemnych warstwy ziemi zapadaj, wyzwalajc uwizione wewntrz prdy powietrzne. Inn przyczyn trzsienia ziemi moe by rozprzestrzenianie si ruchu wywoanego czstym zapadaniem si ogromnych warstw ziemi i odpowiednim przeciwdziaaniem, gdy napotykaj one warstwy bardziej zwarte i gstsze. Istnieje jednak wiele innych jeszcze przyczyn wywoujcych trzsienie ziemi. Wiatry powstaj od czasu do czasu wskutek powolnych i stopniowych zmian zachodzcych w atmosferze, a take wskutek nagromadzenia wielkiej iloci wody. Mog rwnie powsta wskutek tego, e drobne czstki powietrza przenikaj do licznych wgbie ziemi i rozprzestrzeniaj si w rnych kierunkach. Grad wywouj mocno zamarznite, podobne do powietrza czstki, ktre napywaj ze wszystkich stron i zostaj nastpnie rozdrobnione. Moe on rwnie powsta wskutek mniej silnego zamarznicia czstek wody, ktre si cz i rozdzielaj, a nastpnie zamarzaj, bd oddzielnie, bd w masie. Grad ma ksztat okrgy prawdopodobnie wskutek topnienia wystajcych ze wszystkich stron czci; jest rwnie moliwe, e podczas ksztatowania si gradu kade jego ziarnko otoczone jest ze wszystkich stron, jak si twierdzi,

626

(Jest rwnie moliwe, e w szczeglnych okolicznociach i w pewnych okresach czasu komety poruszaj si i staj si widoczne wtedy, gdy zbli si do naszych okolic. Zniknicie ich powoduj przyczyny przeciwne tym, ktre je wywoay)1. Wrd gwiazd s takie, ktre zawsze obracaj si w tym samym miejscu, i to nie tylko dlatego, e, jak twierdz niektrzy, ta cz wiata jest zawsze nieruchoma, a wok niej kry caa reszta, lecz rwnie dlatego, e jest otoczona kolistym wirem powietrza, ktry nie pozwala tym gwiazdom porusza si tak jak innym ciaom niebieskim. Jednake przyczyna tego zjawiska moe tkwi take w tym, e komety nie znajduj ju wicej potrzebnego paliwa, podczas gdy jest go pod dostatkiem tam wanie, gdzie s widoczne. Zjawisko to mona wytumaczy na wiele innych jeszcze sposobw, jeli tylko potrafimy wyciga wnioski zgodne ze zjawiskami. Podczas gdy pewne gwiazdy bkaj si w przestworzach, jeli rzeczywicie mona im taki ruch przypisa, to inne, przeciwnie, wykonuj ruchy regularne. Jest moliwe, e te gwiazdy byy zmuszone od pocztku porusza si po orbicie kolistej, ale s unoszone przez wir regularny, a inne przez wir zdradzajcy pewne anomalie. Mona by to zjawisko i tak wytumaczy, e w przestrzeni, w ktrej si poruszaj gwiazdy, w jednym miejscu istniej prdy powietrzne regularne, ktre kieruj gwiazdy w t sam stron, zapalajc je jednostajnie, w innym natomiast miejscu istniej prdy nieregularne, ktre wywouj rnice przez nas obserwowane. Podawanie jednej jedynej przyczyny dla wszystkich tych faktw, podczas
1

Scholion.

627

gdy zjawiska sugeruj ich wicej, jest szalestwem i zuchwaoci; zdolni s do tego jedynie gorliwi zwolennicy czczej astrologii, ktrzy wynajduj bezsensowne przyczyny, powoujc si przy tym na natur bosk, a przecie nie powinni jej obarcza adnymi uciliwymi obowizkami1. Fakt, e pewne gwiazdy, jak to mona zaobserwowa, pozostaj w tyle za innymi, mona tym wytumaczy, e ten sam obrt wykonuj one wolniej ni tamte, albo tym, e s spychane w przeciwnym kierunku przez odpowiedni wir; moe by wreszcie tak, e przy koowym ruchu wirowym jedne gwiazdy wykonujc obrt zakrelaj wiksze, a inne mniejsze koo. Opowiada si za jednym sposobem tumaczenia tych faktw przystoi jedynie tym, ktrzy chc zadziwia tum snujc nieprawdopodobne opowiecil. Przyczyn tak zwanych gwiazd spadajcych moe by w pewnych wypadkach wzajemne tarcie samych gwiazd i wybuchy ognia w tych miejscach, gdzie si tworz wyziewy, jak o tym ju mwilimy tumaczc zjawisko byskawic; moe rwnie by t przyczyn zespolenie si ogniotwrczych atomw, ktre tworzy si dziki wsplnej tendencji atomw do tego wanie celu, a ktrego ruch zda w tym samym kierunku, dokd by zwrcony od pocztku swego istnienia; moliwe jest rwnie, e zjawisko to powstaje wskutek nagromadzenia si substancji powietrznej pod postaci gstej chmury, ktra nastpnie zapala si pod wpywem duego cinienia, a wreszcie po rozerwaniu swej powoki pdzi w kierunku zgodnym ze swoim ruchem pocztkowym. Genez tego zjawiska mona jeszcze wy1

Polemika skierowana jest przeciw stoikom.

628

jani na wiele innych sposobw, dalekich od wszelkiej gadaniny mitologicznej. Znaki przepowiadajce pogod1, a towarzyszce znakom Zodiaku, zalene s od zbiegu wielu przypadkowych okolicznoci. Znaki te w istocie nie wywieraj adnego koniecznego wpywu na powstawanie niepogody ani te adna istota boska nie zajmuje si ledzeniem pr ich pojawiania si i zwizanych z tym zmian pogody. Nie ma bowiem takiej istoty ywej, obdarzonej bodaj iskierk inteligencji, ktra by moga doj do tak nierozumnego pogldu, tym bardziej za, jeli jest to istota cieszca si szczciem najwyszym. Zachowaj to wszystko, Pytoklesie, w pamici. Dziki temu potrafisz unikn mitologii i bdziesz w stanie zrozumie rzeczy podobne do tych, ktre ci przedstawiem. Nade wszystko interesuj si zasadami rzeczy, nieskoczonoci wiata i pokrewnymi zagadnieniami, a ponadto jeszcze kryteriami prawdy i czuciami, nie zapominajc o celu, jaki przywieca naszym rozwaaniom. czne roztrzsanie tych wszystkich zagadnie uatwi okrelenie przyczyn, faktw szczegowych. Ci wszyscy, ktrzy nie podejm tych docieka z penym umiowaniem, nie bd mogli poj ani osign rezultatw, z myl o ktrych powinny by podejmowane wszelkie badania teoretyczne. Takie s pogldy Epikura na zjawiska niebieskie. Na temat regu yciowych oraz dyrektyw co do wyboru pewnych rzeczy, a unikania innych, Epikur wypowiada si w ten sposb. Zanim jednak przytoczymy jego sowa, sprbujemy wpierw przedstawi jego
1

Por. wyej X 98.

629

wasne pogldy i pogldy jego zwolennikw na zagadnienie mdrca. Przyczyn nieszcz ludzkich jest albo nienawi, albo zazdro, albo pogarda; mdrzec przezwycia te afekty rozumem. Kto raz sta si mdrcem, nie moe ju nigdy zmieni usposobienia ani z rozmysem przeksztaci charakteru. Namitnoci mog go trapi mocniej ni innych ludzi; nie przyniesie to jednak jego mdroci adnego uszczerbku. Nie kady ustrj cielesny moe wyda mdrca, a take nie kady nard. Mdrzec nawet wrd tortur bdzie si czu szczliwy. Jedynie mdrzec poczuwa si do wdzicznoci wzgldem wszystkich przyjaci, zarwno obecnych, jak i nieobecnych, i okazuje to zarwno sowem, jak i czynem. Poddany torturom, moe biada i jcze. Z kobiet nie bdzie obcowa wbrew prawu, jak mwi Diogenes [z Tarsu] w wycigu z etycznych nauk Epikura. Nie bdzie rwnie kara swych sug, raczej okae im wspczucie, a uczciwym przebaczy. Epikurejczycy uwaaj, e mdrzec nie powinien si kocha; pogrzebem rwnie si nie bdzie przejmowa. Mio nie jest wedug Epikura darem boym twierdzi Diogenes [z Tarsu] w dwunastej ksidze wycigu. Mdrzec nie bdzie si troszczy o pikn wymow. Stosunki pciowe, twierdz epikurejczycy, bynajmniej nie przynosz korzyci i naley si cieszy, jeeli nie szkodz. Mdrzec nie bdzie si eni ani podzi dzieci, jak poucza Epikur w Problemach i w traktacie O przyrodzie. W pewnych sytuacjach yciowych moe si ozemc; zrobi to jednak nie bez pewnego zaenowania, bijany nie bdzie mwi od rzeczy, jak pisze Epikur w Sympozjonie. Nie bdzie te mdrzec zajmowa si polityk, jak twierdzi Epikur w pierwszej ksidze

630

O yciu; nie bdzie dy do wadzy krlewskiej. Nie pjdzie ladem cynikw, jak utrzymuje w drugiej ksidze O tyciu. Nie bdzie nigdy prosi o jamun. Nawet jeeli straci wzrok, nie odbierze sobie sam ycia l, jak mwi w tej samej ksidze. Moe go czasem ogarn smutek, jak utrzymuje Diogenes [z Tarsuj w pitej ksidze Wyboru. Mdrzec moe wystpowa w sdzie. Moe te zostawi po sobie pisma, ale nie bdzie ukada panegirykw. Zatroszczy si rwnie o mienie i o przyszo. Mdrzec lubi ycie wiejskie. Losowi potrafi si przeciwstawi i nigdy nie porzuci przyjaciela. O dobre imi bdzie zabiega w takim stopniu, aby si uchroni przed wzgard. Bdzie te znajdowa wiksze ni inni upodobanie w uroczystociach witecznych ( ). Moe innym wznosi posgi, ale czy jemu stawia je bd, jest mu to zupenie obojtne2. Tylko mdrzec moe rozwija waciwe pogldy na muzyk i poezj; sam jednak od dziaalnoci poetyckiej si wstrzyma. aden mdrzec nie jest mdrzejszy od innego. Moe si wzbogaci, ale tylko w granicach zakrelonych przez mdro, zwaszcza gdy si znajdzie w biedzie. Gdy zajdzie potrzeba, moe si odda na usugi monarchy. Bdzie si cieszy z niepowodzenia bliniego, jeli sdzi, e moe si ono przyczyni do jego poprawy. Moe zaoy szko, jednake nie w tym celu, aeby tumy ludzi wok siebie gromadzi. Moe te wygasza odczyty publiczne, ale nic z wasnej pobudki. Bdzie
Jak zalecali stoicy. Por. np. VII 130. Miejsce niepewne. W przekadzie naszym przyjto lekcj ' . W innych kodeksach (tak czyta Long) lub . 2 Przyjto lekcj , a nie <> , jak czyta Long za Usenerem.
1

631

wygasza twierdzenia pewne () i nigdy nie bdzie w niepewnoci ( ) 1. Nawet we nie nie zmieni si jego istota, a w obronie przyjaciela, gdy zajdzie potrzeba, odda ycie. Nie wszystkie wystpki s, zdaniem epikurejczykw, rwne2. Zdrowie stanowi dla pewnych ludzi dobro, dla innych jest czym obojtnym. Mstwo nie jest darem natury, lecz rezultatem rozwaa nad poytkiem (). Przyja ma rwnie swoj podstaw w poytku; trzeba zreszt najpierw zrobi pocztek (tak jak naprzd rzucamy ziarno w ziemi, eby wyrs plon), natomiast jej dalsze istnienie zalene jest od wsplnego zaywania przyjemnoci. Szczcie mona rozumie w podwjnym znaczeniu. szczcie w sensie najwyszym przysuguje wycznie bogom i nie moe si ju potgowa, szczcie w sensie zwyczajnym moe zmniejsza si i zwiksza. Ale ju pora przystpi do listu. Epikur pozdrawia Menoikeusa. Niechaj modzieniec nie zaniedbuje filozofii, a i starzec niech si nie czuje niezdolny do dalszego jej studiowania. Dla nikogo bowiem nie jest ani za wczenie, ani za pno zacz troszczy si o zdrowie swej duszy, Kto zatem twierdzi, e pora do filozofowania jeszcze dla niego nie nadesza, albo, e ju mina, podobny jest do tego, kto twierdzi, e pora do szczcia jeszcze nie nadesza albo, e ju przemina. Powinni przeto filozofowa zarwno modzi, jak i starzy; ci aby
1 2

Przeciw sceptykom. Wbrew stoikom, por. wyej ks. VII.

632

starzejc si czuli si modzi, przypominajc sobie dobra, jakimi obdarzy ich w przeszoci los, tamci znw by pomimo swej modoci czuli si nieustraszeni wobec przyszoci, jak ludzie starsi. A zatem bezustannie naley zabiega o to, co nam moe przysporzy szczcia; kto bowiem posiad szczcie, ma wszystko, co w ogle mie mona, kogo za szczcie omino, ten robi wszystko, by je zdoby. Staraj si postpowa w myl tego, co ci bezustannie doradzaem, i myl cigle o tym, pamitajc, e to s podstawowe zasady chwalebnego ycia. Przede wszystkim uwaaj bstwo za istot niezniszczaln i szczliw zgodnie z powszechnym wyobraeniem bstwa i nie przypisuj mu cech, ktre by si sprzeciwiay jego niemiertelnoci albo byy niezgodne z jego szczciem. Do stara, aby twoje pojcie bstwa obejmowao to wszystko, co wiadczy o jego niemiertelnoci i szczliwoci. Bogowie wszake istniej, i wiedza o tym jest oczywista (); nie istniej jednak w ten sposb, jak to sobie tum wyobraa; wyobraenia tumu s zmienne. Bezbony nie jest ten, kto odrzuca bogw czczonych przez tum, lecz ten, kto podziela mniemanie tumu o bogach. Wszak sdy tumu nie opieraj si bynajmniej na wyobraeniach pojciowych (), lecz na faszywych domysach. Std te wywodzi si przekonanie, e bogowie zsyaj na zych najwiksze nieszczcia, a dobrym wiadcz najwiksze dobrodziejstwa. Ludzie zapatrzeni bez reszty we wasne zalety, uwaaj bogw za podobnych do siebie, a to, co jest od nich rne za obce. Staraj si oswoi z myl, e mier jest dla nas niczym, albowiem wszelkie dobro i zo wie si z czuciem; a mier jest niczym innym, jak wanie cako-

633

witym pozbawieniem czucia. Przeto owo niezbite przewiadczenie, e mier jest dla nas niczym, sprawia, e lepiej doceniamy miertelny ywot, a przy tym nie dodaje bezkresnego czasu, lecz wybija nam z gowy pragnienie niemiertelnoci. W istocie bowiem nie ma nic strasznego w yciu dla tego, kto sobie dobrze uwiadomi, e przesta y nie jest niczym strasznym. Gupcem jest atoli ten, kto mwi, e lkamy si mierci nie dlatego, e sprawia nam bl, gdy nadejdzie, lecz e trapi nas jej oczekiwanie. Bo zaiste, jeli jaka rzecz nie mci nam spokoju swoj obecnoci, to niepokj wywoany jej oczekiwaniem jest zupenie bezpodstawny. A zatem mier, najstraszniejsze z nieszcz, wcale nas nie dotyczy, bo gdy my istniejemy, mier jest nieobecna, a gdy tylko mier si pojawi, wtedy nas ju nie ma. Wobec tego mier nie ma adnego zwizku ani z ywymi, ani z umarymi; tamtych nie dotyczy, a ci ju nie istniej. Jednake tum raz stroni od mierci jako od najwikszego za, to znowu pragnie jej jako kresu ndzy ycia. Atoli mdrzec, przeciwnie, ani si ycia nie wyrzeka, ani si mierci nie boi, albowiem ycie nie jest mu ciarem, a nieistnienia nie uwaa wcale za zo. Podobnie jak nie wybiera poywienia obfitszego, lecz smaczniejsze, tak te nie chodzi mu bynajmniej o trwanie najdusze, lecz najprzyjemniejsze. A ten, kto nawouje, by modzieniec y piknie, a starzec piknie ycie zakoczy, jest naiwny nie tylko dlatego, e ycie jest zawsze podane zarwno przez jednych, jak i drugich, lecz raczej dlatego, e troska o ycie pikne nie rni si niczym od troski o jego pikny koniec. Znacznie gorszy jest jednak ten, kto powiedzia, e lepiej jest si nie urodzi.

634

Albo po urodzeniu jak najspieszniej przekroczy bram Hadesu 1.

Jeli bowiem powanie to mwi, to dlaczego sam z ycia nie odchodzi? A przyszoby mu to atwo, gdyby stanowczo powzi taki zamiar. Jeeli jednak chce zaartowa, to zaiste art jest nie na miejscu, gdy z takich rzeczy si nie artuje. Naley o tym pamita, e przyszo ani nie jest cakowicie w naszej mocy, ani te nie jest bynajmniej zupenie od nas niezalena; majc to na uwadze ani nie bdziemy oczekiwa jej niezawodnego ziszczenia, ani te nie stracimy nadziei co do moliwoci jej ziszczenia si. Trzeba sobie rwnie zdawa spraw z tego, e wrd naszych pragnie jedne s naturalne (), a inne urojone, a wrd naturalnych jedne s ponadto konieczne, a inne tylko naturalne. Wrd koniecznych mona wyrni takie, ktre s konieczne do szczcia, nastpnie pragnienia konieczne dla spokoju ciaa i wreszcie konieczne dla samego ycia. Jasno sprecyzowany pogld na te sprawy pozwoli skierowa wszelki wybr i wszelkie unikanie na korzy zdrowia ciaa i spokoju duszy, a to wanie jest celem szczliwego ycia. Wszak caa nasza dziaalno zda do tego, aby si uwolni od cierpienia i niepokoju. A gdy raz zdoamy to wszystko osign, wnet zniknie niepokj duszy; istota ywa nie odczuwa ju bowiem potrzeby zabiegania o cokolwiek, czego by jej brakowao, ani te nie bdzie szuka czego innego do dopenienia dobra duszy i ciaa. Bo zaiste wtedy tylko odczuwamy potrzeb przyjemnoci, gdy z jej braku doznajemy
1

Teognis 425, 427.

635

blu; gdy jednak bl nam nie dokucza, nie potrzebujemy wtedy adnej przyjemnoci. Dlatego wanie twierdzimy, e przyjemno jest pocztkiem i celem ycia szczliwego. Ona to bowiem, wedug nas, stanowi pierwsze i przyrodzone dobro oraz punkt wyjcia wszelkiego wyboru i unikania; do niej w kocu powracamy, gdy odwoujemy si do czucia jako" kryterium wszelkiego dobra. I wanie dlatego, e jest ona dobrem pierwszym i przyrodzonym, nie uganiamy si bynajmniej za wszelk przyjemnoci, lecz nieraz rezygnujemy z wielu; postpujemy tak zwaszcza wtedy, gdy spodziewamy si z ich powodu dozna wicej przykroci. A bywa i tak, e wiele przykroci stawiamy wyej od przyjemnoci, co zachodzi wwczas, gdy po przeyciu dugotrwaych boleci spodziewamy si dozna wikszej przyjemnoci. Dlatego te wszelka przyjemno ze wzgldu na swoj natur jest dobra, ale nie kada jest godna wyboru; i podobnie, wszelki bl jest zem, ale nie kadego blu naley unika. W kadym wypadku trzeba wszystko dokadnie zbada pod ktem poytecznoci i szkodliwoci, bo zdarza si czasem, e dobro bierzemy za zo i, na odwrt, zo za dobro. Umiarkowanie uwaamy za najwiksze dobro nie dlatego, ebymy w ogle mieli poprzestawa na maym, ale dlatego, abymy si nauczyli obywa byle czym, gdy nas bieda nawiedzi, w przewiadczeniu, e najlepiej korzystaj z obfitoci dobra ci, ktrzy jej najmniej podaj, i e to, co jest naturalne, jest te atwe do zdobycia, a to, co urojone, z trudem trzeba zdobywa. Proste potrawy sprawiaj nam tyle przyjemnoci, co wystawne uczty, gdy tylko bolesne uczucie godu zostanie usunite. Jczmienny chleb i woda sprawiaj najwiksz rozkosz, jeli je spoy godny.

636

Z tego wic wzgldu przyzwyczajenie do ycia prostego i mao kosztownego zapewnia dobre zdrowie i uaktywnia wobec rnych potrzeb yciowych, a kiedy si po duszej przerwie zasidzie przy suto zastawionym stole, wwczas si lepiej korzysta z tych przyjemnoci; wreszcie czyni nas ono nieustraszonymi wobec igraszek losu. Gdy przeto twierdzimy, e przyjemno jest naszym celem najwyszym, to bynajmniej nie mamy na myli przyjemnoci pyncej z rozpusty ani przyjemnoci zmysowych, jak twierdz ci, ktrzy nie znaj naszej nauki albo si z ni nie zgadzaj, czy wreszcie le j interpretuj. Przyjemno, ktr mamy na myli, charakteryzuje nieobecno cierpie fizycznych i brak niepokojw duszy. Nie pijatyki i hulanki, nie obcowanie z piknymi chopcami i kobietami; nie ryby i inne smakoyki, jakich dostarcza zbytkowny st, czyni ycie przyjemnym, ale trzewy rozum ( ), dociekajcy przyczyn wszelkiego wyboru i unikania, odrzucajcy czcze domysy, owo rdo najwikszych utrapie duszy. Z tego wszystkiego mdro () jest pocztkiem wszelkiego dobra i dobrem najwyszym, a wskutek tego jest cenniejsza nawet od filozofii, jako rdo wszystkich innych cnt. Ona nas uczy, e nie mona y przyjemnie, jeli si nie yje mdrze, piknie i sprawiedliwie, i na odwrt, e nie mona y mdrze, piknie i sprawiedliwie, jeli si nie yje przyjemnie. Wszak cnoty tworz wraz z przyjemnym yciem naturaln jedno i ycie przyjemne jest od nich nieodczne. Kog mgby wyej ceni od mdrca, co zbonie wielbi bogw, mierci si w ogle nie lka, poj cel ostateczny przyrody, zrozumia, e najwysze dobro

637

mona atwo osign i bez trudu zdoby, a najwiksze zo albo trwa krtko, albo sprawia lekki tylko bl? Mdrca, co mieje si z wszechmocnego przeznaczenia, ktre pewni filozofowie1 wprowadzaj jako wadz naczeln nad wszystkim, dowodzc, e jedne rzeczy powstay z koniecznoci, inne przez przypadek, a jeszcze inne dziki nam samym; poniewa konieczno wyklucza wszelk odpowiedzialno, a przypadek jest zmienny, nasza za wola nie zaley od adnego autorytetu zewntrznego, wobec tego postpkom jej towarzysz zarwno pochway, jak i nagany. Zaiste, lepiej by byo uzna mitologiczne bajki o bogach, ni sta si niewolnikiem przeznaczenia przyrodnikw. Mitologia dopuszcza bowiem przynajmniej moliwo przebagania bogw przez oddawanie im czci, przeznaczenie natomiast jest nieubagane. Przypadku mdrzec nie uwaa rwnie za bstwo, na wzr upodoba posplstwa (bo w dziaaniu bstwa nie ma miejsca na chaotyczny niead), ani za zmienn przyczyn. Nie sdzi, by przypadek obdarza ludzi dobrem lub zem, aby zapewni im szczliwe ycie; uwaa tylko, e dostarcza im skadnikw wielkich dbr albo wielkiego za. Wierzy, i lepiej by nieszczliwym z rozumem ni szczliwym bez rozumu. Lepiej oczywicie, gdy rzetelny sd nie bdzie w dziaaniu oczekiwa pomocy ze strony przypadku. Przemyl wic dokadnie te sprawy a take zagadnienia pokrewne. Rozmylaj dzie i noc, sam i z kim, kto podobnie myli, a nie zaznasz niepokoju ani we nie, ani na jawie i bdziesz y wrd ludzi jak bg. Albowiem czowiek yjcy w sferze dbr niezniszczal1

Stoicy

638

nych jest zgoa niepodobny do adnej miertelnej istoty. Wrbiarstwo Epikur odrzuca zarwno w innych dzieach, jak i w Krtkim wycigu. Twierdzi tam: Wrbiarstwo nie ma nic wsplnego z rzeczywistoci, a gdyby nawet miao, to rzecz byaby i tak dla nas obojtna". Tyle o zagadnieniach celu ycia. Szerzej omawia te sprawy gdzie indziej. W pogldach na przyjemno Epikur rni si od cyrenaikw. Oni bowiem nie zaliczali do przyjemnoci tzw. przyjemnoci statycznej" ( ), a jedynie tylko przyjemno zwizan z ruchem ( ). Epikur natomiast uznawa obydwa rodzaje przyjemnoci, zarwno duchowe, jak i cielesne, jak twierdzi w dzieach O wyborze i unikaniu oraz O najwyszym celu i w pierwszej ksidze O yciu ludzkim oraz w licie do przyjaci filozofw w Mitylenie. Podobnie Diogenes [z Tarsu] w siedemnastej ksidze Wyboru i Metrodor w Timokratesie mwi o przyjemnoci jako o czym, co mona pomyle zarwno w ruchu, jak i w spoczynku. A oto siewa samego Epikura wypowiedziane w dziele O wyborze: ,,Spokj ducha i nieobecno blu s przyjemnociami statycznymi, rado i wesoo natomiast zdaj si polega na ruchu i czynnoci". Epikur rni si od cyrenaikw jeszcze w tym, e oni uwaaj bl fizyczny za gorszy od moralnego mwic, e dlatego przestpcw karze si cielenie, on natomiast uwaa moralny za ciszy. Wszak ciao moe doznawa blu tylko w chwili obecnej, podczas gdy dusza moe by drczona nie tylko cierpieniami

639

teraniejszymi, ale rwnie przeszymi i przyszymi. skoro tak jest, to przyjemnoci duchowe s rwnie znacznie wiksze od cielesnych. Na dowd tego, i przyjemno jest najwyszym celem, przytacza fakt, e istoty ywe od momentu narodzin d do przyjemnoci, od blu natomiast stroni instynktownie, a nie na skutek rozumowania. Z wasnego wic poczucia () unikamy blu, tak jak Herakles, gdy drczony blem, jaki mu sprawiaa zatruta szata, krzycza gono
Zaciskajc z blu zby i gono jczc, a odpowiaday echem skay naokoo, 1 przyldek Lokrydy i eubejskie wzgrza .

Cnoty uczy Epikur maj warto tylko ze wzgldu na przyjemno, a nie same dla siebie, tak jak sztuka lecznicza ma warto ze wzgldu na zdrowie. Podobnie wypowiada si Diogenes [z Tarsu] w dwudziestej ksidze Wyboru, gdzie mwi rwnie o wychowaniu (), e jest prowadzeniem przez ycie (). Zgodnie ze sowami Epikura cnota jest jedyn wartoci nierozerwalnie zwizan z przyjemnoci; wszystko inne da si od niej oddzieli, jak np. smaczne potrawy. Na tym chciabym zakoczy cae moje dzieo, a z nim i ywot filozofa. Dodamy tylko jeszcze na zakoczenie jego Gwne myli. Z koca uczynimy wic tym samym pocztek szczcia. Gwne myli I. Istota szczliwa i niemiertelna sama jest wolna od kopotw i innym ich nie przysparza, a wskutek tego obcy jest jej zarwno gniew, jak i rado: wszystko
1

Sofokles Trachinki.

640

to bowiem jest oznak saboci. (Gdzie indziej za mwi, e bogw mona oglda tylko umysem; niektrzy z nich posiadaj cechy indywidualne, inni odznaczaj si doskonaym podobiestwem wzajemnym, a to wskutek cigego napywu jednakich podobizn do tego samego miejsca; wszyscy natomiast maj ksztat ludzki)1. II. mier jest niczym dla nas, bo to, co si rozpado, nie ma czucia, a co nie ma czucia, jest dla nas niczym. III. Granic wielkoci rozkoszy jest usunicie wszelkich okolicznoci wywoujcych bl. Gdziekolwiek przeto jest rozkosz, w cigu jej trwania nie ma tam blu czy smutku ani tych cierpie razem. IV. Bl cielesny nie trwa bez przerwy; bl ostry trwa krtko, a taki, ktry zaledwie przewysza rozkosz cielesn, nie utrzymuje si przez wiele dni. Co si za tyczy chorb przewlekych, to dostarczaj one ciau wicej przyjemnoci ni przykroci. V. Nie mona y przyjemnie, jeli si nie yje mdrze, uczciwie i sprawiedliwie, [ani nie mona y mdrze, uczciwie i sprawiedliwie], jeli si nie yje przyjemnie. Komu wic brak chociaby jednej z tych rzeczy, np. ycia mdrego, ten ju nie moe y przyjemnie, chociaby nawet y i uczciwie, i sprawiedliwie. VI. Po to, aby czu si bezpiecznym wobec ludzi, postaw naturaln jest uwaa za dobro to wszystko, co do tego prowadzi. VII. Niektrzy ludzie pragn zdoby rozgos i sta si sawni w przekonaniu, e sobie w ten sposb zapewniaj bezpieczestwo wobec innych ludzi. Jeeli wic ycie ich byo wskutek tego rzeczywicie bezpieczne, posiedli dobro naturalne, gdy jednak ycie ich
1

Scholion.

641

takie nie byo, nie osignli tego, do czego z wasnej natury od pocztku dyli. VIII. adna rozkosz nie jest sama w sobie czym zym; atoli pewne rzeczy zdolne do jej wywoywania przynosz z sob czstokro wicej kopotu ni przyjemnoci. IX. Gdyby wszelkie przyjemnoci mogy si gromadzi, gdyby, dalej, trway w czasie i mogy przenika ca struktur wiata albo przynajmniej najwaniejsze czci przyrody, wwczas nie rniyby si midzy sob. X. Gdyby to wszystko, co sprawia przyjemno rozpustnikom, mogo uwolni ducha od trwogi wywoywanej przez zjawiska niebieskie, mier i bl, a ponadto mogo nas pouczy o kresie poda, nie mielibymy adnej podstawy do tego, by ich za to gani; wszak oni by tylko wiedli ycie wypenione wszechstronnie przyjemnociami bez domieszki blu czy zmartwienia, a przecie te uczucia to zo. XI. Gdyby nas nie drczy strach przed zjawiskami niebieskimi i obawa, e mier w jaki sposb stale nam zagraa, a take i to, e nie znamy granic blu i poda, zbyteczne by byo studium filozofii. XII. Kto nie pozna gruntownie natury wiata, lecz zadowala si domysami mitologicznymi, nie potrafi si uwolni od strachu w sprawach najwikszej wagi yciowej. A zatem bez znajomoci filozofii przyrody nie mona osign prawdziwej rozkoszy. XIII. Na nic si nie zda zapewnienie sobie bezpieczestwa wobec ludzi, jeeli zjawiska zachodzce tam w grze i pod ziemi, i w nieskoczonym wszechwiecie wzbudzaj w nas trwog. XIV. Aczkolwiek mona do pewnego stopnia za-

642

pewni sobie bezpieczestwo wobec ludzi przy pomocy takich rodkw, jak sia i bogactwo, to jednak najpewniejsze bezpieczestwo gwarantuje ycie spokojne, z dala od posplstwa. XV. Zasoby znajdujce si w naturze s ograniczone i atwe do zdobycia, natomiast te, ktre tkwi w czczych domysach, nie maj granic. XVI. W niewielkim tylko stopniu mdrzec zaleny jest od przypadku; w sprawach najwikszej wagi kieruje si i bdzie si kierowa przez cae ycie rozumem. XVII. Szlachetny czowiek cieszy si doskonaym spokojem ducha, natomiast czowiek zy yje w cigym niepokoju. XVIII. Przyjemno cielesna nie potguje si ju wicej, gdy bl wywoany potrzeb zosta usunity, moe si tylko urozmaica. Prawdziw rozkosz duchow odczuwa si badajc i rozumiejc rzeczy, ktre wywouj najwiksze niepokoje, i im pokrewne. XIX. Nieskoczony czas zawiera t sam sum przyjemnoci, co czas skoczony, jeli tylko granice ich ustala rozum. XX. Dla ciaa granice przyjemnoci s nieograniczone; ich zaspokojenie wymagaoby czasu nieskoczonego. Natomiast rozum, ktry sobie zdaje spraw z tego, jaki jest cel i jakie s granice ciaa, i ktry nas uwolni od strachu przed nieskoczonoci, zapewni nam ycie doskonae, tak e odtd nie odczuwamy ju bynajmniej potrzeby wiecznego trwania. Mdrzec nie unika przyjemnoci ani gdy okolicznoci zmusz go do rozstania si z yciem, nie uwaa, e zostaje pozbawiony czci najlepszego ycia. XXI. Kto pozna dobrze granice ycia, ten wie, jak atwo jest zdoby to, co usuwa bl wywoany

643

brakiem czego, a ycie czyni ze wszech miar doskonaym; nie ubiega si ju wicej o rzeczy, ktrych zdobycie wymaga wysiku. XXII. Nie wolno traci z oczu celu, jakimy sobie postawili, ani caej oczywistoci zmysowej, do ktrej sprowadzamy nasze sdy; w przeciwnym razie zapanuje powszechny zamt i niead. XXIII. Jeeli odrzucisz wszystkie wraenia zmysowe, nie pozostanie ci nic, do czego mgby si odwoa przy ocenie tych spostrzee, ktre uznae za faszywe. XXIV. Jeli po prostu odrzucasz jakie wraenie zmysowe, nie dostrzegajc rnicy midzy mniemaniem, ktre winno by potwierdzone, a tym, co jest dane rzeczywicie we wraeniu zmysowym albo jest czuciem czy jak percepcj mylow, wwczas takim bezpodstawnym pogldem wywoasz zamt rwnie i w pozostaych wraeniach zmysowych, a nawet wyrugujesz wszelkie kryterium. Z drugiej za strony, jeeli bdziesz jednakowo traktowa zarwno to, co wymaga potwierdzenia, jak i to, co potwierdzenia nie potrzebuje, nie zdoasz unikn bdu; zachowana bowiem zostanie wtpliwo w sprawie odrnienia sdw prawdziwych od nieprawdziwych. XXV. Jeeli w kadej okolicznoci nie sprowadzisz swych czynw do celu nakrelonego przez przyrod, a zamiast tego, unikajc czego lub dc ku czemu, kierowa si bdziesz jakim innym celem, czyny twoje nie bd zgodne z twoimi pogldami. XXVI. Wszelkie podania, ktre, chocia nie zaspokojone, nie sprawiaj blu, nie s konieczne, a mona si ich bez trudu pozby, ilekro ich osignicie okae si trudne albo gdyby z ich powodu moga powsta jaka szkoda.

644

XXVII. Przyja jest najwikszym wrd wszystkich dbr, jakimi nas mdro obdarza dla zapewnienia szczcia przez cae ycie. XXVIII. Ta sama wiedza, ktra umocnia w nas przekonanie, e cierpienie nie trwa ani wiecznie, ani bardzo dugo, dostrzega i to, e przyja jest najlepsz gwarancj bezpieczestwa nawet w naszych ograniczonych warunkach. XXIX. Wrd poda mona wyrni naturalne i konieczne oraz naturalne i niekonieczne; s wreszcie i takie, ktre nie s ani naturalne, ani konieczne, a s tylko wytworem czczych uroje. (Za naturalne i konieczne uwaa Epikur te, ktre przynosz ulg w cierpieniach, np. picie gaszce pragnienie; za naturalne wprawdzie, ale niekonieczne uwaa te, ktre urozmaicaj tylko w pewien sposb przyjemno, lecz nic usuwaj blu, np. wystawne uczty; za nienaturalne i niekonieczne takie jak wiece i posgi ku wasnej czci) 1. XXX. Te wszystkie naturalne podania, ktre mimo e nic s zaspokojone, nie wywouj adnego blu, a zwaszcza gdy zabiegi o ich zdobycie wymagaj znacznego wysiku, s wytworem czczych uroje; jeeli nie znikaj, to bynajmniej nie wynika to z ich wasnej natury, lecz podtrzymuj je urojone wymysy czowieka. XXXI. Prawo naturalne jest tylko korzystn umow zawart w tym celu, aby sobie wzajemnie nie szkodzi. XXXII. Dla istot ywych, ktre nie s zdolne do zawierania umw zabraniajcych wzajemnego wyrzdzania sobie szkd, nie istnieje ani prawo, ani bezprawie. To samo mona powiedzie o ludach, ktre
1

Scholion.

645

nie mogy czy nie chciay zawrze ukadw zabraniajcych wzajemnego szkodzenia sobie. XXXIII. Nigdy nie istniaa sprawiedliwo sama w sobie; sprawiedliwo jest raczej umow zawart midzy spoecznociami w dowolnym miejscu po to, aby nie wyrzdza ani nie doznawa szkody. XXXIV. Niesprawiedliwo nie jest zem sama w sobie; jest natomiast zem ze wzgldu na podejrzliwy strach wywoany obaw, i nie uda si uj przed tymi, ktrzy s powoani do karania winnych. XXXV. Niemoliwe jest, by ten, kto dopuci si potajemnie jakiego przestpstwa wobec umowy o wzajemnym nieszkodzeniu sobie, mg ywi przekonanie, i si z tym ukryje, nawet gdyby udao mu si dotd ukry ju dziesi tysicy razy. Albowiem a do ostatniej chwili ycia nie bdzie mia pewnoci, e i tym razem uda mu si ukry. XXXVI. Oglnie biorc, sprawiedliwo jest jednakowa dla wszystkich, jeli si zaoy, i przynosi korzy we wzajemnych stosunkach; jednake w zastosowaniu do poszczeglnych krajw i rnych warunkw ta sama rzecz nie przedstawia si wszystkim jako sprawiedliwa. XXXVII. Wrd przepisw ogoszonych przez prawo za suszne te, ktre zostay uznane za poyteczne we wzajemnych stosunkach, uzyskay tym samym miano sprawiedliwych, niezalenie od tego, czy s sprawiedliwe dla wszystkich, czy nie. W wypadku, gdyby kto ustanowi prawo, ktre by nie byo poyteczne dla spoecznoci, prawo takie nie mogoby by uznane za sprawiedliwe. A gdyby nawet zwizana z prawem poyteczno zmienia si, ale przez pewien okres czasu bya jednak zgodna z pojciem ustalonym przez to prawo, byaby mimo to sprawiedliwa w tym

646

okresie czasu dla tych wszystkich, ktrzy nie daliby si zbaamuci pustymi sowami, lecz uwag sw koncentrowaliby na samych faktach. XXXVIII. Tam, gdzie si okazao, e przy nie zmienionych okolicznociach prawo uznane za sprawiedliwe w rzeczywistoci nie jest ju zgodne z pojciem sprawiedliwoci, w takim wypadku prawo przestao ju by sprawiedliwe. Gdy wszelako wskutek zmiany okolicznoci prawa ustanowione jako sprawiedliwe stay si ju nieuyteczne, to jednak byy sprawiedliwe dopty, dopki byy korzystne dla stosunkw spoecznych obywateli tego samego pastwa; atoli przestay by sprawiedliwe, bo nie byy ju wicej poyteczne. XXXIX. Kto si potrafi najlepiej zabezpieczy przed przeciwnociami zewntrznymi, ten wczy wszystkich, ktrych tylko mg, do wsplnego rodu; ale tych, ktrych nie mg wczy, nie traktowa bynajmniej jako obcych. O ile natomiast i to si okazao niemoliwe do zrealizowania, unika wzajemnych stosunkw i wybiera to, co przynosio poytek. XL. Ci, ktrzy mieli mono zapewni sobie bezpieczestwo od swych ssiadw, yli razem w sposb najbardziej przyjemny, bdc w posiadaniu nader mocnej gwarancji. Cieszc si najpeniejsz przyjani, bynajmniej nie lamentowali dla wzbudzenia wspczucia, gdy kto umar przedwczenie.