TOM I

Cz pierwsza
RODZAJ WSTPU

1 Z tego rozdziau, co godne zaznaczenia, nic nie wynika

Nad Atlantykiem sta ni barometryczny, ktry przesuwa si na wschd ku zalegajcemu nad Rosj wyowi i na razie nie zdradza ochoty wyminicia go kierujc si ku pnocy. Izotermy i izotery czyniy swoj powinno. Temperatura powietrza utrzymywaa si we waciwym stosunku do przecitnej temperatury roku, to znaczy do temperatury zarwno najzimniejszego, jak i najcieplejszego miesica, oraz do nieperiodycznych miesicznych waha. Wschd i zachd soca i ksiyca, zmiany w nateniu ich wiata, jak rwnie planety Wenus i piercienia Saturna oraz wiele innych wanych zjawisk pokrywao si z przewidywaniami kalendarzy astronomicznych. Para wodna w powietrzu miaa najwysz prno, a nasycenie wilgoci byo niewielkie. Sowem, by najlepiej okreli stan faktyczny, mimo i brzmi to moe troch starowiecko: by po prostu pogodny dzie sierpniowy roku 1913. Samochody wytryskiway z wwozw ulic na mielizny jasnych placw. Ciemna ciba pieszych przechodniw tworzya kbiaste smugi. Tam gdzie mocniejsze linie szybkoci przecinay na przeaj ich nie skoordynowany popiech, smugi gstniay, a potem sczyy si prdzej i po krtkich wahaniach wracay znw do swego rwnomiernego ttna. Setki rnych tonw zleway si w szum przypominajcy szelest drutw, z ktrego wysforowyway si najostrzejsze dwiki. Wzdu nich biegy ostre kanty, aby wkrtce znw si wygadzi, a czyste tony odpryskiway i niky. Po tym haasie, cho jego osobliwo trudno opisa, kady nawet po kilkuletniej nieobecnoci pozna z zamknitymi oczyma, e znajduje si w stolicy pastwa, cesarskiej rezydencji, Wiedniu. Miasta mona rozpozna po panujcym w nich ruchu, jak ludzi poznaje si po ich chodzie. Otworzywszy oczy kady zmiarkuje to po sposobie, w jaki pulsuje ruch uliczny, o wiele wczeniej ni zdoaby odgadn dziki jakiemu charakterystycznemu szczegowi. A gdyby sobie nawet tylko wmawia, e potrafi, nie miaoby to wikszego znaczenia. Przywizywanie zbytniej wagi do tego, gdzie si znajdujemy, pochodzi z epoki koczowniczej, kiedy trzeba byo zapamita, gdzie s najlepsze pastwiska. Warto si zastanowi, dlaczego widzc czyj czerwony nos zadowalamy si tym, e jest po prostu czerwony, i nigdy nie pytamy, jaki to odcie czerwieni, cho daoby to si przecie dokadnie okreli, obliczajc dugo

fal w mikromilimetrach. Natomiast obserwujc co o wiele bardziej skomplikowanego, jak na przykad miasto, w ktrym przebywamy, chcemy dokadnie wiedzie, jakie to waciwie miasto. Odciga to nasz uwag od spraw bardziej istotnych. Tote nie warto przypisywa wagi temu, jak to miasto si nazywao. Podobnie jak wszystkie wielkie miasta, skadao si z nieprawidowoci, zmian, wyprzedzania, niedotrzymywania kroku, zderzania si spraw i okolicznoci oraz wrd tego wszystkiego z punktw bezdennej ciszy. Skadao si z drg i bezdroy, z wielkiego rytmicznego ttna oraz nieustannego cierania si i przesuwania wszystkich rytmw midzy sob. Jako cao przypominao pcherz wzdymajcy si w naczyniu, ktre skada si z trwaego materiau domw, ustaw, rozporzdze i tradycji historycznych. Dwoje ludzi, ktrzy w miecie tym szli pod gr szerok ludn ulic, nie miao naturalnie wcale tego wraenia. Wida byo, e naleeli do uprzywilejowanej warstwy spoeczestwa, byli wykwintni w ubiorze, manierach i sposobie, w jaki si do siebie zwracali. Mieli ozdobne monogramy wyhaftowane na bielinie i tak samo, to znaczy nie na zewntrz, ale na delikatnej podszewce swej wiadomoci zaznaczone, kim s i e bdc w stolicy pastwa i rezydencji cesarskiej znajduj si na odpowiednim miejscu. Jeli przyjmiemy, e nazywaj si Arnheim i Ermelinda Tuzzi, co jest zreszt nieprawdopodobne, gdy pani Tuzzi w sierpniu winna znajdowa si w towarzystwie swego maonka w uzdrowisku Aussee, a dr Arnheim jeszcze w Konstantynopolu, to staniemy przed zagadk, kim waciwie s. Roztargnieni ludzie idc ulic natrafiaj bardzo czsto na tego rodzaju zagadki. Rozstrzyga si je zwykle zapominajc po prostu o nich, jeli nie mona sobie podczas nastpnych pidziesiciu krokw przypomnie, gdzie si tych dwoje ju widziao. Wyej wzmiankowana para zwolnia nagle kroku, zauwaywszy przed sob zbiegowisko. Przed chwil co wyskoczyo z szeregu, jaki na ukos skierowany ruch, co przekrcio si i zelizno na bok. Masywna ciarwka nagle zahamowaa wjedajc, jak si okazao, jednym koem na krawd chodnika. Ludzie, niczym pszczoy wokoo ula, stoczyli si w mgnieniu oka wok miejsca, ktre pozostao porodku wolne. Szofer zeskoczy z ciarwki i sta tam szary jak papier do pakowania, tumaczc prostackimi gestami, jak wypadek si odby. Spojrzenia wieo przybyych skieroway si na niego i zelizgny potem ostronie na dno dziury w tumie, gdzie na chodniku uoono mczyzn, ktry wydawa si martwy. Uleg nieszczliwemu wypadkowi na skutek wasnej

nieostronoci, co do tego wszyscy byli zgodni. Ludzie kolejno przyklkali przy nim,

aeby co koo niego zrobi. Odpinano mu marynark i zapinano j z powrotem, starano si postawi go na nogi lub przeciwnie, wygodniej uoy. Waciwie nikt nie mia adnego okrelonego zamiaru, a chcia tylko wypeni czas do chwili, kiedy przybdzie pogotowie ratunkowe, by udzieli umiejtnej i fachowej pomocy. Rwnie dama i jej towarzysz podeszli bliej i ponad gowami i pochylonymi plecami tumu obserwowali lecego. Po czym cofnli si z pewnym ociganiem. Dama poczua co nieprzyjemnego w okolicach serca i odka, co miaa prawo uzna za uczucie litoci. Byo to zreszt uczucie niezdecydowane i jakby obezwadniajce. Towarzyszcy jej pan rzek do niej po chwili milczenia: Samochody ciarowe, ktrych si tu uywa, maj zbyt wolno dziaajce hamulce. Sowa te sprawiy damie ulg, podzikowaa wymownym spojrzeniem.

Prawdopodobnie syszaa ju kiedy o hamulcach, ale nie wiedziaa, co to znaczy, i waciwie wcale j to nie interesowao. Wystarczyo, e w taki sposb mona ten okropny wypadek zaszeregowa jako problem czysto techniczny, ktry jej bezporednio nie dotyczy. Niebawem te rozleg si przeraliwy klakson samochodu pogotowia ratunkowego i szybko jego przybycia napeniaa zadowoleniem wszystkich

oczekujcych. Jake godne podziwu s te urzdzenia spoeczne! Uoono ofiar wypadku na noszach i wsunito wraz z nimi do samochodu. Kilku mczyzn ubranych w rodzaj munduru krztao si przy nim, a wntrze wozu, przez moment widoczne, miao wygld czysty i przepisowy niczym sala szpitalna. Ludzie rozchodzili si z prawie cakiem uzasadnionym uczuciem, i wydarzyo si co zgodnego z obowizujcymi ustawami i porzdkiem publicznym. Wedug statystyk amerykaskich zauway towarzyszcy damie pan ginie tam rocznie na skutek wypadkw samochodowych sto dziewidziesit tysicy osb, a czterysta pidziesit tysicy odnosi rany. Czy pan przypuszcza, e on ju nie yje? spytaa dama, majc wci jeszcze niczym nie usprawiedliwione wraenie, i przeya co niezwykego. Mam nadziej, e yje odpowiedzia jej towarzysz. Tak przynajmniej wyglda, kiedy wnoszono go do samochodu.

2 Dom i mieszkanie czowieka bez waciwoci

Ulica, na ktrej wydarzy si w raczej drobny nieszczliwy wypadek; stanowia jedn z tych dugich, wijcych si rzek komunikacyjnych, ktre w ksztacie promieni wypywaj z jdra miasta, pyn przez dzielnice zewntrzne i znajduj ujcie na przedmieciach. Gdyby nasza elegancka para sza jeszcze przez chwil t sam ulic, zobaczyaby co, co by si jej z pewnoci spodobao. By to zachowany jeszcze czciowo w nie zmienionym stanie ogrd z XVIII lub nawet XVII wieku. Kiedy przechodzio si obok okalajcej go kraty z kutego elaza, mona byo pomidzy drzewami dojrze starannie wystrzyony trawnik przed paacykiem o krtkich skrzydach, zapewne pawilonem myliwskim lub gniazdkiem dla zakochanych, jakie budowano w minionych wiekach. cile mwic, sklepienia pochodziy z XVII stulecia, a parter i pitro wyglday na osiemnastowieczne. Fasada zostaa przebudowana w XIX wieku, i to do nieudolnie. Cao wic bya troch zamazana, jak gdyby na jednej kliszy zrobiono kilka zdj, jedno na drugim. Ale mimo to kady, kto tdy przechodzi, musia przystan i wyda okrzyk zachwytu. A kiedy biay, przytulny i pikny paacyk mia okna otwarte, wzrok przenika w wytworn cisz pek bibliotecznych, znamionujcych mieszkanie uczonego. To mieszkanie i ten dom naleay do czowieka bez waciwoci. Sta on wanie w jednym z okien spogldajc przez delikatny zielony filtr ogrodowego powietrza na brunatn ulic i od dziesiciu minut liczy z zegarkiem w rku samochody, pojazdy, tramwaje i jakby wyblake z powodu odlegoci twarze pieszych przechodniw, ktrzy toczc si w popiechu, wypeniali pole jego widzenia. Oblicza szybkoci, kty i zuyt energi przesuwajcych si przed nim obiektw, ktre byskawicznie przycigaj oko ludzkie, zatrzymuj na chwil, potem zwalniaj i w niewymiernym czasie zmuszaj nasz uwag, aby si im opara, oderwaa od nich, przeskoczya na nastpny obiekt i podya w lad za nim. Jednym sowem, liczy przez chwil w pamici, po czym miejc si schowa zegarek do kieszeni i stwierdzi, e zajmowa si gupstwem. Gdyby tak mona wymierzy skoki naszej uwagi, sprawno

mini ocznych, wszelkie wahania duszy oraz wysiki, jakich czowiek musi dokona, aby utrzyma si w ruchu ulicznym, to prawdopodobnie pomyla i sprbowa dla zabawy obliczy to, czego obliczy si nie da prawdopodobnie wypadaby wielko, w porwnaniu z ktr sia potrzebna Atlasowi do podtrzymania globu ziemskiego byaby znikoma, i wtedy mona by te oceni, jak olbrzymiego wyczynu dokonuje dzi czowiek, ktry nic nie robi. Czowiek bez waciwoci by bowiem na razie takim wanie czowiekiem. A c dopiero ten, ktry co robi? Z tego mona wycign dwa wnioski rzek do siebie. Wydajno mini u przecitnego mieszkaca miast, ktry przez cay dzie spokojnie chodzi za wasnymi sprawami, jest bez porwnania wiksza ni u atlety, ktry raz na dzie podnosi olbrzymi ciar. Zostao to fizjologicznie stwierdzone i dlatego drobne, powszednie wysiki zsumowane w skali caego spoeczestwa, wanie dziki tej swojej zdolnoci sumowania si, wnosz w nasz wiat o wiele wicej energii ni wielkie czyny bohaterw. Ba, heroiczny wyczyn wydaje si wrcz znikomy, jak ziarnko piasku pooone na szczycie gry w zudnym przewiadczeniu, e ono co znaczy. Ta myl mu si spodobaa. Naley wszelako doda, e nie dlatego mu si spodobaa, i lubi zwyke mieszczaskie ycie. Przeciwnie, sprawiao mu przyjemno postpowa wbrew wasnym skonnociom, ktre zreszt dawniej byy cakiem inne. Moe to wanie mieszczuch najlepiej przewiduje nadejcie nowego, ogromnego, kolektywnego bohaterstwa termitw? Nazwie si je bohaterstwem zracjonalizowanym i uzna za co bardzo piknego. Ale kt moe to dzisiaj naprawd przewidzie? Tego rodzaju wakich pyta bez odpowiedzi istniao wtedy setki. Unosiy si w powietrzu, paliy pod stopami. Czas nie sta w miejscu. Ludzie, ktrych wwczas jeszcze nie byo na wiecie, nie bd chcieli w to uwierzy, ale czas ju wtedy bieg tak szybko jak wielbd sucy za wierzchowca, a nie dopiero dzisiaj. Tylko e nie wiedziano, dokd czas zmierza. Trudno te byo dokadnie odrni, co jest na grze, a co na dole, co dy naprzd, a co si cofa. Mona robi, co si komu podoba rzek do siebie, wzruszajc ramionami, czowiek bez waciwoci. W tym skotunieniu przernych si wcale nie o to chodzi. Po czym odwrci si jak kto, kto nauczy si rezygnowa, prawie jak chory, ktry boi si kadego brutalnego dotknicia. A kiedy przechodzc przez garderob mija wiszc tam pik do boksowania, zada jej tak

szybki i gwatowny cios, jaki do nastroju rezygnacji czy saboci waciwie wcale nie pasowa.

3 Czowiek bez waciwoci ma ojca z waciwociami

Czowiek bez waciwoci wrciwszy niedawno z zagranicy wynaj tylko dla zachcianki, poniewa nienawidzi zwyczajnych mieszka, paacyk, ktry ongi by pooon poza bram miejsk wilegiatur, a utraci swoje pierwotne przeznaczenie, z chwil kiedy wielkie miasto, wymijajc go, dalej si rozroso, tak e w kocu stanowi ju tylko ugorujc w oczekiwaniu na wzrost renty gruntowej nieruchomo przez nikogo nie zamieszkan. W zwizku z tym czynsz by niewielki, ale niespodziewanie wiele pienidzy pochon dalszy cig, to znaczy doprowadzenie wszystkiego do porzdku i dostosowanie do wymogw wspczesnoci. Zrobia si z tego przygoda, ktrej skutki zmusiy czowieka bez waciwoci do zwrcenia si o pomoc do ojca, co adn miar nie mogo by dla niego przyjemne, jako e nade wszystko ceni sobie wasn niezaleno. Mia wtedy trzydzieci dwa lata, a jego ojciec szedziesit dziewi. Starszy pan by przeraony. Ale waciwie nie z powodu zaskoczenia, cho rwnie i dlatego, gdy nienawidzi braku rozwagi, ani te z powodu wysokoci dopaty, ktr musia uici, bo w gruncie rzeczy ucieszy si, e jego syn wykazuje potrzeb zadomowienia si i rozpoczcia wasnego, uporzdkowanego ycia. Wszelako objcie w posiadanie siedziby, ktrej, cho w formie zdrobniaej, nie mona byo nazwa inaczej ni paacem, urazio uczucia starszego pana i zaniepokoio jako dowd zowrbnej zarozumiaoci. On sam rozpocz swoj karier od kondycji preceptora w monych hrabskich domach, kiedy by studentem, a nastpnie modym aplikantem adwokackim, i to waciwie bez wyranej koniecznoci, bo jego ojciec by ju zamonym czowiekiem. Kiedy jednak pniej zosta docentem i profesorem uniwersytetu, poczu si za to sowicie wynagrodzonym gdy troskliwa pielgnacja owych stosunkw sprawia, i stopniowo zaawansowa na radc prawnego niemal caej feudalnej arystokracji w swej ojczynie, cho wanie teraz nie potrzebowa ju uprawia pobocznego zawodu. Ba, znacznie pniej, kiedy majtek, do ktrego w ten sposb doszed, wytrzymywa ju nawet porwnanie z posagiem crki

nadreskich przemysowcw, wniesionym mu przez wczenie zmar matk jego syna, stosunki zadzierzgnite w modoci, a w wieku mskim zacienione, wcale nie wygasy. Chocia doszedszy do zaszczytw uczony wycofa si z praktyki adwokackiej i tylko okazyjnie spenia dobrze patne funkcje eksperta, wszelkie wydarzenia dotyczce dawnych protektorw, cigle jeszcze osobicie starannie odnotowywa i z najwiksz dokadnoci przekazywa z ojcw na synw i wnukw. Nie omin adnego odznaczenia orderem, lubu, urodzin czy imienin, aby nie napisa listu, w ktrym winszowa adresatowi, przeplatajc subtelnie wyrazy szacunku wsplnymi wspomnieniami. Rwnie punktualnie nadchodziy potem kadorazowo krtkie listowne odpowiedzi, w ktrych dzikowano kochanemu przyjacielowi i czcigodnemu uczonemu. W ten sposb syn jego ju za modu mg pozna w arystokratyczny talent prawie niewiadomej, ale umiejtnie szacujcej pychy, ktra bezbdnie dawkuje stopie yczliwoci, a uniono czowieka, nalecego bd co bd do arystokracji ducha, przed posiadaczami koni, gruntw i tradycji zawsze go irytowaa. Nie wyrachowanie jednak czynio jego ojca na to niewraliwym. W zupenej zgodzie z instynktem naturalnym przemierzy on w ten sposb dugi szmat drogi, aby zosta nie tylko profesorem, czonkiem kilku akademii oraz wielu komitetw naukowych i pastwowych, ale rwnie kawalerem, oficerem i wreszcie komandorem wysokich orderw. Jego cesarska mo nada mu w kocu dziedziczne szlachectwo, mianowawszy ju uprzednio czonkiem Izby Panw. Tam, cho tak wyrniony, przyczy si do liberalnej frakcji buruazyjnej, ktra niekiedy nawet wystpowaa opozycyjnie wobec frakcji arystokratycznej. Znamienne jednak byo to, e nikt z jego wysoko urodzonych protektorw nie bra mu tego za ze i wcale si temu nie dziwi. Nigdy bowiem nie widzieli w nim nic innego ni przedstawiciela wybijajcej si buruazji. Starszy pan uczestniczy pilnie w fachowych pracach ustawodawczych i nawet kiedy podczas gosowania widziano go po stronie mieszczaskiej, przeciwnicy nie gniewali si na, ale odczuwali raczej al, i le zrobili nie zapraszajc go do swojej frakcji. W polityce nie robi nic innego, jak tylko to, co ju i przedtem uprawia, to znaczy dba, by przy swej duej, czasem lekko mentorskiej wiedzy sprawia wraenie, e mimo wszystko mona liczy na jego osobiste przywizanie. Po prostu, jak to jego syn twierdzi, zaawansowa bez adnej istotnej zmiany z preceptora domowego na preceptora Izby Panw.

Kiedy ojciec dowiedzia si o historii z paacykiem, wydaa mu si pogwaceniem granicy, wprawdzie nie uregulowanej ustaw, ale niemniej wymagajcej starannego respektowania, i zasypa syna zarzutami bardziej gorzkimi ni wszystkie, jakie mu ju nieraz czyni. Brzmiao to jak przepowiednia fatalnego koca, ktry jakoby ju si rozpocz. Najgbsze uczucia jego ycia zostay zranione. Jak u wielu ludzi, ktrzy pochwali si mog powanymi osigniciami, uczucia te, bdc w peni bezinteresowne, skaday si z gbokiej mioci do tego, co mona by nazwa powszechnym i ponadosobistym dobrem, czyli innymi sowy z rzetelnej czci dla tego, na czym buduje si wasn pomylno, i to wcale nie z tego powodu, e si j buduje, ale w harmonii i rwnoczenie z ni, a take z przyczyn oglnych. A to jest nader wane. Rasowy pies szuka w jadalni swego miejsca pod stoem, nie zwracajc uwagi na moliwe kopnicia i czyni to bynajmniej nie z psiego poniania si, ale z przywizania i wiernoci. Tak samo zimne i wyrachowane charaktery nie mog si w yciu wykaza nawet poow tych osigni co ludzie o naleycie wywaonych uczuciach, ktrzy umiej ywi naprawd gbok sympati do osb i stosunkw mogcych przyczyni si do ich pomylnoci.

4 Jeli istnieje poczucie rzeczywistoci, musi istnie rwnie i poczucie ewentualnoci

Jeeli chce si przej pomylnie przez otwarte drzwi, to trzeba wzi pod uwag fakt, e maj one sta futryn. Ta zasada, ktrej stary profesor zawsze si trzyma, wynika po prostu z poczucia rzeczywistoci. Jeli wszake takie poczucie istnieje, a nikt nie moe wtpi, e ma ono swoj racj bytu, to musi rwnie istnie co, co mona by nazwa poczuciem ewentualnoci. Kto je ma, nie mwi na przykad nigdy: to czy tamto si stao, stanie albo musi si sta, a jedynie zakada, e co mogoby, miaoby albo musiaoby si sta. A kiedy si takiemu czowiekowi o czym mwi, e to tak jest, jak jest, wtedy on myli sobie, e prawdopodobnie mogoby by rwnie inaczej. W ten sposb poczucie ewentualnoci daoby si po prostu zdefiniowa jako zdolno do uwzgldniania wszystkiego, co rwnie dobrze mogoby si zdarzy, oraz do nie uznawania za waniejsze tego, co jest, od tego,

czego nie ma. Widzimy, e wyniki takiego twrczego uzdolnienia mog by godne uwagi i niestety czsto ujawniaj, e to, co ludzi wprawia w zachwyt, okazuje si marnym blichtrem, a to, czego zabraniaj, jest dozwolone lub te zarwno jedno, jak i drugie zgoa obojtne. Ludzie majcy poczucie ewentualnoci yj, jak to si mwi, otoczeni delikatn pajczyn utkan z uudy, wyobrani, marze i... trybw warunkowych. U dzieci, ktre zdradzaj takie skonnoci, wyplenia si je radykalnie, a dorosych, ktrzy je posiadaj, nazywa si wobec dzieci fantastami, marzycielami, sabeuszami lub wiedzcymi wszystko lepiej krytykantami. Jeeli chce si tych gupcw pochwali, nazywa si ich rwnie idealistami, ale w ten sposb okrela si jedynie ich sabsz odmian, ktra nie rozumie rzeczywistoci albo jej melancholijnie unika, to znaczy tych, u ktrych brak poczucia rzeczywistoci stanowi prawdziwe kalectwo. To, co nazywamy ewentualnoci, obejmuje wszake nie tylko marzenia chorych nerwowo osb, ale rwnie nie ziszczone jeszcze zamiary Boga. Jakie moliwe przeycie lub moliwa prawda nie rwnaj si rzeczywistemu przeyciu lub rzeczywistej prawdzie minus warto rzeczywistego istnienia, ale maj w sobie, przynajmniej w mniemaniu swych zwolennikw, co boskiego: ogie, polot, wol twrcz i wiadomy utopizm, ktry nie lka si rzeczywistoci, ale traktuje j jako zadanie do spenienia i odkrycie do dokonania. Zreszt nasza ziemia nie jest wcale jeszcze tak leciwa i chyba nigdy nie bya dotd naprawd brzemienna. Jeli chce si w atwy sposb odrni ludzi o poczuciu rzeczywistoci od tych o poczuciu ewentualnoci, wystarczy pomyle o pewnej okrelonej sumie pienidzy. Wszystkie w ogle moliwoci zawarte na przykad w kwocie tysica marek tkwi w niej oczywicie niezalenie od tego, czy si j posiada, czy nie. Fakt, e pan ja, lub pan ty j posiada, tak samo nie moe jej nic doda, jak jakiej ry czy kobiecie. Ale tylko gupiec wsadza pienidze do poczochy twierdz ludzie o poczuciu rzeczywistoci dzielny czowiek nimi operuje. Nawet urodzie kobiety ten, kto j posiada, bezsprzecznie co dodaje albo ujmuje. Rzeczywisto stwarza moliwoci i nic nie byoby bardziej bdne ni temu przeczy. Ale w sumie czy przecitnie s to zawsze te same moliwoci, ktre si powtarzaj, a do chwili kiedy przyjdzie czowiek, dla ktrego rzecz rzeczywista nie oznacza wicej ni pomylana. On dopiero nadaje nowym moliwociom ich sens i cel, budzc je do ycia. Tego rodzaju czowiek nie jest jednak bynajmniej zjawiskiem jednoznacznym. Poniewa jego idee, jeeli nie s to czcze wytwory mzgu, s po prostu nie urodzonymi

jeszcze rzeczywistociami, wic i on naturalnie posiada poczucie rzeczywistoci. Jest to jednak poczucie ewentualnej rzeczywistoci i dlatego ziszcza si o wiele wolniej ni waciwe przewaajcej czci ludzi poczucie ich rzeczywistych moliwoci. Jeden pragnie lasu, a drugi drzew. Las bowiem jest czym trudnym do wyraenia, podczas gdy drzewa oznaczaj pewn ilo metrw szeciennych okrelonej masy i jakoci. Da si to wyrazi jeszcze inaczej i nawet lepiej: czowiek o zwykym poczuciu rzeczywistoci podobny jest do ryby, ktra chwyta za haczyk nie widzc sznurka, podczas gdy czowiek o owym poczuciu rzeczywistoci, ktre mona nazwa poczuciem ewentualnoci, cignie sznurek przez wod nie majc pojcia, czy na jego kocu znajduje si przynta. Przeciwwag do nadzwyczajnej obojtnoci wzgldem chwytajcego na przynt ycia stanowi u niego cakowite poddanie si hipochondrii. Czowiek niepraktyczny a takim on si chyba nie tylko wydaje, ale i jest nie budzi zaufania i jest nieobliczalny w stosunkach z ludmi. Popeni czyny, ktre dla niego znacz co cakiem innego ni dla drugich, ale odzyska spokj, skoro tylko da si to uj w jak niezwyk ide. Przy tym jest on dzisiaj jeszcze bardzo daleki od konsekwencji. Moe si na przykad atwo zdarzy, e zbrodnia, ktrej ofiar pad kto inny, wyda mu si tylko spoecznym niedocigniciem, za ktre win ponosi nie przestpca, ale ustrj spoeczny. Powstaje natomiast pytanie, czy rwnie otrzymany przez niego samego policzek wyda mu si tylko hab spoeczn lub czym tak nieosobistym jak ukszenie psa. Prawdopodobnie najpierw odda on policzek za policzek, a potem dopiero dojdzie do przekonania, e nie powinien by tego uczyni. A c dopiero, jeli kto odbierze mu kochank, wwczas jeszcze dzi nie uzna tego faktu za nierzeczywisty i nie potrafi powetowa tego sobie jakim niespodziewanym nowym uczuciem. Tego rodzaju ewolucja jest na razie jeszcze w toku i u poszczeglnego czowieka stanowi zarwno o jego saboci, jak i sile. A poniewa posiadanie cech zakada ju z gry pewn rado z tego, e one w ogle istniej, pozwala to przewidzie, e komu, kto nawet wobec siebie samego nie ma poczucia tego, co rzeczywiste, moe si przytrafi, i pewnego dnia poczuje si czowiekiem pozbawionym waciwoci.

5 Ulrich

Czowiek bez waciwoci, o ktrym tu bdzie mowa, mia na imi Ulrich. I Ulrich cho waciwie nie naley do przyjemnoci kogo, kogo ledwie si zna, nazywa wci po imieniu, lecz nazwisko ze wzgldu na jego ojca musimy niestety zatai Ulrich wic po raz pierwszy zdradzi swj sposb mylenia ju na przeomie pomidzy wiekiem chopicym a modzieczym w wypracowaniu szkolnym, w ktrym miaa by wyraona pewna myl patriotyczna. Patriotyzm w Austrii stanowi osobny przedmiot. Dzieci w Niemczech uczyy si po prostu pogardza wojnami, o ktrych uczyy si dzieci austriackie, i wpajano w nie, e wszystkie dzieci francuskie s wnukami zdegenerowanych rozpustnikw, ktrzy tysicami uciekaj, kiedy zbliy si do nich brodaty niemiecki landszturmista. Przy pewnej zmianie rl oraz wprowadzeniu podanych poprawek zupenie tego samego uczyy si te dzieci francuskie, rosyjskie i angielskie, ktrych narody take czsto zwyciay. Ale dzieci s samochwaami, lubi bawi si w rozbjnikw i policjantw i s zawsze gotowe uwaa rodzin Y z ulicy X, jeli do tej rodziny przypadkiem same nale, za najznakomitszy rd wiata. Przeto atwo pozyska je dla patriotyzmu. W Austrii natomiast byo to troch bardziej skomplikowane, gdy Austriacy we wszystkich wymienionych w swojej historii wojnach wprawdzie take zwyciali, ale po kadej z tych wojen musieli przewanie co ze swego terytorium odstpi. To daje do mylenia i Ulrich w swym wypracowaniu o mioci ojczyzny napisa, e prawdziwy przyjaciel wasnej ojczyzny nie powinien nigdy uwaa jej za najlepsz. A nawet w nagym olnieniu, ktre wydao mu si specjalnie pikne, cho raczej by nim tylko olepiony, tak e nie widzia, co si w tym blasku dokonao, doczy do pierwszego podejrzanego zdania jeszcze drugie, e i Pan Bg prawdopodobnie o swoim wiecie najchtniej mwi w trybie warunkowym (hic dixerit quispiam tu mgby kto zarzuci...), gdy Bg stworzy wiat mylc przy tym, e mogoby by rwnie dobrze inaczej. Ulrich by z tego zdania bardzo dumny, ale zapewne nie wyrazi si do jasno, bo wywoao to wielkie oburzenie i omal nie wyrzucono go za to ze szkoy. Nie powzito wszake adnej decyzji, gdy nie umiano rozstrzygn, czy jego bezczeln wypowied naley uzna za blunierstwo wobec ojczyzny, czy wobec Boga. Ulrich wychowywa si

wwczas w wykwintnym gimnazjum Terezjaskiej Akademii Rycerskiej, ktre dostarczao pastwu najszlachetniejszych podpr, a jego ojciec, rozgniewany hab spowodowan przez jabko, ktre upado zbyt daleko od jaboni, wysa Ulricha za granic do maej belgijskiej uczelni w nieznanym miecie, ktra to uczelnia, administrowana z mdr kupieck przezornoci, miaa przy niskim czesnym wielki obrt w postaci wykolejonych uczniw. Tam nauczy si Ulrich swoj pogard dla ideaw innych ludzi stosowa w skali midzynarodowej. Od tego czasu szesnacie czy siedemnacie lat przepyno jak chmury po niebie. Ulrich ani ich nie aowa, ani si nimi nie szczyci, ale po prostu w swoim trzydziestym drugim roku ycia oglda si za nimi ze zdumieniem. W tym czasie przebywa to tu, to tam, niekiedy na krtko rwnie i w ojczynie, i wszdzie zajmowa si sprawami zarwno przydatnymi, jak i bezuytecznymi. Ju napomknlimy, e Ulrich by z zawodu matematykiem, i to na razie wystarczy, gdy w kadym zawodzie, jeli uprawia si go nie dla zarobku, lecz z amatorstwa, przychodzi moment, gdy mijajce lata wydaj si prowadzi do nikd. Kiedy ten moment zacz si jednak przedua, Ulrich przypomnia sobie, e ojczystej ziemi przypisuje si tajemn moc, dziki ktrej dusza zapuszcza korzenie i wrasta w rodzim gleb, i osiedli si tam z uczuciem, z jakim znuony wdrowiec siada na awce niby na wieczno, chocia przeczuwa, e wkrtce bdzie musia znw z niej wsta. Rozbijajc tedy swj namiot jak mwi Biblia dowiadczy czego, na co waciwie tylko czeka. Znalaz si w przyjemnej sytuacji urzdzania wedug wasnego gustu, ab ovo, swej niewielkiej, ale zapuszczonej siedziby. Mia przy tym do wyboru wszelkie moliwe koncepcje, od rekonstrukcji w czystym stylu a do nie liczenia si z niczym. Jego wyobrani narzucay si wszystkie style, poczynajc od asyryjskiej staroytnoci a do kubizmu. C mia wybra? Wspczesny czowiek rodzi si w klinice i tam umiera. Dlatego te powinien jak gdyby w klinice mieszka! Postulat ten wysun pewien czoowy architekt, a inny reformator urzdzania wntrz zaprojektowa w mieszkaniach rozsuwane ciany, motywujc to tym, i czowiek yjcy wrd innych ludzi powinien nauczy si ufnoci zamiast izolowania si od nich przez zamykanie drzwi. Zaczynaa si wtedy nowa era (co si zreszt dzieje w kadym momencie), i ta nowa era wymagaa nowego stylu. Pomyln dla Ulricha okolicznoci byo przy tym to, e paacyk w takim stanie, w jakim go zasta, mia ju trzy style nawarstwione jeden na drugim, tak

e istotnie mona byo z niego zrobi wszystko, co si tylko chciao. Mimo to Ulrich by gboko przejty odpowiedzialnoci urzdzenia sobie domu i grona maksyma: Powiedz mi, jak mieszkasz, a powiem ci, kim jeste, ktr wiele razy spotyka w pismach artystycznych, wisiaa nad jego gow. Po wyczerpujcym przestudiowaniu tych czasopism zdecydowa wreszcie, e urzdzenie czego, co miao wiadczy o jego osobowoci, najlepiej wzi we wasne rce, i zacz wasnorcznie projektowa swoje przysze meble. Ale kiedy wykombinowa jak masywn w wyrazie form, przychodzio mu na myl, e zamiast niej mona by rwnie dobrze zastosowa jaki technicznie oszczdny funkcjonalny ksztat, a kiedy projektowa jak na si wymczon konstrukcj, przypomina sobie przedwioniane wiotkie ksztaty trzynastoletniej dziewczynki i zaczyna marzy zamiast si na co zdecydowa. By to w kwestii, ktra w gruncie rzeczy nie bardzo go obchodzia wiadomy brak koordynacji w pomysach oraz ich rozszerzenie bez punktu centralnego, co jest charakterystyczne dla wspczesnoci i stwarza dziwn arytmetyk mieszajc pite przez dziesite i nie znajc jednoci. W kocu wykoncypowa jakie pokoje w ogle niewykonalne, obrotowe, ruchome kalejdoskopy i przyrzdy do zmiany nastrojw, a jego pomysy staway si coraz bardziej beztreciwe. Wtedy wreszcie doszed do punktu, do ktrego podwiadomie go cigno. Jego ojciec wyraziby si o tym mniej wicej tak: Gdyby pozwoli czowiekowi robi to, co chce, to by mu rycho gowa pka od tego zamtu. Albo tak: Kto moe speni kad swoj zachciank, ten wkrtce nie wie, czego ma sobie yczy. Ulrich powtarza to sobie z wielk rozkosz i ta odwieczna mdro wydaa mu si koncepcj niesychanie now. Czowiek powinien by w swoich moliwociach, zamiarach i uczuciach najpierw krpowany przez przesdy, tradycje, trudnoci i wszelkiego rodzaju ograniczenia, jak wariat przez kaftan bezpieczestwa, i dopiero wtedy to, co zdoa stworzy, bdzie moe wartociowe, dojrzae i trwae. Istotnie, trudno po prostu ogarn wszystko, co ta myl w sobie kryje! I tak czowiek bez waciwoci wrciwszy do ojczyzny uczyni rwnie drugi krok w kierunku podporzdkowania si zewntrznym okolicznociom i doszedszy do tego punktu rozumowania powierzy urzdzenie swego domu po prostu inwencji dostawcw w mocnym przewiadczeniu, e oni najlepiej uwzgldni tradycje, przesdy i ograniczenia. On sam odwiey jedynie niektre szczegy pochodzce z dawnych czasw, jak ciemne rogi

jelenie pod biaymi sklepieniami niewielkiego hallu czy te paradny sufit salonu i doda poza tym wszystko, co wydao mu si celowe i wygodne. Kiedy cao bya ju gotowa, Ulrich mg tylko pokrci gow i zapyta samego siebie: Wic tak ma moje ycie wyglda? Siedziba, ktr posiada, bya maym uroczym paacykiem. Trudno byo nazwa j inaczej. Bya wanie tak, jak wyobraamy sobie tego rodzaju paacyki, odznaczajc si dobrym smakiem rezydencj dla dostojnego rezydenta, jak j sobie wyobraaj przodujce firmy dostawcw mebli, dywanw i instalacji. Brakowao tylko kogo, kto by w uroczy werk zegarowy nakrci, a wtedy podjechayby pod podjazd powozy z wysokimi dygnitarzami i wytwornymi damami, lokaje zeskoczyliby ze stopni i spytali z niedowierzaniem Uiricha: Dobry czowieku, gdzie jest wasz pan? Ulrich wrciwszy z ksiyca od razu urzdzi sobie dom jak na ksiycu.

6 Leona lub perspektywiczne przesunicie

Kiedy kto urzdzi sobie dom, powinien wzi sobie niewiast. Przyjacika Ulricha w owych dniach nazywaa si Leontyna i bya szansonetk w pewnym maym varit. Bya dua, smuka, ale nie chuda, i podniecajco bierna. Nazywa j Leona. Zwrcia na siebie jego uwag wilgotn czerni swych oczu, bolenie namitnym wyrazem regularnie piknej, owalnej twarzy oraz sentymentalnymi piosenkami, ktre piewaa zamiast drastycznych. Wszystkie te staromodne piosenki mwiy o mioci, smutku, wiernoci i opuszczeniu, o szumie lasw i migotliwym bysku pstrgw. Leona staa wielka i do szpiku koci samotna na maej scenie i piewaa gosem dobrej gospodyni, zwracajc si cierpliwie do publicznoci. A kiedy od czasu do czasu trafiay si jednak ryzykowne pod wzgldem moralnym zwrotki, to sprawiay tym upiorniejsze wraenie, e dziewczyna podkrelaa zarwno tragiczne, jak i swawolne uczucia tymi samymi sylabizowanymi z trudem gestami. Ulrichowi przypominay si od razu stare fotografie lub dawne piknoci z rocznikw nie wychodzcych ju niemieckich czasopism rodzinnych, a wczuwajc si w jej wyraz twarzy, spostrzeg cae mnstwo drobnych cech,

ktre na pewno nie byy prawdziwe, a jednak one wanie nadaway jej swoisty wyraz. Istniej naturalnie we wszystkich epokach rozmaite twarze, ale obowizujcy w danej epoce gust wyrnia jedn z nich i czyni z niej prototyp szczcia i piknoci, podczas gdy wszystkie pozostae staraj si do tamtej upodobni. I nawet brzydkim udaje si to do pewnego stopnia za pomoc fryzury i dostosowania si do mody. Nie udaje si to nigdy jedynie tym twarzom, ktre s predestynowane do wyjtkowych sukcesw i w ktrych wypowiada si bez adnych ustpstw na rzecz biecej mody krlewski, wygnany dzi idea pikna z minionych epok. Takie oblicza wdruj jak obumare szcztki dawnych dz w wielkiej pustce dzisiejszej gry miosnej. Mczyznom wpatrzonym w ogromn nud piewu Leontyny i nie wiedzcym, co si z nimi dzieje, cakiem inne uczucia rozdymay nozdrza ni wtedy, gdy przypatrywali si fertycznym i aroganckim szansonetkom z fryzurami tango. Wtedy to Ulrich postanowi nazwa j Leona, a posiadanie jej wydao mu si tak podane, jak nabycie wielkiej, wypchanej przez kunierza lwiej skry. Po zawarciu znajomoci Leona wykazaa jeszcze jedn, cakiem niemodn waciwo. Bya niepomiernie aroczna, to znaczy miaa nag, ktrego wielki rozkwit dawno ju wyszed z mody. aroczno Leony pochodzia z urzeczywistnionej nareszcie a odczuwanej od najmodszych lat tsknoty za kosztownymi smakoykami. Nag ten mia si ideau, ktry wreszcie wyrwa si z klatki i owadn ni bez reszty. Ojciec Leony, prawdopodobnie godny szacunku drobnomieszczanin, bi j, kiedy chodzia na randki z wielbicielami. Ona za robia to jedynie z tego powodu, e ponad wszystko lubia przesiadywa w ogrdku cukierenki i spogldajc z poczuciem wytwornej wyszoci na przechodniw, zajada yeczk lody. Nie mona powiedzie, e nie bya zmysowa, ale jeli wolno si tak wyrazi, wykazywaa rwnie i w tym wzgldzie, jak i we wszystkich innych, po prostu lenistwo i obaw przed wysikiem. W jej duym ciele kada podnieta wymagaa dziwnie duo czasu, aby dosign mzgu. Zdarzao si, e w rodku dnia oczy jej staway si bez powodu zamglone, w nocy za wpatryway si nieruchomo w jaki punkt sufitu, jak gdyby obserwoway tam much. Kiedy indziej znw wrd panujcej ciszy zaczynaa si mia z jakiego dowcipu, ktry przed kilkoma dniami spokojnie wysuchaa nic nie rozumiejc i ktry dopiero w tym momencie doszed do jej wiadomoci. Dlatego te, jeli nie miaa specjalnego powodu do nieprzyzwoitoci, bya cakowicie przyzwoita. Nigdy nie chciaa wyjawi, w jaki sposb dosza do swego zawodu. Prawdopodobnie sama ju nie pamitaa dokadnie, jak to si stao. Wydawao

si, e wykonywanie zawodu szansonetki uwaa za konieczno yciow i czy z tym wszystko, co kiedykolwiek syszaa o wielkoci sztuki i artystw, oraz e uznaje za co cakowicie susznego, a nawet wychowawczego i wytwornego wystpowa co wieczr na maej, owianej dymem cygar scence i piewa piosenki, ktrych urzekajcy czar by dla niej czym bezspornym. Naturalnie nie wahaa si, jak to by powinno, dla oywienia przyzwoitego tekstu doda przy okazji troch nieprzyzwoitoci. Ale przy tym bya mocno przekonana, e i primadonna cesarskiej Opery robi to samo. Zapewne, jeli kto koniecznie chce nazywa prostytucj to, e czowiek oddaje za pienidze nie, jak kae zwyczaj, ca swoj osob, lecz tylko swoje ciao, to Leona uprawiaa przy okazji prostytucj. Ale jeeli kto od dziewiciu lat, tak jak ona od szesnastego roku ycia wie, jak mizerne s dzienne zarobki wypacane w poledniejszych szantanach, kto zna na pami ceny strojw i bielizny, ma codziennie do czynienia z potrceniami, skpstwem i samowol wacicieli, procentami od konsumpcji i trunkw spoytych przez wstawionych goci oraz rachunkami za pokj w ssiednim hotelu i musi si o wszystko wykca i po kupiecku kalkulowa, wwczas to, co bawi profana jako rozpusta, staje si zawodem wymagajcym logiki, rzeczowoci i przestrzegania obowizujcych w tym zawodzie praw. Wanie prostytucja jest spraw, przy ktrej wielk rnic stanowi, czy si j widzi od gry, czy patrzy na ni od dou. Ale chocia Leona miaa cakowicie rzeczowy pogld na kwesti seksualn, nie bya pozbawiona i pewnego, romantyzmu. Tylko e u niej wszystko, co egzaltowane, poche i rozrzutne, wszelkie uczucia dumy, zazdroci, rozkoszy, ambicji i oddania, krtko mwic, zarwno impulsy osobiste, jak i denia do towarzyskiego awansu, byy na skutek jakiego wybryku natury poczone nie z tak zwanym sercem, lecz z tractus abdominalis, czyli z procesem jedzenia. Zreszt bywao tak z reguy w dawnych czasach, jak to wida jeszcze dzi u ludw pierwotnych lub u hucznie ucztujcych chopw, ktrzy dostojno i wszystko, co ludzi wyrnia, umiej uczci przez urzdzenie bankietu, gdzie z wszelkimi towarzyszcymi temu objawami uroczycie si oberaj. Przy stolikach szantanu Leona speniaa swe obowizki, ale marzya o jakim wytwornym adoratorze, ktry by nawizawszy z ni stosunek na okres trwania jej engagement, uwolni j od tych obowizkw i pozwoli jej przesiadywa wykwintnie przed wykwintnym menu w wykwintnej restauracji. Najchtniej kosztowaaby wtedy od razu z kadej z wymienionych w menu potraw, a rwnoczenie sprawiaoby jej pen bolesnych sprzecznoci satysfakcj

mc pokaza, e umie wybra i zestawi doskonae menu. Dopiero przy deserze puszczaa wodze swojej fantazji i zwykle deser zamienia si u niej w drug, obfitsz kolacj w odwrconej kolejnoci. Leona rekonstytuowaa przy tym za pomoc czarnej kawy i podniecajcej iloci trunkw swoj zdolno przyjmowania pokarmw i zaostrzaa swj apetyt, stosujc niespodzianki, a jej akomstwo byo w peni zaspokojone. Brzuch jej bywa tak przepeniony wykwintnymi smakoykami, e omal nie pka. Wtedy rzucaa leniwie promienne spojrzenia dookoa i chocia nigdy nie bya rozmowna, chtnie wygaszaa w tym stanie retrospektywne uwagi o walorach zjedzonych potraw. Kiedy mwia na przykad o Polmone la Torlogna lub o jabkach la Melville, rzucaa te nazwy tak, jak inni z udan obojtnoci nadmieniaj, e rozmawiali kiedy z ksiciem lub lordem, noszcymi te wanie nazwiska. Poniewa publiczne pokazywanie si z Leon nie odpowiadao zbytnio gustom Ulricha, przenis jej wykarmianie do swego domu, gdzie moga ucztowa wrd jelenich rogw i stylowych mebli. Ona jednak czua si przez to pozbawiona satysfakcji przebywania w eleganckim towarzystwie. I kiedy czowiek bez waciwoci pobudza j do samotnego obarstwa najwymylniejszymi daniami, jakie kuchmistrz mg wykoncypowa, czua si zniewaona jak kobieta, ktra zauway, e kto kocha j nie z powodu walorw jej duszy. Leona bya pikna i bya piewaczk, nie potrzebowaa si przeto ukrywa, a co wieczr pochaniay j podliwe spojrzenia kilkudziesiciu mczyzn, ktrzy umieliby j w peni oceni. Ten czowiek, chocia chcia by z ni sam na sam, nie potrafi jej nawet powiedzie: Jezus Maria, Leona! Ta twoja d... wprawia mnie w istny zachwyt!, oblizujc z apetytem swj wsik, kiedy na ni patrzy, jak to czynili zwykle inni jej adoratorzy. Leona gardzia nim troch, cho naturalnie bya mu wierna, o czym Ulrich wiedzia. wiadom by rwnie, jak naley si w towarzystwie Leony zachowywa, ale czasy, kiedy z ust jego mg jeszcze wymkn si taki nieprzyzwoity okrzyk i kiedy usta te byy jeszcze przyozdobione wsami, naleay ju do zamierzchej przeszoci. A jeli si czego ju zrobi nie potrafi, co si przedtem umiao, mimo e uwaa si to nawet za bardzo gupie, ma si zupenie takie uczucie, jak kiedy rka lub noga tknita zostanie paraliem. Oczy wychodziy mu z orbit, kiedy patrzy na swoj przyjacik, ktrej jedzenie i picie uderzyo do gowy. Urod jej mona byo z niej ostronie zdejmowa. Bya to uroda ksiniczki, ktr w powieci Scheffla Ekkehard przenosi przez prg klasztoru, uroda panny z rycerskiego rodu, z sokoem na rkawicy,

uroda osnuta tylu legendami cesarzowej Elbiety z cikim wiecem wosw na gowie. Uroda, ktra wzbudzaa ongi zachwyt u ludzi dzi ju nie yjcych. cile mwic, przypominaa rwnie bosk Junon nie t wieczn i niemierteln, lecz t, co miniona lub mijajca epoka mianem tym nazywaa. W ten sposb uuda istnienia bya tylko luno na materi naoona. Leona wszake wiedziaa, e za wytworne zaproszenie naley si czym zrewanowa nawet wtedy, gdy gocinny gospodarz niczego nie da, i e nie wystarczy da si tylko podziwia. Tote skoro tylko bya znw do tego zdolna, wstawaa i zaczynaa piewa spokojnym, penym gosem. Jej przyjacielowi takie wieczory wydaway si wydart z ksiki kartk, oywion rnymi pomysami i mylami, ale jakby zmumifikowan, jak wszystko, co zostaje wyjte z wikszej caoci. Wydaway si pene owej tyranii rzeczy pozostajcych wiecznie na miejscu, ktra nadaje niesamowity wdzik ywym obrazom, jak gdyby ycie nagle zayo rodka nasennego i oto stoi sztywne, wewntrznie spoiste i ostro ograniczone, a jednak potwornie bezsensowne jako cao.

7 Zoony niemoc Ulrich zdobywa now kochank

Pewnego dnia Ulrich wrci do domu w opakanym stanie. Ubranie wisiao na nim w strzpach i musia pooy mokry kompres na pokaleczon gow. Zegarek i portfel zniky. Nie wiedzia przy tym, czy zrabowali mu je owi trzej osobnicy, z ktrymi wda si w bjk, czy te skrad je jaki cichy filantrop podczas krtkiego czasu, kiedy Ulrich lea nieprzytomny na bruku. Pooy si do ka i kiedy jego osabe czonki poczuy si znw ostronie uoone i opatulone, stara si zrekapitulowa w myli cae zajcie. Nagle wyoniy si przed nim trzy twarze. By moe idc pno wieczorem pust ulic niechccy potrci ktrego z tych trzech osobnikw, majc myli rozproszone i zajte czym innym, ale twarze byy ju jakby napitnowane zoci, kiedy ukazay si szpetnie wykrzywione w krgu wiata latarni. Wtedy popeni bd. Powinien by od razu uskoczy w bok udajc przestraszonego i przy tym odepchn plecami draba, ktry ustawi si za nim, albo zada mu okciem cios w odek. W tym samym momencie trzeba byo sprbowa uciec, bo z trzema silnymi przeciwnikami walczy nie sposb. On

natomiast na mgnienie oka si zawaha. To wina wieku, wina jego trzydziestu dwu lat. W tym wieku przejawy wrogoci czy innego uczucia wymagaj ju troch wicej czasu. Jako nie chciao mu si uwierzy, e owe trzy twarze, ktre nagle w nocy patrzyy na z tak zoci i pogard, poday tylko jego pienidzy, ale podda si zudzeniu, e skupia si w nich skierowana przeciwko niemu nienawi i przybraa widomy ksztat. I podczas gdy napastnicy obrzucali go grubiaskimi obelgami, pociesza si, e to moe wcale nie wczgi, lecz obywatele tacy sami jak on, tylko nieco pod gazem i pozbawieni przez to hamulcw. Przyczepili si do niego, kiedy ich mija, wyadowujc na nim nienawi, ktra czyha zawsze zarwno na niego, jak i na kadego obcego niczym burza w atmosferze. Bo i on sam take co podobnego nieraz odczuwa. Mnstwo ludzi czuje dzi poaowania godny antagonizm wobec mnstwa innych. Stanowi to jedn z zasadniczych cech naszej cywilizacji, e czowiek jest wobec blinich, yjcych poza jego krgiem, gboko nieufny, tak e nie tylko Germanin yda, ale rwnie futbolista pianist uwaa za istot nisz i niezrozumia. Ostatecznie kada rzecz istnieje jedynie dziki temu, e posiada granice, co stanowi ju samo w sobie pewnego rodzaju wrogi akt wobec otoczenia. Gdyby nie byo papiea, nie byoby i Lutra, a gdyby nie byo pogan, nie istniaby papie. Dlatego nie da si zaprzeczy, e najintymniejszy kontakt kadego czowieka z jego blinim polega wanie na odseparowaniu si od niego. Ulrich nie przemyla naturalnie tego wszystkiego tak szczegowo, ale zna ten stan podwiadomej wrogoci, ktra w naszej epoce wypenia atmosfer, a kiedy nagle skupi si w trzech nieznanych i nigdy potem nie spotykanych osobnikach, aby wyadowa si jak burza z piorunami, odczuwa si niemal ulg. W kadym razie wydaje si, e w obliczu trzech drabw Ulrich troch za dugo si namyla. Kiedy pierwszy z nich natar na niego, zosta zaraz odrzucony: Ulrich ubieg go ciosem w podbrdek. Ale drugi drab, ktrego naleao byskawicznym ruchem unieszkodliwi, dosta ju tylko rykoszetem, gdy tymczasem uderzenie z tyu jakim cikim przedmiotem niemal rozupao gow napadnitemu. Ulrich osun si na jedno kolano, zosta schwycony, zerwa si jeszcze raz z tym prawie nienaturalnym poczuciem sprawnoci fizycznej, ktra nastpuje zwykle po pierwszym zamroczeniu, i zacz wali w kbowisko obcych cia, a pici napastnikw, wydajce mu si coraz wiksze, przygwodziy go do ziemi.

Poniewa stwierdzi teraz, e popeniony przez niego bd by tylko natury sportowej, tak jak na przykad robi si za krtki skok, Ulrich, ktry wci jeszcze mia wietne nerwy, zasn spokojnie z zupenie takim samym zachwytem nad nikncymi spiralami uchodzcej wiadomoci, jaki bezwiednie odczu ju podczas swej poraki. Kiedy si obudzi, przekona si, e jego skaleczenia nie byy powane, i zacz jeszcze raz rozmyla nad swoj przygod. Kada bjka pozostawia nieprzyjemny posmak z powodu, jeli mona si tak wyrazi, niewczesnej poufaoci, a niezalenie od tego, e to on zosta napadnity, czu, e zachowa si niewaciwie. Ale niewaciwie w stosunku do czego? Tu obok ulicy, gdzie co trzysta krokw policjant karci za najmniejsze naruszenie porzdku publicznego, znajduj si inne ulice, ktre wymagaj takiej siy i psychicznego nastawienia jak dziewicza puszcza. Ludzko produkuje zarwno Biblie, jak i karabiny, zarwno suchotnikw, jak i tuberkulin. Jest demokratyczna, ale ma krlw i szlacht. Buduje kocioy i przeciwstawia im uniwersytety. Przerabia klasztory na koszary, ale przydziela do nich kapelanw. Naturalnie wciska te chuliganom do rki rurki gumowe wypenione oowiem, aby mogli nimi uszkodzi ciao bliniego, ale przygotowuje potem dla samotnego poszkodowanego ciaa puchowe piernaty jak te, ktre w tej chwili otulay Ulricha, jak gdyby byy wypchane samym szacunkiem i delikatn atencj. Jest rzecz znan, e ycie jest pene sprzecznoci, niekonsekwencji i niedoskonaoci. Tote umiechamy si albo czsto nad nim wzdychamy. Ale Ulrich tego nie czyni. Nienawidzi mieszaniny rezygnacji ze lep mioci w stosunku do ycia za to, e cierpliwie znosi jego wewntrzne sprzecznoci i poowiczno jak staropanieska ciotka psoty modego siostrzeca. Ale nie wyskoczy te zaraz z ka, skoro si okazao, e przebywajc w nim wykorzystuje nieporzdek spraw ludzkich. W pewnym sensie bowiem stanowioby to przedwczesny kompromis z sumieniem kosztem samej sprawy, jakie krtkie spicie czy te ucieczk w dziedzin cile prywatn, kiedy tylko dla siebie unika si za i czyni dobro zamiast troszczy si o uporzdkowanie caoci. Ba, po jego niedobrowolnym dowiadczeniu Ulrichowi si nawet wydawao, e gdy w jednym miejscu skasuje si karabiny, w innym krlw, a jaki tam wikszy czy mniejszy postp zmniejszy nieco gupot i zo ludzk, przedstawia to rozpaczliwie znikom warto, bo suma rzeczy wstrtnych i zych zostaje niezwocznie na nowo wyrwnana, jak gdyby jedna noga wiata lizgaa si stale do tyu, podczas gdy druga posuwa si stale naprzd. Naleaoby zgbi tego przyczyny i tajemny mechanizm. Byoby to oczywicie czym bez porwnania

waniejszym ni by wedug przestarzaych zasad porzdnym czowiekiem. I dlatego w sprawach moralnoci cigno Ulricha raczej do suby w sztabie generalnym ni do codziennego heroizmu dobrych uczynkw. Uprzytomni te sobie raz jeszcze dalszy cig swej nocnej przygody, bo kiedy po niepomylnej dla niego bjce odzyska przytomno, zatrzymaa si przy chodniku takswka, jej kierowca usiowa podnie nieznajomego rannego za ramiona, a jaka dama pochylia si nad nim z anielskim wyrazem twarzy. W takich chwilach powracajcej wiadomoci wszystko wyglda jak w wiecie ksiek dla dzieci, ale wkrtce omdlenie ustpio. Wiono na obecnoci troszczcej si o niego kobiety. agodna i orzewiajca jak zapach wody koloskiej, sprawia, e od razu poczu, i nie dozna zbyt powanych obrae, i usiowa grzecznie stan na nogach. Nie zaraz mu si jednak udao uczyni to tak, jak sobie tego yczy, i dama troskliwie zaproponowaa mu, i odwiezie go do miejsca, gdzie mgby otrzyma pierwsz pomoc. Ulrich poprosi, aby odwioza go do domu, a poniewa istotnie wyglda na zamroczonego i bezradnego, dama zgodzia si speni jego prob. W samochodzie jednak odzyska szybko przytomno, poczuwszy obok siebie co zarwno zmysowego, jak macierzyskiego. Bya to jakby subtelna chmurka ofiarnego idealizmu, w jej cieple wytwarzay si jednak lodowate krysztaki nieufnoci i lku przed popenieniem nierozwanego kroku, skoro tylko dama zauwaya, e ranny zacz zachowywa si znw jak mczyzna, i napeniay powietrze mikkoci padajcego niegu. Ulrich opowiedzia jej swoj przygod, a pikna dama, nieco tylko od niego modsza, a wic przypuszczalnie trzydziestoletnia, oburzaa si na brutalno ludzk i uwaaa, e jest strasznie godny poaowania. Naturalnie Ulrich zacz teraz z zapaem broni tego, co zaszo, i owiadczy zaskoczonej tym macierzyskiej piknoci u swego boku, e nie mona takich wojowniczych przygd sdzi jedynie wedug ich wyniku. Urok ich polega wanie na tym, e musi si w jak najkrtszym czasie z nie spotykan w yciu cywilnym szybkoci i wedle ledwie dostrzegalnych znakw wykona tyle rozmaitych gwatownych, a mimo to jak najbardziej skoordynowanych ruchw, e niepodobna ich wiadomie kontrolowa. Wprost przeciwnie, kady sportowiec wie, e ju na kilka dni przed zapasami naley trenowanie przerwa, i to wycznie dlatego, aby minie i nerwy mogy zawrze midzy sob ostateczny ukad bez udziau oraz ingerencji woli, bez wytyczonego planu i wiadomoci. W chwili akcji bywa zawsze tak tumaczy Ulrich: minie i nerwy

drgaj walczc z tym, co si nazywa ja. Ono za, to znaczy cao ciaa, dusza i wola, czyli cakowita odgraniczona cywilnym prawem od otaczajcego j wiata gwna osobowo zostaje tylko przez minie i nerwy porwana jak Europa przez byka. A kiedy bywa inaczej, gdy na nieszczcie choby najdrobniejszy promyk wiadomoci padnie w ten mrok, przedsiwzicie z reguy ponosi porak. Ulrich mwic to sam si podnieca. Mam na myli doznanie twierdzi polegajce na niemal kompletnym odsuniciu czy przeamaniu wiadomej osobowoci, co, co przypomina zaginione ju dzi przeycia, znane ongi mistykom wszelkich wyzna, jak wspczesn namiastk wiecznych potrzeb duszy. Cho moe to i licha, ale w kadym razie namiastka. Zarwno boks, jak i podobne rodzaje sportu, ktre ujmuj wszystko w pewien system, stanowi wic swoist odmian teologii, cho oczywicie nie mona wymaga, eby powszechnie to rozumiano. Ulrich zwraca si do swej towarzyszki z tak wielkim zapaem chyba te troch przez prno, chcc j w ten sposb zmusi do zapomnienia o aosnym stanie, w jakim go znalaza. Byo jej wic trudno w takiej sytuacji odrni, czy Ulrich mwi powanie, czy artuje. W kadym razie mogo si jej wyda w gruncie rzeczy cakiem naturalne, e Ulrich stara si wytumaczy, co to jest teologia, porwnujc j do sportu. Moe byo to nawet i ciekawe, jako e sport jest czym bardzo wspczesnym, teologia za czym, o czym si nic nie wie, chocia bezsprzecznie istnieje dzi jeszcze tak wiele kociow. Bd co bd czua, e szczliwy zbieg okolicznoci pozwoli jej uratowa bardzo inteligentnego mczyzn, cho chwilami pytaa si sama siebie, czy nie dozna on przypadkiem wstrzsu mzgu. Ulrich, ktry chcia teraz powiedzie co bardziej zrozumiaego, skorzysta z okazji, aby zaznaczy ubocznie, e przecie i mio naley do religijnych i niebezpiecznych przey, bo wyrywa czowieka z ramion rozsdku i przenosi w stan nie uzasadnionej ekstazy. Tak zgodzia si dama ale sport jest jednak brutalny. Zapewne przytakn popiesznie Ulrich. Sport jest brutalny. Mona nawet powiedzie, e jest to osad rozproszkowanej powszechnej nienawici, ktra wyadowuje si w walkach zapaniczych. Zwykle twierdzi si naturalnie co przeciwnego e sport czy, e wyrabia koleesko i temu podobne, ale waciwie dowodzi to tylko, e

brutalno i mio nie s bardziej od siebie oddalone ni jedno skrzydo wielkiego pstrego i niemego ptaka od jego drugiego skrzyda. Przy czym Ulrich podkreli, e chodzi wanie o skrzyda oraz o pstrego i niemego ptaka pomys troch bez sensu, ale nie pozbawiony odrobiny owej potwornej zmysowoci, z jak ycie w swoim bezmiernym ciele zaspokaja rwnoczenie wszystkie rywalizujce ze sob antagonizmy. Zauway przy tym, e ssiadka wcale jego wywodw nie rozumie, ale mimo to wraenie padajcego niegu, ktre w samochodzie roztaczaa, stawao si coraz bardziej intensywne. Wtedy zwrci si do niej wprost i zapyta, czy nie odczuwa odrazy, gdy mwi si o takich cielesnych sprawach. Sprawy ciaa staj si bowiem istotnie a nazbyt modne, a w gruncie rzeczy kryje si w tym uczucie przeraenia, bo ciao, jeli jest dobrze wytrenowane, zyskuje przewag i na kad podniet reaguje bez namysu swymi automatycznie wdroonymi odruchami tak celnie, e wacicielowi pozostaje jedynie niesamowite poczucie zbdnoci, podczas gdy jego charakter wraz z ktr czci ciaa jakby mu si wymyka. Wydawao si rzeczywicie, i pytanie Ulricha mod dam gboko poruszyo. Wygldaa na podniecon tymi sowami, zacza szybciej oddycha i dla ostronoci troch si odsuna. Mechanizm, podobny do opisanego wyej, zosta u niej wprawiony w ruch: gone oddychanie, rumiece, szybsze bicie serca i, by moe, jeszcze inne objawy. Ale wanie w tej chwili takswka zatrzymaa si przed siedzib Ulricha, mg wic tylko poprosi z umiechem o adres swej zbawczyni, by zoy jej podzikowania, ale ku jego zdziwieniu aska ta zostaa mu odmwiona. Czarna kuta krata zatrzasna si wic za penym zdziwienia nieznajomym. Prawdopodobnie damie ukazay si jeszcze w blasku elektrycznego wiata wysokie i ciemne drzewa starego parku, zapaliy si okna i migny niskie skrzyda przypominajcego buduar paacyku nad strzyon szmaragdowozielon muraw. Przez chwil ujrzaa jeszcze ciany pokryte obrazami i rnokolorowymi rzdami ksiek, po czym towarzysz z samochodu, z ktrym dopiero co si poegnaa, zosta wchonity przez to niespodziewanie pikne otoczenie. Tak si to odbyo i podczas gdy Ulrich jeszcze si zastanawia nad tym, jak byoby przykro, gdyby musia znw powici swj czas jednej z tych miosnych przygd, ktrymi ju od dawna by przesycony, zameldowano mu przybycie jakiej damy nie chciaa wymieni swego nazwiska i wesza do pokoju zasonita grub woalk. To bya

ona, ta sama, co nie chciaa poda mu nazwiska i adresu, ale teraz w ten romantycznocharytatywny sposb, pod pretekstem dowiedzenia si o jego zdrowie, samorzutnie kontynuowaa przygod. W dwa tygodnie pniej bya ju od p miesica jego kochank.

8 Cekania*

W wieku kiedy uznajemy jeszcze za wane wszelkie sprawy zwizane z krawcem i fryzjerem i chtnie przegldamy si w lustrze, czsto lubimy wyobraa sobie miejscowo, gdzie chcielibymy spdzi ycie lub przynajmniej gdzie nasze przebywanie miaoby swj styl, nawet gdybymy nie bardzo chcieli tam zamieszka. Takim pod wzgldem spoecznym obsesyjnym wyobraeniem bywa od dawna jakie superamerykaskie miasto, w ktrym wszystko porusza si lub zatrzymuje ze stoperem w rku. Powietrze i ziemia tworz mrowisko poprzecinane kilku pitrami ruchliwych ulic. Kolejki powietrzne, nawierzchniowe i podziemne, poczta pneumatyczna do przesyania ludzi, sznury samochodw pdzcych poziomo, szybkie windy wypompowujce pionowo ludzk cib z jednego poziomu komunikacyjnego na drugi. W punktach wzowych przeskakuje si z jednego aparatu ruchu do drugiego i jest si momentalnie wcignitym i porwanym przez ich rytm, ktry pomidzy dwoma huczcymi szybkociami tworzy synkop, pauz, ma dwudziestosekundow szczelin; w interwaach tego powszechnego rytmu zamienia si szybko kilka sw. Pytania i odpowiedzi zazbiaj si jak czci jednej maszyny, kady czowiek ma cile okrelone zadanie do spenienia, a poszczeglne zawody s skoncentrowane grupami w jednym miejscu. Posiki spoywa si w trakcie ruchu. Lokale rozrywkowe skupione s w okrelonych dzielnicach miasta. W innych znw stoj wieowce, w ktrych mona znale kobiet, rodzin, gramofon i dusz. Napicie i odprenie, praca i mio s dokadnie oddzielone w czasie i na podstawie gruntownych bada laboratoryjnych cile wywaone. Jeli podczas ktrej z tych czynnoci napotyka si jakie przeszkody, przerywa si j po prostu, bo znajduje si zaraz inn albo przy

Cekania monarchia cesarsko-krlewska. W oryginale: Kakanien Kalser-und knigliche Monarchie.

okazji lepszy sposb, albo te kto inny odkrywa ten sposb, na ktry nie moglimy trafi. Ale to nic nie szkodzi, najwicej bowiem wsplnej energii marnotrawi si wskutek uroszczenia, i jestemy powoani do kurczowego trzymania si jakiego okrelonego osobistego celu. W spoecznym organizmie, przez ktry przepywaj rne energie, kada droga prowadzi do waciwego celu, naturalnie, jeli zbyt dugo nie zwleka i nie zastanawia si. Cele s wytyczone na krtk met, ale i ycie jest krtkie. W ten sposb wydobywa si z niego maksimum osigni i niczego ponadto czowiek do szczcia nie potrzebuje, gdy to, co si osiga, ksztatuje dusz, podczas gdy nie spenione pragnienia j wypaczaj. Dla uzyskania szczcia nie jest wane, czego si pragnie, ale czy si to osiga. Poza tym zoologia uczy nas, e z sumy maowartociowych osobnikw moe nader atwo skada si genialna cao. Nie jest wcale pewne, e tak sta si musi, ale tego rodzaju wyobraenia nale do marze w podry, gdzie odbija si jak w zwierciadle poczucie nieustajcego ruchu, ktry nas z sob unosi. S one powierzchowne, niespokojne i krtkotrwae. Bg jeden wie, co si ma sta naprawd. Mona by sdzi, e w kadej minucie dysponujemy jakim pocztkiem i musimy sporzdzi plan dla nas wszystkich. Jeli koncepcja z szybkociami nam nie odpowiada, to wybierzmy jak inn! Na przykad cakiem powoln, z mglistofalujcym i tajemniczym jak morskie muszle szczciem o gbokim krowim spojrzeniu, o ktrym marzyli ju staroytni Grecy. Ale tak bynajmniej nie jest. Nasza koncepcja ma nas w rku. Poruszamy si dniem i noc w jej powietrzu, wykonujc tam wszelkie inne czynnoci. Golimy si, jemy, kochamy, czytamy ksiki i uprawiamy swj zawd, jak gdyby cztery otaczajce nas ciany stay w miejscu, przy czym niesamowite jest tylko to, e ciany, cho tego nie zauwaamy, te si poruszaj i rzucaj przed siebie szyny, niczym dugie, wijce si macki, zmierzajc nie wiadomo dokd. A ponadto chcemy przecie, jeli to moliwe, nalee do si, ktre kieruj pocigiem czasu. Jest to rola nader niewyrana i zdarza si, e kiedy po duszej przerwie wyjrzymy na zewntrz, krajobraz si zmieni. To, co nas mija przemija, bo inaczej by nie moe, ale mimo zdania si na los potguje si coraz bardziej przykre uczucie, e przejechalimy cel naszej podry albo zboczyli na niewaciwy tor. A pewnego dnia czujemy gwatowny wewntrzny nakaz: Wysi! Wyskoczy! Tsknimy za tym, by kto nas zatrzyma, by to si ju dalej nie rozwijao, stano w miejscu i wrcio do punktu przed rozgazieniem, gdzie zjechalimy na faszywy tor. W dobrych starych czasach, gdy istniaa jeszcze monarchia austriacka, mona byo

w takim wypadku pocig czasu opuci, przesi do zwykego pocigu zwykej kolei elaznej i powrci do rodzinnych stron. Tam, w Cekanii, pastwie nie docenianym, ktre od tego czasu przestao istnie, cho byo pod wielu wzgldami wzorowe, pulsowao take pewne ttno, ale nie za due. Ile razy mylao si na obczynie o tym kraju, przesuwa si przed oczyma obraz biaych, szerokich i okazaych traktw z epoki pieszych marszw i ekstrapoczty, ktre przecinay kraj we wszystkich kierunkach jak rzeki porzdku, wstgi z jasnego onierskiego drelichu, obejmujc prowincje papierowobiaymi ramionami administracji. A co to byy za prowincje! Lodowce i morze, skay Krasu i czeskie pszeniczne any, noce nad Adriatykiem, zamcone wierkaniem wierszczy, sowackie wioski, gdzie dym wychodzi z kominw niczym z zadartych do gry nozdrzy, wioski przycupnite pomidzy dwoma pagrkami, jak gdyby ziemia rozchylia wargi, aby ogrza midzy nimi swe dzieci. Naturalnie toczyy si po tych traktach i samochody, ale nie byo ich za wiele. Przygotowywano si i tu take do zdobycia przestworzy, ale niezbyt intensywnie. Od czasu do czasu wysyano okrt do Ameryki Poudniowej lub Azji wschodniej, ale niezbyt czsto. Nie miano adnych ambicji ekonomicznych czy mocarstwowych. Znajdowano si w samym centrum Europy, gdzie krzyuj si stare osie wiata. Takie sowa jak kolonie czy zamorskie wadania brzmiay tu jak co zupenie jeszcze nie wyprbowanego i dalekiego. Roztaczano luksus, ale bro Boe nie tak wyrafinowany jak u Francuzw. Uprawiano sporty, ale nie tak po maniacku jak u Anglosasw. Wydawano ogromne pienidze na wojsko, ale akurat tyle, by nie straci rangi mocarstwa pod wzgldem militarnym przedostatniego. Stolica bya te troch mniejsza ni inne najwiksze miasta wiata, ale jednak znacznie wiksza od przecitnych wielkich miast. A rzdzony by ten kraj w sposb wiaty i bezbolesny, z ostronym usuwaniem wszelkich ostrych kantw przez najlepsz w Europie biurokracj, ktrej mona byo zarzuci tylko jeden mankament: uwaaa genialno, a zwaszcza genialn przedsibiorczo osb prywatnych, nie uprzywilejowanych wysokim urodzeniem lub zleceniem pastwowym, za arogancj i zarozumiao. Ale bo i komu moe si podoba wtrcanie si w jego sprawy osb niepowoanych! Zreszt w Cekanii geniuszy uwaano za obuzw, ale te nigdy, jak zdarzao si to gdzie indziej, nie uwaano pierwszego lepszego obuza za geniusza. W ogle ile dziwnych rzeczy mona by o tej nie istniejcej ju dzisiaj Cekanii powiedzie! Bya ona, na przykad, cesarsko-krlewska, ale poza tym zarwno cesarska,

jak i krlewska. Jednym z tych obu okrele: c.k. lub: c. i k. oznaczona tam bya kada rzecz i kada osoba, lecz mimo to potrzeba byo wiedzy tajemnej, aby mc niezawodnie odrni, jakie instytucje i jakich ludzi naley okrela: ,,c.k., a jakie i jakich : c. i k. Pisao si o niej monarchia austriacko-wgierska, ale w potocznej mowie nazywano j po prostu Austri, to znaczy mianem, ktrego wyrzeczono si w uroczystej przysidze pastwowej, lecz ktre we wszystkich sprawach sentymentu zachowano na znak, e uczucia s nie mniej wane ni ustawy pastwowe, a przepisy nie normuj istoty ycia. Cekania miaa konstytucj liberaln, ale rzdy klerykalne. Rzdzono ni klerykalnie, ale yo si wolnomylnie. Wobec prawa wszyscy obywatele byli rwni, ale niekoniecznie wszyscy czuli si obywatelami. By parlament, ktry tak gwatownie korzysta ze swojej wolnoci, e przewanie trzymano go zamknitym. Istnia rwnie specjalny paragraf na wypadek wyszej koniecznoci, z ktrego pomoc obywano si bez parlamentu, lecz za kadym razem, kiedy wszyscy cieszyli si ju z absolutyzmu, monarcha wydawa zarzdzenie, aby wrcono do rzdw parlamentarnych. Takie wypadki zdarzay si w tym pastwie czsto i do nich zaliczy mona rwnie owe walki pomidzy poszczeglnymi narodowociami, nie bez susznoci pasjonujce w swoim czasie ca Europ, a dzi cakiem faszywie nawietlane. Byy one tak gwatowne, e z ich powodu machina pastwowa kilka razy do roku si zatrzymywaa i staa w miejscu, ale w tych antraktach lub interwaach w rzdzeniu pastwem zgadzano si ze sob doskonale i udawano, e nic nie zaszo. Bo te nic istotnego nie zachodzio. Tylko niech kadego czowieka do de kadego innego, ktr dzi wszyscy odczuwamy, rozwina si w owym pastwie wczeniej i, jeli mona tak powiedzie, wysublimowaa w ceremonia, ktry mgby mie wane nastpstwa, gdyby jego dalszy rozwj nie zosta przedwczenie przez katastrof przerwany. Gdy nie tylko niech do wspobywatela bya tam podniesiona do rangi uczucia zespoowego, ale i nieufno wobec wasnej osoby i jej losu zmienia si w gbok pewno siebie. Dziaano w tym kraju i to niekiedy a do najwyszego stopnia roznamitnienia lub jego nastpstw zawsze inaczej ni mylano, a mylano inaczej ni dziaano. Niewiadomi rzeczy obserwatorzy uwaali to za dowd uprzejmoci lub nawet saboci charakteru, nazywanego przez nich austriackim. Ale to nie odpowiada prawdzie, bo nigdy nie odpowiadaj prawdzie zjawiska zachodzce w jakim kraju, jeli tumaczy si je po prostu charakterem jego mieszkacw. Kady mieszkaniec kadego kraju bowiem ma co najmniej dziewi charakterw: zawodowy, narodowy,

pastwowy, klasowy, geograficzny, pciowy, wiadomy i niewiadomy, a moe ponadto jeszcze jeden cile prywatny. czy on je w sobie, ale one rozluniaj jego spoisto, tak e w kocu nie jest on niczym innym, jak tylko ma, wymyt wszystkimi tymi strugami nieck, w ktr one wsikaj, aby nastpnie z niej znowu wypyn i wraz z innymi strumykami wypeni inn. Dlatego te kady mieszkaniec ziemi posiada jeszcze dziesity charakter, ktry jest tylko biernym wytworem wyobrani nie wypenionych niczym przestrzeni. Pozwala on czowiekowi na wszystko z wyjtkiem jednego: brania na serio tego, co jego przynajmniej dziewi pozostaych charakterw czyni i co si z nimi dzieje. Czyli innymi sowy, nie pozwala waciwie na to, co powinno go wypenia. Ta, jak trzeba przyzna, trudna do opisania pusta przestrze jest we Woszech innej barwy i ksztatu ni w Anglii, poniewa to, co si od niej odcina, ma inny kolor i form, cho jest wszdzie tak samo pust i niewidoczn przestrzeni, w ktrej rzeczywisto stoi jak opuszczone przez wyobrani miasteczko zbudowane z dziecinnych klockw. O ile co takiego moe by w ogle widoczne, stao si to w Cekanii, i pod tym wzgldem bya Cekania, cho wiat o tym nie wiedzia, pastwem najbardziej postpowym. Byo to pastwo, ktre z sob samym jako si jeszcze porao, w ktrym byo si negatywnie wolnym, stale z poczuciem nie wystarczajcych powodw do wasnego istnienia i owianym wielkimi marzeniami o tym, co si nie stao lub nawet stao, ale nie w sposb nieodwoalny, jak gdyby tchnieniem oceanw, z ktrych wyonia si ludzko. Co si przydarzyo mwiono w Cekanii, podczas gdy inni ludzie gdzie indziej myleli, e stao si Bg wie co. By to swoisty, nie uywany gdzie indziej ani w niemieckim, ani w jakim innym jzyku sposb wyraenia si, dziki ktremu fakty i wypadki losowe staway si lekkie jak puch lub przelotna myl. Mimo wszystko, co przeciwko temu przemawia, Cekania bya chyba jednak krajem wymarzonym dla geniuszy. I prawdopodobnie wanie dlatego zgina.

9 Pierwsza z trzech prb stania si kim

w czowiek, ktry powrci, nie mg przypomnie sobie ani jednego okresu w swoim yciu, kiedy nie byby oywiony wol stania si kim. Zdawao si, e to pragnienie byo Ulrichowi wrodzone. Niewtpliwie tego rodzaju denie moe wiadczy rwnie o prnoci i gupocie, ale nie mona zaprzeczy, e jest ono bardzo piknym i susznym deniem i e bez niego nie byoby prawdopodobnie wielu ludzi wybitnych. Fatalne byo przy tym jedynie to, e Ulrich sam nie wiedzia, ani jak si zostaje wybitnym czowiekiem, ani co to waciwie znaczy. W czasach szkolnych uwaa za takiego Napoleona, czciowo z powodu naturalnego podziwu modziey dla wszystkiego, co zbrodnicze, czciowo poniewa nauczyciele wyranie mwili o tym despocie, ktry prbowa przewrci Europ do gry nogami, jako o najwikszym przestpcy dziejw. Skutek by taki, e Ulrich, skoro tylko opuci szko, zosta kornetem w puku kawalerii. Pawdopodobnie gdyby go spytano, dlaczego obiera sobie ten wanie zawd, nie odpowiedziaby ju wwczas: aby sta si despot. Ale tego rodzaju yczenia s jak jezuici. Geniusz Napoleona zacz si dopiero rozwija, kiedy zosta on generaem. Wic jake Ulrich mgby jako kornet przekona swego pukownika o koniecznoci tego warunku! Ju przy wiczeniach w ramach szwadronu okazywao si nierzadko, e pukownik by innego zdania ni on. Mimo to Ulrich nie przeklby placu wicze, na ktrego spokojnych boniach nie da si odrni zarozumialstwa od rzeczywistego powoania, gdyby nie by tak ambitny. Rwnie pacyfistycznym frazesom w rodzaju wychowania narodu pod broni nie przypisywa wwczas najmniejszego znaczenia, oddajc si namitnemu rozpamitywaniu heroicznych czasw, kiedy krloway jeszcze pasko, przemoc i duma. Bra udzia w wycigach konnych, pojedynkowa si i rozrnia tylko trzy kategorie ludzi: oficerw, damy i cywilw. T ostatni kategori stanowia fizycznie niedorozwinita i duchowo godna pogardy warstwa, ktrej oficerowie uwodz ony i crki. Hodowa przy tym wspaniaemu pesymizmowi. Wydawao mu si, e poniewa zawd onierza jest ostrym i rozarzonym instrumentem, naley nim wiat dla jego dobra pali i siec.

Ulrich mia wprawdzie szczcie, e nic mu si przy tym nie stao, ale ktrego dnia spotkaa go jednak pewna przykro. Podczas zebrania towarzyskiego doszo pomidzy nim a znanym finansist do drobnego zatargu; gdy Ulrich chcia go zaatwi w zwyky mu wspaniay sposb, okazao si, e i wrd cywilw zdarzaj si mczyni, ktrzy potrafi stan w obronie kobiety nalecej do ich rodziny. Finansista przeprowadzi rozmow z ministrem spraw wojskowych, ktrego zna osobicie, i wynik by taki, e Ulrich mia ze swoim pukownikiem dusz wymian zda, w trakcie ktrej wyjaniona mu zostaa rnica pomidzy arcyksiciem a zwykym oficerem. Od tej chwili zawd onierza utraci dla niego wszelki urok. Ulrich spodziewa si, i znajdzie si na arenie wiatoburczych przygd, w ktrych bdzie odgrywa rol gwnego bohatera, a ujrza nagle awanturujcego si na pustym placyku podpitego modzieca, ktremu odpowiadaj jedynie kamienie. Skoro to poj, poda si do dymisji i wyrzekajc si niewdzicznej kariery, w ktrej dopiero doszed do rangi podporucznika, wystpi z wojska.

10 Druga prba. Zadatki na uksztatowanie si moralnoci czowieka bez waciwoci

Wszelako Ulrich zmieni tylko konia, kiedy przeszed z kawalerii do techniki. Nowy ko mia nogi ze stali i pdzi dziesi razy szybciej. W wiecie Goethego klekotanie warsztatw tkackich byo jeszcze tylko dysonansem, natomiast w czasach Ulricha zaczto ju odkrywa melodi maszyn, motw hutniczych i syren fabrycznych. Nie naley oczywicie myle, e ludzie od razu zmiarkowali, i drapacz chmur jest wspanialszy od czowieka na koniu. Wrcz przeciwnie, jeszcze dzi, kiedy chc zaimponowa, dosiadaj nie drapacza chmur, ale rumaka, s szybcy jak wiatr i bystrowzroczni nie jak olbrzymi teleskop, ale jak orze. Uczucie ludzkie nie nauczyo si jeszcze posugiwa rozumem i pomidzy jednym a drugim istnieje rnica rozwoju niemal rwnie wielka jak pomidzy lep kiszk a kor mzgow. Niemaym szczciem jest wic, kiedy kto, jak przytrafio si to Ulrichowi, zaraz po wyjciu ze szczenicych lat uwiadamia sobie, e czowiek we wszystkim, co przedstawia dla niego wysz warto, zachowuje si o wiele bardziej starowiecko ni jego maszyny.

Ulrich przestpujc prg audytorium wydziau mechanicznego by od pierwszej chwili gorczkowo podniecony. Na co potrzebny jest jeszcze Apollo belwederski, skoro ma si przed oczyma nowe ksztaty turbozespow czy te gr tokw maszyny parowej! Kogo moe jeszcze interesowa toczca si od tysica lat gadanina o tym, co dobre, a co ze, skoro si okazuje, e nie s to adne wartoci stae, ale jedynie funkcjonalne, tak e jako czynw zaley od danych warunkw historycznych, a jako czowieka od psychotechnicznej zrcznoci, z jak wykorzystuje si jego zalety! wiat wydaje si po prostu mieszny, jeli patrzymy na z punktu widzenia techniki, niepraktyczny w stosunkach midzyludzkich i w najwyszym stopniu nieoszczdny i niedokadny w swych metodach. Jeli kto przyzwyczai si zaatwia swoje sprawy z pomoc suwaka matematycznego, nie moe po prostu bra na serio przynajmniej poowy ludzkich twierdze. Taki suwak skada si z dwch nad wyraz dowcipnie powizanych ze sob systemw liczb i kresek. Suwak to dwie biao lakierowane, wsuwane jedna w drug listewki o pasko trapezoidalnym przekroju, za pomoc ktrych mona rozwiza momentalnie kade najbardziej skomplikowane zadanie, nie marnotrawic na to ani jednej myli. Suwak to drobny symbol, ktry nosi si w bocznej kieszeni i czuje si jako tward, bia kresk nad sercem. Kiedy posiada si taki suwak, a kto przychodzi z wielkimi tezami czy uczuciami, mwi si do niego: chwileczk, najpierw obliczymy granic bdu i moliwie przyblion warto tego wszystkiego. Byo to niewtpliwie pene dynamiki wyobraenie o istocie zawodu inyniera. Tworzyo ono ramy do uroczego przyszego autoportretu, przedstawiajcego mczyzn o stanowczych rysach, z fajeczk w zbach, w sportowej czapce i wspaniaych butach z cholewami, ktry kursuje pomidzy Capetown a Kanad, aby zrealizowa potne plany swego przedsibiorstwa. Przy tym bdzie on jeszcze mia zawsze dosy czasu, aby mimochodem z punktu widzenia technicznego udzieli mdrych rad, jak zorganizowa wiat i potem nim kierowa, albo sformuowa maksymy, jak owa dewiza Emersona, ktra winna wisie w kadym miejscu pracy: Ludzie krocz po ziemi jako zwiastuny przyszoci, a wszystkie ich czyny to tylko usiowania i prby, bo kady czyn moe by przecignity przez nastpny. Waciwie maksyma ta zawdziczaa nawet swj ostateczny ksztat Ulrichowi i bya skompilowana z kilku wypowiedzi Emersona. Trudno powiedzie, dlaczego inynierowie w rzeczywistoci niezupenie

odpowiadaj powyszemu opisowi. Dlaczego, na przykad, czsto nosz acuszek przy

zegarku, ktry jednostronnym stromym ukiem prowadzi od kieszonki kamizelki do jej najwyej umieszczonego guzika albo tworzy nad brzuchem jedno wzniesienie i dwa opadnicia, jak gdyby chodzio o stopy wiersza. Dlaczego lubi nosi w krawatach szpilki z jelenimi zbami lub podkwkami? Dlaczego czsto ich ubrania przypominaj konstrukcj najwczeniejszych samochodw? Dlaczego wreszcie rzadko mwi o czym innym ni o sprawach swego zawodu, a kiedy to czyni, przybieraj swoist, sztywn i niedba zewntrzn manier mwienia, jak gdyby gos ich wydobywa si sponad krtani. Naturalnie nie dotyczy to wszystkich, ale wielu, a ci, ktrych Ulrich pozna, kiedy pierwszy raz obj posad w biurze fabrycznym, byli wanie tacy, ci za, ktrych pozna nastpnie, niczym si od tamtych nie rnili. Okazywali si ludmi cile zwizanymi ze swym rajsbretem, kochali swj zawd i byli podziwu godnymi fachowcami. Ale propozycj zastosowania swych miaych koncepcji zamiast do maszyn do siebie samych przyjliby niczym sugesti uycia mota wbrew jego naturze, jako narzdzia do popenienia morderstwa. I tak szybko skoczya si druga, dojrzalsza prba przedsiwzita przez Ulricha, aby na drodze techniki sta si czowiekiem wybitnym.

11 Prba najwaniejsza

Nad poprzedzajcym t prb okresem Ulrich potrafi potrzsa gow, jak gdyby mu opowiadano o metempsychicznych wdrwkach jego duszy, ale nad trzeci prb nie. Mona zrozumie, e inynier wsika w swoj specjalno bez reszty, zamiast osign wolne i szerokie horyzonty wiata myli, mimo e jego maszyny docieraj do najdalszych kracw globu. Tak samo bowiem nie potrzebuje umie transponowa odwagi i nowoci ducha swej techniki na swoj dusz prywatn, jak maszyna stosowa do siebie rachunku o nieskoczonoci, na zasadzie ktrego zostaa skonstruowana. Natomiast o matematyce nie mona tego powiedzie, gdy jest w niej nowa szkoa mylenia jako taka i nowy duch sam w sobie, znajduj si w niej rda nowej epoki oraz pocztek olbrzymiej przemiany.

Jeli

urzeczywistnieniem

naszych

odwiecznych

marze

jest

latanie

przestworzach, podrowanie wzorem ryb, przewiercanie sobie drg przez cielska ogromnych gr, przesyanie z icie bosk szybkoci wiadomoci, widzenie i syszenie rzeczy niewidzialnych i dalekich, suchanie mowy umarych, zapadanie si w cudotwrczy sen uzdrawiajcy, ogldanie na wasne oczy siebie samego w dwadziecia lat po mierci oraz dowiadywanie si podczas iskrzcych si gwiazdami nocy o tysicach cia niebieskich znajdujcych si nad i pod naszym wiatem, o ktrych nikt przedtem nie wiedzia, jeli wiato, ciepo, sia, rozkosz i wygoda s odwiecznymi marzeniami ludzkoci, to dzisiejsze badania s nie tylko nauk, ale czarodziejstwem i obrzdami najwyszej mocy serca i mzgu, przed ktr Bg odsania fady swego paszcza jedn po drugiej. S religi, ktrej dogmatyka jest przepojona i podparta tward, mia i ruchliw, zimn i ostr jak skalpel szko mylenia matematycznego. Wprawdzie nie da si zaprzeczy, e wszystkie te odwieczne marzenia, zdaniem nie-matematykw, nagle ziciy si w cakiem inny sposb, ni ludzie to sobie pocztkowo wyobraali. Trbka Mchhausenowskiego pocztyliona bya dwiczniejsza od

mechanicznie zakonserwowanego gosu, buty siedmiomilowe pikniejsze od samochodu, podziemne krlestwo krasnoludkw bardziej urocze od tunelu kolejowego, czarodziejski korze pikniejszy od przekazywanych telegraficznie obrazw, a spoywanie serca wasnej matki lub rozumienie piewu ptakw poetyczniejsze od zoologiczno-psychologicznego studium o modulacjach ptasiego gosu. Wprawdzie zdobyto rzeczywisto, lecz utracono marzenia. Nie ley si ju pod drzewem i nie gapi na niebo pomidzy wielkim i drugim palcem u nogi, ale pracuje si twrczo. Nie mona te by godomorem i marzycielem, jeli si chce dzielnie pracowa, ale trzeba zjada befsztyki i zaywa ruchu. Jest zupenie tak, jak gdyby stara, niedona ludzko zasna na mrowisku, a kiedy si jako nowa ockna, mrwki weszy ju byy w jej krew i dlatego musi ona od tego czasu wykonywa najgwatowniejsze ruchy, nie mogc pozby si ndznego uczucia zwierzcej pracowitoci. Naprawd nie warto wiele o tym gada, jest to bowiem dla wikszoci dzisiejszych ludzi i tak jasne, e matematyka niczym demon optaa wszelkie przejawy naszego ycia. Zapewne nie wszyscy spord tych ludzi wierz w historyjk o diable, ktremu mona sprzeda wasn dusz, ale wszyscy ci, ktrzy powinni co o duszy wiedzie, poniewa jako duchowni, historycy czy artyci czerpi z tego powane dochody, twierdz, e matematyka ich zrujnowaa i jest rdem diabelskiego rozumu, ktry czyni

czowieka panem ziemi, ale rwnoczenie i niewolnikiem maszyny. Wewntrzna oscho, potworna mieszanina wnikliwego rozumienia szczegw w poczeniu z obojtnym stosunkiem do caoci, straszne osamotnienie czowieka na pustyni szczegw, jego niepokj, zo i niesychany indyferemtyzm serca, dza pienidzy oraz chd lub zapalczywo, tak znamienne dla naszej epoki, maj by, zgodnie z powyszymi twierdzeniami, jedynie i wycznie nastpstwem szkd, wyrzdzonych duszy ludzkiej przez logiczne i precyzyjne mylenie. I dlatego ju wwczas, kiedy Ulrich zosta matematykiem, istnieli tacy, co przepowiadali upadek kultury europejskiej, poniewa w ludziach nie ma ju wiary, mioci, prostoty i dobroci, przy czym jest znamienne, e wszyscy wypowiadajcy te sdy w swych modych szkolnych latach byli kiepskimi matematykami. Tote uchodzio potem dla nich za niezbity pewnik, e matematyka, matka cisych nauk przyrodniczych, a babka techniki, jest rwnie prababk owego ducha, z ktrego w kocu poczy si gazy trujce i bombowce. W niewiadomoci tych niebezpieczestw pozostawali waciwie tylko sami matematycy oraz ich uczniowie badacze przyrody, rwnie mao zdajcej sobie sprawy z tego wszystkiego jak zawodnicy, ktrzy pilnie pedauj i niczego nie widz poza tylnym koem pdzcego przed nimi rowerzysty. O Ulrichu natomiast mona byo z ca pewnoci powiedzie, e matematyk kocha wanie z powodu ludzi, ktrzy jej nie znosili. W cisej wiedzy by zakochany raczej jako czowiek ni jako naukowiec. Zauway, e matematyka we wszelkich zagadnieniach, w ktrych czuje si kompetentna, wnioskuje inaczej ni zwykli ludzie. Jeliby zamiast pogld naukowy uy okrelenia wiatopogld, zamiast hipoteza eksperyment, a zamiast prawda czyn, kade dziecko epokowe wybitnego przyrodnika czy matematyka growaoby miaoci i si rewolucyjn nad najwikszymi osigniciami w historii. Nie byo jeszcze na wiecie takiego czowieka, ktry by mia powiedzie do swoich wyznawcw: kradnijcie, zabijajcie i uprawiajcie rozpust, nasza nauka jest na tyle mocna, e potrafi z juchy waszych grzechw uczyni czyste, spienione potoki grskie. Lecz w nauce cisej zdarza si co par lat, e co, co dotychczas uchodzio za pomyk, nagle nicuje wszystkie pogldy, lub e jaki niepokany i traktowany z lekcewaeniem pomys staje si wadc nowego krlestwa myli, przy czym tego rodzaju fakty nie tylko stanowi tam rewolucj, ale jak drabina niebieska prowadz wzwy. W nauce cisej wszystko odbywa si tak gwatownie, beztrosko i wspaniale jak w bajce. I Ulrich czu, e ludzie o tym tylko nie wiedz, e nie maj pojcia, jak mona ju teraz

myle. Gdyby si dao nauczy ich nowego sposobu mylenia, ycie ich staoby si rwnie inne. Wprawdzie teraz naley zapyta samego siebie, czy na wiecie wszystko dzieje si do tego stopnia na opak, e trzeba cigle wszystko nicowa. Na to pytanie sam wiat od dawna da dwie odpowiedzi. Bo od czasu jak wiat istnieje przewana cz ludzi opowiadaa si za modu po stronie przewrotw. Uwaali oni za mieszne, e starsi przywizani s do tego, co istnieje, i myl sercem, to znaczy kawakiem misa, a nie mzgiem. Modsi dostrzegali, e moralna gupota starszych wiadczy tak samo o braku zdolnoci do nowych skojarze, jak zwyka gupota intelektualna, a wrodzona im samym moralno jest etyk siy, bohaterstwa i przemian. Niemniej skoro tylko doszli do lat urzeczywistnienia, nic ju o tym nie wiedzieli, a nawet wiedzie nie chcieli. Przeto wielu, dla ktrych matematyka czy wiedza przyrodnicza stanowi ich zawd, odczuje jako naduycie, jeli kto obierze drog naukow z takich powodw jak Ulrich. Mimo to Ulrich w tym trzecim zawodzie, od czasu kiedy go przed wielu laty obra, dokona zgodnie z opini fachowcw wcale niemao.

12 Dama, ktrej mio Ulrich zdoby po rozmowie o sporcie i mistycyzmie

Okazao si, e rwnie Bonadea dya do wielkich ideaw. Bonadea bya t mod dam, ktra owej nieszczsnej bokserskiej nocy przysza Ulrichowi z pomoc, a na drugi dzie rano odwiedzia go, zasonita grub woalk. Ochrzci j Bonadea, czyli dobr bogini, poniewa w takiej wanie roli wkroczya w jego ycie, oraz wedug imienia pewnej bogini dziewiczej czystoci, ktrej witynia w staroytnym Rzymie staa si przez jak dziwn perwersj orodkiem wszelkiej rozpusty. Moda dama naturalnie o tym nie wiedziaa. Piknie brzmice imi, jakie jej Ulrich nada, przypado jej do gustu i nosia je podczas odwiedzin w jego domu jak piknie haftowany szlafroczek. Jestem wic twoj dobr bogini pytaa twoj Bonadea? I ju samo wypowiedzenie tych sw wymagao, eby przy tym zarzucia mu rce na szyj, spogldajc na czule z lekko przechylon w ty gow.

Bya on oglnie powaanego czowieka i czu matk dwch licznych chopczykw. Jej ulubione okrelenie brzmiao: nad wyraz przyzwoity. Mwia tak o ludziach, subie, interesach i uczuciach, kiedy chciaa co dobrego o nich powiedzie. Potrafia tak czsto i naturalnie powtarza sowa prawda, dobro i pikno, jak kto inny mwi czwartek czy pitek. Jej potrzeb ideaw zaspokajao najbardziej wyobraenie o cichym, idealnym yciu w otoczeniu ma i dzieci, podczas gdy gdzie gboko pod spodem istnieje pastwo ciemnoci Nie wd nas na pokuszenie i swoj groz przymiewa promienne szczcie, zmieniajc je w agodne wiato lampy. Miaa tylko jedn wad, polegajc na tym, e ju sam widok mczyzny niepomiernie j podnieca. Nie bya przy tym wcale rozwiza, bya tylko zmysowa, tak jak inni ludzie maj inne niedomogi, na przykad poc si im rce lub atwo si rumieni. Byo to jej widocznie wrodzone i nigdy nie potrafia si temu oprze. Kiedy poznaa Ulricha w okolicznociach tak romantycznych i niezwykle podniecajcych wyobrani, staa si od pierwszej chwili ofiar namitnoci, ktra zacza si od wspczucia, po czym po krtkiej, ale gwatownej walce przyja form niedozwolonych poufaoci i jako zmienna gra grzechu i skruchy trwaa dalej. Wszelako Ulrich by w jej yciu nie wiadomo ktr z kolei przygod. Mczyni, skoro si tylko zorientuj, traktuj zwykle takie dne mioci kobiety niewiele lepiej ni idiotki, ktre najgupszymi sposobami mona skoni do potknicia si zawsze o jedno i to samo. Subtelniejsze przejawy mskiego uczucia s bowiem niemal jak mruczenie jaguara nad kawakiem misa i wszystko, co im w tym przeszkadza, brane jest bardzo za ze. Skutkiem tego byo, i Bonadea musiaa prowadzi podwjne ycie, niczym jaki czcigodny za dnia obywatel, ktry w ciemnych zakamarkach swej wiadomoci jest zodziejem kolejowym. I skoro tylko ta cicha, okazaa kobieta znalaza si w czyich objciach, zadrczaa si pogard wobec samej siebie z powodu kamstw i ponie, na jakie si naraaa, aby znale si w tych wanie objciach. Kiedy jej zmysy byy podniecone, stawaa si melancholijna i dobra, ba, nawet dziki mieszaninie ekstazy i ez, brutalnej naturalnoci i niechybnie nastpujcej potem skruchy, w chwili, kiedy jej sza miosny panicznie wycofywa si przed czyhajc gronie depresj, nabieraa jakiego swoistego uroku, rwnie irytujcego jak nie milkncy warkot przybranego czarn krep werbla. Ale w wolnej od takich napadw pauzie, w momencie skruchy pomidzy dwoma przejawami saboci wykazujcej jej bezradno, wymagaa penej szacunku atencji, ktra bardzo komplikowaa z ni obcowanie. Trzeba byo by szczerym i dobrym, wspczu kademu

nieszczciu, kocha rodzin cesarsk, szanowa wszystko, co jest szanowane, i pod wzgldem moralnym zachowywa si tak subtelnie jak u wezgowia chorego. Jeli to nie nastpowao, nie zmieniao to i tak w niczym biegu rzeczy. Dla usprawiedliwienia wasnego postpowania wymylia bajeczk, e w pierwszych, niewinnych latach maestwa wasny m doprowadzi j do tego aosnego stanu. Ten m, ktry by od niej znacznie starszy i fizycznie masywniejszy, wyglda w jej relacji na nie liczcego si z niczym potwora i ju w pierwszych godzinach jej nowej mioci zdya opowiedzie to ze smtn powag take i Ulrichowi. Dopiero nieco pniej Ulrich zorientowa si, e jej m by znanym i oglnie szanowanym prawnikiem, odznaczajcym si wielkimi umiejtnociami w wykonywaniu swego zawodu, a ponadto amatorem polowania, beztrosko mordujcym zwierzyn, i dobrym kompanem, chtnie widzianym przy rnych sztamtiszach myliwych i jurystw, gdzie zamiast rozprawia o sztuce czy mioci opowiadano sobie przeznaczone tylko dla mczyzn dykteryjki. Jedynym mankamentem tego pana, moe nieco zbyt prostolinijnego, poczciwego i penego radoci ycia, byo to, e oeni si ze swoj on i dziki temu znajdowa si czciej od innych mczyzn w takim z ni stosunku, ktry wedug sownika przewin nazywa si wykorzystaniem okazji. Moralnym wynikiem ulegania w cigu wielu lat mczynie, ktrego polubia raczej z rozsdku ni potrzeby serca, byo u Bonadei bdne poczucie, e jest zbyt pobudliwa fizycznie, ktre to urojenie powstao niemal niezalenie od jej wiadomoci. Niezrozumiay dla niej samej przymus wewntrzny przyku j do tego uprzywilejowanego przez okolicznoci mczyzny. Pogardzaa nim z powodu swej wasnej saboci woli i czua si umylnie saba, aby mc nim gardzi. Zdradzaa go, aby przed nim uciec, mwia jednak w najnieodpowiedniejszych momentach o nim i o dzieciach, ktre z nim miaa, i nigdy nie bya w stanie cakowicie si od niego oderwa. Podobnie jak wiele nieszczliwych on, przyja w kocu tak, a nie inn postaw wobec zmiennych kolei swego niestatecznego ycia pod wpywem niechci do stojcego mocno na nogach maonka, wnoszc swj konflikt z nim do kadej nowej przygody, ktra miaa j od niego wyzwoli. Nie pozostawao prawie innego sposobu uciszenia jej skarg, jak moliwie najszybsze wyrwanie jej ze stanu depresji i wprowadzenie w stan miosnego szau. Potem odsdzaa tego, ktry to uczyni naduywajc jej saboci, od wszelkich szlachetnych

uczu. Ale ta bole zasnuwaa jej oczy mgiek wilgotnej czuoci, gdy jak lubia okrela to z uczonym dystansem poczua do danego mczyzny inklinacj.

13 Dziki genialnemu koniowi wycigowemu dojrzewa w Ulrichu wiadomo, i jest czowiekiem bez waciwoci

Trudno uwaa za rzecz nieistotn, i Ulrich mg sobie powiedzie, e w obranej przez siebie dyscyplinie naukowej jednak co nieco zdziaa. Jego prace na tym polu przyniosy mu te pewne uznanie. da podziwu byoby przesad, bo nawet w krlestwie prawdy podziwia si jedynie starszych uczonych, od ktrych zaley uzyskanie habilitacji czy katedry. Mwic cile, Ulrich pozosta tym, co si nazywa obiecujcym modziecem, a takimi w rzeczypospolitej intelektu nazywa si jej obywateli, ktrzy sobie wyobraaj, e naley ca swoj energi powici sprawie zamiast zuytkowa jej pokan cz na posuwanie si naprzd. Zapominaj oni, e osignicia jednostki s znikome, a posuwanie si naprzd jest pragnieniem wszystkich, i zaniedbuj spoecznego obowizku denia naprzd, gdy trzeba startowa, aby potem, osignwszy sukcesy, sta si oparciem i podpor, dziki ktrym wybijaj si z kolei inni. A pewnego dnia odechciao si Ulrichowi by obiecujcym modziecem. Nastay ju wtedy czasy, kiedy zaczto mwi o geniuszach piki nonej lub bokserskiego ringu, cho z pocztku na co najmniej dziesiciu genialnych wynalazcw, tenorw lub pisarzy przypada w sprawozdaniach prasowych najwyej jeden genialny bramkarz lub taktyk kortu tenisowego. Wida nowy duch epoki nie czu si jeszcze cakiem pewnie. Ale wanie wwczas Ulrich przeczyta co, co wydao mu si jak przedwczesny powiew lata: okrelenie genialny ko wycigowy. Uyto go w sprawozdaniu o budzcym sensacj sukcesie na wycigach i autor tego okrelenia zapewne sam nie docenia caej wspaniaoci swego pomysu, podsunitego mu pod piro przez nastrj panujcy wwczas wrd spoeczestwa. Ulrich za poj od razu, do jakiego stopnia caa jego droga yciowa jest nierozcznie zwizana z tym geniuszem wrd koni wycigowych. Ko bowiem by z dawien dawna witym zwierzciem kawalerii i Ulrich w swej koszarowej modoci nie sysza o niczym innym, jak tylko o koniach i kobietach, od czego uciek, aby sta si kim

wybitnym, a kiedy teraz po wielu wysikach ze zmiennym szczciem mg si chyba czu bliskim osignicia szczytu swych de, powita go stamtd ko, ktry widocznie go ubieg. Miao to wwczas niechybnie swoje uzasadnienie, gdy jeszcze nie tak dawno wyobraano sobie jako godny podziwu symbol mskoci istot, ktrej odwaga jest odwag moraln, sia si przekonania, stao staoci serca i cnoty, natomiast szybko uwaano za co chopicego, fortele za niedozwolone, a ruchliwo i rozmach za co przeciwstawnego godnoci. Wreszcie tego rodzaju istota przestaa ju by czym ywym i trafiaa si jedynie wrd ciaa nauczycielskiego w gimnazjach oraz w rozmaitych wypowiedziach pimiennych, tak e staa si jakby ideologicznym upiorem, a ycie musiao szuka sobie nowego symbolu mskoci. Skoro jednak zaczto si za tym rozglda, dokonano odkrycia, e fortele i podstpy, jakie wynalazczy umys stosuje w swej logicznej spekulacji, rzeczywicie nie bardzo si rni od chwytw bojowych dobrze wywiczonego ciaa. Istnieje bowiem jaka oglna duchowa sia bojowa, ktr trudnoci i nieprawdopodobiestwa czyni zimn i przebieg, niezalenie od tego, czy nawyka do odgadywania, gdzie znajduje si najatwiejszy do zaatakowania punkt jakiego umysowego problemu czy te fizycznego przeciwnika. Gdybymy metodami psychotechnicznymi przeanalizowali czowieka wielkiego umysu oraz sawnego mistrza boksu, to w gruncie rzeczy odwaga ich obu, precyzyjno i zdolno do kojarzenia, jak rwnie szybko reakcji w wanej dla nich dziedzinie byyby prawdopodobnie identyczne. Ba, nie rniliby si nawet zbytnio w zaletach i zdolnociach, jakim zawdziczaj swoje sukcesy, od jakiego sawnego konia, zwycizcy w wycigach z przeszkodami, gdy nie mona nie docenia, ile wanych waciwoci wchodzi w gr, kiedy si skacze przez przeszkod. Ponadto ko i bokser gruj nad wielkimi umysami tym, e ich sprawno i znaczenie da si bezbdnie wymierzy, tak e najlepszy spord nich zostaje rzeczywicie uznany za najlepszego, i w ten sposb sport i rzeczowo susznie doczekay si swej kolei, odsuwajc w cie przestarzae pojcia genialnoci i wielkoci humanistycznej. Jeli chodzi o Ulricha, trzeba nawet powiedzie, e pod tym wzgldzie wyprzedzi o kilka lat swoj epok. Uprawia bowiem studia naukowe t sam metod, jak podnosi si swj rekord przez kade zwycistwo, centymetr czy kilogram. Umys jego mia sta si bystry i silny, wykonujc prac siaczy. Ta rado z powodu siy intelektu stanowia dla jakby oczekiwanie, wojenn gr i rodzaj nieokrelonego, wadczego wyzwania rzuconego

przyszoci. Nie wiedzia tylko dobrze, czego zdoa t si dokona, bo mona byo uczyni z jej pomoc wszystko i nic, sta si zbawc wiata lub zbrodniarzem. Tak mniej wicej musi wyglda chyba w ogle stan umysw, ktry zasila wci na nowo wiat maszyn i odkry. Ulrich uwaa wiedz cis za przygotowanie, zahartowanie i co w rodzaju treningu. Jeeli si okae, i taki sposb mylenia jest zbyt suchy, oschy, ciasny i bez dalszych perspektyw, trzeba go bdzie jednak przyj jako wyraz wyrzecze i napicia, ktry przy wielkich wyczynach ciaa i woli maluje si na obliczu. W cigu wielu lat miowa wyrzeczenia duchowe. Nienawidzi ludzi, ktrzy nie potrafi, jak powiedzia Nietzsche, cierpie za prawd gd duszy, ludzi cofajcych si, wtpicych i zniewieciaych, ktrzy pocieszaj si bajaniem o duszy, a poniewa rozum karmi ich rzekomo kamieniami zamiast chlebem, ywi sw dusz religijnymi, filozoficznymi i rnymi zmylonymi uczuciami; ludzi, ktrzy s jak rozmikczone w mleku buki. Ulrich mniema, e w tym stuleciu znajdujemy si ze wszystkim, co ludzkie, na wyprawie, wic duma wymaga, aby na kade niepotrzebne pytanie odpowiada: jeszcze nie, i pdzi ycie z tymczasowymi zasadami, ale ze wiadomoci celu, ktry osign dopiero ci, co przyjd po nas. Prawd jest, e wiedza cisa wyrobia pojcie twardej i trzewej siy umysowej, ktra dyskwalifikuje dawne metafizyczne i moralne wyobraenia ludzkoci, cho na ich miejsce moe wprowadzi jedynie nadziej, i nastanie ten odlegy jeszcze dzie, kiedy plemi umysowych zdobywcw zejdzie w doliny duchowego urodzaju. To udaje si tylko, dopki nie jest si zmuszonym przenie wzroku z dalekich perspektyw na blisk teraniejszo i przeczyta, e tymczasem ko wycigowy sta si genialny. Nazajutrz Ulrich wsta lew nog i siga niezdecydowanie praw po pantofel. Dziao si to przy innej ulicy innego miasta ni to, w ktrym obecnie przebywa, ale zaledwie kilka tygodni temu. Po brunatnym, lnicym asfalcie migay ju pod jego oknem samochody. Czysto porannego powietrza zaczynaa nasika kwasot dnia i wydao mu si czym niebywale bezsensownym rozpoczyna nowy dzie w mlecznobiaym wietle sczcym si przez firanki od przeginania, jak zawsze, swego nagiego tuowia w ty i naprzd, unoszenia go miniami brzucha z podogi i opuszczania z powrotem, a w kocu wymierzania piciami ciosw w pik do boksowania, jak czyni to o tej samej porze mnstwo ludzi, zanim pjd do swoich biur. Godzina dziennie, czyli dwunasta cz wiadomego ycia wystarczy, aby utrzyma wywiczone ciao w kondycji pantery gotowej na wszelk przygod. Ale godzina ta zostaje bez sensu powicona tylko

na oczekiwanie nigdy nie nadchodzcych przygd, ktre byyby warte a takich przygotowa. Zupenie tak samo ma si rzecz z mioci, do ktrej czowiek bywa przygotowany w najnieodpowidniejszy sposb. A w kocu Ulrich odkry jeszcze, e i w zdobywaniu wiedzy przypomina kogo, kto przeprawia si przez acuchy grskie, jeden po drugim, nie widzc przed sob ostatecznego celu. Wprawdzie posiad okruchy nowej metody mylenia i odczuwania, ale widok nowoci, wywierajcy pocztkowo tak silne wraenie, zatraci si w coraz liczniejszych szczeglikach i jeli Ulrich kiedy wierzy, e pije ze rda ycia, to obecnie wypi ju prawie wszystkie swoje nadzieje do koca. Wwczas, w samym rodku wielkiej i rokujcej powodzenie pracy, da za wygran. Jego koledzy po fachu wydali mu si czciowo nieubaganie nastajcymi na prokuratorami i policjantami logiki, czciowo naogowcami spoywajcymi swj przedziwnie blady narkotyk, ktry wypenia im wiat wizjami cyfr i abstrakcyjnych poj. Rany boskie! myla nigdy przecie nie miaem zamiaru by przez cae ycie matematykiem! Ale jaki waciwie mia zamiar? W tym momencie mg chyba tylko zwrci si jeszcze ku filozofii. Ale filozofia w stanie, w jakim si wwczas znajdowaa, przypominaa mu opowie o Dydonie, jak to pocito skr wou na rzemyki, cho pozostawao nader problematyczne, czy mona bdzie nimi otoczy cae krlestwo dokoa. A zadatki nowego przypominay raczej to, co on sam dotychczas uprawia, i dlatego nie skusiy go. Mg jedynie powiedzie, e czuje si bardziej ni za modu daleki od tego, czym waciwie chcia zosta, jeli nie pozostao to dla w ogle czym zupenie i cakowicie niewiadomym. Z przedziwn ostroci dostrzega w sobie wszystkie zdolnoci i cechy wwczas wyrniane, z wyjtkiem umiejtnoci zarabiania pienidzy, czego waciwie nie potrzebowa. Ale utraci mono wykorzystania tych cech i zdolnoci. Skoro wic ju futbolici i konie mog by genialnymi i tylko pene wykorzystanie wasnych moliwoci moe ocali czyj indywidualno, Ulrich postanowi wzi, sobie od swego ycia roczny urlop, aby szuka odpowiedniego zastosowania dla swoich zdolnoci.

14 Przyjaciele z modych lat

Od czasu swego powrotu Ulrich odwiedza ju par razy swych przyjaci Waltera i Klarys, gdy oboje, mimo i byo lato, nie wyjechali z miasta, a Ulrich od kilku lat ich nie widzia. Za kadym razem kiedy przychodzi, zastawa ich grajcych na fortepianie. Uwaali, i rozumie si samo przez si, e w takich chwilach nie potrzebuj zwraca na niego uwagi, zanim nie skocz gra caego utworu. Tym razem by to tryumfalny hymn Beethovena do radoci. Przejte groz miliony paday w proch, jak mwi Nietzsche, wrogie granice waliy si, a dobra nowina kosmicznej harmonii godzia i jednoczya powanionych. Grajcy zapomnieli, jak si chodzi i mwi, i zdawao si, e lada chwila mog wzlecie w tanecznym upojeniu w przestworza. Na twarze wystpiy im plamy, ciaa wyginay si, gowy to zadzieray si gwatownie, to opaday, a szeroko rozstawione palce niczym szpony waliy w stajc dba mas tonw. Dziay si rzeczy niewymierne. Niewyranie ograniczona, pena gorcych uczu bania nadymaa si a do pknicia, a z uniesionych koniuszkw palcw, z nerwowych zmarszczek na czoach i z rozedrganych cia promieniowao coraz to nowe uczucie przeradzajc si w jaki potworny osobisty bunt. Ile razy to si ju powtarzao? Ulrich zawsze nienawidzi tego stale otwartego fortepianu o wyszczerzonych zbach, potwora o szerokim pysku i krtkich apach, jakby pochodzcego ze skrzyowania jamnika z buldogiem, tego boka, ktry ujarzmi cae ycie przyjaci, a do obrazkw na cianie i cienkich jak wrzeciona sylwetek fabrycznych mebli wcznie. Nawet to, e nie mieli staej sucej, ale przychodni, ktra tylko gotowaa i sprztaa, byo z tym cile zwizane. Za oknami domu piy si po zboczach winnice pord kp starych drzew i kolawych domkw a hen do falujcych lasw. Ale w najbliszym ssiedztwie panoway nieporzdek, pustka, osamotnienie i szpetota, jak zwykle dookoa wielkich miast, tam gdzie ich krace sigaj pl. Jakby ukiem przerzuconym z takiego ssiedztwa w bog dal by ten instrument. Lnic migotliw czerni, wysya ogniste supy sodyczy i heroizmu poza ciany pokoju, cho starte na najdrobniejszy popi dwiki opaday po niecaych stu krokach nie dochodzc nawet do wzgrz poronitych sosnami, gdzie w poowie drogi do

lasu staa obera. Fortepian wprawia w drganie ciany domu, bdc jednym z tych megafonw, przez ktre dusza woa w pustk kosmosu, niczym jele na rykowisku, nie syszc znikd odpowiedzi, a jedynie takie samo wspzawodniczce woanie tysica innych dusz samotnie woajcych w przestworza. Przewaga Ulricha w domu przyjaci polegaa na tym, e ogosi muzyk za dowd saboci woli i zachwiania rwnowagi umysu, mwic o niej z wiksz pogard, ni rzeczywicie odczuwa. Dla Waltera i Klarysy za muzyka bya wwczas najwysz nadziej i lkiem. Tote czciowo pogardzali Ulrichem za t jego opini, czciowo czcili go, jak czci si zego ducha. Kiedy tym razem skoczyli gra, Walter pozosta na wpodwrconym taborecie przed fortepianem, mikki, wyczerpany i zagubiony, Klarysa za wstaa i ywo powitaa intruza. W jej doniach i twarzy drga jeszcze elektryczny adunek muzyki, a umiech z trudem tylko przeciska si midzy zachwytem i obrzydzeniem. abi krl powiedziaa wskazujc ruchem rki do tyu, na fortepian czy na Waltera. Ulrich poczu, e elastyczna sia wizi czcej go z ni znw si napia. Podczas jego ostatniego pobytu u nich opowiedziaa mu o okropnym koszmarze, ktry j nawiedzi. Jakie liskie stworzenie chciao j we nie ujarzmi, byo mikkie, brzuchate, czue i przeraajce, a ta olbrzymia aba jakby symbolizowaa muzyk Waltera. Zaprzyjaniona z Ulrichem para nie miaa przed nim prawie adnych tajemnic. Zaledwie Klarysa przywitaa si z gociem, zaraz odwrcia si od niego, podesza szybko do Waltera i wydaa znw swj okrzyk wojenny: abi krl!, ktrego znaczenia Walter zdawa si nie rozumie, i szarpna go za wosy rozedrganymi jeszcze od muzyki rkoma bolenie i dziko a do blu. M jej zrobi uprzejmie zdumion min, jakby postpi o jeden krok bliej, wynurzajc si z niebezpiecznej otchani muzyki. Po czym Ulrich i Klarysa poszli si przej we dwoje w ukonym deszczu promieni zachodzcego soca, a Walter pozosta sam przy fortepianie. Klarysa powiedziaa: Umie zakaza sobie czego, co szkodzi, jest dowodem siy ywotnej! Wyczerpanego natomiast nci to, co szkodliwe! A ty jak si na to zapatrujesz? Nietzsche twierdzi, e oznak saboci jest, jeli twrca za duo troszczy si o to, czy jego sztuka jest moralna. Mwic to usiada na maym kopczyku. Ulrich wzruszy ramionami. Kiedy trzy lata temu Klarysa wysza za m za jego przyjaciela z modych lat, miaa dwadziecia dwa lata i Ulrich ofiarowa jej jako prezent

lubny dziea Nietzschego. Gdybym by Walterem, wyzwabym Nietzschego na pojedynek odpowiedzia z umiechem. Smuke, rysujce si delikatn lini poprzez sukni plecy Klarysy napiy si niczym uk, a wyraz gwatownego napicia pojawi si rwnie na jej twarzy, ktr odwrcia lkliwie od twarzy przyjaciela. Jeste jeszcze wci taka dziewicza i heroiczna rwnoczenie rzek Ulrich. Brzmiao to jak pytanie, albo moe i nie, troch jak art, ale rwnie troch jak czuy podziw. Klarysa niezupenie zrozumiaa, co chcia przez to powiedzie, ale te dwa okrelenia, ktrych uy ju kiedy, wbiy si w ni jak ognista strzaa w somian strzech. Raz po raz dolatyway do nich fale wzburzonych tonw. Ulrich wiedzia, e Klarysa caymi tygodniami nie bya powolna Walterowi za kar, e gra Wagnera, ale on mimo to Wagnera gra, z nieczystym sumieniem, jak chopiec ulegajcy brzydkiemu naogowi. Klarysa chtnie zapytaaby Ulricha, co on o tym wie, bo Walter nie umia nic utrzyma w sekrecie, ale wstydzia si zapyta. Teraz Ulrich rwnie usiad niedaleko niej na kopczyku, i w kocu powiedziaa co cakiem innego, ni zamierzaa. Ty nie lubisz Waltera. Naprawd to nie jeste jego przyjacielem. Brzmiao to wyzywajco, ale Klarysa mwic to miaa si tylko. Ulrich da jej nieoczekiwan odpowied. Walter i ja jestemy przyjacimi z modych lat. Bya jeszcze dzieckiem, Klaryso, kiedy nasza modziecza przyja znajdowaa si ju najwyraniej u schyku. Przed wielu, wielu laty podziwialimy si nawzajem, a teraz jestemy wobec siebie nieufni, poniewa znamy si za dobrze. Kady z nas chciaby si wyzwoli z przykrego wspomnienia, e dawniej myli osob przyjaciela ze swoj wasn, i dlatego suymy sobie teraz nawzajem za nieprzedajne krzywe zwierciado. A wic nie wierzysz spytaa Klarysa e on mimo wszystko jeszcze do czego dojdzie? Nic tak nie dowodzi niemonoci ucieczki przed nieuniknionym, jak kiedy utalentowany modzieniec zwa swe horyzonty do horyzontw zwyczajnego starego

czowieka, i to bez jakiego ciosu zadanego przez los, jedynie wskutek procesu z gry dla przeznaczonego karlenia. Klarysa zacisna mocno usta. Dawny ukad zawarty z Ulrichem jeszcze w modoci, e szczero przekona winna mie pierwszestwo przed wszelkimi innymi wzgldami, przyspieszy bicie jej serca, ale to bolao. Muzyka! Nieustannie dolatyway tu jej dwiki. Klarysa wsuchiwaa si w nie. Teraz kiedy zamilkli, sycha byo wyranie, jak fortepian wre i kipi. Gdy si nie uwaao, mogo si zdawa, e buchajcy ar wydobywa si z ziemi. Trudno byo powiedzie, jakim Walter by naprawd. By sympatycznym czowiekiem o wymownych, penych wyrazu oczach, nawet dzi, nie ulegao to wtpliwoci, cho przekroczy ju trzydziesty czwarty rok ycia i od pewnego czasu piastowa jaki tam urzd w departamencie kultury. Jego ojciec wystara si dla niego o t wygodn posad urzdnicz, czc z tym grob, e odmwi mu dalszej pomocy finansowej, jeli posady nie przyjmie. Bo waciwie Walter by malarzem. Studiowa rwnoczenie na uniwersytecie histori sztuki i malarstwo w pastwowej akademii sztuk piknych, po czym zamieszka nawet na pewien czas we wasnym atelier. Rwnie kiedy wkrtce po lubie przenis si z Klarys do tego podmiejskiego domku, by jeszcze malarzem. Teraz natomiast, jak si wydawao, zosta muzykiem, a w cigu dziesiciu lat ich mioci by to jednym, to drugim, a prcz tego jeszcze poet, wydawa pismo literackie i eby si mc oeni, przyj posad urzdnika w przedsibiorstwie teatralnym. Po kilku tygodniach wszake ze stanowiska tego zrezygnowa i zosta, take aby si mc oeni, na pewien czas kapelmistrzem w teatrze. Po p roku jednak przekona si, e i temu nie podoa. By nauczycielem rysunkw, krytykiem muzycznym, pustelnikiem oraz czym tam jeszcze, a jego ojciec i przyszy te mimo caej wyrozumiaoci ju nie mogli tego duej wytrzyma. Starsi panowie tego pokroju zwykli bowiem twierdzi, e dowodzi to po prostu braku silnej woli, ale w takim razie mona rwnie dobrze utrzymywa, e w cigu caego swego ycia Walter by tylko wielostronnym dyletantem, a co najdziwniejsze, e zawsze znajdowali si fachowcy w dziedzinie muzyki, malarstwa czy literatury, ktrzy stawiali mu entuzjastyczne horoskopy na przyszo. W yciu Ulricha natomiast, chocia osign on ju niejedno, czego warto bya bezsporna, ani razu si nie zdarzyo, eby kto do niego przyszed i powiedzia: Jest pan czowiekiem, ktrego od dawna poszukiwaem i na ktrego moi przyjaciele czekaj! W yciu Waltera trafiao si

to co kwarta. I nawet chocia nie byli to najbardziej miarodajni sdziowie, byli jednak ludmi dysponujcymi jakim tam wpywem, wiele obiecujc propozycj, rozpocztym przedsiwziciem, posadami, przyjaniami i poparciem, ktre z kolei oddawali do dyspozycji odkrytemu przez nich Walterowi, dziki czemu jego ycie mogo przybra tak zygzakowaty przebieg. Unosio si nad nim co, co zdawao si by waniejsze od jakiego okrelonego osignicia. Moe by to swoisty talent uchodzenia za talent rzeczywisty. Bo gdyby to mia by tylko dyletantyzm, ycie umysowe narodu niemieckiego polegaoby w znacznym stopniu na dyletantyzmie, gdy podobn zdolno spotyka si na wszelkich szczeblach z wyjtkiem wysoce utalentowanych ludzi, gdy dopiero oni mog si widocznie bez niej najzwyczajniej w wiecie oby. A Walter posiada ponadto zdolno uwiadomienia sobie tego. Chocia naturalnie i on take, jak kady inny, gotw by uwierzy, e sukcesy s jego wasn zasug, to jednak owa przewaga, polegajca na tym, e kady szczliwy traf tak atwo dwiga go w gr, niepokoia go od dawna, jako budzce w nim lk uprzywilejowanie, i za kadym razem kiedy zmienia rodzaj pracy i stosunki z ludmi, czyni to nie tylko wskutek niestaoci, ale i z powodu wewntrznej rozterki, szczuty strachem, e dla zachowania czystego sumienia musi dalej wdrowa, aby nie zapuci korzeni tam, gdzie zaczyna si ju ujawnia cay fasz jego sytuacji. Droga yciowa Waltera bya acuchem wstrzsajcych przey, z ktrych rodzia si bohaterska walka duszy, sprzeciwiajcej si wszelkim poowicznociom i nie zdajcej sobie sprawy, e wanie w ten sposb dogadza swojej wasnej. Bo podczas gdy cierpia i walczy o moraln warto swej dziaalnoci umysowej, jak przystoi geniuszom, i stawia na kart cae swe uzdolnienie, ktre na dokonanie wielkich czynw nie wystarczao, los zaprowadzi go cichaczem, w obrbie tego samego krgu, z powrotem do nicoci. W kocu dosta posad, ktra mu ju w niczym nie przeszkadzaa. Spokojne, zaciszne urzdowanie, z dala od wszelkich brudw artystycznego rynku, na posadzie na wp naukowej, pozostawiao mu duo niezalenoci i czasu, by mc wsuchiwa si w gos wewntrznego natchnienia. Posiadanie ukochanej usuno mu cier z serca, a dom na krawdzi samotnoci, do ktrego si z ni po oenku wprowadzi, by jakby predestynowany do twrczoci. Ale kiedy nie byo ju nic do przezwyciania, stao si co nieoczekiwanego: dziea, zapowiadane od tak dawna przez wielko jego zamysw, jako nie powstaway. Wydawao si, e Walter nie umie ju pracowa. Ukrywa swoje prace albo je niszczy. Zamyka si na dugie godziny co rano

albo po poudniu, wrciwszy do domu, i chodzi na wielogodzinne spacery nie otwierajc szkicownika, a te drobiazgi, ktre powstaway, zatrzymywa u siebie lub niweczy. Wynajdywa przy tym sto najrniejszych pretekstw. W oglnoci take i jego pogldy zaczy si w owym czasie raco zmienia. Nie mwi ju o sztuce wspczesnej lub o sztuce przyszoci pojciach, ktre Klarysa czya z nim od swego pitnastego roku ycia, ale wytycza jak dowoln granic, w muzyce na przykad by to Bach, w poezji Stifter, a w malarstwie Ingres i owiadcza, e wszystko, co przyszo potem, jest ju przeadowane, wynaturzone, przesadne i dekadenckie. Dochodzio do tego, e coraz zapalczywiej twierdzi, e w tak intelektualnie zatrutej do samych korzeni epoce jak teraniejsza czysty talent powinien w ogle powstrzyma si od twrczoci. Ale najbardziej zdradliwe byo przy tym to, e chocia paday z jego ust tak surowe maksymy, skoro tylko zamkn si w swoim pokoju, dolatyway stamtd coraz czciej dwiki Wagnerowskiej muzyki, to znaczy wanie takiej, jak pogardza nauczy by ongi Klarys, stawiajc j za przykad filistersko przeadowanego i zdegenerowanego okresu, ktrej jednak on sam obecnie ulega niczym jakiemu na gsto przyrzdzonemu, gorcemu i oszaamiajcemu napojowi. Klarysa bronia si przed tym. Nienawidzia Wagnera ju choby tylko z powodu jego aksamitnej kurtki i beretu. Bya crk malarza, ktrego dekoracje teatralne syny szeroko na wiecie. Dziecistwo spdzia w atmosferze kulis i zapachu farb, wrd trzech rnych artystycznych argonw: teatralnego, operowego i malarskiego, otoczona aksamitem, dywanami, skrzydlatymi geniuszami, lamparcimi skrami, bibelotami, wachlarzami z pawich pir, okutymi skrzyniami i lutniami. Czua wic z caej duszy obrzydzenie do wszystkiego, co lubiene i bujne w sztuce, a pocigao j wszystko, co ascetyczne i surowe, obojtnie, czy bya to metageometria nowych atonalnych kompozycji, czy denie do klasycznych form przypominajcych obdarty ze skry anatomiczny preparat mini. Do jej panieskiej celi Walter pierwszy przynis o tym nowin. Nazwaa go za to wietlanym krlewiczem i jeszcze kiedy bya dzieckiem, poprzysigli sobie oboje z Walterem, e si nie pobior, zanim on nie zostanie krlem. Dzieje jego przeobrae i coraz nowych zamierze byy rwnoczenie dziejami niezmiernych cierpie i uniesie, ktrych nagrod miaa by ona. Klarysa nie bya tak utalentowana jak Walter. Czua to zawsze, ale uwaaa, e genialno jest tylko spraw woli. Z dzik energi usiowaa przyswoi sobie wiedz muzyczn. Moliwe, e w ogle nie

bya muzykalna, ale posiadaa dziesi zdatnych do fortepianu, sprystych palcw i zdecydowanie. wiczya caymi dniami i przynaglaa swoje palce jak dziesi chudych wow, ktre musz wyrwa z ziemi ciar przekraczajcy ich si. W ten sam sposb uprawiaa malarstwo. Od swego pitnastego roku ycia uwaaa Waltera za geniusza, bo nosia si zawsze z zamiarem wyjcia za m tylko za genialnego czowieka. Nie pozwalaa mu wic nie by geniuszem. I skoro zauwaya, e nie spenia jej oczekiwa, bronia si zapamitale przeciwko tej duszcej, powolnej zmianie w atmosferze jej ycia. Ale wanie wtedy Walter najbardziej potrzebowa ludzkiego ciepa i kiedy drczya go niemoc, ucieka si do niej jak dziecko, ktre szuka mleka i snu. Wszelako drobne, nerwowe ciao Klarysy nie miao w sobie nic macierzyskiego. Wydawao si jej, i jest naduywana przez pasoyta, ktry chce si w niej zagniedzi, i nie chciaa mu si oddawa. Szydzia z parnej atmosfery pralni, w ktrej Walter szuka pociechy. Moe byo to okruciestwo, ale Klarysa chciaa by towarzyszk wielkiego czowieka i dlatego zmagaa si z losem. Ulrich poczstowa Klarys papierosem. Bo i c mg jej jeszcze powiedzie po wyraeniu z tak bezwzgldnoci tego, co myla. Dymy z ich papierosw, ktre snuy si ladem promieni zachodzcego soca, poczyy si w pewnym od nich oddaleniu. Co wie o tym wszystkim Ulrich? mylaa Klarysa siedzc na swoim kopcu. Co mgby on w ogle z tego rodzaju zmaga zrozumie? Pamitaa, jak twarz Waltera ulegaa rozkadowi bolesnemu a do unicestwienia, kiedy drczyy go cierpienia wywoane muzyk i zmysowoci, a jej opr nie dawa im swobodnego ujcia. Nie, o tej gigantycznej grze miosnej, toczcej si jak gdyby na szczytach Himalajw, grze uczucia, pogardy, lku i obowizkw wzniosoci, Ulrich na pewno nic nie wiedzia, zdecydowaa Klarysa. O matematyce nie miaa zbyt wysokiego mniemania i nigdy nie uwaaa Ulricha za rwnie utalentowanego jak Walter. By rozsdny, rozumowa logicznie i duo umia. Ale czy to co wicej ni barbarzystwo? Wprawdzie gra dawniej w tenisa bez porwnania lepiej od Waltera i pamitaa, e niekiedy, widzc jego bezwzgldne uderzenia rakiet, czua intensywnie, e ten potrafi postawi na swoim, a nigdy nic podobnego nie odczuwaa, gdy chodzio o malarstwo, muzyk czy rne zamysy Waltera. A moe on wszystko o nas wie, tylko o tym nie mwi? przyszo jej na myl. Przecie przed chwil zrobi wyran aluzj do jej heroizmu. Milczenie pomidzy nimi doszo teraz do niesychanego napicia.

Ulrich za myla: Jake mia bya ta Klarysa lat temu dziesi, na wp dziecko, z arliw wiar w przyszo nas trojga. A naprawd niemia wydaa mu si waciwie tylko jeden jedyny raz, wtedy kiedy Walter i ona si pobrali. Okazywaa wwczas w nieprzyjemny egoizm we dwoje, ktry sprawia, e mode, ambitne, zakochane w swych mach ony staj si dla innych mczyzn tak czsto nie do zniesienia. Tymczasem jednak zmienia si pod tym wzgldem na lepsze doda w myli.

15 Przewrt intelektualny

Walter i Ulrich byli modzi w przebrzmiaej ju dzisiaj epoce, wkrtce po rozpoczciu nowego stulecia, kiedy wiele ludzi sobie wyobraao, e i samo stulecie jest mode. Tamto, ktre wwczas zstpio do grobu, nie popisao si zbytnio w drugiej poowie swego trwania. Byo mdre w dziedzinie techniki, handlu i bada naukowych, ale poza tymi ogniskami energii byo ciche i zakamane niczym bagno. Malowao wzorem dawnych mistrzw, pisao wiersze naladujc Goethego i Schillera i budowao swe domy w stylu gotyku lub renesansu. Wymaganie ideau rzdzio wszystkimi przejawami ycia niczym komenda policji. Ale dziki tajemnemu prawu, ktre czowiekowi nie pozwala naladowa bez popadania w przesad, wszystko byo wtedy wykonywane wedug prawide sztuki dokadniej, niby to zdoay osign podziwiane wzory, czego lady widzi si zreszt jeszcze dzi na ulicach i po muzeach. I czy ma to z tym jaki zwizek, czy nie, wczesne wstydliwe i niemiae kobiety musiay wprawdzie nosi suknie przykrywajce je od uszu do ziemi, ale uwydatniay bujno biustu i obfito poladkw. Zreszt z przernych przyczyn o adnym z minionych okresw nie wie si tak mao, jak o tych trzydziestu czy pidziesiciu latach, ktre przypadaj pomidzy dwudziestym rokiem naszego wasnego ycia a dwudziestym rokiem ycia naszych ojcw. Przeto moe bdzie nie od rzeczy przypomnie sobie, e w najgorszych epokach najszkaradniejsze domy i wiersze bywaj tworzone wedug rwnie piknych zasad jak w epokach najlepszych, i e wszyscy, ktrzy uczestnicz w burzeniu osigni poprzedniego, pomylniejszego okresu,

maj zawsze wraenie, i je ulepszaj. Anemiczni modziecy z takich epok tak samo szczyc si sw gorc krwi jak wszyscy modzi ludzie w kadej epoce. Wydaje si przy tym za kadym razem niemal cudem, kiedy po takim paskim schykowym okresie nagle nastpuje nieznaczny postp w dziedzinie ducha, jak to si wtedy stao. Z gadkiego jak oliwa nastroju dwch ostatnich dziesicioleci XIX wieku raptem w caej Europie wybucha uskrzydlajca gorczka. Nikt nie wiedzia dokadnie, co si stao, nikt nie umia powiedzie, czy ma to by nowa sztuka, nowy czowiek lub nowa moralno, czy te moe przewarstwienie caego spoeczestwa. Dlatego kady mwi o tym tak, jak mu to odpowiadao. Ale wszdzie powstawali ludzie do walki przeciwko temu, co stare. Wszdzie nagle zjawia si odpowiedni czowiek i co najwaniejsze, ludzie o praktycznej przedsibiorczoci czyli si z ludmi o inicjatywie intelektualnej. Rozwijay si talenty, ktre dotd byy tumione albo pozostaway z dala od ycia publicznego. Byy jak najbardziej rnorodne, a sprzecznoci pomidzy ich celami nie do przezwycienia. Wielbiono nadczowieka, zachwycano si zdrowiem i socem, ale rwnie i delikatn wtoci chorych na suchoty dziewczt. Entuzjazmowano si wiar w bohaterw, ale i spoeczn wiar w przecitnego szarego czowieka. Ludzie byli wierzcy i sceptyczni, zarwno dcy do naturalnej prostoty, jak i do wykwintu, rubaszni i makabryczni. Marzono o starych alejach paacowych, jesiennych ogrodach, lustrzanych sadzawkach, szlachetnych kamieniach, narkotykach, chorobach i demonach, ale rwnie i o preriach, szerokich horyzontach, hutach i walcowniach, nagich zapanikach, buntach niewolnikw pracy, o jakich czowieczych praparach i o zburzeniu ustroju spoecznego. Byy to oczywicie sprzecznoci i w najwyszym stopniu rnorodne hasa bojowe, ale oywiao je jedno wsplne tchnienie. Gdyby rozoy ow epok na poszczeglne elementy, wynikby z tego bezsens, jak kwadratowe koo z drewnianego elaza, ale w gruncie rzeczy wszystko stapiao si w jeden jasno lnicy sens. Zudzenie, ktre znalazo swj wyraz w magicznej dacie przeomu dwch stuleci, byo tak silne, e jedni rzucali si z zapaem w wir nowego nie zuytego jeszcze wieku, podczas gdy inni prdko pozwalali sobie jeszcze na wszystko, jak w domu, z ktrego i tak musz si wyprowadzi, przy czym wcale nie odczuwano, by obie postawy zbytnio rniy si midzy sob. Jeli si nie chce, nie ma koniecznoci stosowa do tego minionego ju ruchu zbyt wysokiej oceny. Dokona si zreszt jedynie w owej cienkiej, niestaej warstewce intelektualistw, ktr dzi pogardzaj jednomylnie ludzie o niezomnych wiatopogldach,

mimo wszelkich rnic tych wiatopogldw, ludzie bdcy dziki Bogu znowu gr, i dlatego ruch ten nie oddziaywa na szerokie masy. Ale cho nie sta si wielkim historycznym wydarzeniem, by jednak maym wydarzeniem, i obaj przyjaciele, Walter i Ulrich, przeyli w modoci jeszcze refleks tego ruchu. Co wtedy przedaro si poprzez gstwin wiary, jak kiedy wiele drzew chyli si pod jednym podmuchem wiatru, duch sekt i naprawy, bogie poczucie wymarszu i pocztku, may renesans i reformacja, jakie znaj jedynie najlepsze epoki. I gdy wkraczao si wtedy w wiat, czuo si na policzkach ju za pierwszym wgem tchnienia nowego ducha czasu.

16 Tajemnicza choroba wieku

Istotnie, jeszcze nie tak dawno bylimy obaj modziecami myla Ulrich, kiedy pozosta znw sam modziecami, u ktrych najwiksze doznania nastpoway dziwnym trafem nie tylko najpierw i wczeniej ni u innych ludzi, ale ponadto jeszcze u obu rwnoczenie. Wystarczyo, aby jeden z nich otworzy usta, by co nowego powiedzie, gdy drugi dokonywa ju tego samego wielkiego odkrycia. Jest co dziwnego z modzieczymi przyjaniami. S jak jajko, ktre ju w tku zawiera wspania ptasi przyszo, ale wobec wiata nic jeszcze na zewntrz nie pokazuje poza niemal pozbawion wyrazu lini owaln, nie rnic si niczym od innych podobnych. Ulrich widzia przed sob wyranie w chopicy, pniej studencki pokj, gdzie obaj si spotykali, kiedy wraca ze swych pierwszych wycieczek w wiat na kilka tygodni do domu. Zarzucone rysunkami, notatkami i nutami biurko Waltera jakby promieniowao blaskiem wielkiej przyszoci sawnego czowieka, a naprzeciwko staa wska pka z ksikami, przy ktrej Walter niekiedy stawa peen arliwoci, niczym wity Sebastian przywizany do supa; wiato lampy padao na jego pikne wosy, ktrymi Ulrich w skrytoci zawsze si zachwyca. Nietzsche, Altenberg, Dostojewski czy jaki inny autor, ktrego wanie czytali, musia cierpliwie lee na pododze czy ku, kiedy ju nie by potrzebny, a oywiony potok dysputy nie pozwala na najmniejsz nawet przerw, niezbdn do porzdnego ustawienia ksiek z powrotem na pk. Zarozumiao modoci, ktrej najwiksze umysy s potrzebne tylko po to, by si nimi wedug wasnego

widzimisi posugiwa, wydaa mu si w obecnej chwili czym przedziwnie ujmujcym. Usiowa przypomnie sobie tre tamtych dysput. Byy niby marzenia senne, kiedy budzc si chwytamy jeszcze ostatnie wtki odchodzcego snu, i Ulrich myla z lekkim zdziwieniem, e gdy wwczas za czym obstawali, chodzio nie tylko o to, aby twierdzenia ich byy suszne, ale przede wszystkim, aby postawi na swoim. O ile mocniejsze byo w modoci denie do tego, aby samemu zabysn, ni by ujrze co w jasnym wietle. Wspomnienie o tym poczuciu modoci, jakby unoszcym si na promieniach, miao teraz dla Ulricha posmak bolesnej straty. Wydao mu si, e na pocztku swych mskich lat dosta si w atmosfer bezwietrznej ciszy, ktra pomimo przygodnych, szybko uspokajajcych si wiatrw stopniowo nabieraa coraz bardziej beznamitnego, przerywanego ttna. Trudno okreli, na czym ta zmiana polegaa. Czyby naraz byo mniej wybitnych ludzi? Bynajmniej! A zreszt wcale nie o nich chodzi. Poziom jakiej epoki wcale nie od nich zaley, jak na przykad brak polotu u ludzi z szedziesitych-osiemdziesitych lat zeszego wieku nie zdoa przeszkodzi wybiciu si Hebbla i Nietzschego, cho i oni nie potrafili przezwyciy braku polotu u swych wspczesnych. Czyby ycie ogu utkno na martwym punkcie? Przeciwnie, jego sia znacznie si wzmoga. Czy byo wicej obezwadniajcych sprzecznoci ni uprzednio? Chyba nie mogo by ich wicej. Czy przedtem nie popeniano bdw? Masami! Midzy nami mwic, przejmowano si losem ludzi sabych, a nie zwaano na mocnych. Zdarzao si, e gupcy odgrywali rol wodzw, a wielcy ludzie uchodzili za dziwakw. Przecitny Niemiec, nie zwaajc na ble porodowe nowej epoki, ktre nazywa schykowymi i chorobliwymi ekscesami, czyta dalej swe czasopisma rodzinne i odwiedza w nieporwnalnie wikszych tumach szklane paace i salony sztuki ni wystawy secesji. Tym bardziej politycy nie zwracali uwagi na pogldy nowych ludzi oraz na wydawane przez nich periodyki, a oficjalne instytucje byy nadal otoczone niby kordonem sanitarnym przed wszystkim, co nowe, jak przed dum. Czy nie mona wic po prostu powiedzie, e od tego czasu wszystko si polepszyo? Ludzie, ktrzy dawniej przewodzili tylko drobnym sektom, stali si teraz sawnymi autorytetami. Wydawcy i handlarze obrazw wzbogacili si. Cigle zakada si co nowego. Wszyscy odwiedzaj zarwno szklane paace, jak i wystawy niezalenych oraz proklamujcych si niezalenymi od niezalenych. Czasopisma rodzinne day sobie przystrzyc wosy na krtko. Mowie stanu chepi si znawstwem w sprawach kultury i

sztuki, a gazety uprawiaj histori literatury. Ale co si jednak zatracio. Co nieuchwytnego. Jaki znak. Jakie zudzenie. Jak gdyby magnes traci siy przycigania i czsteczki elaza znowu si rozpraszay. Jak gdyby nici wysnuway si z kbka. Jak gdyby pochd si rozwiza lub orkiestra zacza faszowa. Ostatecznie nie daoby si wykaza adnych cisych szczegw, ktre nie byyby moliwe i przedtem, ale wszystkie proporcje nieco si przesuny. Pojcia, ktrych znaczenie byo dawniej skpe, nabrzmiay. Osoby, ktre dawniej nie byy uznawane za penowartociowe, stay si sawne. Co byo szorstkie, wygadzio si. Co byo rozczone, znw si czyo. Niezaleni szli na kompromis z tymi, co ich oklaskiwali. Wyrobiony smak sta si znw niepewny. Wszdzie zatary si ostre granice i jaka nowa, trudna do opisania zdolno do spowinowacenia si podcigaa wzwy nowych ludzi i nowe idee. Idee te nie byy ze, na pewno nie. Ale troch za wiele tandety byo domieszane do tego, co dobre, omyek do prawdy, a oportunizmu do tego, co miao rzeczywiste znaczenie. Zdawao si, e istnieje w tej mieszance optymalny procent, ktry dawa najwiksze osignicia, drobna, ale wystarczajca domieszka surogatu, ktra powodowaa, e geniusz dopiero wyglda genialnie, a talent obiecujco, tak jak cile okrelona domieszka cykorii lub kawy figowej zdaniem niektrych ludzi nadaje dopiero kawie pen warto. I naraz wszystkie uprzywilejowane i wane stanowiska w dziedzinie intelektualnej dostay si takim ludziom i wszystkie rozstrzygnicia zapaday po ich myli. Nie da si zrzuci odpowiedzialnoci za to na kogokolwiek. Nie da si te powiedzie, w jaki sposb to wszystko si stao. Nie mona walczy ani przeciwko poszczeglnym osobom, ani ideom czy okrelonym zjawiskom. Nie brakowao ani talentw, ani dobrej woli, ani nawet charakterw. Tylko e tak samo mona byo powiedzie, i nie brak niczego, jak i e wszystkiego brak. Jakby krew czy powietrze si odmieniy, a jaka tajemnicza choroba zara zarodki genialnoci poprzedniej epoki, cho wszystko lni jak nowe, i w kocu nie wiemy ju, czy wiat istotnie sta si gorszy, czy tylko mymy si zestarzeli. Po czym definitywnie nastay nowe czasy. I tak czasy si zmieniy jak dzie, ktry zaczyna si bkitnie i promiennie, a potem zasnuwa si powoli mg. No i nie byy na tyle uprzejme, aby zaczeka na UIricha. Odpaci on im za to twierdzc, e przyczyn tajemniczych zmian, ktre stanowiy chorob wyniszczajc genialno, bya zwyka gupota, chocia wcale nie w obraliwym znaczeniu tego sowa. Gdyby gupota od wewntrz nie bya do zudzenia podobna do talentu,

a z zewntrz nie moga uchodzi za postp, genialno, nadziej i ulepszenie, nikt chyba nie zgodziby si by gupi i gupota w ogle by nie istniaa. A w kadym razie byoby nad wyraz atwo j zwalcza. Niestety jednak gupota ma w sobie co niezwykle zniewalajcego i naturalnego. Kiedy na przykad kto uwaa, e oleodruk jest kunsztowniejszym osigniciem od namalowanego rcznie obrazu, jest w tym co z prawdy i atwiej t opini udowodni ni to, e van Gogh by wielkim artyst. Rwnie jest rzecz nader atw i opacaln by dramaturgiem, bardziej dynamicznym od Szekspira lub powiesciopisarzem bardziej wyrwnanym od Goethego. Prawdziwy komuna jest mimo wszystko bardziej ludzki ni jakie nowe odkrycie. Nie ma chyba adnego pomysu, o wikszym znaczeniu, ktrego by gupota nie potrafia wykorzysta. Umie porusza si we wszystkich kierunkach i przywdzia kad szat prawdy. Prawda natomiast ma zawsze tylko jedn szat i jedn jedyn drog i dlatego znajduje si zawsze w sytuacji mniej korzystnej. Po jakim czasie nasun si Ulrichowi w zwizku z powyszym dziwaczny pomys. Wyobrazi sobie, e wielki ojciec Kocioa Tomasz z Akwinu, zmary w 1274 roku, dokonawszy z niewymownym trudem uporzdkowania problemw filozoficznych swojej epoki zagbi si w nie jeszcze bardziej i dopiero teraz zakoczy swe dzieo. I oto zachowawszy dziki szczeglnej asce niebios modo wychodzi z wielu foliaami pod pach spod uku sklepionej bramy domu, a tramwaj przemyka mu z brzkiem przed nosem. Zdumienie nie rozumiejcego nic Tomasza, nazwanego w dawnych czasach doctor universalis, ubawio mocno Ulricha. Wanie jaki motocyklista z ramionami i nogami w ksztacie litery O przejecha pust ulic i popdzi z hukiem pod gr, niknc w dali. Mia powan twarz rozwrzeszczanego niemowlcia penego poczucia niesychanej doniosoci swego krzyku. Ulrichowi przypomniao si przy tym zdjcie sawnej tenisistki, ktre widzia par dni temu w jednym z tygodnikw. Staa na czubku palcw jednej nogi tak odsonitej, e wida byo podwizk, a drug podrzucia a na wysoko gowy zamachnwszy si rakiet jak najwyej, aby przyj pik. Miaa przy tym min angielskiej guwernantki. W tym samym numerze czasopisma by te wizerunek pywaczki, ktr masowano po skoczonych zawodach. U jej ng i wezgowia stao po jednej powanie przygldajcej si pani w stroju spacerowym, podczas gdy ona, naga, leaa na wznak na ku, z jednym kolanem podkurczonym do gry w pozie przyzwalajcej, a stojcy obok masaysta trzyma na nim donie. Mia na sobie biay

fartuch lekarski i spoglda z fotografii, jak gdyby to miso kobiece byo odarte ze skry i wisiao na haku. Takie rzeczy zaczynano wtedy widywa i jako trzeba si byo z tym pogodzi, jak godzimy si na drapacze chmur i elektryczno. Nie wolno si na swoj epok boczy, nie wyrzdzajc sobie samemu krzywdy rozumowa Ulrich. By te w kadej chwili gotw pokocha wszystkie te nowe formy ycia. Ale nigdy nie udawao mu si pokocha ich bez reszty, jak wymagao tego dobre samopoczucie spoeczne. Od dawna tchnienie niechci kado si na wszystko, co robi i czego doznawa, cie niemocy i osamotnienia, jaka uniwersalna antypatia, do ktrej nie mg odnale uzupeniajcej j sympatii. Czasami wydawao mu si, e urodzi si ze zdolnociami, dla ktrych obecnie nie byo zastosowania.

17 Wpyw czowieka bez waciwoci na czowieka, ktry je ma

Podczas gdy Ulrich rozmawia z Klarys, nie zauwayli oboje, e muzyka z tyu za nimi raz po raz milka. Wtedy Walter podchodzi do okna. Nie mg ich obojga widzie, ale czu, e znajduj si niemal w zasigu jego wzroku. Drczya go zazdro. Plugawe upojenie cik, zmysow muzyk wabio go jednak z powrotem. Za jego plecami fortepian sta otwarty, jak ko rozkopane przez picego, ktry boi si obudzi, aby nie by zmuszonym spojrze rzeczywistoci w twarz. Odczuwa zazdro paralityka, ktry widzi, jak zdrowi si poruszaj, ale nie umia si przezwyciy, aby si do nich przyczy, bo cierpienie uniemoliwiao mu obron przed nimi. Kiedy Walter rano wstawa i musia pieszy do biura, potem w cigu dnia rozmawia z ludmi i po poudniu w ich gronie wraca do domu, czu si wybitnym czowiekiem, powoanym do wielkich rzeczy. Wtedy wydawao mu si, e widzi wszystko inaczej ni inni, e potrafi zainteresowa si czym, obok czego inni przechodz nieuwanie, a tam, gdzie inni obojtnie po co sigaj, odczuwa ruch wasnej rki jako brzemienny intelektualn przygod lub zakochanym w samym sobie bezwadem. By wraliwy, a jego uczucie byo nieustannie drczone skrupuami, jakby szed przez gry, doy i doliny. Nigdy nie by obojtny, we wszystkim dostrzega od razu szczcie lub

nieszczcie i mia przez to stale okazj do intensywnych rozmyla. Tego rodzaju ludzie s niesychanie pocigajcy, gdy moralna wraliwo, ktra ich oywia, udziela si innym. W ich rozmowach wszystko nabiera od razu subiektywnego znaczenia, a poniewa obcujc z nimi mona sobie pozwoli na nieustanne zajmowanie si sob samym, sprawia to przyjemno, jak poza tym uzyskuje si tylko za opat u psychoanalityka lub psychologa, i to z t rnic, e tam czujemy si chorymi, podczas gdy Walter pomaga swym rozmwcom w uzyskaniu przewiadczenia, e s bardzo wani z powodw, ktre dotychczas uchodziy ich uwagi. Za pomoc tej zdolnoci do szerzenia wok siebie intelektualnej samoanalizy zdoby te i Klarys, zmusiwszy z biegiem czasu wszystkich rywali do ustpienia z pola. Potrafi, poniewa dla niego wszystko stawao si zagadnieniem etycznym, rozprawia przekonywajco o niemoralnoci jakiego

ornamentu, o higienie czystych form lub o piwnych oparach muzyki Wagnera w sposb zgodny z now mod artystyczn i nawet umia takimi wywodami sterroryzowa swego przyszego tecia, ktrego malarski mzg przypomina rozwarty wachlarz pawiego ogona. Byo wic rzecz bezsporn, e Walter spogldajc wstecz mg zanotowa niejeden sukces. Ale gdy peen wrae i planw, ktre moe nawet byy tak dojrzae i nowe jak nigdy dotd, wraca do domu, zachodzia w nim od razu zmiana powodujca zniechcenie. Wystarczao, by postawi blejtram z ptnem na sztalugach lub pooy kartk czystego papieru na stole, a ju w jego sercu budzia si ch panicznej ucieczki. Intelekt pozostawa jasny i pomys unosi si w nim jak w bardzo przezroczystym i klarownym powietrzu, a nawet rozszczepia si na dwa lub kilka pomysw, mogcych walczy ze sob o pierwszestwo, ale czno midzy mzgiem a pierwszym ruchem koniecznym do zrealizowania zamierzonego dziea bya jakby przerwana, Walter nie mg si zdecydowa ruszy palcem. Po prostu nie wstawa z miejsca, gdzie wanie siedzia, a jego myli zelizgiway si z zadania, jakie sobie postawi, niczym nieg, ktry ju w chwili spadania topnieje. Walter nie wiedzia, czym swj czas wypeni, ale nim si zorientowa, zapada ju wieczr. A poniewa po kilku takich dowiadczeniach wraca do domu ju z gry si ich bojc, zaczy upywa cae tygodnie, przemijajc jak jaowy psen. Hamowany beznadziejnoci we wszystkich swoich decyzjach i poczynaniach, odczuwa gorzki smutek, a jego nieudolno przeistaczaa si w bl tkwicy czsto za czoem, niczym nadchodzcy krwotok z nosa, skoro tylko chcia si zdecydowa co

przedsiwzi. Walter by bojaliwy, a zjawiska zaobserwowane na sobie samym nie tylko przeszkadzay mu w pracy, ale niepokoiy go rwnie bardzo, gdy byy pozornie od jego woli tak niezalene, i czsto wywoyway wraenie zaczynajcego si obdu. Ale podczas gdy w cigu ostatniego roku stan jego stopniowo si pogarsza, Walter znalaz cudown pomoc w pewnej koncepcji, ktrej przedtem nigdy nie docenia. Polegaa ona na przekonaniu, i Europa, w ktrej mu y przyszo, bya nieuleczalnie zdegenerowana. W epokach, w ktrych ludziom zewntrznie dobrze si powodzi, podczas gdy wewntrznie ulegaj owemu cofaniu si, jakiego prawdopodobnie doznaje kada sprawa, a wic i rozwj intelektu, jeli nie stosuje si do szczeglnych wysikw i wci nowych idei. W epokach tych trzeba postawi sobie pytanie, jak mona temu zaradzi. Ale kbowisko tego, co mdre, gupie, szpetne lub pikne, jest wanie wtedy tak zagmatwane, e widocznie wielu ludziom wydaje si prostsze uwierzy w jak tajemnic, i z tego powodu wol prorokowa nieunikniony upadek czego, co wymyka si dokadnemu osdowi i jest uroczycie niesprecyzowane. Przy czym jest w gruncie rzeczy cakiem obojtne, czy to bdzie problem rasy, wegetarianizmu czy nagiej duszy. Bo jak przy kadym zdrowym pesymizmie, chodzi tu tylko o to, aby mie co, przed czym nie sposb uciec i czego mona si trzyma. Rwnie i Walter, cho w lepszym okresie swojego ycia potrafi si sam z podobnej teorii wymiewa, skoro tylko zacz j wyprbowywa, rycho zauway pynce z niej korzyci. Dotychczas by niezdolny do pracy i czu si z tym le, teraz za uzna swoj epok za nieprzydatn, a siebie za zdrowego. Jego ycie, ktre nie doprowadzao do niczego, odnalazo za jednym zamachem wspaniae wytumaczenie, usprawiedliwienie w skali epoki, ktre byo jego godne, ba, nabierao nawet cech wielkiej ofiary, kiedy bra do rki owek lub piro, by je znowu zaraz odoy. Ale musia jeszcze sam ze sob walczy, a Klarysa go drczya. Nie bya skora do rozmw krytykujcych epok. Wierzya lepo w genialno. Nie wiedziaa, co to waciwie jest, lecz cae jej ciao zaczynao drga i pry si, skoro tylko bya o tym mowa. To si czuje albo si tego nie czuje stanowio jej jedyny argument. Tote dla Waltera pozostaa zawsze ma i okrutn pitnastoletni dziewczynk. Nigdy nie rozumiaa cakowicie tego, co on odczuwa, albo moe on nie potrafi ni zawadn. Ale cho bya tak zimna i twarda, a potem znw tak natchniona i bezpodstawnie zapalna, posiadaa tajemnicz zdolno wywierania na wpywu, jak gdyby poprzez ni dosigay go

uderzenia z takiej strony, jakiej w trzech przestrzennych wymiarach umieci si nie da. Niekiedy graniczyo to wrcz z niesamowitoci. Odczuwa to zwaszcza, kiedy razem grali na fortepianie. Gra Klarysy bya twarda i bezbarwna, posuszna jakiemu obcemu dla prawu podniety. Kiedy ciaa rozarzyy si tak, e a dusze przez nie promienioway, udzielao mu si to w sposb przeraajcy. Co nie dajcego si okreli odrywao si od niej wwczas i grozio, e uleci wraz z jej duchem. Przychodzio to z tajemniczej pustej kawerny w jej jestestwie, ktr bojaliwie trzeba byo trzyma zamknit. Walter sam nie wiedzia, na jakiej zasadzie to odczuwa i co to jest. Ale drczy go jaki niewypowiedziany lk oraz potrzeba reagowania w sposb stanowczy, czego jednak zrobi nie mg, bo poza nim nikt tego nie dostrzega. Kiedy Walter przez okno ujrza powracajc Klarys, poczu na wp wiadomie, e znw nie oprze si mwieniu le o Ulrichu. Ulrich powrci nie w por i wywiera na Klarys szkodliwy wpyw. Pogbia niegodziwie w niej to, czego Walter tkn nie mia, ow kawern nieszczcia, to, co byo w niej biedne, chore i tragicznie genialne, t tajemn pust przestrze, gdzie co targao acuchy, ktre pewnego dnia mogy pkn. Staa teraz z go gow, tak jak dopiero co wbiega, z kapeluszem ogrodowym w rku, i Walter jej si przyjrza. Oczy jej miay wyraz drwicy, jasny i czuy, moe nawet zbyt jasny. Mia niekiedy wraenie, e Klarysa po prostu posiada jak moc, ktrej jemu brak. Jeszcze jako dziecko bya dla niczym cier, ktry nie mia mu nigdy da spokoju, ale wida Walter sam nie chcia jej mie inn. By moe bya to tajemnica jego ycia, ktrej tamci oboje nie rozumieli. Gbokie s nasze cierpienia! myla. Ale zdaje mi si, e nieczsto si zdarza, by dwoje ludzi tak gboko si kochao jak my oboje. I zaraz potem rzek: Nie chc wcale wiedzie, co ci Ulo naopowiada. Ale mog ci owiadczy, e ta jego energia, ktr tak podziwiasz, nie jest niczym innym jak pustk! Klarysa spojrzaa na fortepian i umiechna si. Walter mimo woli usiad znw przed otwart klawiatur i mwi dalej: Trzeba odczuwa wszystko w sposb heroiczny, jeli si jest z natury niewraliwym, i snu kilometrowe myli, jeli si nie wie, jak peni moe zawiera kady milimetr! Nazywali Ulricha niekiedy Ulo, jak w czasach jego modoci, a on kocha ich za to, tak jak ywi si dla swej niaki uczucie umiechnitego szacunku. Utkn na martwym punkcie doda Walter. A ty tego nie dostrzegasz. Lecz niech ci si nie wydaje, e ja go nie znam!

Klarysa miaa jednak pewne wtpliwoci. Dzi wszystko si rozpada! mwi gwatownie Walter. Bezwzgldna otcha inteligencji! Nie brak mu jej, co do tego mog si z tob zgodzi, ale o potdze duszy, o caej jej peni nie ma on pojcia. O tym, co Goethe nazywa osobowoci, co nazywa zmiennym porzdkiem, nawet mu si nie ni. Te pikne pojcia potgi i granic, samowoli i prawa, wolnoci i miary, pojcie zmiennego porzdku... Sowa cytowanego wiersza uleciay potoczycie z jego ust, a Klarysa patrzya na jego wargi przyjanie, jak gdyby wyfruna z nich jaka pikna zabawka. Po czym przypomniaa sobie o swych obowizkach i wtrcia jak troskliwa gosposia: Chcesz piwa? Tak, czemu nie? Chtnie wypij. Ale nie mam piwa w domu! Wobec tego szkoda, e mnie pytaa westchn Walter. Moe bym wcale o tym nie pomyla. Klarysa uznaa kwesti za wyczerpan, ale Walter by wytrcony z rwnowagi. Po prostu nie wiedzia, co dalej mwi. Czy przypominasz sobie jeszcze nasz rozmow o artystach? spyta niepewnie. Jak rozmow? T sprzed kilku dni. Tumaczyem ci, co znaczy ywy element konstruktywny w czowieku. Czy nie pamitasz, jak doszedem do konkluzji, e dawniej zamiast mierci i logicznej mechanizacji krloway krew i mdro. Nie! Walter stropi si, szuka w myli, waha si, po czym nagle wybuchn: On jest czowiekiem bez waciwoci. Co to jest? zamiaa si Klarysa. Nic. Wanie e nic!

Ale Klarys okrelenie to zainteresowao. Takich ludzi mamy dzi miliony orzek Walter. To gatunek ludzki, jaki zrodzia teraniejszo. Znienacka wypowiedziane okrelenie spodobao mu si. Jakby rozpoczyna tworzy poemat, okrelenie to pchao go naprzd, zanim zrozumia jego waciwy sens. Przyjrzyj si dobrze Ulrichowi. Za kogo by go wzia? Czy wyglda na lekarza, kupca, malarza czy dyplomat? Ale on nie jest tym wszystkim trzewo zauwaya Klarysa. No to moe wyglda na matematyka? Tego nie wiem, bo przecie nie wiem, jak ma wyglda matematyk. Powiedziaa teraz co bardzo susznego. Matematyk na nic nie wyglda, to znaczy, e ma wygld czowieka w ogle inteligentnego, tak e nie wie si to z adn cile okrelon treci. Z wyjtkiem ksiy rzymskokatolickich nikt nie ma ju dzi wygldu takiego, jaki mie by powinien, gdy gow posugujemy si jeszcze bardziej anonimowo ni rkami. A matematyk to szczyt wszystkiego, to kto, kto ju tak mao wie o sobie jak ludzie, ktrzy w przyszoci zamiast misem i chlebem ywi si bd pigukami, bd mao wiedzie o kach, cieltach czy kurach. Tymczasem Klarysa postawia na stole skromn kolacj i Walter zabra si z zapaem do jedzenia. Moe nawet to nasuno mu powysze porwnanie. Klarysa przygldaa si jego wargom, ktre przypominay wargi jego zmarej matki. Byy bardzo kobiece i proces jedzenia traktoway jak robot domow; grn warg zdobi may podstrzyony wsik. Oczy Waltera byszczay niczym wieo wyuskane z upin kasztany, nawet wtedy, gdy wyszukiwa na pmisku kawaek sera. Chocia by drobny i raczej okrgy ni delikatnie zbudowany, wywiera jednak pewne wraenie i nalea do ludzi, ktrzy zawsze ukazuj si w korzystnym wietle. Z powierzchownoci Ulricha nie zdoasz odgadn adnego zawodu, a jednak nie wyglda on na czowieka nie majcego zawodu. Teraz zastanw si troch nad tym, jaki on jest. Zawsze wie, co ma robi. Umie patrze kobiecie w oczy, potrafi w kadej chwili sprawnie wszystko rozway. Uprawia boks. Jest zdolny. Ma siln wol. Nie ma przesdw, jest odwany, wytrway, obcesowy i roztropny. Nie chc wcale bada tego szczegowo, niech sobie wszystkie te cechy posiada. Tylko e naprawd to on ich nie ma.

Uczyniy go takim, jakim jest, i okreliy jego drog, a jednak do niego nie nale. Kiedy si gniewa, co si wewntrz niego umiecha. Kiedy jest smutny, znaczy, e co knuje. Kiedy si czym wzrusza, odrzuca to od siebie. Kady najgorszy nawet czyn wydaje mu si pod jakim tam wzgldem dobry. Jego sd o jakiej sprawie zawsze bdzie zalee od moliwoci powizania jej z jak inn. Nie ma dla niego nic staego. Wszystko jest zmienne, jest czci jakiej wikszej caoci, a waciwie niezliczonych caoci, nalecych z kolei prawdopodobnie do jakiej nadcaoci, ktrej on jednak wcale nie zna. Dlatego kada z jego odpowiedzi jest tylko odpowiedzi czstkow, kade z uczu tylko pogldem i wcale.mu o to nie chodzi, czym co naprawd jest, ale jedynie o odpowied na uboczne pytanie ,,jakie to jest, zawsze tylko o jaki tam dodatek. Nie wiem, czy wyraam to w sposb dla ciebie zrozumiay. Owszem odpowiedziaa Klarysa. Ale ja uwaam, e to bardzo adnie z jego strony. Walter mwi mimo woli z oznakami wzmagajcej si niechci. Dawne chopice poczucie niszoci wobec kolegi podsycao jego zazdro. Bo chocia by przekonany, e Ulrich poza kilkoma nagimi dowodami rozumu nigdy nic nie zdziaa, nie mg w skrytoci pozby si wraenia, e zawsze ustpowa przyjacielowi w fizycznej sprawnoci. Portret Ulricha, jaki wanie naszkicowa, wyzwoli go wewntrznie jak stworzenie udanego dziea sztuki. Nie wykoncypowa go samorzutnie, ale e w jaki tajemniczy sposb uda mu si pocztek, sowo za sowem wydobywao si na zewntrz, podczas gdy w jego wntrzu rozpado si przy tym co, czego sam sobie nie umia uwiadomi. Kiedy skoczy, zrozumia, e Ulrich jest tylko wytworem tego wewntrznego rozpadu, ktry jest dzi wsplny dla wszelkich zjawisk. I to ci si podoba? zapyta z bolesnym zdumieniem. Nie wolno ci tego mwi na serio! Klarysa ua chleb z mikkim serem. Moga wic umiecha si tylko oczyma. Ach rzek Walter zapewne i mymy przedtem podobnie myleli. Ale nie wolno dopatrywa si w tym czego wicej ni tylko przedwstpnego stopnia. Taki czowiek to w ogle nie czowiek. Tymczasem Klarysa skoczya je. On sam przecie to mwi powiedziaa.

 Co on sam mwi? Ach, czy ja wiem! To, e wszystko si dzi rozlunio. Mwi, e wszystko utkno w miejscu, nie tylko on. Ale nie uwaa tego za takie nieszczcie, jak ty. Kiedy opowiedzia mi dug histori. Gdyby rozoy jestestwa tysica ludzi mwi natrafi si na jakie dwadziecia kilka waciwoci, uczu, rnych rodzajw startw, form konstruktywnych i tak dalej, z ktrych si te jestestwa skadaj, a kiedy rozoy si na pierwiastki nasze ciao, znajdzie si tylko wod i kilkadziesit czsteczek staej materii, ktre w niej pywaj. Woda podnosi si w nas tak samo jak w drzewach i tworzy zarwno ciaa zwierzt, jak i chmury. Uwaam, e to adnie. Tylko e potem nie wiemy waciwie, co mamy o sobie myle i co naley robi. Tu Klarysa zamiaa si cichutko. Wtedy mu opowiedziaam, e ty caymi dniami owisz ryby, kiedy masz wolny czas, i wylegujesz si nad wod. No i co? Ciekaw jestem, czy on wytrzymaby tak chocia dziesi minut. Ale ludzie rzek Walter twardo od dziesiciu tysicy lat gapi si w niebo, rozkoszujc si ciepem ziemi i nie rozkadaj tego na czci, jak nie analizuje si wasnej matki. Klarysa znowu nie moga powstrzyma si od miechu. Ulrich twierdzi, e od tego czasu wszystko si bardzo skomplikowao. Pywamy ju nie tylko w wodzie, ale rwnie w morzu ognia, w burzy elektrycznoci, w niebie magnetyzmu, w bagnie ciepa i tak dalej, cho tego wszystkiego nie czujemy. W kocu pozostaj w ogle tylko formuki. A co one znacz dla czowieka, trudno dokadnie wyrazi. Oto wszystko. Zapomniaam ju, czego uczyam si w liceum, ale mniej wicej to si zgadza. A kiedy dzisiaj kto, powiedzia kiedy Ulrich, chciaby, tak jak wity Franciszek albo ty, nazwa ptaszki brami, to nie daoby si tego tak niefrasobliwie zrobi, lecz trzeba by byo rwnoczenie zdecydowa si na wjechanie do pieca, wskoczenie elektrycznym przewodem tramwaju w ziemi lub spynicie zlewem do kanau. Tak, tak! przerwa Walter jej wywody. Najpierw z czterech elementw robi si kilkadziesit i na kocu pywamy ju tylko po zwizkach, procesach, wypuczynach procesw i formuek, po czym, o czym wcale nie wiemy, czy jest to przedmiot, proces, abstrakcja czy jakie Bg wie co. Wtedy nie ma ju rnicy pomidzy socem a zapak albo pomidzy ustami, jako jednym kocem przewodu trawiennego, a jego drugim kocem! Jedna i ta sama rzecz ma sto rnych aspektw. Kady aspekt sto

powiza, z ktrych kade czy si z innym uczuciem. Mzg ludzki na szczcie przeprowadzi pomidzy rzeczami podzia, ale rzeczy podzieliy za to serce ludzkie. Mwic to Walter zerwa si z miejsca, lecz pozosta za stoem. Klaryso rzek Ulrich stanowi dla ciebie niebezpieczestwo. Tak, Klaryso, kady czowiek niczego ju dzi tak nie aknie jak prostoty, bliskoci z ziemi, zdrowia, no i oczywicie moesz powiedzie, co zechcesz rwnie dziecka, bo dziecko jest tym, co przywizuje nas najmocniej do ziemi. Wszystko, co Ulo ci naopowiada, jest nieludzkie. Zapewniam ci, e ja mam odwag, wrciwszy do domu, po prostu wypi z tob kaw, posucha piewu ptakw, troch pospacerowa, zamieni kilka sw z ssiadami i pozwoli, by dzie spokojnie zgas. Na tym polega ycie ludzkie. Tkliwo wynikajca z tych obrazw pchna go powoli ku niej. Ale skoro tylko w jego mikkim, niskim gosie zabrzmiaa tsknota za dzieckiem, Klarysa si zawzia. Twarz jej staa si niema i kiedy Walter si zblia, Klarysa przyja postaw obronn. Kiedy do niej podszed, promieniujc ciep agodnoci niczym poczciwy piec w izbie wiejskiej, Klarysa zawahaa si przez chwil w nurtujcych j prdach. Po czym jednak powiedziaa: Nic z tego, mj kochany! Chwycia kawaek chleba z serem ze stou i szybko pocaowaa Waltera w czoo. Id zobaczy, czy s my. Ale, Klaryso baga Walter. O tej porze roku nie ma ju przecie adnych motyli. Ach, tego si nigdy nie wie. W pokoju zosta po niej tylko jej miech. Z kawakiem chleba z serem wasaa si po kach. Okolica bya bezpieczna, opieki wic nie potrzebowaa. Czuo Waltera zapada si jak suflet wyjty za wczenie z pieca. Westchn gboko, po czym, po chwilowym wahaniu, usiad znw do fortepianu i wzi kilka akordw. Mimo jego woli uoyy si w fantazj osnut na motywach oper Wagnera i w plusku tej niesfornie tryskajcej substancji, ktrej sobie ongi w okresie grnej modoci zabroni, palce jego szumiay i gulgotay nawa tonw. Niech dwiki te pyn jak najdalej! Jego szpik zosta narkoz tej muzyki jakby sparaliowany, a jego dola wydaa mu si znoniejsza.

18 Moosbrugger

W tym czasie opini publiczn absorbowaa sprawa Moosbruggera. Moosbrugger by ciel. By to czowiek olbrzymi, barczysty, ale nie. otyy, z czupryn przypominajc kouszek z brunatnego baranka i poczciwie mocnymi apskami. Dobroduszna sia i rzetelno przemawiay z jego twarzy i jeliby si ich nawet nie dostrzego, poczuoby si je wchem po mocnym, uczciwym i suchym zapachu dnia roboczego, nieodcznym od tego trzydziestoczteroletniego mczyzny wskutek jego obcowania z drzewem oraz pracy, ktra wymagaa zarwno starannoci, jak i wysiku. Kady stawa jak wryty, kiedy spotyka po raz pierwszy to oblicze obdarzone przez Boga wszelkimi znamionami dobroci, gdy Moosbrugger by zwykle prowadzony przez dwch uzbrojonych strw bezpieczestwa i mia rce oparte na brzuchu, spojone mocnymi kajdankami, od ktrych acuszek trzyma stale jeden z konwojentw. Kiedy Moosbrugger spostrzega, e kto go obserwuje, przez jego szerok i poczciw twarz z zaniedbanym zarostem, wsami i nalec do nich muszk na brodzie przebiega umiech. Mia na sobie krtk czarn marynark i jasnopopielate spodnie. Rozstawia szeroko nogi, przyjmujc postaw wojskow. Ale sprawozdawcw z sali sdowej najbardziej intrygowa wanie ten jego umiech. Mg by niemiay albo perfidny, ironiczny, podstpny, bolesny, bdny, krwioerczy albo niesamowity. Sprawozdawcy szukali po omacku ktrego z tych przeczcych sobie nawzajem okrele i rozpaczliwie usiowali odnale w tym umiechu co, czego poza tym w caej tak zacnej powierzchownoci podsdnego nie mogli si doszuka. Moosbrugger zamordowa osob pci eskiej, prostytutk najpoledniejszego gatunku, i to w sposb mrocy krew w yach. Sprawozdawcy opisali dokadnie ran w szyi, sigajc od grdyki prawie do karku, dwa pchnicia noem w pier, ktre przebiy serce, i jeszcze dwa z lewej strony na plecach, oraz obcicie piersi, ktre mona byo prawie odczy od tuowia. Wyrazili swoje z tego powodu obrzydzenie, ale nie poprzestali na tym i przeliczyli jeszcze trzydzieci pi ran na brzuchu oraz zbadali

sigajc od ppka do krzya ran cit, ktra koczya si mnstwem mniejszych dgni w plecy, podczas gdy na szyi widoczne byy lady duszenia. Od tych wszystkich okropnoci nie umieli znale drogi do poczciwego wygldu mordercy, chocia i oni sami byli te ludmi poczciwymi i opisali cae zajcie rzeczowo, fachowo i z zapartym tchem. Nie wykorzystali przy tym nawet najbardziej prawdopodobnego wyjanienia, e maj przed sob chorego umysowo, pomimo e Moosbrugger przebywa ju kilkakrotnie z powodu podobnych zbrodni w szpitalach dla umysowo chorych, a kady dobry sprawozdawca orientuje si dzi wietnie w tego rodzaju zagadnieniach. Wygldao na to, e na razie wzbraniali si jeszcze zrezygnowa z uznania go za zoczyc i przeniesienia caego zajcia z ich wasnego wiata w wiat chorych, przy czym zgadzali si w peni z psychiatrami, ktrzy rwnie czsto uznawali Moosbruggera za zdrowego, jak i za niepoczytalnego. No i zasza przy tym rzecz dziwna: zaledwie chorobliwe wykroczenia Moosbruggera stay si znane, a ju tysice ludzi, narzekajcych na gazety za ich zamiowanie do sensacji, przyjo t wiadomo jako nareszcie co interesujcego, i to zarwno wiecznie pieszcy si urzdnicy, jak ich czternastoletni synkowie oraz zaabsorbowane troskami domowymi maonki. Wzdychano wprawdzie nad takim zwyrodnieniem, ale przejmowano si nim gbiej ni wasnymi sprawami. Ba, mogo si zdarzy, e w owych dniach skdind dystyngowany naczelnik wydziau w ministerstwie lub prokurent bankowy kadc si spa mwi do swej sennej maonki: Co by teraz zrobia, gdybym by takim Moosbruggerem... Ulrich, obrzuciwszy wzrokiem to znamionujce bogobojno oblicze nad kajdankami, szybko zawrci, ofiarowa wartownikowi stojcemu przed pobliskim sdem okrgowym kilka papierosw i zapyta, kogo konwojenci wyprowadzili przed chwil z bramy. Wtedy dowiedzia si... cho odbyo si to zapewne dawniej, gdy takie sprawy opisywano nieraz w ten wanie sposb i Ulrich prawie sam w to uwierzy. Ale aktualn prawd byo, e o wszystkim przeczyta tylko w gazecie. Moosbruggera za pozna znacznie pniej, a zobaczy go na wasne oczy udao mu si przedtem raz jeden podczas przewodu sdowego. Prawdopodobiestwo dowiedzenia si czego niezwykego z gazety jest bowiem o wiele wiksze ni przeycie tego osobicie. Czyli innymi sowy, rzeczy bardziej istotne dziej si dzi w abstrakcji, a tylko bardziej bahe w rzeczywistoci. T drog Ulrich dowiedzia si o historii Moosbruggera mniej wicej, co nastpuje:

Moosbrugger by w modoci biedakiem, pastuchem gminnym, i to w tak maej gminie, e nie miaa nawet wasnej wiejskiej drogi. By tak ubogi, e nigdy nie rozmawia z adn dziewczyn. Wolno mu byo tylko na dziewczta patrze, rwnie i pniej, kiedy poszed do terminu, a tym bardziej, kiedy wdrowa jako czeladnik. Wystarczy wyobrazi sobie, co to znaczy. Na co, czego si w sposb naturalny aknie jak chleba lub wody, wolno tylko patrze. Po pewnym czasie zaczyna si poda tego w sposb nienaturalny. Taka przechodzi obok, a spdnice koysz si wokoo jej ydek. Kiedy przeazi przez pot, odsania je a do kolan. Kiedy patrzy si takiej w oczy, staj si nieprzeniknione. Kiedy syszy si jej miech, czek obraca si szybko i patrzy w twarz tak nieruchomo okrg jak otwr nory, do ktrej wanie wskoczya mysz. Mona wic byo zrozumie, e Moosbrugger ju po zamordowaniu pierwszej dziewczyny tumaczy si, e stale przeladuj go upiory, ktre go w dzie i w nocy nawiedzaj. Wyrzucay go z ka, kiedy spa, i przeszkadzay mu w pracy. Pniej sysza, jak dniami i nocami ze sob rozmawiaj i o co si kc. Nie bya to jednak choroba psychiczna i Moosbrugger nie znosi, kiedy w ten sposb o nim mwiono. Wprawdzie sam niekiedy przyozdabia swoje zeznania wspomnieniami o tym, co zasysza od duchownych, albo wykorzystywa otrzymywane po wizieniach rady, jak symulowa, ale materia do tego mia zawsze w pogotowiu, cho nieco wyblaky, kiedy nie zwracano na zbytniej uwagi. Tak samo byo i podczas jego wdrwek. Zim bardzo trudno znale cieli prac i Moosbrugger czsto caymi tygodniami przebywa na gocicu. Przewdrowa cay dzie, dochodzi do jakiej miejscowoci i nie znajduje noclegu. Na posiek nie starcza pienidzy, wic pije si wdk, a za oczami zapal si dwie wiece i ciao samo zacznie porusza si bezwiednie naprzd. W przytuku nie chce si prosi o nocleg, mimo gorcej zupy, czciowo z powodu robactwa, a czciowo z powodu upokarzajcego wykcania si. Lepiej wic wyebra sobie kilka groszy i wpezn chopu do siana, naturalnie nie pytajc go o to, bo po co dugo prosi i w kocu narazi si jeszcze na obelgi. Rano zdarzaj si oczywicie czsto ktnie, oskarenia o najcie, wczgostwo i ebranin, a w kocu wynika z tego cigle pczniejca wizka drobnych wyrokw karnych, ktre kady nowy sdzia chepliwie przytacza, jak gdyby to wyczerpujco okrelao osobowo Moosbruggera.

A kt myli o tym, co to znaczy caymi dniami, a nawet tygodniami, nie mc si porzdnie umy. Skra tak rogowacieje, e pozwala ju tylko na brutalne ruchy, nawet kiedy chce si zrobi ruch delikatny, a pod tak skorup drtwieje rwnie i ywa dusza. Rozum mniej na tym cierpi i to, co niezbdne, wykonuje si cakiem rozsdnie. Rozum bowiem moe wieci jak mae wiateko w olbrzymiej wdrujcej latarni morskiej, penej rozdeptanych glist lub szaraczy, ale wszystko, co osobiste, jest wewntrz jakby stamszone, a porusza si tylko fermentujca organiczna substancja. Wtedy spotyka w swej wdrwce przechodzc przez wsie, a czasem i na samotnym gocicu, cae procesje kobiet. Oto jedna, a po p godzinie jeszcze jaka, i cho mijay go w znacznych odstpach i nie miay ze sob nic wsplnego, w sumie byy to jednak cae procesje. Szy z jednej wsi do drugiej albo dopiero co wyjrzay przed dom, nosiy grube chusty lub kaftaniki, ktre sztywn wow lini sterczay im dookoa bioder. Wchodziy do ciepych izb albo popdzay przed sob dzieci, albo te byy na gocicu tak samotne, e mona byo cisn w tak kamieniem jak we wron. Moosbrugger utrzymywa, e nie moe by morderc seksualnym, gdy zawsze odczuwa jedynie odraz wobec osb pci eskiej. I to wydaje si prawdopodobne, bo rozumie si rwnie i kota siedzcego przed klatk, w ktrej podskakuje tusty topiry kanarek, albo kiedy apie, puszcza i znowu apie mysz tylko po to, aby ujrze, jak jeszcze raz ucieka. A jak wytumaczy psa, ktry biegnie za toczcym si koem i dla zabawy chwyta je zbami, cho jest przecie przyjacielem czowieka. W stosunku do wszystkiego, co yje, porusza si, toczy lub skrada, istnieje widocznie jaka utajona wrogo wymierzona przeciwko innej, cieszcej si sob istocie. I co w kocu zrobi, jeli ona zacznie krzycze? Mona by tylko oprzytomnie albo jeli si nie da, przycisn j twarz do ziemi i zatka jej usta piaskiem. Moosbrugger by tylko czeladnikiem ciesielskim i czowiekiem cakiem samotnym, bo chocia wszdzie tam, gdzie pracowa, koledzy go raczej lubili, nie mia ani jednego przyjaciela. Najsilniejszy popd pcha jego ja od czasu do czasu nieubaganie na zewntrz, i by moe naprawd jak sam mwi brak mu byo jedynie wychowania i sposobnoci, aby sta si czym wicej: anioem-niszczycielem, podpalaczem teatrw lub prawdziwym anarchist. Anarchistw bowiem, jednoczcych si w tajnych stowarzyszeniach, nazywa z pogard sfaszowanymi. Moosbrugger by widocznie chory. Ale chocia jego niewtpliwie chora natura moga suy za wytumaczenie dla jego zachowania, ktre

odosobniao go od innych ludzi, jemu samemu wydawao si to jakby silniejszym i wyszym poczuciem wasnego ja. Cae jego ycie byo mieszn i przeraliwie nieudoln walk, aby zdoby jakie znaczenie. Jeszcze jako terminator poama swemu chlebodawcy palce, kiedy ten chcia go wychosta. Od innego zwia z pienidzmi, z poczucia sprawiedliwoci, jak twierdzi. Nie zagrza nigdzie dugo miejsca, pozostawa tylko tak dugo, pki oniemiela ludzi swoim maomwnym i yczliwym spokojem oraz barami pracowitego olbrzyma, jak to wszdzie bywao na pocztku. Skoro tylko ludzie zaczynali go traktowa poufale i bez nalenego respektu, mylc, e go dopiero teraz dobrze poznali, ucieka natychmiast, gdy ogarniao go niesamowite uczucie, e nie tkwi ju mocno we wasnej skrze. Raz uczyni to za pno: wtedy na pewnej budowie czterech murarzy zmwio si, e dadz mu odczu swoj wyszo i zrzuc go z najwyszego pitra z rusztowania. Sysza ju, jak poza jego plecami chichoc i skradaj si do niego, wtedy natar na nich z ca swoj niezmiern si, zepchn jednego z drugiego pitra, a dwom innym poprzecina wszystkie yy na rkach. To, e go za to ukarano, wstrzsno jego dusz, jak sam si wyrazi. Wywdrowa a do Turcji; potem wrci, twierdzc, e cay wiat sprzysig si przeciwko niemu. Ani zaklciem, ani po dobroci nie udao si nic przeciwko temu spiskowi zrobi. Takich okrele wyuczy si po szpitalach dla umysowo chorych i wizieniach, przy czym okruchy francuskiego i aciny wtrca w najbardziej nieodpowiednich miejscach, skoro tylko si zorientowa, e znajomo jzykw obcych dawaa klasie panujcej prawo stanowienia o jego losie. Z tego samego powodu usiowa podczas przewodw sdowych uywa wyszukanej poprawnej niemczyzny. Stosowa zwroty: To musi posuy za podstaw mojej brutalnoci, lub: Wyobraaem sobie, e jest jeszcze okrutniejsza, ni jak na og oceniaem, byy tego rodzaju niewiasty. Kiedy jednak zauway, e i to nie wywiera zamierzonego wraenia, przybiera czsto wspaniae aktorskie pozy i nazywa samego siebie szyderczo teoretycznym anarchist, ktry w kadej chwili mgby kaza si ocali przez socjaldemokratw, gdyby tylko raczy przyj co od tych najgorszych ydowskich wyzyskiwaczy nieuwiadomionego ludu

pracujcego. W ten sposb i on rwnie mia swoj teori naukow, wobec ktrej uczone zarozumialstwo sdziw okazywao si bezskuteczne. Zwykle zyskiwa przez to podczas przewodw w opinii sali sdowej reputacj wybitnej inteligencji, a potem surowsze kary, ale w gruncie rzeczy rozprawy te

schlebiay jego prnoci, uwaa je za najbardziej zaszczytne okresy swego ycia. Dlatego te nie ywi do nikogo tak intensywnej nienawici, jak do psychiatrw, ktrym si zdawao, e mona jego bardzo skomplikowan osobowo zby kilku obcymi terminami, jak gdyby byo to dla nich czym cakiem powszednim. Jak zawsze w podobnych wypadkach, orzeczenia lekarskie co do jego stanu umysowego staway si wtpliwe pod naciskiem nadrzdnych poj prawniczych i Moosbrugger nie omieszka wyzyska kadej sposobnoci, aby podczas publicznego przewodu wykaza swoj wyszo nad psychiatrami, demaskujc ich jako nadtych durniw i oszustw, ktrzy okazywali si kompletnymi nieukami, kierujc go, gdy symulowa, do szpitala dla umysowo chorych zamiast do wizienia, gdzie byo jego waciwe miejsce. Nie zapiera si bowiem swych czynw i chcia, aby je komentowano jako tragiczne objawy wielkiej koncepcji ycia. Zwaszcza rozchichotane ladacznice sprzysigy si przeciwko niemu. Wszystkie miay swoich alfonsw i ze szczerej wypowiedzi powanego czowieka nic sobie nie robiy, a moe nawet uwaay j za obraz. Tote Moosbrugger schodzi im z drogi, jak dugo mg, aby nie da si sprowokowa, ale nie zawsze byo to moliwe. Przychodz dnie, kiedy jako mczyzna czowiek czuje si gupio i nie moe si do niczego zabra, gdy rce poc mu si z niepokoju. Jeli musi sobie wtedy pofolgowa, mona by pewnym, e ju przy pierwszym kroku przebiegnie w oddali przez drog, jako zwiadowczy patrol wysany przez inne, taka wanie chodzca trucizna, oszustka, ktra potajemnie naigrawa si z mczyzny, wprowadzajc go w stan niemocy, i odgrywa przed nim komedi, jeli wyzbyta sumienia nie wyrzdza mu jeszcze wikszej krzywdy. I tak nadszed koniec owej nocy obojtnie przepitej z wielkim haasem dla zaguszenia nurtujcego wewntrz niepokoju. wiat moe by i dla trzewego niepewny. ciany domw po obu stronach ulicy chwiej si jak kulisy, za ktrymi co si czai, czekajc tylko na haso, aby stamtd wyskoczy. Na skraju miasta robi si spokojniej, kiedy wychodzi si na szerokie, owietlone przez ksiyc pola. Tam musia Moosbrugger zawrci, aby okrn drog zaj do domu. I tam przy elaznym mocie zaczepia go owa dziewczyna. Bya jak te, ktre sprzedaj si mczyznom na boniach, bezrobotna suca, ktra ucieka z posady, maa osbka, u ktrej spod chustki patrzyo tylko dwoje wabicych, mysich oczu. Moosbrugger odtrci j i przypieszy kroku, ale ona skamlaa, aby wzi j ze sob do domu. Moosbrugger szed jednak prosto przed siebie, skrci na rogu i w kocu kluczy bezradnie w rne strony. Stawia wielkie kroki, a ona dreptaa u

jego boku. Przystan i ona te przystana, jak cie. Tak jak gdyby cign j za sob. Uczyni jeszcze jedn, ostatni prb, aby j sposzy, obrci si i plun jej dwa razy w twarz. Ale i to nie poskutkowao. Widocznie nie mona jej byo urazi. Dziao si to w parku, przez ktry mona i godzinami, ale ktry oni widocznie musieli przej w najwszym miejscu. Tam Moosbrugger przede wszystkim doszed do przekonania, e opiekun dziewczyny musi by gdzie w pobliu, bo inaczej skd miaaby odwag i za nim mimo okazywanej jej niechci. Namaca n, ktry mia w kieszeni od spodni, aby si nie da wystrychn na durnia. Moe znowu kto na niego napadnie. Za kobietami czai si zawsze inny mczyzna, ktry si naigrawa. A w ogle czy ona sama nie wydaa mu si przebranym mczyzn? Widzia poruszajce si cienie i sysza trzask gazi, podczas gdy dziewczyna skradaa si obok niego i jak wahado zegara co pewien czas powtarzaa swoj prob. Ale nie dostrzeg niczego, przeciwko czemu mgby skierowa swoj olbrzymi si, i wtedy zacz odczuwa strach przed tym niesamowitym, co si jeszcze nie stao. Kiedy weszli w pierwsz, jeszcze bardzo ciemn ulic, pot wystpi mu na czoo i wstrzsay nim dreszcze. Nie patrzc w bok skrci do kawiarni, ktra bya tu jeszcze otwarta. Wla w siebie filiank kawy i trzy koniaki, jeden po drugim, i przesiedzia tam spokojnie moe z kwadrans. Skoro jednak zapaci, zacza go nurtowa myl, co ma zrobi, jeli ona czeka na niego na dworze. S takie myli, ktre jak dugie postronki opltuj nie koczcymi si ptlami rce i nogi. I zaledwie zdy zrobi kilka krokw przez ciemn ulic, poczu, e dziewczyna idzie obok niego. Teraz wszake nie bya ju pokorna, lecz zachowywaa si bezczelnie i dufnie. Nie napraszaa si, tylko milczaa. Wtedy zrozumia, e nigdy ju si jej nie pozbdzie, gdy on sam cignie j za sob. Paczliwe obrzydzenie wypenio mu gardo. Szed, a to, co byo na wp za nim, byo nim take. Mia zupenie takie samo uczucie jak zawsze, kiedy spotyka owe procesje kobiet. Pewnego razu sam wyci sobie z nogi wielk drzazg, nie majc cierpliwoci czeka na lekarza. W podobny sposb wyczuwa teraz swj n, ktry, dugi i twardy, lea w jego kieszeni. Ale z nadziemskim wprost napiciem swego poczucia moralnego znalaz jeszcze jedno wyjcie. Za parkanem, wzdu ktrego biega teraz ulica, znajdowao si boisko sportowe. Tam byo si cakiem niewidocznym i tam skrci. W maej budce kasjera

pooy si, umieszczajc gow w najciemniejszym zaktku. Ale to mikkie, przeklte drugie ja pooyo si obok. Uda wic, e zasypia, aby mc potem cichaczem umkn. Lecz kiedy powoli wyczoga si nogami naprzd, tamto byo znw tu przy nim i zarzucio mu rce na szyj. Wtedy poczu co twardego w kieszeni jej czy swojej i wycign. Nie wiedzia dokadnie, czy byy to noyczki, czy n. Ona twierdzia, e to tylko noyczki, ale to by jego n. Zada jej cios. Upada gow do budki. Wywlk j kawaek na zewntrz na mikk ziemi i dga tak dugo, a si zupenie od niej uwolni. Potem sta moe jeszcze kwadrans przy niej i wpatrywa si w ni, podczas gdy noc znw si uspokoia i zrobia przedziwnie gadka. Teraz nie bdzie ju moga adnego mczyzny skrzywdzi ani zaczepi. W kocu przenis trupa przez drog i pooy przed zarolami, aby mogli go tam atwiej odnale i pochowa, bo teraz, jak potem twierdzi, nie byo ju w niej winy. W czasie przewodu sdowego Moosbrugger sprawia swemu obrocy cakiem nieprzewidziane trudnoci. Siedzia rozparty jak widz na swojej awie, oklaskiwa prokuratora, kiedy ten mwi o nim, e zagraa otoczeniu, co zreszt w peni odpowiadao poczuciu jego godnoci, i rozdziela pochwalne cenzurki wiadkom, ktrzy zeznawali, e nie dostrzegli w nim nic podejrzanego, co mogoby wiadczy o rzekomej niepoczytalnoci. Cudak z pana schlebia mu co pewien czas kierujcy przewodem sdzia, zaciskajc rwnoczenie starannie ptle, ktre podsdny sam sobie nakada. Potem Moosbrugger sta przez chwil zdziwiony jak szczuty na arenie byk, toczy oczyma dookoa i zauway z wyrazu twarzy obecnych, czego zreszt nie mg zrozumie e sam pogra si w ten sposb coraz gbiej we wasn win. Podziw Ulricha wzbudzao szczeglnie to, e Moosbrugger broni si widocznie wedug ledwie dostrzegalnego, ale z gry uoonego planu. Ani nie twierdzi, e wyszed wtedy z domu z zamiarem popenienia morderstwa, ani nie tumaczy si chorob, uwaa, e to poniej wasnej godnoci. O dzy w ogle nie mona byo mwi, a tylko o odrazie i pogardzie. Przeto jego postpek winien by zakwalifikowany jako zwyke zabjstwo, do ktrego skonio go podejrzane zachowanie owej dziewczyny, karykatury kobiety jak j okrela. Jeli go dobrze zrozumiano, da nawet, aby popenione przez niego zabjstwo uznano za przestpstwo polityczne, i wywiera niekiedy wraenie, e walczy nie o siebie, ale o takie, a nie inne ujcie sprawy z jury stycznego punktu widzenia.

Natomiast taktyka stosowana przez sdziego bya zwyka, polegajca na doszukiwaniu si we wszystkim niezdarnie chytrych wysikw mordercy, aby uwolni si od odpowiedzialnoci. Dlaczego wytar pan sobie zakrwawione rce? Dlaczego wyrzuci pan swj n? Dlaczego po dokonaniu zbrodni wdzia pan wie odzie i bielizn? Chyba nie dlatego, e bya niedziela, lecz dlatego, e byy pokrwawione. Dlaczego poszed pan potem si zabawi? To znaczy, e popenione przestpstwo panu w tym nie przeszkodzio. Czy pan w ogle nie odczuwa skruchy? Ulrich widzia dobrze gbok rezygnacj, z jak Moosbrugger w takich chwilach oskara swoje niedostateczne wyksztacenie, ktre nie pozwalao mu wyplta si z tej utkanej z nieporozumie sieci, podczas gdy sdzia mwi z karccym naciskiem: Zawsze potrafi pan zrzuci win na innych! Sdzia czy wszystko w jedn cao i powoujc si na raporty policyjne i wczgostwo, przypisywa ca win Moosbruggerowi. Dla podsdnego natomiast wszystko skadao si z poszczeglnych wypadkw, ktre nie miay nic ze sob wsplnego, a kady mia inn przyczyn, zalen nie od Moosbruggera, ale w jaki tam sposb od caoci wiata. W ocenie sdziego Moosbrugger jedynie i wycznie by odpowiedzialny za swoje postpki, a w ocenie Moosbruggera naszy go one niczym ptaki, ktre skdci nadlatuj. Gdy dla sdziego Moosbrugger stanowi indywidualny przypadek, to dla siebie samego by on caym wiatem, a bardzo trudno powiedzie o caym wiecie co przekonywajcego. Te dwie taktyki walczyy ze sob, dwie zwarte jednoci i konsekwencje. Ale Moosbrugger by w mniej korzystnej sytuacji, gdy jego dziwacznych i nikych argumentw nawet mdrzejszy od niego nie potrafiby jasno wyrazi. Pochodziy bowiem bezporednio z jego powikanego, samotnego ycia, a podczas gdy wszystkie inne istnienia stokrotnie si powtarzaj, w ten sam sposb widziane przez tych, ktrzy je wiod, jak i przez wszystkich tych, ktrzy je aprobuj, prawdziwe ycie Moosbruggera istniao wycznie dla niego samego. Byo jak tchnienie, ktre si cigle przeistacza i zmienia. Oczywicie mg Moosbrugger swego sdziego zapyta, czy ycie tego jest w istocie swej inne. Ale podobne pytanie wcale nie przychodzio mu na myl. To, co dla sdu, jedno po drugim, zdawao si by naturalne, wymienione jedno obok drugiego nie miao dla niego adnego sensu, i dlatego usiowa z jak najwikszym nateniem nada temu sens, ktry niczym nie uwaczaby godnoci jego dostojnych przeciwnikw. Sdzia w wysikach swoich wydawa si niemal dobrotliwy. Naleao mu wic dopomc i podsun okre-

lenia, nawet gdyby to byy takie, ktre mogyby mie dla Moosbruggera najstraszniejsze konsekwencje. Bya to walka cienia ze cian i w kocu miga ju tylko szkaradny cie Moosbruggera. Na tej ostatniej rozprawie by take Ulrich. Kiedy przewodniczcy odczyta orzeczenie uznajce Moosbruggera odpowiedzialnym za wasne czyny, podsdny wsta z miejsca i oznajmi sdowi: Jestem z orzeczenia zadowolony i osignem mj cel. Odpowiedzia mu na to drwicy bysk powtpiewania w oczach wszystkich obecnych i Moosbrugger doda gniewnie: Wymgszy to orzeczenie jestem z przewodu sdowego zadowolony! Przewodniczcy, ktry teraz by ju sam surowoci i karzc si, zwrci mu uwag, e sdowi wcale na jego zadowoleniu nie zaley. Po czym odczyta mu wyrok mierci, zupenie tak, jak gdyby bzdury, ktre Moosbrugger plt ku rozweseleniu wszystkich obecnych podczas caego przewodu, musiay wreszcie otrzyma powan odpraw. Wtedy Moosbrugger ju nic nie odpowiedzia, aby nie wygldao na to, e si boi. Po czym przewd zamknito i byo po wszystkim. Podsdny jednak si zaama. Da za wygran, bezradny wobec pychy tych, co nic nie rozumiej. A kiedy strowie bezpieczestwa ju go wyprowadzali, odwrci si, usiowa co powiedzie, podnis rce do gry i zawoa gromkim gosem, ktry nieomal strzsn z niego popychajcych go stranikw: Jestem zadowolony, chocia musz si wam przyzna, e skazalicie na mier obkanego! To by brak konsekwencji. Ale Ulrich przysuchiwa si temu z zapartym tchem. To ju byo wyrane obkanie, i tak samo wyrane, cho skarykaturowane, poczenie pierwiastkw naszego wasnego istnienia. Jest ono pokawakowane i przepojone ciemnoci. Ulrichowi przyszo jednak na myl, e gdyby ludzko jako cao moga ni, to musiaby z tego wyoni si Moosbrugger. Ulrich ockn si dopiero, kiedy ten marny pajac, jak Moosbrugger, zapominajc o nalenej wdzicznoci, nazwa raz w trakcie przewodu swego adwokata, wnis apelacj dajc, aby z powodu jakich tam drobnych nieformalnoci orzeczenie uzna za niewane podczas gdy ich obu olbrzymiego podopiecznego wyprowadzano z sali.

19 Listowne upomnienie i szansa nabycia waciwoci. Wspzawodnictwo dwch rocznic wstpienia na tron

W ten sposb czas upywa, a pewnego dnia Ulrich otrzyma list od ojca. Kochany synu! Znw mino kilka miesicy, a z rzadko otrzymywanych od ciebie wiadomoci trudno wywnioskowa, czy w twojej karierze uczyni choby jeden krok naprzd albo takowy przynajmniej przygotowa. Musz z radoci przyzna, e w cigu ostatnich lat syszaem od wielu wysoko cenionych przeze mnie osb, i ku memu wielkiemu zadowoleniu chwalono twoje postpy i na tej podstawie rokowano ci pomyln przyszo. Ale cik trosk napeniaj mnie z jednej strony twoja, zreszt nie po mnie odziedziczona, skonno do czynienia, kiedy jakie zadanie ci pociga, z wielkim zapaem kilku pierwszych krokw, a potem cakowicie zapominanie o tym, co jeste winien sobie oraz tym, ktrzy pokadali w tobie wielkie nadzieje, a z drugiej, okoliczno, e z twoich listw nie mog wycign najmniejszego nawet wniosku, ktry pozwoliby mi dojrze jaki z gry okrelony plan w twoim postpowaniu. Nie tylko jeste ju w wieku, w ktrym inni mczyni zazwyczaj zdobywaj sobie trwae stanowisko w yciu, lecz i ja mog w kadej chwili umrze, a majtek, ktry tobie i twojej siostrze w rwnych czciach pozostawi, bdzie wprawdzie do pokany, ale w dzisiejszych warunkach niewystarczajcy, aby samo jego posiadanie mogo zapewni ci pozycj towarzysk, ktr wobec tego powiniene sam sobie nareszcie zdoby. wiadomo, e od czasu twego doktoratu mwisz tylko mtnie o swoich planach, ktre pono dotycz przernych dziedzin i ktre we waciwy ci sposb na pewno mocno przeceniasz, a nigdy nie piszesz o ustabilizowaniu, ktre mogaby ci da jedynie docentura, ani te o nawizaniu kontaktw, w celu urzeczywistnienia twych planw, z jakim uniwersytetem lub innymi miarodajnymi koami wiadomo ta niekiedy napenia mnie cik trosk. Na pewno nie mona mnie posdzi, e nie doceniam naukowej samodzielnoci, mnie, ktry czterdzieci siedem lat temu w moim znanym ci, a obecnie ukazujcym si w dwunastym wydaniu dziele pod tytuem Teorie Samuela Pufendorfa o

poczytalnoci a nowoczesna jurysprudencja ujawniem rzeczywicie powizania i zerwaem pierwszy z dotyczcymi tej sprawy przesdami starszej szkoy prawa karnego, ale tym niemniej nie mog, powoujc si na dowiadczenia mego pracowitego ywota, zgodzi si z tym, e naley liczy tylko na wasne siy, zaniedbujc naukowe i towarzyskie kontakty, ktre dopiero daj waciwe oparcie dla pracy jednostki, wic j w skuteczn i pomylnie rozwijajc si cao. Tusz przeto, e w najbliszym czasie o tobie usysz i e starania, jakie przedsiwziem dla twego awansu yciowego, zostan tym wynagrodzone, i po powrocie twoim do ojczyzny zadzierzgniesz takie kontakty i nie bdziesz ich zaniedbywa. W tym sensie napisaem te do mego dugoletniego prawdziwego przyjaciela i protektora, byego prezesa izby obrachunkowej, bdcego obecnie przewodniczcym najwyszego trybunau do spraw rodzinnych przy urzdzie marszaka dworu, jego ekscelencji hrabiego Stallburga, proszc go, aby raczy przychylnie ustosunkowa si do proby, ktr mu w najbliszym czasie przedoysz. Mj wysoko postawiony przyjaciel by te na tyle askaw, e mi natychmiast odpisa. Wobec czego masz szczcie, e nie tylko ci przyjmie, ale ju teraz interesuje si gorco twoj, przedstawion mu przeze mnie, drog yciow. W ten sposb, stosownie do moich moliwoci i wedug mego najlepszego zrozumienia, uwaam twoj przyszo za cakowicie zabezpieczon, oczywicie pod warunkiem, e potrafisz yczliwo jego ekscelencji sobie zaskarbi oraz umocni dobr opini wrd miarodajnych k akademickich. Jeli chodzi o prob, ktr na pewno chtnie jego ekscelencji przedoysz, skoro wiesz ju, teraz, o co chodzi, to tre jej ma by taka: W Niemczech ma w roku 1918, okoo 15 czerwca, odby si wielka uroczysto, przypominajca caemu wiatu o wielkoci i potdze Rzeszy z powodu przypadajcej w tym terminie trzydziestoletniej rocznicy wstpienia na tron cesarza Wilhelma II. Chocia do tej daty brak jeszcze kilku lat, wiadomo wszake, i to z miarodajnego rda, e ju dzisiaj czyni si w tym celu pewne przygotowania, cho oczywicie na razie cakiem nieoficjalne. Wiesz take, e w tym samym roku nasz czcigodny cesarz bdzie obchodzi siedemdziesit rocznic panowania i e ta data przypada na dzie 2 grudnia. Wobec skromnoci, ktr my, Austriacy, zwykle grzeszymy we wszystkich kwestiach .dotyczcych naszej wasnej ojczyzny, naley si obawia, e znowu, jeli mona tak

powiedzie, przeyjemy now klsk pod Kniggrtz, czyli e Niemcy ze swoj nastawion na efekciarstwo metod nas wyprzedz, tak jak wtedy wyprzedzili wprowadzajc karabiny iglicowe, zanim moglimy to przewidzie. Na szczcie obawy te, ktre powyej przytoczyem, ywiy ju wczeniej inne patriotyczne, ustosunkowane osobistoci, i mog ci zdradzi, e w Wiedniu rozwija si ju akcja, ktrej zadaniem bdzie spenieniu tych obaw przeszkodzi oraz mocno podkreli wag naszego siedemdziesicioletniego, penego bogosawiestw i trosk jubileuszu wobec tamtej zaledwie trzydziestoletniej rocznicy. Wszelako, poniewa daty 2.XII. nie da si naturalnie przed dat 15. VI. przesun, wpado si na szczliwy pomys, aby rok 1918 ogosi rokiem jubileuszowym naszego miujcego pokj cesarza. Co prawda jestem w tej sprawie o tyle poinformowany, o ile stowarzyszenia, do ktrych nale, miay sposobno do tej inicjatywy si ustosunkowa. Bliszych szczegw dowiesz si sam, skoro stawisz si u hrabiego Stallburga, ktry przewidzia dla ciebie zaszczytne w twym modym wieku stanowisko w komitecie przygotowawczym. Rwnoczenie chciabym ci szczeglnie zobligowa, aby stosunkw z rodzin dyrektora departamentu Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Cesarskiego Dworu, Tuzziego, o co ci ju dawno prosiem, duej nie zaniedbywa, jak czynie to w przykry wprost sposb dotd, lecz aby niezwocznie zoy wizyt jego maonce, ktra, jak wiesz, jest crk kuzyna ony mego zmarego brata, a wic twoj kuzynk. Zalecam ci to szczeglnie dlatego, e, jak mnie poinformowano, odgrywa ona wan rol w imprezie, o ktrej ci wyej pisaem, a mj wielce szanowny przyjaciel hrabia Stallburg by na tyle askaw, e uprzedzi j ju o twojej wizycie. Przeto nie wolno ci z tym ani chwili duej zwleka. O sobie nie mam ci nic wicej do zakomunikowania. Praca nad wydaniem mojej wyej wymienionej ksiki pochania cay mj wolny poza wykadami czas oraz t resztk siy roboczej, ktr si na staro jeszcze dysponuje. Trzeba wic swj czas dobrze wykorzystywa, gdy pozostao go niewiele. O twojej siostrze wiem tylko, e cieszy si dobrym zdrowiem. Ma dzielnego i zacnego ma, chocia nie chce nigdy przyzna, e jest ze swego losu zadowolona i czuje si szczliwa. Bogosawi ci twj kochajcy Ojciec

Cz druga
NA OBRAZ I PODOBIESTWO TEGO, CO SI DZIAO

20 Zetknicie si z rzeczywistoci. Mimo braku waciwoci Ulrich postpuje z energi i zapaem

To, e Ulrich naprawd zdecydowa si zoy hrabiemu Stallburgowi wizyt, byo spowodowane midzy innymi ciekawoci. Hrabia Stallburg urzdowa w cesarsko-krlewskim zamku, a cesarz i krl Cekanii by legendarnym starszym panem. Od tego czasu napisano ju o nim wiele ksiek i byo dokadnie wiadomo, co robi, czemu przeszkodzi i czego zaniedba, ale wtedy, w ostatnim dziesicioleciu ycia jego i Cekanii, modzi naukowcy i artyci wtpili niekiedy, czy on w ogle istnieje. Ilo jego wizerunkw bya niemal rwna liczbie mieszkacw jego pastw. W dniu jego urodzin jedzono i pito niemal tyle, co w dniu urodzin Zbawiciela. Na grach pony ogniska i miliony ludzi zapewniay, i miuj go niczym ojca. Wreszcie skomponowany na jego cze hymn by jedynym poetyckim i muzycznym utworem, z jakiego kady Cekaczyk umia na pami przynajmniej jedn zwrotk. Ale ta popularno i reklama byy tak przesadne, e wiar w jego istnienie mona byo z atwoci porwna do wiary w gwiazdy, ktre si widzi, chocia od tysicy lat przestay ju istnie. Pierwsze, co si przytrafio, kiedy Ulrich jecha do cesarskiego zamku, byo, e doroka, ktra miaa go tam zawie, zatrzymaa si ju na zewntrznym dziedzicu zamkowym i dorokarz zada zapaty twierdzc, e wprawdzie wolno mu przez dziedziniec wewntrzny przejecha, ale nie wolno mu si tam zatrzyma. Ulrich rozgniewa si na dorokarza, nazywajc go nacigaczem i tchrzem, i usiowa zmusi do dalszej jazdy. Ale na jego bojaliw odmow nic nie mg poradzi i nagle poczu jakby promieniowanie siy o wiele mocniejszej od wasnej. Kiedy wszed na wewntrzny dziedziniec, rzuciy mu si w oczy liczne czerwone, bkitne, biae i te mundury, spodnie i piropusze sterczce w socu jak ptaki na piaszczystej mierzei. Dotychczas uwaa wyraenie jego cesarska wysoko za pozbawiony treci frazes, ktry jako si przechowa, zupenie tak samo, jak kiedy ateista mwi: Z Bogiem! Teraz jednak wzrok jego wspina

si wzwy po wysokich murach i wydawao mu si, e widzi szar, odizolowan i uzbrojon wysp, obok ktrej ruch miejski przepywa nic nie podejrzewajc. Zameldowawszy si, gdzie naley, zosta przeprowadzony schodami, korytarzami i dug amfilad pokoi i sal. Cho by bardzo przyzwoicie ubrany, czu jednak, e spojrzenia, jakimi go lustrowano, waciwie go oszacoway. Widocznie nikomu nie przychodzio tu na myl, e mona pomyli arystokracj ducha z prawdziw arystokracj, i Ulrich nie mia innego zadouczynienia ni mono okazywania ironicznego protestu i buruazyjnego krytycyzmu. Stwierdzi, e idzie przez wielki gmach z nik treci. Sale byy niemal nie umeblowane, ale to zamiowanie do pustych przestrzeni nie miao nic z goryczy wystawnego stylu. Min luny szereg pojedynczych gwardzistw i lokai, tworzcych raczej niezdarn ni okaza ochron, ktr p tuzina dobrze patnych i wyszkolonych detektyww o wiele skuteczniej by zapewnio. Zwaszcza sucy, umundurowani na szaro, w czapkach na gowie, podobni raczej do gocw bankowych, krztajcy si midzy lokajami i gwardzistami, robili wraenie adwokatw czy dentystw, ktrzy nie potrafi dokadnie rozgraniczy miejsca pracy od prywatnego mieszkania. Czuje si tu dokadnie myla jak bardzo ludzie z epoki biedermeirowskiej musieli by w swoim czasie tymi wspaniaociami oniemieleni, ale dzi nie wytrzymuj one nawet porwnania z elegancj i wygod pierwszorzdnych hoteli i dlatego bardzo sprytnie udaj wytworn rezerw i sztywno. Kiedy Ulrich wszed do hrabiego Stallburga, ekscelencja przyj go w wielkim, pustym, wielobocznym gabinecie o wietnych proporcjach. Porodku sta niepokany ysy czowieczek, lekko przygarbiony, z nogami kabkowatymi jak u orangutana, w pozie, jakiej wysoko urodzony dostojnik dworski nie mgby nigdy samorzutnie przybra, gdyby kogo nie naladowa. Ramiona zwisay mu ku przodowi, a dolna warga opadaa. Przypomina starego wonego albo zacnego buchaltera. I nagle nie byo ju wtpliwoci, kogo przypomina. Hrabia Stallburg sta si przejrzysty na wylot i Ulrich zrozumia, e tamten czowiek, ktry od siedemdziesiciu lat stanowi najdostojniejszy orodek najwyszej wadzy, musi znajdowa pewn satysfakcj w tym, e jakby cofajc si poza samego siebie, przyjmowa wygld najbardziej unionego spord swoich poddanych. Wobec czego najodpowiedniejszym zachowaniem si wobec jego najdostojniejszej osoby i najbardziej elementarn form dyskrecji stao si z kolei nie wyglda bardziej osobicie od niego. Na tym te zapewne polega sens tego, e krlowie tak chtnie nazywali si

pierwszymi sugami swego pastwa. Wystarczyo jedno szybkie spojrzenie, aby Ulrich przekona si, e ekscelencja ma rzeczywicie siwe, krtkie bokobrody z wygolonym porodku podbrdkiem, jakie nosili woni i portierzy kolejowi w caej Cekanii. Sdzono, e chcieli si oni w ten sposb upodobni do swego cesarza i krla, lecz w takich wypadkach to najgbsze pragnienie byo wzajemne. Ulrich mia do czasu, eby si nad tym zastanowi, musia bowiem czeka dobr chwil, zanim ekscelencja do przemwi. Odwieczny aktorski pocig do przebierania si i przeistaczania, ktry naley do przyjemnoci naszego ycia, ukaza mu si tu w nie sfaszowanej formie i cakiem bez kabotystwa. Wraenie to byo przy tym tak silne, e buruazyjny obyczaj budowania teatrw i robienia z widowiska sztuki wynajmowanej na godziny wyda mu si obok tego niewiadomego i ustawicznego odgrywania amego siebie produktem zupenie sztucznym, wtrnym i niejednolitym. Ekscelencja wreszcie rozchyli wargi i rzek: Pana kochany ojciec... ale zaraz si zajkn. W tonie jego gosu byo co takiego, e nie mona byo oderwa uwagi od jego zadziwiajco piknych pergaminowotych rk, a jaka aura moralnoci otaczaa ca jego osob. Ulrich si tym zachwyci i popeni gaf, jak intelektualici atwo popeniaj. Jego ekscelencja zapyta go, czym si zajmuje, a kiedy Ulrich odpowiedzia, e jest matematykiem, hrabia Stallburg doda: Aha, bardzo ciekawe, w jakiej szkole? Kiedy za Ulrich zapewni, e nie ma ze szko nic wsplnego, jego ekscelencja stwierdzi: Aha, bardzo ciekawe, rozumiem, nauka, uniwersytet... I Ulrichowi wydao si to tak znajome i wanie takie, jak wyobraamy sobie wytworn konwersacj na scenie, e mimo woli zachowa si, jak gdyby by u siebie w domu, i poszed ladem swych myli zamiast podporzdkowa si wymaganiom danej sytuacji towarzyskiej. Przypomnia mu si nagle Moosbrugger. Tu bowiem moc udzielania aski bya cakiem blisko i dlatego nic nie wydawao si prostsze jak sprbowa z tego skorzysta. Ekscelencjo zapyta czy mgbym przy tej tak pomylnej dla mnie sposobnoci wstawi si za czowiekiem niewinnie skazanym na mier? Usyszawszy to pytanie ekscelencja Stallburg wytrzeszczy oczy. Wprawdzie jest to morderca seksualny zacz Ulrich, ale w tej samej chwili zorientowa si, e zachowa si w sposb niemoliwy. Oczywicie chory umysowo... stara si szybko naprawi swj bd. A ekscelencja wie przecie, e nasze

ustawodawstwo, pochodzce z poowy poprzedniego stulecia, jest pod tym wzgldem... zacofane chcia powiedzie, lecz przekn lin i da spokj. Niewtpliwie bya to gafa. Bo jake mona byo przypuszcza, e ten czowiek wda si w dyskusj, jak czsto rozptuj bez celu ludzie lubujcy si w intelektualnej szermierce. Czasem kilka takich sw, stosownie wtrconych, moe okaza si podnymi niczym spulchniona ziemia ogrodowa, ale w tym miejscu podziaay one jak grudka ziemi przez nieuwag wniesiona do pokoju na butach. Skoro jednak hrabia Stallburg zauway zmieszanie Ulricha, okaza mu dowd wspaniaomylnej yczliwoci. Tak, tak, przypominam sobie rzek przezwyciywszy si, kiedy Ulrich wymieni nazwisko mordercy- A wic pan mwi, e to chory umysowo i e pan chciaby temu czowiekowi dopomc? On nie odpowiada za wasne czyny. Tak, to s zawsze szczeglnie przykre wypadki. Wydawao si, e hrabia Stallburg bardzo nad tym boleje. Spojrza na Ulricha z rozpacz i zapyta, jak gdyby si niczego innego nie spodziewa, czy co do Moosbruggera zapad ju ostateczny wyrok. Ulrich zaprzeczy. Ach cign ekscelencja z wyran ulg no to mamy jeszcze troch czasu. I zacz mwi o papie Ulricha, pozostawiajc spraw Moosbruggera w yczliwej niejasnoci. Z powodu popenionej gafy Ulrich straci kontenans, ale najdziwniejsze byo, e nie wywaro to bynajmniej zego wraenia. Z pocztku wprawdzie hrabia Stallburg niemal zaniemwi, tak jakby kto w jego obecnoci zdj marynark. Potem jednak taka bezporednio ze strony dobrze mu poleconego czowieka wydaa si ekscelencji dowodem energii i zapau. Ucieszy si nawet, znalazszy te dwa okrelenia, gdy z gry mia zamiar wyrobi sobie o Ulrichu dobr opini. I napisa od razu w licie polecajcym, adresowanym do osoby, ktra odgrywaa czoow rol w wielkiej patriotycznej akcji: Mamy nadziej, e znalelimy wsppracownika penego energii i zapau... Kiedy Ulrichowi w kilka chwil pniej list ten wrczono, wydao mu si, e jest dzieckiem, ktremu na poegnanie wciska si tabliczk czekolady do rczki. Trzyma teraz co konkretnego w palcach i dosta wskazwki co do dalszych wizyt, ktre mogy rwnie dobrze uchodzi za rozkaz, jak za prob, ale nie mia ju sposobnoci do wysunicia jakich zastrzee. To przecie nieporozumienie, nie miaem wcale zamiaru... chcia powiedzie, ale ju kroczy z powrotem, prowadzony przez dugie korytarze i wielkie sale.

Nagle przystan i pomyla: Unioso mnie to do gry jak korek i zoyo gdzie, dokd wcale nie dyem! Z zaciekawieniem przyglda si znw perfidnej prostocie otoczenia. Mg sobie z caym spokojem przyzna, e i obecnie nie robio na nim adnego wraenia. To by po prostu nie uprztnity jeszcze stary wiat... Odczu jednak jak potn, przedziwn waciwo tego wiata. Tam, do diaba, tego nie dao si inaczej okreli: wiat ten by po prostu zdumiewajco realny.

21 Akcja Rwnolega, prawdziwy wynalazek hrabiego Leinsdorfa

Rzeczywist si napdow wielkiej akcji patriotycznej, ktr odtd dla skrtu i poniewa miaa za zadanie uwydatni pen wag siedemdziesicioletniego, bogatego w bogosawiestwa i troski jubileuszu wobec tylko trzydziestoletniej rocznicy nazywa bdziemy Akcj Rwnoleg, by nie hrabia Stallburg, lecz tego przyjaciel, jego wysoko hrabia Leinsdorf. O tej samej porze, kiedy Ulrich skada wizyt w zamku cesarskim, w piknym, o wysokich oknach gabinecie tego wielkiego pana wrd nawarstwienia ciszy, pietyzmu, zotych galonw i uroczystej czci sta sekretarz z ksik w rku i czyta na gos jego wysokoci pewien ustp, ktry kazano mu wyszuka. Tym razem by to cytat z I. G. Fichtego; sekretarz znalaz go w Przemwieniach do narodu niemieckiego i uzna za bardzo odpowiedni: Dla oswobodzenia si od pierworodnego grzechu lenistwa czyta i od stanowicych jego wit tchrzostwa i faszu, ludzie potrzebuj przykadw, ktre demonstrowayby tajemnic wolnoci, jak te, ktre przywiecaj im w osobach zaoycieli religii. Konieczne porozumienie w sprawie przekona etycznych odbywa si w Kociele, ktrego symbole naley traktowa nie jako materia naukowy, ale jako pomoc przy goszeniu wiecznych prawd. Wyrazy lenistwo, demonstrowa i Koci sekretarz zaakcentowa. Jego wysoko przysuchiwa si yczliwie, kaza nawet poda sobie ksik, ale w kocu pokrci gow. Nie rzek mediatyzowany hrabia moe ksika, jest i odpowiednia, lecz ten protestancki ustp o Kociele jest nie do przyjcia. Sekretarz spojrza z rozgoryczeniem, jak drobny urzdnik, ktry musi si zgodzi na odrzucenie przez zwierzchnika po raz pity

wykoncypowanego przez siebie pisma, i zaoponowa ostronie: Czy wraenie, jakie Fichte wywarby na koa narodowo-niemieckie, nie byoby doskonae? Zdaje mi si odpar jego wysoko, i na razie musimy jednak z tego zrezygnowa. Wraz z zamkniciem ksiki, jakby zamkn i swoje oblicze. A wraz z zamkniciem si niemego i wadczego oblicza jego wysokoci zamkn si i sekretarz, zginajc si w penym szacunku ukonie, i wzi z powrotem Fichtego, aby go sprztn, jak sprzta si po obiedzie, i postawi w znajdujcej si obok bibliotece, na pce wrd wszystkich innych systemw filozoficznych wiata. Nie pitrasi si samemu, kae si to robi swoim podwadnym. A wic rzek hrabia Leinsdorf na razie pozostajemy przy czterech punktach: Cesarz pokoju, Kamie graniczny Europy, Prawdziwa Austria oraz Kapita i kultura. Wedug tego musi pan zredagowa oklniki. Jego wysokoci przysza w tej chwili do gowy koncepcja polityczna, ktra wyraona w sowach wygldaa mniej wicej tak: Sami do nas przyjd! Myla przy tym o owych koach w swojej ojczynie, ktre czuy si mniej z ni zwizane ni z narodem niemieckim. Byy mu one niesympatyczne. Gdyby sekretarz wynalaz odpowiedniejszy cytat, schlebiajcy ich sentymentom (w tym celu wanie wybrano I.G. Fichtego), to ustp ten musiaby by zacytowany, ale z chwil kiedy przykry szczeg temu przeszkodzi, hrabia Leinsdorf odetchn z ulg. Jego wysoko by wynalazc caej tej wielkiej akcji patriotycznej. Kiedy nadeszy z Niemiec draliwe wiadomoci, on, a nie kto inny, wynalaz pierwszy okrelenie: Cesarz pokoju. I od razu skojarzyo si to z postaci osiemdziesicioomioletniego monarchy, prawdziwego ojca swoich ludw, oraz z jego trwajcym bez przerwy siedemdziesit lat panowaniem. Te dwa skojarzenia wizay si naturalnie u hrabiego Leinsdorfa z dobrze znanymi mu rysami jego monarchy, ale aureola, ktra je otaczaa, nie pochodzia jedynie od majestatu, ale przede wszystkim od dumy z tego, e jego ojczyzna miaa cesarza najstarszego i najduej panujcego spord wszystkich wadcw wiata. Ludzie nierozsdni mogliby ulec pokusie dopatrywania si w tym jedynie przyjemnoci z posiadania czego osobliwego (jak gdyby hrabia Leinsdorf ceni na przykad wyej posiadanie bardzo rzadkiego, przekrelonego na krzy znaczka pocztowego z Sahary, ze znakami wodnymi i brakujcym zbkiem, ni obrazu El Greca, co zreszt byo prawd, cho posiadajc jedno i

drugie nie lekceway bynajmniej sawnej, odziedziczonej po przodkach kolekcji obrazw). Ale ci nierozsdni ludzie widocznie nie rozumiej, e symbol moe bardziej wzbogaci ni najwiksze bogactwo. W symbolu sdziwego wadcy mieciy si dla hrabiego Leinsdorfa zarwno jego ukochana ojczyzna, jak i cay wiat, dla ktrego miaa suy za wzr. Wielkie i bolesne nadzieje nurtoway hrabiego Leinsdorfa. Nie potrafiby powiedzie, czy bya to raczej bole z powodu tego, e widzia swoj ojczyzn pozbawion nalenego jej zaszczytnego miejsca w rodzinie narodw, czy te zazdro wobec Prus, ktre strciy Austri z dawnego piedestau (w roku 1866, i to podstpnie!), czy wreszcie duma z naleenia do arystokracji tak starego pastwa oraz pragnienie podania go innym za przykad. Wszystkie narody Europy bowiem pyny porwane wirem materialistycznej demokracji, podczas gdy on mia przed oczyma wspaniay symbol, ktry winien by sta si dla nich zarwno przestrog, jak i wezwaniem do zastanowienia si nad nim. Byo dla jasne, e musi si sta co, co wysunie Austri na czoo wszystkich narodw, aby ten peen blasku dowd ywotnoci austriackiej sta si dla caego wiata kamieniem milowym na drodze do odnalezienia wasnej, prawdziwej treci, i e to wszystko czy si z posiadaniem osiemdziesicioomioletniego cesarza pokoju. Wicej hrabia Leinsdorf nie wiedzia, a to, co wiedzia, byo nader mtne. Czu jednak, e wielka koncepcja nim owadna. Nie tylko rozpomienia jego namitno, co w surowo i w poczuciu odpowiedzialnoci wychowanym chrzecijaninie musiaoby budzi nieufno, ale promieniowaa bezporednio na tak szlachetne i wietlane pojcia, jak monarcha, ojczyzna i szczcie caego wiata. To, co w tej koncepcji pozostawao niejasne, nie mogo zaniepokoi jego wysokoci. Zna bowiem dobrze teologiczn tez o contemplatio in caligine divina, czyli o kontemplacji w mroku boym, ktry sam w sobie jest nieskoczenie jasny, ale dla ludzkiego rozumu wydaje si olepiajcy i ciemny. Zreszt hrabia Leinsdorf przez cae ycie by przekonany, e czowiek, ktry dokonuje wielkich czynw, zwykle nie wie, dlaczego to robi. Bo ju Cromwell powiedzia: Czowiek zwykle dochodzi najdalej wtedy, kiedy nie wie, dokd idzie! Jego wysoko rozkoszowa si wic tylko swoim symbolem, ktrego niejasno, jak to czu dobrze, bardziej go podniecaa ni wszelkie jasne okrelenia. Niezalenie od symboli, jego polityczne pogldy odznaczay si niezwyk staoci oraz ow swobod waciw wielkim charakterom i moliw jedynie przy absolutnym braku wtpliwoci. Jako ordynat by czonkiem Izby Panw, ale ani nie by aktywnie

zaangaowany w yciu politycznym, ani nie piastowa adnego urzdu przy dworze czy rzdzie. By ,,po prostu patriot, ale wanie dlatego, jak i z powodu niezalenoci finansowej, sta si orodkiem innych patriotw, ktrzy z trosk ledzili rozwj monarchii i ludzkoci. Poczuwa si przez cae ycie do moralnego obowizku polegajcego na tym, aby nie by obojtnym widzem, lecz odgrnie pomaga rozwojowi wypadkw. O ludzie mia przekonanie, e jest poczciwy. Poniewa nie tylko jego liczni oficjalici, urzdnicy i suba od niego zaleeli, ale ekonomicznie uzaleniona bya te niezliczona ilo niedziel i wit, kiedy lud ten wynurza si pogodn barwn cib spoza kulis, niczym chr operowy. Wszystko za, co do tego wyobraenia nie pasowao, przypisywa elementom wywrotowym, jako dzieo pozbawionych odpowiedzialnoci, niedojrzaych i dnych sensacji osobnikw. Wychowany w duchu religijnym, i feudalnym, nie naraony na sprzeciw w stosunkach z ludmi mieszczaskiego pochodzenia i do oczytany, nie potrafi nigdy wskutek wychowania przez ksiy, ktrzy w modoci nim kierowali, dostrzec w czytanej ksice co innego poza zgodnoci lub odchyleniem od jego wasnych zasad, a wiatopogld wspczesnych mu ludzi zna tylko z dyskusji w parlamencie lub z polemik prasowych. A poniewa by na tyle wyksztacony, by mc si zorientowa, i byy one czsto powierzchowne, kady dzie umacnia w nim przesd, e prawdziwie, gbiej rozumiany wiat buruazyjny jest w gruncie rzeczy cakowicie zgodny z wyobraeniem, jakie on sobie o nim wyrobi. W ogle dodawanie przymiotnika prawdziwy do politycznych ideologii pomagao mu midzy innymi do orientowania si w wiecie stworzonym wprawdzie przez Boga, ale jake czsto si Go zapierajcym. Hrabia Leinsdorf by mocno przekonany, e nawet prawdziwy socjalizm byby zgodny z jego koncepcj. Od pocztku uznawa za swoj najbardziej osobist ide, ktr nawet przed samym sob czciowo ukrywa, e naley przerzuci most, po ktrym socjalici przejd do jego obozu. Byo dla jasne, e pomaga ubogim stanowi rycerski obowizek i e dla prawdziwej arystokracji nie ma znw tak wielkiej rnicy pomidzy przemysowcem mieszczaskiego pochodzenia a robotnikiem. W gruncie rzeczy jestemy przecie wszyscy socjalistami byo jego ulubionym powiedzeniem, ktre miao znaczy wycznie i nic ponadto, e na tamtym wiecie nie bdzie rnic spoecznych. Na tym wiecie jednak uznawa je za konieczne i oczekiwa od robotnikw, e jeli tylko w kwestii materialnego dobrobytu pjdzie si im na rk, porzuc nierozsdne, narzucone im hasa i zgodz si z naturalnym porzdkiem wiata, w ktrym

kady moe znale w przeznaczonym dla niego zakresie zarwno obowizki, jak i szans powodzenia. Prawdziwy arystokrata wydawa mu si przeto rwnie wany jak prawdzi9wy rzemielnik, a rozwizanie problemw politycznych i ekonomicznych sprowadzao si dla niego do wizji harmonijnej caoci, ktr nazywa ojczyzn. Jego wysoko nie potrafiby dokadnie sprecyzowa, o jakim fragmencie powyszych rozwaa myla w cigu tego kwadransa, ktry upyn od chwili wyjcia z pokoju sekretarza. By moe o wszystkim. Hrabia Leinsdorf, mczyzna redniego wzrostu, liczcy lat okoo szedziesiciu, siedzia nieruchomo przy swoim biurku, z zaoonymi rkoma, i nie zdawa sobie sprawy, e si umiecha. Nosi niski konierzyk, poniewa mia predyspozycj do choroby tarczycy, i spiczast brdk z tego samego powodu lub aby upodobni si przez to do wizerunkw czeskich arystokratw z epoki Wallensteina. Dookoa niego wznosiy si wysokie ciany gabinetu, otoczonego z kolei wielkimi, pustymi przestrzeniami przedpokoju i biblioteki, wok ktrych nawarstwiay si jedne za drugimi dalsze sale, pene ciszy, pietyzmu i ceremonialnoci, oraz wieniec krconych kamiennych schodw. Tam gdzie uchodziy one do ogromnej sieni, sta wielki portier w cikim, obszytym galonami paszczu, z lask w rku, i spoglda przez sklepiony otwr bramy w pynn jasno dnia, gdzie przechodnie przepywali niczym w akwarium dla zotych rybek. Na granicy tych obu wiatw wznosia si ozdobna w figlarne wykrtasy rokokowa fasada, sawna wrd historykw sztuki nie tylko z powodu swego pikna, ale zwaszcza dlatego, e bya bardziej wysoka ni szeroka. Uwaa si j dzisiaj za pierwsz prb nacignicia skry wygodnego, zakrojonego na szerok skal wiejskiego paacyku na buruazyjnie ciasny szkielet zbyt wysokiej elewacji kamienicy miejskiej i z tego powodu stanowi ona jedno z najcharakterystyczniejszych przej od feudalnej paskoci do buruazyjnej demokracji. Tutaj bytowanie Leinsdorfw z kontrasygnat historii sztuki przechodzio w epok wspczesn. Kto o tym nie wiedzia, nie orientowa si w tym, jak kropla wody nic nie wie o cianie kanau, ktrym spywa. Dostrzega tylko mikki, szarawy otwr bramy w zwartej poza tym ulicy, wnk niespodziewan i niemal podniecajc, w gbi ktrej byszczao zoto galonw i wielkiej kuli, wieczcej lask portiera. Przy piknej pogodzie portier wychodzi przed bram. Sta tam z dala widoczny, jak barwny klejnot, wtoczony w perspektyw kamienic, ktre nie zwracaj niczyjej uwagi, cho dopiero ich mury porzdkuj niezliczone i bezimienne, pieszce obok mrowie ludzkie, tworzc ulic. Mona si zaoy, e wiksza cz

owego ludu, nad ktrego porzdkiem hrabia Leinsdorf troskliwie i nieustannie czuwa, czya z jego nazwiskiem, kiedy je wymieniano, jedynie wspomnienie o tym portierze. Ale jego wysoko nie czuby si przez to upokorzony; posiadanie tego rodzaju portierw wydaoby mu si raczej dowodem prawdziwej bezinteresownoci, jaki przystoi prawdziwemu panu.

22 Akcja Rwnolega w postaci wpywowej damy o nieopisanym intelektualnym wdziku gotowa jest Ulricha cakowicie pochon

Zgodnie z yczeniem hrabiego Stallburga Ulrich winien by odwiedzi owego hrabiego Leinsdorfa, ale postanowi tego nie czyni. Natomiast zdecydowa si zoy wizyt swojej wielkiej kuzynce, stosujc si do zalece ojca, zwaszcza e by ciekaw ujrze j na wasne oczy. Cho nie zna jej osobicie, ywi jednak do niej od pewnego czasu szczegln niech, gdy ludzie, ktrzy o tym jego powinowactwie wiedzieli, yczc mu dobrze, powtarzali: T pani powinien wanie pan pozna! Przy tym kadli zawsze szczeglny akcent na sowo pan, jakby podkrelajc przez to, e rozmwca ich nadaje si specjalnie do naleytej oceny takiego klejnotu, co mogo oznacza zarwno szczere pochlebstwo, jak ukryte przekonanie, e jest durniem wymarzonym do tego rodzaju znajomoci. Dlatego te nieraz ju dowiadywa si, jakie s szczeglne zalety tej pani, ale nigdy nie otrzymywa na to zadowalajcej odpowiedzi. Albo mwiono: Ona posiada nieopisany intelektualny wdzik, albo: To nasza najpikniejsza i najmdrzejsza kobieta! A niektrzy mwili po prostu: Ta kobieta to istny idea! Ale ile lat ma ta osoba? pyta Ulrich, lecz nikt tego nie wiedzia, przy czym zwykle zapytany dziwi si, e nie przyszo mu nigdy do gowy o to zapyta. A kto jest jej kochankiem? indagowa dalej ze zniecierpliwieniem Ulrich. Liaison? zdziwi si bynajmniej nie pozbawiony dowiadczenia modzieniec, z ktrym UlIrich rozmawia. Pan ma zupen racj, lecz nikt nie omieliby si wysun takiej supozycji. A wic to uduchowiona pikno powiedzia sobie Ulrich jaka druga Deotyma. I od tego dnia nazywa j mianem owej sawnej nauczycielki mioci.

W rzeczywistoci nazywaa si Ermelinda Tuzzi, a naprawd nawet tylko Herminia. Przy czym Ermelinda nie jest nawet tumaczeniem Herminii. Prawo do tego piknego imienia zdobya sobie wszake pewnego dnia dziki penemu intuicji natchnieniu, kiedy nagle imi to jak objawienie zabrzmiao w. jej wyobrani, mimo e jej maonek nadal nazywa si Hans, a nie Giovanni, i cho nosi woskie nazwisko, nauczy si jzyka woskiego dopiero w akademii konsularnej. Wzgldem tego dyrektora departamentu Tuzziego Ulrich ywi nie mniejsze uprzedzenie ni wzgldem jego maonki. Tuzzi suy w Ministerstwie Spraw Zagranicznych i Cesarskiego Dworu, ktre byo jeszcze bardziej feudalne ni inne urzdy pastwowe. Jako jedyny urzdnik mieszczaskiego pochodzenia na znaczniejszym stanowisku, kierowa tam najbardziej wpywowym departamentem, uchodzi za praw rk, a pono nawet za mzg swoich ministrw, i nalea do tych niewielu ludzi, ktrzy wywierali wpyw na losy Europy. Skoro jednak wrd tak dumnego otoczenia mieszczuch dojdzie do takiego stanowiska, mona z tego wywnioskowa, e posiada zdolno czenia w korzystny sposb swojej osobistej niezbdnoci z umiejtnoci skromnego pozostawania w cieniu. I Ulrich nie by daleki od wyobraenia sobie owego wpywowego dyrektora departamentu jako kogo w rodzaju lepszego wachmistrza kawalerii, ktry musi dowodzi wysoko urodzonymi jednorocznymi ochotnikami. Do tego pasowaa, jako uzupenienie, towarzyszka ycia ktr Ulrich mimo wysuchiwania pochwa na cze jej urody wyobraa sobie jako niemod ju, ambitn osob, opit w gorset buruazyjnych przesdw. Ale Ulricha spotkaa nie lada niespodzianka. Kiedy zoy jej wizyt, Deotyma przyja go z pobaliwym umiechem wybitnej kobiety, ktra wie, e jest poza tym pikna i musi wybacza powierzchownym mczyznom, i najpierw to wanie w niej dostrzegaj. Czekaam na pana rzeka i Ulrich nie wiedzia dokadnie, czy bya to uprzejmo, czy wymwka. Rka, ktr mu podaa, bya troch za pulchna i jakby pozbawiona wagi. Przetrzyma j w swojej o sekund za dugo, gdy myli jego nie mogy si od razu od tej rki oderwa. Leaa w jego doni jak misisty patek kwiatu. Wydawao si, e jej spiczaste paznokcie jak pokrywki skrzyde owada odfrun z ni lada chwila w nieprawdopodobiestwo. Ujarzmia go ekstrawagancja rki kobiecej, w gruncie rzeczy

do bezwstydnego ludzkiego organu, ktry jak morda psa wszystko maca, ale uchodzi za siedzib wiernoci, szlachetnoci i czuoci. W cigu tych kilku sekund zdy stwierdzi na szyi Deotymy kilka fad tuszczu ukrytych pod najdelikatniejsz skr. Wosy miaa uoone w grecki wze, ktry stercza sztywnie i w swej perfekcji przypomina gniazdo os. Ulrich poczu, e opanowuje go.wrogo i ch rozdranienia tej umiechnitej kobiety, ale nie mg pozosta nieczuy na urod Deotymy. I Deotyma te patrzya na dugo i niemal badawczym wzrokiem. Syszaa ju o tym kuzynie niejedno, co dla niej miao lekki posmak prywatnego skandalu, zwaszcza e czowiek ten by przecie jej powinowatym. Ulrich zmiarkowa, e i ona nie pozostaa nieczua na jego powierzchowno. Od dawna do tego przywyk. By gadko ogolony, wysoki, wysportowany, gibki i muskularny. Twarz jego miaa wyraz bystry i nieprzenikniony. Jednym sowem, wydawa si sam sobie takim, jakim kobiety przewanie wyobraaj sobie mczyzn modego i fascynujcego, i tylko nie zawsze mia do energii, aby je na czas wyprowadzi z bdu. Deotyma wszake obronia si przed tym, okazujc mu intelektualne wspczucie. Ulrich zauway, e przyglda mu si bacznie i wida nie bez sympatii. Przy czym przypuszczalnie mwia sobie, e szlachetne cechy, ktre on z pewnoci posiada, byy tylko przez z konduit przygaszone i mog by jeszcze uratowane. Cho bya niewiele modsza od Ulricha i fizycznie w peni rozkwitu, wywieraa pod wzgldem duchowym wraenie nie rozwinitego jeszcze cakowicie pczka, i ta jej dziewczco stanowia dziwny kontrast z jej pewnoci siebie. I tak jeszcze si sobie przez pewien czas nawzajem przygldali, cho ju pogryli si w rozmowie. Deotyma zacza od tego, e nazwaa Akcj Rwnoleg niepowtarzaln okazj do dokonania tego, co uwaa si za najwaniejsze i najwiksze. Musimy i chcemy wprowadzi w czyn bardzo wielk ide. Mamy po temu sposobno i nie wolno nam jej zmarnowa! Ulrich spyta naiwnie: Czy pani myli o czym okrelonym? Nie, Deotyma nie mylaa o niczym okrelonym. Bo i jak moga! Nikt, kto mwi o czym, co jest na wiecie najwaniejsze i najwiksze, nie wierzy, e co takiego naprawd istnieje. Ale jakiej specyficznej waciwoci wiata to odpowiada? Wszystko sprowadza si do tego, e pewne rzeczy s wiksze, waniejsze czy te pikniejsze lub smutniejsze od

innych, a wic do klasyfikacji i porwna, ale nie moe by pod tym wzgldem ani szczytu, ani superlatywu. Jeli jednak komu, kto wanie chce mwi o rzeczach najwaniejszych i najwikszych, zwrci si na to uwag, staje si nieufny, mylc, e ma do czynienia z czowiekiem pozbawionym uczu i ideaw. Tak byo z Deotyma i tak wanie mwi Ulrich. Deotyma, jako kobieta, ktrej umys podziwiano, uznaa zastrzeenia Ulricha za brak respektu. Umiechna si jednak po chwili i odpowiedziaa: Jest tyle rzeczy wanych i dobrych, ktre nie zostay jeszcze zrealizowane, e wybr nie bdzie wcale atwy. Ale powoano komitety spord wszystkich warstw ludnoci, ktre nam pomog. A czy pan nie myli, panie von..., e jest rzecz nad wyraz korzystn mc przy takiej okazji zaapelowa do narodu, a moe nawet do caego wiata, by w wirze spraw materialnych przypomnia sobie o sprawach ducha? Niech pan nie przypuszcza, e dymy do czego patriotycznego w spowszedniaym od dawna sensie tego sowa! Ulrich da wymijajc odpowied, zasaniajc si artem. Deotyma nie rozemiaa si jednak, a jedynie umiechna. Bya przyzwyczajona do dowcipnych mczyzn, ale musieli oni jeszcze by czym poza tym. Paradoksy jako takie wydaway si jej dowodem niedojrzaoci i wzbudzay w niej ch przypomnienia swemu powinowatemu o powadze sytuacji, dziki ktrej akcja patriotyczna nabieraa odpowiedzialnoci i dostojestwa. Deotyma mwia teraz zupenie innym tonem, kategorycznym i pouczajcym. Ulrich mimo woli szuka wrd jej sw owych czarnotych sznureczkw, ktrymi w ministerstwach przewlekano i broszurowano akta. Ale z ust Deotymy wychodziy nie tylko pastwowotwrcze frazesy, lecz rwnie wypowiadane ze znawstwem intelektualne sformuowania, jak na przykad: bezduszna epoka rzdzona tylko przez logik i psychologi lub: teraniejszo i wieczno. Nagle wrd tego wszystkiego zacza mwi o Berlinie i o skarbie sentymentu, ktry austriacko zachowaa w przeciwiestwie do prusactwa. Ulrich usiowa kilka razy przerwa t intelektualn mow tronow, ale kad tak przerw zasnuwa momentalnie zakrystiaski zapach dostojnego biurokratyzmu, przesaniajc delikatnie jego brak taktu. W Ulrichu wzbudzio to podziw. Wsta, pierwsza wizyta dobiega koca.

W cigu tych kilku minut, kiedy si wycofywa, Deotyma potraktowaa go z ow askaw, dla ostronoci ostentacyjnie przesadn uprzejmoci, ktrej nauczya si od swego ma. Dyrektor departamentu Tuzzi stosowa j obcujc z modymi arystokratami, ktrzy na razie byli jeszcze jego podwadnymi, ale pewnego dnia kady z nich mg acno zosta jego ministrem. W sposobie, z jakim Deotyma zachcaa Ulricha do powtrnej wizyty, byo co z dumnej niemiaoci intelektu wobec brutalniejszej siy ywotej. Kiedy trzyma znw w swym rku jej delikatn, jakby pozbawion wagi rk, oboje spojrzeli sobie w oczy. Przy czym Ulrich odnis bardzo wyrane wraenie, e s predestynowani do wyrzdzenia sobie nawzajem wielkich przykroci przez mio. W samej rzeczy myla to hydra piknoci! Pocztkowo chcia, eby wielka akcja patriotyczna daremnie na niego czekaa. Ale wydao mu si, e akcja ta wcielia si w posta Deotymy i bya gotowa go teraz pochon. Nie byo to pozbawione komizmu. Mimo swych lat i dowiadczenia wyda si sobie maym, szkodliwym robaczkiem, obserwowanym uwanie przez olbrzymi kur. Na mio bosk myla nie dajmy si tej penej ideaw olbrzymce sprowokowa do drobnych wistewek! Mia dosy stosunku z Bonade i postanowi zachowa najzupeniejsz wstrzemiliwo. Opuszczajc mieszkanie Deotymy znalaz jednak pociech w pewnym miym wraeniu, jakiego dozna zreszt ju przy wejciu. Wprowadzaa go i odprowadzaa pokjweczka z marzycielskimi oczyma. W pmroku przedpokoju oczy jej, kiedy pierwszy raz ku niemu wzleciay, wyday mu si podobne do czarnych motyli. Teraz przy wychodzeniu pogryy si w ciemno niczym czarne nieyczki. Co arabsko- czy algiersko-ydowskiego, sugestywnie nieodpartego, czego sobie w peni nie uwiadamia, otaczao t dziewczyn tak dyskretnym powabem, e Ulrich zapomnia dokadnie si jej przyjrze. Dopiero gdy znalaz si na ulicy, poczu, e po obcowaniu z Deotym widok tej maej osbki by dla niego czym nad wyraz oywczym i odwieajcym.

23 Wkroczenie na scen wielkiego czowieka

Po odejciu Ulricha Deotyma i jej pokojwka pozostay w stanie lekkiego podniecenia. Ale podczas gdy maej, czarnej jaszczureczce wydawao si za kadym razem, kiedy odprowadzaa jakiego wytwornego gocia, e wolno jej byskawicznie mign do gry po wielkim byszczcym murze, Deotyma rozpatrywaa wraenie, jakie wywar na niej Ulrich, z sumiennoci kobiety, ktra nie bez pewnej przyjemnoci czuje si przez kogo uraona, poniewa ma w sobie do siy, aby udzieli agodnej reprymendy. Ulrich nie wiedzia, e tego samego dnia wkroczy w jej ycie inny mczyzna, stajc si dla niej czym w rodzaju wysokiej gry, z ktrej roztacza si rozlegy widok. Dr Pawe Arnheim zoy jej wizyt wkrtce po swoim przybyciu do Wiednia. By niepomiernie bogaty. Jego ojciec by najpotniejszym wadc elaznych Niemiec i nawet dyrektor departamentu pozwoli sobie na uycie tego kalamburu, mimo e z zasady by skpy w sowach i uwaa, e kalambury, cho z dowcipnej rozmowy nie mona ich zupenie wyeliminowa, nie powinny by nigdy zbyt trafne, bo to trci mieszczastwem. Sam zaleci onie potraktowa tego gocia z wyrnieniem, bo cho tego rodzaju ludzie nie byli jeszcze w Rzeszy Niemieckiej u szczytu wadzy i co do wpyww u dworu nie mogli konkurowa z Kruppami, mogo si to jednak, zdaniem jego, sta choby jutro. Tuzzi czy z tym jeszcze poufn plotk, e ten syn, majcy zreszt ju dobrze ponad czterdziestk, bynajmniej nie zadowoli si objciem stanowiska po ojcu, ale wykorzystujc bieg wypadkw i swoje stosunki midzynarodowe, przygotowuje si do objcia stanowiska ministra Rzeszy. Zdaniem dyrektora departamentu Tuzziego byo to wszake na razie najzupeniej wykluczone, chyba eby przedtem nastpi koniec wiata. Tuzzi nie przypuszcza nawet, jak burz rozpta tym w wyobrani swojej maonki. Naleao naturalnie do zasad jej sfery, aby kupcw zbyt wysoko nie szacowa, ale jak wszyscy ludzie o buruazyjnej mentalnoci, podziwiaa ona bogactwo w gbi serca, dokd zasady nie miay widocznie dostpu, i osobiste poznanie takiego ponad

wszelk miar bogatego czowieka podziaao na ni jak municie zotym skrzydem anioa, ktry opuci si do niej z nieba. Ermelinda Tuzzi bya wprawdzie od czasu yciowego awansu ma przyzwyczajona do obcowania ze saw i bogactwem, ale sawa zdobyta intelektualnymi zasugami rozpywa si dziwnie szybko przy osobistym poznaniu jej nosicieli, a bogactwo feudalne ukazuje si albo w postaci wariackich dugw, zaciganych przez modych attach, albo w tradycyjnym stylu ycia, nie osigajc nigdy przelewajcego si swobodnie nadmiaru nagromadzonych pienidzy ani dreszczu grozy bijcej z iskrzcego si zota, z pomoc ktrego wielkie banki i przemys midzynarodowy zaatwiaj swoje interesy. O bankowoci Deotyma wiedziaa tylko, e nawet nisi urzdnicy bankowi odbywaj podre subowe pierwsz klas, ona natomiast musiaa jedzi zawsze drug, kiedy podrowaa bez ma, i dlatego wyrobia sobie przesadne pojcie o icie orientalnym przepychu, ktry otacza najwyszych wadcw tego rodzaju przedsibiorstw. Jej maa pokojwka Rachela, ktrej imi Deotyma wymawiaa naturalnie z francuska, nasuchaa si na ten temat nieprawdopodobnych wprost rzeczy. Do najmniejszych sensacji w tych opowieciach naleao, e nabab przyjecha wasnym pocigiem, wynaj cay hotel i przywiz ze sob Murzynka-niewolnika. Prawda bya w rzeczywistoci o wiele skromniejsza, ju choby dlatego, e Pawe Arnheim nie lubi zwraca na siebie uwagi. Jedynie to o Murzynku byo prawd. Arnheim przed wielu laty podczas podry po najdalszym poudniu Woch wycign go z trupy tancerzy i przygarn czciowo dla wasnej ozdoby, a czciowo, aby wyrwa stworzenie boskie z dna upadku i otwierajc przed nim ycie duchowe, speni zbony uczynek. Pniej jednak sprzykrzyo mu si to i wykorzystywa chopca, ktry skoczy tymczasem szesnacie lat, jako sucego, podczas gdy przed czternastym rokiem ycia raczy go lektur Stendhala i Dumasa. Cho plotki przyniesione do domu przez pokojwk byy tak dziecinnie przesadne, e Deotyma nie moga si powstrzyma od umiechu, kazaa sobie jednak wszystko sowo w sowo powtrzy, uznajc je za tak niewinne, e mogo si to zdarzy tylko w tym jednym jedynym wielkim miecie, ktre byo a do naiwnoci kulturalne. A najdziwniejsze byo to, e czarny chopiec opanowa jej wasn wyobrani. Deotyma bya najstarsz z trzech crek profesora szkoy redniej, ktry nie by zamony, tak e nawet jej maonek uchodzi ju za dobr parti, kiedy by jeszcze tylko

nieznanym wicekonsulem mieszczaskiego pochodzenia. Jako panna nie posiadaa nic poza swoj dum, a poniewa ta duma nie miaa adnego uzasadnienia, bya waciwie tylko zwinit w kbek poprawnoci z wysunitymi przed siebie mackami przewraliwienia. Ale rwnie i taka poprawno ukrywa niekiedy w sobie ambicje i marzycielstwo i moe okaza si nieobliczaln wprost si. O ile z pocztku Deotym kusia nadzieja na egzotyczne przygody w dalekich krajach, o tyle wkrtce przyszo rozczarowanie. Po niewielu latach bowiem stanowio to ju tylko dyskretnie wykorzystywany atut wobec przyjaciek, ktre zazdrociy jej tej egzotyki, ale nie zdoao w niej zaguszy przewiadczenia, e ycie na placwkach zagranicznych pozostaje w gwnych zarysach dawnym yciem, przywiezionym wraz z innym bagaem z kraju. Ambicja Deotymy przez duszy czas zdawaa si zadowala wykwintn wegetacj urzdnika pitej rangi, a dziki pewnemu zbiegowi okolicznoci nagy awans jej ma zacz si od tego, e yczliwy i postpowy minister wzi go sobie jako czowieka mieszczaskiego pochodzenia do prezydialnego biura w centrali. Na tym stanowisku Tuzzi musia przyjmowa wiele ludzi, ktrzy czego od niego potrzebowali, i od tej chwili zbudzi si w Deotymie, i to ku jej wasnemu zdziwieniu, cay skarb wspomnie o duchowym piknie i wielkoci, ktry rzekomo nagromadzia ju w kulturalnym domu rodzicielskim i w wielkich stolicach wiata, w rzeczywistoci wszake nabya go raczej jako wzorowa uczennica na wyszych kursach dla panien, i zacza skarb ten obecnie ostronie dyskontowa. Trzewy i niezwykle solidny rozsdek jej ma mimo woli si ni zainteresowa i Deotyma zacza cakiem niewiadomie dziaa jak mokra gbka, ktra wydziela z siebie to, czym bez specjalnego celu nasika, i zacza wtrca z wielk przyjemnoci drobne uduchowione wstawki w odpowiednich miejscach rozmowy, skoro tylko spostrzega, e jej intelektualne walory s doceniane. W miar jak jej m awansowa, coraz wicej ludzi starao si do niego zbliy i jej dom zamieni si stopniowo w salon, cieszcy si opini miejsca spotka sfer towarzyskich i intelektualnych. Wtedy obcujc z ludmi, ktrzy w rnych dziedzinach co przedstawiali, Deotyma zacza odkrywa rwnie i sam siebie. Poprawno, dziki ktrej cigle jeszcze bya uwana jak w szkole, pamitaa wszystko, czego si nauczya, i umiaa czy w przyjemn cao automatycznie przeistoczya si, rozszerzajc po prostu swj zakres, w intelektualny polot, i dom Tuzzich zyska zasuon renom.

24 Kapita i kultura. Przyja Deotymy z hrabi Leinsdorfem i jej misja zespalania co znakomitszych goci za wiatem duszy

Ustalonym pojciem stao si to jednak dopiero dziki przyjani Deotymy z jego wysokoci hrabi Leinsdorfem. Spord czci ciaa, wedug ktrych okrela si rodzaje przyjani, wraliwe miejsce znajdowao si u Leinsdorfa gdzie midzy gow a sercem, tak e Deotym trzeba by nazwa jego Busenfreundin*,, gdyby to wyraenie byo jeszcze w uyciu. Jego wysoko wielbi w Deotymie intelekt i urod, nie pozwalajc sobie wszake na adn niedozwolon myl. Dziki jego przyjani salon Deotymy nie tylko zdoby sobie ugruntowan pozycj, ale spenia, jak hrabia lubi si wyraa, pewn misj. Osobicie jego wysoko, zmediatyzowany hrabia, by po prostu patriot. Ale pastwo skada si nie tylko z tronu i z ludu, a midzy jednym i drugim z biurokracji, lecz istniej jeszcze poza tym: myli, moralno, ideay. Chocia jego wysoko by bardzo religijny, to jednak jako czowiek poczuwajcy si do odpowiedzialnoci, ktry ponadto prowadzi w swoich dobrach zakady przemysowe, nie wzdraga si przed uznaniem, e dzi intelekt pod wielu wzgldami wyzwoli si ju spod kurateli Kocioa. Tak na przykad nie mg sobie wyobrazi, i fabryk, gr na giedzie zboowej czy te kampani cukrownicz mona prowadzi wedug zasad religii, bez giedy za i przemysu racjonalna gospodarka na wielkich dobrach byaby nie do pomylenia. A kiedy jego wysoko otrzymywa raporty swego administratora, ktry mu tumaczy, e w spce z zagraniczn grup spekulantw mona lepiej poprowadzi interesy ni z rodzimym ziemiastwem, jego wysoko przewanie wybiera to pierwsze, gdy wzgldy merytoryczne maj sw wasn logik, ktrej nie wolno si z powodw uczuciowych przeciwstawi, kiedy jako kierownik wielkiego gospodarstwa ponosi si odpowiedzialno nie tylko za samego siebie, ale i za niezliczone inne egzystencje ludzkie. Istnieje bowiem co, co mona by nazwa sumieniem fachowym, ktre w pewnych okolicznociach sprzeciwia si religijne*

Busenfreundin przyjacika od serca (dokadnie od piersi).

mu, i hrabia Leinsdorf by przekonany, e nawet kardyna-arcybiskup nie mgby w podobnym wypadku inaczej postpi. Wprawdzie hrabia Leinsdorf by zawsze gotw na publicznym zebraniu w Izbie Panw ubolewa nad wspczesnoci i wyraa nadziej, e ycie powrci do prostoty, prawa naturalnego, prawd nadprzyrodzonych, zdrowia i uznania zasad chrzecijaskich. Skoro jednak otwiera usta dla wygoszenia podobnych wypowiedzi, byo tak, jak gdyby kto wycign wtyczk z kontaktu i potok jego sw pyn innym przewodem. Zreszt bywa tak u wikszoci ludzi, kiedy publicznie przemawiaj. A jeliby kto zarzuci jego wysokoci, e prywatnie robi to, co publicznie zwalcza, hrabia Leinsdorf ze witym oburzeniem napitnowaby to jako demagogi wywrotowych elementw, nie majcych pojcia o szerszej odpowiedzialnoci yciowej. Mimo to rozumia sam, e uzgodnienie odwiecznych prawd z interesami, ktre s o wiele bardziej skomplikowane ni pikna prostota tradycji, stanowi spraw nader wan i e uzgodnienia tego nie mona nigdzie indziej znale ni tylko w pogbionej etyce buruazyjnej. Ze swoimi wielkimi koncepcjami i ideaami w dziedzinie prawa, obowizku, moralnoci i pikna sigaa ona bowiem a do biecych konfliktw i codziennych sprzecznoci i wydawaa mu si niczym most upleciony z ywych pncych rolin. Wprawdzie nie mona byo tak mocno i pewnie si na niej oprze jak na dogmatach Kocioa, ale byo to nie mniej konieczne i wymagao nie mniejszej odpowiedzialnoci. Z tego powodu hrabia Leinsdorf by nie tylko w sprawach religii, ale i w sprawach wieckich rwnie arliwym idealist. Powyszym przekonaniom jego wysokoci odpowiadao w peni towarzystwo, ktre zbierao si w salonie Deotymy. Zebrania u niej syny z tego, e spotykano tam w dniach wikszych przyj rwnie ludzi, z ktrymi trudno byo zamieni kilka sw, gdy byli w jakiej tam specjalnoci zbyt znani, aby mc z nimi rozmawia o ostatnich nowinach, a czsto nie syszano nawet o nazwie dyscypliny naukowej, w ktrej zdobyli wiatow saw. Bywali tam kenzinici i kanisici, mogo si zdarzy, e filolog jzyka bo spotyka badacza partygenw, a tokontolog teoretyka kwantw, nie mwic ju o przedstawicielach najnowszych kierunkw sztuki i poezji, ktrzy co roku inaczej si nazywali; tych zapraszano tylko w skromnej liczbie obok ich kolegw po fachu, ktrzy ju do czego doszli. W ogle te przyjcia tak organizowano, e towarzystwo byo rnorodne i harmonijnie przemieszczone. Jedynie modych obiecujcych intelektualistw Deotyma trzymaa nieco na uboczu, posyajc im indywidualne zaproszenia, a rzadkich i wanych

goci umiaa dyskretnie wyrnia, dobierajc im waciw opraw. Dom Deotymy rni si zreszt od wszystkich podobnych tym, e przewaa tam, jeli mona tak powiedzie, wanie element wiecki, czyli ludzie, ktrzy realizuj idee i ktrzy, jak mwia Deotyma, grupowali si kiedy wokoo kwintesencji nauki boej jako zesp wierzcych twrcw, niczym wsplnota braci i sistr laickich, jednym sowem jako element czynu. A dzi, kiedy nauka boa zostaa wyparta przez ekonomi polityczn i fizyk, lista goci zapraszanych przez Deotym w charakterze wikariuszy ducha na ziemi rozrosa si z czasem do rozmiarw Catalogue of Scientific Papers z British Royal Society, a laickimi brami i siostrami byli teraz dyrektorzy bankw, technicy, politycy, radcy ministerialni oraz panie i panowie z wyszych sfer z przylegociami. Zwaszcza kobietom powicaa Deotyma szczegln uwag, wolaa jednak damy od intelektualistek. ycie jest dzi a nazbyt przecione wiedz zwyka bya mawia abymy mogli wyrzec si integralnej kobiecoci. Bya przekonana, e tylko integralna kobieco ma jeszcze w sobie ow fataln si, ktra moe ogarn intelekt sam potg istnienia, od czego, jej zdaniem, zaleao najwidoczniej zbawienie intelektu. Ta idea ogarniajcej wszystko kobiecoci oraz potgi istnienia bya zreszt wysoko oceniana przez modych arystokratw, ktrzy bywali w salonie Deotymy, gdy byo to dobrze widziane, a dyrektor Tuzzi by na og do lubiany. Integralne istnienie bowiem jest czym, co odpowiada arystokratom, a dom Tuzzich, gdzie wolno byo prowadzi parami poufne rozmowy nie zwracajc niczyjej uwagi, sta si bez wiedzy Deotymy dla spotka zakochanych i dugich zwierze jeszcze bardziej poszukiwany od kociow. Te oba, niejednolite zreszt elementy, ktre si w salonie Deotymy ze sob mieszay, jego wysoko hrabia Leinsdorf czy, nie mogc ich nazwa prawdziw arystokratycznoci, w jedno wsplne okrelenie Kapita i kultura. A jeszcze chtniej stosowa do nich pojcie misja, ktre w jego mylach zajmowao poczesne miejsce. Reprezentowa przy tym pogld, e kada dziaalno, nie tylko urzdnicza, ale rwnie robotnika w fabryce lub piewaka na koncercie, stanowi misj. Kady czowiek zwyk by mawia posiada misj do spenienia w pastwie: robotnik, monarcha czy rzemielnik s wic wykonawcami misji! By to wynik jego zawsze i we wszelkich okolicznociach obiektywnego sposobu mylenia, gardzcego wszelkim faworyzowaniem. W jego oczach nawet panowie i panie z najwyszych sfer gawdzc z badaczami tekstw z Boghaz-Kbi lub lamelologami i obserwujc z zaciekawieniem maniery on finansistw,

speniali wan, cho trudn do precyzyjnego okrelenia misj. Pojcie misji zastpowao hrabiemu to, co Deotyma okrelaa jako utracon od czasw redniowiecza religijn jedno ludzkich czynw. W gruncie rzeczy wszelka forsowna towarzysko w rodzaju tej, ktr uprawiaa Deotyma, wypywa, jeli nie jest cakiem naiwna i prostacka, z potrzeby udzenia si, e istnieje jaka jedno wszechludzka, ktra zdoa obj wszystkie tak rnorodne ludzkie dziaania, a ktrej w rzeczywistoci nigdy nie ma. To udzenie si nazywaa Deotyma kultur, a nawet zwykle precyzowaa: stara austriacka kultura. Od czasu kiedy jej ambicja rozszerzajc swj zakres nabraa intelektualnego polotu, Deotyma nauczya si uywa tego sowa coraz czciej. W tym pojciu starej kultury austriackiej mieciy si: pikne obrazy Valasqueza i Rubensa, wiszce w cesarskich muzeach; to, e Beethoven by poniekd Austriakiem; Mozart, Haydn, Katedra w. Szczepana, Burgtheater i obciony tradycjami ceremonia dworski. Naleay rwnie do tego: pierwsza dzielnica Wiednia, gdzie skupiy si najbardziej eleganckie w caym, liczcym pidziesit milionw mieszkacw pastwie magazyny sukien i bielizny; dyskretny takt wysokich urzdnikw; kuchnia wiedeska; arystokracja, ktra po angielskiej uwaa si za najwytworniejsz, oraz jej starodawne paace; no i nacechowany niekiedy prawdziwym, a najczciej faszywym estetyzmem ton towarzyski. Deotyma zaliczaa te do tego okoliczno, e wanie w tym kraju tak wielki pan jak hrabia Leinsdorf darzy j swoimi wzgldami i przenis wasne kulturalne aspiracje do jej salonu. Nie wiedziaa, e jego wysoko uczyni to przede wszystkim dlatego, i wydawao mu si szokujce otworzy podwoje wasnego paacu nowinkom, nad ktrymi tak atwo traci si kontrol. Hrabia Leinsdorf by czsto w skrytoci ducha zgorszony swobod i wyrozumiaoci, z jak jego pikna przyjacika rozprawiaa o ludzkich namitnociach i wypywajcych z nich komplikacjach lub nawet o ideach rewolucyjnych. Ale Deotyma tego nie dostrzegaa. Rozrniaa bowiem cile pomidzy tym, co mona by nazwa zawodowym brakiem wstydu, a prywatn wstydliwoci, jak czyni to lekarki lub opiekunki spoeczne. Bya wraliwa, jak bywa wraliwe skaleczone miejsce, kiedy jakie sowo j osobicie urazio, ale bezosobowo potrafia mwi o wszystkim, zdajc sobie przy tym spraw, e hrabia Leinsdorf wanie w tej cechujcej j dwoistoci znajdowa specjalny urok. Ale niestety ycie ju takie jest, e nie buduje nic zanim w tym celu gdzie indziej nie wyburzy kamienia. Ku bolesnemu zdumieniu Deotymy malutki, sodki jak marzenie

niebieski migdaek wyobrani, ktry kiedy stanowi rdze jej ycia, gdy poza tym nic innego jeszcze nie zawierao, a istnia nawet i wwczas, kiedy zdecydowaa si polubi wicekonsula Tuzziego, wygldajcego jak skrzana walizka podrna z par czarnych oczu w latach powodzenia znik bez ladu. Wprawdzie wiele z tego, co Deotyma okrelaa pojciem stara austriacka kultura, jak na przykad Haydn lub Habsburgowie, stanowio ongi tylko nudne zadanie szkolne, ale teraz, kiedy ya wrd tego wszystkiego, nabrao ono jakiego cudownego uroku, heroicznego jak brzczenie pszcz w peni lata. Ale z czasem stao si to znw nie tylko monotonne, ale mczce, a nawet beznadziejne. Deotymie wiodo si z jej sawnymi gomi nie lepiej ni hrabiemu Leinsdorfowi z jego kontaktami bankowymi. Mona byo nie wiem jak sobie yczy, by pogodzi to wszystko z wasn dusz, ale nic z tego nie wychodzio. O samochodach i promieniach Roentgena da si jeszcze mwi, gdy moe to budzi bezporedni odzew, ale co pocz z innymi niezliczonymi wynalazkami i odkryciami, jakie obecnie przynosi kady dzie? Mona najwyej oglnikowo zachwyca si darem wynalazczym czowieka, ale na dusz met staje si to nader nudne. Jego wysoko zjawia si od czasu do czasu, zamienia kilka sw z jakim politykiem lub prosi o przedstawienie mu ktrego z nowych goci, wic byo mu atwo entuzjazmowa si pogbieniem kultury. Ale kiedy miao si z t kultur tak bliskie stosunki jak Deotyma, wtedy nie jej gbia, lecz jej szeroko stanowia trudno nie do pokonania. Nawet oglnoludzkie zagadnienia, jak szlachetna prostota antycznej Grecji lub waciwy sens biblijnych proroctw rozpuszczay si, kiedy mwio si ze znawcami, w nieprzeliczon wielo wtpliwoci i hipotez. Deotyma odkrya, e na jej przyjciach nawet najznakomitsi gocie rozmawiali zwykle parami, bo ju wwczas czowiek mg rzeczowo i rozsdnie dyskutowa najwyej z jednym partnerem, a ona waciwie nie miaa monoci rozmawiania z nikim. W ten sposb Deotyma odkrya w sobie znan chorob wspczesnego czowieka, ktra nazywa si cywilizacj. Jest to stan wielce kopotliwy, w ktrym mieszaj si mydo, fale Hertza, zarozumiaa mowa symboli matematycznych i formuek chemicznych, ekonomia polityczna, badania eksperymentalne oraz niezdolno ludzi do prostego, ale szlachetnego obcowania z sob. Rwnie stosunek arystokracji ducha, do ktrej sama si zaliczaa, do arystokracji w znaczeniu towarzyskim, ktry nakazywa Deotymie wielk ostrono i mimo wszelkich sukcesw przynis ju niejedno rozczarowanie, wyda si jej z czasem taki, jaki cechuje nie tyle epok kultury, co epok cywilizacji.

Cywilizacj byo w jej pojciu wszystko, czego jej umys opanowa nie zdoa. I dlatego zaliczaa do niej od dawna i przede wszystkim swojego ma.

25 Cierpienia duszy matki

Deotyma zagbiaa si w swoje cierpienia i odkrya, e utracia co, o posiadaniu czego przedtem niewiele wiedziaa: dusz. Co to waciwie jest dusza? Negatywnie okreli j atwo: jest to po prostu wszystko, co odsuwamy w kt, kiedy syszymy o rzdach algebraicznych. Ale pozytywnie? Wydaje si, e dusza wymyka si skutecznie przed wszelkimi zakusami, aby j okreli. By moe byo dawniej w Deotymie co pierwotnego, jaka pena przeczu wraliwo otulona w dobrze wyszczotkowan szat poprawnoci. Obecnie nazywaa to dusz i odnajdywaa w przypominajcej barwne batiki metafizyce Maeterlincka, w poezji Novalisa, a przede wszystkim w bezimiennej fali rozcieczonego romantyzmu i tsknoty do Boga, ktr epoka maszyn przez pewien czas tryskaa, nazywajc to protestem irracjonalnym i artystycznym przeciwko samej sobie. Moe ta pierwotno Deotymy miaa w sobie co z ciszy, czuoci, pobonoci i dobroci, ktre nie znalazy waciwego ujcia i przy laniu oowiu, jaki los z nami urzdza, przyjy mieszn form jej idealizmu. By moe bya to wyobrania, by moe przeczucie instynktownego, wegetatywnego procesu, ktry codziennie odbywa si pod powok ciaa, ponad ktrym patrz na nas pene wyrazu oczy piknej kobiety. By moe nadchodziy jedynie trudne do okrelenia godziny, kiedy czua w sobie gbi i ar, a uczucia wydaway si bardziej wzniose ni zwykle, kiedy ambicja i wola milczay, a lekkie odurzenie yciem i poczucie jego peni j opanowyway, myli odwracay si od tego, co powierzchowne, i kieroway w gb, nawet gdy chodzio o najdrobniejsze sprawy, a wydarzenia na wiecie staway si odlege jak zgiek dolatujcy z dala do cichego ogrodu. Deotyma mylaa wtedy, e dostrzega w sobie bezporednio prawd, wcale o to nie zabiegajc. Delikatne, nie nazwane jeszcze przeycia uchylay swoje zasony. I aby przytoczy tylko niektre spord wielu okrele, jakie znajdowaa na to w literaturze, czua si harmonijna, ludzka, religijna i bliska tej pierwotnej gbi, ktra uwica wszystko, co z niej si wyania, i czyni

grzesznym to, co wypywa z innego rda. Ale chocia wszystko to byo bardzo pikne, kiedy si o tym rozmylao, nie tylko Deotyma nigdy nie wykraczaa poza tego rodzaju przeczucia, zwiastuny szczeglnego stanu, ale rwnie nie czyniy tego, proszone o porad, prorocze ksiki, ktre mwiy o tym samym takimi samymi tajemniczymi i nieprecyzyjnymi sowami. Nie pozostawao wic Deotymie nic innego, jak zrzuci win i za to take na epok cywilizacji, w ktrej dostp do duszy zosta zasypany. Prawdopodobnie to, co Deotyma nazywaa dusz, byo jedynie maym kapitalikiem zdolnoci do kochania, ktrym dysponowaa w momencie zampjcia. Dyrektor departamentu Tuzzi nie stanowi jednak zbyt korzystnej lokaty. Jego przewaga nad Deotym bya z pocztku i przez duszy czas jedynie przewag starszego od niej mczyzny. Pniej dosza jeszcze przewaga mczyzny zdobywajcego sukcesy na osonitym tajemnic stanowisku, ktry niewiele mwi onie o swoich sprawach, a bahostkom, jakimi ona si zajmuje, przyglda si yczliwie. Poza okresem narzeczeskich czuoci dyrektor departamentu Tuzzi by zawsze czowiekiem praktycznym i rozsdnym, ktry nie traci nigdy rwnowagi. Mimo to dobrze dopasowany do niego spokj w postpowaniu i w sposobie ubierania si, uprzejmie powany, jeli mona tak powiedzie, zapach jego ciaa i zarostu oraz ostrony i stanowczy baryton, jakim przemawia, otaczay go aur, ktra dusz modej Deotymy podniecaa, jak blisko pana podnieca psa myliwskiego, ktry kadzie mu mord na kolana. I tak jak pies biegnie truchtem za swym panem z czuym spokojem, Deotyma wkroczya w bezkresn krain mioci pod powanym i rzeczowym przewodem swego ma. Dyrektor departamentu Tuzzi wybiera przy tym zawsze najkrtsz drog. Jego nawyki byy nawykami ambitnego pracownika. Wstawa bardzo wczenie, aby zay konnej przejadki lub jeszcze chtniej godzinnej przechadzki, co nie tylko miao suy zachowaniu sprystoci, ale stanowio rwnie pedantyczne przyzwyczajenie, ktre, niezomnie stosowane, doskonale pasuje do sylwetki czowieka odpowiedzialnego i sprawnego. Rozumiao si te samo przez si, e wieczorem, kiedy nie byli gdzie zaproszeni ani nie mieli u siebie goci, zaraz wycofywa si do swego gabinetu, aby utrzyma sw zawodow wiedz na poziomie, co dawao mu przewag nad wysoko urodzonymi kolegami i zwierzchnikami. Tego rodzaju ycie narzuca stae normy i podporzdkowuje mio pozostaej dziaalnoci. Jak wszyscy mczyni, ktrych wyobrania nie bya zdewastowana przez erotyzm, Tuzzzi w okresie kawalerskim, cho czasem dla

uzyskania rozgosu w wiecie dyplomatycznym, ukazywa si w gronie przyjaci z baletniczkami, by cichym bywalcem burdeli i przenis regularny rytm tego przyzwyczajenia do swego maestwa. Tote Deotyma poznaa mio jako co gwatownego, spazmatycznego i brutalnego, co mocniejsza od niej sia raz na tydzie spuszczaa z acucha. Taka naga zmiana w zachowaniu dwojga ludzi, ktra nastpowaa znienacka, aby po kilku minutach znowu przej w pogawdk o sprawach biecych, pozostaych jeszcze do omwienia, a potem w spokojny sen, co, o czym poza tym nie rozmawia si nigdy lub najwyej aluzjami i insynuacjami (na przykad uywajc dyplomatycznego kalamburu o partie honteuse ciaa), miaa jednak dla Deoty-my nieoczekiwane i pene sprzecznoci skutki. Z jednej strony stao si to przyczyn jej nadmiernie nabrzmiaego idealizmu i owej narzucajcej si, zwrconej na zewntrz osobowoci, ktrej zdolno kochania i pragnienie duszy obejmoway wszystko, co byo wielkie i szlachetne w jej otoczeniu, dzielc si i czc z tym tak arliwie, e Deotyma sprawiaa oniemielajce mczyzn wraenie gwatownie poncego, cho platonicznego soca mioci, ktrego opis wzbudzi w Ulrichu pragnienie jej poznania. Z drugiej strony za szeroki rytm maeskich zblie wytworzy w niej czysto fizjologiczny nawyk, ktry mia wasny tor i objawia si bez cznoci z wzniolejsz czci jej istoty, jak objawia si gd wiejskiego parobka, ktrego posiki s rzadkie, ale treciwe. Pniej, kiedy nad grn warg Deotymy ukaza si drobny meszek, a do jej dziewczcej osobowoci domieszaa si mska samodzielno dojrzaej kobiety, uwiadomia to sobie z przeraeniem. Kochaa swego ma, ale stopniowo domieszao si do tego coraz wiksze obrzydzenie, poczucie straszliwej zniewagi duszy mona by je przyrwna chyba jedynie do tego, co odczuby pogrony w swych obliczeniach Archimedes, gdyby napastujcy go odak nie zabi go, ale uczyni mu dwuznaczn propozycj. A poniewa jej m ani tego nie zauwaa, ani nie mgby tak o tym myle, a ciao jej mimo woli w kocu za kadym razem mu si jednak oddawao, czua si ofiar przemocy. Bya to przemoc, ale cho nie uwaaa jej za grzeszn, sam akt by dla niej rwnie przykry jak pojawienie si nerwowego tiku lub niemono ucieczki przed naogiem. Deotyma mogaby przez to sta si nieco melancholijna lub jeszcze wiksz idealistk, ale przypado to niestety wanie na okres, kiedy salon zacz sprawia jej wewntrzne trudnoci. Dyrektor departamentu Tuzzi popiera naturalnie intelektualne aspiracje ony, zorientowawszy si wkrtce, co za

korzy dla jego stanowiska z nimi si wie, ale nigdy w nich nie uczestniczy, i mona chyba powiedzie, e nigdy nie bra ich na serio. Bo na serio bra ten dowiadczony czowiek jedynie wadz, obowizek, wysokie urodzenie i dopiero w znacznie mniejszym stopniu rwnie i rozum. Przestrzega nawet Deotym kilkakrotnie, aby w swoje wadanie nad piknoduchami nie wkadaa zbyt wiele ambicji, bo jeli kultura jest poniekd sol w potrawie ycia, to jednak wytworne towarzystwo nie przepada za zbyt son kuchni. Tuzzi mwi to wszystko bez ironii, gdy takie byo jego przekonanie, ale Deotyma czua si na skutek tego niedoceniona. Odgadywaa stale czajcy si umiech, z jakim maonek traktowa jej idealistyczne aspiracje. I wszystko jedno, czy m by w domu, czy nie i czy ten umiech jeli naprawd si umiecha, co zreszt wcale nie byo takie pewne w szczeglny sposb jej dotyczy, lub czy nalea tylko do zwykego wyrazu twarzy czowieka, ktrego zawd wymaga okazywania poczucia wyszoci w kadym razie z czasem stawao si to dla niej coraz trudniejsze do zniesienia, cho nie potrafia uwolni si od poniajcego uczucia, e m pozornie ma racj. Niekiedy Deotyma przypisywaa ca win materialistycznej epoce historycznej, ktra zrobia sobie ze wiata zbrodnicz i bah igraszk, tak e midzy ateizmem, socjalizmem i pozytywizmem obdarzony dusz czowiek nie ma monoci wznie si do poziomu swej prawdziwej natury, ale i ten sposb czsto zawodzi. Tak wyglday stosunki w domu Tuzzich, kiedy wielka akcja patriotyczna przypieszya bieg wypadkw. Od czasu kiedy hrabia Leinsdorf, nie chcc zbytnio eksponowa arystokracji, przenis gwny orodek dziaania do domu swej przyjaciki, zapanowao tam poczucie niewypowiedzianie wielkiej odpowiedzialnoci, gdy Deotyma bya zdecydowana teraz albo nigdy udowodni mowi, e jej salon nie jest zabawk. Jego wysoko zwierzy si Deotymie, e wielka akcja patriotyczna potrzebuje idei przewodniej, i palc spraw ambicji Deotymy stao si ide t znale. Myl, e z pomoc rodkw caego pastwa i na oczach caego wiata naley urzeczywistni co, co miaoby stanowi jedn z najwikszych treci kulturowych lub, mwic skromniej, zademonstrowa kultur austriack w jej najgbszej istocie, ta myl podziaaa na Deotym, jak gdyby podwoje jej salonw rozwary si nagle na ocie i jako dalszy cig posadzki o prg bio bezkresne morze. Nie da si zaprzeczy, e pierwszym wraeniem, jakiego przy tym doznaa, byo poczucie niezmierzonej, rozwierajcej si nagle pustki.

Pierwsze wraenia s jednak zazwyczaj raczej suszne. Deotyma bya pewna, e stanie si co nad wyraz wanego, i przywoaa swoje liczne ideay na pomoc. Zmobilizowaa cay patos lekcji historii z okresu, kiedy bya jeszcze ma dziewczynk i kiedy to nauczya si onglowa mocarstwami i stuleciami. W ogle robia wszystko, co w takiej sytuacji robi naley, ale kiedy w ten sposb mino kilka tygodni, musiaa stwierdzi, e aden pomys nie przyszed jej do gowy. To, co Deotyma odczuwaa w tym czasie wobec swego maonka, mona by nazwa nienawici, gdyby bya w ogle zdolna do tak niskiego uczucia jak nienawi. Dlatego te przeistoczyo si to w melancholi i wezbrao nie znane jej dotd rozgoryczenie na wszystko i wszystkich. W tym wanie momencie dr Arnheim przyby w towarzystwie swego Murzynka i wkrtce zoy Deotymie brzemienn w skutki wizyt.

26 Poczenie wiata duszy z ekonomi. Mczyzna, ktry jest zdolny to uczyni, pragnie zakosztowa barokowego czaru starej kultury austriackiej i dziki temu Akcja Rwnolega zyskuje ide

Deotymie wszelkie ze myli byy obce, ale w dniu tym prawdopodobnie niejedno ukrywao si za niewinnym Murzynkiem, ktry zaprzta jej myli, gdy odesaa pokojwk Rachele. Skoro tylko Ulrich opuci dom swojej wielkiej kuzynki, Deotyma wysuchaa raz jeszcze przychylnie opowiadania pokojwki i pikna, dojrzaa kobieta poczua si moda, jak gdyby si bawia jak grajc zabawk. W dawnych czasach wytworni arystokraci miewali czarnych sucych. Deotymie przypomniay si urocze zaktki, szlichtady ze zdobnymi w piropusze komi i przystrojonymi w pira lokajami wrd upudrowanych szronem drzew. Ale fantazja arystokratyczna od dawna przemina. ycie towarzyskie stao si dzi bezduszne konstatowaa Deotyma. Serce jej skaniao si ku temu miaemu oryginaowi, ktry dzi jeszcze nie ba si mie sucego Murzyna, ku temu nie szablonowemu, eleganckiemu bourgeois, intruzowi, ktry zawstydza zasiedziaych w swych dziedzicznych paacach magnatw, jak ongi uczony grecki niewolnik zawstydza swych rzymskich panw. Pod wielu wzgldami spaczone

samopoczucie Deotymy wyrywao si w siostrzanym porywie do niego i ten w porwnaniu ze wszystkimi innymi jej odruchami najbardziej naturalny przechodzi nawet do porzdku nad tym, e dr Arnheim, cho pogoski sobie nawzajem przeczyy, a pewnych wiadomoci jeszcze nie byo, mia by ydowskiego pochodzenia. O jego ojcu twierdzono to z ca pewnoci, ale matka ju tak dawno umara, e trzeba byo troch czasu, aby si czego dokadniejszego o niej dowiedzie. Byo zreszt nie wykluczone, e pewien okrutny weltszmerc w sercu Deotymy wcale nie da zdementowania tej wersji. Deotyma pozwolia swoim mylom ostronie przej od Murzynka do jego pana. Dr Pawe Arnheim by nie tylko bogatym czowiekiem, ale mia rwnie wybitny umys. Jego rozgos by zwizany nie tylko z tym, e odziedziczy i prowadzi interesy w wiatowej skali, ale wiadomo byo rwnie, e w wolnych chwilach pisa ksiki, ktre w postpowych koach wysoko ceniono. Ludzie nalecy do czysto intelektualnych k czuj si wysi ponad pienidze i hody buruazji. Nie wolno wszake zapomina, e wanie dlatego s zafascynowani, kiedy bogaty czowiek staje si jednym z nich. Arnheim za w swych programowych wypowiedziach i ksikach gosi ni mniej, ni wicej, tylko poczenie wiata duszy z ekonomi, czyli idei z si. Ludzie wraliwi, wyczuwajcy najsubtelniejszym wchem przyszo, rozgaszali, e dr Arnheim czy w sobie te oba zwykle na wiecie przeciwstawne bieguny, i dawali do zrozumienia, e jest on uosobieniem jakiej rozwijajcej si nowej siy, powoanej do kierowania losami pastwa, a by moe caego wiata, ku lepszemu jutru. Bo to, e zasady i metody starej polityki i dyplomacji wpdzaj Europ prosto do grobu, uchodzio od dawna za pewnik i w ogle zacza si ju wwczas pod kadym wzgldem era odwracania si od zawodowych politykw. Rwnie i stan duszy Deotymy mona byo okreli jako protest przeciwko sposobowi mylenia starej szkoy dyplomatycznej. I dlatego poja od razu przedziwn analogi pomidzy swoim pooeniem a sytuacj owego genialnego oryginaa. Ponadto sawny czowiek zoy jej wizyt, skoro tylko okolicznoci na to pozwoliy. Jej dom by pierwszym z tych, ktre to wyrnienie spotkao, a list polecajcy wsplnej im obojgu przyjaciki mwi o starej kulturze stolicy Habsburgw i jej mieszkacw, ktr ten tak bardzo zajty czowiek mia nadziej w chwilach wolnych od zaatwiania niezbdnych interesw pozna. Deotyma poczua si wyrniona jak autor, ktry po raz pierwszy zostaje przetumaczony na obcy jzyk, kiedy zmiarkowaa, e znakomity cudzoziemiec

sysza ju o zaletach jej intelektu. Stwierdzia przy tym, e bynajmniej na yda nie wyglda, a jest tylko wytwornym, powanym mczyzn o typie fenicko-antycznym. Rwnie Arnheim by zachwycony znalazszy w Deotymie kobiet, ktra nie tylko czytaa jego ksiki, ale ktrej antyczna, cho o nieco peniejszych ksztatach uroda cakowicie odpowiadaa jego ideaowi pikna helleskiego, nie pozbawiona pewnych okrgoci, aby jej klasyczno nie bya zbyt surowa. Wkrtce i Deotyma zorientowaa si, e wraenie, jakie wywara w trakcie dwudziestominutowej rozmowy na mczyzn naprawd obytego w wiecie, rozproszyo wszelkie wtpliwoci, jakimi jej maonek, uwikany w metody dyplomatyczne nieco starowieckiego autoramentu, umniejsza jej znaczenie. Ze sodkim zadowoleniem powtarzaa sobie w duchu ca rozmow z Arnheimem. Zaraz na pocztku owiadczy, e przyby do tego starego miasta jedynie po to, aby wrd barokowego czaru starej kultury austriackiej odetchn troch od cyfr, materializmu i suchego rozsdku, ktre s dzi udziaem cywilizowanego, pracujcego produktywnie czowieka. W miecie tym czuje si pogodn obecno duszy, odpowiedziaa mu z wyranym zadowoleniem Deotyma. Tak odpar my nie syszymy ju wewntrznych gosw. Wiemy dzisiaj zbyt wiele, rozum tyranizuje nasze ycie. Tote odpowiedziaa najchtniej obcuj z kobietami, bo one nic nie wiedz i s integralne. Arnheim na to: A jednak pikna kobieta rozumie o wiele wicej ni mczyzna, ktry pomimo caej swej logiki i psychologii nic o yciu nie wie, Po czym opowiedziaa mu, e problem podobny do wyzwolenia duszy z pt cywilizacji, ale zakrojony na skal pastwow, jest wanie przedmiotem zainteresowania tutejszych wpywowych k. Musimy... zacza, ale Arnheim jej przerwa, aby powiedzie, e to cudowne musimy wprowadzi nowe idee czy te, jeli wolno tak powiedzie (tu on lekko westchn), wprowadzi na razie po prostu jak ide do sfer dziercych wadz. I Deotyma mwia dalej, e ma si powoa komitety spord wszystkich warstw ludnoci, aby idee te wysondowa. Ale wanie wtedy Arnheim powiedzia co niesychanie wakiego, i to w takim tonie przyjaznego ciepa i szacunku, e jego przestroga gboko zapada w dusz Deotymy. Trudno wykrzykn aby w ten sposb mogo powsta co wielkiego. Nie demokracja komitetw, lecz jedynie pojedynczy silni ludzie,

dowiadczeni zarwno w biecej rzeczywistoci, jak w dziedzinie idei, mog t akcj poprowadzi! A do tego miejsca Deotyma powtrzya w duchu powyszy dialog niemal sowo po sowie, lecz w tym punkcie jakby roztopi si we wasnym blasku. Nie moga ju sobie przypomnie, co na to odpowiedziaa. Jakie nieokrelone, lecz intensywne uczucie szczcia i oczekiwanie unosio j przez cay czas wci wyej i wyej. Jej duch sta si podobny do kolorowego dziecinnego balonika, ktry si wymkn i wspaniale byszczc wzlatuje ku socu. Jeszcze chwila i pknie. W ten sposb Akcja Rwnolega zyskaa ide, ktrej jej dotychczas brakowao.

27 Istota i tre wielkiej idei

atwo byoby powiedzie, na czym ta idea polegaa, ale opisa jej sensu nikt by nie zdoa! Bo wanie to wyrnia porywajc wielk ide od idei zwykej, a moe nawet niepojecie zwykej i bdnej, e znajduje si ona w stanie pewnego rodzaju topliwoci, dziki czemu nasze ja przenika w bezkresne przestworza, i odwrotnie, kosmiczne przestworza wstpuj w nasze ja, przy czym nie da si ju rozpozna, co naley do nas, a co do nieskoczonoci. Dlatego wielkie, porywajce idee skadaj si z ciaa, ktre jest, jak ciao ludzkie, konkretne, ale sabe, oraz z wiecznej duszy, nadajcej im sens, cho nie jest konkretna i przy kadej prbie ujcia jej w cise sowa rozpywa si w nico. Po takim wstpie trzeba powiedzie, e wielka idea Deotymy w gruncie rzeczy polegaa tylko na tym, e Prusak Arnheim winien obj kierownictwo wielkiej akcji austriackiej, mimo e ostrze jej skierowane byo wanie przeciwko pruskim Niemcom. Ale dotyczy to jedynie martwego ciaa idei, a kto uwaa je za niezrozumiae lub mieszne, bezczeci zwoki. Co za dotyczy duszy idei, naley powiedzie, e bya czysta i dozwolona. A Deotyma na wszelki wypadek dddaa jeszcze do swej decyzji uzupeniajcy kodycyl na rzecz Ulricha. Nie zdawaa sobie sprawy, e rwnie i jej kuzyn wywar na niej wraenie sigajce o wiele gbszych warstw jej jani ni wpyw Arnheima, ktry je na razie przesoni, i prawdopodobnie pogardzaaby sama sob, gdyby to sobie

uwiadomia. Ale instynktownie zastosowaa odtrutk, nazwawszy go dla uspokojenia wasnego sumienia niedojrzaym, mimo i Ulrich by od niej starszy. Powiedziaa sobie, e bdzie si nad nim litowaa, co uatwi jej utwierdzi si w przekonaniu, i postpuje zgodnie z obowizkiem, powierzajc Arnheimowi zamiast Ulrichowi kierownictwo tak odpowiedzialnej akcji. Z drugiej strony, po powziciu tej decyzji dosza u niej do gosu cile kobieca refleksja, e odsunity potrzebuje teraz jej pomocy i zasuguje na ni w peni. Jeliby mu czego brakowao, najatwiej do tego dojdzie biorc udzia w wielkiej akcji, bo da mu to sposobno do czstego przebywania w bliskoci jej i Arnheima. Dlatego Deotyma powzia jeszcze i t decyzj, ale byy to w kadym razie ju tylko uzupeniajce rozwaania.

28 Rozdzia, ktry moe opuci kady, kto nie ma zbyt wygrowanego mniemania o paraniu si mylami

Tymczasem Ulrich siedzia w domu przy biurku i pracowa. Zabra si znowu do docieka przerwanych kilka tygodni temu, kiedy powzi decyzj powrotu. Nie zamierza ich doprowadzi do koca, ale sprawiao mu przyjemno samo poczucie, e wci jeszcze zdolny jest temu podoa. Pogoda bya adna, ale w ostatnich dniach Ulrich opuszcza dom tylko na krtko. Nie wychodzi nawet do ogrodu. Zasun firanki i pracowa w przymionym wietle, jak akrobata, ktry w na wp ciemnym cyrku demonstruje przed zgromadzon na parkiecie garstk znawcw nowe, niebezpieczne ewolucje, zanim widzowie zostan dopuszczeni. Precyzja, sia i pewno tych myli, jakiej nie spotyka si w ogle w yciu, napeniay go niemal melancholi. Odsun pokryty formukami i symbolami arkusz papieru i napisa na nim na dole rwnanie, okrelajce stan wody, jako przykad z fizyki, aby zastosowa nowe matematyczne dziaanie, ktre wanie opisywa. Ale chyba ju od pewnej chwili jego myli bdziy gdzie indziej.

Czy nie opowiadaem Klarysie czego o wodzie? zastanawia si, ale nie potrafi sobie tego dokadnie przypomnie. Lecz i to byo niewane, wic pozwoli swym mylom leniwie dalej si bka. Niestety w literaturze piknej nic nie jest tak trudne do opisania jak czowiek, ktry myli. Pewien wielki odkrywca zapytany, co robi, aby mie tak wiele nowych pomysw, odpowiedzia: po prostu nieustannie o nich myl. I w samej rzeczy mona chyba powiedzie, e niespodziewane pomysy przychodz tylko dlatego, e si na nie czeka. S one w niemaej mierze wynikiem naszego charakteru, staych skonnoci, wytrwaej ambicji i nieustannego dziaania. Ale jake nudna musi by taka wytrwao! Z innej strony znw, rozwizanie jakiego intelektualnego zadania dokonuje si mniej wicej tak, jak kiedy pies trzymajcy kij w pysku chce si przedosta przez wskie drzwi. Krci bem tak dugo w lewo i w prawo, a kij si przez drzwi przelinie; i my postpujemy cakiem podobnie, z t jedynie rnic, e nie prbujemy na chybi trafi, ale wiemy ju mniej wicej z dowiadczenia, jak naley to zrobi. A chocia mdra gowa jest naturalnie o wiele sprawniejsza i w tym krceniu bardziej dowiadczona od gupiej, przelinicie si przez drzwi stanowi i dla niej zagadk. Staje si to bowiem nagle i mona cakiem wyranie skonstatowa w sobie uczucie zdziwienia, e nasze myli same si sformuoway nie czekajc na swego autora. To uczucie zdziwienia wiele ludzi nazywa dzi intuicj, gdy dawniej nazywano je raczej natchnieniem, i wierzy, e musi by w tym co ponadosobowego, lecz jest to tylko czym obiektywnym, a mianowicie pokrewiestwem i jednorodnoci samych rzeczy, ktre spotykaj si w jednej gowie. Przy tym im gowa jest sprawniejsza, tym proces ten jest mniej widoczny. Dlatego te mylenie, pki trwa, jest waciwie stanem nader aosnym, przypominajcym colitis wszystkich zwojw mzgowych. A kiedy si dokona, nie ma ju ksztatu myli, jaki miao dotd, ale form czego przemylanego, a forma ta jest ju niestety obiektywna, gdy myl zwraca si wtedy na zewntrz i kieruje si do otoczenia, aby co wypowiedzie. Mona by rzec, e kiedy czowiek myli, nie da si dokadnie uchwyci momentu przejcia od tego, co subiektywne, do tego, co obiektywne, i dlatego wida opis procesu mylenia sprawia taki kopot opisujcym go pisarzom, e chtnie go unikaj. Ale czowiek bez waciwoci myla. Z powiedzianego wyej mona by wywnioskowa, e przynajmniej w pewnej czci nie byo to tylko spraw subiektywn. A

wic czym w kocu byo? wiatem ekstra- i introwersyjnym, rnymi aspektami wiata, ktre spotykaj si w jednej gowie. Ulrichowi nie wpado nic wanego na myl. Po zastanawianiu si nad wod jako przykadem nic mu ju do gowy nie przyszo poza tym, e wody jest trzy razy wicej ni ldu, jeli nawet uwzgldni si tylko to, co kady za wod uwaa, to znaczy rzeki, morza, jeziora i rda. Przez duszy czas mylano, e woda jest pokrewna powietrzu. Tak myla wielki Newton, cho przewaajca cz innych jego teorii jest wci jeszcze aktualna. Wedug mniemania Grekw cay wiat i ycie zrodziy si z wody. Bya bstwem zwanym Okeanos. Pniej wymylono rusaki, elfy, ondyny i nimfy. Budowano witynie i przybytki dla wyroczni na brzegach wody. Czy wybudowane nad rdami katedry w Hildesheim, Paderborn i Bremie nie przetrway do dzi? Czy nie chrzci si wod? Czy to nie ma entuzjastw wody, apostow przyrodolecznictwa, ktrych dusza ma w sobie pewien rodzaj sepulkralnego zdrowia? A wic jest na wiecie co takiego jak wymazany punkt lub stratowana trawa. I oczywicie czowiek bez waciwoci chroni gdzie w najdalszym zaktku swej wiadomoci rwnie dane nowoczesnej wiedzy, niezalenie od tego, czy myla wanie o nich, czy nie. Ot wedug tych danych woda jest pynem bezbarwnym, jedynie w wikszych ilociach niebieskim, nie majcym zapachu ani smaku, co tak czsto powtarza si w szkole, i nigdy nie mona ju tego zapomnie, mimo e pod wzgldem fizjologicznym woda zawiera take bakterie, substancje rolinne, powietrze, elazo oraz siarczan i wglan wapnia, a ten prawzr wszystkich pynw zgodnie z definicj fizyki nie jest wcale koniecznie pynem, ale zalenie od okolicznoci ciaem staym, pynem lub gazem. W kocu wszystko roztapia si w systemie formuek, ktre midzy sob s w jakim tam zwizku, a na caym wiecie jest tylko kilka tuzinw ludzi, ktrzy o tak prostej rzeczy jak woda myl to samo. Wszyscy inni mwi o niej jzykiem wahajcym si pomidzy dniem dzisiejszym a jak er o tysice lat wczeniejsz. Trzeba wic przyzna, e czowiek, jeli cho troch o tym rozmyla, dostaje si poniekd w bardzo nieskoordynowane towarzystwo. W tym momencie Ulrich przypomnia sobie, i rzeczywicie o tym wszystkim Klarysie opowiada, i cho bya niewyksztacona jak mae zwierztko, to z wyjtkiem wszelkich przesdw, ktrymi bya naszpikowana, czu niewiadomie pewn z ni wsplnot. Ukuo go to jak gorc ig. Rozgniewa si.

Znana, odkryta przez lekarzy zdolno myli do rozstrzygania i zaegnywania gboko pienicych si i chorobliwie pogmatwanych konfliktw, ktre rodz si w zatchych zakamarkach jani, polega prawdopodobnie po prostu na spoecznym i zewntrznym charakterze procesu mylenia, czcym jednostk z innymi ludmi i rzeczami. Ale niestety to, co udziela mylom ich zbawiennej siy, wydaje si by tym samym, co pomniejsza ich przydatno do subiektywnego przeywania. Uboczne napomknicie o wosku na nosie bywa bardziej wakie od najwaniejszej myli, a czyny, uczucia i doznania, powtarzajc si, wywouj wraenie, e jest si obecnym przy jakim niezwykym wypadku czy jakim bardziej czy mniej wielkim subiektywnym wydarzeniu, cho byyby one nie wiadomo jak zwyczajne i obiektywne. Moe to i gupie myla Ulrich ale tak to ju jest. I przypomnia sobie owo po gupiemu gbokie, podniecajce i bezporednio dotyczce naszego ja wraenie, jakiego si doznaje wchajc wasn skr. Wsta i rozsun firanki. Kora drzew zachowaa jeszcze porann wilgotno. Na ulicy snuy si fioletowe opary benzyny. Soce zagldao do pokoju, przechodnie poruszali si wawo. Bya wiosna asfaltowa, pozbawiony cech jakiejkolwiek pory roku wiosenny dzie jesieni, jaki umie wyczarowa tylko wielkie miasto.

29 Wyjanienie i przerwy w normalnym stanie wiadomoci

Ulrich mia z Bonade umwiony znak, czy jest w domu sam. By stale sam, ale znaku nie dawa. Ju od dawna liczy si z tym, e Bonadea zjawi si u niego niespodziewanie w kapeluszu i woalce. Bya bowiem ponad wszelk miar zazdrosna. Gdy odwiedzaa jakiego mczyzn, choby tylko po to, by mu owiadczy, e nim pogardza, przychodzia zawsze ju wewntrznie osabiona, bo wraenia doznane po drodze oraz sposb, w jaki spogldali na ni napotkani mczyni, wzbieray i opaday w niej niczym pierwsze sensacje choroby morskiej. Skoro mczyzna to jednak odgadywa i sterowa wprost na ni, cho przedtem dugo mg pozostawa zimny i niemal si o ni nie troszczy, czua si dotknita, certowaa si z nim i wysuwajc rne zarzuty odwlekaa

to, czego sama ledwie si moga doczeka. Byo w niej co z dzikiej kaczki z przestrzelonymi skrzydami, ktra spadszy w morze mioci chce si uratowa pync. I oto Bonadea rzeczywicie siedziaa w jego pokoju paczc i czua si sponiewierana. W chwilach kiedy bya na swego kochanka zagniewana, zasypywaa w duchu ma namitnymi baganiami o przebaczenie jej win. Wedug starej, wyprbowanej metody niewiernych on, ktre j stosuj, aby nie zdradzi si jakim nie przemylanym swkiem, opowiedziaa mowi o pewnym interesujcym uczonym, ktrego niekiedy spotyka w domu swej przyjaciki, ale go nie zaprasza; jest zbyt popsuty powodzeniem w wielkim wiecie, aby samorzutnie przyj do nich, a jej nie tak bardzo znw na nim zaley, aby go mimo wszystko zaprosi. Zawarta w tych sowach poowa prawdy uatwiaa jej kamanie, a drug poow miaa swemu kochankowi za ze. Bo c mgby pomyle m pytaa sama siebie gdyby nagle jej fikcyjne odwiedziny u przyjaciki stay si rzadsze. Jake miaaby mu wytumaczy tak zmienno swych uczu? Bonadea cenia prawd wysoko, poniewa wysoko cenia wszystkie ideay, a Ulrich bezczeci j, zmuszajc do odstpowania od prawdy bardziej, ni tego wymaga konieczno. Zrobia mu gwatown scen i zaraz po jej ukoczeniu w powsta przez to prni posypay si wyrzuty, uroczyste zaklcia i pocaunki. Kiedy i to si skoczyo, adna zmiana nie zasza. Nawrt do codziennej paplaniny wypeni pustk i czas pokry si pcherzykami jak szklanka zastaej wody. ,,O ile jest pikniejsza, kiedy si oburza myla Ulrich i jak mechanicznie to wszystko raz jeszcze si odbyo! Jej widok wzruszy go i skusi do pieszczot. Teraz, ju po fakcie, poczu znw, do jakiego stopnia jest mu obojtna. Niewiarygodna szybko przemian, przeistaczajcych normalnego czowieka w furiata z pian na ustach, a nazbyt wyranie znw si tu ujawnia. Wydao mu si, e taka spowodowana afektem przemiana wiadomoci stanowi jedynie poszczeglny wypadek czego o wiele oglniejszego. Bo rwnie i wieczr w teatrze, koncert, naboestwo, w ogle wszelkie uzewntrznienia naszej wewntrznej jani stanowi dzi takie znikajce znw szybko wysepki innego stanu naszej wiadomoci, ktry tylko chwilowo wsuwa si w jej stan normalny. Niedawno przecie jeszcze pracowaem myla a przedtem byem na ulicy i kupowaem papier. Ukoniem si pewnemu panu, ktrego znam ze stowarzyszenia fizy-

kw. Krtko przedtem przeprowadziem z nim powan rozmow, a teraz, jeli Bonadea zechciaaby si troch popieszy, mgbym jeszcze w tych ksikach, ktre widz przez uchylone drzwi, troch poszpera. Tmyczasem jednak przefrunlimy przez chmur szalestwa i najbardziej niesamowite jest to, e teraz stateczna powszednio zamyka si znw nad znikajc prni, potwierdzajc przez to sw trwao. Ale Bonadea si nie pieszya i Ulrich zacz myle o czym innym. Jego przyjaciel z modych lat, Walter, ten nieco zdziwaczay m maej Klarysy, tak kiedy o nim powiedzia: Ulrich z najwikszym nakadem energii robi zawsze tylko to, co mu si wydaje niekonieczne! To zdanie przyszo mu wanie w tej chwili na myl. Dzi mona by to powiedzie o nas wszystkich pomyla. Pamita dobrze: drewniany balkon otacza will. Ulrich by gociem rodzicw Klarysy. Za kilka dni miao si odby wesele i Walter odczuwa zazdro w stosunku do niego. Walter umia by w przedziwny sposb zazdrosny. Ulrich sta na dworze w penym socu, kiedy Klarysa i Walter weszli do pokoju, ktrego drzwi wychodziy na balkon. Zacz ich podsuchiwa, nie ukrywajc si jednak wcale. Pamita zreszt dzi tylko owo jedno jedyne zdanie. No i obraz: ciemna gbia pokoju wisiaa jak sfadowana, na wp otwarta sakwa na jaskrawo nasonecznionym zewntrznym murze. W fadach tej sakwy ukazali si Walter i Klarysa. Twarz Waltera bya bolenie wyduona i wydawao si, jakby mia dugie te zby. Mona byoby rwnie powiedzie, e para dugich tych zbw ley w puzderku obitym od wewntrz czarnym aksamitem, a dwoje tych ludzi stoi obok niczym upiory. Zazdro Waltera nie miaa sensu. Ulrich nie poda on swoich przyjaci. Ale Walter wykazywa zawsze szczegln zdolno do intensywnego przeywania kadej rzeczy. Nigdy nie osiga tego, czego chcia, poniewa zbytnio si przejmowa. Wydawao si, e nosi w sobie czuy amplifikator, wyolbrzymiajcy kade najmniejsze szczcie czy nieszczcie. Posugiwa si zawsze drobn monet uczucia, ale zot i srebrn, podczas gdy Ulrich operowa wielkimi sumami, jeli mona tak powiedzie, czekami mylowymi, na ktrych wypisane byy olbrzymie cyfry, ale w kocu byy to tylko kartki papieru. Kiedy Ulrich chcia wyobrazi sobie najbardziej charakterystyczny obraz Waltera, widzia go lecego na skraju lasu. Walter mia wtedy krtkie spodnie i, co najdziwniejsze, czarne poczochy. Nogi jego niczym nie przypominay ng mczyzny, nie byy ani mocne i muskularne, ani suche i ylaste, przypominay raczej nogi dziewczyny, i to niezbyt adnej, z mikkimi, brzydkimi ydkami. Z rkami pod gow wpatrywa si w krajobraz i tylko

niebiosa wiedziay, e mu si przeszkadza. Ulrich nie przypomina sobie, by widzia Waltera w ten sposb w jakiej okrelonej okolicznoci, ktra mogaby si wry w pami. Obraz ten upamitni mu si raczej, jak piecz zamykajca dokument, w jakie pitnacie lat pniej. Wspomnienie o tym, e Walter by wtedy z jego powodu zazdrosny, budzio w Ulrichu uczucie przyjemnego podniecenia. Ale wszystko to dziao si jeszcze w owym czasie, kiedy si odczuwao rado istnienia. I Ulrich myla: Byem ju kilka razy u nich, a Walter mnie nie rewizytowa. Ale mimo to mgbym dzi wieczr znw tam pojecha, bo c mnie to wreszcie obchodzi! Postanowi wic, e kiedy Bonadea nareszcie skoczy si ubiera, zawiadomi ich zaraz o swoim przybyciu. Bo w obecnoci Bonadei nie byoby to wskazane ju choby z powodu nudnych krzyowych pyta, na ktre niechybnie byby naraony. A poniewa myli s szybkie, Bonadea za wci jeszcze nie bya gotowa, przyszo mu jeszcze co innego do gowy. Tym razem bya to pewna teoria. Bya prosta, przekonywajca i skracaa czas oczekiwania. Mody czowiek o ywym umyle powiedzia Ulrich sam do siebie, mylc prawdopodobnie o swoim przyjacielu, Walterze rozsya nieustannie we wszystkich kierunkach idee. Ale tylko te, co znajd oddwik w otoczeniu, odsyaj mu z powrotem swe promienie i kondensuj si, podczas gdy wszystkie inne emanacje rozpraszaj si w przestrzeni i gin! Ulrich przyjmowa oglnie, e czowiek o ywej inteligencji musi posiada wszystkie jej rodzaje, bo lotno umysu wyprzedza wszelkie inne waciwoci. On sam by czowiekiem o wielu sprzecznociach i wyobraa sobie, e wszelkie waciwoci, ktre ludzko kiedykolwiek wykazaa, spoczywaj do blisko jedne obok drugich w inteligencji kadego czowieka, oczywicie jeli on je w ogle posiada. Moe to nie jest cakiem suszne, ale to, co wiemy o powstaniu dobra i za, zgadzaoby si chyba najprdzej z tym, e chocia kady posiada swj wewntrzny wymiar, moe w tym wymiarze przywdzia najrniejsze szaty, jeli los je dla przygotuje. I wydao si Ulrichowi, e i to, co teraz pomyla, nie byo cakiem bez znaczenia. Bo jeli z biegiem czasu zwyke i obiektywne idee samorzutnie si wzmacniaj, a niezwyke gin, tak e niemal kada z nieuniknion regularnoci procesu mechanicznego staje si coraz bardziej przecitna, tumaczy to, dlaczego mimo tysickrotnych przernych moliwoci, ktre moglibymy mie przed sob, zwyky czowiek pozostaje w kocu czowiekiem zwykym. To wyjania rwnie, dlaczego nawet wrd uprzywilejowanych ludzi, ktrzy wybijaj si i dochodz do znaczenia, istnieje

pewna idealna mieszanka, wykazujca okoo 51% gbi i 49% pycizny, co wystarcza, aby osign najwiksze powodzenie. Ulrichowi wydawao si to ju od dawna tak skomplikowanie bezsensowne i nieznonie smutne, e wolaby si jeszcze nad tym duej zastanowi. Przeszkadzao mu, e Bonadea cigle jeszcze nie dawaa znaku, i jest gotowa. Podgldajc ostronie przez drzwi zauway, e przerwaa ubieranie si. Sdzia, e kade roztargnienie jest z jego strony dowodem grubiastwa, gdy chodzi o ostatnie krople rozkoszy przebywania sam na sam. Uraona jego milczeniem, wolaa zaczeka, co Ulrich zrobi dalej. Wzia wic do rki ksik, ktra szczliwym trafem okazaa si histori sztuki z piknymi reprodukcjami. Ulrich powracajc do swych rozwaa poczu si przez to jej czekanie rozdraniony i opanowao go uczucie nieokrelonego zniecierpliwienia.

30 Ulrich syszy gosy

Nagle myli jego si skupiy i jakby patrzc przez powsta szczelin ujrza ciel Christiana Moosbruggera i jego sdziw. Sdzia przemawia i dla kadego, kto nie myli tak samo, wydawao si to potwornie komiczne: Dlaczego wytar pan zakrwawione rce? Dlaczego wyrzuci pan n? Dlaczego po spenieniu przestpstwa przywdzia pan wie odzie i bielizn? Moe tylko dlatego, e bya niedziela, a nie dlatego, e byy zakrwawione? Dlaczego nastpnego dnia poszed pan wieczorem na zabaw taneczn? A wic popeniona zbrodnia panu w tym nie przeszkodzia? Czy w ogle odczuwa pan kiedykolwiek skruch? W gowie Moosbruggera co wita: stare dowiadczenie wizienne, trzeba udawa skruch. Wykrzywia usta i mwi: Oczywicie, odczuwaem. Na policji zezna pan jednak, e nie odczuwa wcale skruchy, a tylko nienawi i zo a do paroksyzmu wtrca od razu sdzia.

Moliwe mwi, odzyskujc rwnowag i poczucie godnoci, Moosbrugger. Moliwe, e wtedy nic innego nie odczuwaem. Jest pan wielkim i silnym mczyzn przerywa mu prokurator jake wic mg si pan ba takiej Jadwigi? Panie radco odpowiada Moosbrugger z umiechem ona si tak do mnie przyczepia. Mylaem, e jest bardziej okrutna, ni bywaj zwykle tego rodzaju kobiety. Istotnie wygldam na silnego, a nawet nim jestem... A wic... mruczy przewodniczcy wertujc akta. Ale w pewnych sytuacjach mwi Moosbrugger gono bywam lkliwy, a nawet tchrzliwy. Oczy przewodniczcego unosz si szybko znad akt. Niczym dwa wzlatujce z gazi ptaki opuszczaj zdanie, na ktrym wanie spoczyway. Ale kiedy mia pan to zajcie ze swoimi kolegami na rusztowaniu, nie okaza si pan wcale tchrzem! mwi przewodniczcy. Jednego zrzuci pan z drugiego pitra, a na pozostaych natar z noem... Panie prezesie woa gronie Moosbrugger co do tego stoj nadal na stanowisku... Przewodniczcy ucisza go ruchem rki. To niesprawiedliwe mwi Moosbrugger to ma suy za dowd mojej brutalnoci. Staem przed sdem jak naiwny czowiek i mylaem, e panowie sdziowie i bez tego o wszystkim wiedz. Ale si srogo zawiodem! Twarz sdziego od dawna tkwi znowu w aktach. Prokurator umiecha si i mwi uprzejmie: Ale ta Jadwiga bya przecie zupenie bezbronn dziewczyn! Na mnie nie zrobia takiego wraenia protestuje wzburzony jeszcze cigle Moosbrugger. A mnie si zdaje konkluduje z naciskiem przewodniczcy e pan umie zwali zawsze win na innych!

Dlaczego wic rzuci si pan na ni z noem? zaczyna prokurator uprzejmym gosem od pocztku.

31 Za kim si opowiadasz?

Czy by to fragment z rozprawy, na ktrej Ulrich by obecny, czy tylko co z reportay, ktre czyta w gazetach? W kadym razie wspomnienie byo tak ywe, e zdawao si, i syszy ten gos. Dotychczas nigdy jeszcze nie sysza gosw. Mj Boe! to wcale nie w jego stylu. Ale jeeli si je syszy, spada to na nas jak spokojnie padajcy nieg. Naraz wyrastaj ciany od ziemi do nieba. Tam gdzie dawniej byo powietrze, przedzieramy si przez mikkie, grube mury i wszystkie gosy, ktre w klatce powietrza dotd skakay z miejsca na miejsce, rozchodz si teraz wolno wrd tych od wewntrz spojonych biaych cian. Niewtpliwie Ulrich by rozdraniony prac i nud, bo tylko wtedy co takiego si zdarza. Ale sysze gosy nie uwaa wcale za nieszczcie. I nagle powiedzia pgosem: Kady z nas posiada drug ojczyzn, w ktrej wszystko, co si robi, jest niewinne. Bonadea mocowaa si z tasiemk. Wesza bya tymczasem do pokoju Ulricha. Rozmowa o Moosbruggerze jej nie odpowiadaa. Uwaaa j za niedelikatn. Nazwisko mordercy seksualnego, o ktrym czytao si tak wiele w gazetach, dawno ju wypado jej z pamici i niechtnie je sobie przypomniaa, kiedy Ulrich zacz o tym mwi, Jeli Moosbrugger rzek po chwili moe wywoa takie niepokojce wraenie niewinnoci, to c dopiero ta nieszczsna, opuszczona i marznca istota z mysimi oczkami pod chustk, ta Jadwiga, ktra bagaa, aby j wzi ze sob do swego pokoju, i dlatego zostaa przez niego zamordowana. Daj spokj! przerwaa mu Bonadea podnoszc biae ramiona. Bo rzeczywicie, wprowadzajc rozmow na takie tory Ulrich obra zoliwie moment, kiedy na wp opadajca suknia jego obraonej, ale akncej zawarcia zgody przyjaciki po wejciu jej do pokoju utworzya na dywanie zachwycajcy mitologiczny krater z piany, z ktrego wyania si Afrodyta. Tote Bonadea bya gotowa potpi ze wstrtem

Moosbruggera, a jego ofiar zby przelotnym dreszczem przeraenia. Ale Ulrich do tego nie dopuci i brutalnie odmalowa los czekajcy Moosbruggera. Dwaj ludzie nie ywicy do niego adnych zych uczu, a jedynie dlatego, e si im za to paci, zarzuc mu ptl na szyj, jaka setka ludzi bdzie si temu przyglda albo dlatego, e ich obowizki tego od nich wymagaj, albo dlatego, e kady chtnie zobaczy raz w yciu stracenie przestpcy. Uroczysty pan w cylindrze, fraku i rkawiczkach zacignie ptl i w tym samym momencie jego dwaj pomocnicy uwiesz si na obu nogach Moosbruggera, eby mu si zama kark. Po czym pan w czarnych rkawiczkach pooy rk na sercu Moosbruggera i z troskliw min lekarza zbada, czy jeszcze bije. Bo jeli tak, to cay proceder zostanie w sposb troch bardziej popieszny i mniej uroczysty powtrzony. A wic, czy opowiadasz si za Moosbruggerem, czy przeciwko niemu? spyta Ulrich. Bonadea powoli i bolenie, jak kto nie w por obudzony, stracia nastrj, jak zwyka bya nazywa swoje napady cudzostwa. Musiaa usi, podczas gdy jej rce jeszcze przez chwil niezdecydowanie przytrzymyway opadajc sukni i rozsznurowany gorset. Jak kada kobieta w podobnej sytuacji, ufaa mocno, e porzdek publiczny jest na tyle sprawiedliwy, i mona nie mylc o nim zaatwia swoje prywatne sprawy. Ale teraz, kiedy przypomniano jej, e jest odwrotnie, jej wspczucie opowiedziao si po stronie Moosbruggera jako ofiary, z pominiciem wszelkiej myli o Moosbruggerze jako winowajcy. Opowiadasz si wic stwierdzi Ulrich po stronie ofiary, a przeciwko samemu czynowi. Wtedy Bonadea daa cakiem susznie do zrozumienia, e tego rodzaju rozmowa jest w tej chwili nie na miejscu. Ale jeli potpiasz tak konsekwentnie sam czyn odpar Ulrich zamiast j zaraz przeprosi jake chcesz usprawiedliwi twoje cudzostwa, Bonadeo? Zwaszcza ta liczba mnoga bya niedelikatna. Bonadea umilka, usiada z pogardliw min w jednym z foteli i zacza wpatrywa si obraona w lini styczn ciany z sufitem.

32 Zapomniana, ale nader wana historia z pani majorow

Nie jest wskazane odnajdywa w sobie pokrewiestwo z notorycznym wariatem i Ulrich zreszt wcale tego nie czyni. Ale dlaczego jeden z rzeczoznawcw twierdzi, e Moosbrugger to wariat, a drugi, e nie? Skd wzia si u sprawozdawcw prasowych ta naga rzeczowo, z jak opisywali dziaanie noa mordercy? I dziki jakim waciwociom Moosbrugger mg wywoa taki dreszczyk przeraenia, e przynajmniej dla poowy dwch milionw mieszkacw Wiednia znaczyo to tyle co ktnia w rodzinie albo zerwane narzeczestwo? Dziki czemu mg sprowokowa tak niezwykle osobist emocj i zawadn drzemicymi dotychczas spokojnie obszarami duszy, podczas gdy w miastach prowincjonalnych byo to ju tylko jedn z wielu nowinek, a w Berlinie czy Wrocawiu ju w ogle nic nie znaczyo, jako e miano tam od czasu do czasu wasnych, rodzimych Moosbruggerw. To okrutne igranie spoeczestwa ze swymi ofiarami niepokoio Ulricha. Czu, e powtarza si to w nim samym. Nie odczuwa adnych wyranych pragnie, nie chcia ani uwolni Moosbruggera, ani dopomc sprawiedliwoci. Jego uczucie jeyo si jak sier na kocie. Los Moosbruggera obchodzi go z niewiadomych powodw bardziej ni ycie, ktre sam wid. Pochono go to jak zawiy poemat, w ktrym wszystko jest znieksztacone i poprzestawiane, ujawniajc poszarpany na kawaki sens nurtujcy w gbi duszy. Romantyka okropnoci! wyrzuca sam sobie Ulrich. Zachwyca si tym, co okropne i niedopuszczalne, w dopuszczalnej postaci snw i neuroz wydawao mu si znamienne dla ludzi z epoki mieszczaskiej. Albo... albo! myla. Albo podobasz mi si, Moosbruggerze, albo nie! Albo broni ci wraz z ca twoj ohyd, albo zasuguj na policzek za to, e z tym igram. Wreszcie nawet okazanie chodnego, ale czynnego wspczucia byoby mniej ze. Mona ju dzi niejedno zrobi, by nie dopuci do takich wydarze i zapobiec istnieniu takich osobnikw, gdyby tylko spoeczestwo zechciao uczyni cho poow moralnych wysikw, jakich da od swoich ofiar. Ale wtedy okazao si, e mona na to zagadnienie spojrze jeszcze z innej strony, i przedziwne wspomnienia wezbray w Ulrichu.

Nasz osd jakiego czynu nie jest nigdy osdem tej jego strony, za ktr Bg nagradza albo karze. Zdanie to, dziwnym trafem, wypowiedzia sam Luter, prawdopodobnie pod wpywem jednego z mistykw, z ktrymi przez pewien czas si zadawa. Na pewno i niejeden inny wierzcy czowiek mgby to powiedzie. Wedug poj buruazyjnych wszyscy oni byli ludmi niemoralnymi. Rozrniali bowiem midzy grzechami i dusz, ktra pomimo wielu grzechw moe pozosta niepokalana, podobnie jak Machiavelli rozrnia cel i rodki. Serce ludzkie zostao im odebrane. Rwnie w Chrystusie rozrni mona zewntrzn i wewntrzn natur. Wszystko, co czyni w stosunku do rzeczy zewntrznych, czyni jako czowiek zewntrzny, podczas gdy jako czowiek wewntrzny pozostawa w nieruchomej izolacji mwi Ekkehart. Czy tego rodzaju ludzie, witobliwi i wierzcy, nie byliby w kocu w stanie uniewinni nawet Moosbruggera? Zapewne ludzko od tego czasu uczynia postpy, ale cho Moosbrugger zostanie stracony, ludzko wci jeszcze okae sabo czczc tych, ktrzy nie wiadomo, czyby go nie uniewinnili. I wtedy Ulrich przypomnia sobie inny cytat poprzedzony fal nieokrelonego niepokoju. Cytat ten brzmia: Dusza Sodomity mogaby przej poprzez tum nic nie przeczuwajc, a w oczach jego byby przejrzysty umiech dziecka. Wszystko bowiem zaley od niewidzialnej zasady. Nie bardzo si to rnio od tamtych poprzednich zda, ale w swej lekkiej przesadzie wydzielao sodko-chorobliwy zapach zepsucia. I jak si okazao, temu cytatowi odpowiadaa pewna przestrze, pokj z tymi francuskimi, nie oprawionymi ksikami, porozrzucanymi na stoach, i firank ze szklanych paciorkw zamiast drzwi. W piersi Ulricha zrodzio si uczucie, jak gdyby rk zagbia si w rozpatan kur, aby wycign z niej serce. Cytat powyszy przytoczya podczas jego odwiedzin Deotyma. Pochodzi on zreszt od pewnego wspczesnego autora, ktrego Ulrich za modu uwielbia, ale pniej zacz go uwaa tylko za filozofa salonowego. A cytaty takie jak wyej wspomniany maj zy smak, niczym chleb, na ktry wylano jakie perfumy, tak e potem w cigu dziesitek lat nie chce si mie z nimi nic wsplnego. Ale chocia niech obudzona w Ulrichu przez te wspomnienia bya nader ywa, wydao mu si jednak w tym momencie wielkim wstydem, e przez cae ycie dawa si powstrzymywa od nawrotu do innych, prawdziwych zda owej tajemnej mowy. Mia bowiem dla nich specjalne, bezporednie zrozumienie, a nawet odczuwa jakby zayo, ktra pozwalaa mu przej do porzdku nad ich rozumieniem, cho nie mg si nigdy

zdoby na przyznanie si do tego bez zastrzee. Zdania takie przemawiay do tonem siostrzanym, penym mikkiej i mglistej poufnoci, tak rnej od wadczego tonu jzyka matematyki i nauk cisych, cho trudno byo powiedzie, na czym ta poufno polega, i byy w morzu jego zaj niczym wyspy bez kontaktu midzy sob i bardzo rzadko odwiedzane. Kiedy jednak obrzuca je spojrzeniem, wydawao mu si, e jak daleko wzrok siga, istnieje pomidzy owymi wyspami jakie poczenie, jak gdyby leay blisko jedne obok drugich przed wybrzeem kryjcym si za nimi, albo przedstawiay szcztki kontynentu, ktry w zamierzchych czasach zaton. Czu mikko morza, mgy i niskich, czarnych wzgrz drzemicych w toszarym wietle. Przypomnia sobie pewn wypraw morsk, ucieczk przedsiwzit pod hasem: Jedcie w wiat, a przyjd wam nowe myli, i wiedzia dokadnie, co za dziwaczne i miesznie magiczne przeycie wryo si raz na zawsze w jego pami, zasaniajc sw odstraszajc si wszystkie inne przeycia. Przez jedn chwil serce dwudziestoletniego modzieca znw zabio w jego owosionej piersi, ktrej skra z latami zgrubiaa i staa si szorstka. Bicie dwudziestoletniego serca w trzydziestodwuletniej piersi wydao mu si jak nieskromny pocaunek dany przez modzieca dorosemu mczynie. Mimo to nie umkn tym razem od wspomnie. A byy to wspomnienia o namitnoci w dziwny sposb wygasej, ktr jako dwudziestoletni modzieniec odczuwa wzgldem kobiety znacznie starszej nie tylko liczb lat, ale przede wszystkim dowiadczeniem yciowym. Wielce znamienne byo przy tym, e przypomina sobie tylko niedokadnie jej wygld. Sztywna fotografia i pami o godzinach, kiedy by sam i o niej myla, zajy miejsce bezporednich wspomnie o twarzy, sukniach, ruchach i gosie owej kobiety. Jej wiat sta mu si tymczasem tak obcy, i fakt, e bya to ona majora, wyda mu si miesznie nieprawdopodobny. Teraz jest chyba ju od dawna on dymisjonowanego pukownika : pomyla. Opowiadano w puku, e jest z wyksztacenia pianistk, ktra jednak zgodnie z yczeniem rodziny nigdy publicznie nie wystpowaa, a pniej z powodu zampjcia stao si to nieaktualne. Istotnie podczas wit pukowych graa bardzo piknie na fortepianie, roztaczajc promienny blask dobrze ozoconego soca, unoszcego si nad otchaniami duszy. I Ulrich od pocztku zakocha si nie tyle w zmysowej obecnoci tej kobiety, co w abstrakcyjnym pojciu o niej. Mody porucznik, ktry wwczas nosi jego nazwisko, bynajmniej nie by niemiay. Wzrok jego wywiczy si ju na rnego rodzaju damulkach, a nawet umia wyledzi lekko wydeptan

zodziejsk ciek do niejednej skdind czcigodnej damy. Ale wielka mio bya dla dwudziestoletnich oficerkw, jeli w ogle jej pragnli, czym cakowicie rnym. Bya abstrakcyjnym pojciem poza zasigiem ich przygd, tak ubogim w dowiadczenia i wanie przez to tak olniewajco pustym, jak mog by tylko cakiem wielkie pojcia. Tote kiedy Ulrich po raz pierwszy w swym yciu ujrza moliwo zrealizowania tej abstrakcji, musiao si to sta. Pani majorowej przypada przy tym jedynie rola ostatecznej przyczyny, koniecznej do wybuchu choroby. Bo Ulrich zachorowa na mio, a poniewa rzeczywista choroba mioci nie jest dz posiadania, lecz agodnym odsanianiem si wiata, dla ktrego chtnie z posiadania ukochanej si rezygnuje, porucznik zacz tumaczy pani majorowej sens wiata tak wytrwale i oryginalnie, jak nigdy jeszcze nie syszaa. Gwiazdozbiory, bakterie, Balzac i Nietzsche, wszystko wirowao w leju myli, ktrego ostrze ze wzmagajc si dokadnoci zwrcone byo w kierunku ukrytych wedug wczesnej mody, ze wzgldu na przyzwoito, rnic pomidzy jej ciaem a ciaem porucznika. Bya stropiona t tak dosadn asocjacj mioci z zagadnieniami, ktre wedug jej mniemania nie miay dotd nic wsplnego z mioci. Podczas konnego spaceru, kiedy wierzchowce ich szy blisko obok siebie, pozostawia na chwil do w doni Ulricha i zauwaya z przeraeniem, e jej rka leaa bezwolna w jego rku. W nastpnej sekundzie przebieg po niej od kici rki a do kolan ognisty prd i piorun porazi oboje, tak e mao brakowao, a stoczyliby si na skraj drogi. Usiedli na mchu i zaczli si namitnie caowa, poczuli jednak zakopotanie, bo mio ich bya tak wielka i nadzwyczajna, e ku ich zdumieniu nie mieli nic innego do powiedzenia czy zrobienia, jak tylko to, co przy takich objciach zwykle si mwi czy robi. Konie, ktre w kocu si zniecierpliwiy, uwolniy zakochanych z tej kopotliwej sytuacji. Mio pani majorowej i zbyt modego porucznika pozostaa w caym swym przebiegu zarwno krtka, jak i nierzeczywista. Oboje si dziwili, przytulili si jeszcze kilka razy do siebie, poczuli, e co nie jest w porzdku i nie pozwoli im nigdy przy ich uciskach do obcowania ciaa z ciaem, nawet gdyby wszystkie przeszkody odziey i obyczajw zostay usunite. Pani majorowa nie chciaa si wyrzec namitnoci, ktrej nie czua si na siach potpi, ale potajemnie nurtoway w niej wyrzuty sumienia z powodu ma oraz rnicy wieku. Tote kiedy Ulrich, wysuwajc na prdce wynalezione powody, pewnego dnia j zawiadomi, i zmuszony jest wzi duszy urlop, poczua mimo swych ez ulg. Ulrich za nie pragn ju wwczas nic innego, ni wanie z powodu swej

mioci jak najszybciej oddali si od jej rda. Wyruszy wic na olep przed siebie, a brzeg morski zagrodzi dalsz drog torowi kolejowemu. Wwczas kaza si jeszcze przeprawi odzi na najblisz wysp, jak tam ujrza, i tu w nieznanej, przypadkowej miejscowoci zamieszka bez komfortu, le odywiany. Zaraz nastpnej nocy napisa pierwszy z serii dugich listw do ukochanej, ktrych jednak nigdy nie wysa. Te majce w sobie tchnienie ciszy nocnej listy, ktre i za dnia zaprztay jego myli, pniej gdzie zgubi, co zreszt byo chyba ich przeznaczeniem. Z pocztku pisa w nich jeszcze wiele o swim uczuciu i rnych natchnionych nim mylach, ale rycho zostao to odsunite w cie przez opisy krajobrazw. Soce budzio go rano ze snu i kiedy rybacy byli ju na morzu, a kobiety i dzieci krztay si w swych obejciach, wydawao si, e tylko on i osio, ktry pas si w krzakach na kamienistym grzbiecie wzgrza lecego pomidzy obiema wioskami wyspy, s jedynymi istotami wyszego gatunku na tym przypadkowo wysunitym w morze skrawku ziemi. Ulrich naladowa swego kompana i wspina si po kamienistych zboczach lub lea na brzegu w towarzystwie morza, ska i nieba. W powiedzeniu tym nie mona doszuka si zarozumialstwa, gdy w tym wspistnieniu proporcje si zatracay, jak zreszt i rnice midzy ludzkim umysem a zwierzc i martw natur, wszelki za rodzaj rnic pomidzy rzeczami stawa si mniejszy. Aby wyrazi to trzewo, mona by powiedzie, e rnice ani si nie zatracay, ani zmniejszay, ale po prostu traciy wszelkie znaczenie. Nie obowizywao ju odrnienie tego, co ludzkie, zupenie tak samo, jak ongi porwani mistyk mioci ludzie wierzcy w Boga to opisywali, o czym naturalnie mody porucznik wwczas nie mia najmniejszego pojcia. Nie zastanawia si te nad tymi zjawiskami, jak kto, kto podobnie do myliwego tropicego zwierzyn idzie ladem jakiej obserwacji i potem nad ni rozmyla ba, chyba nawet wcale ich nie zauwaa, ale po prostu je wchania. Roztapia si w krajobrazie, cho mona by rwnie powiedzie, e by w jaki niewypowiedziany sposb przez krajobraz unoszony, a kiedy otaczajcy go wiat przekracza zasig jego oczu, sens wiata naciera na od wewntrz bezdwicznymi falami. Ulrich dosta si w samo serce wiata. Od niego do jego dalekiej ukochanej nie byo dalej ni do najbliszego drzewa. Pewien rodzaj intymnoci czy wszystko, przekrelajc przestrze, podobnie jak we nie dwie istoty mog si nawzajem przenika nie mieszajc si ze sob, i ta intymno przeksztacaa wszystkie stosunki midzy nimi. Wszelako stan ten nie mia nic wsplnego ze snem. By jasny i przepeniony klarownymi

mylami. Tylko e nic nie dyo w nim ku odnalezieniu przyczyny i celu oraz ku cielesnemu podaniu, lecz wszystko rozszerzao si w coraz to nowe krgi, jak gdyby strumie wody wpada bez przerwy do basenu. Wanie to opisywa Ulrich w swych listach i nic poza tym. Byo to zupene przeksztacenie ycia. Wszystko, co do tego naleao, znalazo si poza zwykym orodkiem uwagi i zatracio ostro konturw, a jeli tak na to spojrze, stawao si raczej nieco rozproszone i zamazane. Ale widocznie inne orodki przywracay wszystkiemu znowu subteln pewno i jasno. Wszystkie problemy i przeycia przybieray niezrwnan agodno, mikko i spokj, a rwnoczenie i cakiem nowy sens. Jeli na przykad chrzszcz bieg po rce snujcego te myli, nie byo to zblianie si, mijanie czy oddalanie, nie by to chrzszcz i nie by czowiek, ale jakie wydarzenie nieopisanie wzruszajce, a nawet moe i nie wydarzenie, lecz chocia to si dziao, by to raczej stan. Dziki takim cichym dowiadczeniom wszystko, co skada si na zwyke ycie, nabierao przeomowego sensu wszdzie, gdzie tylko Ulrich mia z tym do czynienia. Rwnie jego mio do pani majorowej szybko przybraa w tym stanie rzeczy predestynowan z gry posta. Ulrich usiowa niekiedy wyczarowa obraz kobiety, o ktrej nieustannie myla, i wyobrazi sobie, co ona w danym momencie robi, w czym oczywicie pomagaa mu wydatnie dokadna znajomo warunkw jej ycia. Ale kiedy mu si to udawao i oczami duszy widzia sw ukochan, jego jasnowidzce uczucie nagle lepo i musia znw obraz jej ogranicza do bogiej wiadomoci, e gdzie tam istnieje dla niego przedmiot jego wielkiej mioci. Wkrtce te staa si ona dla niego cakiem bezosobowym rdem energii, jakby ukrytym transformatorem elektrycznej instalacji, i wtedy napisa do niej ostatni list, w ktrym jej tumaczy, e ycie powicone wielkiej mioci waciwie nie ma nic wsplnego z posiadaniem i pragnieniem posiadania, ktre nale raczej do dziedziny takich poj jak oszczdno, przywaszczanie i chciwo. To by jedyny list, ktry Ulrich wysa. Stanowi on punkt kulminacyjny jego miosnej choroby, po ktrym wkrtce nastpi jej kryzys i nagy koniec.

33 Zerwanie z Bonade

Tymczasem Bonadea, poniewa nie moga nieustannie wpatrywa si w sufit, pooya si na wznak na otomanie, a jej delikatny, macierzyski brzuch unosi si i opada pod biaym batystem, nie cinity gorsetem czy pasem. Poz t nazywaa rozmylaniem. Przyszo jej do gowy, i m jest nie tylko sdzi, ale te myliwym i czasami z iskr w oku opowiada o drapienikach niszczcych zwierzyn. Wydao si jej, e z tego mona wycign wniosek zarwno na korzy Moosbruggera, jak i jego sdziw. Z innej strony za nie yczya sobie, aby racja okazaa si po stronie kochanka, a nie ma, oczywicie z wyjtkiem mioci. Jej uczucie rodzinne domagao si, aby pan domu by naleycie czczony i szanowany. I tak nie moga doj do adnego wniosku. Podczas gdy ten dylemat, niczym dwie bezksztatne, zlewajce si ze sob chmury, zaciemnia jej senny horyzont, Ulrich mia mono swobodnie ledzi tok wasnych myli. Trwao to troch za dugo, a poniewa Bonadea nic nie wymylia, co mogoby sta si punktem zwrotnym, wrcio jej uczucie rozalenia, e Ulrich j zlekceway i obrazi, a okres czasu, ktremu pozwala mija bez naprawienia swej winy, stawa si dla niej dranicy i uciliwy. A wic uwaasz, e le postpuj, kiedy ci odwiedzam? zapytaa go w kocu powoli i dobitnie, smutna, ale nie rezygnujca z dalszej walki. Ulrich odpowiedzia milczeniem i tylko wzruszy ramionami. Od dawna nie wiedzia, o czym ona mwi, ale czu, e w tym momencie nie zniesie ju duej jej obecnoci. Czy naprawd jeste w stanie robi mi wyrzuty z powodu naszej mioci? Na kade tego rodzaju pytanie jest tyle odpowiedzi, ile pszcz w ulu odpar Ulrich. Zaburzenia psychiczne ludzkoci z jej nigdy nie rozstrzygnitymi pytaniami zazbiaj si w ohydny sposb o kad z nich. Mwic tak nie powiedzia zreszt nic innego jak tylko to, o czym tego dnia ju kilka razy myla, ale Bonadea sowa zaburzenia psychiczne wzia do siebie i uznaa, e tego ju za wiele. Chtnie zacignaby

znw firanki, aby w ten sposb cay zatarg zlikwidowa, ale rwnie chtnie krzyczaaby z blu. Nagle wydao jej si, e Ulrich ma jej dosy. Dziki swej naturze zawsze dotychczas tracia kochankw w ten sposb, w jaki si co zapodziewa i traci z oczu, majc ju pocig do czego nowego, albo rozstawaa si z nimi rwnie szybko, jak nawizywaa kontakt, co mimo caej osobistej goryczy miao jednak w sobie co ze zrzdzenia mocy nadprzyrodzonych. Wobec spokojnego oporu Ulricha jej pierwsze wraenie byo, e si zestarzaa. Jej bezbronna i nieskromna poza, kiedy lec na wp naga na otomanie naraona bya na wszelkiego rodzaju obrazy, napenia j wstydem. Nie zastanawiajc si zerwaa si wic i chwycia czci swej garderoby. Ale szmer i szelest jedwabnych kielichw, w ktre si znw wlizgiwaa, nie obudziy w Ulrichu skruchy. Bonadea poczua w oczach kujcy bl niemocy. Ten grubianin z premedytacj mnie obraa powtarzaa sobie w duchu. Nawet nie ruszy si. z miejsca. I z kad tasiemk, ktr zawizywaa, i haftk, ktr zapinaa, pograa si coraz gbiej w czarn, bezdenn studni od dawna zapomnianej rozpaczy dziecka, ktre czuje si opuszczone. Wokoo zapada zmierzch. W gasncym wietle dnia twarz Ulricha wydawaa si twarda i surowa na tle czarnego smutku. Jake mogam t twarz w ogle kiedy kocha? zapytywaa sama siebie Bonadea, ale rwnoczenie sowa: Na zawsze go utraciam! ciskay jej serce. Ulrich, ktry podwiadomie odgad jej postanowienie, by ju nigdy do niego nie wrci, nie uczyni nic, aby temu przeszkodzi. Bonadea przygadzia energicznym ruchem wosy przed lustrem, po czym woya kapelusz i zawizaa woalk. Teraz kiedy woalka przysonia ju jej twarz, poczua, e wszystko skoczone. Bya to chwila uroczysta jak wyrok mierci lub kiedy kufer podrny zatrzaskuje si na zamek. On nigdy ju jej nie pocauje i nawet nie wie, e przepuci ostatni sposobno, kiedy mu jeszcze byo wolno to uczyni! I Bonadea litujc si nad nim omal nie rzucia mu si na szyj, aby si wypaka.

34 Gorcy promie i ostyge ciany

Po odprowadzeniu Bonadei na d Ulrich, kiedy by znowu sam, straci ochot do dalszej pracy. Wyszed na ulic z zamiarem wysania przez posaca kilku sw do Waltera i Klarysy, by im oznajmi, e tego wieczora zamierza ich odwiedzi. Przechodzc przez swj niewielki hali zauway, e wiszce na cianie rogi jelenie maj w sobie jakby zastygy ruch Bonadei, kiedy wizaa woalk przed lustrem, tylko e brak im byo jej zrezygnowanego umiechu. Rozejrza si dokoa, przygldajc si temu, co go otaczao. Wszystkie te linie: w ksztacie litery O, biegnce na krzy lub proste, powyginane lub splecione w esy-floresy, z jakich skada si kade wntrze mieszkania i jakie skupiy si teraz wokoo niego, nie byy usprawiedliwione ani natur materiau, ani wewntrzn koniecznoci, ale w kadym szczegle kapay od przesadnego bogactwa baroku. Ttno i prd, ktry przepywa przez wszystkie otaczajce nas przedmioty, jakby si na chwil zatrzymay. Zabkaem si tu przypadkiem szydzia konieczno. Mj wygld nie rni si niczym od twarzy chorego na lupus, jeli spojrzy si na mnie bez z gry przesdzonego zdania przyznawao si pikno. W gruncie rzeczy nie trzeba byo wiele, aby doj do takiego stanu. Lakier odprysn, zudzenie si rozwiao, cigo przyzwyczajenia, oczekiwania i napicia zostaa zerwana. Pynna i tajemna rwnowaga midzy uczuciem a wiatem zewntrznym zostaa na sekund zakcona. Wszystko, co si czuje i czyni, dzieje si bowiem w jaki sposb w kierunku ycia i najmniejsze odchylenie od tego kierunku jest trudne i przeraajce. Jest to dokadnie tak samo, jak podczas chodzenia: unosimy punkt cikoci, popychamy go naprzd i pozwalamy mu znw opa. A jeli zmieni si w tym najmniejsz drobnostk, jeli okae si najmniejsz obaw przed tym przyszym opadniciem w d lub choby tylko zdumienie nad tym, ju nie mona utrzyma si prosto na nogach. Nie wolno si nad tym zastanawia. I Ulrichowi przyszo na myl, e wszystkie chwile, ktre w jego yciu miay znaczenie rozstrzygajce, pozostawiy po sobie podobne uczucie jak ta obecna. Przywoa posaca i wrczy mu list. Bya mniej wicej czwarta po poudniu i Ulrich postanowi odby t drog bardzo powoli pieszo. Przypominajcy pn wiosn

dzie jesienny napawa go uczuciem bogiego szczcia. Powietrze jakby fermentowao. Twarze mijanych przechodniw miay w sobie co z pyncej po rzece piany. Po jednostajnym nateniu myli w cigu ostatnich dni Ulrich czu si jak czowiek przeniesiony z ciemnego lochu do letniej kpieli. Stara si stawia kroki grzeczne i ulege. W wygimnastykowanym i wywiczonym ciele jest tyle gotowoci do ruchu i walki, e sprawiao mu to dzi podobn przykro jak widok twarzy starego komedianta znaczonej czstym udawaniem faszywych namitnoci. dza prawdy wypeniaa mu w taki sam sposb wewntrzn ja rnymi przejawami intelektu, rozkadaa j w sprawnie manewrujce jedne przeciwko drugim grupy myli i nadawaa w gruncie rzeczy faszywy i komediancki wyraz, jaki przybiera wszystko, nawet szczero, kiedy staje si nawykiem. Tak myla Ulrich. Pyn, jeli mona si tak wyrazi, jak fala przez siostrzane fale. Bo i dlaczego miaoby by niedozwolone, eby kto, kto zmczy si samotn prac, dy do towarzystwa innych ludzi i odczuwa szczcie, e pynie w tym samym kierunku co oni. W takich chwilach nic chyba nie jest tak dalekie jak wyobraenie sobie, e ycie, ktre ludzie wiod i ktre ich wiedzie, nie obchodzi ich zbytnio ani zbyt gboko. Mimo to wie o tym kady, pki jest mody. Ulrich pamita, czym by dla niego podobny dzie na tych samych ulicach dziesi czy pitnacie lat temu. Wtedy wszystko wydawao si dwa razy wspanialsze, a jednak w tym kipicym podaniu taio si ju wyranie bolesne przeczucie przyszej niewoli, zaniepokojenie, e wszystko, co wydaje mi si, e zdobywam, mnie zdobywa, drczce podejrzenie, e na tym wiecie faszywe, niedbae i osobicie niewane wypowiedzi znajduj zawsze silniejszy oddwik ni te najbardziej osobiste i szczere. To jest pikno? mylao si wtedy. Owszem! Ale czy jest ono moim piknem? Czy prawda, ktr poznaj, jest moj prawd? Czy cele, gosy, rzeczywisto i wszystko, co nas wabi i nami kieruje, za czym idziemy i na co si rzucamy... jest rzeczywist rzeczywistoci czy tylko tchnieniem, ktre nieuchwytnie nad dan nam rzeczywistoci si unosi? Gotowe podziay i formy ycia najbardziej daj si we znaki naszej nieufnoci, co cigle powtarzajcego si, wytworzonego przez uprzednie pokolenia, gotowa ju mowa nie tylko jzyka, ale rwnie naszych dozna i uczu. Ulrich przystan przed kocioem. Wielkie nieba! Czy gdyby siedziaa tu w cieniu jaka olbrzymka z wielkim brzuchem, opadajcym fadami schodw, i z plecami opartymi o mur, a nad tym tysice zmarszczek, z brodawkami i pryszczami oraz z zachodzcym socem na twarzy... czy nie mgby uzna tego rwnie za pikne? Wielkie nieba!

Jakie to jednak byo pikne! W aden sposb nie moemy si wyrzec faktu, e urodzeni zostalimy z obowizkiem zachwycania si tym. Ale jakemy dopiero co mwili, mona te byo uzna za pikno obfito agodnie opadajcych ksztatw i filigranow siatk zmarszczek na twarzy czcigodnej matrony, cho chyba atwiej powiedzie, e jest po prostu stara. A przejcie od uwaania wiata za stary do uznania go za pikny jest podobne do przejcia od pogldw modziey do wyszej moralnoci dorosych, ktra tak dugo pozostawaa dla niej miesznym tematem dydaktycznym, a nagle sama j uznaje za wasn. Ulrich sta tylko kilka sekund przed kocioem, ale sekundy te zapady gboko w jego ja i cisny mu serce prawieczn chci oporu, jak odczuwa si wobec tego wiata staego w miliony cetnarw kamieni, wobec zastygego ksiycowego krajobrazu uczu, dokd zostalimy mimo woli przeniesieni. By moe dla przewaajcej iloci ludzi stanowi to przyjemno i pomoc zasta wiat poza kilku osobistymi drobnostkami wykoczony, tak e w adnym razie nie mona wtpi, i to, co trwa w jego caoci, jest nie tylko konserwatywne, ale jest rwnie fundamentem wszelkiego postpu i przewrotu, cho oczywicie nie naley zapomina o uczuciu gbokiego, nieokrelonego niezadowolenia, jakie odczuwaj z tego powodu ludzie yjcy, jeli mona tak powiedzie, na wasne ryzyko. Kiedy Ulrich podziwia wit budowl z penym zrozumieniem dla jej architektonicznej subtelnoci, uwiadomi sobie niespodziewanie ywo, e rwnie atwo mona by oddawa si nadal ludoerstwu, jak zachowywa tego rodzaju wspaniae zabytki. Domy obok, firmament niebieski w grze i w ogle niesychana harmonia we wszystkich liniach i bryach, ktre wzrok absorboway i nim kieroway, wygld i wyraz ludzi, ktrzy na dole przechodzili, ich ksiki oraz ich etyka, drzewa na ulicy... to wszystko bywa nieraz tak sztywne jak parawan i tak twarde jak ostra sztanca prasy, i nie mona chyba tego inaczej wyrazi tak kompletne, wykoczone i gotowe, e obok tego czujemy si zbdn mgiek czy przelotnym tchnieniem, o ktre Bg nadal si nie troszczy. Wtedy Ulrich zapragn by czowiekiem bez waciwoci. Ale nie wyglda to wcale inaczej i u innych. W gruncie rzeczy w rednich latach swego ycia ju niewiele ludzi wie, w jaki sposb doszli do tego, czym s, do swych przyjemnoci, wiatopogldw, on, usposobienia, charakteru, zawodu i sukcesw, ale czuj, e niewiele si ju da zmieni. Mona nawet twierdzi, e zostali oszukani, bo nie da si nigdzie odnale dostatecznej przyczyny, e wszystko wanie tak musiao si sta, jak si stao. Mogo bowiem sta si rwnie inaczej. Wydarzenia rzadko

kiedy zostay spowodowane przez nich samych, najczciej byy uzalenione od przernych okolicznoci, od humoru, ycia czy mierci innych ludzi i niejako zaskoczyy ich w danym momencie. Za modu ycie roztaczao si przed nimi jak rozpoczty dopiero poranek, pod kadym wzgldem peen moliwoci i luk, ale w poudnie nagle co si zjawia, co roci sobie prawo sta si ich yciem. W ogle jest to co tak nieoczekiwanego, jak kiedy pewnego dnia zjawi si przed nami czowiek, z ktrym korespondowalimy przez dwadziecia lat nie znajc go osobicie i wyobraalimy go sobie zupenie innym. A jeszcze o wiele dziwniejsze jest to, e wikszo ludzi wcale tego nie zauwaa. Akceptuj czowieka, ktry do nich przyszed i z ktrego yciem si zyli, jego przeycia wydaj si im jak wyraz ich wasnych, a jego los jest ich wasn zasug czy porak. Przydarza si im to, co muchom z lepem. Co ich zatrzymao w ruchu za wosek i owino stopniowo, a w kocu le zagrzebani pod grub powok, ktra wcale nie przypomina ich pierwotnej formy. Od tego czasu wspominaj ju tylko niewyranie o swej modoci, kiedy bya w nich jeszcze jaka sia sprzeciwu. Teraz inna sia szarpie si w nich i brzczy, nie chcc sta w miejscu i wytwarzajc ca burz daremnych ruchw, aby uciec. Drwiny modziey, jej bunt przeciwko temu, co jest, i ochoczo do wszystkiego, co bohaterskie, zarwno do powicenia, jak i zbrodni, jej arliwa powaga i brak wytrwaoci wszystko to jest waciwie tylko usiowaniem ucieczki. W gruncie rzeczy wyraa ono jedynie, e adne przedsiwzicie modziecze nie wydaje si spowodowane wewntrzn koniecznoci i bezsporne, cho wyraa to w taki sposb, jak gdyby wszystko, na co si mody czowiek porwie, byo nieuniknione i niezbdne. Kto wymyli pikny, nowy zewntrzny albo wewntrzny gest jak to nazwa? Postaw yciow? Form, w ktr wlewa si wewntrzna tre niczym gaz do szklanego balonu? Zewntrzn ekspresj wewntrznej impresji? Technik istnienia? Moe to by nowa moda wsw lub jaka nowa idea. To jest aktorstwo, ale tak jak wszelkie aktorstwo ma ono naturalnie swj sens i mode dusze momentalnie na si rzucaj jak wrble z dachw, kiedy posypie si okruchy. Wystarczy to sobie wyobrazi; od zewntrz ciy na jzyku, rkach i oczach brzemi wiata, zastygy ksiyc, jakim jest nasza ziemia z jej domami, obyczajami, obrazami i ksikami a wewntrz nie ma nic oprcz niepowstrzymanie snujcej si mgy. Czy nie jest wielkim szczciem, jeli kto wskae tak form wyrazu, w jakiej mona odnale samego siebie? Czy moe by co bardziej naturalnego jak to, e kady czowiek o silnych namitnociach wyprzedzi przecitnych ludzi w przywaszczeniu sobie tej nowej

formy? Ofiarowuje mu ona chwil istnienia, rwnowagi napicia pomidzy tym, co wewntrzne, a tym, co zewntrzne, midzy zmiadeniem a wybuchem. Nie polega to na niczym innym myla Ulrich i naturalnie wszystko to przejmowao go rwnie osobicie; trzyma rce w kieszeniach, a na jego twarzy malowao si tak ciche i senne szczcie, jak gdyby w blasku promieni sonecznych, ktre wirujc przenikay go, umiera agodn mierci zamarzajc. A wic nie polega na niczym innym myla rwnie i to wiecznie powtarzajce si zjawisko, ktre nazywamy nowym pokoleniem, ojcami i dziemi, intelektualnym przewrotem, zmian stylu, ewolucj, mod lub odnow. Tym, co czyni z tej dzy odnowienia naszego ycia perpetuum mobile, jest niefortunna okoliczno, e pomidzy mglistym wasnym ja a staym ju w obc upin ja naszych poprzednikw zostaje wsunite znw tylko jakie pseudo ja, jaka mniej wicej dopasowana zbiorowa dusza. Jeli si jest cho troch spostrzegawczym, mona niemal zawsze w tej dopiero rozpoczynajcej si przyszoci odgadn nadejcie przyszych starych czasw. Nowe idee bd wtedy zaledwie o trzydzieci lat starsze, ale nasycone, troch obrose w tuszcz lub przeyte, podobnie jak obok promiennych rysw twarzy modej dziewczyny dostrzega si zgase oblicze jej matki. Albo idee nie miay powodzenia, s znuone i skurczyy si w projekt reform propagowany przez jakiego starego bazna, ktry przez swoich pidziesiciu admiratorw nazywany bywa wielkim takim a takim. Ulrich znw si zatrzyma, tym razem na placu, przy ktrym pozna kilka kamienic i przypomnia sobie o publicznych dyskusjach i podnieceniu umysw, jakie towarzyszyo ich budowie. Wspomnia o przyjacioach modoci. Wszystkie te domy byy jego przyjacimi z modych lat, wszystko jedno, czy zna je osobicie, czy tylko z nazwy; czy byy jego rwienikami, czy nieco starsze, buntownikami, chccymi obdarzy wiat nowymi ksztatami i nowymi ludmi, obojtne, czy byo to tutaj, czy w jakiejkolwiek innej znanej mu okolicy. Teraz kamienice te stay jak zacne ciotki w staromodnych kapeluszach w nikym wietle pnego popoudnia, ktre zaczynao ju blednc. Stay schludne i bez znaczenia, i wcale nie podniecajce. Budzio to ju tylko umiech. Wszelako ludzie, ktrzy pozostawili te ju pozbawione wszelkich pretensji relikty, tymczasem zostali profesorami, sawami, nazwiskami, synnymi reprezentantami synnego okresu postpu. Dusz czy krtsz drog doszli z mgawicy do skostnienia, i dlatego Historia, opisujc ich stulecie, kiedy o nich powie: yli wtedy...

35 Dyrektor Leo Fischel i zasada niedostatecznej przyczyny

Nagle rozwaania Ulricha zostay przerwane przez znajomego, ktry go niespodziewanie zaczepi. Znajomy ten, kiedy tego samego dnia rano opuszcza mieszkanie, znalaz, niemile zaskoczony, w bocznej przegrdce teczki odezw hrabiego Leinsdorfa, na ktr od duszego czasu zapomnia odpowiedzie, poniewa jego zdrowy rozsdek czowieka interesu odnosi si podejrzliwie do wszelkich patriotycznych akcji pochodzcych z wyszych sfer. Bezsensowna impreza zawyrokowa

prawdopodobnie od razu wtedy. Oczywicie za nic w wiecie nie wypowiedziaby tego publicznie, ale jego pami, jak to z pamici czsto bywa, spataa mu figla, kiedy kierujc si jego pierwszym, spontanicznym, cakiem nieoficjalnym odruchem, zbagatelizowaa ca spraw zamiast poczeka na bardziej przemylan decyzj. Dlatego, kiedy teraz znw otworzy kopert, znalaz w odezwie co, co go bardzo przykro dotkno, cho uprzednio wcale tego nie zauway. Byo to pewne okrelenie, swko, ktre powtarzao si w kilku rnych miejscach, ale sowo to kosztowao tego postawnego pana z teczk pod pach kilka minut niezdecydowania, zanim wyszed z domu. Byo to okrelenie: prawdziwy. Dyrektor Leo Fischel, gdy tak si nazywa dyrektor Lloyd Banku, by waciwie tylko prokurentem z tytuu dyrektora. Ulrich mia pene prawo uwaa si za jego modszego przyjaciela z dawnych czasw, a nawet w trakcie ostatniego pobytu w stolicy zaprzyjani si z jego crk, Gerd, ale po swoim powrocie tylko raz j odwiedzi. Dyrektor Fischel zna hrabiego Leinsdorfa jako czowieka, ktry obraca swoimi kapitaami dotrzymujc kroku wspczesnym metodom. Ba, uzna go, jak to si mwi w jzyku bankowym, za powany aktyw, uprzytomniwszy sobie w pamici jego wkady, gdy Lloyd Bank by jedn z tych instytucji, przez ktre jego wysoko zaatwia swoje zlecenia giedowe. Leo Fischel nie mg przeto wybaczy sobie opieszaoci, z jak potraktowa tak patetyczne zaproszenie, w ktrym jego wysoko apelowa do elitarnego grona, wzywajc do wielkiego wsplnego dziea. On sam by zreszt wczony do tego grona

tylko dziki szczeglnym okolicznociom, ktre wymienimy pniej. Tym tumaczy si, dlaczego dyrektor Fischel, zaledwie dostrzegszy Ulricha, zaraz go dopad. Dowiedzia si bowiem, e Ulrich ma z t ca imprez wiele do czynienia, a nawet odgrywa tam niepoledni rol, co byo jedn z owych nierzadkich plotek, ktre w sposb niezrozumiay odgaduj prawd, zanim ona si ni staje, i jakby przykadajc mu trjstrzaowy pistolet do piersi, postawi trzy pytania: co znacz, jego zdaniem, takie pojcia jak prawdziwy patriotyzm, prawdziwy postp i prawdziwa Austria. Ulrich, wyrwany raptem ze swego pogodnego nastroju, nie tracc humoru odpowiedzia Fischlowi w sposb, w jaki zwyk by z nim rozmawia: ZNP. Jak...? Dyrektor Fischel przeliterowa naiwnie ten skrt nie podejrzewajc tym razem artu, gdy tego rodzaju skrty, cho wtedy jeszcze nie tak czsto stosowane jak dzisiaj, zna z nazw karteli i trustw i dziki temu wzbudzay nawet w nim zaufanie. Potem jednak rzek: Prosz bez artw, piesz si na konferencj. ZNP to Zasada Niedostatecznej Przyczyny! wyjani Ulrich. Jest pan przecie filozofem i wie, co to pojcie oznacza. Tylko w stosunku do samego siebie robi si pod tym wzgldem wyjtek. W naszym rzeczywistym, to znaczy osobistym yciu, jak i w yciu publiczno-historycznym dzieje si zawsze tylko to, co waciwie nie ma dostatecznej przyczyny. Leo Fischel zawaha si, czy ma zaprzeczy, czy nie. Dyrektor Leo Fischel z Lloyd Banku chtnie filozofowa, gdy i w praktycznych zawodach bywaj tacy ludzie, ale teraz naprawd si pieszy. Przeto odpowiedzia Ulrichowi: Pan nie chce mnie zrozumie. Wiem, co znaczy postp, co znaczy Austria i prawdopodobnie rwnie, co znaczy patriotyzm, ale jako nie mog sobie wyobrazi, co znacz prawdziwy patriotyzm, prawdziwa Austria i prawdziwy postp. I o to si pana pytam. Dobrze. Wie pan, co to enzym albo katalizator? Leo Fischel podnis rk, jak gdyby si chcia zasoni. Materialnie to nic nowego nie wnosi, ale wprawia wydarzenia w ruch. Powinien pan wiedzie z historii, e nigdy nie byo prawdziwej wiary, prawdziwej moralnoci i prawdziwej filozofii. A mimo to wojny, podoci i nienawici, ktre si z ich powodu rozptay, wydajnie przeksztaciy nasz wiat.

 Innym razem! przerwa mu Fischel i stara si udawa szczerego. Prosz mnie posucha: mam z t imprez do czynienia na giedzie i dlatego chciabym naprawd pozna istotne cele hrabiego Leinsdorfa. Do czego zmierza uywajc tego dodatkowego okrelenia prawdziwy? Mog panu przysic odpar powanie Ulrich e ani ja, ani ktokolwiek inny nie wie, co to znaczy: prawdziwy, prawdziwa, prawdziwe, ale zapewniam pana, e jest to w trakcie urzeczywistnienia! Cynik z pana! stwierdzi dyrektor Fischel i oddali si spiesznie, ale po zrobieniu pierwszego kroku jeszcze raz si odwrci chcc si poprawi: Niedawno temu powiedziaem Gerdzie, e byby z pana wspaniay dyplomata. Mam nadziej, e pan nas wkrtce odwiedzi.

36 Dziki wyej wymienionej zasadzie Akcja Rwnolega przybiera realny ksztat, zanim staje si wiadome, czym waciwie jest

Podobnie jak wszyscy przedwojenni dyrektorzy bankw, dyrektor Leo Fischel z Lloyd Banku wierzy w postp. Jako wybitny fachowiec wiedzia oczywicie, e mona mie wasne zdanie, za ktre rczyoby si gow, jedynie o czym, na czym si naprawd znamy. Wielki nawa pracy zawodowej nie pozwala bowiem na wyrobienie sobie zdania w innych dziedzinach. Dlatego dzielni i pracowici fachowcy nie maj poza wskim krgiem swej specjalnoci wasnego zdania, przy ktrym by obstawali, skoro natrafi na sprzeciw z zewntrz. Mona by po prostu powiedzie, e czuj si wskutek swej sumiennoci zmuszeni inaczej dziaa, ni myl. I tak dyrektor Fischel nie orientowa si wcale, co znacz takie pojcia, jak prawdziwy patriotyzm i prawdziwa Austria, ale co do prawdziwego postpu mia wasne zdanie, ktre na pewno rnio si od zdania hrabiego Leinsdorfa. Przemczony sprawami rnych akcji, papierw wartociowych i wielu innymi, wchodzcymi w zakres jego dziaalnoci, mia jako jedyn rozrywk zarezerwowany fotel w Operze i wierzy w oglny postp, ktry wydawa mu si w jaki tam sposb podobny do krzywej wzrostu rentownoci jego banku. Ale skoro hrabia

Leinsdorf utrzymywa, e i to lepiej wie, i zaapelowa do sumienia Leo Fischla, dyrektor skonstatowa, e nigdy nie mona wiedzie (naturalnie poza akcjami i papierami wartociowymi). Poniewa za z jednej strony nigdy nic nie wiadomo, a z drugiej nie chciaoby si czego zaniedba, postanowi przy okazji zapyta swego naczelnego dyrektora, co o tej caej imprezie sdzi. Kiedy to uczyni, naczelny dyrektor z tych samych powodw zdy ju przeprowadzi podobn rozmow z prezesem Banku Narodowego i by w peni zorientowany, bo naturalnie nie tylko dyrektor naczelny Lloyd Banku, ale i prezes Banku Narodowego otrzyma od hrabiego Leinsdorfa zaproszenie. Leo Fischel, ktry by tylko naczelnikiem dziau, zawdzicza to zaproszenie jedynie rodzinnym koneksjom ony, ktra pochodzia ze sfer wyszej biurokracji, o czym nigdy nie zapominaa, zarwno w stosunkach towarzyskich, jak i ktniach domowych z mem. Przeto rozmawiajc ze swoim bezporednim przeoonym o Akcji Rwnolegej, ograniczy si do wymownego kiwania gow, a to miao znaczy tyle co wielka sprawa, cho tak niedawno potrafi j nazwa bezsensown imprez. To kiwanie gow nie mogo w adnym wypadku zaszkodzi, ale ze wzgldu na on Fischel jednak by wola, eby sprawa okazaa si bezsensowna. Na razie prezes Banku Narodowego, von Meier-Ballot, ktrego dyrektor naczelny Lloyd Banku spyta o rad, odnis osobicie jak najlepsze wraenie. Otrzymawszy odezw hrabiego Leinsdorfa podszed do lustra cakiem naturalnie, niekoniecznie z powodu odezwy a z lustra spojrzaa na niego ponad frakiem i orderami stateczna twarz buruazyjnego ministra, w ktrej z twardej bezwzgldnoci pienidza pozostao zaledwie co w gbi oczu. Palce zwisay mu u rk jak chorgiewki w bezwietrzny dzie, jak gdyby nigdy w yciu nie musiay wykonywa szybkich ruchw praktykanta bankowego rachujcego pienidze. Ten przeksztacony w biurokrat finansista, ktry nie mia ju prawie nic wsplnego z godnymi, swobodnie wasajcymi si dzikimi psami spekulacji giedowej, ujrza nagle przed sob jeszcze nie sprecyzowane, ale przyjemnie ustatkowane moliwoci i jeszcze tego samego wieczora mia sposobno umocni si w tym przypuszczeniu, przeprowadzajc rozmow w klubie przemysowcw z byymi ministrami von Holtzkopfem i baronem Wisnietzkym.

Obaj panowie byli dobrze poinformowanymi wytwornymi i powcigliwymi ludmi, piastujcymi jakie tam wysokie stanowiska, na ktre ich przeniesiono, kiedy krtkotrway, tymczasowy, urzdujcy pomidzy dwoma kryzysami gabinet, w ktrym byli ministrami, okaza si zbdny. Byli to ludzie, ktrzy cae ycie spdzili w subie pastwa i tronu, nie usiujc nigdy wysun si na pierwszy plan, chyba e najjaniejszy pan tego od nich zada. Znali oni pogosk, e wielka akcja ma otrzyma delikatne ostrze skierowane przeciwko Rzeszy Niemieckiej. Zarwno przed, jak i po nieudaniu si ich misji ministerialnej ywili przekonanie, e poaowania godne zjawiska, ktre ju wwczas czyniy z podwjnej monarchii zapalny punkt Europy, byy niezwykle skomplikowane. Ale tak samo jak w swoim czasie czuli si zobowizani uwaa te trudnoci za moliwe do rozwizania, kiedy otrzymali do tego wyrany rozkaz, i teraz take nie chcieli uzna za wykluczone, e z pomoc rodkw, do jakich hrabia Leinsdorf nawoywa, mona jednak co nieco zdziaa. Wyraenia jak kamie milowy, wspaniay dowd ywotnoci lub potne wystpienie na zewntrz, ktre wpynie zbawiennie rwnie i na stosunki wewntrzne, uznali za tak trafnie przez hrabiego Leinsdorfa sformuowane postulaty, e tak samo nie wolno si od nich uchyla, jak gdyby zwrcono si z apelem do wszystkich ludzi dobrej woli. By moe panowie von Holtzkopf i Wisnietzky, jako mowie z publicznymi sprawami obeznani i dowiadczeni, poczuli pewne wtpliwoci, zwaszcza e mogli przypuszcza, i wytypowano ich do odegrania jakiej roli w dalszym rozwoju powyszej imprezy. Ludzie z nizin mog atwo krytykowa i odrzuca propozycje, ktre im nie odpowiadaj, kiedy jednak gondola czyjego ycia szybuje na wysokoci trzech tysicy metrw ponad ziemi, to nie da si tak po prostu wysi, nawet jeeli kto nie ze wszystkim si zgadza. A poniewa w tych wyszych sferach bywa si zwykle naprawd lojalnym i, w przeciwiestwie do wyej wspomnianej ciby drobnomieszczaskiej, nie chce si postpowa inaczej, ni si myli, to w wielu wypadkach musi si poprzesta na niezbyt wnikliwym zastanawianiu si nad jak spraw. Prezes Banku Narodowego, von Meier-Ballot utwierdzi si przeto jeszcze bardziej w swym pozytywnym nastawieniu po wysuchaniu opinii obu panw. I chocia osobicie i dziki swemu zawodowi skania si raczej do ostronoci, to, co usysza, wystarczyo do wycignicia wniosku, e jest to sprawa, przy ktrej dalszym rozwoju naley w kadym razie, cho moe i z pewn rezerw, by obecnym.

Tymczasem Akcja Rwnolega waciwie wtedy jeszcze nie istniaa i sam hrabia Leinsdorf jeszcze nie wiedzia, na czym ma ona polega. Z pewnoci mona byo tylko powiedzie, e jedyn rzecz konkretn, jaka mu przysza do gowy, by szereg nazwisk. Ale i to stanowio ju niesychanie duo. W ten sposb bowiem powstaa, cho nikt nie musia mie jeszcze merytorycznego pojcia o samej akcji, caa sie gotowoci wokoo wielkiej, zespalajcej idei. I niewtpliwie taka kolejno jest suszna. Najpierw trzeba byo wynale n i widelec, a dopiero potem ludzie mogli nauczy si je przyzwocie. Tak przynajmniej tumaczy to hrabia Leinsdorf.

37 Pewien publicysta sprawia hrabiemu Leinsdorfowi wiele kopotu, wystpujc z inicjatyw tzw. Roku austriackiego. Jego wysoko gwatownie pragnie przybycia Ulricha

Cho hrabia Leinsdorf rozesa na wszystkie strony zaproszenia, aby poruszy umysy, sprawa prawdopodobnie nie zrobiaby tak szybkich postpw, gdyby pewien wpywowy publicysta, zorientowawszy si, e co si wici, nie umieci szybko w swoim pimie dwch wielkich artykuw, w ktrych podawa jako wasny pomys wszystko to, co wedug jego przypuszcze miao nastpi. Nie wiedzia wiele bo i skd miaby si o tym dowiedzie? ale tego nikt nie zauway, a nawet dopiero ta niewiedza nadaa obu artykuom mono wywarcia piorunujcego efektu. Publicysta ten wynalaz okrelenie Rok austriacki. Koncepcj t wypeni cae szpalty, cho sam nie potrafi wypowiedzie, na czym waciwie ona polega. Ale powtarzane w coraz nowych zdaniach to nowe okrelenie czyo si jak we nie z innymi sowami i rozpowszechnio si szeroko, budzc niesychany entuzjazm. Hrabia Leinsdorf z pocztku si przerazi, ale bez racji. Okrelenie Rok austriacki wiadczy o tym, co znaczy talent publicysty, gdy zostao wynalezione za spraw prawdziwego instynktu. Tote budzio oglne poruszenie, podczas gdy np. okrelenie Stulecie austriackie nie znalazoby adnego oddwiku, a wezwanie, aby je zorganizowa, wydaoby si kademu rozsdnemu czowiekowi pomysem niepowanym. Dlaczego tak jest, trudno powiedzie. By moe pewne niesprecyzowanie i alegoryczno, przy ktrej mniej si o rzeczywistoci myli, dodaway skrzyde uczuciu

nie tylko hrabiego Leinsdorfa. Brak prezycji bowiem posiada zawsze jak uwzniolajc i wyolbrzymiajc si. Zdaje si, e dzielny, praktyczny realista nigdy nie kocha rzeczywistoci bez reszty i nie bierze jej zbyt powanie. Ju jako dziecko wazi pod st, aby za pomoc tego genialnie prostego sposobu zamieni pokj rodzicw podczas ich nieobecnoci w teren wielkiej przygody. Potem jako chopiec tskni do posiadania zegarka, jako modzieniec ze zotym zegarkiem chciaby mie odpowiedni do zegarka on. Jako mczyzna z zegarkiem i on marzy o wysokim stanowisku, a kiedy uda mu si szczliwie ten may krg ycze osign i y spokojnie poruszajc si w nim jak wahado zegara, wydaje si, e zasb nie zaspokojonych marze jako si wcale nie zmniejszy. Aby i dalej w gr, ucieka si wtedy do przenoni. Poniewa nieg mu si niekiedy nie podoba, porwnuje go do migotliwej bieli kobiecych piersi, a skoro biust wasnej ony zaczyna go nudzi, porwnuje go z kolei do migotliwego niegu. Byby przeraony, gdyby sutki kobiece pewnego dnia rzeczywicie okazay si zrogowaciaymi dziobami gobi lub wprawionymi w ciao koralami. Ale te przenonie daj mu poetyck podniet. Gotw jest wszystko przeinaczy: nieg w ciao, ciao w kwiaty, kwiaty w cukier, cukier w puder, a puder znowu w nieny py, gdy widocznie chodzi mu tylko o to, aby zmieni co w co innego, co tamtym nie jest. Ma to by dowodem, e sam nigdzie dugo nie zagrzeje miejsca. Zwaszcza aden prawdziwy Cekaczyk nie mg dugo wytrzyma w aurze Cekanii. Gdyby wic zadano od niego caego stulecia austriackiego, uznaby to za kar piekieln, ktr miaby sobie i innym naoy kosztem miesznie dobrowolnego wysiku. Rok austriacki natomiast by czym zupenie innym. Znaczyo to, e chcemy nareszcie pokaza, czym waciwie moglibymy by, ale, jeli mona tak powiedzie, tylko do odwoania i najwyej na jeden rok. Mona byo wyobrazi sobie pod tym, co si komu podoba, gdy nie obowizywao przecie na wieczno, a chwytao za serce, trudno wprost powiedzie, jak bardzo, budzc najgbsz mio ojczyzny. W ten sposb stao si, e hrabia Leinsdorf osign niespodziewane powodzenie. I on take uj pocztkowo swoj koncepcj jako pewnego rodzaju przenoni, ale potem przyszed mu na myl szereg nazwisk i jego do gbi uczciwa natura usiowaa wyj poza stadium czystej abstrakcji. ywi gbokie przekonanie, e naley wyobrani ludu albo, jak powiedzia kiedy do pewnego oddanego mu dziennikarza, opini publiczn skierowa ku celowi, ktry byby jasny, zdrowy, rozsdny i zgodny z istotnymi celami ludzkoci i

ojczyzny. Dziennikarz ten, zachcony powodzeniem kolegi, zanotowa to niezwocznie, a poniewa mia t wyszo nad poprzednikiem, e dowiedzia si o tym z autentycznego rda, to zgodnie z technik swego zawodu powoa si na informacje czynnikw miarodajnych i wydrukowa wielkimi literami. Hrabia Leinsdorf wanie tego si po nim spodziewa, gdy jego wysoko kad wielki nacisk na to, e sam. nie jest ideologiem, lecz dowiadczonym realnym politykiem, i pragn wyranie oddzieli Rok austriacki, poczty w gowie utalentowanego publicysty, od ostronego dziaania czynnikw miarodajnych. Posuy si w tym celu metod Bismarcka, ktrego skdind nie uwaa za pierwowzr, wkadajc wasne zamierzenia w usta dziennikarza, aby potem, zalenie od nakazu chwili, mc si do nich przyzna lub si ich wyprze. Ale chocia hrabia Leinsdorf tak przezornie dziaa, jednej rzeczy wszake nie przewidzia. Nie tylko bowiem taki czowiek jak on posiad potrzebn nam prawd, ale rwnie niezliczona ilo innych ludzi mniema, e j posiada. Mona to po prostu nazwa pewnego rodzaju skrzepniciem wyej opisanego stanu, w ktrym ludzie uciekaj si jeszcze do przenoni. W jakiej tam chwili jednak niknie ochota do ich stosowania i wielu spord tych, u ktrych pozostaje zapas nie ziszczonych marze, tworzy sobie wtedy jaki punkt, w ktry potajemnie si wpatruj, jak gdyby z tego punktu mia si pocz jaki lepszy, naleny im wiat. Wkrtce po rozesaniu informacji do gazet wydao si jego wysokoci, i kady, kto nie ma pienidzy, ma zawsze w sobie co z nieprzyjemnego sekciarza. Ten uparty sekciarz w czowieku idzie rano razem z nim do biura i nie potrafi wcale w skuteczny sposb zaprotestowa przeciwko biegowi wiata, ale w zamian za to przez cae ycie nie odwraca ju oczu od owego tajnego punktu, ktrego nikt poza nim nie chce dostrzec, cho z niego to wanie wywodzi si cae nieszczcie wiata, nie chccego uzna swego mesjasza. Takie punkty, czyli idees fixes, w ktrych orodek rwnowagi jakiej osoby wydaje si zbieny z orodkiem rwnowagi caego wiata, mog by bardzo rne. Moe to by na przykad spluwaczka z uproszczonym zamkniciem albo skasowanie we wszystkich gospodach solniczek, do ktrych gocie sigaj swoimi noami, przez co za jednym zamachem przeszkodzioby si w szerzeniu takiej plagi ludzkoci, jak grulica. Moe to by rwnie wyprowadzenie systemu stenograficznego Oehla, co przez sw niezrwnan oszczdno czasu rozstrzygnoby rwnie i kwesti socjaln, lub powrt do zgodnego z natur sposobu ycia, co zapobiegoby szerzcej si ruinie zdrowia, metapsychiczna teoria obrotu cia niebieskich, uproszczenie aparatu administracyjnego

albo wreszcie reforma ycia seksualnego. Jeli okolicznoci sprzyjaj takiemu czowiekowi, to zabiera si pewnego dnia do napisania o swojej idee fixe ksiki, broszury czy te przynajmniej artykuu, wnoszc w ten sposb swj protest do protoku ludzkoci, co sprawia mi wielk ulg, nawet jeli nikt tego nie czyta. Zwykle jednak zwabi to kilku ludzi i kady z nich zapewnia autora, i jest nowym Kopernikiem, po czym przedstawiaj mu si jako niedocenieni Newtonowie. Ten zwyczaj udzielania sobie nawzajem ocen jest bardzo wdziczny i szeroko rozpowszechniony, jednak nie daje trwaego efektu, poniewa biorcy w tym udzia wkrtce si znw ze sob kc i pozostaj samotni. Zdarza si rwnie, e ten czy w zbierze wokoo siebie niewielkie kko wielbicieli, ktrzy zgodnym chrem oskaraj niebiosa, e nie do skutecznie popieraj swego pomazaca. A kiedy potem na tak gromadk nagle padnie z wysokoci promyk nadziei jak to si stao, kiedy hrabia Leinsdorf opublikowa, e Rok austriacki, jeli co takiego w ogle ma by, czego on na razie jeszcze nie przesdza, musi w kadym razie odpowiada istotnym celom istnienia przyjmuj to jak wici, ktrym Pan Bg zsya objawienie. Hrabia Leinsdorf wierzy, e jego dzieo stanie si potn manifestacj wyonion z serca samego ludu. Myla przy tym o uniwersytecie, duchowiestwie oraz kilku nazwiskach, ktrych nigdy w sprawozdaniach o dobroczynnych imprezach nie brakowao, a nawet o prasie. Liczy na patriotyczne ugrupowania, na zdrowy instynkt mieszczastwa, ktre na urodziny cesarza wywiesza chorgwie, oraz na pomoc finansjery, jak rwnie politykw, majc potajemnie nadziej, e wanie przez swoje wielkie dzieo uczyni ich zbytecznymi, doprowadzajc do wsplnego mianownika ojczyzny, ktry pniej zamierza podzieli przez ojczyzny poszczeglnych ludw monarchii, aby otrzyma ojcowskiego monarch jako jedyny rezultat. Ale pewnej rzeczy jego wysoko nie przewidzia i by zaskoczony bujnym krzewieniem si dzy naprawiania wiata, ktra w wysokiej temperaturze kadej wielkiej okazji lgnie si niczym jaja owadw podczas poaru. Pod tym wzgldem jego wysoko si przeliczy. Oczekiwa bardzo wiele patriotyzmu, ale nie by przygotowany na jakie nowe pomysy, teorie i systemy wiata oraz przede wszystkim na spotkanie ludzi dajcych od niego wyzwolenia z duchowej niewoli. Oblegano jego paac i wychwalano Akcj Rwnoleg jako szans dopomoenia nareszcie prawdzie do przebicia si, a hrabia Leinsdorf nie wiedzia, co z tymi ludmi pocz. wiadom swej towarzyskiej pozycji, nie mg przecie zasi z nimi wszystkimi do wsplnego stou, lecz jego przeniknity moralnymi deniami umys nie chcia przed

nimi uciec, a poniewa jego wyksztacenie byo tylko polityczne i filozoficzne, ale bynajmniej nie przyrodnicze i techniczne, nie mg w aden sposb zrozumie, czy te wszystkie projekty s warte zachodu, czy nie. W tej sytuacji nie mg doczeka si przybycia Ulricha, ktry zosta mu polecony jako odpowiedni do tego czowiek, zwaszcza e ani jego dotychczasowy sekretarz, ani w ogle aden inny nie mg naturalnie sprosta tego rodzaju zadaniom. Pewnego razu hrabia Leinsdorf, pogniewawszy si na swego sekretarza, modli si nawet skrycie do Boga czego zreszt na drugi dzie ju si wstydzi eby Ulrich nareszcie do niego dotar. A kiedy to si nie zicio, jego wysoko wyruszy sam na systematyczne poszukiwania. Najpierw kaza zajrze do ksiki adresowej, ale nazwisko Ulricha tam jeszcze nie figurowao. Wtedy uda si do swej przyjaciki Deotymy, ktra zwykle umiaa dobrze doradzi, i rzeczywicie okazao si, e ta podziwu godna osoba ju zdya z Ulrichem rozmawia, cho zapomniaa poprosi go o adres, a moe zreszt tylko tak udawaa, chcc wykorzysta okazj podsunicia jego wysokoci nowego, znacznie lepszego kandydata na stanowisko sekretarza wielkiej akcji. Ale hrabia Leinsdorf si tym zirytowa i owiadczy jak najkategoryczniej, e si ju do myli o Ulrichu przyzwyczai, a Prusaka, nawet najbardziej postpowego, nie potrzebuje i w ogle nie chce sysze o adnych nowych komplikacjach. Przy czym zdumia si, kiedy jego przyjacika usyszawszy to wygldaa na obraon, i wskutek tego powzi samorzutny plan. Owiadczy Deotymie, e pojedzie prosto do swego przyjaciela prefekta policji, ktry przecie w kocu potrafi wyszuka adres kadego obywatela pastwa.

38 Klarysa i jej demony

Kiedy przyniesiono list Ulricha, Walter i Klarysa grali znowu z takim zapaem na fortepianie, e cienkonogie artystyczne meble taczyy, a ryciny Dante Gabriela Rosettiego trzsy si na cianach. Starego posaca, ktry zasta dom i mieszkanie otwarte i nie by przez nikogo zatrzymany, uderzyy prosto w twarz gromy i byskawice, kiedy przekroczy prg pokoju, w ktrym grali, tak e wity haas, w jaki wpad, zmusi go do przywarcia do ciany w pozycji penej szacunku. Dopiero Klarysa rozadowaa

wzmagajce si muzyczne napicie, biorc dwa ostatnie potne akordy, i wyzwolia posaca. Ale podczas gdy czytaa list Ulricha, przerwany potok tonw sczy si jeszcze spod rk Waltera. Melodia biega podrygujc jak bocian, po czym rozpostara skrzyda. Klarysa odczytujc list ledzia to nieufnie. Kiedy oznajmia Walterowi o zamierzonym przybyciu przyjaciela, Walter wykrzykn: Szkoda! Klarysa usiada znw obok niego na maym krconym taborecie przy fortepianie, a umiech, ktry z jakiego powodu wyda si Walterowi okrutny, rozchyli jej wargi pene zmysowego wyrazu. By to moment, kiedy grajcy jakby wstrzymali bieg swojej krwi, aby nastpnie pozwoli jej pulsowa w rwnym rytmie. Promienie spojrze biy im z oczu jak cztery rwnolege dugie odygi. Siedzc wparli si mocno w taborety, ktre trzsy si nieustannie na swych dugich szyjach z drewnianych rub. W chwil potem Klarysa i Walter byli ju jak dwie pdzce obok siebie lokomotywy. Utwr, ktry grali, lecia byszczc jak szyny ku ich oczom, potem znika znw w grzmicej machinie i przemienia si za nimi w dwiczny, akustyczny i cudownie trway pejza. W trakcie tej szalonej jazdy uczucia obojga zgszczay si w jedno. Such, krew i minie staway si bezwolne, porwane identycznym przeyciem. Rozmigotane ciany tonw, pochylajc si i gnc, zmuszay ich ciaa do tego samego rytmu, wyginay je razem, rozszerzay i zway ich klatki piersiowe tym samym tchnieniem. Dokadnie w tej samej czstce sekundy rado i smutek, gniew i strach, mio i nienawi, dza i przesyt przenikay Waltera i Klarys. Byo to zespolenie si jak podczas wielkiego strachu, kiedy setki ludzi, ktrzy dopiero co we wszystkim si rnili, wykonuj te same paniczne ruchy ucieczki, jak gdyby wiosowali, wydaj takie same bezsensowne okrzyki, w ten sam sposb rozwieraj szeroko usta i oczy, koysz si wsplnie, porwani jak bezcelow si, w ty i naprzd, w lewo i w prawo, ryczc, drc, okrcajc si i dygocc. Ale nie miao to tej tpej, przemonej potgi, jak wykazuje ycie, w ktrym podobne wydarzenia nie zachodz tak atwo, lecz gdzie niszczeje bez oporu wszystko, co subiektywne. Gniew, mio, szczcie, rado i smutek, ktre Klarysa i Walter w swym uniesieniu przeywali, nie byy jednak penymi uczuciami, ale tylko ich cielesnymi powokami podnieconymi do szalestwa. Siedzieli na taboretach sztywni i

jakby nieobecni, nie gniewali si na nikogo i na nic albo kade z nich na kogo czy na co innego, kade w kim innym zakochane i z innego powodu smutne, myleli o cakiem rnych rzeczach i kade wypowiadao tylko wasne myli. Rozkaz muzyki zespala ich w najwyszej namitnoci, lecz rwnoczenie nadawa im co nieprzytomnego, niczym podczas snu wywoanego hipnoz. Kade z tych dwojga odczuwao to na swj sposb. Walter by szczliwy i podniecony. Jak przewana cz ludzi muzykalnych, uznawa te rozbujane fale i podobne do uczu ruchy wewntrznej jani, to znaczy zasnute chmurami cielesne dno duszy, za prosty, czcy wszystkich ludzi jzyk wiecznoci. By wniebowzity na myl, e moe przytuli Klarys silnym ramieniem prawiecznej mioci. Wrci by tego dnia wczeniej z biura ni zwykle. Pracowa tam nad katalogowaniem dzie sztuki, ktre nosiy pitno wielkich, nie tknitych jeszcze dekadencj epok i promienioway utajon energi. Klarysa przywitaa go yczliwie, a teraz bya z nim mocno zespolona w bezkresnym wiecie muzyki. Tego dnia wszystko miao w sobie ukryt szans powodzenia, jak niemy marsz podrujcych bogw. Moe dzi jest wanie ten dzie? myla Walter. Nie chcia ju Klarysy odzyska gwatem, ale pragn, aby z niej samej wysza wiadoma ch i nakonia j delikatnie ku niemu. Fortepian wbija migotliwe gwki nut w ciany powietrza. Chocia proces ten by z pocztku zupenie rzeczywisty, znikay mury pokoju, a na ich miejscu wyrastay zote ciany muzyki, owa tajemnicza przestrze, w ktrej ja i wiat, doznanie i uczucie, to, co wewntrzne, i to, co zewntrzne, przenikaj si nawzajem w sposb jak najbardziej nieokrelony, podczas kiedy sam proces skada si cakowicie z uczucia, pewnoci, precyzji, a nawet z hierarchii blasku uporzdkowanych szczegw. Do tych dostpnych zmysom szczegw byy przymocowane nici uczucia, ktre cign si z falujcych mgie duszy. Mgy te odbijay si jak w lustrze w precyzji cian i przyjmoway wyrane ksztaty. Dusze obojga, niczym poczwarki jedwabnikw, byy zawieszone wrd tych nici i promieni. Im grubsz warstw byy osnute i im szerzej opromienione, tym rozkoszniej czu si Walter, a jego marzenia przyjmoway tak bardzo posta dziecka, e zaczyna raz po raz akcentowa tony faszywie i z przesadn emfaz. Ale zanim do tego doszo i pozwolio iskrze zwykego uczucia przebi si przez zot mg, sprowadzajc oboje znw na ziemski pad, myli Klarysy stay si tak rne

od jego myli, jak moe sta si to tylko u dwojga ludzi miotajcych si obok siebie w bliniaczych ruchach rozpaczy lub bogostanu. Ze snujcych si mgie wyaniay si obrazy, stapiay ze sob, przesaniay nawzajem i giny. Obrazy te to myli Klarysy. Na tym polega jej swoisty styl. Czsto zjawiao si kilka spltanych ze sob myli rwnoczenie, czsto nie byo adnej, ale wtedy dawaa si odczu ich obecno jak stojcych za scen demonw. Sukcesywne nastpowanie po sobie przey, co dla innych stanowioby wystarczajce oparcie, stawao si u Klarysy zason, ktra to zarzucaa swoje fady jedne na drugie, to rozpywaa si w ledwie dostrzegalnym tchnieniu. Tym razem otaczay Klarys trzy osoby: Walter, Ulrich i morderca kobiet Moosbrugger. O Moosbruggerze opowiedzia jej Ulrich. Pocig i odraza mieszay si przy tym w jaki swoisty czar. Klarysa gowia si nad prasednem mioci. Byo ono dwoiste: ukszenia i pocaunki, zatopione w sobie spojrzenia i udrczone odwracanie oczu w ostatnim momencie. Czy dobre wspycie zmusza do nienawici? pytaa sama siebie. Czy uporzdkowane ycie da brutalnoci? Czy spokj domaga si okruciestwa? Czy ad doprowadza do zniszczenia go? Takie i nie takie refleksje budzi w niej Moosbrugger. Przy grzmocie muzyki otacza j olbrzymi poar, ktry jeszcze nie wybuch, a jedynie zera od wewntrz belkowanie. Ale dziao si to te jak w przenoni, gdzie rzeczy s niby takie same, a jednak cakiem rne. Z niepodobiestwa rzeczy podobnych, jak z podobiestwa rzeczy niepodobnych unosz si dwa supy dymu z baniowym zapachem pieczonych jabek i rzucanej w ogie choiny. Nie naleaoby nigdy przesta gra powiedziaa sobie Klarysa skoczywszy utwr, odwrcia szybko kartki nut i zacza znw od pocztku. Walter z niemiaym umiechem zrobi to samo. Co waciwie Ulrich robi z t swoj matematyk? zapytaa ma. Walter wzruszy ramionami nie przestajc gra, jak gdyby siedzia przy kierownicy wycigowego samochodu.

Trzeba gra i gra a do koca pomylaa Klarysa. Gdyby mona byo tak gra nieustannie przez cae ycie, czym byby wtedy Moosbrugger? Potworem? Szalecem? Czarnym ptakiem niebios? Tego Klarysa nie wiedziaa. W ogle nic nie wiedziaa. Pewnego dnia moga dokadnie wymieni dat, kiedy to si stao ockna si ze snu dziecistwa z gotowym ju przekonaniem, e zostaa powoana do dokonania czego i odegrania szczeglnej roli, a moe nawet wybrana do spenienia jakiej wielkiej misji. Nie wiedziaa jeszcze wtedy nic o wiecie. Nie wierzya te w to, co opowiadali jej o tym rodzice i starszy brat. Byy to dla niej czcze sowa, adne i pikne, ale nie potrafia przyswoi sobie tego, co mwili. Po prostu to si nie dao, tak jak jedna substancja chemiczna nie absorbuje drugiej, poniewa jest jej obca. Potem przyszed Walter i to by wanie ten dzie. Od tego dnia wszystko stao si swoje. Walter mia wsy przystrzyone w szczoteczk i mwi do niej pani. Nagle wiat przesta by pust, nieregularn i pokawakowan paszczyzn, sta si jednym byszczcym krgiem, a Walter jego orodkiem, ona te, stali si dwoma centralnymi punktami czcymi si w jeden. Ziemia, domy, opade i nie wymiecione licie, bolesne linie powietrza tu przypomniaa sobie pewn chwil, jedn z najprzykrzejszych swego dziecistwa, kiedy z ojcem staa w miejscu, skd roztacza si szeroki widok. Ojciec, jako malarz, zachwyca si bez koca, podczas gdy ona, patrzc na wiat wzdu dugich powietrznych linii, odczuwaa tylko bl, jak gdyby musiaa pocign palcem po ostrym kancie linijki to wszystko skadao si na jej dawne ycie, a teraz nagle stao si ono jej wasnoci, jak ciao z jej ciaa. Teraz ju wiedziaa, e czyny jej bd godne tytanw. Nie umiaa jeszcze powiedzie, co to bdzie, ale na razie odczuwaa to najintensywniej przy muzyce, ufajc mocno, e Walter bdzie geniuszem, jeszcze wikszym ni Nietzsche, nie mwic nawet o Ulrichu, ktry zjawi si pniej i podarowa jej tylko dziea tego filozofa. Od tego czasu wszystko poszo naprzd, cho trudno ju byo potem okreli, z jak szybkoci. Jake le graa przedtem na fortepianie! Jake mao znaa si na muzyce! Teraz graa lepiej od Waltera. A ile ksiek przeczytaa! Skd si one wszystkie wziy? Widziaa je przed sob jak czarne ptaki fruwajce stadami wokoo maej dziewczynki, ktra stoi w niegu. A troch pniej ujrzaa czarn cian z biaymi plamami. Czarne byo wszystko, czego nie znaa, i chocia biel skupiaa si w wiksze i mniejsze wysepki, czer

pozostawaa niezmiennie bezkresna. Z tej czerni emanoway lk i podniecenie. Czy to diabe mylaa czy diabe wcieli si w Moosbruggera? Pomidzy biaymi plamami zauwaya teraz wskie szare cieki. Nimi to przesza w swoim yciu od jednego do drugiego wydarzenia. Byy to odjazdy, przyjazdy, gwatowne dyskusje, walka z rodzicami, zampjcie, dom i niesychane zmaganie si z Walterem. Wskie szare cieki wiy si i pltay. To we! pomylaa. Ptle! Wydarzenia te oplatay j, dzieryy mocno i nie pozwalay dotrze tam, dokd dya, wylizgiway si i niespodziewanie odrzucay j do punktu, ktrego sobie wcale nie yczya. We, ptle i rzeczy olizge tak wio si jej ycie, a jej myli zaczy wi si tak jak ono. Koniuszki jej palcw zanurzay si w wodospad muzyki. Korytem strumienia spyway w d we i ptle. I wtedy zbawczo, jak cicha przysta, otwaro si wizienie, w ktrym by ukryty Moosbrugger. Myli Klarysy wkroczyy drc do jego celi. Trzeba gra a do koca! powtrzya sobie dla dodania otuchy, ale serce jej zaczo gwatownie bi. Kiedy si uspokoia, caa cela wypenia si jej obecnoci. Byo to uczucie tak agodne jak balsam do ran, ale kiedy chciaa je na zawsze zatrzyma, zaczo rozwiewa si i rozpada niczym bajka lub sen. Moosbrugger siedzia podparszy gow, a ona zdja mu kajdany. Podczas gdy jej palce si poruszay, sia, odwaga, cnota, dobro, pikno i bogactwo weszy do celi, jak wywoany jej palcami wiatr, ktry przybywa z najrozmaitszych k. Jest obojtne, dlaczego tak postpuj czua Klarysa wane jest tylko, e teraz to czyni! Pooya mu rce, a wic cz wasnego ciaa, na oczy, a kiedy cofna palce, Moosbrugger zmieni si w piknego modzieca, ona za staa obok niego, jako kobieta cudnej urody, ktrej ciao byo sodkie i mikkie jak wino Poudnia i ju nie oporne, jakim byo zazwyczaj ciao maej Klarysy. To posta naszej niewinnoci! stwierdzia w najgbszej warstwie swych podwiadomych myli. Ale dlaczego Walter nie by taki?! Powracajc z gbi muzycznego marzenia przypomniaa sobie, jak bardzo bya jeszcze dziecinna, kiedy pokochaa Waltera. W pitnastym roku ycia chciaa go wasn odwag, si i dobroci ocali od wszystkich niebezpieczestw zagraajcych jego geniuszowi. C to byy za pikne czasy, kiedy Walter dostrzega jeszcze wszdzie te zagraajce jego duszy niebezpieczestwa. I Klarysa pytaa sama siebie, czy to wszystko byo tylko dziecinad. Zampjcie zamio to wszystko swym racym blaskiem. Nagle maestwo stao si przykr przeszkod dla mioci. Mimo e ostatnie lata byy naturalnie nie mniej cudowne, a moe nawet bogatsze

w tre i bardziej istotne od poprzednich, olbrzymi poar, rozpomieniajcy cae niebo, zmieni si w powszednie trudnoci domowego ogniska, ktre nie chciao si dobrze pali. Klarysa nie bya ju cakiem pewna, czy jej zmagania si z Walterem miay jeszcze w sobie dawn wielko. A ycie uciekao jak ta muzyka znikajca spod ich rk. Jeszcze chwila i dobiegnie koca! Nieubagany strach stopniowo opanowa Klarys i w tym momencie zauwaya, e gra Waltera staa si niepewna, a jego uczucie uderzao jak wielkie krople deszczu o klawisze. Odgada zaraz, o czym myla: o dziecku. Wiedziaa, e chce j przywiza do siebie dzieckiem. O to toczya si ich codzienna walka. A muzyka tymczasem nie ustawaa ani na chwil, muzyka, ktra nie zna odmowy. Niczym sie, ktrej zarzucenia nie zauwaya, zacigao si to dookoa niej z szalon szybkoci. Klarysa w poowie utworu zerwaa si z miejsca i zatrzasna fortepian, tak e Walter ledwie zdy cofn swe palce. Jakie to byo bolesne! Jeszcze nie ochonwszy z przeraenia zrozumia wszystko. Zapowied przybycia Ulricha wystarczya, aby wprawi Klarys w najwysze podniecenie. Ulrich krzywdzi j rozbudzajc w niej brutalnie to, czego on ledwie odwaa si dotkn, jej przeklt genialno, tajemn kawern, gdzie jaka zowroga sia targaa acuchami, ktre pewnego dnia mogy si zerwa. Walter siedzia nieruchomo i tylko wpatrywa si w Klarys oszoomiony. A Klarysa nie tumaczya si staa w miejscu i oddychaa gwatownie. Ona wcale Ulricha nie kocha, zapewniaa, kiedy Walter poruszy ten temat. Gdyby go kochaa, zaraz by o tym powiedziaa. Ale czua si zapalona przez niego jak wieca. Czua, e znw nieco janiej wieci i troch wicej znaczy, kiedy Ulrich znajduje si w pobliu. Walter natomiast chciaby za kadym razem niezwocznie zamkn okiennice. A do jej uczu nikt nie ma prawa si wtrca, ani Ulrich, ani Walter! Wszelako Walterowi zdao si, e w gniewie i oburzeniu, ktrymi tchny jej sowa, wyczuwa jednak co jakby oszaamiajc wo zabjczego ziarenka, ktre wszake gniewem nie byo. Zapad wieczr. W pokoju panowa czarny mrok. Fortepian by te czarny. Cienie dwojga kochajcych si ludzi byy czarne. Tylko oczy Klarysy byszczay w ciemnoci jak zapalone wiece, a w wykrzywionych od blu ustach Waltera emalia zbw lnia niczym

ko soniowa. Wydawao si, e choby na szerokim wiecie zachodziy najwiksze wydarzenia polityczne, chwila ta, mimo poczonych z ni przykroci, bya jedn z tych, dla ktrych Pan Bg stworzy nasz ziemi.

39 Czowiek bez waciwoci skada si z waciwoci bez czowieka

Wszelako Ulrich tego wieczora nie przyszed. Po nagym poegnaniu si z dyrektorem Fischlem pochono go znw zagadnienie, ktrym zajmowa si w modoci: dlaczego waciwie wszystkie najmniej szczere i w gbszym sensie tego sowa nieprawdziwe wypowiedzi spotykaj si z tak niepokojco przychylnym przyjciem? Zawsze dopiero wtedy robi si krok naprzd, kiedy si kamie myla. Oto co powinienem by mu jeszcze powiedzie. Ulrich by czowiekiem namitnym, ale przez sowo namitno nie naley rozumie tego, co w poszczeglnych wypadkach nazywamy zwykle namitnociami. Niewtpliwie musiao by co takiego, co go wci na nowo wprawiao w podobny stan, i moliwe, e bya to namitno, ale kiedy bywa ju podniecony i dziaa pod wpywem podniecenia, postawa jego bya zarwno namitna, jak obojtna. Przey ju niejedno i czu, e teraz take mgby kadej chwili wmiesza si do jakiejkolwiek awantury nie majcej dla niego gbszego znaczenia, byle tylko znale ujcie dla swojej dzy czynu. Z niewielk przesad przeto wolno mu byo o swoim yciu powiedzie, e wszystko si w nim tak odbywa, jak gdyby poszczeglne wydarzenia zaleay bardziej jedne od drugich ni od niego samego. Po A nastpowao zawsze B, i to zarwno w walce, jak i w mioci. Dlatego musia chyba w kocu uwierzy, e waciwoci, ktre przy tym nabywa, byy raczej uzalenione jedne od drugich ni od niego. Co wicej, kada z nich, wzita z osobna, jeli sam siebie dokadnie przeanalizowa, z nim samym nie miaa bliszego powizania ni z innymi ludmi, ktrzy mogli j rwnie posiada. Niemniej jednak waciwoci nas okrelaj i skadamy si z nich nawet wtedy, gdy nie jestemy z nimi identyczni, i dlatego czasami w stanie spoczynku wydajemy si sobie rwnie obcy jak w chwili dziaania. Jeli Ulrich miaby odpowiedzie na pytanie, jakim waciwie jest,

znalazby si w kropce, gdy podobnie do wielu innych ludzi, zastanawia si nad sob jedynie przy wykonywaniu danego zadania. Jego samowiadomo nie bya ani okaleczona, ani rozpieszczona i prna, tak e nie odczuwa potrzeby jej remontu i naoliwienia, co zwyklimy nazywa rachunkiem sumienia. Czy by mocnym czowiekiem? Sam tego nie wiedzia. By moe nawet fatalnie co do tego si myli, ale na pewno zawsze ufa we wasne siy. I teraz take nie wtpi, e rnica pomidzy posiadaniem wasnych przey i waciwoci a ich brakiem jest w gruncie rzeczy tylko rnic postawy yciowej, w pewnym sensie dobrowoln decyzj lub wyborem stopnia pomidzy tym, co oglne, a tym, co osobiste. Po prostu mona do wszystkiego, co si nam przydarza albo co wykonujemy, ustosunkowa si bardziej obiektywnie lub bardziej subiektywnie. Kady cios mona odczu nie tylko jako bl, ale rwnie i jako afront, co go jeszcze wzmaga i czyni nie do zniesienia. Ale cios mona te przyj sportowo, jako przeszkod, ktra nie powinna nas ani peszy, ani wprawia w lepy gniew, a wtedy bywa nierzadko, i ciosu wcale nie zauwaamy. W tym ostatnim wypadku dzieje si tak tylko dlatego, e wczamy go do wikszej caoci, do przebiegu caej walki, przez co istota ciosu okazuje si zalena od funkcji, jak mia speni. Wanie ten fenomen, e jakie przeycie otrzymuje swj sens, a nawet swoj waciw tre dopiero wskutek miejsca zajmowanego w acuchu konsekwentnych dziaa, objawia si u kadego, kto uwaa to nie za osobiste wydarzenie, ale za wyzwanie rzucone sile jego intelektu. Wtedy i on take odczuje sabiej to, co czyni. Ale najdziwniejsze jest, e to, co u boksera uznajemy za przytomno umysu, u ludzi nie umiejcych si boksowa nazywamy jedynie zimn obojtnoci, skoro wynika to u nich ze skonnoci do intelektualnej postawy wobec ycia. Uywa si przy tym jeszcze wiele rozrnie, aby zalenie od danej sytuacji stosowa bardziej obiektywn lub bardziej subiektywn postaw lub takiej si domaga. Kiedy morderca postpuje cile rzeczowo, widzimy w tym dowd jego szczeglnej brutalnoci. Kiedy profesor w objciach swej maonki rozwizuje dalej swoje zadania matematyczne, nazywamy to skostnia oschoci. Kiedy polityk idzie po trupach, okrelamy to, zalenie od jego powodzenia lub poraki, jako wielko lub okruciestwo. Od onierzy, katw i chirurgw natomiast wymaga si wanie tej niewzruszonej postawy, ktr u innych surowo potpiamy. Nie zastanawiajc si nawet gbiej nad moraln wartoci tych przykadw, mona zauway niepewno, z jak za kadym razem wybieramy kompromis pomidzy zachowaniem merytorycznie a subiektywnie susznym.

Wanie ta niepewno tworzya dla osobistego problemu Ulricha rozlege to. Dawniej mona byo z czystszym sumieniem by kim ni dzisiaj. Ludzie byli wwczas podobni do zdziebe falujcego zboa, bardziej ni dzi zaleni od Opatrznoci, gradu, poarw, zarazy i wojen ale jako pewna cao, miasto, okolica czy pole, za to za, co pozostawao jeszcze dla poszczeglnego dba z moliwoci indywidualnego poruszania si, mona byo ju ponie odpowiedzialno jako za co wyranie okrelonego. Dzi natomiast odpowiedzialno nie ciy ju przede wszystkim na samym czowieku, lecz zaley od powizania wielu rnych spraw. Czy nie zauwaono, e przeycia uniezaleniy si od ludzi? Wkroczyy one na scen, do ksiek, sprawozda laboratoriw i wypraw badawczych, do wsplnot ludzi o tych samych przekonaniach religijnych czy innych, ktrzy rozbudowuj poszczeglne rodzaje przey kosztem innych, jak w jakim spoecznym laboratorium eksperymentalnym, przy czym, jeli przeycia te nie znajduj si wanie w stadium roboczym, s jakby zawieszone w prni. Kto moe dzi jeszcze powiedzie, e jego gniew jest naprawd jego wasnym gniewem, skoro tyle ludzi si do wtrca i lepiej si na sprawach rozumie ni on sam? Powsta wiat samych waciwoci bez czowieka, wiat przey bez tego, ktry je przeywa, i wyglda prawie na to, e w idealnym wypadku czowiek nie bdzie mg ju nic przey prywatnie, a sodki ciar osobistej odpowiedzialnoci rozpuci si w systemie wieloznacznych formuek. Prawdopodobnie rozkad antropocentrycznej postawy, ktra tak dugo uznawaa czowieka za punkt centralny kosmosu, ale ju od kilku stuleci znajduje si w zaniku, wreszcie doszed do naszego ja. Przekonanie, e w kadym przeyciu najwaniejsze jest to, e si je przeywa, a w kadym czynie, e si go dokonuje, zaczyna si. wydawa przewaajcej iloci ludzi dowodem naiwnoci. Zapewne s jeszcze tacy, co yj cakiem subiektywnie i mwi: Wczoraj bylimy u tego i tego, albo: Zrobimy dzi to i to i cho te ich wypowiedzi nie maj poza tym jakiej gbszej treci czy znaczenia, ludzie ci po prostu z nich si ciesz. Lubi oni wszystko, co ma styczno z ich palcami, i s na tyle integralnie prywatni, na ile jest to w ogle moliwe. wiat staje si wiatem prywatnym w zetkniciu z takimi ludmi i mieni si wszystkimi kolorami tczy. By moe s oni bardzo szczliwi, ale innym ludziom ten gatunek ludzki wydaje si ju absurdalny, cho nikt nie wie dlaczego. I naraz Ulrich musia si wobec tych wtpliwoci z umiechem przyzna, e mimo wszystko jest czowiekiem o silnym charakterze, cho moe go i nie ma.

40 Czowiek posiadajcy wszystkie waciwoci, ktremu wszake s one obojtne. Ksi ducha dostaje si do niewoli, a Akcja Rwnolega zyskuje sekretarza honorowego

Nietrudno opisa w grubszych zarysach tego trzydziestodwuletniego mczyzn imieniem Ulrich, chocia o sobie wie on tylko, e wszystkie waciwoci s mu zarwno bliskie, jak i dalekie, i niezalenie od tego, czy je posiada, czy nie, s mu one dziwnie obojtne. Z ruchliwoci psychiczn, wynikajc po prostu z rnorodnoci wrodzonych uzdolnie, czy si u niego jeszcze pewna agresywno. Jest w nim duch naprawd mski. Nie rozczula si nad innymi ludmi i rzadko kiedy potrafi wczu si w czyj sytuacj, chyba e chciaby tych lub owych pozna dla wasnych celw. Nie szanuje uprawnie, chyba e, co zdarza si zreszt rzadko, szanuje tych, ktrzy je posiadaj. Z czasem bowiem rozwina si w nim pewna skonno do negacji, gitka dialektyka uczu, ktra kusi go do wynajdywania mankamentw w czym powszechnie uznawanym i do obrony czego zakazanego oraz do gniewnego odrzucania wyznaczonych obowizkw, aby na ich miejsce stworzy sobie wasne. Mimo to podporzdkowuje jednak sw etyk, z pewnymi wyjtkami, na jakie sobie pozwala, po prostu owemu honorowemu kodeksowi, ktrym w buruazyjnym spoeczestwie kieruj si niemal wszyscy mczyni, dopki yj w uporzdkowanych warunkach. W ten sposb z dum, bezwzgldnoci i lekcewaeniem wobec czowieka, ktry czuje si powoany do spenienia jakiej misji, wiedzie ycie innego czowieka, korzystajcego ze swych skonnoci i talentw w sposb mniej czy bardziej zwyczajny, poyteczny i spoeczny. Ulrich zwyk by, powodujc si naturalnym instynktem i bez wszelkiej prnoci, uwaa si za narzdzie suce jakiemu nie pozbawionemu znaczenia celowi, o ktrym przypuszcza, e jeszcze na czas go pozna. I nawet teraz, na pocztku tego roku penego pasji poszukiwa, po uwiadomieniu sobie, e dotychczasowe jego ycie byo pozbawione steru, odnalaz prdko pewno, e teraz nareszcie wszed na waciw drog, i dlatego nie powica swym zamierzeniom zbyt wiele wysiku. Nieatwo orzec, jaka namitno bywa bodcem tego

rodzaju natury. Predyspozycje i okolicznoci uformoway j nader wieloznacznie, nie napotkawszy adnego rzeczywistego sprzeciwu nie moga si ona ujawni, ale przede wszystkim do pobierania rozstrzygajcych decyzji brak jej byo czego, co nie byo jej jeszcze znane. Ulrich to czowiek, ktrego jaka sia zmusza do ycia wbrew wasnemu ja, cho pozornie folguje sobie nie uznajc adnego przymusu. Porwnanie wiata z laboratorium przypomniao mu jedn z jego dawnych koncepcji. Ongi wyobraa sobie, e ycie, jeli miaoby mu si podoba, winno by olbrzymi stacj dowiadczaln, gdzie wyprbowuje si najlepsze i odkrywa nowe metody, jak by czowiekiem. Inna sprawa, i takie laboratorium jako cao pracowaoby troch bezplanowo i e brakowaoby mu odpowiednich kierownikw i teoretykw. Mona chyba powiedzie, e Ulrich chcia zosta czym w rodzaju wadcy czy ksicia ducha. Ale kt by tego nie chcia?! Jest rzecz cakiem naturaln, e duch uwaany jest za co najbardziej wzniosego, dominujcego nad wszystkim. Tak nas ucz. Wszystko moliwe przyozdabia si duchem i stroi si we. Duch w poczeniu z jakim innym pojciem jest sowem najbardziej rozpowszechnionym. Mwi si: duch wiernoci, duch mioci, duch mstwa, duch kultury, najwikszy duch naszych czasw, mwi si take, e chcielibymy ducha tej albo tamtej sprawy ocali, e pragniemy postpowa w duchu naszej ideologii. I jake mocno i nienagannie sowo to rozbrzmiewa a do najniszych szczebli! Wszystko inne, jak popeniane codziennie zbrodnie czy zachanna dza zysku, wydaj si obok tego czym, do czego si trudno przyzna, niczym brud, ktry Bg usuwa spod paznokci swych palcw u ng. Ale kiedy duch stoi samotnie jako nagi rzeczownik, goy jak upir, ktremu chciaoby si poyczy caun do okrycia, co wtedy? Mona czyta dziea poetw, studiowa filozofw, kupowa obrazy i caymi nocami dyskutowa, ale czy przy tym zdobywa si ducha? Przypumy nawet, e tak, ale czy go si pniej posiada? Duch jest zawsze cile zespolony z przypadkow postaci, pod jak wystpuje! Przenika poprzez czowieka, ktry chciaby go posi, pozostawiajc po sobie jedynie lekki wstrzs. C wic pocz z caym tym duchem? Wytwarza si go masami w astronomicznych wrcz ilociach wci na nowo, na papierze, w kamieniu czy na ptnie, i wchania, i spoywa nieustannie z olbrzymim zuyciem nerwowej energii. Ale co si potem z nim dzieje? Czy znika jak fata morgana? Czy rozpada si na drobne czsteczki? Czy wymyka si spod ziemskiego prawa niezniszczalnoci materii? Czsteczki pyu, ktre w nas wpadaj i

powoli nieruchomiej, nie s w adnym stosunku do woonego w to wysiku. Dokd duch zmierza, gdzie i czym jest? By moe, jeeliby si wicej o tym wiedziao, dookoa rzeczownika duch zalegoby przykre milczenie. Tymczasem zapad wieczr. Domy, jak gdyby wyrwane z przestrzeni, asfalt jezdni i stalowe szyny tworzyy zastygajc muszl miasta, muszl-macic, pen dziecinnego, radosnego lub gniewnego ruchu ludzkiego, gdzie kady gupiec zaczyna si od kropelki, ktra tryska i wypryska, po czym nastpuje may wybuch, kropla zostaje przez cianki wchonita i ostudzona, staje si agodniejsz i nieruchomieje, zawisa delikatnie na muszli-macicy i w kocu twardnieje w ziarenko na jej ciance. Dlaczego pomyla nagle Ulrich nie zostaem pielgrzymem? W jego wyobrani zamajaczy czysty, niczym nie uwarunkowany sposb ycia, orzewiajco wiey jak przeroczyste powietrze. Kto nie chce powiedzie yciu: tak, winien przynajmniej umie powiedzie ascetyczne nie. A jednak nie byo moliwe myle o tym powanie. Nie mg rwnie zosta awanturnikiem, cho takie ycie mogoby mie w sobie co z wiecznego narzeczestwa, a zarwno czonki jego ciaa, jak i jego odwaga czuy do tego ochot. Nie mg te sta si poet ani jednym z tych rozczarowanych, ktrzy wierz ju tylko w pienidz i przemoc, cho by predysponowany do wszystkiego. Zapomnia, ile ma lat, i wydawao mu si, e ma znowu dwadziecia, lecz mimo to by nadal wewntrznie przekonany, i nie mgby zosta nikim spord tamtych ludzi. Cigno go po trochu do wszelkich moliwych ksztatw ycia, ale co silniejszego mu w tym przeszkadzao. Dlaczeg wic y w sposb tak mglisty i niezdecydowany? Bez wtpienia mwi sobie na samotn i anonimow form egzystencji skazuje mnie przymus rozwizywania i zwizywania wiata, to, co nazywamy sowem tak niechtnie uywanym bez przymiotnika, sowem duch. I Ulrich sam nie wiedzia, dlaczego nagle posmutnia i pomyla: Po prostu nie kocham samego siebie. Poczu, jak jego serce bije na samym dnie zastygego i skamieniaego ciaa-miasta. Czu w sobie co, co nigdzie nie chciao pozosta, dotykao cian wiata i mniemao, e istniej przecie jeszcze miliony innych cian. To byo jego ja, ta powoli stygnca mieszna kropelka, ktra nie chciaa odda swego malekiego jdra aru. Duch wie, e to pikno sprawia, i co jest dobre czy ze, gupie czy czarujce. Analizujc drobiazgowo zarwno owc jak pokutnika, odnajduje w obojgu t sam pokor i cierpliwo. Bada jak substancj i stwierdza, e uyta w wikszych dawkach jest

trucizn, a w mniejszych poywk. Wie, e bona luzowa warg jest pokrewna bonie luzowej kiszek, rozumie jednak rwnie, e pokora tych warg jest pokrewna pokorze wszystkiego, co wite. Duch miesza, rozdziela i znw zespala. Dobro i zo, gra i d nie s dla niego sceptycznie wzgldnymi pojciami, ale stanowi czony jednej funkcji, wartoci, ktre zale od danego kontekstu. Wieki go nauczyy, e wady mog sta si cnotami, a cnoty wadami, i dlatego uwaa w gruncie rzeczy jedynie za brak zrcznoci, jeli nie uda mu si w cigu ycia przedzierzgn zbrodniarza w poytecznego czowieka. Duch nie uznaje, e co moe by dozwolone lub zakazane, gdy kada rzecz moe posiada waciwo, dziki ktrej bdzie moga uczestniczy w jakim wielkim, nowym systemie. Duch skrycie i miertelnie nienawidzi wszystkiego, co udaje, i jest niezmienne, wielkich ideaw i praw oraz ich zmniejszonego, zakrzepego odbicia, jakim jest pogodzony z yciem czowiek. Duch nie uznaje adnej rzeczy, osoby czy porzdku za trwae, a poniewa to, co o nich wiadomo, moe si z kadym dniem zmieni, nie wierzy w adne powizania, i wszystko posiada dla tylko tak warto, jak ma do nastpnego aktu stworzenia, podobnie jak twarz, do ktrej si zwracamy i ktra zmienia si, w miar jak si do niej mwi. W ten sposb duch jest wielkim oportunist, cho sam jest nieuchwytny, i mona by niemal mniema, e z dziaalnoci jego wynika jedynie rozkad. Kady postp przynosi zysk w szczegach, ale rozszczepia cao, stanowi przyrost siy, ktra stopniowo wzrastajc staje si jednak w kocu niemoc, ale i tak nie mona tego procesu powstrzyma. Ulrichowi przypomniao to rozrastajce si niemal z godziny na godzin ciao faktw i odkry, poza ktre duch musi dzi wyjrze, jeli chce dokadnie rozpatrzy jaki problem. Ciao to rozrasta si oddalajc si stale od swej wewntrznej treci. Niezliczone pogldy, opinie i koordynujce pomysy, pochodzce z wszelkich stref, epok i mzgw, zdrowych i chorych, trzewych i marzycielskich, biegn wprawdzie w nim jak tysice drobnych wraliwych nerww, ale brak im centralnego punktu, w ktrym mogyby si poczy. Czowiek czuje, e grozi mu niebezpieczestwo powtrzenia si losu owych olbrzymich gatunkw zwierzt przedhistorycznych, ktre wyginy wskutek swych wielkich rozmiarw, lecz nie moe si cofn. To przypomniao znw Ulrichowi ow nader problematyczn koncepcj, w ktr przez dugi czas wierzy i ktrej nawet dzi nie zdoa jeszcze zupenie si wyzby e wiatem najlepiej rzdziby jaki senat skadajcy si z reprezentantw nauki i postpu. Wydaje si cakiem logiczne, e

czowiek, ktry bdc chory woli leczy si u fachowo wyksztaconych lekarzy ni u znachorw, nie ma powodu, kiedy jest zdrw, da si leczy blagierom, wcale od tych znachorw nie lepszym, jak zdarza si a nazbyt czsto w sprawach publicznych. Przeto modzi ludzie, ktrzy dbaj o istotne treci ycia, lekcewa z pocztku wszystko, co nie jest prawdziwe, dobre czy pikne, wic na przykad jaki tam urzd skarbowy czy debat parlamentarn. Przynajmniej w owym czasie tacy byli, bo dzi podobno dziki politycznemu i gospodarczemu wyksztaceniu stali si inni. Ale i wwczas w miar wieku i tego, jak poznawano lepiej wdzarni ducha, w ktrej wiat wdzi sonin swych spraw, uczono si ju dostosowywa do rzeczywistoci i ostateczny stan wewntrzny wyrobionego czowieka polega mniej wicej na tym, e ogranicza si on do swojego fachu i na reszt ycia zabiera z sob przekonanie, e cao moe i powinna by inna, ale nie ma celu nad tym si zastanawia. Tak mniej wicej wyglda psychiczna rwnowaga ludzi, ktrzy maj w dziedzinie ducha pewne osignicia. I nagle Ulrich w zabawny sposb wyobrazi sobie to wszystko jako pytanie: czy w kocu, poniewa na pewno ducha nie brak, cae zo polega tylko na tym, e wanie sam duch jest bezduszny? Z pocztku chciao mu si z tego mia. Sam bowiem by jednym z tych, ktrzy ju dali za wygran, ale przeszya go jak mieczem jego zawiedziona, lecz wci jeszcze ywa ambicja. W tym momencie kroczyo dwch Ulrichw obok siebie. Pierwszy z nich rozglda si z umiechem i myla: A wic chciaem znw odegra wrd tych oto kulis jak rol. Pewnego dnia ocknem si, lecz ju nie wty, jak w koszyczku matki, ale mocny postanowieniem, e musz czego dokona. Podano mi hasa i poczuem, e nic mi one nie mwi. Wszystko wypenio si we mnie nowymi, wasnymi zamysami i oczekiwaniami, niczym rozedrgan trem aktora. Ale tymczasem scena obrotowa poruszya si niedostrzegalnie, przebyem kawaek drogi i by moe stoj ju u wyjcia. Wkrtce zostan wyrzucony na zewntrz i z caej mojej wielkiej roli zd tylko wypowiedzie: Konie osiodane. A niech to wszystko diabli! Ale podczas kiedy ten pierwszy Ulrich przy zapadajcym zmierzchu kroczy z umiechem, pogrony w powyszych mylach, ten drugi zaciska pici z blu i gniewu. By mniej widoczny od pierwszego i myla nad znalezieniem jakiego zaklcia lub sposobu, ktrego mona by si uchwyci, prawdziwego ducha w uduchowieniu, tej brakujcej, by moe drobnej czsteczki, ktra zamknaby przerwane koo. Ten drugi Ulrich nie znajdowa jednak odpowiednich sw. Sowa skacz jak mapy z drzewa na drzewo, lecz w tym ciemnym

obszarze, skd wyrastaj nasze korzenie, brak ich yczliwego porednictwa. Grunt pyn pod jego stopami. Zaledwie mg otworzy oczy. Czy uczucie moe d jak huragan, cho nie jest bynajmniej burzliwe? Kiedy mwi si o huraganie uczucia, myli si o burzach, podczas ktrych kora czowieka skrzypi, a gazie wzlatuj, jak gdyby si miay lada chwila zama. Tym razem bya to jednak burza przy cakiem spokojnej powierzchni, jaki stan nawrcenia si czy inwersji. Nic nie poruszao si na powierzchni twarzy, ale wewntrz aden chyba atom nie pozosta na miejscu. Zmysy Ulricha dziaay sprawnie, ale jego oko widziao inaczej ni zwykle kadego spotykanego czowieka, tak samo jak jego ucho kady syszany dwik. Cho nie mona byo powiedzie, e ostrzej czy gbiej ani bardziej mikko, naturalnie czy nienaturalnie. Ulrich nic nie mg powiedzie, ale myla w tej chwili o dziwnym pojciu, jakim jest duch, jak myli si o ukochanej, ktra nas przez cae ycie oszukuje, cho przez to jej mniej nie kochamy, i to zespalao go ze wszystkim, co napotyka. Bo kiedy si kocha, wszystko staje si mioci, nawet jeeli jest blem lub obrzydzeniem. Gazka na drzewie, blada szyba okienna w wieczornym wietle poczyy si w jedno gbokie, zatopione w sw wasn istot doznanie, ktre ledwie mona wyrazi sowami. Przedmioty wydaway mu si nie z drzewa czy kamienia, ale z jakiej majestatycznej i rwnoczenie nieskoczenie delikatnej amoralnoci, ktra w chwili, kiedy si z nim zetkna, przeistoczya si w gboki moralny wstrzs. Trwao to akurat tyle co umiech, i zaledwie Ulrich zdy pomyle: Tym razem pozostan tu, gdzie mnie los zagna, kiedy pech chcia, e jego wewntrzne napicie rozbio si o nag przeszkod. To, co si teraz stao, pochodzi praktycznie z cakiem innego wiata ni ten, w ktrym Ulrichowi tak niedawno jeszcze drzewo i kamie wydaway si wraliwym dalszym cigiem jego wasnego ciaa. Pewna gazeta robotnicza bowiem oplua destruktywn lin, jak wyraziby si hrabia Leinsdorf, wielk ide, twierdzc, e dla klasy panujcej jest to po prostu nowa sensacja po ostatnim mordzie seksualnym, co bardzo podniecio pewnego zacnego, nieco podchmielonego robotnika. Przechodzc potrci dwch zadowolonych z pomylnego zaatwienia swych interesw obywateli, ktrzy w przekonaniu, e prawomylne pogldy wolno zawsze wypowiada, solidaryzowali si zbyt gono z akcj patriotyczn, o ktrej w swej prasie czytali. Nastpia wymiana zda, a poniewa obecno policjanta zarwno

dodawaa odwagi lojalnym obywatelom, jak drania pijaka, zajcie stopniowo przybrao ostrzejsz form. Policjant przyjrza si robotnikowi, najpierw przez rami, potem od przodu, a wreszcie cakiem z bliska. Sta przy nim niczym wysunita naprzd elazna dwignia machiny pastwowej, zaopatrzona na kocu w guziki munduru i inne metalowe czci. Ale stae przebywanie w dobrze zorganizowanym pastwie ma w sobie co upiornego. Nie mona wyj na ulic, wypi szklanki wody czy wsi do tramwaju, aby nie zawadzi o precyzyjnie wywaone dwignie olbrzymiego aparatu ustaw i norm, wprawiajc je przez to w ruch lub pozwalajc utrzyma si przez nie w stanie spokojnej egzystencji. Przy czym zna si znikom ich ilo i tylko te, ktre sigaj gboko do wntrza, podczas gdy drugie ich koce gubi si w sieci, jakiej aden jeszcze czowiek nie rozwika w caoci. Neguje si wic ich istnienie, tak jak zwyky obywatel przeczy istnieniu powietrza, twierdzc, e jest prni. Ale zdaje si, e wanie to zjawisko, i wszystko, czego istnieniu si przeczy, co jest bez barwy, zapachu, smaku, wagi i moralnoci, jak woda, powietrze, przestrze, pienidz i przemijajcy czas, jest najistotniejsze e nadaje to jak upiorno yciu; zdarza si niekiedy, e ludzi porywa panika jak w bezwolnym nie, huragan ciosw, zadawanych wciekle na wszystkie strony, jak czyni to zwierz, ktre wpado do niepojtego dla mechanizmu potrzasku. W ten sposb podziaay na owego robotnika metalowe guziki policjanta i wtedy przedstawiciel wadzy pastwowej poczu si zniewaony i zaaresztowa go. Aresztowanie odbyo si nie bez oporu i powtarzajcych si kilkakrotnie oznak buntu. Wywoao to wrd obecnych poruszenie, pochlebio pijakowi i rozptao w nim utajon dotd niech wobec blinich. Rozgorzaa gwatowna walka o to, kto bdzie gr. Wzmoone poczucie wyszoci wasnego ja przeciwstawio si przykremu uczuciu, e si wyszo ze swojej skry. I wiat rwnie przesta by dla czym staym, lecz przeistoczy si w zwiewne tchnienie, przyjmujc coraz to inny ksztat i zmieniajc sw posta. Domy przekrzywiy si, jakby wyrwane z przestrzeni, a ludzie wrd nich roili si niczym mrowie miesznych, ale zbratanych ze sob nieborakw. Jestem powoany, aby zrobi tu porzdek oto co myla pijany do nieprzytomnoci robotnik. Caa scena bya wypeniona czym migotliwym, tylko pewien fragment tego, co si dziao, ukaza mu si wyranie, ale potem ciany znw si obrciy. Osie oczu wystaway mu z gowy jak odygi, podczas gdy stopy trzymay si mocno ziemi. Niesamowity potok zacz wylewa si z jego ust, sowa wydobyway si z wntrza, cho nie mona byo zrozumie, w jaki

sposb tam si przedtem dostay. Moe byy to nawet przeklestwa. Ale nie dao si tego dokadnie rozrni. To, co zewntrzne i to, co wewntrzne, przemieszao si. Gniew przesta by ju wewntrznym gniewem, ale sta si jedynie doprowadzon do szalestwa jego cielesn powok, i oblicze policjanta przybliyo si powoli do zacinitej pici, a zaczo krwawi. Ale tymczasem policjant si potroi. Wraz ze strami bezpieczestwa zbiega si i gawied, a pijak rzuci si na ziemi i nie dawa si aresztowa. Wtedy Ulrich popeni nieostrono. Z tumu doleciay do sowa obraza majestatu, wic zrobi uwag, e kto w takim stanie nie jest zdolny kogokolwiek obrazi i e dlatego najlepiej by byo odesa go, aby si wyspa. Ulrich powiedzia to raczej bezwiednie, ale le trafi. Pijak odkrzykn, e zarwno Ulrich, jak i najjaniejszy pan moe go... a policjant, ktry win za pogorszenie sytuacji przypisa widocznie interwencji Ulricha, kaza mu si wynosi. Ulrich przywyk jednak traktowa pastwo jak hotel, w ktrym ma si prawo wymaga uprzejmej obsugi, i owiadczy, e wyprasza sobie, aby w takim tonie do przemawiano, co z kolei cakiem niespodziewanie doprowadzio przedstawicieli wadzy do wniosku, e jeden pijak nie usprawiedliwia interwencji a trzech policjantw, tote nie zwlekajc zabrali ze sob rwnie i Ulricha. Rka czowieka w mundurze chwycia go za rami, cho byo ono znacznie silniejsze od tego obraliwego ucisku. Ale Ulrich nie mg si od niego uwolni, nie chcc wda si w beznadziejn walk na pici z uzbrojon wadz pastwow, tak e w kocu nie pozostao mu nic innego, jak poprosi uprzejmie, aby pozwolono mu pj z nimi dobrowolnie. Wartownia znajdowaa si w budynku komisariatu policji i kiedy Ulrich tam wszed, podoga i ciany przypomniay mu zaraz koszary, t sam zawzit walk pomidzy uporczywie wnoszonym botem a ostrymi rodkami dezynfekcyjnymi. Nastpn rzecz, jak ujrza, by jednak umieszczony tam symbol cywilnej wadzy: dwa biurka ogrodzone balustrad, w ktrej brakowao kilka supkw. Byy to raczej skrzynie do pisania na niziutkich, kulistych nkach, z podartym i wypalonym suknem na blacie, pocignite jeszcze za czasw cesarza Ferdynanda tobrzowym lakierem, po ktrym pozostay jedynie aosne lady na drewnie. Po trzecie, zauway, e w lokalu doznawao si przykrego uczucia, i musi si tu czeka bez stawiania jakichkolwiek pyta. Policjant, ktry przyprowadzi Ulricha, po podaniu powodu aresztowania stan jak sup przy nim. Ulrich od razu prbowa da jakie wyjanienie, ale wachmistrz dowdca tej fortecy

podnis jedno oko znad urzdowego arkusza, na ktrym wanie co pisa w chwili wkroczenia konwoju do wartowni, zlustrowa Ulricha, po czym opuci znw oko na papier i zacz bez sowa pisa dalej. Ulrich odnis wraenie nieskoczonoci. Wachmistrz odsun arkusz na bok, chwyci jak ksig, ktra obok niego leaa, wpisa co do niej, posypa piaskiem i odoy, wzi drug ksig, znowu co wpisa, posypa piaskiem, wycign plik papierw ze sterty aktw i kontynuowa swoj czynno. Ulrich utwierdzi si we wraeniu, e zacza si toczy druga nieskoczono, w ktrej ciaa niebieskie kr dalej regularnie, ale jego ju na wiecie nie ma. Z wartowni otwarte drzwi prowadziy na korytarz, wzdu ktrego znajdoway si cele. Odprowadzono tam zaraz pijanego robotnika, za ktrym Ulrich si wstawi, a poniewa nie byo go ju sycha, mona byo wnioskowa, e podchmielony stan obdarzy go bogosawiestwem snu. Ale czuo si, e dziej si tam jakie inne niesamowite sprawy. Korytarz z celami musia mie jeszcze drugie wejce. Ulrich sysza raz po raz cikie kroki, trzaskanie drzwiami i przyciszone gosy, a nagle, kiedy znowu kogo przyprowadzono, rozleg si gos peen rozpaczliwego bagania: Jeli macie cho iskierk ludzkiego uczucia, nie aresztujcie mnie! Sowa gdzie utkny, i ten apel do uczucia funkcjonariusza zabrzmia dziwnie niestosownie, prawie miesznie, poniewa tego rodzaju funkcje wykonuje si zawsze tylko rzeczowo. Wachmistrz podnis na chwil gow, nie przesta jednak wertowa aktw. Ulrich usysza gwatowne szuranie wielu ng widocznie popychano w milczeniu jakie stawiajce opr ciao. Potem rozleg si tupot dwch tylko ng, jak gdyby kto zatoczy si od mocnego pchnicia. Gwatownie przekrcono klucz w jakich drzwiach, zasuwa zgrzytna, a siedzcy przy biurku czowiek w mundurze pochyli si znw nad aktami. W powietrzu zalego milczenie jak po kropce postawionej we waciwym miejscu na kocu zdania. Ale Ulrich pomyli si w przypuszczeniu, e on sam nie istnieje jeszcze dla wiata policyjnego, gdy przy nastpnym podniesieniu gowy wachmistrz obrzuci go wzrokiem, cho nie wysuszy jeszcze ostatnich linijek byszczcych wilgotnym atramentem, i nagle okazao si, e sprawa Ulricha ju od duszego czasu wesza w skad egzystencji tutejszego urzdu. Nazwsko? Wiek? Zawd? Adres? Zaczo si przesuchanie. Ulrichowi wydao si, e dosta si w tryby maszyny, ktra rozbiera go na nieosobiste i oglnikowe skadniki, zanim w ogle zaczto rozpatrywa spraw jego winy

czy niewinnoci. Imi i nazwisko, te dwa najubosze w tre, ale najbardziej emocjonalne sowa dla ich posiadacza, nic tu nie znaczyy. Prace naukowe, ktre w solidnym przecie wiecie uczonych cieszyy si uznaniem, tutaj po prostu nie istniay. Ani razu go o nie nie pytano. Twarz suya jedynie do opisu; nigdy przedtem, jak niu si zdawao, nie zwrci na to uwagi, e jego oczy s szare, to znaczy maj jedn z czterech urzdowo dozwolonych barw, oczy, jakich jest miliony; wosy byy blond, wzrost wysoki, twarz owalna i nie posiada adnych znakw szczeglnych, chocia on sam by innego zdania. Wedug wasnej oceny by duy, mia szerokie bary, klatk piersiow niczym wzdty na maszcie agiel, a jego stawy byy niczym smuke stalowe zakoczenia mini, kiedy si gniewa, walczy lub tuli Bonade. By natomiast cienki, delikatny, niewyrany i mikki jak pywajca w wodzie omiornica, kiedy na przykad czyta pasjonujc ksik albo kiedy musno go tchnienie wielkiej, nie zwizanej z adn ojczyzn mioci, ktrej istnienia na wiecie nie mg nigdy poj. Tote zdoby si nawet teraz na zrozumienie tego statystycznego zdjcia czarw ze swej osoby, a zastosowana przez policj metoda pomiarw i opisu zachwycia go jak wymylony przez szatana miosny poemat. I najdziwniejsze w tym byo, e policja potrafi nie tylko rozebra czowieka na czci tak, e nic z niego nie pozostaje, ale umie go rwnie potem z tych mizernych czsteczek bezbdnie zoy i wedug nich rozpozna. Do wyczynu tego potrzeba jednak czego nieuchwytnego, tego, co policja okrela sowem podejrzenie. Nagle Ulrich zrozumia, e tylko jak najbardziej wyrafinowany spryt moe go wyratowa z sytuacji, w ktr si z wasnej gupoty dosta. Tymczasem przesuchanie trwao dalej. W gbi duszy Ulrich wyobrazi sobie, jakie wraenie by wywoao, gdyby pytany o to, gdzie mieszka, odpowiedzia, e jego adres jest adresem cakiem mu obcej osoby, albo na pytanie, dlaczego tak postpi, jak postpi, oznajmi, e zawsze robi co innego ni to, o co mu naprawd chodzi. Na zewntrz jednak zachowa spokj i poda grzecznie nazw ulicy i numer domu, starajc si znale usprawiedliwiajce okolicznoci dla swego zachowania. Przy czym jego wewntrzny autorytet intelektu okaza si aonie bezsilny wobec zewntrznego autorytetu wachmistrza. Mimo to w kocu znalaz zbawcze wyjcie. Kiedy zapytany o zawd odpowiedzia: niezaleny (niezaleny uczony nie przeszoby mu po prostu przez gardo), poczu na sobie wzrok, ktry go tak przeszy, jak gdyby si by przyzna, e jest bez dachu nad gow. Ale kiedy przesuchiwanie doszo do personalii ojca i ujawnio si, e jest on czonkiem Izby Panw, wzrok odmieni si. Wprawdzie by jeszcze wci

podejrzliwy, ale co w tym spojrzeniu wywoao u Ulricha uczucie podobne do tego, jakie moe mie czowiek miotany przez morskie fale, gdy nagle poczuje, e wielkim palcem u nogi dotyka twardego gruntu. Ulrich z szybk przytomnoci umysu zaraz to wykorzysta. Momentalnie stuszowa wszystko, na co si ju by zgodzi, przeciwstawi autorytetowi uszu, subowo zaprzysionych, kategoryczne danie, by przesucha go sam komisarz, a kiedy wywoao to tylko umieszek, skama ze wietnie odegran naturalnoci i jakby mimochodem, gotw niezwocznie odwoa to, co mwi, gdyby chciano z tego ukrci ptl domagajcego si zbyt dokadnych danych znaku zapytania e jest przyjacielem hrabiego Leinsdorfa i sekretarzem wielkiej akcji patriotycznej, o ktrej zapewne ju w gazetach czytali. Mg przy tym od razu zauway, e mwic to obudzi owo powaniejsze zainteresowanie sw osob, jakiego mu dotychczas odmawiano, i niezwocznie wyzyska swoj przewag. Bezporednim skutkiem byo to, e wachmistrz obrzuci go niechtnym spojrzeniem, gdy nie chcia wzi na siebie odpowiedzialnoci zarwno za dusze przetrzymywanie swej zdobyczy, jak i za wypuszczenie jej na wolno. A poniewa o tej godzinie nie byo adnego wyszego urzdnika w gmachu, wybra wyjcie, ktre prostemu wachmistrzowi wystawiao dobre wiadectwo, dowodzc, e nauczy si czego z metod stosowanych przez jego zwierzchnikw przy zaatwianiu kopotliwych kwestii. Zrobi wan min i wysun z wielk powag supozycj, e Ulrich nie tylko zawini obraajc wadz i przeszkadzajc w penieniu jej obowizkw, ale rwnie, wanie gdy wemie si pod uwag stanowisko, jakie wedug wasnego stwierdzenia piastuje, moe by podejrzany o jakie nie wyjanione, by moe nawet polityczne knowania i dlatego winien by przekazany do oddziau politycznego prefektury policji. W ten sposb Ulrich ju po kilku minutach jecha w ciemn noc przydzielonym mu samochodem w towarzystwie nieskonnego do rozmw, ubranego po cywilnemu policjanta. Gdy podjedali do prefektury policji, ujrza okna pierwszego pitra rzsicie owietlone, gdy widocznie jakie wane posiedzenie odbywao si jeszcze o tej pnej porze w gabinecie prefekta policji. Lokal ten nie by ju ponur stajni, lecz przypomina raczej ministerstwo i tchn bardziej znajom Ulrichowi atmosfer. Wkrtce te Ulrich zauway, e urzdnik penicy sub nocn, ktremu go przekazano, szybko spostrzeg gaf popenion przez rozdranione organa podrzdne. Mimo to jednak nie uzna za wskazane wypuci ze szponw sprawiedliwoci czowieka, ktry by na tyle

nieprzezorny, e sam w nie wpad. Rwnie urzdnik z prefektury mia w wyrazie swej twarzy co z elaznej machiny, gdy zapewnia, e lekkomylno winia utrudnia mu w najwyszym stopniu wzicie na siebie odpowiedzialnoci za jego zwolnienie. Ulrich ju by dwa razy powtrzy wszystko, co tak korzystnie podziaao na wachmistrza, ale wobec wyej postawionego urzdnika wysiki jego okazay si daremne. Chcia ju da za wygran, kiedy nagle w twarzy prowadzcego przesuchanie zasza dziwna, niemal radosna zmiana. Przyjrza si jeszcze raz dokadnie meldunkowi i kaza powtrzy sobie nazwisko Ulricha, upewni si co do jego adresu i opuci pokj, proszc uprzejmie, aby chwil zaczeka. Po dziesiciu minutach wrci jak kto, kto sobie przypomnia co miego, i poprosi aresztowanego z niezwyk wrcz uprzejmoci, aby zechcia za nim pj. Przy drzwiach jednego z rzsicie owietlonych pokoi na pierwszym pitrze powiedzia tylko: Pan prefekt policji yczy sobie rozmwi si z panem osobicie. Po chwili Ulrich sta ju przed panem, ktry wyszed z ssiedniej sali posiedze i nosi tak dobrze znane Ulrichowi bokobrody. Ulrich by ju zdecydowany wyjani swoj obecno jako omyk komisarzowi, czynic przy tym agodne wyrzuty, ale prefekt nie da mu doj do sowa, mwic na powitanie: To pomyka, kochany doktorze, pan komisarz ju mi wszystko wyjani. Mimo to musimy wyznaczy panu malutk kar, gdy... tu zrobi szelmowsk min (jeli w stosunku do wyszego urzdnika policji mona w ogle uy takiego okrelenia), jak gdyby chcia, by Ulrich sam odgad zagadk. Ulrich jednak nic nie odgad. Jego wysoko... podpowiedzia prefekt. Jego wysoko hrabia Leinsdorf doda zaledwie kilka godzin temu dowiadywa si u mnie o pana, i to z jak najwikszym zainteresowaniem. Ulrich tylko na wp zrozumia, o co chodzi. Nie figuruje pan, panie doktorze, w ksice adresowej! wyjani z artobliwym wyrzutem prefekt, jak gdyby to byo jedyn Ulricha przewin. Ulrich skoni si z umiechem penym rezerwy. Przypuszczam, e zaraz jutro zoy pan jego wysokoci wizyt w sprawie o wielkim publicznym znaczeniu, i nie chciabym w tym przeszkodzi, przetrzymujc pana w areszcie... W ten sposb wadca elaznej machiny zakoczy swj arcik.

Mona przyj, e prefekt w kadym innym wypadku rwnie uznaby aresztowanie Ulricha za niesuszne i e komisarz, ktry przypadkowo przypomnia sobie, w jakim zwizku przed kilku godzinami nazwisko Ulricha pado po raz pierwszy, przedstawi prefektowi cae zajcie wanie w takim wietle, w jakim ten musia je widzie, czyli e nikt waciwie samowolnie na bieg wypadkw nie wpyn. Jego wysoko nie dowiedzia si zreszt nigdy, jak si to wszystko odbyo. Zaraz nastpnego dnia po owym wieczorze poczonym z obraz majestatu Ulrich czu si w obowizku zoy hrabiemu Leinsdorfowi wizyt i zosta przy tej okazji natychmiast mianowany honorowym sekretarzem wielkiej akcji patriotycznej. Gdyby hrabia Leinsdorf ca t histori zna, owiadczyby z pewnoci, e by to istny cud.

41 Rachela i Deotyma

Wkrtce potem odbyo si u Deotymy pierwsze walne zebranie akcji patriotycznej. Jadalnia obok salonu zostaa zamieniona na sal obrad. Porodku sta st rozsunity i pokryty zielonym suknem. Przed kadym miejscem leay arkusze ministerialnego papieru barwy koci soniowej oraz mikkie i twarde owki. Kredens zosta wyniesiony. Cztery kty jadalni pozostay puste, co nadawao jej surowy wygld. ciany byy majestatycznie nagie poza zawieszonym tu przez Deotym portretem najjaniejszego pana oraz obrazem przedstawiajcym pewn dam w sznurowanym gorsecie; obraz ten pan Tuzzi .jako konsul skd tam przywiz, lecz mg te uchodzi za podobizn jakiej prababki. Deotyma najchtniej postawiaby jeszcze krucyfiks na honorowym miejscu stou, ale m j wymia, zanim tego dnia opuci dom ze wzgldw taktycznych. Akcja Rwnolega miaa si bowiem rozpocz w sposb cakiem prywatny. Rozmylnie nie zaproszono adnego z ministrw czy innych urzdowych osobistoci i dziaaczy politycznych; z pocztku mieli zebra si tylko w najcilejszym gronie sami bezinteresowni sudzy idei. Byli to: prezes Banku Narodowego, pan von Holtzkopf i baron Wisnietzky, kilka pa z wysokiej arystokracji, znane osoby z buruazji zajmujce si dziaalnoci filantropijn oraz, w myl hasa hrabiego Leinsdorfa kapita i kultura, przedstawiciele wyszych uczelni, stowarzysze artystycznych, przemysu, Kocioa i rodzimi

waciciele nieruchomoci. Urzdy pastwowe powierzyy reprezentacj skromnym modym urzdnikom, ktrzy jednak pod wzgldem towarzyskim do tego grona pasowali i cieszyli si penym zaufaniem swych szefw. Taki skad zebrania odpowiada yczeniom hrabiego Leinsdorfa, ktry, cho pocztkowo marzy o ywioowej manifestacji zrodzonej z samego ludu, poczu jednak po dowiadczeniu z ocenami wielk ulg, wiedzc, z kim bdzie mia do czynienia. Pokojwka Rachela (imi jej zostao nieco swobodnie przeoone przez Deotym na francuskie Rachele) bya ju od szstej rano na nogach. Rozcigna w jadalni wielki st, dostawia do niego dwa stoliki do kart, po czym nakrya wszystko zielonym suknem, wytara szczeglnie starannie kurz i wykonaa wszystkie te do nudne czynnoci z najwyszym entuzjazmem. Poprzedniego wieczoru bowiem Deotyma powiedziaa: Jutro bd tu u nas tworzy histori. I cae ciao Racheli zapaao szczciem, e suy w domu, gdzie dzia si bd tak niezwyke wydarzenia, co zreszt o tych wydarzeniach wiadczyo jak najlepiej, gdy ciao Racheli byo pod czarn sukienk zachwycajce jak saska porcelana. Rachela miaa dziewitnacie lat i wierzya w cuda. Przysza na wiat w Galicji, w ndznej ruderze, gdzie przy drzwiach wisiaa mezuza z cytatami z Tory, a przez szczeliny w pododze przesikao boto. Rachela zostaa wyklta i wygnana z domu. Matka asystowaa przy tym z bezradn min, a zastraszone rodzestwo umiechao si lkliwie. Bagaa na klczkach o lito i serce jej zamierao ze wstydu, ale wszysto nadaremnie. Pewien wyzuty z sumienia chopak uwid j, sama nie pamitaa ju, jak to si stao. Musiaa rodzi u obcych ludzi i opuci kraj. Udaa si w podr. Pod brudn drewnian skrzyni wagonu, w ktrym jechaa, toczya si wraz z koami rozpacz. Po wypakaniu wszystkich ez dotara do stolicy, do ktrej instynktownie si schronia. Wydaa si jej ona wielk cian ognia, w ktry chciaa skoczy, aby znale tam mier. Ale istnym cudem ciana ognia si rozstpia i przyja j. Od tej chwili wydawao si stale Racheli, e porusza si wewntrz zotego pomienia. Przypadek wprowadzi j do domu Deotymy, ktra uznaa za rzecz cakiem naturaln, e kto uciek z rodzinnego domu w Galicji, aby si do niej dosta. Z czasem, poznawszy j bliej, opowiadaa maej pokojwce o sawnych i wysoko postawionych osobach, ktre byway w domu, gdzie Rachele miaa zaszczyt suy; nawet o Akcji Rwnolegej zdya ju jej co nieco poufnie opowiedzie, aby mc rozkoszowa si gwiazdkami oczu dziewczyny, ktre przy kadym

takim opowiadaniu iskrzyy si, podobne do zotych luster odbijajcych promiennie obraz jej pani. Bo Rachela, z winy wyzutego z sumienia chopca wyklta przez ojca, pozostaa mimo to porzdn dziewczyn, a w Deotymie kochaa po prostu wszystko: jej mikkie ciemne wosy, ktre miaa prawo szczotkowa rano i wieczr, suknie, ktre pomagaa jej wkada, chiskie laki i rzebione indyjskie stoliki oraz rozrzucone wszdzie obcojzyczne ksiki, z ktrych nie rozumiaa ani sowa. Pokochaa rwnie i pana Tuzzi, a ostatnio nawet tego nababa, ktry zaraz na drugi dzie po swoim przybyciu do Wiednia co zmienio si w wyobrani Racheli nawet na pierwszy odwiedzi jej pani. Rachela wpatrywaa si we w przedpokoju z takim podziwem, jak gdyby Zbawiciel chrzecijan wyszed ze zotego tabernaculum. Rozgniewao j tylko, e nabab nie przyprowadzi ze sob Solimana, aby i on zoy uszanowanie jej pani. Ale dzi, w oczekiwaniu wielkiego historycznego wydarzenia, Rachela bya przekonana, e i jej musi si co przydarzy, i wierzya, e tym razem Soliman przybdzie w towarzystwie swego pana, jak wymagaa tego tak uroczysta chwila. Nadzieja ta nie bya jednak rzecz gwn, a stanowia jedynie uboczn komplikacj, wze czy intryg, ktrych w adnej powieci nie moe brakowa, a Rachela przecie na nich si wychowaa. Wolno jej bowiem byo czyta powieci, ktre Deotyma przeczytawszy odkadaa, tak samo jak przerabia dla siebie bielizn, ktrej Deotyma ju nie nosia. Wic Rachela z wrodzon ydowsk biegoci przerabiaa bielizn i czytaa, lecz kiedy dostawaa do rk powie zachwalan przez Deotym jako arcydzieo a takie czytaa najchtniej rozumiaa fabu naturalnie tylko tak, jakby przygldaa si jakiej oywionej akcji z daleka lub w jakim obcym kraju. Interesowa j, a nawet porywa sam jej przebieg, cho nie moga nic od siebie doda, ale to wanie lubia ponad wszystko. Tak samo kiedy posyano j na drug stron ulicy lub kiedy przychodzi z wizyt do jej pani jaki dostojny go, Rachela rozkoszowaa si podniecajcym rozmachem cesarskiej stolicy z jej przekraczajc wszelkie oczekiwania obfitoci wspaniaych szczegw, w czym Rachela uczestniczya jedynie dlatego, e znalaza si w uprzywilejowanym miejscu, w samym centrum. Nie pragna przy tym wcale wicej z tego rozumie; zapomniaa ze zoci o pierwszych pocztkach ydowskiego wyksztacenia, jakie odebraa, oraz o mdrych sentencjach zasyszanych w rodzinnym domu, i nawet nie odczuwaa ich potrzeby, jak kwiat nie potrzebuje yki i widelca, aby ywi si sokami ziemi i powietrza.

Zebraa jeszcze raz wszystkie owki, wsadzia ostronie ich lnice koniuszki do maszynki znajdujcej si na rogu stou i tak wietnie obstrugujcej drewno, e kiedy zakrcia korbk po raz drugi, najmniejsza nawet struka ju nie spada. Po czym uoya owki z powrotem przy arkuszach mikkiego jak aksamit papieru, po trzy rnego rodzaju obok siebie, przy czym cieszyo j, i ta doskonaa maszynka, ktr wolno jej byo si posugiwa, pochodzia z samego Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Cesarskiego Dworu, gdy sucy wczoraj wieczr przynis j stamtd wraz z owkami i papierem. Tymczasem zrobia si ju sidma. Rachela obrzucia icie generalskim spojrzeniem kady szczeg urzdzenia sali i wybiega szybko z pokoju, aby obudzi Deotym, bo kwadrans po dziesitej miao si ju rozpocz posiedzenie, a Deotyma po wyjciu pana pozostaa jeszcze troch w ku. Te ranki spdzane z Deotym sprawiay Racheli szczegln przyjemno. Nie mona byo tego nazwa tylko mioci, raczej uwielbieniem, jeli rozumiemy ten wyraz w penym jego znaczeniu, kiedy cze dla drugiego czowieka przenika kogo do tego stopnia, e czuje si ni a do gbi wypeniony, a sam jakby wyrugowany z wasnego wntrza. W wyniku przygody w ojczystym kraju Rachela miaa ma ptoraroczn creczk, za ktr opiekunce dziecka pacia punktualnie w kad pierwsz niedziel miesica wiksz cz swej pensji i przy tej sposobnoci je widywaa. Ale cho Rachela nie zaniedbywaa swych macierzyskich obowizkw, widziaa w tym jedynie przedawnion kar za bd popeniony w przeszoci, a jej uczucia stay si znw uczuciami modej dziewczyny, ktrej niewinnego ciaa nie rozchylia jeszcze mio. Podesza do ka Deotymy i z zachwytem, podobnie jak alpinista, ktry ujrzy wyaniajcy si z porannego mroku nieny szczyt na tle bkitniejcego nieba, powioda wzrokiem po ramionach swej pani, zanim musna palcami ciep, delikatn jak perowa masa skr. Po czym zaya rozkoszy subtelnie skomplikowanego zapachu rki, ktr pani sennie wycigna spod kodry i podaa jej do pocaowania, jeszcze pachnc perfumami dnia poprzedniego i aromatem nocnego spoczynku. Rachela podaa pantofelek szukajcej go bosej stopie i przyja pierwsze budzce si spojrzenie. Ale zmysowe zetknicie ze wspaniaym ciaem kobiecym nie byoby dla Racheli tak radosne, gdyby nie byo opromienione moralnym autorytetem Deotymy. Czy postawia fotel z porczami dla jego wysokoci? A na stole, przed moim miejscem, srebrny dzwonek? Czy pooya przed miejscem protokolanta dwanacie

arkuszy papieru i sze owkw, tak Rachele, sze, a nie trzy? Takie byy tego ranka pierwsze sowa Deotymy, a Rachela przy kadym z tych pyta przeliczaa raz jeszcze na palcach wszystko, co przygotowaa, caa drca z obawy i ambicji, jak gdyby chodzio o ycie. Pani narzucia szlafrok i udaa si do sali przygotowanej do obrad. Metoda, jak Deotyma stosowaa przy wychowywaniu Rachele, polegaa na tym, e przy wszystkim, co pokojwka wykonywaa lub wykona zaniedbywaa, przypominaa jej, e niczego nie naley traktowa jako wasn jedynie spraw, ale zawsze pamita o oglnym znaczeniu. I tak, kiedy Rachela zbia szklank, to Rachele dowiadywaa si, e wprawdzie szkoda jest cakiem nieznaczna, ale przezroczyste szko jest symbolem drobnych, codziennych obowizkw, jakich oko prawie nie dostrzega, poniewa woli patrze ponad nie, i wanie dlatego naley zwraca na nie szczegln uwag. I potem, kiedy Rachela zmiataa rozbite szko, oczy jej wskutek takiego ministerialnie uprzejmego potraktowania napeniay si zami skruchy i szczcia. Od czasu kiedy Rachela wstpia do Deotymy na sub, kucharki, od ktrych pani wymagaa poprawnego mylenia i przyznawania si do popenionych bdw, zmieniay si czsto. Rachela jednak kochaa z caego serca te cudowne frazesy swej pani, podobnie jak miowaa cesarza i lubia pogrzeby oraz blask wiec w mroku katolickich kociow. Od czasu do czasu kamaa, aeby wydosta si z opresji, ale potem miaa gorzkie wyrzuty sumienia. A moe nawet lubia te swoje kamstewka wanie dlatego, e z ich powodu czua, jak bardzo jest za w porwnaniu do swojej pani. Pozwalaa sobie jednak na te kamstwa zwykle tylko wtedy, gdy miaa nadziej potajemnie fasz zamieni w prawd. Jeli kto drugiego czowieka w ten sposb we wszystkim i w kadej rzeczy podziwia, zdarza si, e jego wasne ciao zostaje mu jakby odebrane i niczym pomniejszy meteoryt wpada w orbit soca tamtego drugiego ciaa. Tym razem jednak Deotyma nie miaa swej pokojwce nic do zarzucenia i poklepaa j przyjanie po ramieniu; nastpnie obie uday si do azienki i zaczy przysposabia si na ten wielki dzie. Kiedy Rachela regulowaa temperatur wody i spieniaa mydo lub kiedy wolno jej byo wyciera szorstkim rcznikiem Deotym tak mocno jak siebie sam, sprawiao jej to o wiele wicej przyjemnoci, ni gdyby zajmowaa si wasnym ciaem. Wydawao si jej ono niewane i niegodne, nie przychodzio jej nawet na myl porwnywa si ze sw pani, a kiedy dotykaa posgowej peni Deotymy, czua si jak nieokrzesany wsiowy rekrut, ktry suy w puku o olniewajco piknych mundurach.

Tak to Deotyma uzbroia si na wielki dzie.

42 Walne zebranie

Kiedy mina ostatnia minuta przed wyznaczon godzin, zjawi si hrabia Leinsdorf w towarzystwie Ulricha. Tymczasem napywali nieprzerwanym potokiem gocie i Rachela, ju caa w psach, bo musiaa otwiera im drzwi i pomaga w zdejmowaniu paszczy, poznaa od razu Ulricha i stwierdzia z satysfakcj, e i on nie by pierwszym lepszym, ale kim, kogo wane okolicznoci wprowadziy do domu jej pani, jak to si teraz okazao, gdy przyby w towarzystwie jego wysokoci. Fruna do drzwi jadalni, otworzya je uroczycie i przykucna zaraz przed dziurk od klucza, aby zobaczy, co teraz nastpi. Dziurka od klucza bya szeroka, tak e Rachela moga przez ni dojrze wygolony podbrdek prezesa Banku Narodowego, fioletowe wypustki przy sutannie praata Niedomansky'ego, jak rwnie zoty temblak przy szabli generaa Stumma von Bordwehr, ktrego Ministerstwo Wojny przysao, mimo e nie zostao zaproszone. Ale w licie do hrabiego Leinsdorfa oznajmio, e przy tak wysoce patriotycznej akcji nie moe wieci nieobecnoci, cho nie miao bezporedniego zwizku z jej rozpoczciem i spodziewanym przebiegiem. Deotyma zapomniaa jednak opowiedzie o tym Racheli, tak, e pokojwka bya niezwykle podniecona przybyciem wojskowego na narad, cho na razie nic nie rozumiaa, co si w pokoju dziao. Tymczasem Deotyma powitaa jego wysoko, nie powicajc Ulrichowi zbytniej uwagi, gdy zacza przedstawia jego wysokoci obecnych i jako pierwszego wymienia dra Pawa Arnheima wyjaniajc, e szczliwy traf sprowadzi do jej domu tego znakomitego przyjaciela, ktry jako cudzoziemiec nie moe wprawdzie wzi formalnego udziau w posiedzeniu, ona jednak prosi, aby pozwolono mu pozosta w charakterze jej osobistego doradcy, poniewa i tu wtrcia delikatn przestrog jego wybitne dowiadczenie i stosunki w dziedzinie midzynarodowych zagadnie kulturalnych i zwizanych z nimi problemw gospodarczych stanowi dla niej nieocenion pomoc. Dotychczas bowiem musiaa referowa te wszystkie sprawy sama i w najbliszej

przyszoci nie tak atwo bdzie j mg kto zastpi, mimo e jest a nazbyt wiadoma swych niewystarczajcych kwalifikacji. Hrabia Leinsdorf poczu si tym zaskoczony i po raz pierwszy od czasu poznania Deotymy zastanowi go brak taktu u jego mieszczaskiej przyjaciki. Rwnie i Arnheimowi zrobio si nieprzyjemnie, niczym suwerennemu wadcy, ktremu nie przygotowano na czas uroczystego wjazdu, zwaszcza e by mocno przekonany, i hrabia Leinsdorf zosta o jego zaproszeniu powiadomiony i e to zaproszenie aprobowa. Ale Deotyma, ktrej twarz w tym momencie si zarumienia i przybraa zacity wyraz, nie daa za wygran, bo jak wszystkie kobiety, ktre w kwestii moralnoci maeskiej posiadaj zbyt czyste sumienie, umiaa by icie po kobiecemu natarczywa, kiedy chodzio o jak ze wszech miar zasugujc na szacunek spraw. Deotyma bya ju zreszt wtedy zakochana w Arnheimie, ktry kilka razy j odwiedzi, ale przy braku dowiadczenia w tych sprawach nie orientowaa si w charakterze swego uczucia. Omawiali we dwjk wszystko, co moe wzruszy dusz, ktra uszlachetnia ciao od stp do korzonkw wosw i przeistacza najzawilsze doznania kulturalne w harmonijn wibracj dusz. Ale to byo ju wiele, a poniewa Deotyma przywyka do ostronoci i przez cae ycie uwaaa, aby nie narazi si na kompromitacj, zayo ta wydaa si jej zbyt naga, tak e musiaa zmobilizowa najwiksze uczucia, albo po prostu wielkie, a gdzie takie najprdzej znale? Tam gdzie wszyscy je lokuj: w wydarzeniach o historycznym znaczeniu. Akcja Rwnolega staa si dla Deotymy i Arnheima jakby bezpieczn wysepk wzbierajcych fluktw, wysepk dla obcowania dwch dusz. Uwaali za szczeglne zrzdzenie losu, e spotkali si w tak wanym momencie, i nie byo midzy nimi najmniejszej rnicy zda co do tego, e wielka patriotyczna impreza stanowi dla ludzi intelektu wyjtkow okazj i odpowiedzialno. I Arnheim to mwi, cho nigdy nie zapomina doda, e przede wszystkim chodzi o wcignicie ludzi mocnych, dowiadczonych zarwno w dziedzinie ekonomicznej, jak i ideowej, a dopiero potem o zakres samej organizacji. W ten sposb Akcja Rwnolega staa si dla Deotymy czym nieodcznym od osoby Arnheima, a beztreciwo, ktra z pocztku t imprez cechowaa, ustpia szybko miejsca bogatej treci. Oczekiwanie, e cay skarb sentymentu, tkwicy w austriackoci, wzmocni, by moe, pruska dyscyplina umysowa, zicio si jak najpomylniej, a wywoane tym wraenie byo tak silne, e poprawna skdind Deotyma nie zdawaa sobie sprawy, i

zapraszajc Arnheima do uczestnictwa w posiedzeniu inauguracyjnym, dokonaa zamachu stanu. Teraz byo ju za pno, aby mc si wycofa. Ale Arnheim, ktry intuicyjnie odczu wszystkie te powizania, znalaz w tym co prawdziwie pojednawczego, cho sytuacja, w ktrej go postawiono, musiaa go drani. Jego wysoko za by w gruncie rzeczy zbyt przychylnie dla swej przyjaciki usposobiony, aby swemu zdumieniu nada ton ostrzejszy od wyrazu mimowolnego zaskoczenia. Na owiadczenie Deotymy nic nie odpowiedzia i po krtkiej, przykrej zwoce poda Arnheimowi uprzejmie rk, witajc go jak najgrzeczniej i w sposb jak najbardziej kurtuazyjny jako mile widzianego gocia, ktrym w rzeczywistoci by. Spord pozostaych uczestnikw zebrania wikszo zapewne zauwaya ten drobny incydent, dziwic si te, jeli wiedzieli, kim jest Arnheim, jego tu obecnoci, ale midzy dobrze wychowanymi ludmi zakada si, e wszystko musi mie jaki waciwy powd, a zbyt natarczywie tego dochodzi uwaane jest za dowd zych manier. Tymczasem Deotyma odzyskaa swj posgowy spokj, zagaia po chwili zebranie i poprosia jego wysoko, aby wywiadczy jej domowi wielki zaszczyt obejmujc przewodnictwo. Jego wysoko wygosi mow, ktr od wielu dni ju by przygotowa, a charakter mia zbyt apodyktyczny, aby mc w ostatniej chwili co w niej zmieni. Jedynie zagodzi nieco ju zanadto wyran aluzj do pruskich karabinw iglicowych, ktre w roku szedziesitym szstym tak podstpnie zaskoczyy austriackie karabiny nabijane od przodu. Zgromadzilimy si tu mwi hrabia Leinsdorf przede wszystkim dlatego, e jestemy zgodni, i potna, wychodzca z samego serca ludu manifestacja nie moe by pozostawiona grze przypadku, ale domaga si ingerencji wyszych czynnikw umiejcych patrze daleko w przyszo z miejsca, skd roztacza si szeroka perspektywa. Jego cesarska mo, nasz umiowany wadca, obchodzi bdzie w roku 1918 nader rzadkie wito siedemdziesicioletniej rocznicy bogosawionego dla nas wstpienia na tron, i to, oby Bg da, w tak rzekim i czerstwym zdrowiu, jakie przyzwyczailimy si u niego podziwia. Tuszymy, e uroczysto ta bdzie obchodzona przez wdziczne ludy Austrii w taki sposb, i nie tylko pokaemy caemu wiatu nasz gbok mio do cesarza, ale rwnie damy dowd, e monarchia austro-wgierska skupia si, mocna jak skaa, wokoo

swojego wadcy tu hrabia Leinsdorf si zawaha, czy ma napomkn o pewnych symptomach rozkadu, jakimi skaa ta jest nawet z okazji wsplnego jubileuszu cesarza i krla zagroona; naley przy tym liczy si z oporem Wgier, ktre uznaj przecie tylko krla. Dlatego te jego wysoko pocztkowo zamierza mwi o dwch oddzielnych skaach mocno ze sob zespolonych. Ale i to nie wyraao jeszcze dostatecznie jasno jego austriacko-wgierskiego poczucia pastwowoci. To austriacko-wgierskie uczucie byo tak dziwacznie skonstruowanym tworem, e wydawao si daremnym trudem chcie wyjani go komu, kto sam tego nie dowiadczy. Nie skadao si ono bynajmniej z dwch oddzielnych czci: austriackiej i wgierskiej, ktre potem, jak by mona mniema, uzupeniay si, ale z jednej caoci i jednej czci, a mianowicie z uczucia wgierskiego oraz austriacko-wgierskiego. Przy czym to ostatnie wystpowao wanie w Austrii, przez co uczucie cile austriackie byo waciwie bezdomne. Austriak jako taki istnia tylko na Wgrzech, i to jako przedmiot niechci. U siebie czu si po prostu obywatelem reprezentowanych w radzie pastwa krlestw i krajw monarchii austro-wgierskiej, to znaczy w gruncie rzeczy by wynikiem rwnania: Austriak plus Wgier minus Wgier. I by tym nie z entuzjazmu, ale dla zasady, ktr si brzydzi, gdy tak samo nie lubi Wgrw, jak Wgrzy jego, przez co sytuacja stawaa si jeszcze bardziej zawikana. Tote wielu mwio o sobie po prostu, e s Czechami, Polakami, Sowecami lub Niemcami, i w ten sposb zacz si dalszy rozpad i owe osawione niepodane zjawiska wewntrzno-politycznej natury, jak je nazywa hrabia Leinsdorf, uwaajc to za dzieo nieodpowiedzialnych, niedojrzaych i dnych sensacji elementw, ktre w zbyt sabo wyszkolonych politycznie masach ludnoci nie znajduje naleytej odprawy. Po tych aluzjach, na temat ktrych napisano od tego czasu wiele uczonych i mdrych ksiek, powitamy z ulg zapewnienie, e ani teraz, ani pniej nie mamy zamiaru podj powanej prby namalowania obrazu historycznego, rywalizujc w tym z rzeczywistoci. Wystarczy najzupeniej, jeli zaznaczymy, e nie atwiej zrozumie tajemnice dualizmu (tak brzmiao fachowe okrelenie) ni tajemnic witej Trjcy. Proces historyczny jest bowiem zawsze mniej wicej podobny do jurystycznego z jego stu klauzulami, kodycylami, powoywaniem si na precedensy i zastrzeeniami i dlatego tylko na to naley skierowa ca uwag. Wrd tego wszystkiego yje i umiera zwyky czowiek, niczego si nie domylajc, co zreszt jest dla zbawienne, bo gdyby chcia sobie zda spraw, w jaki proces, z jakimi adwokatami, kosztami sdowymi i motywami

si wplta, w kadym chyba pastwie ogarnaby go mania przeladowcza. Zrozumienie rzeczywistoci jest wycznie spraw wyszkolonego politycznie historiozofa. Dla takiego wspczesno nastpuje po bitwie pod Mohaczem lub Ltzen jak piecze po zupie. Zna on bowiem cay przewd i ma w kadej chwili wiadomo wynikajcej z samego procesu koniecznoci; a jeeli jest jeszcze poza tym, jak hrabia Leinsdorf, politycznie wyszkolonym historiozofem i arystokrat, ktrego przodkowie po mieczu i kdzieli sami uczestniczyli w preliminariach, potrafi jednym rzutem oka dostrzec ich wynik niczym prost, dc wzwy lini. Dlatego jego wysoko hrabia Leinsdorf powiedzia sobie przed posiedzeniem: Nie wolno zapomina, e wspaniaomylna decyzja jego cesarskiej moci, ktry obdarzy lud pewnymi uprawnieniami do wspdecyzji, nie zostaa jeszcze tak dawno powzita, aby wszdzie moga ju nastpi owa polityczna dojrzao, ktra pod kadym wzgldem okazaaby si godn tak wielkodusznego zaufania tronu. Tote nie bdziemy, jak nieyczliwa nam zagranica, dostrzega w tych godnych potpienia zjawiskach, ktrych niestety jestemy wiadkami, oznak starczego uwidu, ale raczej dowd moe jeszcze niedojrzaej, ale wanie dlatego niezniszczalnej, modzieczej tyzny austriackiego narodu. To wanie zamierza hrabia Leinsdorf na posiedzeniu powiedzie, lecz ze wzgldu na obecno Arnheima nie przytoczy wszystkiego, co sobie przygotowa, ograniczajc si jedynie do napomknicia, e zagranica nie orientuje si w austriackich stosunkach i przecenia pewne niepodane objawy. Bo zakonkludowa jego wysoko jeli chcemy da niezbite wiadectwo naszej potgi i zwartoci, czynimy to take majc na uwadze dobro midzynarodowe, jako e dobre stosunki wewntrz rodziny pastw europejskich musz polega na wzajemnym szacunku i liczeniu si z potg innych. Potem powtrzy jeszcze raz, e taki samorzutny pokaz siy musi wyj naprawd z serca ludu, ale winien by kierowany z gry, oraz e zebranie to zostao zwoane, aby wynale najlepsze do tego rodki. Jeli przypomnimy sobie, e hrabia Leinsdorf jeszcze tak niedawno nie zdoa wykoncypowa nic poza list nazwisk, do czego dorzucono mu z zewntrz pomys Roku austriackiego, trzeba stwierdzi duy postp, cho jego wysoko nie powiedzia nawet wszystkiego, co sobie obmyli. Po przemwieniu hrabiego Leinsdorfa zabraa gos Deotyma, aby wyjani zamiary przewodniczcego. Wielka akcja patriotyczna, owiadczya, musi znale wielki cel, ktry, jak jego wysoko to uj, zrodzi si z serca narodu. My, ktrzy dzi zebralimy si po

raz pierwszy, nie czujemy si powoani do ustalenia tego celu ju teraz, ale na razie zgromadzilimy si jedynie po to, aby utworzy organizacj, ktra bdzie miaa za zadanie dopomc w sformuowaniu prowadzcych do tego celu wnioskw. Tymi sowy Deotyma zapocztkowaa dyskusj. Na razie odpowiedziao jej milczenie. Zamknijcie w jednej klatce ptaki rnego gatunku i gosu, ktre nie wiedz, co je czeka, a bd wanie tak milcze w pierwszym momencie. Wreszcie jeden z profesorw poprosi o gos; Ulrich go nie zna. Widocznie jego wysoko dopiero w ostatniej chwili poleci swojemu sekretarzowi zaprosi tego pana. Profesor mwi o szlaku historii. Kiedy spojrzymy przed siebie zacz widzimy nieprzeniknion cian. Kiedy rzucimy okiem na lewo i prawo, dostrzeemy nadmiar wanych faktw pozbawionych widocznego kierunku. Przytoczy tylko kilka przykadw: biecy konflikt z Czarnogorzem; cikie walki prowadzone przez Hiszpani w Maroku; obstrukcj Ukraicw w austriackiej radzie pastwa. Kiedy jednak spojrzymy na te same fakty patrzc poza siebie, wszystko jakby wskutek jakiego cudu staje si harmonijne i celowe... Dlatego, jeli wolno tak powiedzie, przeywamy w kadej chwili tajemnic cudownego kierownictwa. Dlatego mwca wita jako wielk koncepcj, jeli mona to tak nazwa, otwarcie oczu narodowi, aby mg wiadomie spojrze w twarz Opatrznoci, apelujc do, by w pewnych okolicznociach szczeglnie uroczystych... To byo wszystko, co zamierza powiedzie. Rzecz ma si bowiem podobnie jak w nowoczesnej pedagogice, gdzie uczniowie winni pracowa wraz z nauczycielem, miast otrzymywa od niego gotowe wyniki. Zebrani jakby zastygli w bezruchu wpatrywali si grzecznie w zielone sukno przed nimi. Nawet praat, reprezentujcy arcybiskupa, zachowa podczas tego naboestwa wieckich uprzejm i wyczekujc postaw przedstawicieli ministerstw, nie pozwalajc swemu obliczu na okazanie adnej gortszej aprobaty. Wydawao si, e doznaj podobnego uczucia, jak kiedy kto nieoczekiwanie zacznie na ulicy gono przemawia. Wtedy wszyscy, nawet, ci ktrzy dotychczas o niczym nie myleli, czuj nagle, e zmierzaj do jakiego powanego, konkretnego celu lub e naduyto ulicy. Profesor przez cay czas swego przemwienia musia zwalcza w sobie niemiao, wyciskajc z siebie

sowa oderwane i skromne, jak gdyby wiatr zapiera mu dech. Teraz czeka na odpowied i nie bez godnoci przybra wyczekujcy wyraz twarzy. Wszystkim wydao si ratunkiem, kiedy po tym intermezzo reprezentant cesarskiej kancelarii cywilnej szybko poprosi o gos i przedstawi zebranym spis fundacji i subwencji, na ktre bdzie mona w roku jubileuszowym liczy z najdostojniejszej prywatnej szkatuy cesarza. Zacz od subwencji na budow kocioa przeznaczonego dla pielgrzymw oraz fundacji na popieranie niezamonych spdzielcw, po czym przysza kolej na zwizki weteranw imienia arcyksicia Karola i feldmarszaka Radetzky'ego, na wdowy i sieroty po onierzach polegych w latach 66 i 78 i wreszcie na zapomogi dla wysuonych podoficerw, na Akademi Nauk itd. W samych wykazach jako takich nie byo nic podniecajcego, ale naleay one do staego programu i miay swoje uwicone miejsce w kadej publicznej enuncjacji najdostojniejszego fundatora. Zaledwie zostay odczytane, wstaa pani Weghuber, ona przemysowca, wielce w instytucjach dobroczynnych zasuona, i jakby nie pojmujc, e moe by co waniejszego od jej trosk, wystpia z projektem ufundowania Wielkoaustriackiej Instytucji Tanich Zup Imienia Cesarza Franciszka Jzefa, czemu zebrani przysuchiwali si z przychylnym uznaniem. Jedynie przedstawiciel Ministerstwa Wyzna i Owiaty napomkn, e do jego urzdu wpyn ju podobny do pewnego stopnia projekt wydania monumentalnego dziea Cesarz Franciszek Jzef i jego epoka. Ale po tym szczliwym zapocztkowaniu dyskusji znw zapado milczenie i wiksza cz obecnych poczua si w przykrej sytuacji. Jeliby ich kto, kiedy szli na to zebranie, zapyta, czy wiedz, co to jest wielkie wydarzenie historyczne lub co w tym rodzaju, na pewno odpowiedzieliby, e o tym wiedz, ale teraz, gdy zaczto nalega, by sami takie wydarzenie wymylili, zrobio im si nieswojo i poczuli jakby jakie kruczenie w odku nader prozaicznej natury. W tej niebezpiecznej chwili niezawodna w swym takcie Deotyma przypomniaa sobie, e kazaa przygotowa odwieajce napoje, i zarzdzia przerw.

43 Pierwsze spotkanie Ulricha z wielkim czowiekiem. W historii wiata nie dzieje si nic bez sensu, lecz Deotyma zaryzykowaa tez, e prawdziwa Austria to cay wiat

Podczas przerwy Arnheim zrobi uwag, e im szerszy zasig organizacji, tym bardziej rozbiene bd propozycje. Jest to zreszt znamienne dla obecnego rozwoju, opartego wycznie na zasadach rozumu. Ale wanie dlatego wielk jest misj zmusi cay nard do przypomnienia sobie, e wola, natchnienie oraz wszystko, co istotne, tkwi w nas o wiele gbiej od rozumu. Ulrich odpowiedzia pytaniem, czy Arnheim przypuszcza, e z caej tej akcji w ogle co wyniknie. Niewtpliwie odpar Arnheim zawsze wielkie wydarzenia s wyrazem oglnej sytuacji! Taka sytuacja dzisiaj zaistniaa. I ju sam fakt, e tego rodzaju zebranie jest w ogle moliwe, wiadczy o jego istotnej koniecznoci. Nie tak atwo jednak si w tym poapa powiedzia Ulrich. Przyjmijmy, na przykad, e kompozytor, twrca najnowszej, cieszcej si wiatowym powodzeniem operetki, byby wielkim intrygantem i roci sobie pretensj do objcia stanowiska prezydenta wiata, co zreszt wobec jego ogromnej popularnoci nie byoby niemoliwe. Czy byby to tylko wybryk historii, czy wyraz danej intelektualnej sytuacji? To cakiem niemoliwe odpar z powag dr Arnheim. Taki kompozytor nie moe by ani intrygantem, ani politykiem, bo wtedy nie wiadomo skd wziby si jego talent do lekkiej muzyki, a w historii wiata nie dzieje si nic bez sensu. Ale na wiecie czsto? W historii jednak nigdy! Arnheim wyranie si denerwowa. W pobliu stali Deotyma i hrabia Leinsdorf i prowadzili pgosem oywion rozmow. Jego wysoko zdecydowa si w kocu

wyrazi swej przyjacice zdziwienie z powodu obecnoci Prusaka na tej ekskluzywnie austriackiej imprezie. Ju choby przez wzgld na poczucie taktu uwaa za cakowicie wykluczone, eby w Akcji Rwnolegej obcokrajowiec mg odgrywa czoow rol, mimo e Deotyma podkrelia, e wanie takie wyzbycie si ciasnego szowinizmu wywaroby za granic jak najlepsze uspokajajce wraenie. Tu jednak zmienia metod walki i niespodziewanie szerzej uja swj projekt. Mwia o kobiecym takcie i nieomylnym instynkcie, ktry nie liczy si w gruncie z przesdami towarzyskimi. Nieche jego wysoko raz tego gosu usucha. Arnheim jest Europejczykiem. Jest znanym w caej Europie czowiekiem o wybitnej inteligencji i wanie to, e nie bdc Austriakiem bierze w tym planie udzia, wiadczy, e intelekt jako taki ma w Austrii swoj ojczyzn, i nagle zaryzykowaa tez, e prawdziwa Austria to cay wiat. wiat, wywodzia, nie zazna wczeniej spokoju, a narody nie osign tak wysokiego stopnia jednoci, jaki wykazuj ju teraz austriackie ludy w ich wsplnej ojczynie. Wielka Austria, Austria uniwersalna, oto co w tym szczliwym momencie zasugerowa jej jego wysoko jako haso winna stanowi ide przewodni, ktrej dotychczas Akcji Rwnolegej brakowao. Pikna, urzekajca i pacyfistyczno-majestatyczna staa Deotyma przed swym dostojnym przyjacielem. Hrabia Leinsdorf nie mg si od razu zdecydowa na poniechanie swych zastrzee, ale raz jeszcze zachwyci si pomiennym idealizmem i szerokoci pogldw tej kobiety i zacz si zastanawia, czy nie byoby korzystniej wcign Arnheima do rozmowy, ni niezwocznie odpowiedzie na tak brzemienne w skutki sugestie. Arnheim niepokoi si, przeczuwajc podwiadomie tre rozmowy, na ktr nie mia wpywu. Tymczasem on i Ulrich zostali otoczeni przez grono ciekawych, ktrych przycigaa osoba krezusa, a Ulrich wanie mwi: Istnieje kilka tysicy zawodw, ktre pochaniaj ludzi bez reszty; w nich tkwi ich mdro. Ale kiedy damy od nich czego oglnoludzkiego i wsplnego wszystkim, zostaj jedynie trzy rzeczy: gupota, pienidze lub najwyej troch religijnych wspomnie. Ot to wanie, religijnych! wtrci z naciskiem Arnheim i zapyta Ulricha, czy jego zdaniem religia zanika ju cakowicie, a do korzeni. Przy czym tak mocno zaakcentowa sowo religia, e hrabia Leinsdorf musia je usysze.

Tymczasem jego wysoko doszed snad do porozumienia z Deotym, bo poprzedzany przez sw przyjacik zblia si wanie do grupy rozmawiajcych, ktrzy si taktownie rozstpili, i zwrci si do dra Arnheima. Ulrich nagle znalaz si sam i tylko przygryza wargi. I Bg wie dlaczego, moe dla zabicia czasu, a moe eby nie czu swego osamotnienia, zacz rozmyla, jak to byo, kiedy jecha karet na to zebranie. Hrabia Leinsdorf, ktry zabra go z sob, posiada naturalnie jako czowiek postpowy samochody, ale poniewa dba te bardzo o tradycje, uywa niekiedy zaprzgu dwch wspaniaych gniadoszw, ktre zachowa wraz z stangretem i karet. Kiedy wic kamerdyner przyszed po dyspozycje, jego wysoko uzna za odpowiednie pojecha na zebranie inauguracyjne Akcji Rwnolegej tymi dwoma piknymi i niemale ju historycznymi stworzeniami. Ten si nazywa Pepi, a ten Hans wyjani hrabia Leinsdorf po drodze. Z karety wida byo dwa taczce gniade pagrki koskich zadw i od czasu do czasu eb podrzucany rytmicznie na bok, a piana pryskaa z pyska. Trudno byo poj, co si w tych koniach dziao, przedpoudnie byo pikne i konie szy rczo. Dobra pasza i szybki bieg stanowi ich jedyne wielkie namitnoci, jeli wzi pod uwag, e Pepi i Hans byy waachami, tak e mio nie bya dla nich czym osigalnym, a jedynie podmuchem i poyskiem, ktry od czasu do czasu powleka ich obraz wiata cieniutk warstw lnicych chmurek. Namitno paszy umiejscawiaa si w marmurowym obie, penym smakowitych ziaren owsa, oraz w drabince z zielonym sianem przy akompaniamencie chrzstu udzienicy o kko, i zgszczaa si w wyziewach ciepej stajni, a poprzez ten korzenny, echccy aromat przebijao si niczym igieki mocne, nasycone amoniakiem poczucie wasnego ja, obwieszczajc: Tu s konie. Troch inaczej byo chyba z namitnoci pdu. Tu nieboraki yy jeszcze wspomnieniami stada, kiedy ni std, ni zowd pd porywa najpierw ogiera-przewodnika albo wszystkie zwierzta naraz i cae stado gna na spotkanie soca i wiatru; bo kiedy zwierz jest samotne i stoj przed nim otworem wszystkie strony wiata, czsto przebiegaj przez jego czaszk obdne drgawki, tak e rzuca si na olep w przeraliw wolno, ktra zieje pustk we wszystkich kierunkach, a bezradne zatrzymuje si jak wryte i daje si zwabi z powrotem garci owsa. Pepi i Hans byy dobrze ujedonymi komi, wyduay krok, biy kopytami w zalan socem jezdni wrd okalajcych j domw; przechodnie stanowili jakby szare kbowisko, ktrym konie si nie cieszyy ani si go bay; pstre witryny sklepw i pa-

radujce w jaskrawych barwach kobiety przypominay fragmenty ki, na ktrej nie mona si byo jednak pa; wzdu ulicy kapelusze, krawaty, ksiki i brylanty: istne pustkowie. Jedynie dwie wymarzone wyspy stercz z niego: stajnia i pd. Niekiedy Hans i Pepi, jakby we nie czy dla zabawy, boczyy si przed jakim cieniem i przyciskay do dyszla, daway si jednak lekkim uderzeniem bata poskromi i jakby z wdzicznoci wpieray si znowu w cugle. Nagle hrabia Leinsdorf wyprostowa si na wycieanym siedzeniu i zapyta Ulricha: Stallburg mi opowiada, doktorze, e pan wstawia si za jakim czowiekiem? Ulrich, zaskoczony, nie od razu zorientowa si, o co chodzi, ale Leinsdorf cign dalej: To bardzo adnie z pana strony. Wiem wszystko, sdz, e niewiele mona bdzie zrobi, bo to przecie ohydny typ. Ale to co niepojecie osobistego i akncego aski, co tkwi w kadym chrzecijaninie, objawia si czsto wanie u tego rodzaju osobnikw, a kiedy przystpujemy do jakiej wielkiej sprawy, winno si jak najpokorniej pomyle o tych pozbawionych pomocy. Moe bdzie go mona jeszcze raz podda badaniom lekarskim. Wygosiwszy, wyprostowany mimo trzsienia karety, t nieco przydug tyrad, hrabia Leinsdorf opad na poduszki siedzenia i doda: Ale nie wolno zapomina, e na razie winnimy skoncentrowa cay nasz wysiek na dokonaniu wielkiego historycznego czynu! Ulrich czu w gruncie rzeczy sympati do tego naiwnego starego arystokraty, widzc go pochonitego rozmow z Deotym i Arnheimem, o ktrego Ulrich by troch zazdrosny, poniewa dyskusja wydawaa si ju zbyt oywiona. Deotyma umiechaa si, hrabia Leinsdorf, nieco speszony, otwiera szeroko oczy, usiujc ledzi uwanie tok rozmowy, podczas gdy Arnheim perorowa z wykwintnym spokojem. Do uszu Ulricha dolecia urywek zdania: ...zmusi czynniki rzdzce do mylenia. Ulrich czu, e nie znosi Arnheima po prostu jako zjawiska, z zasady, jako typowego przedstawiciela pewnego gatunku ludzkiego. Poczenie intelektu ze zmysem kupieckim i sybarytyzmu z oczytaniem dranio go w najwyszym stopniu. By przekonany, e Arnheim ju poprzedniego wieczoru z gry wszystko sobie ukartowa, aby nazajutrz przyj na zebranie nie za wczenie i nie za pno. Ale mimo to bezporednio przed wyjciem z domu na pewno nie spojrza na zegarek, gdy uczyni to zapewne po raz ostatni, zanim usiad do niadania i wysucha raportu sekretarza, ktry przynis mu poczt. Czas, ktry pozosta mu jeszcze do dyspozycji, zuy na intensywn prac wewntrzn, ktrej nie

chcia przerywa a do opuszczenia domu, a skoro powici si jej ze spokojem, by pewien, e zajmie mu ona dokadnie wanie tyle czasu, bo to, co naley zrobi, oraz czas na to przewidziany cz si za pomoc jakiej tajemniczej siy, jak rzeba i przestrze, ktr ona wypenia, albo jak rzucajcy oszczepem i cel, w ktry nie celujc trafia Ulrich sysza ju wiele o Arnheimie i czyta niejedn z jego ksiek. W ktrej z nich byo powiedziane, e mczyzna przygldajcy si swemu ubraniu w lustrze nie jest zdolny do konsekwentnego postpowania. Lustro bowiem, wymylone pocztkowo dla

przyjemnoci, wywodzi autor, zmienio si w narzdzie terroru niczym zegarek, ktry sta si zem koniecznym, od kiedy nasza dziaalno przestaa si rozwija w sposb naturalny. Ulrich zacz myle o czym innym, aby nie wpatrywa si niegrzecznie w stojc obok grup; oczy jego pady na ma pokojwk, ktra przemykaa si wrd zajtych gawd goci i podnoszc na nich z szacunkiem oczy podawaa chodzce napoje. Ale Rachela nie zauwaya Ulricha. Zapomniaa o nim i przez nieuwag nie podesza nawet do niego z tac. Zbliya si natomiast do Arnheima i podaa mu napoje niczym jakiemu bstwu. Najchtniej ucaowaaby krtk rk nababa, ktr wycign po szklank i trzyma j z roztargnieniem, cho lemoniady nawet nie skosztowa. Po przekroczeniu tego kulminacyjnego punktu Rachela wykonywaa swoje obowizki jak may uszkodzony automat i szukajc schronienia w przedpokoju wyfruna z sali penej ng i rozmw, gdzie dokonywaa si historia.

44 Dalszy cig i zakoczenie walnego zebrania. Ulrichowi wpada w oko Rachela, a Racheli Soliman. Akcja Rwnolega otrzymuje mocne podstawy organizacyjne

Ulrichowi podobay si tego rodzaju dziewczta; ambitne i dobrze uoone, przypominaj swym uprzejmym oniemieleniem drzewka owocowe, ktrych sodki, dojrzay owoc pewnego dnia wpadnie prosto w usta jakiemu modemu szczliwcowi z krainy bani, skoro tylko raczy rozchyli wargi. Musz by dzielne i wytrzymae niczym kobiety z epoki kamiennej, ktre noc dzieliy ze swym wojownikiem oe, a w cigu dnia

nosiy podczas wdrwki jego bro i sprzt myla Ulrich, cho on sam z wyjtkiem odlegego ju przedwionia budzcej si mskoci nigdy nie kroczy po tego rodzaju wojennych ciekach. Westchn wic tylko i usiad na swoim miejscu, gdy obrady znowu si zaczy. Snujc dalej rozmylania, przypomnia sobie, e czarny strj, w ktry przeodziewa si tego rodzaju dziewczta, ma te same barwy co habit zakonnic. Uwiadomi to sobie po raz pierwszy, i to go zdziwio. Ale oto ju zabraa gos boska Deotyma i owiadczya, e Akcja Rwnolega musi osign swj szczytowy punkt w jakim wielkim symbolu, to znaczy, nie moe zadowoli si pierwszym lepszym widomym celem, choby nawet cel ten by bardzo patriotyczny. Jej cel winien podbi serce wiata. Nie moe wic by tylko praktyczny, ale musi sta si poezj. Kamieniem granicznym. Zwierciadem, w ktrym wiat by si przejrza i ze wstydu zarumieni. I to nie tylko si zawstydzi, ale jak w bajce ujrza odbicie swego prawdziwego oblicza, ktrego nie bdzie ju mg nigdy zapomnie. Jego wysoko zaproponowa w zwizku z tym haso: Cesarz pokoju. Stwierdziwszy to, trudno nie uzna, e wysunite dotychczas propozycje hasa temu nie odpowiaday. Kiedy w pierwszej czci posiedzenia mwia o symbolach, to naturalnie nie mylaa o instytucjach rozdajcych tani zup, ale chodzio ni mniej, ni wicej, jak o odnalezienie owej powszechnej jednoci, zgubionej z winy coraz bardziej rozbienych ludzkich de. Wobec tego nasuwa si pytanie, czy dzisiejsze czasy i narody s jeszcze zdolne do naprawd wielkich wsplnych idei. Wszystko, co dotychczas zaproponowano, moe i jest wspaniae, ale zbyt rozbiene, co ju wskazuje, e aden z tych projektw nie posiada owej jednoczcej siy, o ktr chodzi. Podczas gdy Deotyma przemawiaa, Ulrich obserwowa Arnheima. Niech jego dotyczya nie szczegw aparycji Arnheima, ale caej jego postaci. Co prawda, te szczegy masywna, fenicka czaszka wielkiego kupca, twarz stanowcza, ale paska, jakby zrobiona ze zbyt skpo wymierzonego materiau, oraz cechujca ca posta flegma przypominajca angielskiego krawca mskiego, jak i wreszcie to, co z ubrania wystaje rce o troch przy krtkich palcach wszystkie te szczegy byy ju do charakterystyczne. Ale dopiero to, e pasoway tak wietnie do siebie, irytowao Ulricha najbardziej. Podobn harmoni wykazyway rwnie ksiki Arnheima. wiat stawa si uporzdkowany, skoro tylko Arnheim zaczyna go obserwowa. Tote w Ulrichu wezbraa

ochota, by jak ulicznik obrzuci kamieniami lub botem tego wychowanego w idealnych warunkach i dobrobycie kupca, kiedy patrzy, z jak uwag Arnheim stara si ledzi przebieg idiotycznego zebrania, w ktrym obaj musieli uczestniczy. Arnheim po prostu spija sowa jak znawca, z min mwic: Nie chciabym zbytnio chwali, ale to niczego sobie trunek! Tymczasem Deotyma skoczya. Zaraz po przerwie, kiedy wszyscy znw zajli swoje miejsca, zna byo po obecnych, i ywi przekonanie, e teraz dojdzie wreszcie do powzicia jakiego wniosku. Na razie nikt si nad tym nie zastanawia, ale wszyscy przyjli postaw, w jakiej zwykle oczekuje si czego wanego. I oto Deotyma tak zakoczya: Jeli przeto nasuwa si pytanie, czy wspczesna nam epoka i dzisiejsze narody s jeszcze w ogle zdolne do prawdziwie wielkich wsplnych idei, to trzeba i wolno zapyta, czy znajd w sobie zbawcz si. Chodzi bowiem przede wszystkim o wybawienie. O zbawczy zryw. Tak mona by to zwile sformuowa, cho trudno to sobie jeszcze dokadnie wyobrazi. Zryw ten musi wyj od ogu albo nie nastpi nigdy. Tote powoujc si na uzgodnienie sprawy z jego wysokoci, pozwala sobie przedoy nastpujcy, zamykajcy dzisiejsze zebranie wniosek: jego wysoko susznie zauway, e wysokie ministerstwa reprezentuj ju waciwie poszczeglne dziedziny istniejcych na wiecie zagadnie, posegregowane wedug zasadniczych kryteriw, jak: religia i owiata, handel, przemys, wymiar sprawiedliwoci itd. Jeli wic chcielibymy powzi decyzj wyznaczenia oddzielnych komitetw, na ktrych czele stanby penomocnik kadego z wyej wymienionych ministerstw, majc u boku przedstawicieli odnonych do danego resortu stowarzysze i warstw ludnoci, to w ten sposb stworzylibymy organizacj, ktra zawieraaby ju uporzdkowane gwne siy moralne wiata, by je skanalizowa i przesia. Ostateczne powizanie caej akcji nastpioby jednak dopiero w komitecie naczelnym, a poza tym organizacja musiaaby by jeszcze uzupeniona przez kilka osobnych komitetw i podkomitetw, jak na przykad: komitet propagandowy, komitet majcy za zadanie groma-zorganizowania komitetu do spraw intelektualnych, ktry dzenie funduszw itp. Mwczyni osobicie podjaby si miaby za zadanie opracowa dalsze wytyczne, naturalnie w porozumieniu z inni komitetami. Znowu nikt nie zabra gosu, ale tym razem mona byo wyczu pewn ulg. Hrabia Leinsdorf kiwn kilka razy gow, a kto zapyta dla lepszego zrozumienia, w jaki sposb bdzie mona tak pomylanej akcji nada charakter prawdziwie austriacki.

Aby na to odpowiedzie, genera Stumm von Bordwehr wsta z miejsca, cho dotychczas wszyscy mwcy przemawiali siedzc. Jest mu wiadome, powiedzia, e na sali obrad onierzowi wyznaczono skromn rol, jeli jednak mimo to zabiera gos, czyni to nie dlatego, aby co jeszcze doda do niezrwnanie celnych wypowiedzi na temat wysunitych dotychczas projektw, ktre w ogle byy doskonae, ale chciaby na zakoczenie podda nastpujc myl do yczliwego rozpatrzenia: zamierzona manifestacja naszych uczu winna oddziaywa na zewntrz, a na zewntrz oddziauje przede wszystkim potga danego narodu. Zreszt sytuacja w rodzinie pastw europejskich jest, jak susznie zauway jego wysoko, tego rodzaju, e takie zamanifestowanie siy wcale by nie zaszkodzio. Ide pastwa jest przecie mocarstwowo; Treitschke powiedzia: Pastwo to sia ostania si w rywalizacji midzy narodami. Mwca porusza tu tylko oglnie znan bolczk przypominajc o niezadowalajcym stanie, w jakim z braku zainteresowania ze strony parlamentu znajduje si rozbudowa naszej artylerii i marynarki wojennej. Naley si przeto zastanowi, czy jeli nie znajdziemy jakiego innego celu, co zreszt jest kwesti przyszoci, godnym celem nie byby szeroko zakrojony udzia caego narodu w sprawach dotyczcych wojska i jego dozbrojenia. Si vis pacem, para bellum! Sia, ktr rozwija si podczas pokoju, oddala wybuch wojny lub przynajmniej j w razie wybuchu skrci. Przeto genera czuje si w prawie zapewni, e tego rodzaju krok mgby rwnie przyczyni si walnie do pojednania narodw i stanowi wymowne zamanifestowanie naszego pokojowego nastawienia. W tym momencie zaszo na sali co dziwnego. Z pocztku przewaajca cz obecnych miaa wraenie, e przemwienie generaa nie pasuje do waciwych zada zgromadzenia, ale kiedy jego gos pod wzgldem akustycznym przybiera coraz bardziej na sile, wydao si, e sysz uspokajajcy miarowy krok uszykowanych batalionw. Pierwotny sens Akcji Rwnolegej: przecign Prusy, przypomnia si znw niemiao, jak gdyby gdzie daleko orkiestra pukowa zada w trby Marsz ksicia Eugeniusza, ktry wyrusza na Turkw, lub hymn Gott erhalte... Wprawdzie gdyby jego wysoko, czego zreszt wcale nie zamierza, powsta, aby zaproponowa postawienie brata-Prusaka Arnheima na czele owej orkiestry pukowej, to obecnym w ich stanie wzniosego uniesienia wydaoby si z kolei, e sysz niemiecki hymn Heil dir im Siegerkranz, i prawdopodobnie nikt by przeciwko temu nie zaprotestowa.

Patrzca przez dziurk od klucza Rachela zasygnalizowaa: Teraz zaczynaj mwi o wojnie! To, e jeszcze pod koniec przerwy zapragna powrci do przedpokoju, stao si po trosze i dlatego, e za Arnheimem tym razem rzeczywicie nadcign Soliman. Poniewa pogoda si popsua, Murzynek przyszed z paszczem swego pana. Kiedy Rachela otworzya mu drzwi, zrobi bezczeln mink, jako e by zblazowanym modym berliczykiem, ktrego kobiety zdyy rozpieci, cho nie umia jeszcze tego wykorzysta. Rachela mylaa, e naley zwraca si do w jzyku murzyskim, gdy po prostu nie przyszo jej do gowy sprbowa porozumie si z nim po niemiecku. Poniewa jednak chciaa, aby j koniecznie zrozumia, po prostu obja ramieniem szesnastoletniego chopca, wskazaa na kuchni, podaa mu krzeso i przysuna je do stojcych w pobliu ciastek i trunkw. Nigdy w yciu nie odwaya si jeszcze na co podobnego i kiedy odesza od stou, serce jej bio, jak gdyby kto tuk w modzierzu cukier. Jak si pani nazywa? spyta Soliman, ktry, jak si okazao, umia jednak po niemiecku. Rachele odpowiedziaa Rachela i ucieka. Tymczasem Soliman nie aowa sobie w kuchni ciastek, wina i kanapek, zapali papierosa i zacz gawdzi z kuchark. Kiedy Rachela powrcia po obsueniu goci, poczua jakby ukucie w sercu. Teraz zaczynaj tam radzi nad czym bardzo wanym powiedziaa. Ale na Solimanie nie wywaro to adnego wraenia, a kucharka, ktra bya ju starsz osob, rozemiaa si tylko. Z tego moe by jeszcze wojna! dodaa Rachela w podnieceniu, ktre spotgowao si do najwyszego stopnia, gdy patrzc przez dziurk od klucza oznajmia, e ju niemal do wojny doszo. Soliman nadstawi uszu. Czy s tam take austriaccy generaowie? zapyta. Niech pan sam popatrzy! odpara Rachela. Jeden ju jest! I oboje przybliyli si razem do dziurki od klucza. Ich spojrzenia paday to na bia kartk papieru, to na czyj nos, to przesun si przed nimi jaki wielki cie, to bysn piercionek. ycie jakby rozpado si na same tylko szczegy: zielone sukno rozcigao si jak murawa, czyja biaa rka spoczywaa samotnie niczym woskowa do w jakim panoptikum. A kiedy patrzyo si na ukos,

mona byo ktem oka zobaczy byszczcy zoty temblak przy szabli generaa. Nawet zblazowany Soliman wykazywa podniecenie. ycie widziane przez dziurk od klucza i poprzez pryzmat wyobrani pczniao, przybierajc bajeczne i niesamowite ksztaty. Nachylenie powodowao szum krwi w uszach, a gosy za drzwiami to dudniy jak toczce si gazy, to lizgay si jak po namydlonych deskach. Kiedy Rachela powoli si wyprostowaa, wydao si jej, e podoga podnosi si pod stopami ogarn j nastrj wielkich wydarze, jak gdyby wsadzia gow pod czarn pacht, jakich uywaj czarnoksinicy i fotografowie. Potem wyprostowa si rwnie Soliman i krew pulsujc odpyna z ich gw. Murzynek umiechn si ukazujc spod sinych warg szkaratne dzisa. Podczas gdy w przedpokoju, pomidzy wiszcymi wzdu cian paszczami dostojnych goci, sekunda ta przemijaa powoli; niby zamierajcy dwik trbki, w sali obrad doszo wanie do uchwalenia rezolucji po wypowiedzi przez hrabiego Leinsdorfa, e panu generaowi za jego tak cenne sugestie naley si gboka wdziczno, cho na razie nie mona przesdzi samego meritum sprawy, ale trzeba si ograniczy do podstawowych zagadnie organizacyjnych. Wszelako poza dopasowaniem planu do wymogw wiata wedug kryteriw poszczeglnych ministerstw pozostaje jeszcze do uchwalenia rezolucja konkludujca, e obecni jednogonie uzgodnili, i skoro tylko Akcja Rwnolega ujawni yczenia narodu, naley przedstawi je najjaniejszemu panu z wiernopoddacz prob, aby wedug swego najdostojniejszego uznania raczy dysponowa funduszami, ktre tymczasem maj by zgromadzone w celu wprowadzenia akcji w ycie. Takie postawienie sprawy miao t dobr stron, i dawao narodowi mono sformuowania, cho nie bezporedniego, ale za porednictwem monarszej woli, celu uznanego za najgodniejszy. Rezolucj uchwalono zgodnie z osobistym yczeniem hrabiego Leinsdorfa, bo chocia chodzio tu o spraw czysto formaln, przywizywa on jednak szczegln wag do tego, by nard nie czyni nic samorzutnie, bez zgody drugiego czynnika konstytucyjnego, jakim by cesarz, nawet gdy chodzio o uczczenie jego osoby. Pozostali uczestnicy zebrania nie przywizywaliby moe do tej sprawy tak wielkiej wagi, ale wanie dlatego nie wyrazili adnego sprzeciwu, a to, e posiedzenie zakoczyo si uchwaleniem rezolucji, byo w ich mniemaniu w porzdku. Albowiem gdy w bjce stawia si ostatni akcent noem czy na kocu utworu muzycznego uderza si kilka razy w klawisze wszystkimi dziesicioma palcami rwnoczenie, czy te po skoczonym tacu

tancerz kania si swojej damie, a na kocu zebrania uchwala si rezolucj czyni si tak, bo wiat byby niesamowity, gdyby wydarzenia wymykay si chykiem, nie zaznaczajc, e si istotnie odbyy.

45 Milczce spotkanie dwch grskich szczytw

Kiedy posiedzenie si skoczyo, dr Arnheim niepostrzeenie tak manewrowa, aby zosta ostatnim. Byo to zreszt inspirowane przez Deotym. Dyrektor departamentu Tuzzi za odczeka dyskretnie jaki czas, aby nie wrci do domu przed kocem zebrania. W cigu tych kilku minut pomidzy rozejciem si goci a ustabilizowaniem si nowej sytuacji, kiedy jeszcze przechodzili z jednego pokoju do drugiego, zatrzymujc si wrd drobnych, kolidujcych ze sob zalece, refleksji oraz pewnego niepokoju, jaki zawsze pozostawia po sobie kady wielki ewenement, Arnheim z umiechem wodzi oczyma za Deotym. Deotyma czua, e cae jej mieszkanie pulsuje rozedrganym ruchem: wszystkie sprzty, ktre ze wzgldu na tak wielkie wydarzenie musiay opuci swoje zwyke miejsca, powracay tam teraz jedne po drugich, niczym wielka fala spywajca niezliczonymi rowkami i wgbieniami z powrotem poprzez piasek. I podczas gdy Arnheim czeka w wytwornym milczeniu, a ona i cay ten rozgardiasz dookoa si uspokoj, Deotyma uprzytomnia sobie, i cho bywao u niej mnstwo mczyzn, jeszcze aden z nich prcz dyrektora Tuzzi nie dzieli z ni tak po domowemu samotnoci, e a czuo si milczce ycie pustego mieszkania. I nagle jej wstydliwo zostaa zmcona przez niezwyky obraz, jaki powsta w jej wyobrani; opustoszae mieszkanie, gdzie brakowao rwnie jej ma, wydao si jej podobne do spodni, w ktre Arnheim nagle si wlizn. Istniej bowiem chwile, ktre niczym zmory zrodzone z mroku nocy mog nawiedzi najczystsz istot, i jakby cudowny sen o mioci, w ktrej zespalaj si dusza i ciao, opromieni Deotym. Arnheim wcale si tego nie domyla. Jego spodnie tworzyy nieskaziteln pionow lini w stosunku do lustrzanej posadzki, jego akiet, krawat i spokojnie umiechnita, wytworna twarz nic nie mwiy, tak byy doskonae. Pocztkowo mia zamiar robi Deotymie zarzuty w zwizku z incydentem, ktry spowodowao jego przybycie, i zabez-

pieczy si na przyszo. Ale byo w tym momencie co, co tak urzeko tego czowieka, ktry z amerykaskimi milionerami obcowa jak rwny z rwnymi i by przyjmowany przez cesarzy i krlw, tego nababa, ktry mg kupi kad kobiet na wag nie tylko zota, ale platyny e wpatrywa si zafascynowany w Deotym, cho naprawd nazywaa si Ermelinda, a nawet po prostu Herminia Tuzzi i bya tylko on wyszego urzdnika. Aby to co okreli, musimy i tym razem uy sowa dusza. Sowo to padao ju do czsto, cho nie w najbardziej jasnym kontekcie. Na przykad dla okrelenia tego, co w dzisiejszych czasach si zatracio, albo tego, co nie da si poczy ze wspczesn cywilizacj, tego, co wchodzi w kolizj zarwno z wymogami ciaa, jak i nawykami maeskimi, lub tego, co u mordercy budzi w nas nie tylko wstrt. Dusza to to, co miao by przez Akcj Rwnoleg wyzwolone. U hrabiego Leinsdorfa bya tematem religijnych rozmyla i tym, co nazywa si contemplatio in caligine divina, a u wielu ludzi tylko zamiowaniem do przenoni, itd. Spord wszystkich osobliwoci sowa dusza najdziwniejsza jest ta, e modzi ludzie nie potrafi go wymwi nie drwico. Nawet Deotyma i Arnheim bali si uywa tego sowa bez dodania do jakiego przymiotnika. Bo mwi, e si ma dusz wielk, szlachetn, bujn, mia lub pod, jest jeszcze dopuszczalne, ale powiedzie po prostu moja dusza, na to nikt si nie odway. Jest to sowo wyranie zarezerwowane dla starszych ludzi, co mona tylko zrozumie, jeli przyjmiemy, e w przebiegu naszego ycia zaczynamy czu coraz silniej, e istnieje jednak co, czego nazwy gwatownie szukamy i nie moemy odnale, a w kocu mimo oporw wracamy do tej, ktrmy pocztkowo wzgardzili. Jak wic to co okreli? Niezalenie od tego, czy stoimy w miejscu, czy idziemy, istotnym nie jest to, co przed sob mamy, widzimy i syszymy, czego pragniemy, do czego si zabieramy i co pokonujemy. Ley to przed nami jak widnokrg czy pkole; koce jego czy jednak ciciwa, ktrej paszczyzna przecina wiat przez sam rodek. Z przodu wyaniaj si zza niej twarz i rce, przed ni biegn uczucia i denia i nikt nie wtpi, e wszystko, co si robi, robione jest rozumnie lub co najmniej z pasj. Zewntrzne okolicznoci warunkuj nasz dziaalno w sposb dla kadego zrozumiay, a kiedy pod wpywem namitnoci czynimy co niezrozumiaego, to w kocu i to nabiera wasnego oblicza. Ale cho wszystko wydaje si wtedy jasne i kompletne, towarzyszy temu jednak niejasne uczucie, e jest w tym co poowicznego. Odczuwa si przy tym brak rwnowagi i czowiek, aby nie zachwia si, dy szybko naprzd, jak linoskoczek idcy po sznurze.

A poniewa przedzierajc si przez ycie pozostawia poza sob kawa przeytego, wszystko, zarwno to, co ma jeszcze przey, jak i to, co ju przey, tworzy jakby cian, a droga czowieka przypomina wreszcie ciek robaka w drzewie, wijc si w rne strony, zawracajc do tyu, ale zawsze pozostawiajc za sob wydron prni. I w kocu po tym przeraliwym poczuciu lepej, odcitej przestrzeni w tyle za wszystkim, co pene, po tej dopeniajcej czci, ktrej wci jeszcze brak, cho kada rzecz jest ju caoci, poznajemy to, co si nazywa dusz. O duszy myli si, przeczuwa j i czuje, naturalnie zawsze jako pewnego rodzaju kompensacj i zalenie od swego temperamentu. Za modu jest to wyranie uczucie niepewnoci we wszystkim, co si robi, czy rzeczywicie to robi naley, na staro zdumienie, e tak mao si dokonao ze wszystkiego tego, comy zrobi zamierzali. Pomidzy modoci a staroci odczuwa si j jako pocieszenie, e si jest morowym, chwackim i zdatnym osobnikiem, cho nie wszystko, co si robi, mona w kadym szczegle usprawiedliwi, albo jako poczucie, e wiat te nie jest taki, jaki by powinien, tak, e w kocu wszystko, co si nam nie udaje, mona jeszcze jako wytumaczy. Niektrzy ludzie wreszcie sigaj myl ponad to wszystko do Boga, o ktrym sobie wyobraaj, e nosi w kieszeni akurat t czstk, ktrej im brak. Inaczej rzecz ma si przy tym tylko z mioci; w tym jednym wyjtkowym wypadku mianowicie dorasta brakujca druga poowa. Kochana istota wydaje si by wanie tam, gdzie bez niej odczuwaoby si jej brak. Dusze zespalaj si ze sob, jeli mona tak powiedzie, dos a dos i staj si przez to zbdne. Dlatego przewana cz ludzi po wyganiciu pierwszej wielkiej modzieczej mioci nie odczuwa ju braku duszy, tak e to rzekome szalestwo spenia zbawienne zadanie spoeczne. Ani Deotyma, ani Arnheim nigdy nie kochali. O Deotymie juemy to powiedzieli, ale i wielki finansista posiada dusz w szerszym znaczeniu tego sowa dziewicz. Obawia si bowiem zawsze, e uczucia, ktre budzi w kobietach, mog dotyczy nie jego osoby, ale jego pienidzy, i dlatego y wycznie z kobietami, ktre i on obdarza tylko pienidzmi, a nie uczuciem. Nigdy nie mia przyjaciela, poniewa ba si, by nie wystrychnito go na dudka. Uznawa tylko przyjanie wynikajce ze wsplnych interesw, nawet jeli miay charakter intelektualny. I tak mimo wielkiego dowiadczenia yciowego Arnheim pozosta dziewiczy i grozia mu samotno w momencie, kiedy stana na jego drodze przeznaczona mu przez los Deotyma. Tkwice w nich utajone siy

zderzyy si. Mona to jedynie porwna z pasatem podzwrotnikowym, z Golfsztromem, z sejsmicznymi wibracjami kory ziemskiej. Olbrzymie moce, grujce nad siami czowieka i pokrewne chyba tylko gwiazdom, wprawiy si we wzajemny ruch poza granicami dnia i godziny; w takich chwilach zupenie obojtne jest, o czym si mwi. Ponad pionowym kantem wyprasowanych spodni ciao Arnheima wydawao si wznosi w boskim osamotnieniu grskich szczytw; poczona z nim staa po drugiej stronie doliny opromieniona samotnoci Deotyma, ubrana wedug wczesnej mody w sukni z maymi bufami u ramion, ktra nad tali rozluniaa si, tworzc na biucie artystyczne fady, a potem od kolan przylegaa ciasno do ydek. Zasony ze szklanych paciorkw u drzwi migotay jak lustrzana tafla stawu, wiszce na cianach dzidy i strzay wytrzsay sw uskrzydlon i zabjcz namitno, a lece na stoach te ksiki wydawnictwa Calman-Levy milczay niczym cytrynowe gaje. Pomijamy z szacunku pierwsze sowa, ktre wtedy midzy obojgiem pady.

46 Ideay i etyka s najlepszym sposobem wypenienia wielkiej prni, ktr nazywamy dusz

Arnheim jako pierwszy otrzsn si z urzeczenia. Dusze przeciganie takiego stanu wydao mu si bowiem niemoliwe bez popadnicia w tp, beztreciw i bog medytacj albo, przeciwnie, bez dodania swemu zachwytowi mocnego rusztowania z myli i przekona, ktre zreszt nie s ju w swej istocie z tym zachwytem jednorodne. Takim rodkiem, ktry wprawdzie z pocztku dusz zabija, ale potem konserwuje w maych dawkach dla powszechnego uytku, jest od niepamitnych czasw zwizanie duszy z rozumem, dogmatami i praktykami, jak uczyniy to z powodzeniem wszelkie etyki, filozofie i religie. Jakemy ju powiedzieli, chyba Bg jeden wie, co to jest w ogle dusza. Nie ulega wtpliwoci, e arliwe pragnienie, aby by jej tylko posusznym, pozostawia niezmierzone pole dziaania i wprowadza prawdziw anarchi. Mona przytoczy przykady, e dusze, jeli mona tak powiedzie, chemicznie czyste, popeniaj po prostu zbrodnie. Skoro natomiast dusza ma jak etyk, religi, filozofi czy pogbion kultur mieszczask, czy te jakie ideay obowizku i pikna, dany jest jej cay system

przepisw, obwarowa i rozporzdze wykonawczych, do ktrych musi si stosowa, zanim wolno jej pomyle o tym, jak sta si dusz wyszego rzdu, a jej arliwo, niczym ar hutniczego pieca, zostaje skierowana w pikne prostoktne formy z piasku. Wtedy w gruncie rzeczy pozostaj ju tylko problemy logicznej interpretacji, jak na przykad, czy dany postpek podpada pod to, czy pod tamto przykazanie. Dusza przedstawia spokojn przejrzysto pola po skoczonej bitwie, gdzie polegli le cicho, tak e natychmiast mona zauway, gdzie jaki strzp ycia daje jeszcze zna o sobie, to podnoszc si, to jczc. Dlatego czowiek dokonuje tego przejcia tak prdko, jak tylko si da. Jeli drcz go skrupuy wiary, jak bywa niekiedy w modoci, przechodzi niezwocznie do przeladowania niewierzcych. Jeli oniemiela go mio, zamienia j w maestwo. A jeli porwie go jaka inna pasja, uchyla si od niemoliwoci bytowania w jej nieustannym ogniu w ten sposb, e zaczyna dla tego wanie ognia y. To znaczy, e wiele momentw swojego dnia, z ktrych kady potrzebuje treci i zachty, wypenia nie tyle stanem idealnym, ile dziaalnoci, aby ten stan idealny osign, czyli wypenia je wieloma prowadzcymi do tego celu rodkami, przeszkodami i ubocznymi epizodami, ktre maj stanowi dla niego rkojmi, e nigdy nie bdzie potrzebowa do swego celu doj. Stale bowiem trwa w ogniu potrafi jedynie gupcy, obkacy i maniacy. Zdrowy czowiek natomiast musi zadowoli si jedynie wiadomoci, e bez iskierki tego tajemniczego ognia ycie wydaoby mu si niewarte tego, by y. Cae ycia Arnheima byo wypenione dziaaniem. By on czowiekiem realnym, tote z yczliwym umiechem, a nawet nie bez sentymentu dla dobrych manier staroaustriackich, przysuchiwa si, gdy na posiedzeniu, ktremu asystowa, rozprawiano o utworzeniu instytucji imienia cesarza Franciszka Jzefa rozdajcej tanie zupy lub o cznoci midzy poczuciem obowizku a wojskowymi marszami. Arnheim by daleki od wymiewania si z tego wszystkiego, jak czyni to Ulrich, by bowiem przekonany, e potrzeba znacznie mniej odwagi i wyszoci umysowej, aby i ladem wielkich idei, ni przyzna, e w takich powszednich i nieco miesznych duszyczkach o wietnych pozorach istnieje take jakie wzruszajce ziarnko idealizmu. Kiedy jednak wrd tego wszystkiego Deotyma, wygldajca jak antyczny posg z dodatkiem wiedeskiego wdziku, wymwia sowa: Austria uniwersalna, ktre byy gorce i niemal tak niezrozumiae w kategorii poj ludzkich jak pomie, Arnheim poczu, e co go chwyta za serce.

Opowiadano o nim pewn histori. Podobno w swoim berliskim domu mia sal wypenion barokowymi i gotyckimi rzebami, a Koci katolicki, dla ktrego Arnheim odczuwa wiele sentymentu, lubi, jak wiadomo, przedstawia swych witych i chorych cnoty w pozach penych zachwytu, a nawet ekstazy. Byli tam wici konajcy we wszelkich moliwych pozach. Uchodzce z nich dusze wykrcay im ciaa niczym bielizn, z ktrej wyyma si wod. Gesty skrzyowanych jak szable rk i powykrcane szyje witych, wyrwane ze swego pierwotnego otoczenia i zgromadzone w obcym pokoju, przywoyway na pami zebrania katatonikw z domu wariatw. Kolekcja ta bya wysoko ceniona i sprowadzaa wielu historykw sztuki do Arnheima, ktry z nimi uczenie rozprawia, ale czsto te siada samotnie wrd swoich zbiorw i wtedy opanowywao go cakiem inne uczucie zdumienie, a moe nawet lk, jak przed jakim na wp obkanym wiatem. Wydawao mu si, e w prapocztkach ludzkiej moralnoci musia pon jaki potny ogie, ale teraz nawet taki umys jak jego mg ju tylko obserwowa wygase wgle. Ponure ukazanie tego, co opowiadaj wszelkie religie i mitologie, a mianowicie, e na pocztku prawo zostao dane ludziom przez bogw, a wic wczucie si w pierwotny stan duszy, ktry, cho nieco niesamowity, musia by mimo to bogom miy, wytworzyo dziwaczny margines niepokoju dokoa jego myli, ktre rozwija zazwyczaj z samoupodobaniem. Poza tym Arnheim mia ogrodnika, zupenego prostaczka, jak o nim mwi, z ktrym lubi rozmawia o yciu kwiatw, bo przecie od tego rodzaju czowieka mona si wicej nauczy ni od uczonych. A pewnego dnia Arnheim odkry, e ogrodnik go okrada. Mona wprost powiedzie, e wynosi rozpaczliwie wszystko, co mu si nawino pod rk, i skada pieczoowicie grosze uzyskane za swoje upy, aby si usamodzielni, gdy ta jedyna myl zaprztaa go we dnie i w nocy. Pewnego dnia znik rwnie may posek i przywoana na pomoc policja wykrya sprawc. Tego wieczora, kiedy Arnheim zosta o tym odkryciu powiadomiony, kaza zawoa ogrodnika i przez ca noc robi mu wyrzuty, e niepohamowana dza zysku sprowadzia go na manowce. Opowiadano, e Arnheim by przy tym bardzo wzburzony, a nawet chwilami bliski rozpakania si w jakim ciemnym bocznym pokoiku. Zazdroci owemu czowiekowi, i to z przyczyn, ktrych nie mg sobie wytumaczy, ale na drugi dzie rano odda go w rce policji.

Histori t potwierdzili bliscy przyjaciele Arnheima i oto teraz znowu dozna on podobnych uczu, kiedy znalaz si sam na sam w jednym pokoju z Deotym, i wydao mu si, e wiat bezszelestnie ponie wokoo tych czterech cian.

47 Arnheim jest w jednej osobie tym, czym wszyscy inni s oddzielnie

W nastpnych tychodniach salon Deotymy nabra nowego potnego rozmachu. Bywano tam, aby dowiedzie si ostatnich nowoci o Akcji Rwnolegej i zobaczy owego nowego czowieka, o ktrym mwiono, e Deotyma go sobie zwerbowaa, niemieckiego nababa, bogatego yda, oryginaa pisujcego wiersze, dyktujcego cen wgla i bdcego osobistym przyjacielem cesarza Niemiec. Nie tylko zjawiali si tu panowie i panie z k bliskich hrabiemu Leinsdorfowi i z dyplomacji, ale urokowi tego salonu ulegali rwnie przedstawiciele sfer gospodarczych i intelektualnych buruazji. I tak spotykali si tam znawcy staroytnego jzyka ewe z kompozytorami, ktrzy nawzajem dotychczas nic o sobie nie syszeli, przedstawiciele przemysu wkienniczego z ludmi konfesjonau, tacy, co syszc sowo courses myleli o wycigach, z takimi, co myleli o kursie na giedzie lub o kursach uniwersyteckich. I oto przytrafio si co, czego jeszcze nigdy nie byo: zjawi si czowiek, ktry z kadym z nich mg rozmawia jego wasnym jzykiem, a tym czowiekiem by Arnheim. Od czasu przykrego incydentu, jaki przydarzy mu si zaraz na pocztku pierwszego zebrania, Arnheim stroni od oficjalnych posiedze, a nawet nie uczestniczy we wszystkich spotkaniach towarzyskich, gdy czsto nie byo go w Wiedniu. O stanowisku sekretarza ju oczywicie nie mwiono. Arnheim sam wytumaczy Deotymie, e pomys ten byby i dla niego nie do przyjcia, i Deotyma, cho nadal widziaa w Ulrichu jedynie uzurpatora, podporzdkowaa si opinii Arnheima. A ten przyjeda i wyjeda. Mijao zaledwie trzy czy pi dni i znw by z powrotem z Parya, Rzymu czy Berlina. To, co si w salonie Deotymy odbywao, stanowio jedynie drobny fragment jego ycia, ale fragment, ktremu dawa pierwszestwo i uczestniczy w nim bez reszty.

To, e potrafi rozmawia o sprawach ekonomicznych z przedstawicielami wielkiego przemysu i bankw, byo rzecz zrozumia. Ale by rwnie w stanie gawdzi swobodnie o fizyce molekularnej, mistycyzmie czy tir aux pigeons. By niezrwnanym causeurem. Kiedy zacz mwi, nie mg si zatrzyma, podobnie jak autor piszc ksik nie moe jej zakoczy, zanim nie powie wszystkiego, co musi wypowiedzie. Mia spokojny, wytworny i pynny sposb mwienia, peen melancholii niczym pyncy wrd ciemnych zaroli strumie, i to nadawao jego elokwencji charakter czego nieodzownego. Jego oczytanie i pami byy naprawd ogromne; umia poda znawcom najsubtelniejsze sformuowania z dziedziny ich wiedzy, ale zna take kad waniejsz osobisto z angielskiej, francuskiej czy nawet japoskiej arystokracji. Tory wycigowe i boiska do gry w golfa nie tylko w Europie, lecz rwnie w Australii i Ameryce byy mu dobrze znane. Tote nawet myliwi polujcy na kozice, hodowcy koni i waciciele staych l w teatrach dworskich, ktrzy przychodzili do Deotymy, aby tam zobaczy tego zwariowanego bogatego yda (tak nowalijk jak si w swej gwarze wyraali), wychodzili stamtd kiwajc gow z szacunkiem. Pewnego razu hrabia Leinsdorf wzi Ulricha na bok i powiedzia: Wie pan, w ostatnich stu latach arystokracja nie miaa szczcia w dobieraniu sobie guwernerw. Dawniej bywali to ludzie, ktrych nazwiska z czasem nierzadko dostaway si do encyklopedii; ci ochmistrzowie polecali z kolei nauczycieli muzyki i rysunkw, ktrzy potem z wdzicznoci za to tworzyli dziea, dzi okrelane jako nasza stara kultura. Ale teraz, kiedy mamy powszechne nauczanie i ludzie z mojej sfery, prosz mi wybaczy, zdobywaj tytu doktora, guwernerzy jako ju nic nie s warci. Nasza modzie susznie robi, e poluje na baanty czy dziki, jedzi konno i lata za spdniczkami trudno co przeciwko temu powiedzie, pki s modzi; ale dawniej guwernerzy umieli pokierowa czci tej modzieczej energii, by pielgnowaa take nauki i sztuki, a nie tylko hodowaa baanty, a teraz wanie tego brak. To porwnanie przyszo jego wysokoci ni std, ni zowd, jak zreszt czsto przychodziy mu na myl podobne rzeczy. Nagle zwrci si wprost do Ulricha i tak zakoczy: Widzi pan, wszystkiemu winien ten fatalny rok 48, ktry oddzieli mieszczastwo od szlachty ku oboplnej szkodzie! Powiedziawszy to hrabia Leinsdorf powid zatroskanym wzrokiem po obecnych. Gniewao go zawsze, kiedy w parlamencie mwcy opozycyjni szczycili si swoj mieszczask kultur, i byby zadowolony, gdyby prawdziw mieszczask kultur mona

byo spotka u arystokracji. Ale biedni arystokraci jej nie doceniali, bya ona dla nich jakby niewidzialn broni, ktr ich bito, a poniewa w trakcie rozwoju wypadkw stale tracili na znaczeniu, w kocu przychodzili do Deotymy, aby obejrze rzecz z bliska. Tak odczuwa to nieraz hrabia Leinsdorf, obserwujc z trosk w sercu to, co si wokoo niego dziao. Z pocztku yczy sobie, eby misj, do wykonania ktrej ten dom mia wszelkie dane, brano bardziej na serio. Prosz jego wysokoci stara si go pocieszy Ulrich buruazja ma dzi takie same trudnoci ze swymi intelektualistami, jak w swoim czasie arystokracja z guwernerami. Oni s im obcy. Prosz si przyjrze, wszyscy wpatruj si jak urzeczeni w tego Arnheima. Hrabia Leinsdorf jednak i bez tego przez cay czas obserwowa tylko Arnheima. To ju zreszt nie tylko intelekt mwi dalej, w zwizku z tym urzeczeniem, Ulrich to zjawisko jak tcza, ktr mona u podstaw uchwyci i namacalnie si o jej istnieniu przekona. Potrafi mwi o mioci i sprawach gospodarczych, o chemii i kajakach, to uczony, wielki waciciel ziemski i spekulant giedowy, sowem, jest w jednej osobie tym wszystkim, czym kady z nas jest oddzielnie, i to nas w nim zdumiewa. Jego wysoko potrzsa gow? Ale ja jestem przekonany, e chmura tak zwanego postpu, ktrej nikt nie zdoa przejrze na wylot, wyonia go i postawia na posadzce przed nami. Potrzsaem gow nie w stosunku do tego, co pan mwi sprostowa hrabia Leinsdorf ale miaem na myli doktora Arnheima. Reasumujc, musz przyzna, e to bardzo interesujca osobisto.

48 Trzy rda sawy Arnheima oraz tajemnica caoci

Wszystko to byo jednak tylko zwykym oddziaywaniem osoby Arnheima. By to czowiek wielkiego formatu. Jego dziaalno obejmowaa nie tylko wszystkie czci wiata, ale rwnie wszelkie dziedziny wiedzy. Zna si dosownie na wszystkim: na filozofach, ekonomii, muzyce, wielkim wiecie i sporcie. Mwi pynnie piciu jzykami. Najsawniejsi artyci byli jego przyjacimi i sztuk jutra kupowa na pniu po niskich jeszcze cenach. Bywa na

cesarskim dworze i zadawa si z robotnikami. Posiada will w najnowoczeniejszym stylu, ktrej reprodukcje mona byo spotka we wszystkich periodykach powiconych nowoczesnej architekturze, i by wacicielem na wp zrujnowanego starego zamku gdzie w najbardziej nieurodzajnych okolicach junkierskij Marchii, wygldajcego jak zbutwiaa kolebka ideologii pruskiej. Taka rozpito zainteresowa i chonno umysu wykluczaj zwykle wasne osignicia, ale Arnheim i pod tym wzgldem stanowi wyjtek. Raz czy dwa razy do roku wycofywa si w zacisze swych dbr i spisywa tam dowiadczenia swego duchowego ycia. Ksiki i rozprawy, ktrych napisa ju pokan ilo, byy nader poszukiwane, uzyskiway wysokie nakady i byy tumaczone na wiele jzykw. Do lekarza, ktry sam choruje, nikt nie ma zaufania, ale w wypowiedziach kogo, kto wykaza, e umie dobrze sam sobie radzi, musi przecie by co z prawdy. To byo pierwsze rdo jego sawy. Drugie rdo wypywao z samej istoty wiedzy. Wiedza cieszy si u nas wysokim powaaniem, i to jest suszne, ale jeli na przykad kto powica cae swoje ycie badaniom nad dziaalnoci nerek, to zdarzaj si jednak w jego yciu chwile, ktre nazwa by mona chwilami humanistycznymi, kiedy odczuwa potrzeb przypomnie sobie o tym, e istnieje jednak zwizek midzy nerkami a caoci spraw narodowych. Dlatego w Niemczech cytuje si tak wiele Goethego. Jeli jaki profesor uniwersytetu chce specjalnie wykaza, e posiada nie tylko erudycj, ale rwnie ywy, chonny na kad nowo umys, daje temu najlepsze wiadectwo cytatami z dzie, ktrych znajomo nie tylko przynosi zaszczyt, ale niby zwykujca akcja obiecuje uzyskanie dalszych sukcesw. Dlatego cytaty z dziel Pawa Arnheima zyskiway stale na popularnoci. Wprawdzie wycieczki w dziedziny cile naukowe, ktre czyni, aby podeprze swoje oglne koncepcje, nie zawsze odpowiaday najbardziej surowym wymaganiom. Wykazyway one jego umiejtno w wykorzystywaniu rozlegej lektury, ale fachowiec bez trudu odnajdywa w nich owe drobne niecisoci i niezrozumienia, po ktrych mona bezbdnie pozna prac dyletanta, jak po samym tylko ciegu odrni si sukni uszyt przez domow krawcow od wykonanej w dobrej pracowni. Nie mona wszake bynajmniej z tego wnioskowa, e zmniejszao to podziw specjalistw dla Arnheima. Umiechali si, zadowoleni z siebie; Arnheim imponowa im jako wytwr nowych czasw, czowiek, o ktrym rozpisyway si wszystkie gazety, krl przemysu, ktrego czyny w porwnaniu z intelektualnymi wyczynami dawnych krlw okazyway si

znacznie wybitniejsze. I jeli nawet czuli si w prawie uwaa, e w dziedzinie swej specjalnoci przedstawiaj inne walory ni on, byli mu za to wdziczni, nazywajc go czowiekiem nie tylko inteligentnym, ale genialnym lub wrcz uniwersalnym, co midzy specjalistami znaczy tyle, jak kiedy w mskim towarzystwie mwi si o jakiej kobiecie, e uroda jej odpowiada gustom kobiet. Trzeciego rda sawy Arnheima naley doszukiwa si w dziedzinie ekonomicznej. Niezgorzej dawa sobie rad ze starymi, bywaymi na wszystkich morzach kapitanami. Kiedy omawia z nimi jaki powany interes, potrafi pooy na obie opatki nawet najchytrzejszego z nich. Nie cenili go wprawdzie zbyt wysoko jako kupca i nazywali tylko nastpc tronu dla odrnienia od jego ojca, ktrego krtki, gruby jzyk nie by tak obrotny w mowie, ale za to umia z daleka po najmniejszej nawet oznace wyczu smak dobrego interesu. Arnheima seniora bali si i powaali, kiedy jednak dowiedzieli si o filozoficznych wymaganiach, jakie nastpca tronu stawia kupieckiemu stanowi, i to nawet w trakcie najbardziej rzeczowych rozmw, nie mogli powstrzyma si od umiechu. By znany z tego, e na posiedzeniach rad nadzorczych cytowa poetw, twierdzc, e nie da si spraw gospodarczych oddzieli od innych przejaww dziaalnoci ludzkiej i naley traktowa je cznie z problemami narodowymi, intelektualnymi, a nawet najbardziej subiektywnymi. Ale chocia si umiechali, nie mogli nie dostrzec, e Arnheim junior wanie dziki tym przyprawom przy zaatwianiu spraw finansowych budzi w opinii publicznej coraz wiksze zainteresowanie. W wielkich gazetach wszystkich krajw, w dziale ekonomicznym, politycznym lub dotyczcym spraw kulturalnych mona byo spotka jak wzmiank o Arnheimie, recenzj pracy jego pira, sprawozdanie o wzbudzajcym ogln uwag referacie, ktry gdzie tam wygosi, czy te wiadomo o przyjciu go przez jakiego panujcego lub w jakim stowarzyszeniu artystycznym. I wkrtce w rodowisku wielkich finansistw dziaajcym w ciszy za szczelnie zamknitymi na dwa spusty drzwiami nie byo nikogo, o kim by na zewntrz tego rodowiska tak wiele mwiono, jak o Arnheimie. Przy tym nie naley przypuszcza, e przewodniczcy i czonkowie rad nadzorczych, prezesi i dyrektorzy bankw, hut, koncernw, kopal i linii okrtowych s wanie tacy, za jakich si ich zwykle uwaa. Poza silnie rozwinitym uczuciem rodzinnym wewntrzny sens ich ycia stanowi pienidz, a sens ten ma zdrowe zby i niewybredny odek. Wszyscy oni ywili przekonanie, e wiat byby o wiele lepszy, gdyby zdano go po prostu na woln gr poday i popytu,

zamiast oddawa go pod opiek pancernikom, bagnetom, krlom i nie znajcym si na sprawach gospodarczych dyplomatom. Poniewa wiat jest taki, jaki jest, a wskutek odwiecznego przesdu ycie czowieka, ktry suy najpierw swemu prywatnemu interesowi i dopiero porednio oglnemu dobru, ceni si niej od rycerskiego honoru i wiernoci pastwu, a co za tym idzie, zamwienia pastwowe uwaa si za co moralnie wyszego od prywatnych, trudno eby i ludzie interesu z tym si nie liczyli. Byo powszechnie wiadomo, e umieli wybornie wykorzystywa pomoc, jak dla spoeczestwa stanowio uycie przez pastwo siy zbrojnej przy rokowaniach celnych lub przeciwko strajkujcym robotnikom. W ten sposb interesy handlowe prowadz do filozofii, gdy dzisiaj bez filozoficznych argumentw jedynie zbrodniarze maj odwag krzywdzi innych ludzi; dlatego te finansici przyzwyczaili si widzie w Arnheimie juniorze co w rodzaju watykaskiego namiestnika reprezentujcego ich interesy. Pomimo ironii, jak odczuwali wobec jego zamiowa, cieszyli si, e maj w nim kogo, kto umie by rzecznikiem ich interesw rwnie dobrze na synodzie biskupw, jak na kongresie socjologw. Ba, Arnheim w kocu zdoby sobie wpyw na nich podobny do tego, jaki wywiera pikna i majca kulturalne zamiowania maonka, ktra wprawdzie protestuje przeciwko wiecznemu lczeniu ma w biurze, ale przynosi przedsibiorstwu korzy ju choby przez to, e wszyscy j podziwiaj. Do tego naley jeszcze wyobrazi sobie oddziaywanie filozofii Maeterlincka czy Bergsona zastosowanej do cen wgla lub polityki kartelowej, aby zrozumie jak deprymujce wraenie wywiera Arnheim junior w Paryu, Petersburgu czy Kapsztadzie, zjawiajc si jako penomocnik swego ojca na zebraniach przemysowcw lub w gabinetach dyrektorskich, gdzie musiano wysuchiwa in extenso jego przemwie. Wypywajce z tego korzyci dla przedsibiorstwa byy zarwno znaczne, jak enigmatyczne i wskutek tego powstaa fama o jego wielkim autorytecie i szczliwej rce. O sukcesach Arnheima mona by jeszcze opowiedzie niejedno. O dyplomatach traktujcych obc im, cho docenian w peni dziedzin gospodarcz z ostronoci ludzi, ktrym powierzono opiek nad nie cakiem bezpiecznym soniem, podczas gdy Arnheim postpowa z nim z beztrosk tubylczego dozorcy. O artystach, ktrym rzadko pomaga, ale mimo to w ich oczach uchodzi za wielkiego mecenasa sztuki. I wreszcie o dziennikarzach, ktrzy najbardziej mogliby sobie roci pretensje, aby o nich wspomniano, gdy sdzili, e to oni przez swoje zachwyty nad Arnheimem zrobili ze

wielkiego czowieka, nie dostrzegajc, e byo odwrotnie. Dowiedzieli si tego i owego, a zdawao im si, e sysz, jak trawa ronie. Sukcesy Arnheima byy wszdzie w zasadzie identyczne. Opromieniony czarodziejsk aureol bogactwa i rozgosem swej osoby, styka si zawsze z ludmi, ktrzy w dziedzinie swej specjalnoci nad nim growali. Ale mimo to jako niefachowiec z nieoczekiwanie wielkim obeznaniem w ich specjalnociach podoba si im i imponowa, tworzc jakby pomost pomidzy ich wiatem a tymi innymi wiatami, o ktrych nie mieli pojcia. I tak stao si jego drug natur wystpowanie wobec grona specjalistw jako pewnego rodzaju cao, jako czowiek par excellence cakowity. Niekiedy majaczya mu przed oczyma jaka weimarska czy florentyska epoka przemysu i handlu, w ktrej krlowayby potne, pomnaajce powszechny dobrobyt osobistoci, zdolne jednoczy w sobie poszczeglne gazie techniki, nauki i sztuki, aby ze swych wyyn nimi kierowa. Czu, e on to potrafi. Posiada talent polegajcy na tym, e nigdy nie usiowa growa w szczegach ani w tym, co moe by atwo dowiedzione, ale dziki swej elastycznej, odnawiajcej si wci samorzutnie rwnowadze umia stale wypywa na powierzchni, co stanowi chyba podstawow zalet kadego polityka, a Amheim by ponadto przekonany, e nikt tego nie dostrzega. Nazywa to tajemnic caoksztatu. Tak samo pikno jakiego czowieka nie polega prawie nigdy na oderwanych szczegach i na tym, co moe by udowodnine, ale na owym czarze, co potrafi wykorzysta nawet drobne defekty; rwnie gboka dobro i mio, godno i wielko jakiej istoty s niemal niezalene od jej czynw, cho potrafi kady jej czyn uszlachetni. W naszym yciu cao w tajemniczy sposb gruje nad szczegami. Niech wic mali ludzie skadaj si ze swych cnt i wad, wielki czowiek nadaje swym waciwociom dopiero ich rang; a jeli tajemnic jego powodzenia jest, e nie mona tego powodzenia uzasadni adn z jego zasug czy cech, to wanie istnienie tej jakiej siy potniejszej od jej przejaww stanowi tajemnic, na ktrej w naszym yciu polega wszystko, co wielkie. Tak napisa Arnheim w jednej ze swoich ksiek, a kiedy to pisa, zdawao mu si niemal, e zapa za po co nadziemskiego, i nie omieszka zaznaczy tego miedzy wierszami.

49 Pierwsze konflikty pomidzy star i now dyplomacj

Obcowanie z osobami, ktrych jedynym zainteresowaniem bya genealogia arystokracji, nie stanowio w tym wyjtku. Arnheim tuszowa umylnie sw wytworno i skromnie zalicza si wycznie do arystokracji ducha, ktra zna nie tylko swoje zalety, ale i granice, tak. e po pewnym czasie nosiciele najznakomitszych arystokratycznych nazwisk wygldali obok niego, jak gdyby od noszenia takiego ciaru mieli grzbiet zgity jak u robotnikw. Nikt nie dostrzega tego tak wyranie jak Deotyma. Tajemnic caoksztatu odgada intuicj artysty, ktry widzi, e marzenie jego ycia urzeczywistnio si w tak doskonay sposb, i trudno co wicej doda. Teraz pojednaa si znw cakowicie ze swoim salonem. Arnheim przestrzega przed przecenianiem zewntrznej organizacji akcji, obawiajc si, e pospolity interes materialny przymi czysto intencji: przypisywa wiksz warto temu, co si odbywao w salonie. Dyrektor departementu Tuzzi natomiast wyraa obaw, e w ten sposb nie wyjdzie si nigdy poza czcz gadanin. Zaoy nog na nog i obj kolano szczupymi, niadymi, pokrytymi sieci yek rkami. Z brdk i oczyma poudniowca wyglda obok Arnheima, siedzcego prosto w nienagannie skrojonym ubraniu z mikkiego materiau, na lewantyskiego zodziejaszka obok dostojnego bremeskiego kupca. Zderzyy si tu dwie wytwornoci, a ta austriacka, ktra dziki swemu skomplikowanemu wyrafinowaniu pozwalaa sobie na pewn domieszk nonszalancji, nie ustpowaa bynajmniej tamtej. Tuzzi mia miy sposb dowiadywania si o postpy Akcji Rwnolegej, jak gdyby nie wolno mu byo bezporednio wiedzie, co si w jego domu dzieje. Ucieszylibymy si, gdybycie mogli nas jak najprdzej poinformowa o waszych planach rzek spogldajc na swoj maonk i Arnheima z uprzejmym umiechem, jak gdyby chcia podkreli, e w tym wypadku czuje si tu cakowicie obcy. Potem doda, e wsplna akcja jego ony i hrabiego Leinsdorfa sprawia ju wiele kopotu oficjalnym czynnikom. Podczas skadania

ostatniego raportu najjaniejszemu panu minister prbowa wysondowa, jakie manifestacje publiczne z okazji jubileuszu mogyby ewentualnie liczy na najdostojniejsz aprobat, a zwaszcza, czy najjaniejszy pan raczyby stan na czele midzynarodowej akcji pacyfistycznej, antycypujc w ten sposb nurt czasw. Byaby to bowiem jedyna moliwo, tumaczy Tuzzi, nadania aspektu politycznego, idei uniwersalnej Austrii wykoncypowanej przez hrabiego Leinsdorfa. Ale najjaniejszy pan zgodnie ze swoj najdostojniejsz, znan wszystkim skrupulatnoci i rezerw, cign Tuzzi dalej, od razu odparowa energicznie w wiedeskim dialekcie: Ah, i mag mi net vordrngen lassen* No i nie wiadomo teraz, czy bya to kategoryczna odmowa ze strony cesarza, czy nie. W tak dyskretny sposb Tuzzi pozwala sobie na niedyskrecj wobec drobych tajemnic swojego zawodu, jak kto, kto rwnoczenie umie zatai to, co najwaniejsze. Zakoczy tym, e poselstwa dostay ju polecenie zbadania, jak ustosunkuj si do tej imprezy obce dwory, poniewa nie jestemy pewni, jakie stanowisko zajmie nasz wasny, a trzeba jednak mc si na czym oprze. Ostatecznie bowiem ju choby z czysto fachowego punktu widzenia byoby wiele rnych ewentualnoci, poczynajc od zwoania powszechnej konferencji pokojowej, poprzez spotkanie dwudziestu panujcych, a do przyozdobienia Paacu Pokoju w Hadze freskami austriackich malarzy lub utworzenia fundacji dla dzieci i sierot po fukcjonariuszach tej instytucji. Przy tej sposobnoci zapyta Arnheima, jak na dworze pruskim zapatruj si na projekt roku jubileuszowego. Arnheim odpowiedzia, e nie jest mu nic w tej sprawie wiadome. Cynizm austriacki razi go; cho sam umia z tak elegancj gawdzi, w obecnoci Tuzziego stawa si powcigliwy jak kto, kto chce podkreli, e naley przybra zimny i powany ton, skoro zaczyna si mwi o sprawach pastwowych. W ten sposb zaprezentoway si dwie przeciwstawne wytwornoci, dwa rne style pastwowego i osobistego ycia, i to nie bez ustajonej rywalizacji przed obliczem Deotymy. Ale postawcie charta obok mopsa, wierzb obok topoli, szklank wina na wieo zoranym polu lub portret na aglowej odzi zamiast w galerii obrazw, krtko mwic, postawcie obok siebie dwie rwnie wyrafinowane i wyraziste formy ycia, a powstanie midzy nimi prnia, wzajemne unicestwienie i zoliwa, bezdenna mieszno. Deotyma odczua to wzrokiem i suchem, lecz nic nie rozumiejc, przelkniona skierowaa rozmow na inne tory i oznajmia nader rezolutnie swemu mowi, e jeli chodzi o Akcj Rwnoleg, to w pierwszej linii zamierza dziki
*

Ach, nie lubi, aby mnie wypychano naprzd.

niej osign cele czysto intelektualne i dlatego pozwoli wpywa na jej kierunek i postulaty jedynie ludziom naprawd wspczesnym. Arnheim odczu z wdzicznoci, e idei przywrcona zostaa jej godno, bo poniewa sam nieraz musia broni si chwilami przed zwtpieniem, nie chcia artowa z wydarze, ktre w znacznym stopniu usprawiedliwiay jego przebywanie w towarzystwie Deotymy, tak jak toncy nie artuje ze swego pasa ratunkowego. Ale niespodziewanie dla samego siebie spyta Deotym troch niepewnym gosem, kogo zamierza wybra do sztabu intelektualnego Akcji Rwnolegej. Oczywicie Deotyma nie miaa jeszcze w tej sprawie wyrobionego zdania. Dni spdzone w towarzystwie Arnheima day jej tak peni podniet i pomysw, e nie zdya po prostu wycign okrelonych wnioskw. Wprawdzie Arnheim powtrzy w jej obecnoci kilka razy, e nie chodzi tu o demokratyczno komitetw, ale o znalezienie osobistoci dynamicznych i wielkiego formatu, przy czym Deotyma odczua co, co mona by okreli sowami: jak ty i ja, cho nie bya to jeszcze decyzja ani nawet pena wiadomo. Ale prawdopodobnie przypomnia jej o tym wanie pesymizm brzmicy w gosie Arnheima, gdy odpowiedziaa pytaniem: Czy istnieje dzi w ogle idea tak wana i wielka, by warto byo powici wszystkie swoje siy dla jej urzeczywistnienia? Znamienne dla epoki, ktra zatracia pewno siebie epok zdrowych odpar Arnheim jest to, e z trudem tylko rodz si w niej rzeczy naprawd wane i wielkie. Dyrektor departamentu Tuzzi spuci oczy i zacz przyglda si pykowi na spodniach, tak e jego umiech mg uchodzi za aprobat. Bo i w samej rzeczy c by to miao by? pyta dalej Arnheim sondujc. Religia? Tuzzi podnis oczy z umiechem. Wprawdzie Arnheim nie powiedzia tego sowa z takim naciskiem i pewnoci jak wwczas wobec jego wysokoci, ale w kadym razie z piknie brzmic powag. Deotyma, jakby chcc zdezawuowa umiech ma, wtrcia: A dlaczeg by nie? Rwnie i religia! Oczywicie, ale musimy powzi praktyczn decyzj. Czy przyszo pani kiedykolwiek na myl dokooptowa do komitetu biskupa, ktry miaby wynale dla

naszej akcji jaki aktualny cel? Pan Bg jest wysoce nieaktualny. Nie moemy go sobie wyobrazi we fraku, gadko ogolonego i z rozdziakiem, lecz zawsze przedstawiamy go sobie w stylu patriarchy. A co istnieje poza religi? Nard? Pastwo? Usyszawszy to Deotyma ucieszya si, gdy Tuzzi uwaa zwykle pastwo za spraw wycznie msk, o jakiej nie rozmawia si z kobietami. Teraz jednak milcza i tylko w jego oczach mona byo odczyta, e na ten temat daoby si jeszcze niejedno powiedzie. Nauka? pyta Arnheim dalej. Kultura? Pozostaje jeszcze sztuka. Ona najprdzej powinna by odzwierciedla jedno i wewntrzny ad istnienia. Ale wiemy przecie, jak sztuka dzisiaj wyglda. Powszechna dezintegracja, same kracowoci bez zwizku. Epopej nowego, zmechanizowanego ycia spoecznego i uczuciowego stworzyli ju u jej pocztkw Stendhal, Balzac i Flaubert. Kryjce si na dnie naszej wiadomoci pieko odkryli Dostojewski, Strindberg i Freud. My, ktrzy yjemy dzisiaj, odczuwamy gboko, e po tym wszystkim nie pozostaje dla nas ju nic do zrobienia. Tu wmiesza si Tuzzi i owiadczy, e kiedy chce przeczyta co naprawd wartociowego, powraca do Homera lub Roseggera. Niech pan dorzuci jeszcze Bibli podchwyci Arnheim. Biblia, Homer, Rosegger lub Reuter to ju co! I oto dotarlimy do samego sedna problemu. Przypumy, e mamy nowego Homera, i zapytajmy siebie z ca szczeroci, czy w ogle bylibymy w stanie go sucha. Wydaje mi si, e nie. Nie mamy Homera, poniewa go nie potrzebujemy. Tu Arnheim poczu si mocno w siodle i ruszy cwaem. Gdybymy go potrzebowali, to bymy go mieli! Bo ostatecznie w historii wiata nie dzieje si nic absurdalnego. Dlaczego umieszczamy wszystko, co naprawd wielkie i istotne, w przeszoci? Homerowi i Chrystusowi nikt dotd nie dorwna, a tym bardziej ich nie przewyszy. Od Pieni nad pieniami nie ma nic pikniejszego. Gotyk i renesans s wobec naszej epoki jak szczyty grskie u wejcia do doliny. Gdzie mamy dzisiaj wielkie postacie wadcw? Jak krtki oddech maj nawet czyny Napoleona w porwnaniu do czynw faraonw, dzieo Kanta do dziea Buddy, a twrczo Goethego do twrczoci Homera! Ale ostatecznie yjemy i musimy dla czego y. Jaki wic wniosek naley z tego wycign? Nic innego jak tylko... Tu Arnheim przerwa i zapewni, e waha si, czy ma dopowiedzie swoj myl do koca, bo wtedy nasunby si jedynie moliwy

wniosek, e wszystko, co uwaamy za wane i wielkie, nie ma nic wsplnego z najbardziej wewntrznym dynamizmem naszego ycia. A ten byby? zapyta dyrektor departamentu Tuzzi, ktry nie oponowa przeciwko przypisywaniu a tak wielu sprawom tak wielkiej wagi. Nikt nie moe dziasiaj tego powiedzie odpar Arnheim. Zagadnienie kultury mona rozstrzygn tylko z pomoc serca. Przez wkroczenie na scen jakiej nowej osoby dramatu. Przez intuicj i szczer wol. Rozum zdoa tylko tyle osign, e wielka przeszo skarlaa do dzisiejszego idealizmu. Ale by moe jestemy zbyt krtkowzroczni i operujemy zbyt maymi wymiarami. Kada chwila moe sta si chwil przeomow dla wiata. Tu Deotyma chciaa si zastrzec, e w takim razie dla Akcji Rwnolegej nic by ju nie pozostawao. Ale rzecz szczeglna ponure horoskopy Arnheima urzeky j. By moe pozosta w. niej jeszcze jaki osad nucych zada szkolnych i ciy na niej, tak e uwaaa, i musi nieustannie czyta najnowsze ksiki i rozprawia o najnowszych obrazach. Pesymizm wobec sztuki uchroni j od koniecznoci podziwiania wielu piknych dzie, ktre w gruncie rzeczy nigdy jej si nie podobay. Pesymizm wobec nauki zmniejszy jej niemiao wobec kultury, wobec nadmiaru rzeczy wanych i godnych poznania. I tak beznadziejny wyrok wydany przez Arnheima na wspczesno okaza si dla niej dobrodziejstwem, ktre nagle odczua. I mile przeszya jej serce myl, e melancholia Arnheima ma jednak jaki zwizek z jej osob.

50 Dalszy rozwj wypadkw. Dyrektor departamentu Tuzzi postanawia zdoby dokadne dane co do osoby Arnheima

Deotyma dobrze odgada. Skoro tylko Arnheim zauway, e pier tej wspaniaej kobiety, znajcej jego ksiki o duszy, faluje moc, co do ktrej nie mona byo si myli, opanowaa go niemiao, jakiej dotd nigdy jeszcze nie zazna. Aby wyrazi to zwile i zgodnie z jego wasnym uczuciem, nazwijmy j najlepiej niemiaoci moralisty, ktry

nagle i niespodziewanie spotyka niebo za ziemi. A jeli chcielibymy si w to wczu, trzeba sobie wyobrazi, co by byo, gdyby dookoa nas roztaczaa si tylko ta spokojna niebieska acha z pywajcymi po niej mikkimi kbuszkami biaego puchu. Czowiek moralny jest ju sam w sobie mieszny i niesympatyczny, jak wiadczy choby tylko niemiy zapach owych pokornych biednych ludzi, ktrzy nie posiadaj nic prcz swej moralnoci; a moralno wymaga wielkich zada nadajcych jej dopiero warto, i dlatego Arnheim szuka stale dopenienia swej moralizatorskiej natury w wielkich wydarzeniach z dziejw wiata oraz w ideologicznym nasyceniu swej wasnej dziaalnoci. Jego ulubion koncepcj byo ocenianie kadej idei kategoriami mocy i traktowanie biecych spraw zawsze tylko w powizaniu z zagadnieniami intelektualnymi. Lubi wyszukiwa dla siebie analogie w historii, aby wypenia je now treci. Rola finansjery w czasach obecnych wydawaa mu si podobna do roli Kocioa katolickiego, jako potgi, ktra dziaa zza kulis i w stosunku do si panujcych okazuje si raz nieugita, raz gitka. I czsto bywao, e w swej dziaalnoci czu si w roli kardynaa. Do Wiednia jednak przyjecha waciwie tylko powodowany kaprysem. A chocia nawet podrujc dla dogodzenia swym zachciankom nie wyrusza nigdy w podr bez wyranych powodw, nie mg sobie przypomnie, jak zrodzi si w nim ten, zreszt bardzo waki, plan. Podr do Wiednia kierowao co w rodzaju nagego natchnienia i nieoczekiwanej decyzji. I prawdopodobnie wanie ten drobny wspczynnik swobody sprawi, e nawet wypoczynkowa podr do Bombaju nie wywaraby na nim bardziej egzotycznego wraenia ni przyjazd do lecego na peryferiach niemczyzny wielkiego miasta, w ktrym si znalaz. I tu spotkao go co, co w Prusach byoby cakiem nie do pomylenia. Zaproszono go do odegrania roli w Akcji Rwnolegej. To dokonao reszty i wprawio go w nastrj peen fantazji i braku logiki, niczym sen, ktrego bezsens nie mg uj jego praktycznej mdroci, cho ta nie zdoaa rozwia baniowego czaru. Mgby prawdopodobnie cel swego przyjazdu osign o wiele atwiej i szybciej, ale cige powroty do Wiednia traktowa jako urlop od suenia rozsdkowi. Przy czym jego zmys kupiecki ukara go za t ucieczk w wiat bani, rozmazujc zy stopie ze sprawowania, jaki musiaby sobie postawi, w zalewajc wszystko szarzyzn. Do tak daleko idcych pesymistycznych rozwaa, jak wwczas w obecnoci Tuzziego, nie doszo ju po raz drugi choby dlatego, e Tuzzi zjawia si zwykle tylko przelotnie i Arnheim musia dzieli swoje wypowiedzi midzy rne osoby, ktre

wydaway si w tym piknym kraju przedziwnie chonne. W obecnoci hrabiego Leinsdorfa nazwa dzisiejsz krytyk jaow, a nowoczesno bezbon, przy czym znw da do zrozumienia, e z takiej penej negacji egzystencji moe wybawi nas tylko serce, przez wzgld na Deotym za dodawa jeszcze, e tylko bogata w kultur poudniowa cz Niemiec zdoa wybawi istot niemieckoci, a moe nawet cay wiat od grzechw racjonalizmu i szalestwa cyfr. Otoczony wiecem dam Arnheim prawi o koniecznoci zmobilizowania subtelnoci wewntrznej, aby ocali ludzko od wspzawodnictwa w zbrojeniach i od ostatecznej bezdusznoci. W gronie ludzi twrczej pracy wyjania sowa Hlderlina, e w Niemczech nie ma ju ludzi, a s tylko zawody. A nikt nie zdoa w swoim zawodzie doj do czego bez poczucia jakiej wyszej jednoci, a najmniej ze wszystkich finansista! zakoczy swoj tyrad. Suchano go chtnie, gdy byo to pikne, e kto o tak bogatym intelekcie posiada rwnie pienidze; kady, kto z nim rozmawia, odchodzi z wraeniem, e impreza Akcji Rwnolegej jest wielce wtpliwa i obarczona najniebezpieczniejszymi wewntrznymi sprzecznociami, co umacniao jeszcze wszystkich w przekonaniu, e nikt inny nie nadawaby si bardziej od Arnheima do objcia dowdztwa w tej wielkiej przygodzie. Ale dyrektor departamentu Tuzzi nie byby jednym z czoowych dyplomatw swego kraju, za jakiego po cichu uchodzi, gdyby nie zauway, jak bardzo Arnheim u niego si zadomowi; wszelako w aden sposb nie mg sobie tego wytumaczy. Nie zdradza si z tym, bo dyplomata nie wyjawia nigdy swoich myli. Ten intruz by mu jednak w najwyszym stopniu niesympatyczny, i to nie tylko osobicie, lecz rwnie, jeeli mona tak powiedzie, z zasady. A to, e obra wanie salon jego ony za pole operacyjne dla swych tajnych zamiarw, Tuzzi odczuwa jako osobist obraz. Nie wierzy ani na moment zapewnieniom Deotymy, e nabab odwiedza tak czsto cesarskie miasto nad Dunajem dlatego, e czuje si tu, wrd jego starej kultury, najlepiej. Ale na razie Tuzzi mia przed sob zadanie, do ktrego rozwizania brak mu byo wszelkich danych, gdy w trakcie swego urzdowania nigdy jeszcze nie napotka podobnego czowieka. Od chwili kiedy Deotyma wyoya mu swj plan powierzenia Arnheimowi czoowego stanowiska w Akcji Rwnolegej i poskarya si przed nim na sprzeciw jego wysokoci, Tuzzi by powanie zaniepokojony. Nie ceni zbyt wysoko Akcji Rwnolegej ani autorytetu hrabiego Leinsdorfa, ale uwaa pomys swojej ony pod wzgldem

politycznym za tak nietaktowny, e wydao mu si w owej chwili, i jego dugoletnia mska praca wychowawcza, ktr, jak pochlebia sobie, dobrze wykona, runa niby domek z kart. Nawet tego wanie porwnania uy w myli, cho na og nie pozwala sobie na porwnania, uwaajc je za zbyt literackie i zalatujce zym gustem. Tym razem wszake poczu si do gbi wstrznity. Deotyma poprawia co prawda w pniejszym czasie swoj pozycj dziki uporowi. Wykazaa przy tym delikatn agresywno, rozpowiadajc o nowym rodzaju ludzi, ktrzy nie mog ju biernie pozostawia zawodowym kierownikom caej moralnej odpowiedzialnoci za bieg dziejw. Potem mwia o kobiecym instynkcie, ktry zastpuje niekiedy dar przewidywania przyszoci i kieruje spojrzenia na horyzonty szersze ni powszednia praca zawodowa. W kocu powiedziaa jeszcze, e Arnheim to prawdziwy Europejczyk, umys znany w caej Europie, oraz e kierowanie sprawami pastwowymi w Europie odbywa si za mao po europejsku i za mao intelektualnie, e wiat nie zazna trwaego pokoju, zanim go duch austriackiego uniwersalizmu tak nie owionie, jak stara kultura austriacka ogarna rnojzyczne ludy na terenie habsburskiej monarchii. Nigdy jeszcze Deotyma nie miaa przeciwstawi si tak zdecydowanie autorytetowi ma, ale dyrektor departamentu Tuzzi poczu si chwilowo uspokojony, gdy nigdy nie przypisywa intelektualnym aspiracjom swojej ony wikszego znaczenia ni jej kopotom z krawcow. By szczliwy, kiedy j inni podziwiali, i teraz rwnie potraktowa ca spraw z wyrozumiaoci, mniej wicej tak, jak gdyby rozmiowana w kolorach kobieta wybraa raz zbyt pstr wstk. Wyuszczy wic tylko onie uprzejmie a powanie powody, ktre w wiecie mczyzn wykluczay publiczne udzielenie Prusakowi prawa decyzji w kwestiach austriackich. Poza tym jednak przyzna, e zaprzyjanienie si z czowiekiem o tak wyjtkowej pozycji moe da pewne korzyci, i zapewni Deotym, e mylnie zrozumiaaby jego zastrzeenia, gdyby chciaa z nich wywnioskowa, i tak czste przebywanie Arnheima w jej towarzystwie mogoby by dla niego niemie. W duchu ywi zreszt nadziej, e w ten sposb nadarzy si okazja zastawienia na obcego intruza puapki. Dopiero kiedy Tuzzi zobaczy, jak Arnheim wszdzie odnosi sukcesy, stwierdzi, e Deotyma okazuje zbyt jawne zainteresowanie tym czowiekiem, ale przekona si wtedy po raz wtry, e ona nie liczy si, jak dotychczas, z jego wol, nie zgadza si z nim i traktuje jego obawy jako urojenia. Zdecydowa wic jako mczyzna nie spiera si z

dialektyk kobiec, lecz czeka na moment, kiedy jego przewidywania same zatryumfuj. Wszelako wwczas przydarzyo si co, co przynaglio go do szybszego dziaania. Pewnej nocy zaniepokoi go jakby dochodzcy gdzie z daleka szloch. Z pocztku prawie mu to nie przeszkadzao, gdy po prostu nie mg zrozumie, o co chodzi, ale co pewien czas psychiczna odlego jakby zmniejszaa si skokami i nagle peen grozy niepokj mia tu przy samym uchu, tak e ockn si gwatownie i usiad na ku. Deotyma leaa na boku, odwrcona do niego plecami, i cho nie zdradzaa si adnym ruchem, Tuzzi czu, nie wiadomo dlaczego, e ona nie pi. Zawoa j cicho po imieniu, powtrzy i usiowa czuym ruchem rki odwrci jej biae rami ku sobie. Ale kiedy to czyni, nad ramieniem ukazaa si w ciemnoci jej twarz, spojrzaa na z wrog zacitoci i wida byo, e jest zapakana. Niestety jednak Tuzziego znw opanowa mocny sen i z uporem pocign z powrotem na poduszki. Twarz Deotymy zamajaczya ju tylko jak biaa maska wykrzywiona bolesnym grymasem, ktrego w aden sposb nie mg zrozumie. Co ci jest? szepn cichym basem, jaki si ma zasypiajc, i otrzyma w samo ucho wyran, rozdranion i przykr odpowied, ktra jakby wpada w jego senno i pozostaa w niej niczym byszczca moneta w wodzie. Masz tak niespokojny sen, e nie mona obok ciebie spa powiedziaa twardo i dobitnie Deotyma. Jego ucho to wchono, ale sen go zmorzy i oddzieli od jawy, tak e nie mg dalej zastanawia si nad jej zarzutem. Czu tylko, e spotkaa go wielka niesprawiedliwo. Spokojny sen nalea wedug niego do zasadniczych cnt dyplomaty, stanowic konieczny warunek powodzenia. Tuzzi by na tym punkcie szczeglnie wraliwy i dlatego zarzut Deotymy bardzo go dotkn. Zrozumia, e w jego onie nastpiy wielkie przemiany. Wprawdzie nawet przez sen nie przyszo mu do gowy posdzi on konkretnie o niewierno, ale teraz ju ani chwili nie wtpi, e nieprzyjemne uczucie, ktrego dozna, na pewno ma co wsplnego z osob Arnheima. Spa gniewnie, jeli mona tak powiedzie, a do rana i obudzi si z mocnym postanowieniem dowiedzenia si prawdy o tym natrcie.

51 Dom Fischlw

Dyrektor Fischel z Lloyd Banku by tym dyrektorem, albo cilej mwic prokurentem z tytuem dyrektora, ktry z niezrozumiaych na razie powodw zapomnia odpowiedzie na zaproszenie hrabiego Leinsdorfa i dlatego ju potem nie by zapraszany. Zreszt nawet to pierwsze zaproszenie zawdzicza jedynie stosunkom swej maonki. Klementyna Fischel pochodzia ze starej rodziny urzdniczej. Ojciec jej by prezesem Najwyszej Izby Obrachunkowej, dziadek tajnym radc, a trzej bracia piastowali wysokie stanowiska w rnych ministerstwach. Przed dwudziestu czterema laty Klementyna wysza za m za Leo Fischla. Uczynia to z dwch powodw; po pierwsze, poniewa dostojne rodziny urzdnicze maj czsto wicej dzieci ni mienia, a po drugie, z pobudek romantycznych, bo w przeciwiestwie do ciasnej ograniczonoci rodzinnego domu bankowo wydawaa si jej zawodem liberalnym i naprawd wspczesnym, a w XIX wieku czowiek kulturalny nie ocenia wartoci innego czowieka wedug tego, czy jest to yd, czy katolik. Ba, Klementyna, jak to wwczas czsto bywao, upatrywaa nawet szczeglnego dowodu kultury w nie liczeniu si z naiwnymi antysemickimi przesdami posplstwa. Pniej nieszczsna musiaa jednak dowiadczy, e w caej Europie wzmg si duch nacjonalizmu, a z nim razem podniosa si wysoko fala nastrojw antysemickich i, jeli mona tak powiedzie, m w jej objciach zmieni si z godnego szacunku wolnomyliciela w rozsiewajcego trujce miazmaty bezojczynianego przybd. Z pocztku opieraa si temu z ca zawzitoci wielkodusznego serca, ale z biegiem czasu ulega naiwnie okrutnej, coraz bardziej rozprzestrzeniajcej si wrogoci i stchrzya wobec powszechnego przesdu. Doszo nawet do tego, e w coraz gwatowniejszych konfliktach midzy ni a mem, kiedy ten z przyczyn, ktrych nigdy nie chcia wyjawi, uwiz na szczeblu prokurenta i straci wszelk nadziej zostania rzeczywistym dyrektorem, sama, wzruszajc ramionami, niejedno wyjaniaa sobie tym, e Leo pozosta jej jednak obcy, cho wobec osb trzecich nigdy nie wyrzeka si przekona, jakie miaa za modu.

Te konflikty polegay waciwie na braku zgodnoci w pogldach, jak bywa to w wielu maestwach, gdzie naturalne nieszczcie, jeli mona tak powiedzie, ujawnia si, skoro minie u maonkw zalepienie szczciem. Od czasu gdy kariera jej ma utkna na stanowisku agenta giedowego, Klementyna nie umiaa ju, jak dawniej usprawiedliwia pewnych jego dziwactw tym, e nie urzduje przecie w lustrzanocichym starym biurze ministerialnym, ale przy haaliwym warsztacie wspczesnoci. Zreszt kto wie, czy w swoim czasie nie wysza za niego za m wanie z powodu tego cytatu z Goethego?! Jego bokobrody, ktre ongi wraz z binoklami tronujcymi w poowie nosa upodabniay go do angielskiego lorda z faworytami, przypominay jej, teraz, zwykego maklera, a rne jego nawyki w ruchach i sposobie wyraania si stay si dla niej wprost nie do zniesienia. Z pocztku Klementyna usiowaa swego ma przerobi, ale natrafia na niebywae trudnoci, gdy jak si okazao, nigdzie na wiecie nie ustalono jeszcze kryteriw, wedug ktrych bokobrody upodabniaj kogo raczej do lorda ni do maklera, a binokle maj na nosie okrelone miejsce, by wraz z odpowiednim gestem wyraa zachwyt czy cynizm. Poza tym Leo Fischel nie by wcale czowiekiem, ktry pozwoliby si przerobi. Owiadczy wrcz, e wytykanie mu wad w celu przerobienia go na chrzecijasko-germaski idea radcw ministerstwa, to po prostu salonowe fochy, i odrzuci dyskusj na ten tamat jako niegodn rozsdnego czowieka. A im bardziej on raziy drobiazgi, tym bardziej on kad nacisk na zasadnicze wytyczne rozumu. W ten sposb dom Fischlw stopniowo zmieni si w teren nieustajcej walki dwch przeciwstawnych wiatopogldw. Pan dyrektor Lloyd Banku chtnie filozofowa, ale najwyej przez dziesi minut dziennie. Przyznawa, e ycie ludzkie jest racjonalnie uzasadnione, wierzy w jego, jeli mona tak powiedzie, moraln rentowno, ktr wyobraa sobie na wzr sprawnej organizacji wielkiego banku, i codziennie przyjmowa radonie do wiadomoci wszystko, co gazety pisay na temat postpu. Ta wiara w niezawodne wytyczne rozumu i postpu umoliwiaa mu przez duszy czas przyjmowanie uwag maonki ze wzruszeniem ramion lub cit ripost. Ale poniewa w cigu trwania tego maestwa biece nastroje oddaliy si niestety od starych, przychylnych dla Fischla zasad liberalizmu, wielkich wzorw wolnomylicielstwa, godnoci czowieka i wolnego handlu, a kult rozumu i postpu zosta w zachodnim wiecie wyparty przez teori rasizmu i uliczne slogany, wic i on si przed tym nie uchroni. Z pocztku po prostu nie chcia uzna takiego rozwoju wypadkw, tak

jak hrabia Leinsdorf zwyk by negowa pewne niepodane zjawiska natury publicznej, i czeka, aby same przeminy. To czekanie jednak stanowi ju pierwszy, niemal nieodczuwalny stopie tortury irytacji, ktr ycie stosuje do ludzi z zasadami. Drugi stopie nazywamy zwykle, i Fischel rwnie tak to nazywa, tortur trucizny. Jest to przenikanie kropla po kropli nowych pogldw do moralnoci, sztuki, polityki, rodziny, gazet, ksiek i stosunkw midzyludzkich, czemu od pocztku towarzyszy uczucie bezradnoci wobec tego, co nieodwoalne, oraz gniewna negacja, poczona jednak z pewnym uznaniem dla rzeczy ju istniejcych. Dyrektorowi Fischlowi nie zaoszczdzono wszake i trzeciego, ostatniego stopnia tortury, kiedy poszczeglne gwatowne, ale przejciowe deszcze nowinek zmieniaj si w przewlek ulew, a staje si to najokropniejsz udrk, jakiej moe dozna kto, kto codziennie powica najwyej dziesi minut na filozofowanie. Leo dowiedzia si, w jak wielu sprawach mona mie odmienne zdanie. dza postawienia na swoim, niemal rwnoznaczna z poczuciem godnoci wasnej, zacza w domu Fischlw wici istne orgie. W cigu tysicleci stworzya ona mnstwo wspaniaych systemw filozoficznych, dzie sztuki, ksiek, czynw i stronnictw politycznych, ale kiedy ta godna podziwu, lecz czasami rwnie fanatyczna i potworna wrodzona czowiekowi dza musi zadowoli si tylko dziesicioma minutami filozofowania lub co gorsza dyskusj o zasadach prowadzenia domu, jest rzecz nieuniknion, i rozpryskuje si niczym kropla rozarzonego oowiu w niezliczone igieki i kolce, ktre potrafi jak najboleniej rani. Wybuchao to zwykle przy kwestii, czy jakiej pokojwce wymwi, czy nie, lub czy wykaaczki maj lee na stole, czy nie. Ale niezalenie od przyczyn wybuchu, wszystko przeistaczao si od razu w spr midzy dwoma obfitujcymi w niewyczerpane szczegy wiatopogldami. W dzie byo jeszcze p biedy, poniewa dyrektor Fischel urzdowa w biurze, w nocy jednak stawa si tylko czowiekiem, i to pogarszao niezmiernie stosunki midzy nim a Klementyn. W gruncie rzeczy dzisiejsze skomplikowanie wszelkich spraw pozwala czowiekowi zna dobrze pewn okrelon dziedzin. On zna si jedynie na akcjach i obligacjach i z tego powodu noc skonny by do pewnej ustpliwoci. Klementyna za pozostawaa i wtedy czupurna i nieustpliwa, poniewa wzrosa w ustabilizowanej atmosferze wiadomej swych obowizkw rodziny urzdniczej, a poza tym wzgld na obyczaje jej rodowiska nie pozwala na oddzielne sypialnie, aby ich i tak zbyt szczupe

mieszkanie nie wydawao si jeszcze mniejsze. Wsplna sypialnia wszake, zwaszcza kiedy jest zaciemniona, stawia mczyzn w sytuacji aktora, ktry przed niewidzialn widowni musi odtwarza wdziczn, ale ju bardzo zgran rol bohatera, udajcego rozjuszonego lwa. Od wielu lat ciemna widownia nie obdarzya go przy tym najmniejsz owacj ani najmniejsz dezaprobat, a to, trzeba przyzna, moe wstrzsn najsilniejszymi nerwami. Rano przy niadaniu, ktre zgodnie z czcigodn tradycj spoywano wsplnie, Klementyna zachowywaa si sztywno jak zamroony trup, a Leo by roztrzsiony. Nawet ich crka Gerda za kadym razem co z tego dostrzegaa i z przeraeniem i gorzkim wstrtem wyobraaa sobie poycie maeskie jako walk kotw w ciemnociach nocy. Gerda miaa dwadziecia trzy lata i bya ulubionym przedmiotem sporw pomidzy rodzicami. Leo uwaa, e jest ju najwyszy czas, aby pozwolia ojcu pomyle o dobrej partii dla niej. Ale Gerda mwia: Kochany papo, jeste staromodny, i dobieraa sobie przyjaci spord chrzecijasko-germaskich rwienikw, ktrzy nie dawali adnej szansy na ustabilizowan przyszo. Za to jednak gardzili plutokracj i pouczali, e nigdy jeszcze aden yd nie stworzy wielkiego symbolu ludzkoci. Leo Fischel nazywa ich antysemickimi obuzami i chcia im zabroni wstpu do swojego domu. Ale Gerda mwia: Ty nic nie rozumiesz, papo, to wszystko jest tylko symboliczne..., bya nerwowa i anemiczna, a kiedy postpowano z ni nie do ogldnie, tak si unosia, e ojciec zgadza si na jej przyjaci, podobnie jak Odyseusz musia znosi w swoim domu zalotnikw Penelopy, bo Gerda bya jasnym promykiem w jego yciu. Nie potrafi jednak znosi tego w milczeniu, gdy to nie leao w jego naturze. Wydawao mu si, e sam wie najlepiej, co to moralno i wielkie ideay, i mwi o tym przy kadej sposobnoci, aby wywrze zbawienny wpyw na crk. Gerda za za kadym razem odpowiadaa: Tak, papo, miaby zupen racj, gdyby nie naleao patrze na t spraw z zupenie innego punktu widzenia! A co robia Klementyna, gdy Gerda tak przemawiaa? Nic! Milczaa ze zrezygnowan min, ale Leo by pewien, e poza jego plecami ona opowie si po stronie Gerdy, jak gdyby rozumiaa, co to takiego symbole. Leo nie bez powodu przypuszcza, e sw dobr ydowsk gow gruje nad maonk, i nic go tak nie oburzao, jak wiadomo, e ona aprobuje wariactwa crki. Dlaczego nagle wanie on nie byby ju zdolny myle w sposb nowoczesny? To zorganizowana intryga! Wtedy przypomina sobie o nocach. Nie byo to ju zadranicie honoru, ale wyrwanie go z korzeniami. W

nocy czowiek ma tylko nocn koszul, ale pod ni bezporednio charakter. adna wiedza ani umiejtno fachowa ju go nie chroni. Stawia si na kart ca swoj osob. I tylko to. C wic miao znaczy, e kiedy zaczynali mwi o chrzecijasko-germaskim sposobie mylenia, Klementyna zaraz robia grymas, jak gdyby jej maonek by jakim dzikusem! Ot czowiek jest istot, ktra tak samo nie znosi podejrze, jak bibuka deszczu. Od czasu gdy Klementyna przestaa widzie w nim przystojnego mczyzn, nie moga go cierpie, a kiedy Leo spostrzeg, e Klementyna ma zastrzeenia co do jego osoby, podejrzewa przy kadej sposobnoci spisek we wasnym domu. Przy czym Klementyna i Leo, jak wszyscy, ktrym wpoiy to obyczaj i literatura, hodowali przesdowi, e s nawzajem w swych namitnociach, charakterach, losach i czynach od siebie uzalenieni. W rzeczywistoci jednak ycie skada si przewanie wcale nie z czynw, lecz z rozmw, z ktrych przejmujemy nasze zapatrywania i argumentacj za i przeciw, oraz z nagromadzonej bezosobowoci tego, co si usyszao i co si wie. Losy tych obojga maonkw uzalenione byy przede wszystkim od nawarstwienia mtnych, upartych i nieuporzdkowanych myli, ktre zreszt nie byy wcale ich wasne, ale powtarzay tylko sdy opinii publicznej i zmieniay si wraz z ni, tak e i oni sami nie mogli si przed tymi zmianami uchroni. Obok tego uzalenienia ich wzajemna wspzaleno stanowia tylko minimalny, maniacko przeceniany relikt. I podczas gdy sobie wmawiali, e maj wasne, prywatne ycie i nawzajem kwestionowali swoje charaktery i zamierzenia, beznadziejno ich konfliktu polegaa na jego nierealnoci, ktr starali si zamaskowa wszelkimi moliwymi przejawami zego humoru. Nieszczciem Leo Fischla byo, e ani nie gra w karty, ani nie znajdowa upodobania we flirtach z adnymi panienkami, lecz zmczony obowizkami subowymi cierpia na zbyt silnie rozwinity zmys rodzinny. Jego ona natomiast, ktra nie miaa nic innego do roboty, jak tylko w dzie i w nocy by onem swojej rodziny, nie daa si ju wprowadzi w bd adnym romantycznym wyobraeniem o tej swojej funkcji. Leo Fischel mia niekiedy uczucie dusznoci, ktre cho nieuchwytne, nacierao na ze wszystkich stron. By wydajn komrk w ciele spoecznym, dzielnie speniajc swoje funkcje, ale otrzymujc z zewntrz jedynie zatrute soki. I cho przekraczao to znacznie jego zapotrzebowanie na filozofi, opuszczony przez swoj towarzyszk ycia, jako starzejcy si ju czowiek, ktry nie widzia adnej racji, by odej od rozsdnych

nawykw z czasw modoci, zacz przeczuwa nico wewntrznego ycia oraz jego bezksztatno, bdc raczej wieczn zmiennoci form oraz powoln, ale nieustann rewolucj, ktra wszystko porywa w swe wiry. Pewnego takiego ranka, kiedy jego myli byy zaprztnite sprawami rodzinnymi, Fischel zapomnia odpowiedzie na zaproszenie hrabiego Leinsdorfa i potem w cigu wielu nastpnych porankw syszc o tym, co odbywao si w salonie maonki dyrektora departamentu Tuzzi, odczuwa gboki al, e nie wykorzysta takiej okazji, aby wprowadzi Gerd do najlepszego towarzystwa. Sam Fischel nie mia cakiem czystego sumienia, bo zarwno jego wasny dyrektor naczelny, jak i prezes Banku Narodowego tam bywali, ale, jak wiadomo, czowiek odpiera stawiane sobie zarzuty tym gwatowniej, im bardziej jest rozdarty pomidzy poczuciem winy a przewiadczeniem o swej niewinnoci. Za kadym razem wszake, kiedy Fischel z poczuciem wyszoci czowieka czynu sprbowa drwi z caej tej patriotycznej imprezy, tumaczono mu, e przecie taki naprawd wspczesny finansista jak Pawe Arnheim ma co do tego zupenie inne zdanie. Byo podziwu godne, jak wiele zdoay o tym panu si dowiedzie Klementyna i Gerda ktra oczywicie w innych sprawach przeciwstawiaa si yczeniom matki a poniewa i na giedzie opowiadano o nim wiele dziwnych rzeczy, Fischel czu si zmuszony do defensywy, gdy po prostu za Arnheimem nie nada, a rwnoczenie nie mg o kim, kto mia tak powane stosunki finansowe, twierdzi, e nie naley go bra na serio. Ale kiedy Fischel czu si zmuszony do defensywy, przybierao to u niego z reguy form kontratakw, to znaczy zachowywa nieprzeniknione milczenie wobec wszelkich aluzji dotyczcych domu Tuzzich, Arnheima, Akcji Rwnolegej oraz tego, e on sam nie stan w tej sprawie na wysokoci zadania; zbiera tylko informacje z pobytu Arnheima i czeka na wydarzenie, ktre za jednym zamachem ujawnioby wewntrzn pustk caej tej sprawy i skopromitowao j ostatecznie w jego wasnej rodzinie.

52 Dyrektor departamentu Tuzzi stwierdza luk w organizacji swego ministerstwa

Postanowiwszy dowiedzie si prawdy o osobie Arnheima, dyrektor departamentu Tuzzi wykry wkrtce, i to nie bez satysfakcji, pewn istotn luk w organizacji stanowicego jego najwiksz trosk Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Cesarskiego Domu. Stwierdzi, e nie byo nastawione na tego rodzaju osoby jak Arnheim. Sam z dziedziny beletrystyki czyta oprcz pamitnikw jedynie Bibli, Homera i Roseggera, szczycc si, e unika w ten sposb dyletantyzmu, ale to, e w caym Ministerstwie Spraw Zagranicznych nie udao mu si znale nikogo, kto by czyta ktr z ksiek Arnheima, uzna za wielki mankament. Dyrektor departamentu Tuzzi mia prawo wzywa do siebie wszystkich pozostaych dyrektorw departamentw, ale owego ranka po zakconej zami nocy uda si sam do dyrektora departamentu prasy z uczuciem, e trudno bdzie nada urzdowy charakter rozmowie, ktr mia zamiar przeprowadzi. Dyrektor departamentu prasy wpad w podziw, e Tuzzi posiada tak obfite i szczegowe informacje o osobie Arnheima, i cho przyzna, e nazwisko to ju nieraz obio mu si o uszy, zastrzeg si od razu przeciwko supozycji, aby taki czowiek mg figurowa w kartotekach jego departamentu, poniewa, o ile go pami nie myli, nie stanowi jeszcze nigdy przedmiotu urzdowego raportu, a opracowywanie materiau prasowego nie moe obejmowa szczegowych danych z ycia osb prywatnych. Tuzzi przyzna, e nie mona byo spodziewa si czego innego, pozwoli sobie jednak na uwag, i granica pomidzy urzdowym i prywatnym charakterem osb i zjawisk jest dzisiaj nie zawsze atwa do okrelenia. Dyrektor departamentu prasy uzna to za nader bystre spostrzeenie, po czym obaj panowie stwierdzili zgodnie, e odnaleli bardzo interesujc luk w systemie urzdowania. Widocznie tego przedpoudnia dane byo Europie nieco odetchn, gdy obaj panowie zawezwali szefa kancelarii i kazali mu zaoy now kartotek; na okadce teczki mia widnie napis: Arnheim, dr Pawe, cho na razie bya jeszcze pusta. W lad za szefem kancelarii zjawili si kierownicy archiwum dokumentw i wycinkw prasowych,

ktrzy od razu z pamici, tryskajc wprost gorliwoci, owiadczyli, e w ich rejestrach nie figuruje aden Arnheim. W kocu przywoano jeszcze sprawozdawcw prasowych, ktrzy mieli za zadanie codziennie wertowa ca pras i przedkada streszczenia kierownikom. Wszyscy przybierali znaczce miny, kiedy pytano ich o Arnheima, i odpowiadali, e nazwisko to cytowane jest bardzo czsto w opracowywanych przez nich pismach, i to w jak najpochlebniejszym sensie. Nie umieli jednak nic powiedzie na temat ksiek Arnheima, bo jego dziaalno, jak to natychmiast owiadczyli, nie zostaa wcignita w zakres urzdowych raportw. Nienaganne funkcjonowanie machiny Ministerstwa Spraw Zagranicznych ujawnio si, skoro tylko nacinito na odpowiedni guzik, i wszyscy urzdnicy opucili gabinet w przewiadczeniu, e wykazali w korzystnym wietle swoj sumienno. A wic jest dokadnie tak, jak panu mwiem zwrci si z nieukrywan satysfakcj dyrektor departamentu prasowego do dyrektora Tuzzi nikt nic nie wie. Obaj panowie wysuchali sprawozda z penym godnoci umiechem i jakby zakonserwowani dekoracyjnoci otoczenia na wieczne czasy, niczym mucha w bursztynie, siedzieli na paradnych, obitych skr fotelach, stojcych na mikkim czerwonym dywanie za ciemnoczerwonymi zasonami w wysokich oknach biao-zotego pokoju, pochodzcego jeszcze z epoki Marii Teresy. W kocu stwierdzili, e luka w systemie, ktr teraz przynajmniej udao im si wykry, bdzie trudna do wypenienia. W moim departamencie chwali si jego dyrektor opracowuje si kad publiczn wypowied, ale trzeba jednak wytyczy pewne granice temu, co si uwaa za publiczne. Mog zarczy, e kad spontaniczn interpelacj posa w jakimkolwiek z krajowych sejmw moemy w cigu dziesiciu minut odnale w naszych archiwach, a jeli pochodzi z ostatnich dziesiciu lat, to, o ile dotyczy polityki zagranicznej, najwyej w cigu p godziny. Tak samo ma si rzecz z kadym politycznym artykuem w prasie. Moi panowie pracuj sumiennie. Ale musz to by wypowiedzi uchwytne i, jeli mona tak powiedzie, odpowiedzialne, zwizane z ustalonymi stosunkami, wadzami i pojciami. A kiedy zapytam siebie w sposb czysto zawodowy, pod jakim hasem urzdnik sporzdzajcy wycigi lub rejestry ma zaklasyfikowa szkic literacki kogo, kto tylko w imieniu wasnym... kogo mam wwczas wymieni? Tuzzi, przychodzc mu z pomoc, wymieni nazwisko jednego z modych literatw, ktrzy bywali w salonie Deotymy.

Ale dyrektor departamentu prasowego jak gdyby nie dosysza i podnis zaniepokojony wzrok na swego rozmwc. Powiedzmy, e da si okreli, gdzie naley przeprowadzi granic midzy kim, kto zasuguje na uwag, a kim, kogo mona pomin. Pisano ju jednak nawet polityczne wiersze. Czy dlatego naleaoby kadego wierszoklet...? Albo moe tylko tych autorw, ktrych sztuki wystawiaj w Burgteatrze? Obaj panowie rozemieli si. W jaki sposb da si w ogle dokadnie wywnioskowa, co tego rodzaju ludzie maj na myli, nawet gdyby to by Schiller czy Goethe? Jaki wyszy sens ma to oczywicie zawsze, ale w kwestiach praktycznych przecz sami sobie co drugim sowem. Tymczasem dla obu panw stao si jasne, e grozi im niebezpieczestwo ubiegania si o co niemoliwego do osignicia, cho okrelenie to cechuje pewien posmak towarzyskiej miesznoci, na ktr dyplomaci maj szczeglnie uczulony wch. Nie mona przecie przyj do ministerstwa caego sztabu recenzentw ksiek i spektakli stwierdzi z umiechem Tuzzi. Ale z drugiej strony, kiedy si ju raz na to zwrci uwag, nie da si zaprzeczy, e tego rodzaju ludzie wpywaj jednak na powstawanie panujcych na wiecie pogldw i w ten sposb oddziaywaj porednio na sprawy polityczne. Nie praktykuje si tego w adnym ministerstwie spraw zagranicznych na caym wiecie wyrczy Tuzziego dyrektor departamentu prasy. Zapewne. Ale kropla ska obi. Tuzzi uwaa, e to przysowie bardzo dobrze okrela pewne niebezpieczestwo. Czy nie naleaoby jednak pod tym wzgldem sprbowa co przedsiwzi? Nie wiem. Mam pewne zastrzeenia odpar dyrektor departamentu prasy. I ja oczywicie te! doda Tuzzi. W kocu tej rozmowy dozna niemiego uczucia, jak gdyby mia oboony jzyk i nie potrafi ju odrni, czy to, co powiedzia, byo gupstwem, czy te mogo uchodzi za dowd bystroci, z ktrej syn. Rwnie dyrektor departamentu prasy nie umia tego odrni i dlatego obaj panowie zapewnili siebie nawzajem, e do tej sprawy jeszcze kiedy powrc.

Dyrektor departamentu prasowego, aby w jaki sposb zakoczy spraw, kaza zakupi dla biblioteki ministerialnej komplet dzie Arnheima, Tuzzi zas uda si zaraz do dziau politycznego, gdzie zaleci, eby austriacka ambasada w Berlinie zaja si zebraniem dokadnych danych o osobie Arnheima. Nic innego na razie nie dao si zrobi i do nadejcia takiego sprawozdania musia niestety zadowoli si informacjami o Arnheimie, jakie zamierza zdoby od ony, co, nawiasem mwic, byo mu wielce nieprzyjemne. Przypomnia sobie aforyzm Voltaire'a, e sowa su ludziom do ukrywania myli, a myli do uzasadniania popenianych nieprawoci. Pewnie, e w dyplomacji zawsze si tak robio, ale e kto tak wiele mwi i pisa jak Arnheim, by ukry za sowami swoje prawdziwe zamiary, zaniepokoio Tuzziego jako zjawisko zupenie nowe, wymagajce koniecznie wywietlenia.

53 Moosbruggera przenosz do innego wizienia

O mordercy prostytutki Christianie Moosbruggerze rycho zapomniano, skoro tylko gazety przestay zamieszcza sprawozdania z przewodu sdowego, a zainteresowanie zbulwersowanej opinii publicznej skierowao si w inn stron. Jedynie grono rzeczoznawcw jeszcze si nim zajmowao. Obroca Moosbruggera wnis apelacj o uniewanienie wyroku, dajc powtrnego zbadania jego poczytalnoci, i poczyni jeszcze kilka innych krokw: wykonanie wyroku mierci zostao odoone na czas nieokrelony, a Moosbruggera przeniesiono do innego wizienia. Ostrono, jak przy tej sposobnoci zastosowano, schlebiaa mu. Nabite karabiny, liczna eskorta, kajdanki na rkach i nogach. A wic zajmuj si nim, boj si go Moosbrugger to lubi. Wchodzc do karetki wiziennej rozglda si dookoa, szukajc podziwu i wpatrujc si w zdumione oczy przechodniw. Zimny wiatr, ktry d ulic, igra puklami jego wosw, wiee powietrze upajao. Trwao to dwie sekundy, po czym jeden ze stranikw szturchn go w poladek, aby wepchn do wozu. Moosbrugger by ambitny i nie lubi, eby go popychano. Ba si, by stranicy go nie bili, nie wymylali mu i nie szydzili. Ale sptany olbrzym te nie mia odwagi patrze na swych konwojentw i wsun si dobrowolnie a do przedniej cianki karetki.

mierci si nie ba. W yciu niejedno trzeba wytrzyma, co na pewno wicej boli ni powieszenie, a czy yje si te kilka lat mniej, czy wicej, nie jest wcale wane. Bierna duma czowieka, ktry by czsto wiziony, nie pozwalaa mu obawia si kary mierci, a zreszt nie dba zbytnio o ycie. Bo c mg w nim ukocha? Przecie nie marcowy wiatr, szerokie gocice czy soce! To tylko mczy, pray i zasypuje kurzem. Kady, kto tego zazna, nie moe tego lubi. Mc teraz opowiedzie myla Moosbrugger e tam w knajpie na rogu jadem niedawno wietn piecze wieprzow! To byoby ju co, ale i z tego take mona zrezygnowa. Najbardziej ucieszyoby go zaspokojenie ambicji, ktra dotychczas musiaa znosi tyle gupich afrontw. Koa toczce si pod awk, na ktrej siedzia, wstrzsay nieregularnie jego ciaem. Za zakratowanym okienkiem w drzwiach kamienie brukowe biegy do tyu, mijane wozy ciarowe zostaway w tyle, od czasu do czasu pomidzy sztabkami krat migali mczyni, kobiety i dzieci. Gdzie od tyu nadjechaa dwukonna doroka, w miar jak si zbliaa, rosa i zacza tryska yciem, jak kowado sypie iskrami. Wydawao si, e koskie by przebij drzwiczki karetki, po czym stukot kopyt i mikki szelest gumowych k przebiegy za ciank. Moosbrugger powoli odwrci gow i wpatrzy si znowu tam, gdzie sufit styka si z pionem cianki. Haas na zewntrz szumia i hucza napity jak kawa sukna, po ktrym przemyka raz po raz cie jakiego wydarzenia. Dla Moosbruggera jazda ta stanowia pewnego rodzaju rozrywk, nie zastanawia si wic nad jej celem. Pomidzy dwa ponure i jakby nieruchome okresy wiziennego ycia wtargn kwadrans czasu pienicego si jak biaa nieprzeroczysta piana. W podobny sposb odczuwa zawsze okresy swojej wolnoci, ktra waciwie nigdy nie wydawaa mu si zbyt pikna. Caa ta historia z ostatnim posikiem, z kapelanem wiziennym, katem i owym ostatnim kwadransem, zanim wszystko si skoczy, nie moe si chyba zbyt od tego rni. I ona przetoczy si naprzd na swych koach, trzeba bdzie nieustannie co robi, tak jak teraz, aby przy wstrzsach nie zelizn si z awki. Niewiele bdzie si widziao i syszao, bo mnstwo ludzi bdzie skaka dookoa. Najlepiej, kiedy po wszystkim nastpi wity spokj! Przewaga czowieka, ktry wyzwoli si od dzy ycia, jest zaiste wielka. Moosbrugger przypomnia sobie komisarza, ktry pierwszy przesuchiwa go w urzdzie policyjnym. By to elegancki mczyzna, ktry mwi cichym gosem: Widzi pan, panie Moosbrugger powiedzia wtedy do niego upraszam jak najusilniej, niech pan nie pozbawia mnie tego sukcesu! A Moosbrugger na to: Dobrze, jeli panu tak chodzi o ten

sukces, to spiszmy teraz od razu protok. Pniej sdzia nie chcia uwierzy, e tak byo, ale komisarz potwierdzi wszystko przed sdem. Jeli pan nie chce z wasnej woli uly swemu sumieniu, to prosz sprawi mi t osobist satysfakcj, e czyni pan to dla mnie! Te sowa powtrzy komisarz przed caym gremium sdziowskim, tak e nawet przewodniczcy umiechn si yczliwie, a Moosbrugger wsta i owiadczy dononym gosem: Wyraam moje pene uznanie dla tej wypowiedzi pana komisarza policji. I doda z szarmanckim ukonem: Cho pan komisarz poegna mnie sowami, e nigdy si pewnie ju nie zobaczymy, mam dzi mimo to zaszczyt i przyjemno widzie znowu pana komisarza. Umiech samozadowolenia rozwietli twarz Moosbruggera; zapomnia na chwil o stranikach, siedzcych naprzeciwko i tak samo jak on rzucanych w rne strony wstrzsami karetki wiziennej.

54 W rozmowie z Walterem i Klarys Ulrich okazuje si reakcjonist

Klarysa powiedziaa do Ulricha: Trzeba dla Moosbruggera koniecznie co zrobi. Ten morderca jest muzykalny! Ulrich wykorzysta wolne popoudnie, aby nareszcie zoy wizyt, ktrej jego aresztowanie tak fatalnie stano na przeszkodzie. Klarysa, sigajc mu po piersi, trzymaa go za klap marynarki, Walter sta obok z min troch nieszczer. Co chcesz powiedzie przez muzykalny? zapyta Ulrich z umiechem. Klarysa przybraa wesoo zawstydzony wyraz twarzy. Zrobia to bezwiednie. Jak gdyby wstyd wymyka si z kadego jej rysu, a ona musiaa nada swej twarzy natony wygld wesooci, aby ukry zawstydzenie. Po czym pucia klap Ulricha i powiedziaa: Wanie to. Stae si przecie teraz wpywowym czowiekiem! Nie zawsze mona byo odgadn, o co jej chodzi.

Zima ju si zacza, a potem znw zelaa. Tu, poza miastem, lea jeszcze nieg; biae pola, a midzy nimi ziemia czernia si jak ciemna woda. Soce oblewao wszystko rwnomiernie swym blaskiem. Klarysa miaa na sobie pomaraczowy akiecik i bkitn wczkow czapk. Spacerowali we troje i Ulrich na tle obrzydliwie rozbebeszonej przyrody tumaczy jej dziea Arnheima. Bya w nich mowa o szeregach algebraicznych i piercieniach benzolu, o materialistycznym lub uniwersalnym pojmowaniu dziejw, o filarach mostowych, o rozwoju muzyki, o duchu automobilizmu. o Hata 606, o teorii wzgldnoci, o teorii budowy atomu Bohra, o autogenicznym spawaniu, o florze himalajskiej, o psychoanalizie, o psychologii indywidualnej, eksperymentalnej, fizjologicznej i socjalnej oraz o wszystkich innych zdobyczach, ktre przeszkadzaj wzbogaconej nimi epoce w wytwarzaniu dobrych, cakowitych i jednolitych ludzi. Ale w pismach Arnheima to wszystko brzmiao nader uspokajajco, kiedy zapewnia, e wszystko, czego si nie rozumie, stanowi tylko wybryki niepodnych si rozumu, a prawd jest zawsze tylko to, co proste i nacechowane godnoci ludzk i instynktem do nadprzyrodzonych prawd, co moe uzyska kady, kto prowadzi ycie skromne w przymierzu z gwiazdami. Wielu twierdzi dzi podobnie wyjani Ulrich lecz takiemu Arnheimowi wierz, poniewa mona wystawi go sobie jako wielkiego, bogatego czowieka, ktry na pewno dokadnie zna wszystko, o czym mwi, by sam w Himalajach, posiada wasny samochd i tyle piercieni benzolowych, ile tylko zechce. Klarysa chciaa si dowiedzie, jak wygldaj piercienie benzolowe, przy czym miaa niewyran asocjacj z piercionkami z karniolem. Ale i tak jeste czarujca, Klaryso rzek Ulrich. Dziki Bogu, Klarysa nie potrzebuje rozumie kadego chemicznego absurdu stan w jej obronie Walter. Po czym zacz broni pism Arnheima, ktre zna. Nie twierdzi, e Arnheim jest szczytem tego, co mona sobie wyobrazi, ale w kadym razie jest najprzedniejszym produktem wspczesnoci. Jest w nim nowy duch! Wprawdzie nienagannie naukowy, ale jednoczenie wykraczajcy daleko poza granice wiedzy! Tak min spacer. Ostatecznym rezultatem dla wszystkich byy przemoczone nogi i rozdranione mzgi, jak gdyby cienkie, lnice w zimowym socu, nagie gazie drzew utkwiy jak drzazgi w siatkwce, oglne pragnienie gorcej kawy i poczucie ludzkiego zagubienia si.

nieg parowa z butw. Klarysa cieszya si, e zabocili mieszkanie, a Walter zaciska przez cay czas swoje po kobiecemu pene wargi, szukajc okazji do ktni. Ulrich zacz opowiada o Akcji Rwnolegej. Jak tylko doszli do Arnheima, ktnia wybucha na nowo. Powiem ci, jakie mam co do niego zastrzeenia powtrzy Ulrich. Czowiek wyksztacony jest dzi nieuniknion koniecznoci, nie wolno odrzuca wiedzy! W adnej epoce rnica pomidzy dowiadczeniem fachowca a dowiadczeniem laika nie bya tak dua jak w obecnej. Jeli chodzi o umiejtno masaysty czy pianisty, kady to atwo zauway. Nie posya si ju dzi koni na wycigi bez specjalnego treningu. Jedynie w problemach czowieczestwa kady uwaa si jeszcze powoanym do ich rozstrzygania, a stary przesd twierdzi, e kady rodzi si i umiera jako czowiek. Cho wiem, e kobiety przed piciu tysicami lat pisay do swoich ukochanych identyczne listy jak dzisiaj, to przecie nie mog ju adnego takiego listu przeczyta, nie stawiajc sobie pytania, czy mimo wszystko kiedy nie musi si to zmieni. Klarysa zdradzaa skonno do zgody. Walter natomiast umiecha si jak fakir, ktry usiuje nie zmruy powieki, kiedy przebija mu si policzki szpilk od kapelusza. Inaczej mwic, w dalszym cigu wzbraniasz si by czowiekiem! wtrci. Do pewnego stopnia tak. Tkwi w tym przykry posmak dyletantyzmu. Ale gotw jestem przyzna jeszcze co cakiem innego cign Ulrich po chwili namysu dalej. Fachowcy nigdy si nie wygrzebi; nie tylko dzisiaj, ale w ogle nie mog sobie wystawi zakoczenia swojej dziaalnoci. A by moe nawet sobie tego wcale nie ycz. Czy mona sobie na przykad wyobrazi, e czowiek bdzie mia jeszcze dusz, kiedy nauczy si j cakowicie pojmowa i traktowa w sposb biologiczny i psychologiczny? Mimo to dymy do takiego stanu. Tak to ju jest. Wiedza staa si namitnoci, postaw, i to w gruncie rzeczy postaw niedozwolon, gdy tak jak pijastwo, popd pciowy i pocig do gwatu, tak samo i dza wiedzy stwarza charaktery niezrwnowaone. Niesuszne jest twierdzenie, e badacz goni za prawd, to raczej ona goni za nim. On jej tylko ulega. Prawda jest prawdziwa, rzeczywisto rzeczywista, niezalenie od badacza. Badacz odczuwa po prostu dz prawdy, ch upicia si rzeczywistoci, i to znamionuje jego charakter. Dba diablo mao, czy z jego stwierdze zrodzi si co kompletnego, ludzkiego i

doskonaego, czy w ogle cokolwiek. To istota pena sprzecznoci, ktra cierpi, a przy tym posiada olbrzymi zasb energii. A wic? spyta Walter. A wic co? Nie zamierzasz chyba twierdzi, e mona na tym poprzesta? Chciabym, aby na tym poprzestano rzek Ulrich. Nasz pogld na to, co nas otacza, jak rwnie i na nas samych zmienia si z kadym dniem. yjemy w epoce przejciowej. By moe, e jeli nie wemiemy si energiczniej ni dotychczas do naszych najistotniejszych zada, epoka ta trwa bdzie a do koca istnienia naszej planety. Mimo to, kiedy postawi nas w ciemnoci, nie wolno piewa ze strachu jak mae dziecko. Tego rodzaju piew ze strachu jest tylko udawaniem, e si wie, jak naley si na tym padole paczu zachowywa. Moesz rycze tak gono, eby zatrzsy si posady wiata, zawsze bdzie to jedynie dowd strachu. Zreszt jestem przekonany, e po prostu galopujemy. Jestemy jeszcze bardzo daleko od naszych celw, ktre si wcale nie przybliaj. W ogle ich nawet nie dostrzegamy; jeszcze nieraz zmylimy drog i bdziemy musieli przesi si na inne wierzchowce. Ale ktrego dnia, moe pojutrze, a moe za dwa tysice lat, daleki horyzont zacznie sam ku nam pyn i z hukiem rzuci si na nas. Tymczasem zapad zmierzch. Nikt nie moe mi spojrze w twarz pomyla Ulrich, Zreszt sam nie wiem, czy kami. Mwi tak, jak gdyby wynik trwajcej cae dziesitki lat pewnoci skupi si w jednej chwili wahania. Przypomnia sobie, e owo marzenie z modych lat, ktre roztacza teraz przed Walterem, od dawna stao si puste. Nie chcia wic mwi dalej. I mielibymy odpar ostro Walter zrezygnowa z wszelkiego sensu ycia? Ulrich zapyta go, po co waciwie potrzebny mu jest ten sens. Jego zdaniem, mona si bez tego obej. Klarysa parskna miechem. Nie ze zoliwoci, ale samo pytanie wydao si jej zbyt komiczne. Walter zapali wiato, gdy nie yczy sobie, by Ulrich korzysta wobec Klarysy z przywileju czowieka w ciemnoci. Dranice wiato olepio ich troje.

Ulrich tumaczy zapamitale: W yciu potrzebne jest tylko przekonanie, e nasze interesy id lepiej od interesw ssiada, czyli e twoje obrazy, moja matematyka, a dla kogo innego jego dzieci i ona, w ogle wszystko, co daje czowiekowi poczucie pewnoci, e wprawdzie nie jest on w aden sposb nadzwyczajny, ale eby w ten sposb pod adnym wzgldem nie by nadzwyczajnym, to nie tak atwo si zdarza. Walter wci jeszcze nie siada. By w nim niepokj i tryumf. Czy wiesz, co ty mwisz? zawoa. Aby do jutra! Jeste po prostu typowym Austriakiem. Wyznajesz austriack filozofi pastwow dojutrkowania! Moe to wcale nie jest tak ze, jak mylisz odpowiedzia Ulrich. Z pasji do cisoci, dokadnoci i estetyki mona doj do tego, e wolimy dojutrkowanie od wszelkiej intensywnoci w nowym duchu. Gratuluj ci, e odkrye misj dziejow Austrii. Walter chcia co odpowiedzie, ale uczucie, ktre w nim wezbrao, byo nie tylko tryumfem, lecz rwnie jakby to powiedzie chci wyjcia na chwil. Waha si midzy tymi dwoma yczeniami, ale nie day si pogodzi i wzrok jego zelizn si z oczu Ulricha i powdrowa w kierunku drzwi. Kiedy zostali sami, Klarysa powtrzya: Ten morderca jest muzykalny. To znaczy... zajkna si, a potem cigna tajemniczo dalej: Nic nie mona o tym powiedzie, ale musisz co dla niego zrobi. A wic co mam zrobi? Uwolni go. Chyba nisz! Przecie wcale tak nie mylisz, jak mwisz Walterowi? spytaa Klarysa, a oczy jej zdaway si zmusza do odpowiedzi, ktrej treci Ulrich nie umia odgadn. Nie wiem, do czego zmierzasz powiedzia. Klarysa spojrzaa z uporem na jego wargi, po czym jeszcze raz powtrzya: Mimo wszystko powiniene zrobi to, o co ci prosiam, doznaby wewntrznego przeistoczenia.

Ulrich si jej przyjrza. Nie bardzo rozumia, o co jej chodzi. Musia czego nie dosysze: moe jakiej przenoni, czy jakiego jak gdyby, co nadaoby sens jej sowom. Dziwnie byo sucha, kiedy mwia w sposb tak naturalny bez tego wanie sensu, jak gdyby chodzio o zwyczajne doznanie. Ale w tym momencie wrci Walter. Musz ci poniekd przyzna... zacz. Wida, wszake byo, e przerwa stpia ostrze dyskusji. Siedzia znowu na taborecie przed fortepianem i przypatrywa si z zadowoleniem swoim oblepionym ziemi butom. Dlaczego na butach Ulricha nie ma ziemi pomyla. Ziemia to ostatni ratunek Europejczyka. Ulrich za przyglda si nogom Waltera ponad butami. Tkwiy w czarnych bawenianych poczochach i miay szpetny ksztat mikkich ydek kobiecych. Trzeba to umie oceni, jeli kto jeszcze dzi ma ambicj by cakowitym czowiekiem rzek Walter. Ale to si ju prawie nie zdarza odpar Ulrich. Wystarczy zajrze do gazety. Roi si tam od mtnych rzeczy. Jest mowa o tak wielu sprawach, e przekraczaoby to nawet mono mylenia Leibniza. Ale my ju tego wcale nie dostrzegamy; nastpia w nas zmiana. Cakowity czowiek nie stoi ju naprzeciwko cakowitego wiata, ale jakie ludzkie co porusza si w jakiej nieokrelonej cieczy. Cakiem susznie rzek zaraz Walter. Nie ma ju uniwersalnego wyksztacenia w stylu Goethego. Ale dlatego te kadej idei odpowiada dzi kontridea i kadej skonnoci skonno przeciwna. Kady postpek i jego przeciwiestwo znajduj dzi w intelekcie najdowcipniejsze argumenty, przy pomocy ktrych mona je zarwno poprze, jak potpi. Nie rozumiem, jak moesz broni takiego stanowiska. Ulrich wzruszy ramionami. Trzeba si cakiem wycofa rzek cicho Walter. Ale przecie mona i bez tego odpar przyjaciel. Moe jestemy ju na drodze do pastwa mrwek albo do jakiego innego niechrzecijaskiego podziau pracy. Ulrich przyzna w duchu, e rwnie dobrze mgby si zgodzi, jak spiera. Przez jego uprzejmo przebijaa pogarda tak wyranie jak smaczny ks przez galaret. Wiedzia, e i ostatnie jego sowa musiay drani Waltera, ale zacz ju tskni do rozmowy z kim, z

kim mona by si cakowicie zgodzi. Takie rozmowy istniay kiedy pomidzy nim a Walterem. Sowa wydobyway si dziki jakiej tajemniczej sile z gbi piersi i adne nie chybiao celu. Kiedy natomiast mwi si z niechci, sowa unosz si jak mgy ponad tafl lodu. Patrzy na Waltera bez zoci. By pewien, e i on rwnie w miar przecigania si rozmowy czuje si w swym wewntrznym przekonaniu zraniony, ale win za to przypisuje swemu rozmwcy, Ulrichowi. Wszystko, co si myli, wiadczy o sympatii albo antypatii zastanawia si Ulrich. W tej chwili wydao mu si to tak przekonywajco suszne, e odczu to niczym fizyczny przymus, podobny do udzielajcego si koysania ludzi w cisku. Obejrza si na Klarys. Ale Klarysa, jak si wydawao, nie suchaa ju od duszego czasu. W jakim momencie wzia gazet lec przed ni na stole. Po czym gboko si zastanowia, dlaczego odczuwa tak wielk przyjemno. Czua przed sob bezkresn nieprzejrzysto, o ktrej mwi Ulrich. Ramiona rozgarniay mrok i same si otwieray. Z pionem tuowia tworzyy one poprzeczn belk krzya, a porodku wisiaa gazeta. Na tym polegaa przyjemno, lecz Klarysa nie moga znale sw, aby to wyrazi. Wiedziaa tylko, e wpatruje si w gazet nie czytajc i e wydaje si jej, i w Ulrichu jest co barbarzysko tajemniczego, jaka pokrewna jej sia, cho nie umiaa tego dokadnie sprecyzowa. Wprawdzie wargi jej si rozchyliy, jak gdyby miaa si umiechn, ale dziao si to niewiadomie, w jakim rozlunionym i staym rwnoczenie napiciu. Tymczasem Walter cign cichym gosem dalej: Masz racj, kiedy twierdzisz, e dzi nie ma ju nic powanego, rozsdnego i przejrzystego. Ale dlaczego nie chcesz zrozumie, e wanie przybierajcy wci na sile rozum, ktry wszystko zakaa, ponosi za to odpowiedzialno? We wszystkie mzgi wtargna dza stania si coraz mdrzejszym, aby ycie bardziej ni kiedykolwiek zracjonalizowa i posegregowa na specjalnoci, ale rwnoczenie istnieje niemono wyobraenia sobie, co z nami bdzie, gdy wszystko poznamy, przeanalizujemy i uczynimy typowym, zmechanizujemy i ujmiemy w ustalone normy. Nie, tak nie moe i dalej. Mj Boe odpowiedzia obojtnie Ulrich. Chrzecijanin w epoce mnichw musia wierzy, cho wedug jego wyobrae niebo ze swymi oboczkami i harfami wydawao mu si troch nudne. A my obawiamy si nieba rozumu, ktre przypomina nam linijki, proste awki i koszmarne rysunki kred z naszych czasw szkolnych.

 Mam wraenie, e wyuzdane ekscesy naszej wyobrani bd tego skutkiem doda z namysem Walter. W sowach tych kryo si troch tchrzostwa i troch chytroci. Myla o tym, co byo w Klarysie tajemniczo-irracjonalne, a kiedy mwi o rozumie, ktry pcha nas do ekscesw, myla o Ulrichu. Tamci dwoje wcale tego nie zauwayli i to wywoywao u Waltera zarwno cierpienie, jak i tryumf czowieka niezrozumianego. Gdyby to tylko byo moliwe bez protestu ze strony Klarysy, najchtniej poprosiby Ulricha, aby dopki przebywa w Wiedniu, nie przekracza ju wicej progu ich domu. I tak obaj mczyni spogldali w milczeniu na Klarys, a ona nagle zmiarkowaa, e ju si nie kc, przetara oczy i mrugaa przyjanie zarwno do Ulricha, jak i do Waltera, ktrzy owietleni tym wiatem siedzieli jak w szklanej gablotce na tle ciemnych szyb okna, zabarwionych granatem zmroku.

55 Soliman i Arnheim

Morderca seksualny Christian Moosbrugger mia jeszcze drug ordowniczk. Zagadnienie jego winy czy mczestwa tak ywo poruszyo kilka tygodni temu jej serce, jak zreszt i serca wielu innych kobiet, i wyrobia sobie o caej sprawie wasne zdanie, odbiegajce nieco od orzeczenia sdu. Samo nazwisko Christiana Moosbruggera ju si jej podobao i wyobraaa sobie samotnego wysokiego mczyzn, ktry siedzi przed omszaym* mynem i wsuchuje si w huk wody. Bya mocno przekonana, e wysunite przeciwko niemu oskarenia w jaki cakiem nieoczekiwany sposb oka si niesuszne. Kiedy zajta szyciem siedziaa w kuchni lub jadalni, widziaa w marzeniach, jak Moosbrugger, zerwawszy kajdany, nagle przy niej staje, a potem nastpoway dzikie majaki wyobrani. Nie byo w nich wcale wykluczone, e gdyby Christian pozna Rachel wczeniej, porzuciby karier mordercy seksualnego i objawi si jako herszt zbjecki rokujcy wspania przyszo. Siedzcy w wizieniu nieszcznik nie podejrzewa nawet, e bije dla niego serce osbki pochylonej nad naprawianiem bielizny Deotymy. Zreszt nie byo wcale daleko od mieszkania dyrektora departamentu Tuzzi do gmachu wizienia. Aby przefrun z jednego
*

Moos mech.

dachu na drugi, orze potrzebowaby zaledwie kilku uderze skrzydami. Ale dla nowoczesnej duszy, ktra z atwoci przemierza oceany i kontynenty, nic nie jest tak niemoliwe, jak nawiza czno z dusz czowieka mieszkajcego za najbliszym rogiem ulicy. I tak magnetyczne prdy znw si rozadoway, a uczucie Racheli przenioso si od pewnego czasu z Moosbruggera na Akcj Rwnoleg. Nawet jeli na pokojach sprawy przebiegay niezupenie tak, jak powinny byy, w przedpokoju dziao si niesychanie duo. Rachela, ktra dotd zawsze potrafia znale woln chwil, aby przeczyta gazety, gdy od pastwa trafiay do kuchni, teraz nie moga ju sobie na to pozwoli, gdy od wczesnego ranka do pnego wieczora staa na posterunku u wrt Akcji Rwnolegej niczym maa wartowniczka. Caym sercem kochaa Deotym, dyrektora departamentu Tuzzi, jego wysoko hrabiego Leinsdorfa, nababa, a od czasu, kiedy zauwaya, e zaczyna odgrywa w tym domu pewn rol, rwnie i Ulricha. Tak pies obdarza identycznym uczuciem przyjaci domu swych pastwa, cho rnorodno ich zapachw stanowi dla podniecajc rozmaito. Ale Rachela bya mdra. Co do Ulricha, na przykad, zmiarkowaa bardzo szybko, i by zawsze troch w opozycji do innych. Jej bujna wyobrania zacza przypisywa mu szczegln i jeszcze nie wyjanion rol w Akcji Rwnolegej. Przy tym spoglda na ni stale przyjanie i maa Rachela zauwaya, e przyglda si jej szczeglnie dugo wwczas, kiedy mu si wydaje, i ona tego nie widzi. Bya przekonana, e czego od niej chce, niechby si to ju prdzej stao. Jej biaa skra kurczya si w oczekiwaniu, a z piknych czarnych oczu strzelay we raz po raz zociste groty. Ulrich wyczuwa trzepotanie si tej maej osbki, nie zdajc sobie z tego sprawy, kiedy przemykaa si wrd majestatycznych mebli i dostojnych goci, i stanowio to dla niego nawet pewn rozrywk. Poczesne miejsce, jakie zajmowa w wyobrani Racheli, zawdzicza przede wszystkim pewnym tajemniczym rozmwkom w przedpokoju, na skutek ktrych zostaa podwaona dominujca pozycja Arnheima. Ten opromieniony saw czowiek mia, cho wcale o tym nie wiedzia, poza Ulrichem i Tuzzim jeszcze trzeciego wroga w swym lokajczyku Solimanie. Murzynek by iskrzc si klamr przy czarodziejskim pasie, jakim Akcja Rwnolega otoczya Rachel. mieszny malec w lad za swym panem przyby z krainy bani do domu, gdzie suya Rachela, i zosta po prostu wzity przez ni w posiadanie, jako przypadajca jej cz bajki. Byo to przewidziane ju choby z socjalne-

go punktu widzenia. Nabab by socem i nalea si Deotymie, a Soliman Racheli, jako lnica w socu rnymi kolorami zachwycajca skorupka, ktr dla siebie podniosa. Ale chopiec nie cakiem si z t rol zgadza. Mia, cho ze wzgldu na jego niski wzrost nie byo tego po nim wida, ju prawie siedemnacie lat i by istot romantyczn, pen zoliwoci i osobistych pretensji. Arnheim wycign go kiedy w poudniowych Woszech z trupy tancerzy i wzi ze sob. Wyczyniajcy dziwaczne skoki malec z melancholijnym spojrzeniem mapki przypad mu do serca i bogacz postanowi otworzy przed nim wysze rejony ycia. Byo w tym co z tsknoty za poufnym, wiernym towarzyszem, jaka czsto nawiedza samotnika w chwilach saboci, cho przewanie maskowa to wzmoon aktywnoci. Do czternastego roku ycia traktowa Solimana na rwni z sob, tak beztrosko, jak dawniej w bogatych domach wychowywano mleczne rodzestwo wasnych dzieci, pozwalajc na uczestniczenie we wszystkich grach i zabawach, dopki nie nadszed moment, w ktrym wyszo na jaw, e mleko z piersi mamki ma mniejsz odywcz warto ni z piersi matki. Soliman we dnie i w nocy, przy biurku czy podczas dugotrwaych rozmw ze znakomitymi gomi przesiadywa skulony u stp, za plecami czy na kolanach swego pana. Czyta Walter Scotta, Szekspira i Dumasa, poniewa wanie ich dziea leay na stoach, i nauczy si sylabizowa na sowniku filozoficznym zamiast na elementarzu. Opycha si cukierkami swego pana i zacz wczenie, kiedy nikt nie widzia, nawet pali jego papierosy. Specjalny nauczyciel przychodzi i udziela mu, cho przyzna trzeba nieco nieregularnie z powodu cigych rozjazdw, pocztkw nauki. Mimo to Soliman strasznie si nudzi. Najbardziej lubi peni funkcje kamerdynera, jakie wolno mu byo rwnie wykonywa, gdy to bya prawdziwa praca dla dorosych, ktra schlebiaa dzy czynu dziecka. Ale pewnego dnia, a byo to niedawno temu, Arnheim kaza go do siebie wezwa i oznajmi przyjanie, e niezupenie zici pokadane w nim nadzieje, a poniewa nie jest ju dzieckiem, on, jego pan, czuje si odpowiedzialny za to, by may lokajczyk wyrs na porzdnego czowieka. Postanowi przeto traktowa go odtd zgodnie z tym, czym ma w przyszoci zosta, aby mg si jeszcze zawczasu do tego przyzwyczai. Wiele wybitnych ludzi doda Arnheim zaczynao od czyszczenia butw lub zmywania naczy i na tym polegaa potem ich wyszo, gdy najwaniejsz rzecz jest od samego pocztku robi wszystko, co si robi z zapaem.

Godzina, w ktrej Soliman z bliej nieokrelonego luksusowego stworzonka zaawansowa na lokaja z darmowym mieszkaniem i wyywieniem oraz niewielk pensyjk, uczynia w sercu chopca spustoszenie, jakiego Arnheim wcale nie podejrzewa. Wywodw Arnheima Soliman w ogle nie zrozumia, ale odgad je instynktem i znienawidzi swego pana za zmian stosunku wobec niego. Nie wyrzek si ksiek, cukierkw i papierosw, ale o ile przedtem bra je po prostu, gdy mia ochot, o tyle teraz zacz z pen wiadomoci okrada swego pana, a nie mogc nasyci tym uczucia zemsty, czasami ama, chowa lub wyrzuca rne przedmioty, o ktrych Arnheimowi wydawao si, e je pamita, kiedy ku jego wielkiemu zdumieniu znikay bez ladu. Podczas gdy Soliman mci si w ten sposb niczym zoliwy gnom, spenia jednak nader sumiennie swoje subowe obowizki i zachowywa si nienagannie. Stanowi nadal sensacj dla wszystkich kucharek, pokojwek i suby hotelowej oraz dam odwiedzajcych dom jego pana. Psuty ich spojrzeniami i umiechami, obrzucany drwicym wzrokiem przez ulicznikw, przywyk czu si urzekajc i wan osobistoci, chocia go uciskano. Jego pan obdarza go jeszcze czasami askawym, penym zadowolenia spojrzeniem lub przyjaznym, mdrym sowem. Na og chwalono go jako sprawnego i uprzejmego chopca, a kiedy zdarzao si, e Soliman obciy wanie swoje sumienie jakim szczeglnie cikim wykroczeniem, umiecha si usunie i rozkoszowa si poczuciem wasnej wyszoci jak poknit kul parzcego zimnem lodu. Rachela zdobya sobie zaufanie Solimana, z chwil kiedy mu wyjawia, e w jej domu, by moe, przygotowuje si wojna, i od tego czasu musiaa wysuchiwa od niego wiele najhaniebniejszych rewelacji o ubstwianym przez ni Arnheimie. Mimo caego zblazowania wyobrania chopca wygldaa jak poduszeczka od szpilek naszpikowana mieczami i puginaami i we wszystkim, co opowiada Racheli, a huczao od ttentu rumakw, roio si od pochodni i sznurowych drabinek. Wyzna jej, e nie nazywa si wcale Soliman, i wymieni jakie dugie dziwacznie brzmice imi, ktre tak prdko wymawia, e nie zdoaa go zapamita. Pniej wyjawi jeszcze pod sekretem, e jest synem murzyskiego ksicia, ktry ma tysice wojownikw, byda, niewolnikw i drogich kamieni, oraz e zosta ojcu jako dziecko skradziony, Arnheim za go wykupi, aby potem strasznie drogo owemu ksiciu odprzeda, ale on chce uciec i tylko dlatego nie mg tego planu do tej pory uskuteczni, e ojciec mieszka bardzo daleko.

Rachela nie bya na tyle naiwna, aby w te bajeczki uwierzy. Suchaa ich jednak, poniewa w Akcji Rwnolegej skala niewiarygodnoci nie miaa granic. Chtnie te zabroniaby Solimanowi mwi w ten sposb o Arnheimie; musiaa si jednak na razie zadowoli poczon z pewnym przeraeniem nieufnoci wobec przechwaek chopca, bo w jaki sposb, mimo wszelkich wtpliwoci, w twierdzeniu, e Arnheimowi ufa nie naley, przeczuwaa jak zbliajc si potworn i pasjonujc komplikacj dla Akcji Rwnolegej. Byy to brzemienne burz chmury, za ktrymi znika w omszaym mynie czowiek wysokiego wzrostu, a blade wiato koncentrowao si na wykrzywionej grymasem mapiej twarzyczce Solimana.

56 Oywiona dziaalno w komitetach Akcji Rwnolegej. Klarysa pisze do jego wysokoci, proponujc ogoszenie Roku Nietzschego

W owym czasie Ulrich musia odwiedza jego wysoko dwa czy trzy razy na tydzie. Mia tam zarezerwowany do swej dyspozycji wysoki, wski pokj, ktrego ju same proporcje przestrzenne wprawiay w zachwyt. Pod oknem stao wielkie biurko w stylu Marii Teresy. Na cianie wisia ciemny obraz, dyskretnie oywiony czerwonymi, bkitnymi i tymi plamami, przedstawiajcymi jakich kawalerzystw, ktrzy wbijali lance w podbrzusze innym jedcom, zrzuconym przez niech z koni. Na przeciwlegej cianie za wisia samotnie konterfekt damy, ktrej bujne ksztaty byy starannie osonite zoto haftowanym obcisym gorsetem, nadajcym jej tali osy. Trudno byo zrozumie, dlaczego wygnano j samotnie na t cian, gdy niewtpliwie naleaa do rodu Leinsdorfw, a jej moda upudrowana twarzyczka przypominaa oblicze hrabiego, jak lad stopy w sypkim niegu przypomina lad stopy w botnistej glinie. Zreszt Ulrich mia niewiele okazji do obserwowania oblicza hrabiego Leinsdorfa. Na zewntrz przebieg Akcji Rwnolegej nabra od ostatniego posiedzenia takiego rozmachu, e jego wysoko nie znajdowa wprost wolnej chwili, aby powici si wielkim ideom, ale musia cay swj czas przeznacza na przegldanie poda, przyjmowanie goci, przeprowadzanie

rozmw i wyjazdy. I tak odby ju konferencj z premierem, przeprowadzi rozmow z arcybiskupem, omwi spraw w cesarskiej kancelarii i kilka razy nawizywa kontakty z Izb Panw, z przedstawicielami najwyszej arystokracji i uszlachconej buruazji. Ulrich nie by do tych rozmw powoywany i dowiadywa si tylko, e naley liczy si z grocymi zewszd silnymi politycznymi oporami ze strony opozycji, i dlatego wszystkie te osobistoci i urzdy owiadczay, e bd popiera Akcj Rwnoleg tym usilniej, im mniej bdzie si przy tym o nich mwio, na razie za ograniczay si do wyznaczania owych obserwatorw do poszczeglnych komitetw. Na szczcie komitety te czyniy z tygodnia na tydzie coraz wiksze postpy. Zgodnie z rezolucjami inauguracyjnego posiedzenia, podzielono wiat wedug zasadniczych problemw, jak religia, owiata, handel, rolnictwo itd. W kadym komitecie zasiada reprezentant danego ministerstwa i wszystkie komitety zajmoway si ju swymi zadaniami, ktre polegay na tym, e kady komitet w porozumieniu ze wszystkimi innymi czeka na przedstawicieli poszczeglnych resortw, stowarzysze i warstw ludnoci, aby zebra ich postulaty, sugestie i proby i przekaza do komitetu naczelnego. W ten sposb miao si nadziej, e najwaniejsze siy moralne caego kraju po ich uporzdkowaniu i poczeniu mona bdzie do tego komitetu skierowa, a na razie doznawano satysfakcji, e korespondencja w tych sprawach narastaa. Pisma poszczeglnych komitetw do komitetu naczelnego mogy si ju po krtkim czasie powoywa na inne pisma, ktre byy wczeniej do tego komitetu wysane, i zaczynay si zdaniem, za kadym razem coraz waniejszym: Powoujc si na odnony numer taki a taki, ewentualnie numer taki a taki, amany przez cyfr rzymsk..., po czym wymieniana bya dalsza cyfra i te wszystkie cyfry staway si z kadym pismem wysze. Miao to ju w sobie co ze zdrowego rozrostu, a do tego komitetu wysane, i zaczynay si zdaniem, za kawej drodze donosi o wraeniu, jakie ta manifestacja siy austriackiego patriotyzmu wywiera za granic; e przedstawicielstwa obcych pastw zabiegaj ostronie o dokadniejsze informacje oraz e posowie parlamentu zorientowawszy si zaczynaj bada zamiary Akcji Rwnolegej, a inicjatywa prywatna objawia swoje zainteresowanie w ofertach firm handlowych, ktre pozwalaj sobie wysuwa pewne sugestie albo prosz o znalezienie staych podstaw dla wczenia ich do akcji patriotycznej. Aparat zosta stworzony, a skoro istnia, musia dziaa, a kiedy ju dziaa, zacz si toczy. Gdy za samochd zaczyna si toczy po rozlegej przestrzeni, to choby nie byo nikogo przy kie-

rownicy, przemierzy pewien okrelony szmat drogi, i to czsto nawet bardzo osobliwej i efektownej. W ten sposb poczyniono wydatne postpy i hrabia Leinsdorf stopniowo to zmiarkowa. Wkada binokle i odczytywa z wielk powag kade pismo od pocztku do koca. Nie byy to ju propozycje i yczenia nieznanych, egzaltowanych osb, jakie pocztkowo go zaleway, zanim wszystko nie zostao wprowadzone na uregulowane tory, i nawet kiedy te podania czy zapytania pochodziy wprost z serca ludu, byy sygnowane przez prezesw towarzystw alpinistycznych, ligi wolnomylicieli, stowarzysze modziey eskiej, zwizkw zawodowych, zespow piewaczych lub klubw mieszczaskich oraz innych lunych ugrupowa, ktre poprzedzaj przejcie od indywidualizmu do kolektywu jak niesione wiatrem kupki mieci trb powietrzn. I chocia jego wysoko nie zgadza si ze wszystkim, czego si ode domagano, stwierdza jednak w caoci istotne postpy. Zdejmowa binokle, zwraca odnone pismo radcy ministerialnemu czy sekretarzowi, ktry mu je by wrczy, i milczc, skinieniem gowy wyraa swoje zadowolenie. Czu, e Akcja rozwija si dobrze i systematycznie, a waciwy dla niej cel musi si w kocu znale. Radca ministerialny, ktry pismo z rk hrabiego Leinsdorfa przyjmowa, odkada je zwykle na plik innych pism i kiedy leao ju na grze, stara si czyta w oczach jego wysokoci. Wtedy usta hrabiego zwyky rozchyla si, by powiedzie: Wszystko to wietne, lecz nie mona odpowiedzie ani tak, ani nie, dopki dokadnie nie znamy naszego zasadniczego celu. Wanie te sowa radca ministerialny odczytywa w oczach jego wysokoci przy wrczaniu kadego kolejnego pisma i zgadzao si to zreszt dokadnie z jego wasnym zdaniem. Przy czym trzyma w rku oprawny w zoto owek kieszonkowy, ktrym na kocu kadego pisma wpisywa magiczn formuk Ass. W urzdach CK oznaczaa ona skrt sowa asserviert, czyli odoone do pniejszego rozpatrzenia co wiadczyo o ostronoci, ktra ani niczego nie zaniedbuje, ani zbyt pochopnie nie zaatwia. Odkadano do pniejszego rozpatrzenia na przykad prob niszego urzdnika o subwencj z powodu urodzenia dziecka, odkadano tak dugo, a dziecko dorastao i mogo zarabia na ycie i to po prostu dlatego, e podobne sprawy mogy by do tego czasu ustawowo uregulowane, a dobre serce zwierzchnika nie chciao przedtem proby odrzuci. Skrtem Ass. zaopatrywano rwnie podania wpywowych osobistoci czy urzdw, ktrych nie wolno byo odmow urazi, cho wiedziano dobrze,

e inne, rwnie wpywowe czynniki s tym podaniom przeciwne. Zasadniczo zaatwiano w powyszy sposb wszystko, co po raz pierwszy docierao od jakiego urzdu, dopki nie znaleziono odpowiedniego precedensu. Byoby wszake rzecz cakowicie niesuszn wymiewa si z takiego nawyku urzdu, gdy poza kancelariami skrt Ass. stosuje si jeszcze do mnstwa innych spraw. Bo c moe znaczy, kiedy w przysidze, skadanej przy wstpowaniu na tron, krlowie obiecuj zwalcza Turkw i pogan, jeli pomylimy, e w historii ludzkoci adna maksyma nie zostaa jeszcze nigdy cakowicie przekrelona lub dopisana do koca, dziki czemu od czasu do czasu powstaje w niepokojcy rytm postpu, ktry do zudzenia przypomina uskrzydlonego wou. Przy czym w urzdach przynajmniej co nieco si gubi, a na wiecie nic nie ginie. I tak magiczny skrt Ass. jest jedn z podstawowych formuek, na ktrych stoi gmach naszego ycia. Kiedy za jego wysokoci jaka sprawa wydawaa si szczeglnie pilna, wybiera inn metod. Odsya wtedy podanie najpierw do dworu na rce swego przyjaciela hrabiego Stallburga z zapytaniem, czy nadaje si ono do tymczasowego definitywnego rozpatrzenia, jak to okrela. Po pewnym czasie nadchodzia za kadym razem odpowied, e w tym punkcie nie jest na razie moliwe odwoanie si do najdostojniejszej decyzji, ale byoby wielce podane odczeka do samorzutnego uksztatowania si opinii publicznej i zalenie od przyjcia przez ni powyszego postulatu oraz innych wymogw, ktre musz si z czasem wyoni, spraw w pniejszym terminie ponownie rozpatrzy. Akt, ktrym sugestia przez to si stawaa, przechodzi nastpnie do odnonego resortu w ministerstwie i wraca z adnotacj, e tamtejszy urzd nie uwaa si za kompetentny do samodzielnego rozstrzygnicia tej sprawy. Kiedy to zostao dokonane, hrabia Leinsdorf notowa sobie, e na jednym z najbliszych posiedze naczelnego komitetu naley wysun wniosek, by wyoni midzyministerialny podkomitet do przestudiowania tej kwestii. Nieubaganie stanowczy by jedynie wtedy, gdy wpywao pismo bez podpisu prezesa jakiego stowarzyszenia lub jakiej uznanej przez pastwo instytucji kocielnej, naukowej czy artystycznej. Wanie tego rodzaju list nadszed w tych dniach od Klarysy, gdzie powoujc si na Ulricha, proponowaa zorganizowanie w Austrii Roku Nietzschego i postulowaa, aby przy tej okazji koniecznie zrobi co dla mordercy Moosbruggera. Jako kobieta czuje si ona w prawie wysun powysz propozycj pisaa Klarysa jak rwnie z powodu wieloznaczcej koincydencji, polegajcej na tym, e Nietzsche by,

podobnie jak Moosbrugger, chory umysowo. Ulrichowi udao si tylko z trudem zamaskowa artem rozdranienie, kiedy hrabia Leinsdorf pokaza mu ten list, ktrego autork Ulrich pozna od razu po swoistym, niewyrobionym charakterze pisma, rojcym si od grubych poprzecznych kresek i podkrele. Wszelako skoro tylko hrabia Leinsdorf zauway zmieszanie Ulricha, rzek powanie i askawie: Ten list jest wcale interesujcy, a nawet, powiedziabym, napisany z ogniem i energi. Musimy jednak wszystkie tego rodzaju indywidualne projekty odkada ad acta, bo inaczej nigdy nie osigniemy naszego celu. Moe pokae pan ten list, ktrego autork pan, o ile mi si zdaje, zna osobicie, swojej szanownej kuzynce?

57 Wielki entuzjazm. Deotyma robi osobliwe odkrycia co do istoty wielkich idei

Ulrich schowa list do kieszeni z zamiarem zniszczenia go. Nie byoby bowiem rzecz atw rozmawia o tym z Deotym, gdy od czasu kiedy ukaza si artyku o Roku austriackim, czua si porwana nieskoordynowan fal wielkiego entuzjazmu. Bo nie tylko Ulrich oddawa jej o ile si dao, bez czytania wszystkie akta, ktre mu wrcza hrabia Leinsdorf, ale rwnie poczta przynosia Deotymie codziennie cae stosy korespondencji i artykuw, ksigarze przysyali mnstwo ksiek do przejrzenia, ruch goci w jej domu stale przybiera, jak przybiera morze, kiedy wiatr i ksiyc wsplnie je wsysaj. Rwnie telefon nie dawa jej chwili spokoju i gdyby Rachela nie urzdowaa z zapaem archanioa przy aparacie i przewanie sama nie udzielaa informacji, w przekonaniu, e nie powinno si nieustannie zaprzta swojej pani, Deotyma ulegaby rozstrojowi nerwowemu od nawau spraw. Ten rozstrj nerwowy, ktry zreszt nigdy nie nastpowa, cho stale wprawia w wibracj jej ciao, obdarzy jednak Deotym szczciem, jakiego nigdy przedtem nie zaznaa. Byo to jakby dreszcz, jakby zalew powoli przybierajcej wielkoci, jakby trzeszczenie wywoane si naporu w kamieniu u stropu gmachu wiata, czy jakby mrowie przypominajce o przepaci, gdy stoi si na grskim szczycie dominujcym nad

wszystkimi innymi. Byo to, jednym sowem, nage uwiadomienie sobie wybitnej pozycji, jak zajmowaa ona, crka skromnego profesora gimnazjalnego i moda maonka pochodzcego rwnie tylko ze sfery mieszczaskiej wicekonsula, ktr Deotyma mimo swego awansu towarzyskiego dotd w najbardziej nieskaonych czstkach swej natury pozostaa. Takie poczucie swej pozycji naley do nie dostrzeganych, ale najwaniejszych stanw naszego istnienia, jak nie dostrzeganie przez nas obrotu ziemi albo osobistego udziau, jaki wnosimy do naszych wyobrae. Czowiek bowiem najwiksz cz swojej prnoci, ktrej nie pozwolono mu nosi w sercu, nosi pod stopami, kiedy wkracza na potne obszary ojczyzny, religii lub pewnej kategorii podatku dochodowego, a w braku takiej pozycji wystarcza mu to, co kady mie moe znalezienie si na chwilowo najwyszym szczycie kolumny czasu, wznoszcej si z dna nicoci, czyli fakt, e yje si wanie teraz, kiedy przesze pokolenia s ju prochem, a przyszych jeszcze nie ma. Kiedy jednak taka prno, ktrej zwykle sobie nie uwiadamiamy, podnosi si nagle bez adnej przyczyny spod naszych stp i uderza do gowy, moe wywoa stan lekkiego szalestwa, podobnie jak u owych dziewic, ktrym wydaje si, e s brzemienne kul ziemsk. Nawet dyrektor departamentu Tuzzi zaszczyca teraz Deotym osobistym informowaniem si u niej o przebieg spraw, a czasem prob o zaatwienie tej czy innej drobnej kwestii, przy czym drwicy umiech, z jakim dotd zwyk by o jej salonie mwi, ustpowa dostojnej powadze. Wci jeszcze nie wiedziano, czy na najwyszym szczeblu bdzie mile widziany projekt, zgodnie z ktrym jego cesarska mo stanby na czele midzynarodowej manifestacji pacyfistycznej, ale Tuzzi docza zawsze do tej ewentualnoci jeszcze usiln prob, aby Deotyma nie zajmowaa si najdrobniejsz nawet spraw z dziedziny polityki zagranicznej nie spytawszy uprzednio o jego zdanie. Owiadczy nawet, e jeli kiedykolwiek wysunite zostan powane sugestie co do midzynarodowej akcji pacyfistycznej, naley si niezwocznie o to zatroszczy, by nie wyniky z tego jakie polityczne komplikacje. Nie potrzeba oczywicie od razu tak piknej idei odrzuca, i to nawet wtedy, gdyby powstaa szansa jej urzeczywistnienia, ale naley bezwarunkowo zabezpieczy sobie od pocztku wszelkie moliwoci zarwno wprowadzenia jej w ycie, jak i wycofania si. Po czym wyoy Deotymie rnice midzy rozbrojeniem, konferencj pokojow czy zjazdem monarchw a ow ju wspomnian fundacj na wyposaenie haskiego Paacu Pokoju ciennymi malowidami rodzimych malarzy austriackich. Nigdy zreszt nie rozmawia jeszcze tak rzeczowo ze

swoj maonk. Bywao nawet, e wraca jeszcze raz do sypialni, ze skrzan teczk pod pach, aby uzupeni swoje wywody, kiedy na przykad zapomnia doda, e on osobicie uwaa wszystko, co czy si z okreleniem Austria uniwersalna, jedynie wtedy za moliwe do przyjcia, kiedy bdzie to powizane z jak pacyfistyczn lub humanitarn inicjatyw, gdy inaczej zasuyby sobie na reputacj czowieka niebezpiecznie niepoczytalnego lub czego w tym rodzaju. Deotyma odpowiadaa z cierpliwym umiechem: Postaram si zadouczyni twoim yczeniom, ale nie powiniene mie przesadnego wyobraenia o znaczeniu, jakie ma dla nas polityka zagraniczna. Istnieje bowiem wewntrz kraju zbawczy wewntrzny entuzjazm, ktry pochodzi z anonimowych gbin ludu. Nie wiesz, ilu probami i projektami jestem codziennie zasypywana. Deotyma bya godna podziwu, gdy musiaa, nie pokazujc tego po sobie, walczy z potnymi trudnociami. W obradach wielkiego komitetu centralnego, rozbudowanego wedug zasadniczych punktw widzenia, z jakich si patrzy, jak religia, sprawiedliwo, rolnictwo, owiata itd., wszystkie bardziej wzniose inicjatywy natrafiay na lodowat i ostron rezerw, do ktrej przyzwyczai Deotym wasny m, kiedy nie wykazywa jeszcze tak uprzejmego zainteresowania jak obecnie. Niestety czua, i ze zniecierpliwienia traci otuch, i nie moga ju sama przed sob ukry, e ten bierny opr otaczajcego j wiata bdzie nader trudny do przezwycienia. Byo dla niej jasne, e Rok austriacki musi by Rokiem Austrii uniwersalnej i e poszczeglne narodowoci monarchii austrowgierskiej maj suy za przykad dla narodw wiata, do czego waciwie wystarczao dowie, e duch wiata obra sobie Austri za ojczyzn. Ale nie mniej jasne byo rwnie, e dla tpych umysw konieczna jest prcz tego jaka szczeglna tre oraz uzupenienie jak koncepcj, ktra by przez swj bardziej oczywisty ni oglny charakter czynia wszystko zrozumialszym. I Deotyma wertowaa caymi godzinami stosy ksiek, aby znale wreszcie ide, ktra tego dokona, i naturalnie miaa to by w jaki szczeglny sposb idea symbolizujca Austri. Ale przy tym Deotyma robia osobliwe odkrycia co do samej istoty wielkich idei. Okazao si, e yli w wielkiej epoce, jako e obfitujcej w wielkie idee. Byo jednak nie do wiary, jak trudno urzeczywistni z nich najwiksz i najwaniejsz, skoro dane byy po temu wszystkie warunki poza jednym: wiadomo, ktr z nich naley za

tak uzna! Za kadym razem kiedy Deotyma na ktr z nich ju si prawie decydowaa, musiaa stwierdzi, e rwnie wspaniae byoby urzeczywistnienie przeciwiestwa wanie tej idei. Tak to ju jest i Deotyma nie moga nic na to poradzi. Idee maj rne osobliwe waciwoci, a wrd nich i t, e atwo staj si absurdem, jeli chcemy si do nich zbyt dokadnie stosowa. Tak, na przykad, wemy choby Tostoja i Bert Suttner, pisarzy, ktrych idee byy wwczas mniej wicej rwnie gone, ale w jaki sposb mylaa Deotyma ludzko bez stosowania przemocy zdobdzie choby tylko pieczone kurczta? A co pocz z onierzami, jeliby, jak owi pisarze dali, nie wolno byo zabija? onierze, biedacy, staliby si bezrobotni, a dla zbrodniarzy nastayby zote czasy. Tego rodzaju propozycje zostay jednak rzeczywicie zoone i podobno zbierano ju nawet pod nie podpisy. Deotyma nie umiaaby sobie wyobrazi ycia bez wiecznych prawd, ale teraz ku wasnemu zdumieniu spostrzega, e kada wieczna prawda istnieje w podwjnej czy nawet wielokrotnej wersji. Dlatego rozsdny czowiek, a w tym wypadku by nim dyrektor departamentu Tuzzi, ktry nawet przez to w oczach Deotymy do pewnego stopnia odzyska swj autorytet, odczuwa gboko zakorzenion nieufno wobec wszelakich wiecznych prawd. A cho nie zaprzecza nigdy temu, e s one niezbdne, by przekonany, e ludzie przyjmujcy je dosownie s szalecami. Jego zdaniem, co usunie podsuwa swojej maonce, ideay ludzkoci stawiaj przed nami bezmiar wymaga, a tych, jeli nie maj doprowadzi ludzkoci do zguby, nie naley od pocztku bra cakiem serio. Jako najlepszy dowd Tuzzi przytoczy, e takie sowa jak idea lub wieczna prawda w ogle nie bywaj uywane w urzdach, gdzie zaatwia si powane sprawy. Referentowi, ktremu strzelioby do gowy posuy si nimi w jakim akcie, wytumaczono by natychmiast, e powinien podda si lekarskim ogldzinom, aby otrzyma zdrowotny urlop. Ale cho Deotyma przysuchiwaa si mowi z bolesn min, czerpaa z takich godzin saboci now energi do swoich studiw. Nawet hrabia Leinsdorf by zaskoczony jej intelektualn energi, kiedy nareszcie znalaz chwil wolnego czasu i zjawi si u niej na rozmow. Jego wysoko akn wypowiedzi pochodzcej z serca ludu. Szczerze pragn wysondowa, jaka jest wola ludu, i ostronym wpywem z gry tak j uszlachetni, aby mc potem przedoy jego cesarskiej moci, i to nie jako dar bizantyjskiego wiernopoddastwa, lecz jako dowd ocknicia si poszczeglnych ludw monarchii porwanych wirem demokracji. Deotyma wiedziaa, e jego wysoko wci jeszcze obstawa przy koncepcjji cesarza pokoju i wielkiej

manifestacji na rzecz prawdziwej Austrii, cho nie odrzuca rwnie zasadniczo propozycji Austrii uniwersalnej, jeliby tylko uczucia skupionej wokoo swego patriarchy rodziny narodw znalazy w tym wanie wyraz. Z rodziny tej jego wysoko wyklucza oczywicie potajemnie i milczco Prusy, cho nie mia nic do zarzucenia osobie Arnheima, a nawet mwi o nim wyranie jak o bardzo interesujcej indywidualnoci. Za adn cen nie chcemy czego patriotycznego w banalnym znaczeniu tego sowa powtarza. Musimy nasz kraj i cay wiat obudzi ze snu! Uwaam pomys zorganizowania Roku austriackiego za nader pikny, i zreszt sam sugerowaem dziennikarzom, e naley skierowa uwag publicznoci ku takiemu wanie celowi. Ale czy pani zastanowia si ju nad tym, moja kochana, co, skoro zdecydujemy si ju na ten Rok austriacki, naley w tym roku przedsiwzi? W tym caa rzecz, widzi pani! Z tego naley sobie te zdawa spraw. Trzeba bdzie troch od gry dopomc, bo inaczej nieodpowiedzialne elementy uzyskaj przewag! A ja niestety nie znajduj chwili czasu, aby samemu obmyli jak koncepcj. Deotyma zmiarkowaa, e jego wysoko jest zatroskany, i ywo odpowiedziaa: Albo akcja znajdzie swj punkt szczytowy w jakim wielkim symbolu, albo wcale jej nie bdzie. To jedno jest pewne. Winna porwa serce caego wiata, ale wymaga przy tym wyszej ingerencji. To nie podlega dyskusji. Zorganizowanie Roku austriackiego jest wietnym pomysem, ale moim zdaniem Rok uniwersalny byby jeszcze wspanialszy. Rok Austrii uniwersalnej, w ktrej duch europejski mgby ujrze sw prawdziw ojczyzn! Powoli, powoli! przestrzega hrabia Leinsdorf, gdy intelektualna miao przyjaciki ju nieraz napawaa go lkiem. Pani pomysy zawsze bywaj cokolwiek za wielkie, Deotymo! Ju mi pani zreszt o tym mwia, ale nigdy nie jest si do ostronym. A wic, co pani dla nas wymylia, bymy to w owym Roku uniwersalnym przedsiwzili? Tym pytaniem jednak hrabia Leinsdorf, dajc si ponie prostolinijnoci cechujcej jego sposb mylenia, dotkn najboleniejszego punktu u Deotymy. Prosz jego wysokoci rzeka po chwili wahania pytanie, na ktre da pan ode mnie odpowiedzi, jest najtrudniejsze pod socem, w najbliszym czasie mam zamiar zaprosi grono wybitnych osb spord poetw i mylicieli i zanim odpowiem, wol zaczeka, a to zebranie wysunie jakie sugestie.

 To wietny pomys! zawoa jego wysoko, od razu pozyskany dla decyzji odczekania. To wietny pomys! Nigdy nie mona by do ostronym. Gdyby pani wiedziaa, czego ja musz teraz codziennie wysuchiwa!

58 Akcja Rwnolega budzi wtpliwoci. Koa historii nie da si dowolnie cofn

Pewnego dnia jego wysoko znalaz woln chwil, aby duej porozmawia rwnie z Ulrichem. Ten dr Arnheim nie wydaje si zbyt sympatyczny zwierzy si Ulrichowi. Bezsprzecznie jest to czowiek o wielkim polocie i nie mona si paskiej kuzynce dziwi. Ale ostatecznie to Prusak. Tak si wszystkiemu przyglda. Wie pan, kiedy byem jeszcze maym chopcem, w roku szedziesitym pitym, mj .p. ojciec mia kiedy na chrudimskim zamku z okazji polowania pewnego gocia, ktry tak samo wci si wszystkiemu przyglda, a po roku okazao si, e nikt waciwie nie wiedzia, kto go do nas wprowadzi, i e to by major pruskiego sztabu generalnego! Oczywicie nie chciabym przez to jeszcze nic powiedzie, ale jest mi nieprzyjemnie, e ten Arnheim o nas wszystko wie. Prosz jego wysokoci rzek Ulrich ciesz si, e daje mi pan sposobno do szczerego wypowiedzenia si. Nadszed czas, aby wreszcie co si stao. Gromadz dowiadczenia, ktre mnie zastanawiaj, lecz nie nadaj si dla zagranicznego obserwatora. Akcja Rwnolega powinna przecie budzi u wszystkich radosny entuzjazm, taka rwnie bya chyba intencja waszej wysokoci? Ale tak, oczywicie! A dzieje si wprost przeciwnie zawoa Ulrich. Odnosz wraenie, e wywouje ona u wszystkich wyksztaconych ludzi tylko wtpliwoci i smutek! Jego wysoko potrzsn gow i zacz duym palcem jednej rki krci mynka dookoa duego palca drugiej, co czyni zawsze, gdy nachodziy go ponure myli. W gruncie rzeczy bowiem i on rwnie zebra dowiadczenia podobne do tych, o ktrych mwi Ulrich.

 Od czasu kiedy stao si gone, e mam co do czynienia z Akcj Rwnoleg opowiada dalej Ulrich to gdy spotykam si z kim, kto chce ze mn porozmawia na bardziej oglne tematy, nie mijaj i trzy minuty, jak ju pada pytanie: Co waciwie chce pan przez t Akcj Rwnoleg osign? Przecie dzisiaj nie ma ju ani wielkich osigni, ani wielkich ludzi! Mwic tak nie myl naturalnie o sobie! wtrci jego wysoko. Znam to, i mnie zdarza si to sysze. Wielcy przemysowcy psiocz na politykw, ktrzy im nie wywalczaj do wysokich ce ochronnych, a politycy narzekaj na wielki przemys, e za mao daje na fundusze wyborcze... Bardzo susznie! kontynuowa swoje wywody Ulrich. Chirurdzy s na pewno przekonani, e chirurgia od czasu Billrotha poczynia znaczne postpy, tylko si skar, e pozostaa medycyna i cae przyrodoznawstwo nie na wiele si chirurgii przydaj. miabym twierdzi, jeli jego wysoko pozwoli mi to powiedzie, e rwnie teolodzy s najgbiej przekonani, i teologia jest dzi w jaki sposb wicej zaawansowana ni za czasw Chrystusa... Hrabia Leinsdorf podnis rk na znak protestu, nie pozbawionego zreszt wyrozumiaoci. Prosz wybaczy, jeli powiedziaem co niestosownego, co zreszt byo zupenie zbdne, gdy to, do czego zmierzam, ma, jak mi si zdaje, cakiem oglne znaczenie. Chirurdzy, jak ju powiedziaem, twierdz, e nauki przyrodnicze nie cakiem ziszczaj pokadane w nich nadzieje. Kiedy natomiast mwi si z jakim przyrodnikiem o teraniejszej epoce, to ten skary si, e chtnie skierowaby wzrok nieco wyej, ale w teatrze si nudzi i nie moe znale powieci, ktra by go potrafia zaciekawi czy porwa. Jeli rozmawia si z poet, to ten powie, e nie ma ju wiary, a gdy mwi z malarzem, bo o teologach wol ju drugi raz nie wspomina, to mona by prawie pewnym, e bdzie twierdzi, i w epoce tak marnej poezji i filozofii malarze rwnie nie mog tworzy arcydzie. Kolejno, w jakiej jeden spycha win na drugiego, nie jest naturalnie zawsze taka sama, ale mona to porwna z gr w Czarnego Piotrusia, jeli jego wysoko j zna, albo z gr Cztery kty, a piec pity. Ale regu gry czy praw, ktre tym rzdz, nie mog jako odkry. Obawiam si, i trzeba si chyba zgodzi, e kady czowiek osobicie jest z samego siebie mniej wicej zadowolony, ale oglnie jest mu z jakiej tam

uniwersalnej przyczyny le we wasnej skrze. Ot wydaje si, e Akcja Rwnolega ma za cel to wanie ujawni. Mj Boe! odpar na te wywody hrabia Leinsdorf, cho trudno byo dociec, co chcia przez to powiedzie. Nic tylko czarna niewdziczno! Mam zreszt cign Ulrich dalej dwie teki pene pisemnych propozycji oglnej natury, ktrych jeszcze nie miaem okazji przedoy jego wysokoci. Na jednej z tych tek zrobiem adnotacj: Z powrotem do... Zadziwiajco duo ludzi bowiem pisze nam, e wiat znajdowa si dawniej w o wiele lepszej sytuacji ni dzisiaj, a Akcja Rwnolega powinna jedynie tamt sytuacj przywrci. Jeli pomin tak ze wszech miar zrozumia tendencj, jak nawrt do wiary, s jeszcze tacy, co twierdz, i naley powrci do baroku, do gotyku, do pierwotnego stanu natury lub do Goethego, do prawa staroniemieckiego, do czystoci obyczajw itp. Hm, tak. Ale pomidzy tymi sugestiami moe znale si jaka zdrowa myl, ktrej nie naleaoby zlekceway wtrci hrabia. To moliwe, ale jak mamy na te propozycje odpowiedzie? Po dojrzaym rozpatrzeniu cennego pisma Pana z dnia tego a tego uwaamy, e nie nadesza jeszcze odpowiednia pora, aby... Albo: Przeczytalimy z zainteresowaniem i prosimy o szczegowe informacje dotyczce paskich ycze, jak wskrzesi wiat baroku, gotyku itd... Ulrich umiechn si, ale hrabia Leinsdorf uwaa, e ta jego wesoo jest w tym momencie troch nie na miejscu, i z defensywnie wzmoon energi krci wielkim palcem jednej rki wokoo wielkiego palca drugiej. Jego twarz ze spiczast brdk przypominaa w swym twardym wyrazie epok Wallensteina, a potem pada z ust hrabiego wiele znaczca wypowied: Koa historii nie da si cofn, kochany doktorze! Ta wypowied zaskoczya przede wszystkim samego hrabiego Leinsdorfa, bo waciwie chcia powiedzie co zupenie innego. By z przekonania konserwatyst i zniecierpliwiony wywodami Ulricha, chcia mu zwrci uwag, e mieszczastwo wzgardzio uniwersalnym duchem Kocioa katolickiego i teraz ponosi wszystkie tego konsekwencje. Mogaby mu te raczej odpowiada pochwaa absolutnego centralizmu, kiedy wiat by jeszcze rzdzony wedug jednolitych zasad przez osoby z poczuciem

odpowiedzialnoci. Ale naraz, kiedy jeszcze szuka odpowiednich sw, przyszo mu na myl, e istotnie byby doprawdy niemile zaskoczony, gdyby pewnego ranka obudzi si bez moliwoci ciepej kpieli czy jazdy kolej, a zamiast porannych gazet tylko cesarski herold jedziby konno po ulicach. To, co kiedy byo, nigdy si ju w ten sam sposb nie powtrzy pomyla hrabia Leinsdorf i ta myl bardzo go zdziwia. Bo jeli zaoymy, e koa historii nie da si dowolnie cofn, ludzko byaby podobna do czowieka, ktrego gna naprzd jaki niesamowity instynkt koczowniczy, bez moliwoci zarwno powrotu, jak i dojcia do celu, a sytuacja taka byaby nader godna uwagi. Jego wysoko posiada wprawdzie niezwyk zdolno izolowania lekk rk dwch sprzecznych koncepcji na tak odlego, by nie mogy si nigdy w jego wiadomoci ze sob zderzy, a wypowiedzian teraz przez siebie myl powinien by odtrci jako przeciwstawn wszystkim jego zasadom. Do Ulricha jednak ywi pewien sentyment i o ile to mg pogodzi ze swymi obowizkami, sprawio mu wielk przyjemno objania z surow logik polityczne problemy temu lotnemu czowiekowi, ktry posiada tak dobre rekomendacje, cho ze wzgldu na swoje mieszczaskie pochodzenie znajdowa si si rzeczy troch na uboczu od prawdziwie wielkich problemw. Skoro jednak ju si zacznie z logik, gdzie kada myl sama przez si wywodzi si od poprzedzajcej, w kocu nie wie si nigdy, co z tego wyniknie. Przeto hrabia Leinsdorf nie wycofa swej wypowiedzi, ale milczco skierowa wnikliwe spojrzenie na Ulricha. Ulrich wzi drug tek do rki i wykorzysta przerw, aby wrczy obie teki jego wysokoci. T drug musiaem zaopatrzy w tytu: Naprzd ku... zacz, ale jego wysoko zerwa si z miejsca i stwierdzi, e wyznaczony na rozmow czas min. Prosi przy tym usilnie, aby dalszy cig odoy do nastpnego razu, kiedy bdzie wicej czasu do namysu. Paska kuzynka ma zreszt zaprosi w tym celu grono najznakomitszych umysw doda ju stojc. Niech pan pjdzie! Niech pan tam pjdzie koniecznie, prosz! Bo nie wiem, czy mnie samemu wolno bdzie w tym uczestniczy. Ulrich zoy teczki z aktami, a hrabia Leinsdorf odwrci si jeszcze raz ju w cieniu framugi drzwi. Wielko przedsiwzicia naturalnie wszystkich ludzi z pocztku oniemiela, ale my ju ich rozruszamy! Poczucie obowizku nie pozwolio hrabiemu opuci Ulricha bez sw pociechy.

59 Moosbrugger rozmyla

Tymczasem Moosbrugger zadomowi si jako tako w swym nowym wizieniu. Zaledwie zamkna si za nim brama, gdy zaczli na niego wrzeszcze. A kiedy si oburzy, zagroono mu chost, jeli dobrze pamita. Umieszczono go w pojedynczej celi. Podczas spaceru po dziedzicu zakadano mu na rce kajdanki, a dozorcy nie spuszczali z niego oczu. Ostrzyono go, cho jego wyrok nie by jeszcze prawomocny, rzekomo, aby go zmierzy. Wysmarowano go mierdzcym mydem pod pretekstem dezynfekcji. Moosbrugger by starym wyg i wiedzia, e cho to wszystko jest niedozwolone, nie tak atwo za elaznymi kratami dochodzi swych praw. Robili z nim, co im si tylko podobao. Zada wic widzenia si z naczelnikiem wizienia i poskary si. Naczelnik musia przyzna, e niejedno jest niezgodne z regulaminem, ale to przecie nie zaostrzenie kary, mwi, a tylko rodki ostronoci. Wtedy Moosbrugger poszed na skarg do kapelana wiziennego, ale cho to by poczciwy staruszek, jego yczliwe duszpasterstwo miao t zadawnion wad, i zawodzio wobec zbrodniarzy seksualnych. Kapelan brzydzi si nimi caym swym nic nie wiedzcym ciaem, ktre nigdy nawet krawdzi podobnych zbrodni nie musno, i ju przestraszy si nawet tego, e Moosbrugger swoim uczciwym wygldem moe wzbudzi w nim uczucie litoci. Odesa go wic do wiziennego lekarza, a sam, jak zawsze w podobnych wypadkach, zwrci si do Stwrcy z gorc modlitw, nie wchodzc jednak w szczegy i wymieniajc doczesne przewiny tak oglnikowo, e w chwili wznoszenia modw miecili si w nich zarwno Moosbrugger, jak i wolnomyliciele oraz ateici. Lekarz wizienny natomiast powiedzia Moosbruggerowi, e wszystko, na co si skary, nie jest znw takie straszne, poklepa go przyjanie i nie chcia w aden sposb rozpatrywa jego skarg, gdy, o ile Moosbrugger go dobrze rozumie, jest to zbyteczne, dopki fakultet medyczny nie rozstrzygnie kwestii, czy jest on chory, czy symuluje. Moosbrugger wcieka si miarkujc, e kady z nich mwi tak, jak mu najwygodniej, i e wanie to mwienie pozwala im postpowa z nim samowolnie. Czu, jak czuj ludzie proci, e naleaoby ludziom wyksztaconym poobcina jzyki. Wpatrywa si w twarz lekarza ze szramami po pojedynkach, w jakby wyschnit od wewntrz

twarz kapelana oraz w surowo-pogodn, biurokratyczn twarz naczelnika. Dostrzega, e kada z nich patrzy na niego inaczej, i czu, e we wszystkich tych twarzach jest co dla niedostpnego, a im wsplnego, co przez cae ycie byo mu wrogie. Owa molekularna sia, ktra na wolnoci wtacza przemoc kadego osobnika mimo jego zarozumialstwa w kbowisko innych si, sabnie nieco, nie baczc na surow dyscyplin, pod dachem wizienia, gdzie cae ycie jest oczekiwaniem i gdzie ywe stosunki ludzi midzy sob, nawet te brutalne i gwatowne, s jak gdyby wyobione od wewntrz cieniem nierealnoci. Moosbrugger reagowa caym swym mocnym ciaem na odprenie po walce stoczonej podczas przewodu sdowego. Wydawao mu si, e jest kiwajcym si zbem. Skra go swdzia. Czu si marnie, jakby by zaraony. Bya to bolesna, subtelnie nerwowa nadwraliwo, ktra go od czasu do czasu nawiedzaa. Kiedy porwnywa si z tamt bab, co leaa ju teraz pod ziemi i przez ktr stao si to cae nieszczcie, wydawao mu si, e jest niewinnym dzieckiem, a ona brutaln, przewrotn samic. Mimo to Moosbrugger czu si raczej zadowolony; po wielu oznakach zauway, e jest tu wan osobistoci, i to mu schlebiao. Nawet opieka, ktr bez rnicy otaczano wszystkich winiw, sprawiaa mu pewn satysfakcj. Pastwo musiao ich ywi, odziewa, kpa, troszczy si o ich zajcia, zdrowie, ksiki i piewy, od chwili kiedy zostali uznani za winnych, cho przedtem nigdy tego nie czynio. Moosbrugger rozkoszowa si t trosk, aczkolwiek surow, jak dziecko, ktremu udao si zmusi matk, aby cho z gniewem, jednak si nim zaja. Ale nie yczy sobie, by trwao to zbyt dugo. Myl, e mog w drodze aski zmieni mu wyrok mierci na doywotnie wizienie albo odesa znw do szpitala dla umysowo chorych, budzia w nim w upr, jaki odczuwamy, kiedy wszelkie wysiki, aby od ycia uciec, sprowadzaj nas wci z powrotem do tych samych znienawidzonych warunkw ycia. Wiedzia, e jego obroca czyni starania o ponowne wszczcie przewodu sdowego i e maj go jeszcze raz podda ogldzinom, ale postanowi sobie we waciwym czasie temu si sprzeciwi i wymc, aby go stracono. Nie wtpi, e poegnanie z yciem powinno by godne, gdy cae jego ycie byo przecie nieustann walk o nalene mu prawa. Siedzc w pojedynczej celi Moosbrugger rozmyla nad tym, jakie byy waciwie te prawa. Nie umia jednak ich sformuowa. W kadym razie byo to co, czego mu przez cae ycie odmawiano. W chwili kiedy o tym myla, uczucia jego nabrzmieway. Jzyk jego kaneszowa si i porusza jak ogier paradujcy hiszpaskim krokiem, Moosbrugger tak chcia to wykwintnie wyrazi. Prawo

 myla niezwykle powoli, chcc pojcie to precyzyjnie okreli, jak gdyby rozmawia z kim drugim prawo to kiedy nie robi si nic bezprawnego lub co w tym rodzaju, prawda? I nagle przyszo mu. na myl: Prawo to ius! Tak, jego prawo to jego ius! Spojrza na sw prycz, chcia na niej usi, rozejrza si z zakopotaniem dookoa, usiowa nadaremnie przesun prycz przyrubowan do podogi i ocigajc si usiad wreszcie na niej. Jego ius zostao mu odebrane! Przypomnia sobie on majstra, kiedy mia dopiero szesnacie lat. nio mu si, e co chodnego powiao mu po brzuchu, a potem w jego wntrzu zniko. Krzykn i spad z ka, a nazajutrz czu znuenie w caym ciele. Oto inni terminatorzy kiedy mu powiedzieli, e jeli pokae jakiej kobiecie pi w ten sposb, e kciuk bdzie wystawa pomidzy palcem rodkowym a wskazujcym, to kobieta nie bdzie moga si oprze. Poczu si tym silnie zmieszany. Terminatorzy twierdzili, e oni wszyscy to ju wyprbowali, ale kiedy o tym myla, ziemia usuwaa mu si spod stp albo gowa zdawaa si inaczej tkwi na jego szyi ni zwykle. Krtko mwic, dziao si z nim co, co ju o wos oddalao si od naturalnego porzdku rzeczy i nie byo cakiem bezpieczne. Pani majstrowo rzek chciabym pani zrobi przyjemno... Byli sami, a ona spojrzaa mu w oczy i musiaa co w nich odczyta, bo odpowiedziaa: Wyno mi si z kuchni! Wtedy pokaza jej pi ze sterczcym z niej kciukiem. Czary wywary jednak skutek tylko poowiczny. Majstrowej krew uderzya do twarzy. Drewnian chochl trzyman wanie w rku zacza go bi po gowie tak szybko, e nie mg uciec. Zorientowa si dopiero, kiedy krew zacza mu spywa po wargach. Ale pamita dokadnie moment, kiedy krew nagle zmienia kierunek, popyna w gr a do oczu. Rzuci si na potn niewiast, ktra go tak haniebnie zniewaya, ale nadbieg majster, a to, co si potem dziao, a do chwili, kiedy na chwiejnych nogach sta na ulicy wrd wyrzuconych za nim jego gratw, byo, jak gdyby kto dar w strzpy wielk czerwon chust. Tak wyszydzono i wybito z niego ius i zacza si dalsza tuaczka. Czy mona znale ius na ulicy? Wszystkie kobiety byy ju czyim ius, naleay ju do kogo tak jak wszystkie jabka i noclegi, a andarmi i sdziowie powiatowi byli gorsi od psw. Ale po jakich oznakach udawao si ludziom zawsze go rozpozna i wpakowa do wizienia czy do domu wariatw, tego Moosbrugger nigdy nie potrafi poj. Wpatrywa si dugo w podog i z wysikiem rozglda si po ktach swej celi. Mia uczucie jak kto, kto zgubi klucz i nie moe go odnale. Przy wietle dziennym podoga i kty zszarzay i stay si znw powszednie, cho tak niedawno jeszcze byy jak dno koszmaru, skd nagle

wyania si jaki przedmiot czy czowiek, kiedy padnie odpowiednie sowo. Moosbrugger skupi ca swoj logik. Dokadnie przypomina sobie tylko wszystkie miejsca, gdzie to si za kadym razem zaczynao. Mgby je wszystkie wyliczy i opisa. Raz stao si to w Linzu, raz w Braili. Midzy jednym a drugim nawarstwiay si lata. Ostatni raz byo to tu, w tym miecie. Oczami wyobrani widzia kady kamie, i to tak dokadnie, jak zwykle si kamieni nie dostrzega. Przypomina sobie zy humor, ktry zawsze temu towarzyszy, jak gdyby mia w yach trucizn zamiast krwi mona by powiedzie tak czy jako podobnie. Pracowa na przykad pod goym niebem, a obok przechodziy kobiety. Nie chcia na nie patrze, bo mu przeszkadzay, ale nadchodziy coraz to nowe. W kocu oczy jego towarzyszyy im z obrzydzeniem i kiedy tak wodzi wzrokiem tam i z powrotem, wydawao mu si, e oczy poruszaj si od wewntrz w smole czy krzepncym cemencie. Potem zmiarkowa, e jego mylenie staje si jakie ociae. I bez tego zawsze myla powoli. Wypowiedzenie sowa kosztowao go wiele trudu, jako e nigdy nie mia ich w dostatecznej iloci, a czasami, gdy z kim rozmawia, wydawao mu si, e rozmwca nagle ze zdumieniem na niego patrzy i nie rozumie, co takie poszczeglne sowo moe w sobie zawiera, gdy Moosbrugger je wolno z siebie wydusza. Tote zazdroci wszystkim ludziom, ktrzy ju w modoci nauczyli si pynnie mwi. Jemu sowa jak na zo wanie wtedy, kiedy ich najpilniej potrzebowa, przyklejay si do podniebienia, jak gdyby byy z gumy, i mijaa wtedy czasem niezmiernie duga chwila, zanim zdoa oderwa od podniebienia sylab, by mwi dalej. Trudno zaprzeczy, e ju w tym byo co nienormalnego, ale kiedy mwi przed sdem, e to masoni, jezuici lub socjalici w ten sposb go przeladuj, nikt go nie chcia zrozumie. Juryci umieli wprawdzie lepiej od niego przemawia i przytaczali przeciwko niemu wszelkie moliwe argumenty, ale o tym, jak to byo naprawd, nie mieli pojcia. A kiedy to trwao pewien okres czasu, Moosbrugger zaczyna odczuwa strach. Niech kto sprbuje z rkami w kajdankach stan na ulicy i czeka, jak ludzie na to zareaguj. wiadomo, e jego jzyk czy jeszcze co innego, znajdujcego si bardziej w jego wntrzu jest unieruchomione jak lepk mazi, wywoywaa w nim aosne uczucie niepewnoci, ktre caymi dniami usiowa ukry. A potem nastpowaa raptem ostra, mona by prawie powiedzie milczca granica. Nagle zjawia si zimny powiew albo w powietrzu ukazywaa si tu przed nim olbrzymia kula i leciaa prosto w jego pier. W tym samym momencie czu co obcego w sobie, w oczach, na wargach lub w miniach

twarzy. Wszystko dookoa znikao i wydawao si czarne, a podczas gdy domy kady si na drzewach, z zaroli wyskakiwao co jakby kilka uciekajcych szybko kotw. Trwao to tylko sekund i potem stan ten mija. Tak rozpoczyna si waciwie okres, o ktrym wszyscy chcieli si czego dowiedzie, dyskutujc o tym bez ustanku. Stawiali mu najniepotrzebniejsze zarzuty, a on niestety sam przypomina sobie swoje przeycia tylko jakby przez mg i wedug ich sensu. Te okresy bowiem byy waciwie samym sensem. Niekiedy trway one minut, niekiedy jednak przez cay dzie, a niekiedy znw przeduay si w inne, podobne, ktre mogy trwa caymi miesicami. Aby zacz od tych ostatnich, jako najatwiejszych, tak e nawet sdzia mg je zrozumie, byy to okresy, kiedy sysza jakie gosy, muzyk lub wist i szum wiatru, brzk i szczk lub te wystrzay, grzmoty, miechy, nawoywania, rozmowy i szepty. Przychodzio to zewszd. Tkwio w cianach, powietrzu, odziey i w jego wasnym ciele. Mia wraenie, e nosi to wszystko w sobie, pki milczao, ale skoro tylko wydobyo si na zewntrz, kryo si gdzie w otoczeniu, cho nigdy zbyt daleko od niego. Kiedy pracowa, gosy odzyway si zwykle w oderwanych sowach i krtkich zdaniach, urgay mu i ganiy go, a kiedy o czym myla, wypowiaday to na gos, zanim sam zdy to wypowiedzie, albo na zo mwiy akurat przeciwiestwo tego, co mia zamiar wyrazi, kiedy chciano go jednak uzna z tego powodu za niepoczytalnego, Moosbrugger umiecha si tylko. Sam traktowa te swoje gosy i zjawy jak oswojone mapy. Bawio go sysze i widzie, co wyprawiaj. Byo to nieporwnanie adniejsze od jego wasnych, uporczywych i cikich myli; kiedy go wszake zbytnio draniy, wpada w gniew, co zreszt byo do naturalne. Poniewa zawsze zwraca baczn uwag na kad definicj stosowan do jego osoby, wiedzia, e nazywa si to halucynacj, i zgadza si, e t waciwoci halucynacji gruje nad innymi, dla ktrych nie jest ona dostpna. Dostrzega rwnie wiele rzeczy, ktrych inni nie dostrzegali: wspaniae krajobrazy i straszne twory piekielne. Ale uwaa, e przypisuj temu przesadne znaczenie, a kiedy pobyt w szpitalu dla umysowo chorych zanadto mu ju dokuczy, twierdzi po prostu, e udaje. Rni mdrcy pytali go, czy to, co sysza, byo bardzo gone. Pytanie to jednak nie byo zbyt mdre. Oczywicie, czasami byo gone jak uderzenie grzmotu, a czasami nieuchwytne jak najcichszy szept. Rwnie ble, ktre go niekiedy drczyy, byway nie do wytrzymania albo tak lekkie, jak gdyby je sobie tylko wyobraa. Zreszt nie to byo wane. Czsto nie mgby nawet dokadnie opisa tego, co widzia, sysza czy czu, cho

dobrze wiedzia, co to byo. Czasami byo to bardzo niewyrane. Zjawy nadchodziy z zewntrz, ale przebyskiem obserwacji stwierdza, e mimo wszystko pochodziy od niego samego. Najwaniejsze byo to, e wcale nie byo wane, czy co jest wewntrz, czy zewntrz. W jego stanie byo to jak przejrzysta woda po obu stronach przeroczystej szklanej ciany. Podczas swoich wielkich okresw Moosbrugger nie zwaa wcale na te gosy i zjawy, ale wci tylko myla. Nazwa to tak, bo sowo to zawsze go fascynowao. Myla lepiej od innych, gdy zarwno na zewntrz, jak i wewntrz. Co mylao w nim wbrew jego woli. Mawia, e si te myli dla niego robi. I nie tracc swej statecznej mskiej rozwagi, stawa si rozdraniony z powodu najdrobniejszego ubocznego szczegu, jak bywa z kobietami, ktrym mleko wzbiera w piersiach. Jego myli pyny wtedy jak potok przez bujn k zasilony setkami tryskajcych strumieni. Moosbrugger opuci gow i patrzy na deski podogi poprzez rozstawione palce. Ludzie tutejsi nazywaj wiewirk dbo-kotkiem myla ale eby tak kto sprbowa z ca powag w sposobie mwienia i w wyrazie twarzy powiedzie: dbowy kot, wszyscy wytrzeszczyliby oczy, jak gdyby wrd strzelania lepymi nabojami na manewrach nagle pad ostry strza. W Hesji natomiast ludzie mwi na wiewirk: drzewny lis. Czowiek, ktry si duo wczy, wie o takich rzeczach. A jakie zdumienie wykazywali psychiatrzy, kiedy pokazawszy Moosbruggerowi obrazek z wiewrk, usyszeli odpowied: To chyba lis albo moe zajc czy nawet kot, albo co w tym rodzaju. Wwczas za kadym razem pytali go szybko: Ile jest czternacie plus czternacie? A on odpowiada im ogldnie: Tak mniej wicej od dwudziestu omiu do czterdziestu... To mniej wicej sprawiao im wiele kopotu, co wywoywao u Moosbruggera umiech. Przecie to takie proste. Wiedzia, e kiedy od czternastki idzie si dalej o czternacie punktw, to dochodzi si do dwudziestu omiu. Ale kto powiedzia, e na tym naley si zatrzyma? Wzrok Moosbruggera wdruje jeszcze troch dalej, tak jak wzrok czowieka, ktry dostrzegszy rysujcy si na tle nieba grzbiet grski nagle widzi, e poza tym grzbietem jest jeszcze kilka innych. A kiedy dbo-kotek nie jest ani kotem, ani lisem i zamiast rogw ma zby jak zajc, ktrego lis zjada, to nie ma adnej racji by znw a tak drobiazgowym. Wiewirka jest po prostu w jaki tam sposb sklecona ze wszystkich tych zwierzt i biega po drzewach. Zgodnie z dowiadczeniami i przekonaniami Moosbruggera

nie mona byo czegokolwiek ujmowa w oderwaniu od reszty, gdy zawsze jedno zaleao od drugiego.* Zdarzyo mu si ju w yciu, e kiedy mwi do dziewczyny: Ty moja ranousta!, nagle sowo to jakby puszczao w szwach i zaczynao si dzia co bardzo przykrego. Twarz dziewczyny stawaa si szara jak ziemia zasnuta mg, a na dugiej odydze sterczaa samotna ra. Wtedy nawiedzaa go straszliwa pokusa wzi n i r t ci albo zada jej taki cios, by wrcia znw na twarz dziewczyny. Oczywicie Moosbrugger nie zawsze chwyta od razu n, robi to tylko, kiedy nie mg ju sobie inaczej poradzi. Zwykle uywa musia caej swej siy olbrzyma, aby wiat mu si nie rozazi. Kiedy by w dobrym humorze, mg patrze komu w twarz i widzia w niej swoje wasne odbicie, jak gdyby spogldao z powrotem na niego z pytkiego strumienia spomidzy rybek i jasnych promykw. Kiedy by jednak w zym humorze, wystarczyo mu przyjrze si czyjej twarzy, aby zaraz pozna, e jest to ten sam czowiek, z ktrym wszdzie i zawsze musi si spiera, cho tamten za kadym razem udaje kogo innego. C mona by mu pod tym wzgldem zarzuci? Przecie wszyscy walczymy prawie z tym samym czowiekiem. Gdyby tak zbada, kim s te istoty, z ktrymi jestemy tak niedorzecznie zwizani, okazaoby si, e zwykle bywa to czowiek, ktry ma klucz pasujcy do naszego zamka. A w mioci? Ile ludzi patrzy dzie w dzie na t sam ukochan twarz, a zamknwszy oczy nie potrafi powiedzie, jak ona wyglda. A nie mwic ju o mioci i nienawici: na jakie zmiany naraone jest nieustannie wszystko, zalenie od zwyczaju, humoru i punktu widzenia! Jak czsto rado si spala, a pod ni ukazuje si niezniszczalne jdro smutku! Jak czsto jeden czowiek krzywdzi obojtnie drugiego, cho mgby go rwnie dobrze zostawi w spokoju. ycie wytwarza powierzchni, ktra niby to musi by taka, jaka jest, ale pod jej skr ruszaj si i tocz przerne rzeczy. Moosbrugger sta zawsze mocno nogami na dwch bryach ziemi, czc je przez to, i stara si rozsdnie unika wszystkiego, co by go mogo wyprowadzi z rwnowagi. Ale czasami pkao mu w ustach jakie sowo, a c za rewolucja i koszmar rnych spraw pyny wtedy z zastygego i wypalonego zoonego sowa jak dbokotek czy ,,rano-usta!

Po niemiecku wiewirka Eichhrnchen (dos. dbo-roek).

I tak siedzc w swej celi na awce sucej mu zarwno za prycz, jak i za st, opakiwa swoje wychowanie, ktre nie nauczyo go naleytego formuowania wasnych dowiadcze. Maa osbka z mysimi oczyma, ktra nawet teraz, kiedy od dawna bya ju pod ziemi, sprawiaa mu tak wiele przykroci, irytowaa go niepomiernie. Wszyscy s po jej stronie. Moosbrugger wsta ociale, czu si sprchniay jak zwglone drewno. Znw chciao mu si je. Wyywienie wizienne byo niewystarczajce dla tak potnego mczyzny, a Moosbrugger nie mia pienidzy, aby je polepszy. W podobnym stanie trudno mu byo uwiadomi sobie wszystko, czego chciano si od niego dowiedzie. Nadesza po prostu w cigu dugich dni i tygodni taka jaka zmiana, jak nadchodzi marzec czy kwiecie, no i na dodatek jeszcze ta historia. Nie wiedzia o niej nic wicej ni to, co byo zaprotokoowane przez policj, i nawet nie przypomina sobie, jak si to do protokou dostao. Argumenty i rozwaania, ktre pamita, poda ju przedtem w toku przewodu sdowego. Ale to, co si naprawd stao wydao mu si teraz, e opowiedzia o tym pynnie w jakim obcym jzyku, co go bardzo uszczliwio, ale nie mg ju tego po raz drugi powtrzy. Nieche si wreszcie to wszystko raz skoczy pomyla.

60 Wycieczka do krlestwa logiki i moralnoci

To, co byo do powiedzenia o Moosbruggerze z punktu widzenia prawa, mona by wyrazi jednym zdaniem. By to jeden z tych porednich przypadkw, ktre nawet laikowi znane s z jurysprudencji i medycyny sdowej jako przypadki niezupenej poczytalnoci. Znamienn rzecz dla tego rodzaju nieszcznikw jest, e nie tylko ich zdrowie si waha, ale i choroba. Przyroda wykazuje dziwne zamiowanie w produkowaniu takich osobnikw caymi seriami. Natura non fecit saltus, co znaczy, e przyroda nie robi skokw, ale lubi stany przejciowe i utrzymuje w ogle cay wiat w stanie porednim midzy kretynizmem a normalnoci. Ale jurysprudencja nie uwzgldnia tego i powiada non datur tertium sive medium inter duo contradictoria, czyli czowiek albo jest w stanie postpowa niezgodnie z prawem, albo nie jest, gdy pomidzy tymi dwoma

przeciwiestwami nie ma nic trzeciego, poredniego. Dziki takiej waciwoci staje si karalny, a dziki temu, e jest godny kary, staje si z kolei osob prawn i jako taka moe korzysta z ponadosobowego dobrodziejstwa prawa. Kto tego od razu nie zrozumie, niech pomyli o kawalerii. Kiedy jaki ko przy kadej prbie dosiadania go zachowuje si jak szalony, obchodz si z nim szczeglnie pieczoowicie, daj mu najmiksze bandae, najlepszych jedcw i najbardziej wyszukan pasz, traktuj go przy tym z najwiksz cierpliwoci. Jeli natomiast jedziec co przeskrobie, wsadza si go do zapchlonej klitki, pozbawia jedzenia i nakada kajdanki. Przyczyn takiej rnicy w traktowaniu jest, e ko naley tylko do zwierzco-empirycznego krlestwa, a dragon do krlestwa logiki i moralnoci. Pod tym wzgldem czowiek rni si od zwierzcia, a mona jeszcze doda, e i od wariata tym, e zgodnie z swymi duchowymi i moralnymi waciwociami moe postpowa wbrew prawu i popeni zbrodni. A poniewa dopiero karalno podnosi go do poziomu czowieka w znaczeniu moralnym tego sowa, staje si zrozumiae, e jurysta musi przy tej karalnoci uparcie obstawa. Przy tym niestety psychiatrzy sdowi, ktrzy powinni by si temu przeciwstawi, bywaj zwykle o wiele bardziej niemiali w spenianiu swojej misji ni juryci; ogaszaj za istotnie chore tylko te osoby, ktrych nie umiej wyleczy, co jest zreszt lekk przesad, poniewa i innych wyleczy nie potrafi. Rozrniaj oni pomidzy nieuleczalnymi chorobami umysowymi a takimi, ktre z bo pomoc same ustpuj, oraz wreszcie takimi, ktrych lekarz wprawdzie take nie umie wyleczy, ale pacjent mgby si ich pozby, naturalnie pod warunkiem, e zrzdzeniem niebios podziaaj na na czas odpowiednie wpywy i rozwaania. Ta druga i trzecia grupa chorb dostarcza jedynie niezupenie chorych, ktrych anio medycyny wprawdzie traktuje jako chorych, kiedy zgaszaj si do w charakterze prywatnych pacjentw, ale odstpuje niemiao anioowi sprawiedliwoci, gdy spotyka si z nimi w praktyce sdowej. Takim wanie przypadkiem by Moosbrugger. W cigu jego skdind uczciwego ycia, przerywanego od czasu do czasu niesamowit dz krwi, zamykano go w zakadach dla umysowo chorych rwnie czsto, jak go z nich wypuszczano. Uchodzi ju za paralityka, paranoika, epileptyka i cyklotymika, a dwaj szczeglnie sumienni lekarze sdowi zwrcili mu w trakcie ostatniego procesu z powrotem jego zdrowie. Oczywicie nie byo wwczas w caej wypenionej ludmi wielkiej sali nikogo cznie z nimi samymi, kto nie byby przekonany, e Moosbrugger jest jednak w jakim tam stopniu chory, ale

stopie ten nie odpowiada warunkom wymaganym przez sd i dlatego tak sumienne mzgi nie mogy uzna go za chorego. Kiedy bowiem jest si tylko czciowo chorym, to wedle uczonych prawnikw jest si rwnie czciowo zdrowym, a kiedy si jest czciowo zdrowym, wtedy jest si, przynajmniej czciowo, poczytalnym. Kiedy za jest si czciowo poczytamym, jest si poczytalnym w ogle. Bo poczytalno, jest, jak oni twierdz, stanem, w ktrym czowiek ma dosy siy, aby nie zwaajc na aden przymus opowiedzie si samorzutnie za jakim obranym przez siebie celem, a takiej pewnoci wyboru nie mona rwnoczenie mie i nie mie. Wprawdzie nie wyklucza to istnienia osb, ktrym ich stan i predyspozycje utrudniaj w przeciwstawieniu si popdom zbrodniczym i opowiedzeniu si po stronie dobra, jak nazywaj to juryci. Tego rodzaju osob, u ktrej okolicznoci, jakie by na innych w ogle nie dziaay, powoduj zaraz decyzj popenienia karalnego przestpstwa, by wanie Moosbrugger. Ale po pierwsze, jego zdolnoci intelektualne i rozsdek byy zdaniem sdu na tyle nie uszkodzone, e gdyby ich uy, mg by rwnie dobrze nie popeni przestpstwa, a co za tym idzie, nie byo powodu pozbawia go moralnego przywileju odpowiedzialnoci. Po drugie, sprawnie dziaajcy wymiar sprawiedliwoci wymaga, by kady niezgodny z prawem postpek zosta ukarany, kiedy popenia si go z pen wiedz i wol. A wreszcie po trzecie, logika prawnikw przyjmuje, e u wszystkich chorych umysowo z wyjtkiem owych najbardziej upoledzonych, ktrzy pokazuj jzyk, kiedy si ich pyta, ile razy jest siedem razy siedem, albo mwi ja, kiedy maj poda imi jego cesarskiej i krlewskiej moci istnieje jakie minimum zdolnoci odrniania i samooikrelania, tak e wystarczyoby pewnego wysiku, inteligencji i woli, aby uprzytomni sobie przestpczy charakter danego czynu i oprze si zbrodniczym popdom. Chyba co najmniej tyle mona da od tak niebezpiecznych osobnikw. Sale sdowe s podobne do piwnic, w ktrych mdro prapradziadw pi zakorkowana w butelkach. Kiedy si je otworzy, chciaoby si wprost paka, stwierdzajc, jak niepijalne staje si w najwyszym stadium sfermentowania ludzkie denie do precyzji, zanim osignie doskonao. Mimo to wydaje si, e upija nie wdroone do tego osoby. Jest znanym zjawiskiem, i anio medycyny, kiedy przez duszy czas przysuchuje si wywodom jurystw, nader prdko zapomina o swoim posannictwie. Skada wtedy z trzaskiem skrzyda i zachowuje si na sali sdowej, jak gdyby by rezerwowym anioem jurysprudencji.

61 Idea trzech rozpraw albo utopia ycia cisego

W ten sposb Moosbrugger doigra si wyroku mierci i zawdzicza tylko wpywom hrabiego Leinsdorfa i jego yczliwoci dla Ulricha, e pozostaa mu pewna szansa, i zbadaj jeszcze raz jego stan umysowy. Wszelako Ulrich nie mia ju wtedy wcale zamiaru troszczy si dalej o losy Moosbruggera. Zniechcia go mieszanina okruciestwa i cierpienia, ktra stanowi istot tego rodzaju ludzi, rwnie przykra jak mieszanina cisoci i niedbalstwa, znamienna dla wyrokw, jakie si zwykle na nich feruje. Ulrich wiedzia dokadnie, co ma myle o Moosbruggerze, jeli przyjrze si trzewo temu przypadkowi, i jakich rodkw zaradczych naley prbowa wobec takich ludzi, ktrzy nie nadaj si ani do wizienia, ani do wolnoci, ani do szpitala dla umysowo chorych. Zdawa sobie jednak rwnie spraw, e tysice innych ludzi take to wiedziao, i e o kadym takim zagadnieniu mog dyskutowa bez koca i kady bdzie rozpatrywa je od strony, ktra go najbardziej interesuje, a pastwo i tak w kocu Moosbruggera umierci, choby dlatego, i w takim stanie niedoskonaoci wiata jest to sposb najprostszy, najtaszy i najpewniejszy. By moe wiadczy to o braku serca, jeli kto si godzi z takim rozstrzygniciem, ale najszybsze rodki komunikacji take pochaniaj wicej ofiar ni wszystkie tygrysy indyjskie razem wzite. Oczywicie takie bezwzgldne, pozbawione sumienia i niedbae nastawienie, ktre pozwala si na to godzi, umoliwia nam z drugiej strony osiganie bezspornych sukcesw. Takie nastawienie umysu, wnikliwe, kiedy chodzi o najblisze szczegy, i lepe, gdy chodzi o cao, znajduje swj najistotniejszy wyraz w pewnym ideale, ktry mona by nazwa ideaem dziea caego ycia, sprowadzajcego si tylko do trzech rozpraw. Czsto w twrczoci intelektualnej nie grube ksigi, ale wanie krtkie rozprawy stanowi dum ich autora. Jeli na przykad kto by odkry, e kamienie w nie zaobserwowanych dotd okolicznociach potrafi mwi, to wystarczyoby napisa kilka stronic, aby przedstawi i objani tak przeomowe zjawisko. O naszych szlachetnych pogldach mon zawsze napisa jeszcze jedn ksik i nie jest to bynajmniej tylko spraw erudycji, gdy chodzi tu raczej o metod, przy zastosowaniu ktrej najwaniejsze

zagadnienia yciowe nie zostan nigdy wyjanione. Dziaalno ludzk mona by posegregowa wedug iloci sw, jakiej dana dziaalno wymaga. Im wicej sw, tym gorzej przedstawia si jej jako. Caa wiedza, z pomoc ktrej rodzaj ludzki przeby dug drog od odziewania si w skry do latania w powietrzu, mogaby w gotowym stanie wraz z argumentacj wypeni zaledwie niewielk bibliotek podrczn; by pomieci ca reszt natomiast nie wystarczyaby szafa biblioteczna wielkoci kuli ziemskiej, nie mwic ju o niezmiernie obszernych dyskusjach, prowadzonych nie pirem, lecz mieczem i kajdanami. Niedaleko jestemy od koncepcji, e nasze ludzkie interesy prowadzimy w najwyszym stopniu nieracjonalnie, nie traktujc ich na mod nauk cisych, ktre mogyby nam suy za przykad postpu. Takie te byy rzeczywiste nastroje i atmosfera epoki a raczej pewnej iloci lat czy dziesicioleci z ktrych Ulrich zdy jeszcze co nieco przey. Mylao si wwczas, przy czym to si jest rozmylnie nieokrelone, gdy nie da si okreli, kto i ilu tak mylao, w kadym razie czuo si to w powietrzu, e mona by y w sposb cisy. Dzi nasuwa si pytanie, co to w ogle znaczy. Odpowied brzmiaaby przypuszczalnie, e mona sobie wyobrazi ca prac ywota, ktra sprowadzaaby si rwnie dobrze do trzech rozpraw, jak do trzech wierszy lub trzech czynw, w ktrych subiektywna zdolno twrcza byaby w najwyszym stopniu wzmoona. Oznaczaoby to mniej wicej to samo co milcze, kiedy si nie ma nic do powiedzenia, czyni tylko to, co niezbdne, kiedy si nie ma nic specjalnego do dokonania, a najwaniejsze zachowa obojtno, kiedy nie ma si tego niewysowionego uczucia, e wystarczy szeroko rozoy ramiona, aby wznie si na fali tworzenia. Mona by zarzuci, e wtedy ustaaby wiksza cz naszego ycia psychicznego, co zreszt nie byoby chyba zbyt bolesn strat. Twierdzenie, e wielkie zuycie myda wiadczy o wielkiej czystoci, niekoniecznie obowizuje w sferze moralnej, gdzie raczej wydaje si suszniejsza nowsza teza, i zdecydowany przymus mycia si zdradza niezupenie czyste warunki wewntrzne. Byoby poyteczn prb ograniczy do minimum zuycie moralnoci, ktra, jakakolwiek by bya, towarzyszy kademu naszemu dziaaniu, i posugiwa si ni jedynie w wyjtkowych wypadkach, kiedy to na pewno jest konieczne, a we wszystkich innych nie przypisywa swoim czynom wicej uwagi ni normalizacji owkw lub rubek. Wprawdzie wtedy nie dziaoby si wiele dobrego, ale to, co by si dziao, byoby lepsze. Nie ostaby si aden talent, lecz jedynie geniusz, z obrazu ycia zniknyby mde odbitki,

powstajce z nikego podobiestwa, jakie istnieje midzy czynem a cnot, a na ich miejsce wkroczyaby ich oszoamiajca jedno w witoci. Krtko mwic, z kadego cetnara moralnoci pozostaby jaki miligram esencji, ktra nawet w milionowej czstce grama posiada czarodziejsk moc darzenia szczciem. Ale mona postawi zarzut, e to tylko utopia. Oczywicie, e tak. Utopie s jednak nieomal tym samym, co moliwoci. To, e jaka moliwo si nie zrealizowaa, oznacza po prostu, e okolicznoci, w jakie obecnie jest wpleciona, na to nie pozwalaj, gdy inaczej byaby tylko niemoliwoci; jeli wyrwie si j z kontekstu i pozwoli na rozwinicie, wtedy powstaje utopia. Jest to proces podobny do tego, jak kiedy badacz obserwuje przemian jakiego elementu w zoonym zjawisku i wyciga z tego wnioski; utopia to eksperyment, w ktrym obserwujemy moliw przemian jakiego elementu i skutki, jakie wywoaaby w zoonym zjawisku zwanym yciem. Ot jeli obserwowanym elementem jest ciso jako taka, jeli si j wyczy z caoci i pozwoli rozwija, uzna jako nawyk mylowy i postaw yciow i dopuci, by suca jej za przykad sia oddziaywaa na wszystko, co si z ni styka, to otrzymamy czowieka, w ktrym zachodzi paradoksalne poczenie precyzji z nieokrelonoci. Czowiek taki posiada ow nieprzedajn, rozmyln zimn krew, ktra stanowi waciwy temperament cisoci; wszystko jednak, co siga poza t waciwo, jest nieokrelone. Stae stosunki wewntrzne, zagwarantowane przez moralno, przedstawiaj ma warto dla czowieka, ktrego wyobrania kieruje si ku przemianom; a c dopiero, kiedy postulat najcilejszego i najdoskonalszego spenienia przeniesiemy z dziedziny intelektualnej w dziedzin namitnoci wwczas dojdzie si bowiem, jak ju napomknlimy, do zdumiewajcego rezultatu, tego mianowicie, i namitnoci znikaj, a na ich miejsce przychodzi co podobnego do prawiecznego ognia dobroci. Na tym wanie polega utopia cisoci. Nie wiadomo, w jaki sposb taki czowiek ma spdza swj dzie, bo przecie nie moe stale unosi si w ekstazie twrczej, skadajc ognisko ograniczonych uczu domowych w ofierze wyimaginowanemu poarowi. W kadym razie taki cisy czowiek dzi istnieje. Jako czowiek wewntrz czowieka tkwi on nie tylko w badaczu naukowym, ale rwnie w kupcu, organizatorze, sportowcu i techniku, cho na razie tylko podczas owych gwnych czci dnia, nazywanych przez nich yciem zawodowym, a nie prywatnym. Gdy kto, kto ujmuje wszystko tak pryncypialnie i bez wszelkich przesdw, niczym nie brzydzi si tak, jak myl, e mgby zachowa si pryncypialnie wobec

samego siebie, a utopi wasnej osoby niewtpliwie uznaby za niemoralny eksperyment na czowieku zajtym powanymi sprawami. Dlatego te jeli chodzi o zagadnienie, czy naley podporzdkowa najsilniejszej grupie wewntrznych dziaa wszystkie pozostae, czy nie, czyli innymi sowy, czy da si znale cel i sens tego, co si z nami dzieje i dziao Ulrich pozosta przez cae ycie do osamotniony.

62 Cay wiat, a Ulrich w szczeglnoci, hoduje utopii eseizmu

ciso, rozpatrywana jako postawa czowieka, wymaga rwnie cisoci w czynach i zachowaniu. Czynom i zachowaniu stawia ona maksymalne wymagania. Wszelako naley tu zastosowa pewne rozrnienie. W rzeczywistoci bowiem istnieje nie tylko urojona ciso (ktrej naprawd w ogle nie ma), ale rwnie i pedantyczna, a rni si one tym, e pierwsza trzyma si faktw, druga za wytworw wyobrani. Na przykad ciso, z ktr osobliwy umys Moosbruggera wprowadzony zosta w system istniejcych ju od dwch tysicy lat poj prawnych, przypominaa pedantyczne wysiki szaleca, ktry chce nadzia na szpilk fruwajcego na swobodzie ptaka. Nie liczya si ona wcale z faktami, lecz jedynie z urojonym pojciem prawa. ciso natomiast, ktr wykazywali psychiatrzy swoim ustosunkowaniem si do zasadniczego pytania, czy wolno Moosbruggera skaza na mier, czy nie, bya cakowicie precyzyjna, gdy nie waya si nic innego twierdzi, jak tylko, e opis jego choroby nie odpowiada w peni adnej z dotychczas znanych, i dlatego pozostawia dalsze rozstrzygnicie jurystom. Obraz, jaki przedstawiaa wwczas sala sdowa, by obrazem samego ycia. Wszyscy bowiem naprawd ywi ludzie, ktrzy uwaaliby za niemoliwe uywa samochodu majcego wicej ni pi lat albo zgodzi si na leczenie jakiej choroby wedug zasad, ktre dziesi lat temu uchodziy za najlepsze wszyscy ci, ktrzy ponadto cay swj czas na wp dobrowolnie i na wp przymusowo powicaj popieraniu takich wynalazkw i chepi si tym, e wszystko, czego tylko dotkn, zaraz racjonalizuj, wol jednak zagadnienia pikna, sprawiedliwoci, mioci i wiary, czyli krtko mwic, wszystkie zagadnienia humanistyczne, o ile nie s w

tym osobicie zainteresowani, pozostawi swoim maonkom, a jeli one nie cakiem mog temu sprosta, powierza si to pewnemu gatunkowi mczyzn, ktrzy rozprawiaj o kielichu i mieczu ywota w powtarzanych od tysica lat zwrotach. Sami za przysuchuj si tym opowiadaniom z lekkim umieszkiem, rozdranieniem i sceptycyzmem, nie wierzc w to, co tamci mwi, i nie dopuszczajc nawet myli, e mona co w tym zmieni. Istniej wic w rzeczywistoci dwie postawy umysowe, ktre nie tylko, e si zwalczaj, ale zwykle, co gorsza, istniej obok siebie, nie zamieniajc z sob ani sowa poza wzajemnymi zapewnieniami, e obie s podane, kada na swoim miejscu. Jedna postawa zadowala si tym, e jest cisa i trzyma si faktw, drugiej to nie wystarcza, gdy rozpatruje zawsze syntez i wywodzi swoj wiedz z tak zwanych wiecznych i wielkich prawd. Pierwsza zdobywa powodzenie, druga peni i godno. Oczywicie pesymista mgby rwnie powiedzie, e wyniki pierwszej postawy s nic niewarte, a drugiej fikcyjne. Bo i co poczniemy w dniu sdu ostatecznego, gdzie bd wane wszystkie ludzkie czyny, z trzema rozprawkami o kwasie mrwczanym czy nawet trzydziestoma?! Z drugiej strony, c moemy wiedzie o sdzie ostatecznym, kiedy nawet nie wiemy, co moe si do tego czasu sta z mrwczanym kwasem. Pomidzy oboma biegunami tego ani... ani waha si rozwj naszego wiata, kiedy ju mino ponad osiemnacie, cho jeszcze nie caych dwadziecia wiekw od czasu, gdy ludzko po raz pierwszy si dowiedziaa, e na kocu wszystkich dni ma si taki duchowy sd odby. Wiemy z dowiadczenia, e po jakim kierunku nastpuje zawsze kierunek przeciwstawny. I chocia byoby do pomylenia, i moe nawet podane, by ta zmienno dokonywaa si w ksztacie spirali, ktra przy kadej zmianie kierunku siga coraz wyej, rozwj przy tym z niewiadomych powodw rzadko zyskuje wicej, ni traci na skutek zbaczania z drogi i niszczenia. Dr Pawe Arnheim mia wic zupen racj, kiedy powiedzia Ulrichowi, e historia wiata nie dopuszcza nigdy do czego negatywnego. Historia wiata jest optymistyczna i zawsze wypowiada si z entuzjazmem za jak tez, by dopiero pniej wypowiedzie si za jej antytez! I tak po pierwszych marzeniach o cisoci nie nastpia wcale prba ich urzeczywistnienia, ale zezwolono, by w sposb pozbawiony polotu wykorzystywali je inynierowie i naukowcy, i zwrcono si znw do drugiej, bardziej godnej i obejmujcej szerszy zakres tendencji umysowej. Ulrich jeszcze dobrze pamita, jak to, co niepewne, zaczo znw zyskiwa na powadze. Gromadzio si coraz wicej wypowiedzi, w ktrych ludzie o niesprecyzo-

wanych zawodach, jak poeci, krytycy, kobiety i ci, ktrych powoaniem jest odgrywa rol nowego pokolenia, narzekali, e wiedza cisa jest podobna do fatalnej siy, ktra kade wzniose dzieo ludzkie niszczy bez monoci zrekonstruowania go, i domagali si dla ludzkoci nowej wiary, powrotu do wewntrznych prarde, duchowej odnowy oraz rnych tego rodzaju rzeczy. Z pocztku Ulrich naiwnie myla, e s to ludzie, co odparzyli si na siodle i zszedszy z konia kutykajc woaj wielkim gosem, eby wysmarowa ich maci zwan dusza; ale z czasem przekona si, e to czste woanie, ktre z pocztku wydawao mu si zabawne, spotyka si z szerokim echem. Wiedza stawaa si przeytkiem, a nieprecyzyjny typ czowieka, ktry dominuje w naszej epoce, zacz zyskiwa przewag. Ulrich nie chcia tego bra na serio i dalej rozwija swoje umysowe skonnoci na wasny sposb. Od najwczeniejszych lat modoci, kiedy po raz pierwszy zda sobie spraw, kim jest, okresu, ktrego wspomnienie pniej tak wzrusza i przejmuje, utkwio w jego pamici sporo ongi ukochanych poj, a midzy nimi zwrot: y hipotetycznie. Te dwa sowa wyraay wci jeszcze odwag i mimowoln nieznajomo ycia, kiedy to kady krok by ryzykiem, nie popartym przez dowiadczenie. Wyraay tsknot do wielkich syntez, ale i lekk ch cofnicia si, jak odczuwa kady modzieniec, kiedy wahajc si wkracza w ycie. Ulrich myla, e waciwie nic z tego wszystkiego nie da si odwoa. Pasjonujce uczucie, e jest si do czego powoanym, oto cae pikno i jedyny pewnik u tego, kto po raz pierwszy lustruje wzrokiem wiat. Dopki czuwa nad swymi uczuciami, nie moe si na nic zgodzi bez zastrzee. Szuka potencjalnej ukochanej, ale nigdy nie wie, czy to ta waciwa. Jest w stanie zabi, nie bdc pewny, e musi to uczyni. Przyrodzona ch rozwoju nie pozwala mu wierzy w rzeczy dokonane, ale wszystko, co napotyka, daje zudzenie czego ju dokonanego. Przypuszcza, e istniejcy ad nie jest tak mocny, za jaki chciaby uchodzi. adna rzecz, adne poczucie wasnego ja, aden ksztat i adna zasada nie wydaj mu si bezsporne, wszystko znajduje si w niewidocznej, ale nieustajcej przemianie. W tym, co niestae, jest wicej pierwiastkw przyszoci ni w tym, co stae, a teraniejszo jest tylko hipotez, poza ktr jeszczemy nie wyszli. C wic moe uczyni lepszego, jak zachowa wobec wiata swoj niezaleno w najlepszym znaczeniu tego sowa, tak jak badacz wobec faktw, ktre kusz go, aby w nie przedwczenie uwierzy. Przeto waha si, czy ma czym zosta.

Charakter, zawd i ustalony tryb ycia s dla niego pojciami, przez ktre ju przewieca szkielet, jaki ma w kocu po nim pozosta. Tote stara si inaczej siebie zrozumie; dny wszystkiego, co go moe wewntrznie wzbogaci, choby to byo ze wzgldw moralnych czy intelektualnych zakazane, czuje, e jest jak gdyby krokiem, ktry cho ma na wszystkie strony drog doln, przechodzi od jednego punktu rwnowagi do nastpnego, kierujc si zawsze naprzd. Kiedy za sdzi, e przyszed mu raz waciwy pomys, spostrzega, e spada na wiat rozarzona do biaoci kropla, ktrej blask nadaje ziemi inny wygld. Pniej, przy wzmoeniu swej siy intelektualnej, Ulrich wysun z tego koncepcj, ktr przesta ju nazywa nieokrelonym mianem hipotezy, ale z pewnych powodw czy z osobliwym pojciem eseju. Tak mniej wicej jak esej w kolejnych odcinkach owietla przedmiot z wielu stron, nie ogarniajc go cakowicie (bo temat cakowicie ogarnity traci naraz swj szeroki zakres i topnieje do rozmiarw pojcia) tak te wydawao si Ulrichowi, e bdzie mg zarwno cay wiat, jak i wasne ycie ujmowa i traktowa w sposb najbardziej suszny. Warto jakiego dziaania czy waciwoci, a nawet ich istota i natura wydaway mu si by zalene od okolicznoci, ktre je otaczay, oraz od celw, ktrym suyy, jednym sowem, raz od takiej, raz od innej caoci, w skad ktrej wchodziy. Zreszt jest to tylko prosty opis faktu, e zabjstwo moe wydawa si nam zbrodni lub bohaterstwem, a godzina mioci pirkiem, ktre wypado ze skrzyda anioa lub gsi. Wszelako Ulrich to uoglnia, a wtedy wszystkie moralne wydarzenia dziay si w jednym i tym samym polu magnetycznym, ktrego konstelacja nadawaa im sens, i zawieray w sobie dobro i zo, jak atom zawiera moliwoci rnych zwizkw chemicznych. Do pewnego stopnia byy one tym, czym si staway, i tak jak jeden i ten sam przymiotnik twardy wyraa cztery cakiem rne waciwoci, zalenie od tego, czy poczymy go ze sowem mio, grubiastwo, pilno czy surowo, wszystkie moralne wydarzenia wydaway mu si rwnoznaczne z funkcjami innych wydarze. W ten sposb powstawa niekoczcy si system powiza, w ktrym nie byo ju niezalenych znacze, jakie zwyke ycie w pierwszym, jeszcze surowym przyblieniu, przypisuje dziaaniom i waciwociom; to, co w tym systemie miao pozory saboci, robio si pretekstem dopuszczajcym wiele innych znacze, to, co si dopiero stawao, robio si symbolem tego, co moe w ogle si nie stao, cho zostao na wylot odgadnite. Czowiek, jako kwintesencja swych wszystkich moliwoci, czowiek potencjalny, nie

napisany jeszcze poemat o jego yciu, przeciwstawia si czowiekowi ju opisanemu, rzeczywistemu, o okrelonym charakterze. W gruncie rzeczy Ulrich, zgodnie z takim pogldem, czu si zdolny do kadej cnoty i do kadej podoci, a to, e w zrwnowaonym porzdku spoecznym odczuwa si powszechnie, cho niejawnie, zarwno cnoty, jak i wady za co rwnie przykrego, suyo mu za dowd, e, jak to si dzieje wszdzie w przyrodzie, kada gra si dy stopniowo do jakiej wartoci poredniej i stanu poredniego, do pewnego rodzaju kompromisu i skostnienia. Moralno w potocznym znaczeniu tego sowa staa si dla Ulricha ju tylko starcz form ukadu si, ktrej nie da si bez utraty energii etycznej uzna za prawdziw moralno. By moe, e rwnie i te pogldy zdradzay do pewnego stopnia niepewno wobec ycia. Ale niepewno bywa niekiedy jedynie niedomog zwykych gwarancji, a zreszt wolno chyba przypomnie, e nawet kto tak bogaty w dowiadczenia jak ludzko postpuje pozornie wedug cakiem podobnych zasad. Z czasem odwouje ona wszystko, co zdziaaa, aby zastpi to czym innym. Z biegiem czasu zbrodnie przeistaczaj si w cnoty, i na odwrt, kiedy ludzko buduje z wszelkich faktw wielkie intelektualne konstrukcje, by pozwoli im po kilku pokoleniach znw run. Tylko e dzieje si to sukcesywnie, a nie naraz, w jednolitym stosunku do ycia. acuch czynionych prb nie pozwala dostrzec postpu, podczas gdy wiadomy eseizm czowieka postawiby sobie chyba za zadanie przeksztacenie tego stanu niedbalstwa w wiadom wol. Wiele pojedynczych linii rozwojowych wskazuje, e mogoby to si rycho sta. Laborantka w szpitalu, ubrana na biao jak kwiat, ucierajca w biaej porcelanowej miseczce ekskrementy chorego z pomoc kwasw na purpurowy rozmaz, ktrego waciwy kolor nagradza j za staranno, znajduje si ju teraz, cho sama tego nie podejrzewa, w wiecie bardziej zdolnym do zmian ni moda dama, ktra na ulicy przed t sam rzecz wzdryga si z obrzydzenia. Zbrodniarz, ktry dosta si w moralne pole magnetyczne swego czynu, porusza si ju tylko jak pywak, ktry musi pyn wraz z porywajcym go prdem. Kada matka, ktrej dziecko wpado w tego rodzaju odmt, dobrze o tym wie. Tylko e dotd jej nie wierzono, gdy dla takiej wiary nie byo miejsca. Psychiatria nazywa zbyt wielk wesoo euforycznym rozstrojem, jak gdyby bya rodzajem wesoej antyrozkoszy, a daje przez to do poznania, e wszelkie superlatywy zarwno jeli chodzi o niepokalano, jak i zmysowo, sumienno, jak i lekkomylno, okruciestwo, jak i wspczucie dochodz w kocu do stanu patologicznego. Jake mao warte by byo zdrowe ycie, gdyby jego celem mia by

tylko stan poredni midzy dwiema kracowociami! Jake mizernie przedstawiaby si idea takiego ycia, gdyby polega jedynie na wystrzeganiu si przesady w ideaach. Wskutek takich dozna powinno si w etycznych normach widzie ju nie tylko bezruch zaskrzepych zasad, ale jak chwiejn rwnowag, ktra w kadej chwili wymaga wieych wysikw, aby si na nowo ustali. Zaczynamy odczuwa jako dowd coraz wikszej ograniczonoci, kiedy uwaa si za charakterystyczne dla danego czowieka jego mimowolnie nabyte predyspozycje do recydywy, aby potem uczyni jego charakter odpowiedzialnym za te recydywy. Rozpoznaje si kolejno zmian pomidzy tym, co wewntrzne, i tym, co zewntrzne, i wanie dziki zrozumieniu dla tego, co obiektywne, natrafia si na nowe lady tego, co subiektywne, czyli na pewne proste, podstawowe sposoby postpowania czowieka oraz na jego dno do zbudowania wasnego ja, ktra, podobnie jak instynkt ptakw do budowania gniazd, buduje to swoje ja z wielu rnych materiaw za pomoc kilku chwytw. Jestemy ju niedaleko od monoci obwarowania przernych wynaturze za pomoc okrelonych wpyww, jak ograbia si grski potok, tak e w kocu wiadczy to ju tylko o spoecznej opieszaoci albo resztce niezrcznoci, jeli nie przeistoczy si na czas kadego zbrodniarza w archanioa. Daoby si przytoczy wiele rozproszonych, nie skoordynowanych jeszcze przykadw, ktre jednak razem wzite sprawiaj, e odczuwamy znuenie z powodu zbyt trywialnych przyblionych ocen, powstaych celem zastosowania w bardziej prymitywnych warunkach. Stopniowo jestemy zmuszeni zmieni w samych swych zaoeniach ow moralno, ktra od dwch tysicy lat bya zawsze tylko w drobnych szczegach dopasowywana do zmieniajcej si mody, i zamieni j na inn, lepiej przystosowan do zmiennoci faktw. Zgodnie z przekonaniem Ulricha brakowao do tego waciwie ju tylko formuki, owego okrelenia, ktre cel jakiego ruchu, zanim zostanie osignity, moe w pewnym szczliwym momencie uzyska, aby mona byo przeby ostatni etap drogi. A wyraenie to, zawsze miae, jeszcze stanem rzeczy nie usprawiedliwione, jest poczeniem tego, co cise, z tym, co niecise, precyzji z pasj. Ale wanie w latach, ktre powinny byy Ulrichowi doda bodcw, stao si z nim co dziwnego. Ulrich nie by filozofem. Filozofowie to gwatownicy, ktrzy nie majc do dyspozycji armii, podporzdkowuj sobie wiat, zamykajc go w jaki system. Prawdopodobnie stanowi to te powd, e w epoce tyranw istnieli wielcy filozofowie, podczas gdy w czasach bardziej zaawansowanej

cywilizacji i demokratyzacji nie udaje si wytworzy adnej przekonywajcej filozofii, przynajmniej o ile mona o tym sdzi z utyskiwa, jakie powszechnie si na ten temat syszy. Dlatego filozofuje si dzi detalicznie tak przeraajco duo, e ju chyba tylko w sklepach detalicznych mona co naby bez wiatopogldu, podczas gdy wobec filozofii uprawianej hurtem panuje wyrana nieufno. Uwaa si j po prostu dzi ju za niemoliw. Ulrich take nie by bynajmniej wolny od tych przesdw, a po dowiadczeniach naukowych jego stosunek do filozofii sta si nawet troch sceptyczny. To nadawao kierunek jego postawie, tak e cho wszystko, co widzia, nakaniao go wci na nowo do rozmyla, ba si jednak za wiele rozmyla. Ale o jego postawie decydowao ostatecznie jeszcze co innego. W usposobieniu jego byo co, co w sposb rozpraszajcy, paraliujcy i rozbrajajcy sprzeciwiao si logicznej systematyzacji, jednoznacznej woli oraz bodcom ambicji, zwrconym w jednym okrelonym kierunku. I to rwnie miao zwizek z wybranym w swoim czasie przez niego terminem eseizmu, cho zawierao w sobie te czci skadowe, ktre stopniowo wyklucza z bezwiedn starannoci z tego wanie pojcia. Tumaczenie sowa esej sowem prba, jak to zostao uczynione, zawiera w sposb tylko niedokadny najistotniejsz aluzj do jego literackiego wzoru. Esej bowiem nie jest tymczasowym lub ubocznym wyrazem jakiego pogldu, ktry przy lepszej okazji podniesiony do rangi prawdy mgby by rwnie dobrze uznany za bd (do tego gatunku nale jedynie artykuy i rozprawy, ktre uczeni erudyci publikuj jako odpadki ze swych warsztatw). Esej jest jednorazow i niezmienn form, jak rozstrzygajca myl nadaje wewntrznemu yciu czowieka. Nic nie jest bardziej dalekie od eseju ni nieodpowiedzialno i niedokoczono koncepcji, ktre nazywamy subiektywizmem. Rwnie takich okrele jak prawdziwy czy

nieprawdziwy lub mdry czy niemdry nie da si zastosowa do tego rodzaju koncepcji, mimo e s one podporzdkowane prawom nie mniej surowym, cho pozornie subtelnym i trudnym do wypowiedzenia. Wielu byo takich eseistw, mistrzw wewntrznie pulsujcego ycia, ale nie ma powodu ich tu wymienia. Krlestwo ich ley pomidzy religi a wiedz, pomidzy przykadem a teori, pomidzy tym, co nazywa si amor intellectualis a poezj. S to wici z religi albo bez niej, a niekiedy po prostu ludzie, ktrzy zabdzili na manowce przygody. Zreszt nic nie jest bardziej charakterystyczne ni to niedobrowolne dowiadczenie, jakie uzyskuje si na skutek uczonych i rozsdnych prb, aby takich wielkich eseistw

skomentowa, nauk, jak daje nam ycie, przeistoczy w teori ycia i w ruchu ruchliwych umysw odnale tre. Z tego wszystkiego pozostaje mniej wicej tyle, co z delikatnego kolorowego ciaa meduzy, kiedy wyjmie si j z wody i pooy na piasku. Nauka porwanych natchnieniem rozpada si w proch w rozumie tych, co s pozbawieni daru natchnienia, i przeistacza si w swe przeciwiestwo i absurd, a mimo to nie wolno jej nazwa zbyt delikatn i nie przystosowan do ycia, gdy wtedy musiaoby si nazwa rwnie i sonia zbyt delikatnym, gdy nie moe wytrzyma w pomieszczeniu pozbawionym powietrza i nie odpowiadajcym jego potrzebom yciowym. Byoby nader godne poaowania, gdyby te opisy wywoay wraenie tajemnicy albo choby tylko muzyki, w ktrej przewaaj dwiki harf i pene westchnie glissanda. Prawd jest co przeciwnego i Ulrich stawia sobie podstawowe pytanie, wcale nie w formie jakiego domysu, ale cakiem trzewo, w nastpujcych sowach: czowiek, ktry dy do prawdy, staje si uczonym. Czowiek, ktry chce da swemu subiektywizmowi wolne pole gry, zostaje przypuszczalnie pisarzem. Co jednak ma uczyni czowiek dcy do czego poredniego pomidzy jednym a drugim? Takich przykadw porednich dostarcza kady moralny nakaz, choby ten najbardziej znany i najprostszy: Nie zabijaj. Na pierwszy rzut oka wida, e nie jest to ani prawd, ani tylko subiektywnym twierdzeniem. Wiadomo, e w pewnych wypadkach trzymamy si tego przykazania cile, w innych natomiast dopuszcza si niektre bardzo liczne, cho dokadnie ograniczone wyjtki. Ale w bardzo wielu wypadkach trzeciego jeszcze rodzaju, jak na przykad w marzeniach, yczeniach, sztukach teatralnych lub w rozkoszowaniu si nowinkami z gazet, wahamy si bez adnych staych prawide pomidzy odraz a pocigiem. Co, co nie jest ani prawd, ani subiektywnym twierdzeniem, nazywamy czsto postulatem. Postulat taki

przymocowano do dogmatw religijnych czy prawnych i nadano mu przez to charakter prawdy pochodnej. Ale powieciopisarze wol opowiada nam o wyjtkach, poczynajc od ofiary Abrahama a do owej piknej pani, ktra niedawno temu mordowaa swych kochankw i rozwadniaj znw wszystko w subiektywizmie. Mona wic albo trzyma si mocno nadbrzenych pali, albo da si unosi pomidzy nimi rozkoysanym falom. Co si jednak przy tym czuje? Uczucie czowieka do tego przykazania jest bowiem mieszanin tpego posuszestwa i bezmylnego brodzenia w odmtach przernych moliwoci (cznie z tak zwanymi zdrowymi naturami, ktre wzdragaj si nawet o czym podobnym myle, ale troch tylko przez alkohol lub namitno wytrcone z

rwnowagi, zaraz ulegaj). Czy naprawd naley przykazanie to jedynie tak rozumie? Ulrich czu, e czowiek, ktry chce co z caej duszy zrobi, nie wie jednak, czy ma to koniecznie uczyni, czy si od tego powstrzyma. A przecie wiadomo, e mona z caej duszy zarwno co zrobi, jak i od czego si powstrzyma. Jaki pomys albo zakaz jako takie nic mu nie mwiy. Dopiero w poczeniu z jakim prawem wewntrznym lub idcym z gry budziy w jego umyle krytyczny sprzeciw, a nawet w tej potrzebie nadania szlachectwa owej chwili, kiedy si jest pewnym siebie, zawarta bya pewna dewaluacja. Przy czym serce jego pozostawao nieme, a tylko rozum przemawia. Ulrich czu jednak, e w jakim tam stopniu decyzja jego mogaby by zbiena z jego szczciem. Mg by szczliwy, poniewa nie zabija, albo by szczliwy, bo zabija, ale nigdy nie mgby si sta obojtnym wykonawc danego mu nakazu. To, co w danej chwili odczuwa, nie byo wszake nakazem, ale dotyczyo obszaru, na ktry wkroczy. Rozumia, e wszystko jest ju w tym rozstrzygnite i koi gd jego umysu, jak mleko z piersi matki. Podszeptywao mu to co, co nie byo wszake ani myl, ani uczuciem na zwyk, rozoon na czci mod. Byo to cakowitym pojmowaniem, ale znw tylko tak, jak kiedy wiatr przynosi z daleka jak wie, i ta wie nie wydawaa mu si ani prawdziwa, ani faszywa; ani rozumna, ani sprzeczna z rozumem, lecz przejmowaa go tak, jak gdyby boga przesada wtargna agodnie do jego serca. I tak jak trudno z najbardziej nawet autentycznych fragmentw eseju sformuowa jak jedn prawd, nie da si z podobnego stanu wycign trwaych wnioskw. Przynajmniej nie da si tego uczyni bez poegnania si z nim, tak jak kochajcy musi wpierw sw mio porzuci, aby j mc opisa. Bezgraniczne wzruszenie, jakie czasem wstrzsao Ulrichem, nie zmuszajc go jednak do dziaania, byo sprzeczne z jego dz czynu, dc do wyznaczenia granic i form. Wszelako jest chyba rzecz suszn i naturaln, e nim pozwoli si przemwi uczuciu, chce si najpierw wiedzie, i Ulrich mimo woli wyobraa sobie, e to, co pragn kiedy znale, nie ustpi w trwaoci prawdzie, cho ni moe i nie bdzie; ale w tym szczeglnym wypadku przypomina kogo, kto przygotowuje sobie zbroj, gdy zamiera ju w nim zamiar, ktremu miaa suy. Gdyby go kiedykolwiek przy redagowaniu matematycznych i matematyczno-logicznych rozpraw lub przy zajmowaniu si naukami przyrodniczymi zapytano, do jakiego celu waciwie zmierza, odpowiedziaby, e tylko jedno zagadnienie jest naprawd godne rozmyla: jak y w prawdzie. Ale kiedy przez duszy czas stawia si jakie wymaganie i nic si nie

dzieje, mzg cierpnie zupenie tak samo jak rka, kiedy uniesiona do gry co przez duszy czas trzyma. Myli nasze nie mog stale sta w miejscu jak onierz w upalny dzie podczas parady; kiedy musz za dugo czeka, omdlewaj i padaj ze zmczenia. Poniewa Ulrich okoo dwudziestego szstego roku ycia uzna konspekt swego wiatopogldu za zakoczony, to w trzydziestym drugim konspekt ten wyda mu si ju nie cakiem szczery. Idei swoich nie rozwija dalej i mimo nieokrelonego intensywnego uczucia, jakie si ma, kiedy czekamy na co z zamknitymi oczami, okazao si w nim rwnie troch osobistego wzruszenia, skoro tylko miny dni pierwszych rezedrganych dozna. Jednake jakie tego rodzaju podziemne drgania prawdopodobnie hamoway z czasem tempo jego prac naukowych i nie daway mu woy w nie caej swej woli. Na skutek tego popad w stan dziwnego rozdwojenia. Nie wolno zapomina, e cisa postawa umysowa jest w gruncie rzeczy bardziej podatna do wiary w Boga ni postawa czysto estetyczna. Podporzdkowaaby si bowiem Jemu, byle tylko raczy objawi si w okolicznociach wymaganych przez ni do uznania Jego rzeczywistego istnienia, podczas gdy nasze piknoduchy, gdyby nawet On si im objawi, uwaayby tylko, e Jego geniusz nie jest do oryginalny i wiatopogld nie do zrozumiay, aby umieci Go na tym samym poziomie, co niektre talenty z aski boej. Nie mg wic Ulrich tak atwo jak kto z tego gatunku podda si nieokrelonym domysom, ale z drugiej strony nie potrafi rwmie przed sob ukry, e yjc przez wiele lat w czystej cisoci, y wbrew samemu sobie, i pragn, aby stao si z nim co nieprzewidzianego, bo w owym okresie, ktry nieco ironicznie nazywa urlopem od ycia, nie mia zarwno w jednym, jak i w drugim kierunku nic, co by mogo mu da poczucie wewntrznego spokoju. Moe daoby si na jego usprawiedliwienie przytoczy, e ycie w pewnych okresach nieprawdopodobnie szybko przemija, ale dzie, w ktrym musi si zacz y zgodnie ze sw ostatni wol, poprzedza znacznie ten, w ktrym trzeba bdzie pozostawi wszystko spadkobiercom, i niestety nie da si odsun. To stao mu si w grony sposb jasne, kiedy mino prawie p roku i nic si nie zmienio. Pozwala si koysa to w jedn, to w drug stron maostkowej i gupiej dziaalnoci, ktrej si by podj, i tylko gada, lubi nawet wiele mwi, yjc z rozpaczliwym uporem rybaka, ktry wci na nowo zarzuca sieci do pustej rzeki. Rozmylnie nie robi nic, co odpowiadaoby osobowoci, jak bd co bd sob przedstawia, i tylko wyczekiwa. Czeka ukryty za wasn osobowoci, jeli okrelenie to oznacza uformowan przez otaczajcy wiat i bieg ycia

cz czowieka, a jego spokojna, spitrzona poza t grobl rozpacz przybieraa z kadym dniem na sile. Przeywa najgorsz klsk swego ycia i gardzi sob za wasne zaniedbania. Czy wielkie prby s przywilejem tylko wielkich charakterw? Chtnie by w to uwierzy, ale to przecie nieprawda, gdy rwnie najpospolitsze nerwowe natury ulegaj kryzysom. I tak waciwie jedynie przy wielkich wstrzsach osta si w nim w ostatni lad niezomnoci, ktra cechuje zarwno bohaterw, jak i zbrodniarzy. Nie jest to ani odwaga, ani sia woli, ani zadufanie, ale po prostu kurczowe trzymanie si samego siebie, co, co jest tak trudne do wygnania, jak trudno wygna ycie z kota, choby by ju cay poszarpany przez psy. Jeeli chcemy sobie wyobrazi, jak tego rodzaju czowiek yje, kiedy jest sam, to mona najwyej opowiedzie, jak owietlone noc szyby okienne kieruj wzrok w gb pokoju, a myli po wykorzystaniu ich siedz dookoa, jak klienci w poczekalni adwokata, z ktrego nie s zadowoleni. Albo by moe, e Ulrich ktrej takiej nocy pootwiera okna i wpatrzy si w nagie i wygite jak we pnie drzew, przedziwnie czarne i gadkie pomidzy nienymi pokrywami na konarach a niegiem na ziemi. I nagle przysza mu ochota, tak jak sta, w piamie zej na d do ogrodu. Zachciao mu si poczu powiew zimna we wosach. Kiedy by ju na dole, przekrci kontakt od wiata, aby nie znale si na tle owietlonych drzwi, i tylko z gry, z jego gabinetu, roztacza si wrd ciemnoci baldachim wiata. Aleja prowadzia do furtki, przez ktr mona byo wyj na ulic. Alej t przecinaa wyranie ciemnym pasmem druga. Ulrich szed powoli w jej kierunku. I wtedy unoszca si pomidzy koronami drzew ciemno przypomniaa mu nagle w fantastyczny sposb olbrzymi posta Moosbruggera, a nagie drzewa wyday mu si dziwnie cielesne, odraajce i liskie jak robaki, cho mimo to chciao si je obj i z twarz zalan zami pa przed nimi na kolana. Ale Ulrich tego nie uczyni. Sentymentalizm takiego odruchu odepchn go w tym samym momencie, w ktrym to odczu. Przez mleczn pian mgy przesunli si w tej chwili za krat ogrodu spnieni przechodnie i Ulrich mgby wyda si im obkany, gdyby ujrzeli jego posta w czerwonej piamie wrd czarnych pni, jak si od ich ta odcinaa. Wszed mocnym krokiem w alej i wrci raczej zadowolony do domu, gdy jeli co byo mu jeszcze sdzone, musiao to by co cakiem innego.

63 Bonadea ma wizj

Nazajutrz Ulrich pno wsta czu si rozbity po owej nocy kiedy zameldowano mu wizyt Bonadei; mieli si zobaczy po raz pierwszy od czasu ich nieporozumienia. Bonadea w czasie rozki wiele pakaa. Bolenie przeywaa doznan krzywd, jakby wsuchujc si w aobny werbel przybranego krep bbna. Miaa wiele przygd i wiele rozczarowa. I chocia podczas kadej takiej przygody wspomnienie o Ulrichu tono w niepamici niczym w gbokiej studni, przy kadym rozczarowaniu znw si z niej wynurzao, bezsilne, lecz pene wyrzutu, jak cierpienie na twarzyczce porzuconego dziecka. Setki ju razy bagaa w duchu swego przyjaciela o przebaczenie jej zazdroci, karcia swoj z dum, jak to nazywaa, i wreszcie zdecydowaa si zaproponowa mu zawarcie pokoju. Bya pikna, powabna i pena melancholii, kiedy tak przed nim siedziaa, czujc, e robi jej si niedobrze, a on sta przed ni niczym modzieniec. Wielkie wydarzenia i dyplomacja, ktrych po nim si spodziewaa, nadaway jego skrze kolor marmuru. Nigdy dotd Bonadea nie zauwaya, jak energiczny i zdecydowany jest wyraz jego twarzy. Chtnie zgodziaby si na cakowit kapitulacj, ale nie miaa i tak daleko, a on nie zamierza jej, jak si wydawao, do tego zachca. Ten chd napawa j niewypowiedzianym smutkiem, cho mia w sobie co ze wspaniaoci posgw. Bonadea niespodziewanie chwycia jego zwisajc rk i pocaowaa j. Ulrich w zamyleniu pogadzi Bonade po wosach. Wwczas jej nogi w jak najbardziej kobiecy sposb stay si sabe i miaa ju osun si na kolana, gdy Ulrich delikatnie posadzi j na fotelu, przynis whisky z wod sodow i zapali papierosa. Prawdziwa dama nigdy nie pije whisky przed poudniem zaoponowaa Bonadea. Przez krtk chwil odnalaza w sobie do siy, aby poczu si obraon, i serce podeszo jej do garda, gdy wydao si jej, e bezporednio, z jak Ulrich poczstowa j tym mocnym i w jej mniemaniu rozpustnym napojem, zawiera w sobie niedelikatn aluzj.

Ale Ulrich zwrci si do niej przyjanie: To ci dobrze zrobi. Wszystkie kobiety, ktre zajmoway si wielk polityk, piy whisky. Bonadea, aby wkra si w aski Ulricha, owiadczya, e podziwia wielk akcj patriotyczn i chtnie by si do niej przyczynia. Taki by jej plan. Wierzya zawsze w wiele rzeczy rwnoczenie, a pprawdy uatwiay jej kamanie. Whisky bya.jak pynne zoto i grzaa jak majowe soce. Bonadea miaa uczucie, i jest siedemdziesicioletni staruszk, ktra siedzi na awce w ogrdku przed domem. Czua, e si starzeje. Jej dzieci podrastay. Najstarszy syn mia ju dwanacie lat. Niewtpliwie byo rzecz haniebn i do mieszkania mczyzny, ktrego si nawet nie bardzo zna, tylko dlatego, e ma oczy, ktrymi patrzy jakby zza szyby. Mona w nim dokadnie dostrzec szczegy mylaa ktre mog razi, a nawet suy za przestrog. W ogle naleaoby, jeli kogo w takich chwilach co zdoa powstrzyma, obla si rumiecem wstydu i nawet paajc gniewem zerwa. Ale poniewa tak si nie dzieje, mczyzna wywa si coraz namitniej w swoj rol. A czowiek czuje si wtedy zupenie tak, jakby by owietlon sztucznym wiatem kulis w teatrze. Ma si przed sob oczy jak na scenie, wsy jak na scenie, odpinajce si guziki kostiumu teatralnego, a chwile pomidzy wejciem do pokoju a pierwszym, strasznym, znw trzewym ruchem rozgrywaj si w wiadomoci, ktra jakby wyskoczya nam z gowy i obciga ciany pokoju tapet szalestwa. Oczywicie Bonadea nie uya dokadnie takich wanie sw. W ogle tylko rzadko mylaa sowami, ale podczas gdy usiowaa sobie to wszystko uprzytomni, czua si od razu zdana na ask swej przeistoczonej wiadomoci. Kto by to potrafi opisa, byby wielkim artyst albo raczej pornografem pomylaa wpatrujc si w Ulricha. Dobrych postanowie i najlepszej woli, by pozosta przyzwoit, nie zatracaa bowiem nawet podczas takich stanw ani na chwil. Jej dobre chci pozostaway po prostu jakby na zewntrz i czekay, nie majc w stosunku do tego przemienionego podaniem wiata nic do powiedzenia. Kiedy jej rozsdek powraca, stawao si to dla niej najwiksz mk. Zmiana wiadomoci przez upojenie erotyczne, ktre inni ludzie uwaaj za co cakiem naturalnego, przybierao u niej przez gbi i nago tego upojenia, jak rwnie i skruchy, tak si, e napeniao j to przeraeniem, skoro tylko powracaa do zacisznego krgu swej rodziny. Zdawao si

jej, e postradaa zmysy. Nie waya si niemal spojrze na swoje dzieci w obawie, by im swoim zatrutym spojrzeniem nie wyrzdzi szkody. Wzdragaa si, kiedy jej m spoglda na ni nieco czulej, gdy baa si nieskrpowanej samotnoci we dwoje. Dlatego w cigu tygodni rozki z Ulrichem dojrzao w niej postanowienie nie mie innego kochanka poza nim. On powinien sta si jej ostoj i strzec przed innymi wykroczeniami. Jak mogam sobie pozwoli w stosunku do niego na ujemn ocen mylaa teraz, siedzc znw po raz pierwszy naprzeciwko niego przecie jest o tyle doskonalszy ode mnie. Przypisywaa mu zasug, e w okresie, kiedy bywaa w jego objciach, staa si lepszym czowiekiem, przy czym przyszo jej rwnie na myl, e przy urzdzaniu przyszej imprezy filantropijnej Ulrich powinien, wprowadzi j do grona swoich nowych znajomych. Rozmylajc nad tym wszystkim Bonadea zoya w duchu przysig wiernoci, a oczy zaszy jej zami wzruszenia. Natomiast Ulrich wypi swoj whisky z powolnoci czowieka, ktry chce si utwierdzi w jakim trudnym postanowieniu, i oznajmi, e na razie nie jest jeszcze moliwe wprowadzi j do salonu Deotymy. Bonadea zadaa naturalnie od razu wytumaczenia, dlaczego to jest niemoliwe, a potem chciaa dokadnie wiedzie, kiedy si to da uskuteczni. Ulrich musia jej wyjani, e dotychczas nie wyrnia si jeszcze niczym specjalnym ani w sztuce, ani w nauce, ani w dziaalnoci filantropijnej, i e dlatego trzeba bdzie sporo czasu, aby przekona Deotym o niezbdnoci jej wspdziaania. Tymczasem Bonade zaczy opanowywa dziwne uczucia w stosunku do Deotymy. Nasuchaa si dosy o jej cnocie, aby nie by zazdrosn. Raczej odczuwaa zawi i podziw dla tej kobiety, ktra potrafia przyku do siebie jej ukochanego, nie czynic mu adnych nieobyczajnych ustpstw. Icie posgowy spokj, ktry, zdawao si jej, dostrzegaa w Ulrichu, przypisywaa wpywom wanie Deotymy. Sama nazywaa siebie namitn, przez co rozumiaa zarwno swj brak godnoci, jak i czcigodn mimo wszystko ch usprawiedliwienia tego braku. Podziwiaa wszake chodne kobiety z podobnym uczuciem, z jakim nieszczni posiadacze wiecznie spoconych rk wkadaj je w szczeglnie such i pikn do. To ona mwia sobie Bonadea to ona tak go zmienia! Tu ostre ukucie przeszyo jej serce, a inne, sodsze, poczua w kolanach. Te oba rwnoczesne i przeciwstawne sobie, widrujce doznania doprowadziy Bonade

niemal do omdlenia, kiedy natrafia na opr Ulricha. Wtedy rzucia swj ostatni atut: Moosbruggera. W cigu bolesnych rozmyla stao si dla niej jasne, e Ulrich ma dziwn sympati dla tej przeraajcej postaci. J sam owa brutalna zmysowo, ktra jej zdaniem cechowaa wszystkie postpki Moosbruggera, napawaa po prostu wstrtem. Pod tym wzgldem, oczywicie nie zdajc sobie z tego sprawy, reagowaa zupenie tak samo jak prostytutki, ktre cakiem jednoznacznie, bez adnego buruazyjnego romantyzmu, widziay w mordercy seksualnym po prostu niebezpieczestwo dla swojej profesji. Ale Bonadea obok swych nieuniknionych wykrocze akna rwnie unormowanego, prawdziwego wiata, a Moosbrugger mia jej posuy do odbudowy tego wiata. Poniewa Ulrich czu do tego zbrodniarza sabo, a ona miaa ma, ktry by sdzi i mg dostarczy jej przydatnych pod tym wzgldem informacji, dojrzaa w niej w okresie jej osamotnienia cakiem samorzutnie myl poczenia wasnej saboci ze sabostk Ulricha za porednictwem ma. To tskne marzenie zawierao pocieszajc si jak pobogosawiona przez prawo legalna zmysowo. Ale kiedy Bonadea poruszya ten temat ze swym dobrym mem, ten zdziwi si jej nagym zapaem dla jurysprudencji, chocia wiedzia, jak atwo entuzjazmuje si wszystkim, co dobre i wzniose w ludziach. A poniewa by nie tylko sdzi, ale rwnie myliwym, odpowiedzia, uchylajc grzecznie pytanie, e drapiecw naley tpi wszdzie, nie tracc czasu na sentymentalizm i na tym poprzesta. Przy drugiej prbie, ktr Bonadea po pewnym czasie znw przedsiwzia, usyszaa od niego tylko uzupeniajce wyjanienie, e wedug niego rzecz kobiety jest rodzi dzieci, a zabijanie jest spraw msk. Poniewa za Bonadea nie chciaa w tej niebezpiecznej materii przez zbytni natarczywo narazi si na podejrzenia, wic droga prawa bya dla niej chwilowo zamknita. Obraa wic drog aski, ktra jej jedynie pozostaa, by przypodoba si Ulrichowi przez zrobienie czego dla Moosbruggera, a droga ta w sposb nie tyle niespodziewany, co raczej kuszcy prowadzia przez Deotym. Oczami duszy Bonadea widziaa si ju przyjacik Deotymy, zado czynic skrytemu yczeniu, by nie cierpica zwoki sprawa zmusia j do nawizania stosunkw z podziwian rywalk, czego uczyni z pobudek osobistych ambicja jej nie pozwalaa. Postanowia wic pozyska Deotym dla ocalenia Moosbruggera, co jak to zaraz odgada Ulrichowi si nie udao. Jej wyobrania przedstawiaa to w urzekajcych

obrazach. Deotyma, wspaniaa jak posg z marmuru, kadzie rk na ciepe, uginajce si pod brzemieniem grzechu rami Bonadei, a rola, jak Bonadea wyznaczya sobie, polegaaby na namaszczeniu serca niepokalanej bogini kropl ludzkiej uomnoci. Taki by plan, ktry przedoya swojemu utraconemu przyjacielowi. Ale tego dnia nie mona byo Ulricha w aden sposb pozyska dla ratowania Moosbruggera. Zna szlachetne uczucia Bonadei i wiedzia, jak atwo u niej z jednej iskry piknego odruchu rozpala si poar panicznie ogarniajcy cae jej ciao. Owiadczy jej, e nie ma najmniejszego zamiaru miesza si do procesu Moosbruggera. Bonadea spojrzaa na Ulricha piknymi, penymi urazy oczyma, w ktrych woda pyna nad lodem jak na przeomie midzy zim a wiosn. Ulrich nigdy nie utraci pewnego uczucia wdzicznoci za ich pierwsze w nieco dziecinny sposb pikne spotkanie owej pamitnej nocy, kiely lea zemdlony na bruku, Bonadea klczaa u jego wezgowia, a niepewna, brzemienna w przygod nieokrelono wiata, modoci i uczu sczya si z oczu modej kobiety w jego powracajc przytomno. Stara si wic sw przykr odmow zagodzi dusz rozmow. Wyobra sobie cign e idziesz noc przez rozlegy park i nagle zblia si do ciebie dwch wczgw. Czy przyszoby ci wwczas na myl, e s to poaowania godni ludzie, za ktrych brutalno win ponosi spoeczestwo? Kiedy ja nigdy noc po parku nie chodz odparowaa zaraz Bonadea. A gdyby si nawin policjant, to czy zadaaby od niego, aby ich aresztowa? Poprosiabym go, aby mnie wzi pod swoj opiek! Ale to byoby przecie rwnoznaczne z ich aresztowaniem. Nie chciaabym wcale wiedzie, co by z nimi potem zrobi. Zreszt Moosbrugger nie jest adnym wczg. No to wyobra sobie, e pracuje jako stolarz w twoim mieszkaniu, jeste sama z nim w domu, a on zaczyna gronie toczy oczami... Przecie to obrzydliwe, o co mnie tu pytasz! zaprotestowaa Bonadea. Z pewnoci rzek Ulrich. Ale chc ci dowie, e tacy atwo traccy rwnowag ludzie mog by w najwyszym stopniu nieprzyjemni. Na obiektywizm

wobec nich mona sobie waciwie pozwoli jedynie, kiedy bij kogo innego. Wtedy oczywicie wywouj w nas najdelikatniejsze wspczucie i wydaj si by ofiarami ustroju spoecznego lub losu. Musisz przyzna, e aden czowiek nie odpowiada za swoje winy, jeli patrzy na nie swoimi wasnymi oczyma; w najgorszym razie s one dla niego pomykami albo zymi waciwociami jakiej caoci, ktra przez to nie przestaje by dobra no i naturalnie ma zupen racj! Nagle Bonadea zauwaya, e ma co do poprawienia przy poczosze, i aby przy tym nie odwraca oczu od Ulricha, musiaa nieco przechyli do tyu gow, tak e na jej kolanie, nie strzeona jej wzrokiem, rozptaa si istna orgia kontrastw z koronkowych rbkw, gadko lnicej poczochy, wypronych palcw i matowo perlistego poysku skry. Ulrich zapali sobie prdko papierosa i mwi dalej: Czowiek, we wasnym mniemaniu, nie bywa czasem, ale jest zawsze dobry. To jest kolosalna rnica, rozumiesz? Umiechamy si z powodu tej sofistyki mioci wasnej, ale naleaoby wysnu z niej wniosek, e czowiek w ogle nie moe zrobi, we wasnym mniemaniu, nic zego. Po prostu tylko jego czyny mog mie ze skutki. Przyjmujc takie zaoenie, otrzymalibymy waciwy punkt wyjciowy dla etyki spoecznej. Bonadea z westchnieniem obcigna spdnic, doprowadzajc j do porzdku, wyprostowaa si i usiowaa uspokoi si haustem matowo zocistego ognistego napoju. A teraz chc ci wytumaczy doda z umiechem Ulrich dlaczego mona ywi dla Moosbruggera najrniejsze uczucia, ale mimo to nie da si nic dla niego zrobi. W gruncie rzeczy bowiem wszystkie takie przypadki podobne do wystajcego koca nitki i kiedy si za ni pocignie, caa tkanina adu spoecznego si pruje. Na razie poka ci to na kilku czysto rozumowych problemach. Bonadea w jaki niepojty sposb zgubia pantofelek. Ulrich schyli si, aby go podnie, i jej stopa z ciepymi palcami przysza jak mae dziecko na spotkanie pantofelka w jego rku. Zostaw, sama to zrobi! powiedziaa Bonadea podajc mu stop. Ot przede wszystkim s to psychiatryczno-jurystyczne zagadnienia nieubaganie perorowa dalej Ulrich, podczas gdy z jej nki buchao mu prosto w twarz tchnienie zmniejszonej poczytalnoci. Wiemy, e lekarze prawie ju teraz do tego doszli, e mona by do wikszoci tego rodzaju zbrodni nie dopuci, jelibymy tylko

przeznaczyli na ten cel potrzebne fundusze. Jest to wic ju jedynie zagadnienie spoeczne. Ach, wiesz co, daj temu spokj! poprosia Bonadea, gdy po raz drugi wymieni sowo spoeczny. Jeeli taka ma by rozmowa, opuszcz ten pokj i pjd do domu; nudzi mnie to miertelnie. No dobrze ustpi jej Ulrich chciaem tylko nadmieni, e tak jak technika ju od dawna wytwarza poyteczne przedmioty z padliny, odpadkw, zomu i trucizny, to samo daoby si zastosowa i w technice psychologicznej. wiat potrzebuje jednak niesychanie wiele czasu, aby t kwesti rozstrzygn. Pastwo trwoni pienidze na najgupsze sprawy, ale na rozwizanie najistotniejszych moralnych kwestii skpi kadego grosza. To zreszt ley w jego naturze, gdy pastwo jest najgupsz i najzoliwsz ze wszystkich istot ludzkich. Ulrich powiedzia to z przekonaniem, ale Bonadea usiowaa sprowadzi go z powrotem do sedna sprawy. Najdroszy szepna omdlewajcym gosem dla Moosbruggera jest chyba lepiej, e jest niepoczytalny? Byoby jednak prawdopodobnie waniejsze, aby kilku odpowiedzialnych za swoje czyny zgadzi, ni jednego niepoczytalnego uratowa od stracenia odparowa Ulrich. Przechadza si teraz tam i z powrotem tu obok Bonadei. Wydawa si jej pomiennym rewolucjonist. Zdoaa pochwyci jego rk i pooya j na swoim sercu. Dobrze rzek. Wyjani ci teraz sprawy uczuciowe. Bonadea rozwara mu do i przycisna j do swej piersi. Towarzyszce temu spojrzenie wzruszyoby nawet serce z kamienia. Ulrichowi wydawao si przez chwil, e czuje w sobie dwa serca, jak w sklepie zegarmistrza, gdzie tykanie zegarw rozlega si jedno przez drugie. Skupiajc jednak ca si woli doprowadzi wasne serce do porzdku i rzek agodnie: Nie, Bonadeo! Bonadea bya bliska paczu, a Ulrich stara si j uspokoi. Czy nie jest dowodem sprzecznoci, e przejmujesz si t jedn spraw, poniewa przypadkowo ci o niej opowiedziaem, podczas gdy wcale nie dostrzegasz milionw rwnie wielkich niesprawiedliwoci, ktre si codziennie dziej?

 Ale przecie to cakiem co innego bronia si Bonadea. O tej jednej wiem i byabym zym czowiekiem, gdybym si tym nie przeja. Ulrich zauway, e naley zawsze zachowywa spokj, i to na gwat doda. Uwolni si od Bonadei i usiad w pewnym oddaleniu. Wszystko si dzisiaj dzieje tymczasowo i przejciowo stwierdzi i tak by musi. Skrupulatno naszego rozumu zmusza nas bowiem do straszliwego braku skrupuw serca. Po czym nala jej i sobie jeszcze raz whisky i wcign nogi na kanap. Zacz odczuwa zmczenie. Kady czowiek z pocztku myli o caym swym yciu owiadczy ale im dokadniej si zastanawia, tym bardziej si to kurczy. Kiedy za dojrzeje, masz ju przed sob czowieka, ktry na okrelonym milimetrze kwadratowym zna si tak dobrze, jak najwyej jeszcze jakie dwa tuziny innych ludzi, i ktry dokadnie si orientuje, e wszyscy, ktrzy nie s z tym tak dobrze obeznani, gadaj o jego problematyce same gupstwa, ale jemu mimo to nie wolno si ruszy z miejsca, gdy skoro tylko odsunie si o jeden mikromilimetr, zaczyna sam ple trzy po trzy. Jego zmczenie stao si teraz pynnym zotem, jak napj, ktry sta na stole. I ja rwnie plot ju od p godziny same gupstwa pomyla. Ale to obnienie poziomu byo nawet mie. Ba si tylko, eby Bonadei nie przyszo do gowy usi obok niego. Na to by wszake tylko jeden sposb: nie ustawa w mwieniu. Podpar gow i lea wycignity jak nagrobne posgi w kaplicy Medyceuszw. Porwnanie to przyszo, mu nagle na myl i rzeczywicie, skoro tylko przyj t postaw, poczucie wspaniaoci przepyno przez cae jego ciao, jak gdyby unosio si w tym spokoju, i wyda si sobie potniejszy, ni by. Po raz pierwszy wydao mu si, e z daleka rozumie te arcydziea, ktre dotychczas oglda jak obce przedmioty, i zamiast mwi dalej, umilk. Rwnie Bonadea poczua, e bya to, jak si mwi, owa szczeglna chwila, ktrej okreli si nie da. Co kabotysko wzniosego poczyo ich oboje i nagle zaniemwili. Co ze mnie zostao? pomyla z gorycz Ulrich. Moe czowiek dzielny i nieprzekupny, ktry wyobraa sobie, e dla zachowania swej wewntrznej wolnoci trzeba uznawa tylko niewiele spord zewntrznych praw. Wszelako ta wolno wewntrzna polega na tym, e mona o wszystkim myle, e si w kadej ludzkiej sytuacji wie, dlaczego nie naley si z ni wiza, lecz nigdy nie wie, z czym chciaoby si by

zwizanym. W tej nie najszczliwszej chwili, kiedy dziwna drobniutka fala uczucia, ktr w nim na sekund zawadna, znw osaba, byby gotw przyzna, e posiada tylko jedn zdolno: odkrywa w kadej rzeczy dwa aspekty. Bya to ta moralna ambiwalencja, jak odznaczali si niemal wszyscy jego wspczeni i jaka stanowia cech charakterystyczn, ale moe i fatum jego pokolenia. Ustosunkowanie si do wiata byo blade, ponure i negatywne. Jakie mia prawo tak le traktowa Bonade? Bya to zawsze ta sama irytujca rozmowa, ktra si midzy nimi stale powtarzaa. Powstawaa jakby z akustyki wewntrznej prni, w ktrej strza w dwjnasb goniej si odbija i nie przestaje toczy si dugotrwaym echem. Przykro mu byo, e nie umia ju inaczej do niej mwi, jak tylko w ten sposb, dla ktrego szczeglnej oboplnej tortury wymyli na wp absurdaln, liczn nazw ,,barok prni. Podnis si, aby jej powiedzie co miego. Przysza mi teraz zabawna myl zwrci si do Bonadei wci jeszcze siedzcej w godnej pozie. Caa rnica polega na tym, e czowiek poczytalny moe zawsze postpi inaczej, niepoczytalny nigdy! Bonadea zdobya si na wiele znaczc odpowied: Ach, ty! Byy to jedyne sowa, ktre przerway cisz, i milczenie znw si nad nimi zamkno. Bonadea nie lubia, kiedy Ulrich w jej obecnoci mwi o sprawach oglnych. Nie bez racji czua si mimo wszystkich swych potkni cile zwizana z mnstwem podobnych do niej ludzi i prawidowo odczuwaa, co byo nieyczliwego, ekstrawaganckiego i samotniczego w sposobie, w jaki Ulrich czstowa j ideami zamiast uczu. W kadym razie poczyy si w niej teraz pojcia: zbrodnia, mio i melancholia, w jeden krg wyobrae, w najwyszym stopniu niebezpieczny. Ulrich przesta ju wydawa si jej tak oniemielajcy i doskonay, jak na pocztku ich ponownego spotkania, ale jakby w rekompensacie za to zyska co chopicego, co podniecao jej idealizm, niczym dziecko, ktre nie ma odwagi przebiec obok gronej przeszkody, aby pa w objcia matki. Ju od duszego czasu odczuwaa do niego namitn, przelewajc si przez brzegi tkliwo. Ale od kiedy Ulrich odtrci jej pierwsze o tym napomknienie, Bonadea narzucia sobie powcigliwo. Nie moga zapomnie o tym, jak podczas ostatniej bytnoci w tym pokoju leaa na wp rozebrana i bezradna na kanapie, i postanowia sobie, jeeli ju tak by musi, pozosta a do koca na swoim krzele nie zdejmujc kapelusza i woalki, aby Ulrich nareszcie zrozumia, e ma przed sob kobiet, ktra w razie czego potrafi si rwnie dobrze opanowa jak jej rywalka Deotyma. Bonadei brak byo zawsze jakiej

wielkiej idei, odpowiadajcej wielkiemu podnieceniu, ktre odczuwaa zawsze w bliskoci kochanka; wprawdzie mona by to byo niestety powiedzie o caym naszym yciu, ktre ma tak wiele podniet, a tak mao sensu, ale Bonadea o tym nie wiedziaa i usiowaa wypowiedzie jak wielk ide. Idee Ulricha wydaway si jej za mao godne i dlatego prawdopodobnie szukaa jakiej pikniejszej i bardziej wzruszajcej, ale to idealne ociganie si i brutalny pocig, pocig i przeraliwy strach, aby przedwczenie nie ulec, mieszay si u niej z pokus milczenia rozedrganego napiciem postpkw nie popenionych oraz ze wspomnieniem wielkiego spokoju, ktry przed sekund poczy j z ukochanym. Jednym sowem, byo tak, jak kiedy wisi w powietrzu deszcz, ale nie moe zacz pada: poczucie zmieszania rozprzestrzeniao si po caej jej skrze i straszyo Bonade myl, e mogaby przesta panowa nad sob, wcale tego nie zauwaywszy. I raptem wytrysno z tego wszystkiego wprost fizyczne zudzenie: pcha. Bonadea nie wiedziaa, czy pcha istnieje w rzeczywistoci, czy tylko w wyobrani. Poczua przeraenie w mzgu i doznaa niewiarygodnego wraenia, jak gdyby wyzwolia si w tym jaka myl z mglistego splotu pozostaych, ale mimo wszystko by to jednak tylko wytwr wyobrani. Rwnoczenie niewtpliwie rzeczywisty dreszcz przebieg po jej skrze. Wstrzymaa oddech. Podobne uczucie ma si, kiedy syszymy stpanie po schodach, cho wiemy, e nie ma tam nikogo, a mimo to wyranie rozlega si stukot czyich krokw. Bonadea, jak gdyby olniona byskawic, poja, e jest to niedobrowolny dalszy cig historii ze zgubionym pantofelkiem. Oznaczao to rozpaczliwy wybieg dla damy, ale mimo to poczua w momencie, kiedy chciaa ju odegna zjaw, gwatowne ukucie. Wydaa cichy okrzyk i z paajcymi policzkami zadaa od Ulricha, aby jej pomg szuka. Pcha chtnie wybiera te same okolice co kochanek. Zbadano poczoch a do pantofelka wcznie. Trzeba byo rozpi bluzk. Bonadea oznajmia, e pcha pochodzi z tramwaju albo od Ulricha, ale nie dao si jej odnale i nie pozostawia adnych ladw. Nie wiem, co to byo! rzeka Bonadea. Ulrich umiechn si nieoczekiwanie przyjanie. Wtedy Bonadea rozpakaa si niczym maa dziewczynka, ktra zachowaa si nieodpowiednio.

64 Genera Stumm von Bordwehr skada wizyt Deotymie

Genera Strumm von Bordwehr przyszed zoy Deotymie uszanowanie. By to w wojskowy, ktrego Ministerstwo Wojny wydelegowao na wielkie posiedzenie inauguracyjne, gdzie wygosi by mow; mowa ta wywara gbokie wraenie, ale nie zdoaa wskra, aby przy formowaniu komitetw dla wielkiego dziea pokoju na wzr poszczeglnych ministerstw Ministerstwo Wojny ze zrozumiaych powodw nie zostao pominite. By to nie bardzo postawny genera, z brzuszkiem i malutk szczoteczk nad grn warg, tam gdzie powinny znajdowa si wsy. Jego okrga twarz miaa w sobie co, co przypominao atmosfer rodzin wojskowych, ktrych zamono zaledwie sigaa kwoty wymaganej przepisami regulujcymi spraw oenku oficerw zawodowych. Owiadczy on Deotymie, e onierzowi na sali obrad przypada nader skromna rola. Ponadto rozumie si samo przez si rzek i ze wzgldw politycznych Ministerstwo Wojny nie mogo by przy formowaniu komitetw uwzgldnione. Mimo to mie twierdzi, i zamierzona akcja ma oddziaywa na zewntrz, a na zewntrz oddziaywa przede wszystkim potga narodu. Genera powtrzy sowa sawnego filozofa Treitschkego, e pastwo to sia potrzebna, by osta si w walce z innymi narodami. Sia, ktra rozwija si podczas pokoju, oddala wojn albo przynajmniej skraca jej okropnoci. Mwi jeszcze potem cay kwadrans, posugujc si kilkoma klasycznymi cytatami, ktre, jak doda, przypomina sobie z rozrzewnieniem z czasw gimnazjalnych, i stwierdzi, e tamte lata humanistycznych studiw byy najpikniejszym okresem w jego yciu. Przy tym stara si da Deotymie odczu, e j podziwia i e by zachwycony sposobem, w jaki prowadzia owo wielkie zebranie. Chcia tylko jeszcze raz powtrzy, e dobrze zrozumiana rozbudowa si zbrojnych, ktra przecie w porwnaniu z innymi mocarstwami pozostaje w Austrii daleko w tyle, moe oznacza najbardziej wymowne

zamanifestowanie uczu pacyfistycznych, i owiadczy w kocu, e mona spodziewa si z ufnoci, i wrd szerokich mas ludu rozwinie si samorzutnie zainteresowanie dla spraw wojska.

Ten uprzejmy genera wprawi jednak Deotym w stan miertelnego przeraenia. Istniay wwczas w Cekanii domy, gdzie oficerowie bywali, poniewa crki tych domw wychodziy za oficerw za m, oraz domy, ktrych crki za oficerw nie wychodziy, poniewa albo brak byo pienidzy dla zoenia kaucji, potrzebnej do zawarcia maestwa, albo z zasady, i w tych domach oficerowie nie bywali. Dom rodzinny Deotymy z obu tych powodw nalea do drugiego gatunku, skutkiem czego ta przykadna i pikna kobieta wzia z sob na dalsze ycie wyobraenie o wojskowych, jak gdyby byli czym w rodzaju mierci obwieszonej kolorowymi szmatkami. Odpowiedziaa wic generaowi, e na wiecie jest tyle wielkich i dobrych rzeczy, e wybr nie jest atwy. Jest ju wielkim przywilejem mc wrd oglnego materializmu da wiatu wielki znak ostrzegawczy, jest to jednak rwnie cikim obowizkiem. A zreszt zamanifestowanie tego winno wyj z serca samego ludu, i dlatego ona musi swe wasne yczenia odsun na bok. Dobieraa przy tym sw starannie, jak gdyby miaa wszy je w akta czarno-tymi nimi lub jakby spalaa na swych wargach agodne kadzido sw uywanych przez najwysz biurokracj. Ale kiedy genera si poegna, dusza tej dostojnej kobiety zaamaa si. Gdyby Deotyma bya zdolna do tak niskich uczu jak nienawi, znienawidziaby tego korpulentnego czowieczka z rozbieganymi oczyma i zotymi guzikami na brzuchu. Ale poniewa uczucie nienawici byo jej obce, poczua si w jaki sposb obraona, cho nie potrafia sobie wyjani dlaczego. Otwara wic mimo zimowego chodu okna i szeleszczc jedwabiami przemierzya kilka razy pokj. Gdy je znw zamkna, miaa ku wasnemu zdziwieniu zy w oczach. Oto ju po raz drugi pakaa bez powodu. Przypomniaa si jej owa noc, kiedy lec u boku maonka tona w zach, nie umiejc sobie tego wytumaczy. Tym razem miao to jeszcze wyraniej charakter czysto nerwowy i byo pozbawione wszelkich powodw. Ten korpulentny genera wycisn jej zy z oczu, niczym cebula, cho adne rozsdne uczucie temu nie towarzyszyo. Tote nie bez racji si tym zaniepokoia. Peen zych przeczu strach mwi jej, e jaki niewidzialny wilk skrada si do jej zagrody i e jest najwyszy czas, aby odegna go si idei. Tote po wizycie generaa Deotyma postanowia przypieszy termin zwoania zamierzonej konferencji wielkich umysw, aby pomogy jej znale jak tre dla akcji patriotycznej.

65 Z rozmw Arnheima i Deotymy

Kiedy Deotyma si dowiedziaa, e Arnheim wanie powrci z podry i jest do jej dyspozycji, ciar spad jej z serca. Dopiero kilka dni temu przeprowadziem rozmow z pani kuzynem na temat generaw odpowiedzia od razu, i to z min czowieka, ktry robi aluzj do jakich niepokojcych powiza, nie chcc jednak wyranie nadmieni, o co waciwie chodzi. Deotyma odniosa wraenie, e jej przekorny kuzyn, odczuwajcy mao entuzjazmu dla idei akcji patriotycznej, sprzyja nieokrelonym sugestiom, jakie wyszy od generaa, Arnheim za mwi dalej: Nie chciabym w obecnoci pani kuzyna wyda tego na pastw drwin rzek nadajc tym nowy kierunek rozmowie ale zaley mi, aby pani uczuli na co, do czego, jako stojca z dala, nigdy by pani sama nie dosza: chodzi o zwizek istniejcy midzy interesami a poezj. Myl naturalnie o interesach na wielk skal wiatow, do jakich zostaem ju choby przez bogactwo mojego ojca z gry przeznaczony. Wielkie interesy s pokrewne poezji, gdy maj irracjonalne, a nawet wprost mistyczne aspekty, zaryzykowabym nawet twierdzenie, e to one przede wszystkim je posiadaj. Pienidz, widzi pani, jest potg wyjtkowo nietolerancyjn. We wszystkim, w co ludzie angauj si cakowicie, tkwi prawdopodobnie pewna nietolerancja odpowiedziaa z wahaniem Deotyma, ktra bya jeszcze myl przy pierwszej, nie zakoczonej czci rozmowy. Zwaszcza gdy chodzi o pienidze! wtrci szybko Arnheim. Gupcy wyobraaj sobie, e posiadanie pienidzy to rozkosz! Naprawd jednak jest to przykra odpowiedzialno. Nie chciabym wspomina tu o tych niezliczonych istnieniach ludzkich, ktre s ode mnie tak zalene, i zastpuj im niemal Opatrzno. Pozwoli pani, e jej powiem, i mj dziadek zacz od przedsibiorstwa wywoenia mieci w niewielkim miecie nad Renem.

Usyszawszy to Deotyma rzeczywicie odczua nagy dreszcz, bo wydao si jej, e to jaki gospodarczy imperializm. By to jednak mylny wniosek, Deotyma nie cakiem wyzbya si przesdw swojej sfery, a poniewa wywoenie mieci nasuno jej uywane w gwarze jej ojczyzny sowo mieciarz, odwane wyznanie przyjaciela wywoao u niej rumieniec. Na tej metodzie uszlachetniania odpadkw cign dalej swoje zwierzenia Arnheim dziadek mj zbudowa fundamenty pod potg rodziny Arnheimw. Ale nawet mj ojciec mgby uchodzi za dorobkiewicza, kiedy si zway, e w cigu czterdziestu lat przeksztaci swoje przedsibiorstwo w firm o renomie wiatowej. Skoczy zaledwie dwie klasy szkoy handlowej, ale umie przejrze na wylot jednym jedynym rzutem oka najbardziej skomplikowan sytuacj midzynarodow i wie zawsze wszystko, co mu potrzeba, zanim inni ludzie to zmiarkuj. Ja studiowaem ekonomi polityczn i wszelkie moliwe dziedziny wiedzy, ktre jemu s cakiem nieznane, a cho nie mona sobie w aden sposb wytumaczy, jak on to robi, ojciec nigdy w najmniejszej nawet rzeczy nie przegra. To tajemnica energicznego, prostego, wielkiego i zdrowego ycia! Gos Arnheima, gdy mwi o swoim ojcu, przybra niezwyky u niego, peen szacunku ton, jak gdyby w jego icie profesorskim spokoju istniaa gdzie jaka rysa. Zaskoczyo to Deotym, tym bardziej, e Ulrich jej opowiada, i starego Arnheima opisywano jako jegomocia niskiego wzrostu, o szerokich barach, z kocist twarz i nosem w ksztacie guzika. Podobno nosi stale szeroko rozwart jaskk, a z posiadanymi akcjami postpuje tak wytrwale i przezornie, jak wytrawny szachista z pionkami. Nie czekajc na odpowied Deotymy, Arnheim cign po krtkiej przerwie dalej: Kiedy jaki interes rozrasta si tak wyjtkowo, jak ten jeden z bardzo niewielu, o ktrym tu mwi, to nie ma chyba adnej dziedziny ycia, z jak by nie by powizany. To kosmos w miniaturze. Zdziwiaby si pani dowiedziawszy si, jakie pozornie cakiem nie handlowe, ale artystyczne, moralne i polityczne zagadnienia musz niekiedy porusza w rozmowach z seniorem naszej firmy. Wszelako przedsibiorstwo nie rozrasta si ju teraz tak szybko jak na pocztku, w czasach, ktre nazwabym jego epok heroiczn. Istnieje bowiem take i dla interesw, mimo pomylnej koniunktury, tajemnicza granica ronicia, jak dla wszystkiego, co organiczne. Czy nigdy nie stawiaa sobie pani pytania, dlaczego

adne zwierz nie przerasta dzisiaj sonia? T sam tajemnic odnajdzie pani w historii sztuki oraz w dziwnym czsto rozwoju poszczeglnych narodw, kultur i epok. Deotyma wstydzia si teraz, e przerazia si, usyszawszy o metodzie uszlachetniania odpadkw, i poczua si zmieszana. Nasze ycie jest pene tego rodzaju tajemnic. Istnieje bowiem co, wobec czego wszelkie rozumy zawodz. Mj ojciec jest wanie z tym czym sprzymierzony, ale kto taki jak pani kuzyn rzek Arnheim cho czowiek aktywny, ktry ma zawsze gow pen pomysw, jak wszystko zmieni i poprawi, nie potrafi tego odczu. Usyszawszy raz jeszcze wzmiank o Ulrichu. Deotyma okazaa umiechem, e kto taki jak jej kuzyn nie moe sobie roci pretensji do wywierania na ni wpywu. Jednolita, nieco tawa skra Arnheima, ktra na jego twarzy bya gadka jak na gruszce, pokrya si rumiecem a poza policzki. Uleg dziwnej potrzebie, obudzonej w nim od jakiego ju czasu przez Deotym, zwierzania si bez reszty, oddajc si jej bezbronnie w rce. Teraz jednak znw si w sobie zamkn, wzi ze stou ksik, machinalnie przebieg oczyma tytu, odoy j niecierpliwie z powrotem i rzek znowu zwykym gosem, ktry w tym momencie podziaa na Deotym tak wstrzsajco, jak poruszenie si czowieka, ktry si z powrotem ubiera, po czym dopiero si poznaje, e by przed chwil nagi: Odbiegem daleko od tematu, a jeli chodzi o generaa, to mog tylko powiedzie, e nic lepszego nie moe pani zrobi, jak swj plan w najkrtszym czasie zrealizowa, aby duch humanizmu poprzez swych powszechnie uznanych przedstawicieli podnis nasz akcj na wyszy poziom. Ale generaa nie trzeba zasadniczo odtrca. Jego osobiste pobudki mog by jak najlepsze, a zna pani moj zasad, e nie naley nigdy pomija okazj, aby wnie co z intelektu w sfer siy. Deotyma chwycia go za rk, streszczajc ca rozmow w sowach poegnania: Dzikuj panu za szczero! Arnheim pozwoli, by jej delikatna rka przez dusz chwil spoczywaa niezdecydowanie w jego doni, i wpatrywa si w zamyleniu w Deotym, jak gdyby zapomnia jej co jeszcze powiedzie.

66 Midzy Ulrichem i Arnheimem stosunki si nie ukadaj

Kuzyn Deotymy nie odmawia sobie czsto przyjemnoci, by jej opowiedzie o urzdowych dowiadczeniach, jakie u boku jego wysokoci gromadzi, a szczeglnie pamita, by pokazywa jej regularnie teczki z propozycjami, jakie napyway do hrabiego Leinsdorfa. Wszechwadna kuzynko raportowa z grubym plikiem aktw w rku nie mog ju sobie sam z tym poradzi. Cay wiat wydaje si oczekiwa od nas naprawy. Jedna poowa tych propozycji zaczyna si od sw: Oderwa si od..., a druga poowa sowami: Kroczy tu... Mam tu propozycje sigajce od Oderwa si od Rzymu, a do: Kroczy ku hodowli jarzyn. Za czym by si pani opowiedziaa? Nie byo rzecz atw wprowadzi jaki porzdek do postulatw, jakie wspczeni kierowali do hrabiego, ale pord tej korespondencji dwie grupy wyrniay si liczebnoci. Pierwsza przerzucaa odpowiedzialno na niedol wspczesnej epoki na jaki poszczeglny problem i daa jego rozwizania, a byy to takie problemy, jak, ni mniej, ni wicej, kwestia ydowska, Koci rzymsko-katolicki, socjalizm czy kapitalizm, czysto mechaniczny sposb mylenia lub opnienie w rozwoju technicznym, mieszanie ras albo ich nie mieszanie, latyfundia albo wielkie miasta, przeintelektualizowanie albo niewystarczajca owiata dla ludu. Druga grupa natomiast wyznaczaa sobie odlegy cel, ktrego samo osignicie ju by wystarczyo, a te podane dla drugiej grupy cele rniy si od godnych zlikwidowania problemw pierwszej zwykle jedynie uczuciowymi znakami plusw czy minusw, widocznie dlatego, e na wiecie istniej zarwno krytyczne, jak i afirmatywane natury. I tak na przykad petycje drugiej grupy daway z radosn negacj do zrozumienia, e raz nareszcie naley skoczy ze miesznym kultem sztuki i literatury piknej, poniewa ycie jest wikszym poet ni wszystkie skryby razem wzite, i domagay si udostpnienia szerszemu ogowi sprawozda sdowych i opisw podry; w tej samej kwestii natomiast petycje pierwszej grupy z radosn afirmacj twierdziy, e uczucie upojenia wysokoci, doznawane przez alpinistw, jest wicej warte ni wszelkie uniesienia w dziedzinie sztuki, filozofii czy religii i e dlatego zamiast tych ostatnich

naleaoby raczej popiera towarzystwa wysokogrskie. W taki dwutorowy sposb domagano si zarwno zwolnienia tempa epoki, jak i ogoszenia konkursu na najlepszy felieton, poniewa ycie jest nieznonie albo uroczo krtkie, i dlatego postulowano wyzwolenie ludzkoci odrzucajc lub propagujc miasta-ogrody, emancypacj kobiet, taniec, sport lub kultur wntrz i niezliczon ilo rnych innych rzeczy. Ulrich zamkn teczk i rozpocz prywatn rozmow: Wszechwadna kuzynko rzek jest to dziwne zjawisko, e jedna poowa ludzi szuka zbawienia w przyszoci, a druga w przeszoci. Nie wiem, co naley z tego wnioskowa. Jego wysoko powiedziaby zapewne, e wspczesno jest nie do zniesienia. Czy jego wysoko snuje jakie klerykalne projekty? spytaa Deotyma. Na razie zrobi tylko odkrycie, e w dziejach ludzkoci nie ma dobrowolnego odwrotu. Ale spraw utrudnia to, e przecie nie mamy rwnie nadajcego si do uytku postpu. Prosz mi pozwoli okreli tak sytuacj jako nieco dziwn, kiedy nie mona i ani w ty, ani naprzd, a chwil obecn odczuwa si rwnie jako nie do zniesienia. Podczas gdy Ulrich tak mwi, Deotyma obwarowaa si w swej wysokiej postaci niczym w wiey oznaczonej trzema gwiazdkami w przewodniku turystycznym. Czy pani myli, askawa pani, e kady czowiek, ktry walczy dzi o jak spraw lub przeciw jakiej sprawie spyta Ulrich jeli jakim cudem stanie si jutro nieograniczonym wadc wiata, zechce zrealizowa od razu tego samego dnia wszystko, czego przez cae ycie si domaga? Jestem przekonany, e pozostawi sobie kilka dni do namysu. Poniewa Ulrich wypowiedziawszy to uczyni w rozmowie ma przerw, Deotyma nagle si do niego obrcia i nie udzielajc odpowiedzi spytaa surowo: Z jakiego powodu robi pan generaowi nadzieje w sprawie naszej akcji? Jakiemu generaowi? Generaowi von Stumm. Ach, temu maemu generaowi z brzuszkiem, ktry by na posiedzeniu inauguracyjnym? Ja? Od tego czasu ani razu go nie widziaem, a wic nie mogem mu robi jakichkolwiek nadziei!

Zdziwienie Ulricha byo przekonywajce i domagao si jakiego wyjanienia. Ale poniewa taki czowiek jak Arnheim nie mgby rwnie powiedzie nieprawdy, musiao tu zaj jakie nieporozumienie i Deotyma wyjania, na czym opiera sw supozycj. A wic ja miaem rozmawia z Arnheimem o generale von Stumm? Nigdy w yciu! zapewni Ulrich. Ja z Arnheimem... Prosz mi da chwil czasu do namysu... Zastanowi si i nagle rozemia si. Oczywicie, to dla mnie nader pochlebne, e Arnheim przywizuje tak wag do kadego mojego sowa! Ostatnio kilka razy z nim rozmawiaem, jeli mona tak nazwa wymian naszych spornych pogldw, i raz rzeczywicie mwiem o generale, ale nie o adnym okrelonym, i tylko mimochodem podajc go jako przykad. Twierdziem, e genera, ktry dla strategicznych powodw wysya bataliony na pewn mier, jest po prostu morderc, zwaszcza kiedy si rozway, e to przecie tysice synw swych matek. Ale taki genera wydaje si od razu czym innym, kiedy mwi si o nim w innym kontekcie, na przykad o koniecznoci ofiar lub e nie ma nieszczcia umrze modo. Przytoczyem take mnstwo innych przykadw, ale tu prosz mi pozwoli odej na chwil od tematu. Z nader zrozumiaych powodw kade pokolenie uwaa ycie, jakie zostao, za co ustabilizowanego, z wyjtkiem tych niewielu szczegw, ktrych zmiana ley w jego interesie. Moe to i korzystna koncepcja, ale bdna. wiat moe by zmieniony w kadej chwili i we wszystkich kierunkach albo przynajmniej w jakim jednym, bo ma on to, jeli mona powiedzie, ju we krwi. Byoby przeto czym osobliwym, gdyby kto sprbowa nie zachowywa si jak okrelony czowiek na okrelonym wiecie, gdzie jest jak gdyby tylko kilka guzikw do przesunicia, co nazywa si rozwojem, ale gdyby od pocztku zachowywa si jak kto urodzony do zmian, umieszczony w stworzonym do zmian wiecie, a wic mniej wicej tak, jak kropelka wody w chmurze. Czy pani mn gardzi za to, e wyraam si znw niejasno? Nie gardz panem, ale nie rozumiem odpowiedziaa wadczym tonem Deotyma. Prosz powtrzy mi ca t rozmow. Ot wywoa j Arnheim. Zatrzyma mnie i formalnie zmusi do rozmowy zacz Ulrich. My, kupcy zwrci si do mnie ze zjadliwym umiechem, tak nie pasujcym do jego zwykego spokojnego zachowania, ale mimo to dostojnym my, kupcy nie kalkulujemy, jak pan to moe przypuszcza. Ale (mwic my mam naturalnie na

myli kierownikw wielkich firm, bo drobni kupcy niech sobie nieustannie rachuj) staramy si uwaa nasze istotnie udatne pomysy za co, co drwi z kadej kalkulacji, podobnie jak osobiste osignicia polityka czy wreszcie artysty. Potem prosi mnie, abym to, co ma teraz zamiar powiedzie, osdzi z wyrozumiaoci, na jak zasuguje wszystko, co irracjonalne. Od pierwszego dnia, kiedy mnie zobaczy, powzi o mnie pewne okrelone zdanie, zwierzy mi si. A pani, askawa kuzynko, miaa mu, nawiasem mwic, opowiedzie niejedno, czego nie potrzebowa nawet od pani usysze, jak zapewnia. I owiadczy mi jeszcze, e dziwnym trafem obraem sobie zawd cakiem abstrakcyjny, operujcy wycznie oderwanymi pojciami, bo chobym by nawet w tym kierunku specjalnie uzdolniony, to jednak zbdziem obierajc karier naukowca, gdy moje istotne zdolnoci, nawet gdyby mnie to miao dziwi, predysponuj mnie do aktywnego dziaania i osobistych osigni! Czyby? przerwaa mu Deotyma. Jestem cakiem tego samego zdania co pani doda popiesznie Ulrich. Do niczego chyba nie jestem mniej zdolny ni do wykorzystania wasnych moliwoci. Zawsze pan drwi, zamiast zaj si po prostu yciem rzeka Deotyma, za na Ulricha jeszcze z powodu owych teczek. Arnheim za jest wprost przeciwnego zdania. Twierdzi, e odczuwam potrzeb wycigania z moich rozmyla zbyt rygorystycznych wnioskw co do ycia. Pan drwi i ma skonnoci do negacji, jest zawsze gotw skoczy w niemoliwo i unika kadego realnego rozstrzygnicia! zadecydowaa Deotyma. Jestem po prostu przekonany odpar Ulrich e mylenie jest urzdzeniem idcym swoj drog, a prawdziwe ycie swoj. Rnica poziomw pomidzy tymi dwoma pojciami bowiem jest dzi zbyt wielka. Nasz mzg liczy sobie kilka tysicy lat, ale gdyby przemyla wszystko choby tylko w poowie do koca, a o drugiej poowie zapomnia, wtedy rzeczywisto byaby jego wiernym odbiciem. Mona jej najwyej odmwi intelektualnego wspdziaania. Czy nie jest to rwnoznaczne ze zbytnim uatwianiem sobie zadania? spytaa Deotyma bez wyranego zamiaru obraenia go, ale tak jak wielka gra spoglda na may strumyczek u jej stp. Arnheim lubi rwnie teorie, ale zdaje mi si, e mao rzeczy

pozostawia wasnemu ich biegowi, nie zbadawszy wszystkich powiza. Czy nie sdzi pan, e waciwy sens kadego mylenia polega na skoncentrowanej zdolnoci do zastosowania go w praktyce? Nie odpar Ulrich. Chciaabym usysze, co panu na to odpowiedzia Arnheim. Intelekt jest dzisiaj, rzek, bezsilnym widzem rzeczywistego rozwoju, poniewa unika wielkich zada, jakie ycie nam stawia. Zachci mnie, abym rozway, czym zajmuje si sztuka, jakimi maostkami zajmuj si Kocioy, jak wskie jest nawet pole widzenia uczonych. Powinienem rwnie pomyle o tym, e tymczasem cay ziemski glob zostaje literalnie rozdzielony. Po czym owiadczy mi, e wanie o tym chcia ze mn mwi. A co pan na to? spytaa z zaciekawieniem Deotyma, gdy wydawao si jej, e odgada, i Arnheim chcia jej kuzynowi wytoczy zarzut z powodu jego obojtnego ustosunkowania si do Akcji Rwnolegej. Odpowiedziaem mu, e urzeczywistnienie czego zawsze mniej pociga ni to, co jest jeszcze nie urzeczywistnione, rozumiejc przez to nie tylko przyszo, ale rwnie przeszo i to, co zostao przeoczone. Wydaje mi si, e caa nasza historia na tym polega, i za kadym razem, kiedymy drobn czstk naszych idei urzeczywistnili, z radoci pozostawiamy wiksz ich cz nie zrealizowan. Wspaniae instytucje s zwykle sknoconymi szkicami idei. Dotyczy to zreszt rwnie i wielkich ludzi. Oto co mu powiedziaem. Rnica w pewnej mierze polegaa na odmiennym patrzeniu na rzeczy. To byo agresywne z paskiej strony rzeka Deotyma z uraz w gosie. Tote Arnheim mi odpowiedzia, czym mu si by wydaj, kiedy rezygnuj z energii na rzecz jakiego stale odkadanego uregulowania myli. Chce si pani o tym dowiedzie? Wydaj mu si czowiekiem, ktry kadzie si na ziemi obok przygotowanego dla niego ka. Jest to marnotrawstwo energii, a wic co nawet pod wzgldem fizykalnym niemoralnego doda jeszcze pod moim adresem. Nalega na mnie, abym wreszcie zrozumia, e intelektualne cele na wielk skal mona osign jedynie przy wykorzystaniu istniejcego dzi gospodarczego, politycznego, no i wreszcie intelektualnego ukadu si. On osobicie uwaa, e bardziej etycznie jest wykorzysta je ni zaniedba. Ostro na

mnie napiera. Nazwa mnie czowiekiem aktywnym w defensywie, trzymajcym si kurczowo pozycji obronnej. Podejrzewam go, e ma jakie, nie cakiem dla mnie jasne powody, by ubiega si o mj szacunek! Arnheim chce panu wywiadczy przysug! skarcia go Deotyma. O, nie! zaprzeczy Ulrich. By moe jestem tylko drobnym kamyczkiem, a on wspania brzuchat szklan kul. Lecz mimo to odnosz wraenie, e on si mnie boi. Deotyma nic na to nie odpowiedziaa. Moe to, co Ulrich mwi, byo zarozumiae, ale uderzyo j przede wszystkim, e rozmowa, ktr wanie powtrzy, bynajmniej nie odpowiadaa wraeniu, jakie odniosa z relacji Arnheima. Obudzio to w niej nawet pewien niepokj, cho uwaaa Arnheima za niezdolnego do intryg. Ulrich pozyska jednak teraz jej zaufanie i dlatego zapytaa go, co jego zdaniem naleaoby uczyni z generaem von Stumm. Trzyma si od niego z daleka! odpar Ulrich. I Deotyma nie moga sobie oszczdzi zarzutu, e ta rada jej si bardzo spodobaa.

67 Deotyma i Ulrich

Stosunki Deotymy z Ulrichem znacznie si w tym czasie poprawiy dziki ich staemu ze sob przebywaniu, ktre przeszo ju w przyzwyczajenie. Musieli czsto wyjeda razem na miasto, aby skada wizyty, Ulrich przychodzi do niej kilka razy na tydzie, i to czsto nawet nie anonsowany i o niezwykych porach. Byo dla nich obojga w takich okolicznociach wygodnie korzysta z praw pokrewiestwa, po domowemu agodzcych surowe przepisy etykiety towarzyskiej. Deotyma przyjmowaa go nie zawsze w salonie, opancerzona od stp do gw, ale niekiedy w lekkim domowym negliu, chocia negli ten by nader powcigliwy. W ten sposb powsta pomidzy nimi rodzaj wzajemnej zayoci, polegajcej gwnie na formie obcowania. Ale formy oddziauj i na ycie wewntrzne, a uczucia, z ktrych powstaj, mog by rwnie dobrze dopiero przez nie obudzone.

Ulrich niekiedy zdawa sobie spraw w sposb nad wyraz intensywny, e Deotyma jest bardzo pikna. Wydawaa mu si podobna do modej, wielkiej i rasowej krowy o penych ksztatach, bezpiecznie przechadzajcej si po pastwisku i wpatrujcej si gbokim spojrzeniem w suche dba trawy, ktre szczypie. Patrzy wic na ni nie bez owej zoliwej ironii, ktr mci si za jej duchowe szlachectwo, przyrwnujc Deotym do wiata zwierzcego, i ktra pochodzia z gbokiego rozdranienia, co zreszt dotyczyo nie tyle naiwnej wzorowej uczennicy, lecz szkoy, gdzie wicia swoje triumfy. Jake mia mogaby by myla gdyby bya niewyksztacona, niedbaa i tak poczciwa, jak kade ciepe kobiece ciao o bujnych ksztatach, kiedy nie roci sobie pretensji do jakiej specjalnej idei! Wtedy sawna maonka dyrektora departamentu Tuzzi, o ktrym tyle szeptano, jakby ulatniaa si ze swej powoki cielesnej i ciao pozostawao niczym sen, ktry wraz z poduszkami, kiem i nicym staje si biaym obokiem, samotnym na wiecie w swej wtej delikatnoci. Kiedy jednak Ulrich powraca z takiej wycieczki do krainy wyobrani, dostrzega przed sob ju tylko zapobiegliwy mieszczaski intelekt, ktry usiowa szuka kontaktw z arystokratyczn ideologi. Wizy pokrewiestwa przy znacznej rnicy usposobie budz niepokj, do czego wystarcza zreszt ju samo uwiadomienie sobie tego pokrewiestwa i wasnej jani; rodzestwo niekiedy do tego stopnia si nienawidzi, e przekracza to znacznie wszystko, co mogoby tak nienawi usprawiedliwi, a nienawidzi si po prostu dlatego, e ju przez samo swoje istnienie musi nawzajem o sobie wtpi i widzie siebie jakby w z lekka deformujcym krzywym zwierciadle. Czasami to, e Deotyma bya mniej wicej tego samego wzrostu co Ulrich, przypominao mu o ich pokrewiestwie i budzio fizyczn odraz. Przekaza on jej, cho z pewnymi zmianami, zadanie, ktre dawniej musia spenia jego przyjaciel modoci Walter. Polegao to na upokarzaniu i podniecaniu jego ambicji, podobnie jak stare, nieprzyjemne fotografie, na ktrych si rozpoznajemy, upokarzaj nas we wasnych oczach, wbijajc jednoczenie w dum. Okazywao si wtedy, e nawet w tej nieufnoci, jak Ulrich ywi wzgldem Deotymy, byo co wicego i czcego ich nawzajem, jakby tchnienie szczerej sympatii, tak samo jak dawna serdeczna zayo z Walterem przetrwao w formie nieufnoci. Cho Ulrich waciwie nie lubi Deotymy, budzio to w nim samym przez duszy czas pewien niepokj, ktrego przyczyny nie mg sobie wytumaczy. Niekiedy odbywali

wsplnie niewielkie wycieczki. Z poparciem Tuzziego wykorzystywano pikn pogod, aby Arnheimowi mimo nie sprzyjajcej pory roku pokaza pikno malowniczych okolic Wiednia. Deotyma nie uywaa nigdy innego okrelenia, jak ten wanie szablon, a Ulrich za kadym razem bra udzia w tych wycieczkach w roli starszej krewnej, penicej funkcj szaperona, poniewa sam Tuzzi nie mia nigdy czasu, a pniej tak si ju jako skadao, e Ulrich i Deotyma wyjedali rwnie we dwoje, kiedy Arnheim by w podry. Dla takich wycieczek, jak rwnie dla bezporednich celw Akcji Rwnolegej Arnheim odda do dyspozycji swj samochd, gdy ekwipa hrabiego Leinsdorfa by z powodu swych herbw zbyt znany w miecie i rzuca si w oczy. Zreszt nie byy to zawsze samochody samego Arnheima, gdy bogaci ludzie znajduj zawsze innych takich samych, ktrzy z przyjemnoci wywiadczaj im jak przysug. Takie wyjazdy suyy zreszt nie tylko przyjemnoci, ale miay take za cel werbowanie wpywowych i zamonych osb do udziau w patriotycznej imprezie i czciej odbyway si w obrbie samego miasta ni w okolicy. Oboje mieli przy tym sposobno widzie wsplnie wiele piknych rzeczy: meble z epoki Marii Teresy, paace barokowe; ludzi, ktrzy wci jeszcze kazali swojej subie nosi si przez ycie na rkach; nowoczesne siedziby z nie koczcymi si amfiladami pokoi; wspaniae gmachy bankw i t dziwn mieszanin starohiszpaskiej surowoci z obyczajami klas rednich w mieszkaniach wyszych urzdnikw pastwowych. W ogle jeli chodzio o arystokracj, byy to resztki wielkich splendorw bez kanalizacji, a w domach i salach konferencyjnych bogatej buruazji powtarzao si to samo w nieco skorygowanych pod wzgldem higieny i odznaczajcych si lepszym smakiem, ale bledszych kopiach. Kasta wielkich panw jest zawsze troch barbarzyska. Popi i wygase wgle, ktrych dalsze arzenie si czasu spali nie zdyo, pozostay w zamkach arystokratycznych tam, gdzie ongi byy. Tu przy paradnych schodach stopa natrafiaa na podog ze zwykych sosnowych desek, a szpetne nowoczesne meble stay beztrosko pomidzy wspaniaymi antykami. Warstwa nowobogackich natomiast, rozkochana w imponujcej im wspaniaej przeszoci swych monych poprzednikw, dokonywaa mimo woli bardziej wybrednej i wyrafinowanej selekcji. Kiedy stary zamek przechodzi w posiadanie kogo z buruazji, nie tylko zaopatrywano go w nowoczesny komfort, niczym rodowy yrandol w elektryczne przewody, ale rwnie z umeblowania eliminowano rzeczy mniej adne, zastpujc je bardziej wartociowymi, nabytymi wedug wasnego gustu lub wedug bezapelacyjnej

opinii ekspertw. Wyrafinowanie to rzucao si zreszt najbardziej w oczy nie w rezydencjach wiejskich, lecz w miejskich apartamentach, ktre zgodnie z wymaganiami wspczesnoci byy urzdzone z bezosobistym luksusem statku transoceanicznego, ale w tym kraju wysublimowanych towarzyskich ambicji, dziki niepowtarzalnemu niuansowi, ledwie zauwaalnemu sposobowi ustawiania mebli albo eksponowaniu jakiego obrazu na cianie, zachowyway w sobie wyrane echo minionych czasw. Deotyma bya zachwycona tym mnstwem kultury. Wiedziaa zawsze, e jej ojczyzna ukrywa wiele skarbw, ale taka ich mnogo wrcz j zaskakiwaa. Przy odwiedzinach na wsi zapraszano ich do stou, i Ulricha razio, gdy widzia tam czsto, jak jedli nie obrane owoce wprost z rki, albo co w tym rodzaju, podczas gdy w domach wielkiej buruazji ceremonia noa i widelca by surowo przestrzegany. To samo mona byo zaobserwowa i w sposobie mwienia, ktre wyrniao si doskona dystynkcj niemal wycznie w domach buruazyjnych, podczas gdy w sferach arystokratycznych przewaaa znana ze swej bezporednioci maniera wysawiania si, przypominajca nieraz furmanw. Deotyma bronia tego wszystkiego z rozmarzonym entuzjazmem przed napaciami swego kuzyna. Przyznawaa, e znajdujce si w rkach buruazji siedziby wiejskie byy urzdzone z wikszym zrozumieniem dla higieny i znacznie inteligentniej. W zamkach nalecych do arystokracji marznie si w zimie. Wskie, wydeptane schody nie stanowi tam rzadkoci, a duszne, niskie pokoiki sypialne ssiaduj ze wspaniaymi recepcyjnymi salonami. Nie bywa tam rwnie wind do potraw i azienek dla suby. Ale wanie w pewnym sensie na tym polega w styl heroiczny, tradycyjny i wspaniale nonszalancki konkludowaa z zachwytem. Ulrich wykorzystywa takie wyjazdy, aby ledzi uczucie, ktre zaczynao czy go z Deotym, ale poniewa przy tym roio si od rnych dygresji, musimy si najpierw nimi zaj, zanim dojdziemy do sedna rzeczy. Panie nosiy wtedy suknie zakrywajce je od szyi do kostek, a ubrania mczyzn, ktre zreszt pozostay po dzi dzie takie same, byy wwczas bardziej dostosowane do wczesnej epoki, bo znajdoway si w ywym jeszcze zwizku z nienagann rezerw i surow zewntrzn powcigliwoci, cechujcymi wczesnego wiatowca. Przypominajca przejrzyst wod szczero w ukazywaniu si nagim wydawaaby si wwczas nawrotem do poziomu zwierzt nawet czowiekowi majcemu mao przesdw,

nie powodujcemu si w ocenie rozebranego ciaa faszywym wstydem, i to wcale nie ze wzgldu na nago, lecz na wyrzeczenie si subtelnych powabw erotycznych, wywoywanych przez odzie. Waciwie naleaoby mwi wtedy: poniej poziomu zwierzt, gdy trzyletni ko z dobrej hodowli czy rozigrany chart s w swej nagoci o wiele bardziej sugestywne, ni moe to osign ciao ludzkie. Ale zwierzta nie mog nosi ubra, maj na sobie tylko skr, a ludzie wczeni posiadali wiele naskrkw. Ze swoimi paradnymi sukniami, riuszkami, bufami, kloszami, abotami i falbankami stworzyli sobie powierzchni, ktra bya pi razy wiksza od naturalnej i przybieraa ksztaty pofadowanego, trudno dostpnego, naadowanego erotycznym napiciem kielicha, ktry w swym wntrzu ukrywa wiotkie biae zwierztko, jakby zmuszajc do szukania go i czynic je przez to przeraliwie godnym podania. Jest to przewidziane z gry i stosowane czsto nawet przez przyrod postpowanie, kiedy kae ona swoim stworzeniom jey si albo tryska chmurami ciemnej cieczy, aby w mioci i przeraeniu najbardziej nawet prozaiczne procesy, o ktre przy tych chodzi, wzmc a do nieziemskiego obdu. Deotyma czua si po raz pierwszy w yciu, cho w jak najbardziej przyzwoity sposb, t gr podniecona. Kokieteria nie bya jej obca, gdy naleaa do towarzyskich obowizkw, ktre prawdziwa dama winna umie spenia. Rwnie nie mogo uj jej uwagi, e spojrzenia modych mczyzn, kierowane na ni, wyraay wtedy czasem co innego ni szacunek, sprawiao jej to nawet przyjemno, gdy moga da im odczu si agodnej kobiecej nagany, kiedy zmuszaa spojrzenia mskie, wycelowane w ni jak rogi byka, do zwracania si ku idealnym dziedzinom, o ktrych jej usta mwiy. Wszelako Ulrich pod pretekstem swego powinowactwa i bezinteresownej pomocy w Akcji Rwnolegej, chroniony kodycylem dodanym na jego korzy, pozwala sobie na pewn swobod w zachowaniu, ktra przebijaa na wylot powikany splot jej idealizmu. Tak na przykad podczas ktrego wyjazdu na wie zdarzyo si, e ich samochd mija cudowne doliny, midzy ktrymi pokryte ciemnym sosnowym lasem zbocza dochodziy prawie do samej szosy, a Deotyma wskazujc na nie recytowaa: Kto ciebie, pikny lesie, tak spitrzy do gry?... Wiersz ten naturalnie tylko deklamowaa, a nie piewaa, gdy to wydawaoby si jej zbyt banalne i pospolite. Ale Ulrich na to jej pytanie odpowiedzia: Bank Ziemski Dolnej Austrii. Czy wie pani, kuzynko, e wszystkie te lasy nale do owego banku, a mistrz, ktrego chciaaby pani wielbi, jest po prostu zatrudnionym przez

bank leniczym. Przyroda jest tu zgodnym z planem wytworem przemysu lenego, uszeregowanym rzdkami zapasem surowca do fabrykacji celulozy, co zreszt atwo po wygldzie lasu pozna. Odpowiedzi Ulricha byy czsto tego wanie rodzaju. Kiedy ona mwia o urodzie, on mwi o tkankach tuszczu chronicych skr, kiedy mwia o mioci, on mwi o krzywej statystycznej wykazujcej automatyczny wzrost i spadek iloci urodzin w cigu raku. Kiedy mwia o wielkich artystach, on zaczyna o acuchu plagiatw, ktry ich midzy sob czy. Waciwie zdarzao si zawsze tak, e kiedy Deotyma zaczynaa mwi, jakoby Bg w sidmym dniu stworzenia woy czowieka do muszli wiata niczym per, Ulrich odpowiada przypomnieniem, e ludzko to tylko garstka komrek w korze otaczajcej karowaty glob. Trudno byo si zorientowa, do czego Ulrich zmierza. Widocznie dotyczyo to owej sfery wielkoci, z ktr i ona czua si zwizana. I Deotyma odczuwaa to przede wszystkim jako obraliw ch wykazania jej, e on wie wszystko lepiej od innych. Nie moga tego znie, e kuzyn, ktry w jej oczach by tylko enfant terrible, chcia by od niej mdrzejszy, a jego materialistyczne zastrzeenia, z ktrych nic nie rozumiaa, poniewa zapoyczy je z niszego krgu kalkulacji i cisoci, gboko j irytoway. S jednak, dziki Bogu, ludzie zaprotestowaa kiedy ostro ktrzy mimo wielkiego dowiadczenia potrafi jeszcze wierzy w rzeczy proste. Na przykad pani maonek odparowa Ulrich. Zreszt chciaem ju od dawna pani powiedzie, e stawiam go znacznie wyej od Arnheima. Weszo wtedy u nich w zwyczaj wymienia swoje myli w ten sposb, e mwili o Arnheimie. Jak wszystkim zakochanym, sprawiao Deotymie przyjemno mwi o przedmiocie swej mioci, nie zdradzajc, jak jej si przynajmniej zdawao, swych uczu. A poniewa Ulrich, jak kady mczyzna, ktry pozostajc w cieniu nie ma adnych ukrytych zamiarw, uwaa to za nieznone, zdarzao si przy takich okazjach czsto, e nie mg si powstrzyma od osobistych wycieczek na temat Arnheima. Wytworzy si w ten sposb midzy obu mczyznami osobliwy stosunek, ktry ich z sob czy. Kiedy Arnheim nie by w rozjazdach, spotykali si niemal codziennie. Ulrich wiedzia, e dyrektor departamentu Tuzzi ywi wzgldem tego obcokrajowca pewne podejrzenia zreszt i on sam zdoa od pierwszego dnia zaobserwowa przemony jego wpyw na Deotym. Jak si wydawao, midzy obojgiem nic niedozwolonego naturalnie jeszcze nie zaszo, jeli w ogle moe to osdzi kto trzeci, kto w takim mniemaniu by jeszcze utwierdzony tym, e pomidzy par zakochanych, ktra widocznie naladowaa najwzniolejsze wzory

platonicznej wsplnoty dusz, dziao si nieznonie duo rzeczy dozwolonych. Przy czym Arnheim wykazywa rzucajc si w oczy ch wcignicia do tych zayych stosunkw rwnie kuzyna swej przyjaciki (albo moe jednak kochanki? pyta Ulrich samego siebie, uwaajc za najprawdopodobniejszy mniej wicej nastpujcy wzr: kochanka plus przyjacika, dzielone przez dwa). Czsto zwraca si do Ulricha tonem starszego przyjaciela, co z powodu rnicy wieku mogoby jeszcze uj, ale z powodu rnicy stanowisk miao przykry posmak protekcyjnoci. Tote Ulrich reagowa prawie zawsze przekornie, i to w do wyzywajcy sposb, jak gdyby nie ceni sobie wcale dobrej komitywy z czowiekiem, ktry przecie zamiast z nim, mg rozprawia o swych teoriach z krlami i kanclerzami. Ulrich czsto przeczy mu w sposb niegrzeczny i nieprzyzwoicie ironiczny i zoci si sam na siebie za swj brak opanowania, czujc, e znacznie przyjemniej byoby milczc obserwowa. Napawao go zdumieniem, e Arnheim wzbudza w nim tak gwatowne rozdranienie. Uwaa go za utuczony przez korzystne warunki typowy okaz ewolucji intelektualnej. Ten sawny pisarz by bowiem na tyle mdry, e orientowa si w podejrzanej sytuacji, w jak ludzko si wmanewrowaa, z chwil kiedy nie szukaa ju swego odbicia w zwierciadle strumykw, lecz w ostrych szczerbach wasnej inteligencji, przy czym ten zajmujcy si literatur krl stali przypisywa win raczej natrctwu ludzkiego rozumu, a nie jego niedoskonaoci. W tym poczeniu ceny wgla z dusz kryo si pewne oszustwo, ktre byo rwnoczenie celowym odgraniczeniem tego, co Arnheim wykonywa z jasnym umysem, od tego, o czym rozprawia i pisa w pmroku intuicji. Na domiar zego, aby budzi w Ulrichu jeszcze wicej niesmaku, czyo si z tym co cakiem nowego: przymierze intelektu z bogactwem. Bo kiedy Arnheim niemal fachowo roztrzsa poszczeglne zagadnienia, aby zaraz potem z niedbaym gestem zami wszelkie szczegy blaskiem jakiej wielkiej syntezy, to cho moe to i wynikao ze zrozumiaej potrzeby, jego swoboda poruszania si rwnoczenie w dwch rnych kierunkach przypominaa, e jest po prostu bogatym czowiekiem, ktry moe sobie pozwoli na wszystko, co najdrosze i w najlepszym gatunku. Bogactwo jego myli zawsze trcio w pewnym sensie finansjer. Ale moe jeszcze nie to kusio najbardziej Ulricha do przeciwstawiania si sawnemu czowiekowi, ale raczej zamiowanie Arnheima do utrzymywania swego dworu i domu na wysokim poziomie, co automatycznie wiodo do nawizania stosunkw z najprzedniejszymi przedstawicielami wszystkiego, co tradycyjne lub niezwyke. W zwierciadle tego epikurejskiego znawstwa

Ulrich dostrzega w grymas afektacji, cechujcy oblicze naszej epoki, kiedy wymae si z niego nieliczne istotnie mskie rysy namitnoci i rozmyla; tote nie mg znale okazji do gbszego wejrzenia w dusz tego czowieka, ktremu prawdopodobnie nie mona byo odmwi rwnie wielkich zalet. Bya to naturalnie cakiem bezsensowna walka prowadzona przez Ulricha w otoczeniu, ktre z gry opowiadao si za Arnheimem, i w sprawach, ktre wcale nie byy wane; w najlepszym razie mona byo powiedzie, e bezsens tej walki wiadczy, i Ulrich szafuje rozrzutnie wasnymi siami. Walka ta nie miaa rwnie najmniejszych szans, gdy kiedy Ulrich zdoa czasem zada swemu przeciwnikowi skuteczny cios, zaraz sobie uwiadamia, e trafi go od niewaciwej strony. Gdy wydawao si, e Arnheim-intelektualista ley ju pokonany na ziemi, Arnheim-realista powstawa znw i z penym wyrozumiaoci umiechem spiesznie odchodzi od czczej gadaniny do czynw w Bagdadzie czy Madrycie. Taka odporno na rany umoliwiaa Arnheimowi przeciwstawia arogancji swego modszego rozmwcy swoje yczliwe koleestwo, ktrego przyczyny Ulrich nie umia sobie wytumaczy. Wprawdzie jemu samemu zaleao na tym, by antagonisty zbytnio nie deprecjonowa, gdy postanowi sobie nie wdawa si znw tak atwo w jak poowiczn i niegodn przygod, w jakie jego przeszo obfitowaa, a rozwj stosunku Arnheima i Deotymy, ktry dostrzega, utwierdza go tylko w tym jego postanowieniu. Manewrowa przeto ostrzem swych napaci, jak manewruje si floretem, ktrego klinga wygina si i jest zakoczona ochraniaczem, osabiajcym grzecznie si pchnicia. To porwnanie zreszt wymylia Deotyma. Stosunki jej z kuzynem ukaday si w do dziwny sposb. Jego szczera twarz z jasnym czoem, spokojnie oddychajca pier i swoboda ruchw zdradzay jej, e w jego ciele nie ma miejsca na grzeszne, perfidne lub podstpnie rozwize dze. Odczuwaa te pewn dum z tak korzystnej powierzchownoci czonka wasnej rodziny i na samym pocztku ich znajomoci postanowia wzi go pod kuratel. Gdyby by brunetem lub uomnym i mia nieczyst cer i niskie czoo, powiedziaaby, e jego pogldy temu wszystkiemu odpowiadaj. Ale w tym, e w rzeczywistoci wyglda zupenie inaczej, dostrzegaa pewn niekonsekwencj z jego pogldami, co budzio w niej jaki niewytumaczalny niepokj. Macki jej synnej intuicji szukay daremnie przyczyny tego niepokoju, cho to szukanie sprawiao jej na drugim kracu macek nieokrelon przyjemno. W pewnym sensie, cho oczywicie nie cakiem serio, wolaa nawet niekiedy rozmawia z Ulrichem ni z Arnheimem. Jej kompleks wasnej wyszoci

znajdowa w jego towarzystwie wicej zadowolenia i czua si pewniejsza siebie, a to, co nazywaa w nim frywolnoci, zarozumialstwem i niedojrzaoci, dawao jej pewn satysfakcj, niwelujc coraz bardziej niebezpieczny idealizm, nieobliczalnie wzrastajcy w jej uczuciach wzgldem Arnheima. Dusza jest okropnie powanym zagadnieniem i, co za tym idzie, materializm jest czym weselszym. Unormowanie stosunkw z Arnheimem kosztowao j rwnie duo wysikw co cay jej salon, a lekcewacy stosunek wcbec Ulricha czyni jej ycie atwiejszym. Nie rozumiaa samej siebie, ale stwierdzaa, e tak jest istotnie, i nawet czasem, kiedy si gniewaa na kuzyna z powodu jakiej jego uwagi, przesyaa mu mae umieszki kcikiem oka, podczas gdy cae oko patrzyo przed siebie z niepokalanym idealizmem lub nawet troch z pogard. W kadym razie niezalenie od powodw Deotyma i Arnheim zachowywali si w stosunku do Ulricha niczym dwaj zapanicy, ktrzy opieraj si o trzeciego i w kolejno odczuwanym strachu wpychaj go midzy siebie. Dla niego za taka sytuacja krya w sobie pewne niebezpieczestwo, gdy dziki Deotymie oyo w nim pytanie: czy ludzie musz koniecznie by w harmonii ze swoim ciaem, czy nie?

68 Dygresja: czy ludzie musz koniecznie by w harmonii ze swoim ciaem?

Niezalenie od tego, co mwiy ich twarze, jednostajny ruch samochodu koysa podczas dugich jazd oboje krewnych, tak e odzie ich si ocieraa., to zbliajc si do siebie, to oddalajc. Mona to byo zauway tylko po ramionach, gdy reszt przykrywa wsplny koc, ale ciaa czuy te stpione odzie dotyki tak delikatnie i niewyranie, jak dostrzega si przedmioty w powiacie ksiyca. Ulrich nie pozostawa nieczuy na t kunsztown gr miosn, ale nie traktowa tego zbyt serio. Wyrafinowane przenoszenie si podania z ciaa na odzie, z ucisku na to, co w nim przeszkadzao, czyli, jednym sowem, z celu na rodki, odpowiadao w peni jego naturze; zmysowo pchaa go do kobiety, ale wysze moce odwracay od tej obcej, niedopasowanej do niego istoty, ktr nagle z nieubagan wyrazistoci przed sob dostrzega, tak e znajdowa si w coraz ostrzejszym konflikcie pomidzy pocigiem a odraz. Znaczy to wszake, e to, co jest

wzniosego i ludzkiego w piknie ciaa, moment, kiedy melodia ducha emanuje z instrumentu natury, lub te chwila, kiedy ciao staje si kielichem wypenionym mistycznym napojem pozostaway dla w cigu caego ycia obce, nie liczc naturalnie snw zwizanych z osob pani majorowej, co na duszy okres czasu zabio w nim tego rodzaju doznania. Wszystkie jego stosunki z kobietami byy od tego czasu nieprawdziwe, a przy pewnej obustronnej dobrej woli dzieje si to niestety w sposb bardzo prosty. Kady mczyzna i kada kobieta, skoro tylko zaczn o tym myle, zawsze maj na podordziu cay schemat uczu, postpkw i powika do dyspozycji. Zachodzi wwczas proces wewntrznie odwrcony, przy ktrym ostatnie wydarzenia sforuj si naprzd i nic ju nie pynie ze rda. Sama przyjemno w obcowaniu dwojga ludzi, to najprostsze i najgbsze doznanie miosne, ktre jest naturalnym zarodkiem wszystkich innych, przy takim psychicznym spaczeniu w ogle ju nie wystpuje. I tak Ulrich nierzadko podczas wsplnych jazd z Deotym przypomina sobie, w jaki sposb nastpio ich poegnanie po pierwszej wizycie u niej. Trzyma wtedy w swej doni jej delikatn rk kunsztownie i szlachetnie upiknion, ktra zdawaa si nie mie wagi, i patrzyli przy tym sobie w oczy. a pewno czuli wtedy oboje raczej wzajemn niech, ale myleli o tym, e mogliby siebie nawzajem przenikn, stajc si ju tylko jednym tchnieniem. Co z tej wizji pozostao midzy nimi. W grze dwie gowy zwracaj si ku sobie z przeraliwym chodem, podczas gdy w dole rozpomienione ciaa bezwolnie wtapiaj si w siebie. Jest w tym co zoliwie mitycznego, jak w dwugowym bstwie lub kopytku diaba. I cho Ulrich w modoci, kiedy czsto czego podobnego dowiadcza, nierzadko schodzi na manowce, z latami okazao si, e jest to tylko mieszczaski lubczyk miosny, podobnie jak negli, ktry jest namiastk nagoci. Mieszczaski erotyzm bowiem podnieca si najbardziej przez schlebiajce wasnej ambicji poczucie, e ma si do siy, aby wprowadzi drugiego czowieka w ekstaz, w ktrej zachowuje si tak szaleczo, i trzeba by byo zosta chyba morderc, aby w inny sposb sta si przyczyn podobnej metamorfozy. A wic rzeczywicie takie przemiany mog zachodzi u cywilizowanych ludzi i posiadamy do siy, aby je wywoywa? Czy takiego pytania i zdumienia nie da si odczyta w zuchwaych zamglonych oczach wszystkich tych, ktrzy lduj na samotnej wyspie rozkoszy, gdzie odgrywaj rwnoczenie rol mordercy, losu i bstwa i w

najdogodniejszy dla siebie sposb przeywaj najwyszy z osigalnych stopni irracjonalizmu i przygody. Odraza, jak Ulrich z czasem naby do tego rodzaju mioci, obja rwnie i jego wasne ciao, ktre byo zawsze podatne do takich spaczonych zwizkw, gdy dawao kobietom zudzenie zdawkowej mskoci, dla ktrej Ulrich by jednak zbyt uduchowiony i mia zbyt wiele wewntrznych oporw. Niekiedy by wprost zazdrosny o wasn powierzchowno jak o rywala stosujcego tanie i nie cakiem lojalne metody, w czym ujawnia si wewntrzny protest, ktry istnieje te u wielu innych, chocia sobie tego nie uwiadamiaj. Bo przecie on sam pielgnowa to swoje ciao, wiczc je w lekkoatletyce i nadajc mu t postaw, wyraz i sprawno, ktrych oddziaywanie na ycie wewntrzne nie byo znw tak nike, aby nie mc tego porwna z wpywem wiecznie umiechnitego lub wiecznie zaspionego oblicza na nastrj duszy. Dziwnym trafem wikszo ludzi ma albo zaniedbane, przez przypadki uksztatowane lub znieksztacone ciao, ktre wydaje si prawie cakiem niezharmonizowane z ich duchem i usposobieniem, albo osonite mask sportu, nadajc mu wygld, jakie przybiera podczas godzin, kiedy znajduje si jakby na urlopie od wasnego ja. S to bowiem godziny, w ktrych czowiek marzy o posiadaniu piknej powierzchownoci, sen mimochodem zapoyczony z czasopism, donoszcych o piknym i wielkim wiecie. Wszyscy ci ogorzali i muskularni tenisici, jedcy i automobilici o pozorach rekordzistw, cho zwykle zaledwie opanowali pocztki danego sportu, oraz te damy, wspaniale wystrojone czy rozebrane, s ludmi nicymi w jasny dzie i odrniaj si od zwykych marzcych na jawie tylko tym, e ich marzenie nie pozostaje zamknite w mzgu, ale na wolnym powietrzu, kolektywnie, jako wytwr duszy masowej, przyjmuje posta fizyczn, dramatyczn i mona by nawet powiedzie, nawizujc do pewnych co najmniej podejrzanych zjawisk okultystycznych aspekt ideoplastyczny. Ale tak samo jak u zwykych marzycieli, sny ich wykazuj pewn powierzchowno, zarwno dlatego, e s bliskie chwili przebudzenia, jak rwnie ze wzgldu na sam ich tre. Problem oglnej aparycji wydaje si dzi jeszcze nie zbadany, cho nauczono si ju z charakteru pisma, barwy gosu, sposobu ukadania si do snu i Bg wie jakich jeszcze innych objaww wyciga wnioski o naturze poszczeglnych ludzi, niekiedy nawet nadspodziewanie trafne; lecz co do ciaa jako caoci posiadamy jedynie wzory zapoyczone z mody, wedug ktrej si ono formuje, lub najwyej pewien rodzaj moralnej filozofii szukajcej zbawienia w powrocie do natury.

Ale czy jest to powoka cielesna naszego ducha, naszych idei, przeczu i zamiarw, czy te raczej naszych szalestw oczywicie z najpikniejszymi spord nich wcznie? To, e Ulrich te szalestwa kiedy kocha i po czci si ich jeszcze nie wyzby, nie przeszkadzao mu wszake czu si nieswojo w uformowanym przez nie ciele.

69 Deotyma i Ulrich (cig dalszy)

Przede wszystkim Deotyma umacniaa w Ulrichu w jaki cakiem nowy sposb poczucie, e powierzchnia i gbia jego osobowoci nie s ze sob zharmonizowane. Podczas wypraw z Deotym, ktre czasami byy jak przejadki w powiacie ksiyca, kiedy pikno tej modej kobiety oddzielao si od jej caej osoby i w pewnych chwilach przesaniao oczy Ulricha niczym marzenie senne, poczucie to wybuchao z niesychan wyrazistoci. Ulrich wiedzia, e Deotyma porwnuje kade jego sowo z tym, co mwi si powszechnie, choby nawet na wyszym poziomie powszechnoci, i byo mu przyjemnie, i uwaa je za niedojrzae, tak e nieustannie czu si, jak gdyby sta przed odwrotnie skierowan na niego lunet. Stawa si wic coraz mniejszy i wierzy, kiedy z ni rozmawia, albo przynajmniej nie by daleki od tego, aby uwierzy, e w swych wasnych sowach, gdy udawa rzecznika wszystkiego, co ze i prozaiczne, syszy znw rozmowy z ostatnich lat szkolnych, kiedy to wraz z kolegami entuzjazmowa si wszelkimi zbrodniarzami i potworami historii wiata wanie dlatego, e nauczyciele wymieniali ich z penym idealizmu obrzydzeniem. Gdy Deotyma spogldaa na niego zgorszona, czu si jeszcze mniejszy i przechodzi od kultu heroizmu i denia do ekspansji do bezczelnie zakamanej, brutalnej i wtpliwie rozwizej etyki lat szczenicych. Oczywicie mona wyrazi to tylko w sposb obrazowy, jak gdy w jakim gecie czy sowie ujawnia si odlege podobiestwo do gestw i sw, ktrych si od dawna poniechao, a nawet do gestw, o ktrych si tylko nio lub je z odraz obserwowao u innych. W kadym razie odgrywao to pewn rol w przyjemnoci, jak mu sprawio gorszenie Deotymy. Intelektualizm tej kobiety, ktra bez tego byaby taka pikna, wzbudza w nim jakie nieludzkie uczucia, by moe wprost obaw przed

wasnym intelektem, niech do wszelkich wielkich spraw, uczucia, ktre byy jeszcze cakiem sabe i niemal niedostrzegalne, tak e sowo uczucie jest chyba zbyt pretensjonalne dla okrelenia takiego przelotnego podmuchu. Ale jeli troch przesadzimy, aby mc to wyrazi sowami, musiayby one brzmie mniej wicej tak, e widzia przed sob ucieleniony nie tylko idealizm tej kobiety, ale cay idealizm wiata we wszystkich jego rozgazieniach i caej rozcigoci, jak unosi si na szeroko doni nad jej fryzur w greckim stylu chyba e byyby to rogi diaba! Wtedy czu si jeszcze mniejszy i jeli mwi dalej obrazowo, nawraca do arliwej pierwotnej moralnoci dziecka, w ktrego oczach pokusa i lk odbijaj si jak w spojrzeniu gazeli. Delikatne uczucia tego wieku mog w jednej jedynej penej oddania chwili podpali cay, jeszcze malutki wiatek, poniewa nie maj ani zamiaru, ani moliwoci zdziaania czego konkretnego i s tylko nie majcym adnych granic pomieniem. Nie pasowao to do Ulricha, ale towarzystwo Deotymy doprowadzio go w kocu do tego, e tskni za uczuciami dziecistwa, ktrych prawie ju sobie nie umia wyobrazi, bo maj tak mao wsplnego z warunkami ycia ludzi dorosych. Pewnego razu omal jej tego wszystkiego nie wyzna. Podczas jednej z wypraw wysiedli z samochodu i udali si pieszo do dolinki wygldajcej na koryto rzeki, a uformowanej z k o stromych, zalesionych brzegach; miaa ksztat nieregularnego trjkta, przez ktrego rodek wi si city lekkim mrozem strumyk. Zbocza byy czciowo ogoocone z lasu, pozostawiono jedynie samotne drzewa, ktre na czystych zrbach i wierzchokach wzgrz wyglday jak wetknite tam piropusze. Ten krajobraz zachci ich do pieszej przechadzki. By to jeden z tych wzruszajcych beznienych dni, ktre w rodku zimy przypominaj spowia, wysz ju z mody letni sukienk. Nagle Deotyma spytaa swego kuzyna: Dlaczego waciwie Arnheim nazywa pana czowiekiem czynu? Twierdzi, e pan ma zawsze gow pen projektw, jak wszystko zmieni i ulepszy. Tu raptem Deotyma przypomniaa sobie, e jej rozmowa z Arnheimem o Ulrichu i generale nie zostaa waciwie zakoczona. Nie jestem w stanie tego poj cigna dalej bo wydaje mi si, e pan rzadko co bierze na serio. Ale musz pana zapyta, poniewa mamy wsplnie odpowiedzialne zadanie do spenienia! Czy pamita pan jeszcze nasz ostatni rozmow? Wwczas powiedzia pan co dziwnego, twierdzi, e nikt, gdyby nawet mia po temu wadz, nie zrealizowaby tego, o

czym marzy. Pragnabym si teraz dowiedzie, jak pan to wtedy zrozumia. Czy nie bya to myl przeraajca? Ulrich na razie nic nie odpowiedzia. I podczas ciszy, jaka zapanowaa po wypowiedzeniu przez ni tych sw w sposb jak najbardziej miay, stao si jej jasne, jak ywo interesuje j niedozwolone pytanie, czy Arnheim i ona urzeczywistniliby to, czego kade z nich potajemnie pragnie. Wydao si jej nagle, e zdradzia si przed Ulrichem. Zarumienia si, staraa si temu zapobiec, zarumienia si jeszcze bardziej i usiowaa z moliwie obojtn min odwrci oczy od Ulricha i zaj si ogldaniem doliny. Ulrich to wszystko widzia. Boj si, e Arnheim nazywa mnie, jak pani to przed chwil powiedziaa, czowiekiem czynu tylko dlatego, i przecenia mj wpyw w domu Tuzzich odpar. Wie pani sama najlepiej, jak ma wag przypisuje pani temu, co mwi, ale w chwili kiedy mnie pani o to zapytaa, stao mi si jasne, jaki wpyw winienem wywiera na pani. Czy mog to pani powiedzie nie naraajc si od razu na nagan? Deotyma skina milczc na znak zgody i pod mask roztargnienia staraa si znw odzyska rwnowag. A wic twierdziem zacz Ulrich e nikt, nawet gdyby mg, nie zrealizowaby tego, o czym marzy. Prosz przypomnie sobie choby tylko nasze teczki przepenione projektami. A wic pytam: kt nie poczuby si zmieszany, gdyby nagle stao si to, czego przez cae ycie gorco pragn? Jeliby na przykad dla katolikw zicio si Krlestwo Boe albo dla socjalistw upragnione pastwo przyszoci. Ale to zreszt jeszcze niczego nie dowodzi. Przyzwyczajamy si do stawiania da, lecz nie jestemy od razu przygotowani, eby wprowadzi je w ycie. By moe wielu uzna to za co naturalnego. Pytam wic dalej: niewtpliwie kady muzyk uznaje muzyk za rzecz najwaniejsz, a kady malarz malarstwo. Prawdopodobnie rwnie dla fachowca betonu bdzie to konstrukcja betonowa. Czy pani myli, e z tego powodu ten ostatni wyobrazi sobie Pana Boga jako specjalist od robt w elazobetonie, a tamci bd woleli wiat namalowany czy odegrany na puzonie, od rzeczywistego? Pani nazwie takie pytanie aburdalnym, ale caa rzecz w tym, e naleaoby jednak tego absurdu si domaga! A teraz niech pani, prosz, nie myli zwrci si do Deotymy cakiem serio e chciabym przez to tylko stwierdzi, i kady pragnie tego, co trudne do urzeczywi-

stnienia, i gardzi tym, co moe realnie osign. Chciabym powiedzie, e we wszystkim, co rzeczywiste, tkwi absurdalne pragnienie tego, co nierealne. Mwic tak prowadzi Deotym w gb dolinki, nie zwracajc na ni uwagi. Grunt, by moe z powodu niegu, ktry topnia na zboczach, im dalej, tym bardziej stawa si mokry, tak e musieli przeskakiwa z jednej kpki trawy na drug, co rozczonkowywao rozmow na czci i pozwalao Ulrichowi cign j bez koca, jakby skokami. Deotymie przychodzio te na myl tak wiele zastrzee przeciwko temu, co mwi, e nie moga si na adne z nich zdecydowa. Przemoczya nogi i przystana, lkliwa i zagubiona, z uniesionym rbkiem sukni na kopczyku ziemi. Ulrich obrci si ku niej i zamia: Wdaa si pani w co ogormnie niebezpiecznego, potna kuzynko. Ludzie s zawsze nieskoczenie zadowoleni, kiedy nie umoliwia im si wprowadzenia w ycie ich pomysw! A co by pan zrobi spytaa z rozdranieniem Deotyma gdyby pan dosta na jeden dzie wszechwadz nad wiatem? Nie pozostaoby mi chyba nic innego jak skasowa rzeczywisto! Jestem naprawd ciekawa, jak by si pan do tego zabra! Sam tego nie wiem, a nawet nie wiem ju teraz, co chciaem przez to powiedzie. Przeceniamy niepomiernie teraniejszo, poczucie teraniejszoci, to, na przykad, e jestemy teraz oboje w tej dolinie, jak gdyby kto nas wsadzi do kosza, a pokrywka chwili obecnej nad nami si zatrzasna. Stanowczo to przeceniamy. Bdziemy o tym wspomina. By moe jeszcze po roku bdziemy opowiada, jakemy tu stali. Ale to, co nas naprawd przejmuje, przynajmniej mnie mwi ostronie i nie szukam ani nazwy tego, ani wytumaczenia przeciwstawia si zawsze w pewnym stopniu takiemu doznaniu. Jest wyparte przez teraniejszo i w ten sposb nie moe sta si teraniejszym! Sowa Ulricha brzmiay w wskiej dolinie gono i zagmatwanie. Deotyma poczua si nagle nieswojo i zapragna wrci do samochodu. Ale Ulrich j zatrzyma i zacz pokazywa krajobraz. Przed paru tysicami lat by tu lodowiec tumaczy. Nasza ziemia rwnie nie jest ca dusz tym, za co by w tej chwili chciaa uchodzi. Ta kulista istota ma histeryczne usposobienie. Dzi odgrywa rol poczciwej, karmicej matki. Ongi

bya zimna i lodowata jak za dziewczyna. A jeszcze kilka tysicy lat wstecz prowadzia bujne ycie wrd gorcych lasw paproci, rozarzonych bagien i piekielnych bestii. Trudno to nazwa ewolucj w kierunku doskonaoci ani powiedzie, jaki jest prawdziwy stan naszej ziemi. To samo dotyczy i jej crki ludzkoci. Prosz choby tylko wyobrazi sobie stroje, w jakich w cigu wiekw stali ludzie tu, gdzie my teraz stoimy. Jeli posuy si terminami z domu wariatw, jest to podobne do dugotrwaych obsesji z nagle nastpujc po nich ucieczk myli, po czym zjawia si nowy pogld na ycie. Widzi wic pani, e rzeczywisto znosi sama siebie! Chciabym pani jeszcze co powiedzie zacz znw po chwili Ulrich. Poczucie, e si ma mocny grunt pod nogami i mocn skr na sobie, co przewaajcej wikszoci ludzi wydaje si cakiem naturalne, u mnie nie jest zbyt silnie rozwinite. Niech pani pomyli choby tylko o tym, jak to byo, kiedy pani bya dzieckiem: caa pynnym arem! Potem podlotkiem z wargami spieczonymi tsknot. Ja przynajmniej protestuj przeciwko temu, by tak zwany dojrzay wiek mski mia by szczytowym punktem takiej ewolucji. Pod pewnymi wzgldami, moe i tak, ale pod innymi nie. Gdybym by podobn do tki poczwark mrwkolwa, odczuwabym straszne przeraenie na myl, e przed rokiem byem jeszcze opasym, szarym, poruszajcym si do tyu potworem, ktry yje na skraju lasu, zakopany na dnie piaszczystego lejka i swymi niewidocznymi kleszczami chwyta wp mrwki, wyczerpawszy przed tym ich siy potajemnym ostrzeliwaniem ziarenkami piasku. Czasami odczuwam naprawd takie samo przeraenie, gdy myl o mojej modoci, nawet gdybym by wtedy tk, a teraz potworem. Ulrich sam nie wiedzia, do czego zmierza. Mwic o mrwkolwie i jego poczwarce mapowa troch uczon wszechwiedz Arnheima. Ju cisny mu si na usta sowa: Prosz obdarzy mnie uciskiem, jedynie z uprzejmoci. Jestemy krewnymi, nie cakiem sobie obcymi, ale bynajmniej nie stanowimy jednoci. W kadym razie jest to najzupeniejszym przeciwiestwem dostojnego i surowego stosunku. Wszelako Ulrich si myli. Deotyma naleaa do ludzi z siebie zadowolonych i dlatego uwaajcych kolejne stopnie swych lat za schody wiodce z dou do gry. Sowa Ulricha byy wic dla niej czym cakowicie niezrozumiaym., zwaszcza e nie domylaa si tego, czego dopowiedzie omieszka. Tymczasem byli ju z powrotem przy samochodzie, tak e Deotyma poczua si spokojniejsza i suchaa znw jego wypowiedzi jak dobrze znanej, wahajcej si pomidzy artem a chci zgorszenia paplaniny,

spogldajc pobaliwie kcikiem oka. Naprawd w danej chwili Ulrich nie wywiera na ni najmniejszego wpywu, nie doznawaa nic poza uczuciem otrzewienia. Delikatna chmurka zmieszania, ktra wyonia si z jakiego zakamarka jej serca, ulotnia si w suchej prni. Deotyma moe po raz pierwszy dostrzega jasno i bezwzgldnie fakt, e jej stosunek do Arnheima musi j prdzej czy pniej postawi przed decyzj, ktra moe zmieni cae jej ycie. Nie mona powiedzie, e j to w owej chwili uszczliwio; raczej miao ciar wyrastajcej nagle przed ni gry. Sabo mina. A nakaz nie wolno robi wszystkiego, co by si chciao zabys na mgnienie oka absurdalnym blaskiem, ktrego ju nie rozumiaa. Arnheim jest cakowitym i zupenym moim przeciwiestwem; przecenia on stale szczcie, jakie maj czas i przestrze spotykajc si z nim, aby wsplnie stworzy teraniejszo westchn Ulrich z umiechem, odczuwajc po prostu potrzeb doprowadzenia swych wywodw do koca. Ale o dziecistwie ju nie mwi i Deotyma nie miaa sposobnoci pozna go od strony sentymentalnej.

70 Klarysa odwiedza Ulricha, aby opowiedzie mu pewn histori

Przystosowywanie do nowoczesnoci starych zamkw stanowio specjalno znanego malarza van Helmonda, ktrego najgenialniejszym dzieem bya jednak jego crka Klarysa. Pewnego dnia zjawia si ona nieoczekiwanie u Ulricha. Papa przysya mnie owiadczya. Mam si dowiedzie, czy nie mgby wykorzysta swoich wspaniaych arystokratycznych znajomoci, aby mu troch pomc! Rozejrzaa si ciekawie po pokoju i opada na krzeso, cisnwszy kapelusz na drugie. Po czym podaa Ulrichowi rk. Twj papa mnie przecenia... zacz Ulrich, ale przerwaa mu wp zdania. Ach, gupstwo! Wiesz przecie, e stary zawsze potrzebuje pienidzy. Interesy ju mu nie id jak dawniej! Bardzo tu u ciebie elegancko zamiaa si. Zlustrowaa raz jeszcze otoczenie i spojrzaa potem na Ulricha. Cae jej zachowanie miao w sobie co z

miej niepewnoci pieska, ktrego nieczyste sumienie swdzi pod sierci. A wic owiadczya jeli bdziesz mg co zrobi, to zrobisz, jeli nie, to nie! Ja naturalnie mu to obiecaam. Ale przyszam z cakiem innego powodu; jego proba nasuna mi pewn myl. Jest bowiem co takiego w naszej rodzinie. Chciaabym usysze, co ty o tym powiesz. Usta jej i oczy przez chwil zawahay si i zadrgay, po czym za jednym zamachem wzia pierwsz przeszkod. Czy mwi ci co sowo kosmetyka? Malarz to lekarz kosmetyk. Ulrich zrozumia, zna bowiem dom jej rodzicw. A wic mrocznie, wytwornie, pompatycznie, luksusowo, z mikkimi poduszkami, frdzlami i kwastami! cigna dalej. Papa jest malarzem, a malarz to rodzaj lekarza kosmetyka i dlatego bywanie u nas uchodzio zawsze w sferach towarzyskich za co rwnie szykownego jak wyjazd do wd. Rozumiesz? Jednym z gwnych dochodw papy jest od dawna urzdzanie paacw i rezydencji wiejskich. Znasz Pachhofenw? Bya to rodzina patrycjuszy, ale Ulrich jej nie zna, jedynie jak pann Pachhofen spotka by kiedy przed laty w towarzystwie Klarysy. To bya moja przyjacika owiadczya Klarysa. Miaa wtedy siedemnacie lat, a ja pitnacie. Papa podj si urzdzi i przebudowa zamek: ?... Tak, oczywicie! Zamek Pachhofenw! Bylimy wszyscy tam zaproszeni. Po raz pierwszy Walter by rwnie z nami. I Meingast. Meingast? Ulrich nie wiedzia, kto to taki. Ale oczywicie, znasz go take. To ten, co potem przenis si do Szwajcarii. Wtedy nie by jeszcze filozofem, ale odgrywa rol epuzera we wszystkich rodzinach, gdzie byy crki. Nigdy go osobicie nie znaem stwierdzi Ulrich ale teraz ju wiem, o kim mowa. A wic dobrze! Klarysa przeliczya co mozolnie w pamici. Walter mia wtedy dwadziecia trzy lata, a Meingast troch wicej. Zdaje mi si, e Walter w cichoci

ducha bardzo si pap zachwyca. By po raz pierwszy zaproszony na zamek. Papa robi wtedy czsto wraenie, jakby nosi wewntrz paszcz krlewski. Zdaje mi si, e Walter by z pocztku bardziej zakochany w papie ni we mnie. A Lucy... Na mio bosk, Klaryso, troch wolniej! baga Ulrich. Zdaje mi si, e straciem wtek. Lucy powiedziaa Klarysa to wanie panna Pachhofen, crka tych Pachhofenw, przez ktrych bylimy zaproszeni. Rozumiesz teraz? A wic rozumiesz. Kiedy papa otula Lucy w aksamity i brokaty i sadza j z dugim trenem na jednego z ich wierzchowcw, zdawao si jej pewnie, e to sam Tycjan czy Tintoretto. Byli nawzajem po uszy w sobie zadurzeni. A wic papa w Lucy, a Walter w papie? Poczekaj troch! Wtedy panowa ju impresjonizm. Papa za malowa po starowiecku i jakby muzykalnie, tak jak zreszt i teraz to robi: brzowy sos i pawie ogony. Walter by zwolennikiem pleneru i angielskich funkcjonalnych ksztatw o czystych liniach, w ogle wszystkiego, co nowe i szczere. Papa w gbi duszy nie znosi go jak protestanckiego kazania. Zreszt i Meingasta rwnie nie cierpia, ale mia dwie crki na wydaniu, pienidzy wydawa zawsze wicej, ni zarabia, i dlatego by pobaliwy dla obu modych piknoduchw. Walter natomiast skrycie kocha pap, co zreszt ju powiedziaam. Przed ludmi musia nim jednak gardzi ze wzgldu na w nowy kierunek w sztuce. A Lucy w ogle nigdy nie znaa si na sztuce, lecz baa si skompromitowa przed Walterem i obawiaa si, by papa, gdy okae si, e Walter ma racj, nie by ju tylko miesznym staruszkiem, Orientujesz si teraz? Ulrich chcia w tym celu jeszcze dowiedzie si, gdzie bya wtedy mama. Mama naturalnie te tam bya, kcili si z ojcem jak zawsze co dzie, ale nie wicej i nie mniej. Rozumiesz, e w takich okolicznociach Walter mia korzystn pozycj. Sta si pewnego rodzaju punktem wzowym pomidzy nami wszystkimi. Papa si go ba, mama go podbechtywaa, a ja zaczam si w nim zakochiwa. Lucy za mu schlebiaa. I tak Walter uzyska pewn wadz nad pap i ostronie si ni rozkoszowa. Zdaje mi si, e dopiero wtedy otworzyy mu si oczy na wasne znaczenie, cho bez papy i mnie do niczego by nie doszed. Rozumiesz te powizania?

Ulrichowi wydao si, e moe na to pytanie odpowiedzie twierdzco. Ale ja chciaam ci opowiedzie co innego! oznajmia Klarysa, a po chwili namysu dodaa: Czekaj! Myl na razie tylko o mnie i o Lucy: to by stosunek podniecajco skomplikowany. Ja naturalnie baam si o ojca, ktry w swym zakochaniu zachowywa si, jakby chcia rozbi ca rodzin. A przy tym byam oczywicie te troch ciekawa, jak co takiego si odbywa. Oni oboje za byli cakiem zwariowani. U Lucy oczywicie mieszaa si ponadto przyja do mnie z poczuciem dumy, e pokochaa czowieka, do ktrego ja musz mwi posusznie: papo. Czua si z tego bardzo dumna, ale wstydzia si te mocno przede mn. Zdaje mi si, e stary zamek od chwili swego zbudowania nie zna jeszcze takich powika. Przez cay dzie Lucy wczya si, gdzie tylko moga, z moim pap, a noc przychodzia do mnie do wiey na spowied. Bo ja spaam w wiey i prawie przez ca noc paliymy wiato. Ale jak daleko zaszo midzy Lucy a twoim ojcem? Tego jednego nigdy nie mogam si dowiedzie. Ale pomyl tylko, letnie noce! Sowy pohukiway, noc jczaa, a kiedy robio si nam nieswojo, kadymy si obie do mego ka, aby tam dalej rozmawia. Nie mogymy sobie tej sprawy inaczej wyobrazi, jak e mczyzna, ktrego ujarzmia taka nieszczsna namitno, musi si koniecznie zastrzeli. Waciwie czekaymy na to przez te wszystkie dni. A ja mam jednak wraenie przerwa Ulrich e midzy nimi zbyt wiele nie zaszo. Mnie si te tak wydaje: nie wszystko, ale przecie niejedno. Zaraz zobaczysz. Lucy musiaa nagle opuci zamek, poniewa jej ojciec przyby nieoczekiwanie i zabra j z sob w podr do Hiszpanii. Trzeba byo widzie pap, kiedy pozosta sam! Zdaje mi si, e czasem niewiele brakowao, a zadusiby mani. Ze skadanymi sztalugami, ktre przytracza do sioda, jedzi konno od rana do wieczora, ale nie narysowa ani jednej kreski, a kiedy zostawa w domu, te nie dotyka pdzla. A trzeba ci wiedzie, e zwykle malowa jak maszyna; teraz zastawaam go czsto siedzcego w wielkiej pustej sali nad ksik, ktrej nawet nie otwiera. Tak przesiadywa niekiedy caymi godzinami, potem wstawa i w jakim innym pokoju czy w ogrodzie dziao si to samo, czasami przez cay dzie. W kocu by to przecie stary czowiek, a modo go porzucia, to mona zrozumie, prawda? Wystawiam sobie, e obraz, jaki tworzyymy, Lucy i ja, dwie

przyjaciki, gdy trzymajc si wp, gawdziymy poufnie, musia wtedy w nim zakiekowa niczym ze ziarno. Moe wiedzia te, e Lucy zawsze przychodzia do mnie na wie. Krtko mwic: kiedy tak okoo jedenastej w nocy, wszystkie wiata w zamku byy ju pogaszone, przyszed. Och, to byo!... Klarys pochona teraz bez reszty wano wasnego przeycia. Syszysz czapanie po omacku na schodach i nie wiesz, co to takiego, potem syszysz niezdarne nacinicie klamki i zowrbne otwieranie si drzwi... Dlaczego nie wzywaa pomocy? Wanie to jest najdziwniejsze. Ju syszc pierwsze skrzypnicie schodw wiedziaam, kto to jest. Musia nieruchomo zatrzyma si w drzwiach, gdy przez dusz chwil nic nie byo sycha. Prawdopodobnie i on by przeraony. Po czym zamkn ostronie drzwi i cicho zawoa mnie po imieniu. Zdawao mi si, e w zawrotnym pdzie lec gdzie przez sfery kosmosu. Za nic na wiecie nie chciaam mu odpowiedzie, ale co jest najdziwniejsze: wydoby si ze mnie, jak gdybym bya gbok otchani, osobliwy dwik przypominajcy skomlenie. Ty to znasz? Nie. Opowiadaj dalej. A wic po prostu... I w chwil potem uczepi si mnie z niesychan rozpacz, niemal upad na moje ko, a jego gowa znalaza si obok mojej na poduszce. zy? Suche spazmy! Stare opuszczone ciao! Od razu zrozumiaam. Och, mwi ci, gdyby potem mona byo uj w sowa to, co si w takich chwilach myli, byoby to co zaiste wielkiego! Sdz, e wskutek doznanego zawodu porwaa go wcieka zo na wszelkie zasady moralnoci. Nagle spostrzegam, e mija jego odrtwienie, i wiem od razu, mimo e byo ciemno, cho oko wykol, i dza posiadania mnie wykrzywia go konwulsyjnie. Wiem, e teraz nie mona ju liczy na lito i na adne wzgldy. Od chwili kiedy umilko moje skomlenie, panowaa zupena cisza. Moje ciao gorzao suchym arem, a jego byo jak papier, ktry kadzie si na skraju ognia. Sta si bardzo lekki. Czuam, jak jego rka uwolnia moje rami i peznie w d po moim ciele. Ale chciaam si ciebie o co zapyta. Dlatego tu przyszam. Klarysa urwaa.

 O co? Dotd jeszcze si o nic nie spytaa przyszed jej z pomoc po krtkiej przerwie Ulrich. Nie. Najpierw powinnam ci jeszcze co innego opowiedzie. Na myl, e mg moj bierno uwaa za znak przyzwolenia, poczuam wstrt do samej siebie. Ale leaiam cakiem bezradna, kamienny strach mnie przytacza. Co o tym mylisz? Nic nie mog na razie powiedzie. Jedn rk cigle gaska mnie po twarzy, a druga wdrowaa. Rozedrgana, z udan niewinnoci, wiesz, po moich piersiach, jak municie pocaunku, potem jak gdyby czekaa czyhajc na odpowied. W kocu chciaa... rozumiesz chyba, a jego twarz jednoczenie szukaa mojej. Ale wtedy ostatkiem si jednak mu si wyrwaam i wykrciam na bok. I znw ten sam dwik, ktrego do tej pory u siebie nie znaam, co midzy baganiem a jkiem, wydoby si z mojej piersi. Ale ja mam znami, jak czarny medalion A jak si zachowa twj ojciec? przerwa jej chodno Ulrich. Ale Klarysa nie pozwolia sobie przerwa O, tu! Z wymuszonym umiechem wskazaa poprzez sukni na wewntrzn stron biodra. On tylko dotd dotar. Tu: wanie mam ten medalion. Posiada on cudown moc albo jest w tym co zgoa dziwnego! Nagle krew nabiega jej do twarzy. Milczenie Ulricha j otrzewio i przerwao tok myli, ktra j fascynowaa. Umiechna si zmieszana i zakoczya szybko: Mj ojciec? Momentalnie zerwa si na rwne nogi. Nie mogam. dojrze, co si na jego twarzy maluje. Myl, e chyba zakopotanie, a moe wdziczno. Przecie w ostatniej chwili go ocaliam. Pomyl tylko... starszy mczyzna, a modziutka dziewczyna miaa jednak t si! Musiaam mu si wyda godna podziwu, gdy bardzo czule ucisn mi do, drug rk dwa razy pogadzi po gowie, a potem wyszed bez sowa. A wic zrobisz teraz dla niego, co bdziesz mg? Wreszcie trzeba ci byo to przecie jako wytumaczy. Szczupa i poprawna, w kostiumie, ktry nosia tylko kiedy wychodzia na miasto, staa przed nim, gotowa do wyjcia, i wycigna rk na poegnanie.

71 Komitet do opracowania wytycznych w zwizku z siedemdziesit rocznic wstpienia na tron jego cesarskiej moci zaczyna obradowa

O swoim licie do hrabiego Leinsdorfa oraz o swym yczeniu, by Ulrich uratowa Moosbruggera, Klarysa nie powiedziaa ani sowa. Wydawao si, e o tym wszystkim zapomniaa. Ale i Ulrich nie tak prdko mia sposobno sobie o tym przypomnie, gdy Deotyma tymczasem posuna ju wszystkie przygotowania tak daleko, e w ramach Ankiety, dotyczcej opracowania wytycznych i ustalenia ycze zainteresowanych k ludnoci co do obchodu siedemdziesiciolecia panowania najjaniejszego pana mg by powoany Komitet specjalny do opracowania wytycznych w zwizku z siedemdziesit rocznic wstpienia na tron jego cesarskiej moci, ktrego to komitetu kierownictwo Deotyma zastrzega dla siebie. Jego wysoko sam zredagowa zaproszenia, Tuzzi przeprowadzi korekt, a Arnheim dziki Deotymie otrzyma te poprawki do przejrzenia, zanim zostay definitywnie zaakceptowane. Mimo to mona byo w tych zaproszeniach odnale wszystko, co zaprztao umys hrabiego Leinsdorfa. To, co nas na to zebranie sprowadza brzmiay sowa zaproszenia to nasze wsplne przekonanie, e potna, wywodzca si z serca ludu manifestacja nie moe by oddana na pastw przypadku, lecz wymaga dalekowzrocznego kierowania z pozycji pozwalajcej na ogarnicie szerokich i dalekich horyzontw, a wic ingerencji osb wysoko usytuowanych. Po czym nastpoway takie sformuowania jak: Niesychanie rzadka uroczysto siedemdziesitej rocznicy tak bogosawionego dla nas wstpienia na tron, poczone we wdzicznoci ludy, Cesarz pokoju, brak politycznej dojrzaoci lub Rok Austrii uniwersalnej, a w kocu domagano si od kapitau i kultury, aby zorganizowa wspania manifestacj prawdziwej austriackoci, naturalnie rozwaywszy wszystko jak najostroniej. Ze spisw Deotymy zostay wyodrbnione trzy grupy: sztuka, literatura i nauka, i dziki dugim i rozlegym poszukiwaniom starannie uzupenione, podczas gdy spord osb, ktrym wolno byo przy tej imprezie tylko asystowa i od ktrych nie oczekiwano

jakiejkolwiek dziaalnoci, pozostaa po jak najsurowszym przesianiu jedynie niewielka ilo. Mimo to liczba zaproszonych tak wzrosa, e nie mona ju byo myle o regularnym zasiadaniu przy zielonym stole i wybrano mniej oficjaln form wieczornych przyj z zimnym bufetem. Siedziao si wic lub stao w miar monoci i apartamenty Deotymy przybieray wygld jakiego warownego obozu intelektualistw zaopatrzonego w kanapki, torty, wina, likiery i herbat w takich ilociach, jakie umoliwiy specjalne budetowe dotacje, ktre pan Tuzzi przyzna na ten cel swojej maonce. Uczyni to zreszt bez sprzeciwu, co trzeba specjalnie podkreli, bo wiadczyo to, e zdecydowa si na posugiwanie si nowymi, bardziej intelektualnymi metodami dyplomatycznymi. Opanowanie tego zbiegowiska pod wzgldem towarzyskim kosztowao Deotym wiele wysiku i zapewne niejedno by j razio, gdyby jej mdra gowa nie przypominaa wypenionej po brzegi czary z owocami, z ktrej bez przerwy sypay si sowa, jakimi pani domu witaa kadego przybywajcego gocia, wprawiajc go w zachwyt dokadn znajomoci jego ostatniego dziea. Przygotowania do tego byy niezwykle mozolne i mogy by dokonane jedynie dziki pomocy Arnheima, ktry odda do jej dyspozycji swego osobistego sekretarza, aby uporzdkowa materiay i porobi wycigi z najwaniejszymi danymi. Jako wspaniae ule pozostaa po tym pomiennym zapale wielka biblioteka, zakupiona z funduszw wyoonych przez hrabiego Leinsdorfa na rozpoczcie Akcji Rwnolegej. Razem z wasnymi ksikami Deotymy biblioteka ta zostaa umieszczona jako jedyna ozdoba w ostatnim uprztnitym z mebli pokoju, ktrego kwieciste tapety, o ile w ogle byy jeszcze midzy pkami widoczne, zdradzay, e by tam przedtem buduar, co pobudzao do pochlebnych rozwaa o dawnej jego mieszkance. Biblioteka okazaa si jednak jeszcze w inny sposb nader korzystn inwestycj, gdy kady z goci, zaznawszy askawego powitania Deotymy, snu si niezdecydowanie poprzez pokoje, a przycigaa go nieomylnie zamykajca amfilad ciana z pkami na ksiki, skoro j tylko zoczy. Stale podnosi si i opuszcza przed ni szereg grzbietw goci lustrujcych bibliotek niczym pszczoy kwietnik, i choby przyczyn tego miaa by tylko owa szlachetna ciekawo, jak kady twrca ywi wobec ksigozbioru, to w kocu zwiedzajcych przejmowao do gbi, poczucie zadowolenia, gdy ktry z nich odkry wrd ksiek swoje wasne dzieo, a impreza patriotyczna tylko na tym zyskiwaa. W duchowym kierowaniu zebraniem Deotyma dopuszczaa na razie mi swobod, cho kada nacisk na to, aby zwaszcza poetw od razu zapewni, e cae ycie polega w

gruncie rzeczy na wewntrznej poezji, i to nawet ycie ludzi interesu, gdy uj spraw nieco szerzej. Nie dziwio to nikogo, a jedynie ujawniao, e przewana cz tych, ktrych Deotyma takimi sowami wyrnia, przybya w przekonaniu, i zaproszono ich, aby w krtkich przemwieniach trwajcych od piciu do czterdziestu piciu minut co doradzili Akcji Rwnolegej, ktra, gdyby rad tych usuchaa, nie mogaby ju zej na manowce, choby nawet nastpni mwcy zmarnotrawili czas bezcelowymi lub wrcz bdnymi propozycjami. Z pocztku Deotyma bya z tego powodu bliska paczu i tylko z najwyszym trudem zachowaa sw niewzruszon postaw, gdy wydawao si jej, e kady z mwcw mwi co innego, a ona nie zdoa sprowadzi wszystkiego do wsplnego mianownika. Nie miaa jeszcze wystarczajcego dowiadczenia, jak postpowa z tak wielk koncentracj piknoduchw, a poniewa tak liczne zgromadzenie wielkich ludzi nieprdko si po raz drugi powtrzy, naleao si w tym z wielkim wysikiem zorientowa, posuwajc si krok za krokiem i stosujc systematyczne metody. Istnieje zreszt na wiecie wiele rzeczy, ktre kada z osobna znacz dla nas co innego ni razem wzite. Na przykad woda w wielkich ilociach jest w stosunku do maej iloci czym o tyle mniej przyjemnym, co stopienie si w stosunku do wypicia szklanki wody. Podobnie ma si rzecz z truciznami, przyjemnociami, wolnym czasem, gr na fortepianie oraz rnymi ideaami, a nawet prawdopodobnie w ogle ze wszystkim, tak e to, czym co jest, zaley cakowicie i wycznie od stopnia zagszczenia oraz innych okolicznoci. Naleaoby wic jedynie doda, e i genialno nie stanowi pod tym wzgldem wyjtku, aby w nastpnych wraeniach nie dopatrzy si niedoceniania wielkich ludzi, ktrzy stawili si bezinteresownie na wezwanie Deotymy. Ju przy tym pierwszym spotkaniu miao si wraenie, e kady wielki umys czuje si w najwyszym stopniu nieswojo, skoro tylko opuci swe gniazdo na szczycie i musi porozumiewa si na zwykym gruncie. Niezwyke wypowiedzi, ktre niczym zjawiska niebieskie przelatyway nad Deotym, dopki rozmawiaa z kadym z tych wielkich osobno, ustpoway przed przykr niemonoci osignicia harmonii, skoro tylko trzecia czy czwarta osoba do tego si wtrcia, a jeli kto nie obawia si takich porwna, mona by powiedzie, e przypominay abdzia, ktry po dumnym locie drepcze po ziemi. Wszelako po bliszym zaznajomieniu si mona i to bardzo dobrze zrozumie. ycie wielkich ludzi polega dzi na jakim nie wiadomo po co. Ciesz si wielkim powaaniem, objawiajcym si w dniu ich pidziesitych czy setnych urodzin albo z

okazji uroczystoci z powodu dziesiciolecia jakiej wyszej szkoy rolniczej, ktra chce przysporzy sobie splendoru doktorami honoris causa, albo przy rozmaitych innych okolicznociach, kiedy naley mwi o duchowej pucinie narodu niemieckiego. W historii naszej mielimy wielkich ludzi i uwaamy to za nalen nam instytucj, zupenie tak samo jak wizienie lub wojsko, a poniewa instytucje takie istniej, trzeba kogo do nich wsadzi. Wic z pewnym automatyzmem, odpowiadajcym tego rodzaju spoecznym potrzebom, bierze si kogo, na kogo wanie przypada kolej, i obdarza zaszczytami, ktre dojrzay do rozdania. Ale to odznaczenie nie jest cakiem rzetelne; na jego dnie kryje si oglnie znane przekonanie, e waciwie aden z odznaczonych na to nie zasuguje, a trudno odrni, czy usta otwieraj si dla wyraenia zachwytu, czy do ziewania. Ma to w sobie co z czci dla umarych, gdy dzi nazywa si kogo genialnym, dodajc w duchu, e waciwie geniuszw ju nie ma, albo co z owej histerycznej mioci, ktra robi z siebie widowisko po prostu dlatego, e brak jej prawdziwego uczucia. Taka sytuacja jest naturalnie dla wraliwych umysw przykra i dlatego ludzie ci usiuj w najrozmaitszy sposb si od niej uwolni. Jedni z rozpaczy si bogac, wykorzystujc popyt, ktry istnieje nie tyle na wielkie umysy, co na barbarzyskich dzikusw, byskotliwych powieciopisarzy, bujne dzieci natury lub wodzw nowego pokolenia. Inni znw nosz na gowie niewidzialn koron krlewsk, ktrej w adnym wypadku nie zdejmuj, zapewniajc z gorzk skromnoci, e o wartoci ich dzie bdzie mona sdzi dopiero za trzysta czy nawet tysic lat. Wszyscy odczuwaj przy tym jako straszny tragizm niemieckiego narodu, e ci, co s prawdziwie wielcy, nigdy nie bywaj zaliczani za ycia do skarbca narodowej kultury, poniewa za daleko wybiegli naprzd. Trzeba atoli podkreli, e dotychczas bya mowa tylko o tak zwanych piknoduchach, gdy w ustosunkowaniu si prawdziwego intelektu do wiata istniej godne uwagi rnice. Kady piknoduch chce by podziwiany, jak podziwia si Goethego czy Michaa Anioa, Napoleona czy Lutra, a niemal nikt nie zna dzisiaj nazwiska czowieka, ktry obdarowa ludzko niewypowiedzianie wielkim bogosawiestwem narkozy, nikt nie doszukuje si w yciu Gaussa, Eulera czy Maxwella jakiej pani von Stein i mao kto interesuje si tym, gdzie urodzili si i umarli Lavoisier i Cardanus. Uczymy si natomiast, jak ich pomysy i wynalazki udoskonaliy si dziki pomysom i wynalazkom innych ludzi, rwnie nie budzcych naszego zainteresowania; zajmujemy si te nieustannie ich osigniciami, ktre yj dalej w innych osigniciach dawno po wypaleniu si krtkotrwaego pomienia ycia

danej osoby. Dziwimy si w pierwszej chwili, uprzytomniajc sobie wyran rnic, rozgraniczajc dwa rodzaje ludzkiej postawy, ale zaraz przychodz nam na myl przykady odwrotne i granica ta zaczyna wydawa si najnaturalniejsz w wiecie. Zakorzeniony nawyk poucza nas, e jest to granica pomidzy osob a dzieem, pomidzy wielkoci czowieka a wielkoci sprawy, pomidzy kultur a wiedz, pomidzy natur ludzk a przyrod. Praca i geniusz wynalazczoci nie wzmagaj wielkoci moralnej ani mstwa wobec nieba, ani integralnej mdroci ycia, ktr dziedziczy si jedynie za pomoc przykadw: mw stanu, bohaterw, witych, synnych piewakw czy wreszcie aktorw filmowych; jest to owa wielka irracjonalna potga, ktrej kady poeta czuje si uczestnikiem, dopki wierzy w to, co mwi, i jest mocno przekonany, e zalenie od jego sytuacji yciowej przemawia jego ustami wewntrzny gos krwi, serca, narodu, Europy lub caej ludzkoci. Jest to owa tajemnicza cao, ktrej narzdziem si czuje, podczas gdy inni ograniczaj si do grzebania w sprawach zrozumiaych, i w t misj trzeba wierzy, zanim zdoa si j pozna. Zapewnia nas o tym niewtpliwie gos prawdy, ale czy w tej prawdzie nie tkwi jaka osobliwo? Tam bowiem, gdzie mniej zwraca si uwagi na osob ni na sam rzecz, dziwnym trafem zjawia si wci na nowo jaka nastpna osoba, aby pchn spraw naprzd; tam natomiast, gdzie skupia si ca uwag na osobie, odnosi si wraenie, e po osigniciu pewnego poziomu nie ma ju innej osoby stojcej na wysokoci zadania i e prawdziwa wielko naley do przeszoci! Kady z tych, co zbierali si u Deotymy, stanowi sam w sobie cao, i byo tego za duo jak na jeden raz. Poezj i filozofi, ktre kademu czowiekowi s przyrodzone jak modej kaczce pywanie, uprawiali oni jako zawd i robili to istotnie lepiej od innych. Ale po co? Ich dziaalno bya pikna, wielka i jedyna w swym rodzaju, ale tak duo wyjtkowoci na raz wytwarzao atmosfer cmentarn, nagromadzone tchnienie przemijania, bez adnego sensu, celu, pocztku i dalszego cigu. Niezliczone wspomnienia przey i miriady krzyujcych si nawzajem waha intelektualnych zgromadziy si w tych wszystkich gowach, tkwicych jak igy tkaczy dywanw w tkaninie rozcignitej dookoa nich, przed nimi i za nimi, bez szww i oblamowa, a oni tkali w jakim tam miejscu wzr, ktry cho si powtarza, by jednak zawsze troch inny. Ale czy to przyszywanie malutkiej atki na szacie wiecznoci moe by waciwym wykorzystaniem swoich si?

Byoby moe przesad twierdzi, e Deotyma to zrozumiaa, ale w kadym razie czua cmentarny powiew, wiejcy ponad niwami intelektu i dlatego im dalej ten pierwszy dzie obrad zblia si ku kocowi, w tym gbsze popadaa zniechcenie. Na szczcie przypomniaa sobie o beznadziejnoci, jakiej da wyraz Arnheim przy innej okazji, kiedy to w dyskusji, nie cakiem dla niej zrozumiaej, bya mowa o podobnych zagadnieniach. Cho przyjaciel by teraz nieobecny, Deotyma pamitaa, e przestrzega j, by nie pokadaa zbyt wielkich nadziei w tym zgromadzeniu. I tak waciwie ta arnheimwska melancholia, w ktr si pogrya, sprawia jej w kocu pikn, niemal zmysowo smutn i schlebiajc przyjemno. Czy w gruncie rzeczy pytaa sama siebie, zastanawiajc si nad przepowiedni Arnheima nie jest to w pesymizm, jaki wszyscy ludzie czynu odczuwaj w zetkniciu z ludmi sowa?

72 Wiedza umiecha si pod wsem albo pierwsze blisze zetknicie si ze zem

Naley tu doda kilka sw o pewnym umiechu, i to o umiechu mskim, bo byy przy tym wsy jakby stworzone do tej mskiej czynnoci umiechania si pod wsem. Chodzi o umiechy uczonych, ktrzy stawili si na zaproszenie Deotymy i przysuchiwali si wywodom sawnych piknoduchw. Chocia si umiechali, nie naley zaiste myle, e robili to ironicznie. Wprost przeciwnie, by to ich sposb wyraania szacunku i wasnej niekompetencji, o czym bya ju zreszt mowa, ale nie wolno rwnie ulega zudzeniu. W ich wiadomoci moe i tak byo, ale w podwiadomoci, aby uy tego szeroko stosowanego dzi sowa, albo raczej zgodnie z ich ca mentalnoci byli to ludzie, w ktrych buzowa pocig do zego niczym ogie pod kotem. Naturalnie wyglda to raczej na uwag czysto paradoksaln i profesor zwyczajny austriackiego uniwersytetu, w ktrego obecnoci chciaoby si to twierdzi, odpowiedziaby zapewne, e suy po prostu prawdzie i postpowi, a poza tym nie chce o niczym wiedzie. Taka bowiem jest jego etyka zawodowa. A wszystkie etyki zawodowe s szlachetne: na przykad myliwi s dalecy od nazywania si rzenikami lasu, a wol uchodzi za biegych w sztuce myliwskiej przyjaci fauny i flory, tak samo jak kupcy hoduj

zasadzie godziwego zysku, zodzieje za czcz boga kupcw, wytwornego i czcego wszystkie narody midzynarodowego Merkurego, uwaajc go rwnie za swoje bstwo. Nie naley przeto przywizywa zbyt wielkiej wagi do wyobraenia o jakim dziaaniu w wiadomoci tych, ktrzy dziaania te podejmuj. Jeeli zapytamy si bezstronnie, w jaki sposb nauka dosza do swej dzisiejszej postaci, co jest wane samo w sobie, poniewa nauka nad nami panuje i nawet analfabeta nie moe si przed ni ustrzec, gdy uczy si wspy z niezliczonymi zrodzonymi z nauki przedmiotami, to otrzymamy cakiem inny obraz. Zgodnie z wiarogodnymi tradycjami zaczo si to w XVI wieku, w epoce najintensywniejszego intelektualnego oywienia, tak e nie usiowano ju, jak dotd w cigu dwch tysicleci religijnych i filozoficznych docieka, wtargn w gb tajemnicy przyrody, ale metod, ktrej nie mona nazwa inaczej jak powierzchown, zadowalano si badaniem jej powierzchni. Wielki Galileusz, ktry bywa przy tym zawsze jako pierwszy cytowany, zrezygnowa na przykad z pytania, z jakiego istotnego powodu przyroda obawia si prni, tak e kae padajcemu ciau tak dugo przenika przez jedn przestrze do drugiej wypeniajc je kolejno, a w kocu dotrze do twardego gruntu, i zadowoli si o wiele zwyczajniejszym stwierdzeniem: zbada po prostu, z jak szybkoci takie ciao spada, jak drog przebywa, ile czasu na to zuytkowuje i jakiego przyrostu szybkoci doznaje. Koci katolicki popeni ciki bd groc jedynie temu czowiekowi mierci i zmuszajc go do odwoania swych twierdze, zamiast go bez wielkich ceregieli umierci, gdy ze sposobu patrzenia na rzeczy u Galileusza i u jego duchowych krewnych powstay potem, jeli zastosujemy skal historyczn, kolejowe rozkady jazdy, maszyny produkcyjne, psychologia fizjologiczna i cay moralny upadek naszej epoki, z ktrym nie moe si ona ju upora. Bd ten Koci popeni prawdopodobnie ze zbytniej przebiegoci, gdy Galileusz by nie tylko odkrywc prawa spadania cia i obrotu ziemi, ale rwnie wynalazc, ktrym, jak to si dzisiaj mwi, interesowa si wielki kapita, no i po za tym nie by jedynym czowiekiem, ktry wwczas da si porwa duchowi nowych czasw; przeciwnie, historia nas poucza, e owa trzewo, ktra bya dla niego natchnieniem, rozprzestrzenia si szeroko i niepowstrzymanie niczym zaraza, i cho dzi brzmi to szokujco, gdy si mwi, i kto mg by natchniony trzewoci, ktrej, jak si nam wydaje, mamy za duo, to wtedy ocknicie si ze snu metafizycznego do chodnej obserwacji faktw musiao by, zgodnie z rozlicznymi wiadectwami, wrcz jakim

pomiennym upojeniem trzewoci. Ale kiedy spytamy, co ludzkoci waciwie strzelio do gowy, aby si a tak zmieni, odpowied bdzie brzmiaa, i ludzko zrobia po prostu tak, jak robi kade rozsdne dziecko, usiujce za wczenie chodzi. Usiada na ziemi, dotykajc je sw solidn, cho mao szlachetn czci ciaa, czyli po prostu t, na ktrej si siedzi. Najdziwniejsze jest przy tym, i ziemia okazaa si niesychanie podatna i od czasu tego dotyku pozwala wydziera sobie przerne wynalazki, udogodnienia i wiadomoci tak obficie, e graniczy to wprost z cudem. Po takim pocztku mona by nie bez racji pomyle, e to antychryst dokona tego cudu, w ktrym uczestniczymy. Uyte tu bowiem porwnanie z dotkniciem ziemi moe by komentowane nie tylko w sensie pewnoci i zaufania, ale rwnie wszystkiego, co nieprzystojne i zakazane, i naprawd zanim intelektualici odkryli w sobie pasj do faktw, jedynie wojownicy, myliwi i kupcy, a wic ludzie chytrzy i gwatowni, t pasj odczuwali. W walce o ycie nie ma miejsca na filozoficzne sentymentalizmy, lecz jedynie na pragnienie zniszczenia przeciwnika w najkrtszym czasie i najskuteczniejszym sposobem. Tu kady jest pozytywist. Tak samo w handlu nie byoby cnot da si nabiera, zamiast trzyma si tego, co pewne, przy czym zysk nie jest ostatecznie niczym innym ni psychologicznym i wynikajcym z okolicznoci pokonaniem przeciwnika. Jeli z drugiej strony zastanowi si, jakie waciwoci prowadz do wielkich odkry, bd to: brak tradycyjnych skrupuw, odwaga i rado zarwno tworzenia, jak i burzenia, wyzbycia si moralnych skrupuw, zaarte targowanie si o najmniejsz nawet korzy, cierpliwe czekanie na drodze wiodcej do celu, jeli nie mona inaczej, i respekt dla miary i liczby, ktre s najostrzejszym wyrazem nieufnoci wobec wszystkiego, co nieokrelone. Innymi sowy, s to po prostu stare naogi myliwych, wojownikw i kupcw, tylko przeniesione do dziedziny intelektu i przeistoczone w cnoty. W ten sposb wady te odeszy wprawdzie od szukania osobistych i do pewnego stopnia przyziemnych korzyci, ale pierwiastka grzechu pierworodnego, jak by to mona nazwa, przy tej zmianie nie utraciy, gdy jest on widocznie niezniszczalny i wieczny, jak wszystko, co jest w czowieku wzniose, poniewa nie polega na niczym innym ni tylko na chci podstawienia tej wzniosoci nogi, aby upada na nos. Kt nie zna zoliwej pokusy, ktra nachodzi nas przy ogldaniu piknie glazurowanego wielkiego naczynia, gdy pomylimy, e mona by je jednym uderzeniem laski rozbi na drobne kawaki? Gdy podniesiemy to do rangi heroizmu goryczy, wynikajcej z przekonania, e w yciu nie mona niczemu zaufa, jak

tylko temu, co jest mocno spojone i zanitowane, stanie si to poczuciem lecym u podstaw trzewoci naukowej. I chocia z szacunku nie chcemy nazwa tego dzieem diaba, to w kadym razie czu w tym lekki swd siarki. Mona od razu zacz od osobliwego zamiowania, jakie ywi myl naukowa do mechanicznych, statystycznych i materialnych wyjanie, z ktrych serce zostao wyrugowane. Dobro uznaje si w nich jako swoist form egoizmu; odruchy duszy wie z wewntrznymi wydzielinami; stwierdza si, e czowiek w omiu czy dziewiciu dziesitych skada si z wody, a tak wysoko sawion moraln niezaleno charakteru uwaa si za automatycznie powstay uboczny produkt wolnego handlu; urod tumaczy si prawidowym trawieniem i dobrym stanem tkanek tuszczowych, podzenie i samobjstwa zestawia si w krzywych statystyki rocznej, ktre to, co wydaje si wynikiem najswobodniejszej decyzji, okrelaj jako dziaanie determinowane; ekstaz i chorob umysow uwaa si za co sobie pokrewnego; otwr stolcowy i usta stawia si na rwni, jako dwa otwory kocowe, oralny i rektalny, tego samego organizmu takie koncepcje, w magii zudze ludzkich demaskujce poniekd oszustwo, spotykaj si zawsze z przychylnym nastawieniem i uchodz za szczeglnie naukowe. Chocia miuje si w nich prawd, to jednak t czyst mio otaczaj: upodobanie do wyzbywania si zudze, do przymusu, okruciestwa, zimnego terroru i surowego strofowania, zoliwa stronniczo lub przynajmniej mimowolna emanacja tego rodzaju uczu. Innymi sowy, w gosie prawdy sycha podejrzane uboczne szmery, cho najbardziej zainteresowani nie chc tego przyzna. Ot psychologia zna dzisiaj wiele takich zahamowanych ubocznych szmerw i doradza nam wyciga je na powierzchni i jak najwyraniej ujawnia, aby nie dopuci do ich szkodliwego oddziaywania. Co by to byo, gdyby zdecydowano si przeprowadzi prb i ulego pokusie ujawnienia dwuznacznego upodobania do prawdy i jej zoliwych ubocznych odgosw: mizantropii i cerberyzmu, a nawet wprowadzenia tego z pen ufnoci w ycie? Ot wynikiem tego byyby mniej wicej w brak idealizmu, ktry opisalimy ju jako utopi ycia cisego, gotowo do prbowania i wycofywania si, ale podporzdkowana elaznemu prawu wojennemu intelektualnego podboju. Taki stosunek do ksztatowania sobie ycia nie moe by oczywicie nazwany troskliwym lub uspokajajcym; nie mona by adn miar zapatrywa si na to, co jest godne ycia, tylko z szacunkiem, ale raczej tak, jak patrzy si na lini demarkacyjn, ktr walka o wewntrzn prawd stale przesuwa. Zwtpioby si o

witoci kadorazowego stanu wiata, i to nie ze sceptycyzmu, lecz tak, jak to bywa przy wspinaniu si w gr, kiedy mocniej stoi zawsze ta stopa, ktra znajduje si niej. W ogniu tego Kocioa wojujcego, ktry nienawidzi istniejcych dogmatw ze wzgldu na to, co nie zostao jeszcze objawione, i odrzuca prawa i tradycje w imi zaborczej mioci do ich nastpnej postaci, nawet diabe znalazby znw drog do Boga lub, mwic prociej, prawda staaby si znw siostr cnoty i nie musiaaby ju pata jej skrytych figli niczym siostrzenica swej ciotce, starej pannie. To wszystko mniej czy bardziej wiadomie wchania w siebie mody czowiek w audytoriach wyszych uczelni, a do tego zapoznaje si jeszcze z elementami wielkiej syntetycznej mentalnoci, ktra z atwoci czy rzeczy tak od siebie dalekie, jak spadajcy kamie i krca po orbicie gwiazda, a to, co wydaje si niepodzieln jednoci, jak powstawanie prostego dziaania z orodkw wiadomoci, rozkada na poszczeglne nurty, ktrych wewntrzne rda rni si midzy sob o cae tysiclecia. Gdyby jednak kto pozwoli sobie zastosowa tak nabyt mentalno poza granicami specjalistycznych fachowych zada, zaraz by mu wytumaczono, e potrzeby ycia s inne od potrzeb mylenia. W yciu dzieje si mniej wicej przeciwiestwo tego, do czego przywyk wyksztacony umys. Naturalne rnice i podobiestwa ceni si tu bardzo wysoko; wszystko, co istnieje, jakiekolwiek by byo, odczuwamy jako co w pewnym stopniu naturalnego i tylko niechtnie to naruszamy; nieuniknione zmiany odbywaj si tylko z pewnym wahaniem, jak gdyby w jakim toczcym si tam i z powrotem przebiegu. Gdyby kto z czysto wegetariaskiego punktu widzenia powiedzia do krowy pani (rozumujc logicznie, e o wiele atwiej postpowa brutalnie z istot, do ktrej mwi si ty), nazwano by go gupcem albo moe wariatem, ale nie z powodu przyjaznego stosunku do zwierzt czy wegetarianizmu, uchodzcego za co wysoce humanitarnego, lecz z powodu bezporedniego wprowadzenia tych zasad w ycie. Jednym sowem, pomidzy intelektem a yciem zawarty zosta skomplikowany kompromis, w myl ktrego intelekt otrzymuje najwyej p promila swych roszcze, za co nagradza si go tytuem honorowego wierzyciela. Jeli wszake intelekt w tej potnej postaci, jak w kocu przybra, zachowuje si, jakemy to ju uprzednio ustalili, jak bardzo mski wity z naogami wojownika i myliwca, to mona by z opisanych tu okolicznoci wywnioskowa, i tkwica w nim potajemnie skonno do tego, co niegodziwe, nigdy w swej mimo wszystko do wspaniaej caoci si nie ujawni ani nie znajdzie okazji do oczyszczenia si w zetkniciu

z prawd, i dlatego mona j bdzie spotka na przernych dziwacznych i nie kontrolowanych drogach, ktrymi ucieka przed jaowym odosobnieniem. Pozostawiajc bez odpowiedzi pytanie, czy wszystko a do tego miejsca byo tylko igraszk wyobrani, czy te nie, w kadym razie nie da si zaprzeczy, e ta ostatnia supozycja znajduje osobliwe potwierdzenie. Istnieje w yciu trudna do opisania tendencja, ktr wcale niemaa ilo ludzi ma dzi we krwi: oczekiwanie na co gorszego, gotowo do buntu i nieufno wobec wszystkiego, co jest otoczone powszechn czci. S ludzie narzekajcy na bezideowo modziey, ale z chwil kiedy sami zmuszeni s do dziaania, postpuj jak kto, kto powodujc si najzdrowsz w wiecie nieufnoci do samych tylko idei wzmacnia ich agodny wpyw za pomoc paki. Inaczej mwic, nie istnieje chyba aden zbony cel, ktry nie musiaby si posugiwa choby odrobin korupcji i liczy na nisze instynkty czowieka, gdy nie uwaano by go wtedy za powany i serio pomylany. Takie wyraenia jak: krpowa, przymusza, przykrca rub, nie obawia si wybijania szyb czy stosowa mocne metody posiadaj przyjemny wydwik czego, co wzbudza zaufanie. Pogldy tego rodzaju, e kto o najwybitniejszym nawet umyle, wsadzony do koszar, nauczy si w cigu tygodnia skaka na komend podoficera albo e jeden porucznik i omiu onierzy wystarczy, aby zaaresztowa najbardziej krasomwczy parlament, znalazy wprawdzie swj klasyczny wyraz dopiero pniej w odkryciu, e kilkoma ykami oleju rycynowego, danego do zaycia jakiemu idealicie, mona omieszy najbardziej niezomne przekonania, ale ju od dawna wszystkie te pogldy, mimo e potpiao si je z oburzeniem, miay w sobie straszn si pobudzajc, niczym niesamowite sny. Tak ju jest, e przynajmniej co druga myl kadego czowieka w obliczu imponujcego zjawiska, choby oszaamiao go ono tylko swoim piknem, bywa dzi taka: Co mi tu bdziesz imponowa, ju ja sobie dam z tob rad! I ta mania pomniejszania, tak charakterystyczna dla epoki nie tylko szczutej, ale i szczujcej, nie jest chyba naturalnym podziaem ycia na brutalno i wznioso, lecz stanowi raczej masochistyczny rys intelektu, polegajcy na trudnym do wyraenia rozkoszowaniu si widowiskiem, w ktrym dobro zostaje ponione lub nawet w przedziwnie prosty sposb zniweczone. Przypomina to namitn ch zadawania kamu samemu sobie i by moe nie jest wcale rzecz najbardziej beznadziejn wierzy w epok, ktra przysza na wiat nogami naprzd i potrzebuje dopiero rki Stwrcy, ktra by j we waciwym kierunku odwrcia.

A wic umiech pod wsem moe wyraa wiele tego rodzaju myli, nawet wwczas, kiedy usuwa si spod kontroli umiechajcego si albo kiedy w ogle nie przeszed przez jego wiadomo. Takim wanie by umiech, z jakim wikszo zaproszonych sawnych specjalistw poddawaa si chwalebnej gorliwoci Deotymy. Umiech ten podchodzi jak askotanie w gr wzdu ng, ktre same dobrze nie wiedziay, dokd maj si skierowa, a w kocu ldowa na twarzy, przyjmujc wyraz yczliwego zdziwienia. Kady si cieszy, kiedy ujrza znajomego czy bliskiego koleg i mg go zagadn, przy czym kady czu, e dopiero podczas drogi powrotnej, kiedy znajdzie si poza bram, bdzie mg postawi na prb kilka mocnych krokw. Ale i tak impreza bya wcale pikna, cho takie imprezy o charakterze oglnym nie mog nigdy osign jakiej istotnej treci, jak zreszt wszystkie najbardziej oglne i wzniose pojcia; ju pojcie pies trudno sobie wystawi, gdy wywouje ono tylko obraz jakiego okrelonego psa czy psiej waciwoci, a c dopiero takie pojcia, jak patriotyzm lub najgrniejsze ojczyniane ideay, tego nie mona sobie ju w ogle wyobrazi. Lecz cho pojcia takie nie maj adnej treci, jaki sens przecie w nich tkwi i na pewno jest dobrze od czasu do czasu sens ten oywi. Tego rodzaju byy mniej wicej rozmowy, jakie przewana cz zaproszonych prowadzia midzy sob, cho raczej wszystko odbywao si wrd milczenia i niewiadomoci. Deotyma za, ktra wci jeszcze staa w gwnym salonie i zaszczycaa spniajcych si kilku uprzejmymi sowami, syszaa niewyranie i stwierdzia ze zdumieniem, e dookoa niej nawizuj si oywione rozmowy, z ktrych, jeli j such nie myli, dolatyway nawet do jej uszu od czasu do czasu wypowiedzi o rnicy pomidzy piwem czeskim a bawarskim albo o honorariach paconych przez wydawcw. Szkoda, e nie moga przyjrze si z ulicy urzdzonemu przez siebie przyjciu, stamtd bowiem wygldao cudownie. wiato lnio jasno przez firanki wysokich frontowych okien, wzmoone jeszcze blaskiem autorytetu i wytwornoci, jaki dodaway czekajce pojazdy oraz spojrzenia gapiw, ktrzy przechodzc przystawali i przez chwil patrzyli w gr, sami nie wiedzc dlaczego. Ucieszyoby Deotym, gdyby moga to widzie. W pwietle, promieniujcym na ulic z uroczystego przyjcia, stali ludzie, a za ich plecami zaczynaa si wielka ciemno, ktra troch dalej szybko stawaa si nieprzenikniona.

73 Gerda, crka Leo Fischla

W tym rozgardiaszu Ulrich dugo nie mg znale wolnej chwili, aby dotrzyma obietnicy danej dyrektorowi Fischlowi i odwiedzi jego rodzin. Prawd mwic, w ogle tej wolnej chwili nie znalaz, dopki nie zaszo cakiem nieoczekiwane wydarzenie: wizyta maonki Fischla, Klementyny. Zawiadomia przez telefon o swoim przyjciu i Ulrich czeka na ni nie bez pewnej obawy. Bywa w ich domu trzy lata temu, kiedy spdzi kilka miesicy w tym miecie. Obecnie by tam tylko raz jeden, poniewa nie chcia odnawia dawnego flirtu i obawia si macierzyskiego rozczarowania pani Klementyny. Ale Klementyna Fischel bya kobiet o wspaniaomylnym sercu, a w codziennych utarczkach z maonkiem miaa tak mao sposobnoci, aby to okaza, e na wyjtkowe okazje, ktre niestety rzadko si trafiay, miaa do dyspozycji wprost heroiczn wznioso uczu. Mimo to ta chuda kobieta z surow, troch zmartwion twarz nieco si speszya, gdy znalazszy si naprzeciwko Ulricha poprosia go o rozmow w cztery oczy, cho byli waciwie sami. Jest on jedynym czowiekiem, z ktrego zdaniem Gerda si jeszcze liczy, oznajmia, lecz nie powinien jej proby le rozumie, dodaa po chwili. Ulrich zna stosunki panujce w domu Fischlw. Nie tylko ojciec i matka byli tam stale z sob na stopie wojennej, ale wojowaa z nimi take ich crka Gerda; miaa ju dwadziecia trzy lata i otaczaa si gromad dziwacznych modziecw, ktrzy ze zgrzytajcego zbami papy Fischla wbrew jego woli zrobili mecenasa i protektora nowych prdw, poniewa nigdzie nie byo im tak wygodnie si zbiera, jak wanie w jego domu. Gerda jest taka nerwowa i anemiczna i tak si od razu strasznie unosi, kiedy usiujemy te jej stosunki ograniczy mwia pani Klementyna a zreszt to tylko gupie chopaki bez adnych manier, cho ten ich mistyczny antysemityzm, z ktrym si stale obnosz, jest przecie nie tylko nietaktem, ale wiadczy o wewntrznej brutalnoci. Nie, dodaa, nie przysza tu, aby narzeka na antysemityzm, jest to znak czasu i z tym trzeba si ostatecznie pogodzi. Mona nawet przyzna, e pod pewnymi wzgldami co w tym jest. Po czym zrobiwszy krtk pauz, Klementyna otaraby chustk z, gdyby nie miaa

woalki, tak wic musiaa z tej zy zrezygnowa i zadowolia si wyjciem biaej chusteczki z torebki. Pan wie, jaka jest Gerda rzeka to adna i zdolna dziewczyna, ale... Troch zbyt impulsywna dokoczy Ulrich. Tak, nie daj Boe, zawsze taka kracowa! A wic wci jeszcze germaska? Klementyna zacza mwi o uczuciach rodzicielskich. Swoj wizyt nazwaa troch patetycznie pielgrzymk matki, cho ta wizyta miaa jeszcze uboczny cel odzyskania Ulricha dla ich domu, zwaszcza teraz kiedy, jak o tym syszaa, odnosi w Akcji Rwnolegej wielkie sukcesy. Czyni sobie sama wyrzuty cigna dalej e w ostatnich latach popieraam te jej stosunki wbrew woli mego ma. Nic zego w tym nie widziaam. Ci modziecy s w swoim rodzaju idealistami. Jeli chce si by bezstronnym, trzeba czasem znie jakie obraliwe swko. Ale Leo, pan wie, jaki on jest, oburza si na kady objaw antysemityzmu, niezalenie od tego, czy jest mistyczny i symboliczny, czy nie. Gerda za w swym swobodnym germasko-jasnowosym stylu nie chce w ogle uzna istnienia tego problemu uzupeni Ulrich. Ona jest pod tym wzgldem zupenie taka sama, jaka ja byam w modoci. Zreszt, czy pan uwaa, e Hans Sepp ma przed sob jak przyszo? Czy Greda jest z nim zarczona? spyta ostronie Ulrich. Ten mody czowiek nie ma przecie najmniejszych szans na utrzymanie rodziny westchna Klementyna. Jake wic mwi o narzeczestwie? Ale kiedy Leo zakaza mu u nas bywa, Gerda przez trzy tygodnie tak mao jada, e zostaa z niej tylko skra i koci. I nagle pani Klementyna wybuchna: Wie pan, wedug mnie wyglda to na jak hipnoz, jakie intelektualne zakaenie. Tak, Gerda wydaje mi si czasami wrcz zahipnotyzowana, ten modzik wygasza stale swoje teorie w naszym domu, a Gerda nie dostrzega, e zawieraj nieustann obraz jej rodzicw, cho dotd bya zawsze dobrym i kochajcym dzieckiem. A kiedy jej co powiem, zaraz odpowiada: Mamo, jeste starowiecka. Wic pomylaam sobie, e pan jest jedynym czowiekiem, z ktrym ona

troch si liczy. Leo te wysoko pana ceni. Czy nie mgby pan pewnego dnia do nas zaj i Gerdzie troch otworzy oczy na niedojrzao tego Hansa i jego kolegw? Poniewa Klementyna bya zawsze bardzo poprawna, a to oznaczao przecie istny zamach stanu, musiaa by widocznie powanie zaniepokojona. Mimo staych konfliktw z mem, w tej sytuacji jednak jakby si z nim solidaryzowaa. Ulrich unis brwi z zakopotan min. Boj si, e Gerda powie, i ja rwnie jestem starowiecki. Dzisiejsza modzie nie sucha nas, starszych, z zasady. Pomylaam wic sobie, e Gerd moe by si od tego wszystkiego oderwao, gdyby pan znalaz dla niej jak robot w tej wielkiej akcji, o ktrej si tyle mwi zacza Klementyna. Ulrich wola ju w kocu zapowiedzie swe ryche u nich odwiedziny, zastrzegajc si, e Akcja Rwnolega wcale jeszcze nie dojrzaa do wykorzystywania jej w takich celach. Kiedy w kilka dni pniej Gerda ujrzaa Ulricha wchodzcego do ich domu, wystpiy na jej policzkach okrge czerwone rumiece, ale potrzsna tylko energicznie jego rk. Bya jedn z tych uroczo wiadomych celu dzisiejszych dziewczt, ktre zgodziyby si natychmiast na objcie posady konduktorki w omnibusie, gdyby jaka wielka sprawa tego wymagaa. Ulrich nie omyli si w swym przypuszczeniu, e zastanie j w domu sam. Mama o tej porze zaatwiaa sprawunki, a papa by jeszcze w biurze. Zaledwie Ulrich zdy wej do pokoju, wszystko przypominao mu do zudzenia pewien dzie, kiedy si tu spotkali. Rok by wtedy wprawdzie o kilka tygodni bardziej zaawansowany, bya wiosna, ale jeden z tych upalnych dni, jakie czasem wyprzedzaj lato jak iskry poar, i dla nie przyzwyczajonego jeszcze ciaa s trudne do zniesienia. Gerda miaa twarz znuon i mizern. Bya biao ubrana i pachniaa biel jak suszce si na ce ptno. Story byy we wszystkich pokojach spuszczone i cae mieszkanie pene niesfornego pwiata i strza ciepa, ktre, cho z odamanymi grotami, przebijay szare jak worek zasony. Zdawao si Ulrichowi, e Gerda skada si a do gbi z wieo wypranych warstw lnianego ptna, z jakiego bya jej sukienka. Uczucie to byo w peni obiektywne i Ulrich mgby spokojnie zdejmowa z niej warstw po warstwie bez odczuwania przy tym najmniejszego

miosnego porywu. To samo wraenie odnalaz w sobie teraz. Bya to pozornie cakiem naturalna, ale pozbawiona wszelkiego celu zayo, ktrej si oboje obawiali. Dlaczego pan tak dawno u nas nie by? spytaa Gerda. Ulrich odpowiedzia jej otwarcie, e sdzi, i jej rodzice nie ycz sobie takich zayych stosunkw bez zamiaru maestwa. Ach, mama przerwaa mu Gerda mama jest taka mieszna. Czy nie wolno nam by przyjacimi, aby zaraz nie pomylano o tamtych sprawach?! Papa natomiast yczy sobie, eby pan czciej do nas zachodzi. Podobno w caej tej wielkiej imprezie sta si pan kim wanym. Mwia to cakiem otwarcie, powtarzajc za starszymi ich gupstwa, przekonana o naturalnym przymierzu, ktre ich oboje czy przeciwko tamtemu. Bd przychodzi odpar Ulrich ale niech mi pani powie, Gerdo, do czego to nas doprowadzi? Rzecz w tym, e si wcale nie kochali. Dawniej czsto grywali ze sob w tenisa albo spotykali si w towarzystwie, wychodzili razem, przejmowali si nawzajem swoimi sprawami i w ten sposb niepostrzeenie przekroczyli ow granic, ktra oddziela kogo zaufanego, przed kim przyznajemy si do pewnego chaosu w swych uczuciach, od wszystkich innych, ktrym chcemy imponowa. Niepostrzeenie tak si ze sob spoufalili jak para, ktra si od dawna kocha albo ju prawie przestaje si kocha, ale przy tym jakby pominli samo uczucie mioci. Wykcali si ze sob, tak e mona byo myle, e si nie znosz, ale to ich zarwno od siebie odgradzao, jak i ze sob czyo. Wiedzieli, e brak jedynie maej iskierki, aby wybuch z tego poar. Gdyby rnica wieku bya midzy nimi mniejsza lub gdyby Gerda bya matk, atwo staliby si zodziejami z okazji, a z tego zodziejstwa po jakim czasie zrodziaby si namitno, gdy do mioci mona doj, tak samo jak do gniewu, robic odpowiednie gesty. Ale wanie dlatego, e o tym wiedzieli, nie uczynili tego. Gerda pozostaa pann i nawet zocia si gwatownie z tego powodu. Zamiast odpowiedzie na pytanie Ulricha zacza si krzta po pokoju, i nagle on ju sta tu przy niej. Byo to bardzo nierozwane, gdy nie mona w podobnych chwilach sta tak blisko dziewczyny, kiedy zaczyna si z ni rozmawia o jakiej sprawie. Poszli

drog najmniejszego oporu, jak strumie, ktry wymijajc przeszkody pynie w d po ce. Ulrich pooy rk na biodrze Gerdy, sigajc koniuszkami palcw do linii, po ktrej kierujc si w d przechodzi wewntrzna gumka od podwizki. Obrci do siebie jej twarz, zmieszan i zroszon potem, i pocaowa Gerd w usta. Po czym stali obok siebie, nie mogc si ani od siebie oderwa, ani poczy. Koniuszki jego palcw dosigay szerokiej gumki podwizki i leciutko kilka razy uderzyy ni w jej udo. Potem Ulrich odsun si od Gerdy i wzruszajc ramionami powtrzy pytanie: Do czego nas to doprowadzi, Gerdo? Gerda opanowaa podniecenie i rzeka: Ale czy to tak musi by? Zadzwonia i kazaa poda napoje orzewiajce, wprawiajc w ruch cay dom. Prosz mi co opowiedzie o Hansie poprosi cicho Ulrich, kiedy ju usiedli i trzeba byo zmieni temat rozmowy. Gerda, ktra jeszcze nie cakiem odzyskaa panowanie nad sob, z pocztku nic nie odpowiedziaa, dopiero po chwili rzeka: Jest pan prnym czowiekiem i nigdy nas, modszych, nie zrozumie! Straszy mnie nie ma czego! odpar wymijajco Ulrich. Zdaje mi si, Gerdo, e wkrtce porzuc prac naukow. A wic przejd do nowego pokolenia. Czy pani wystarczy, jeli stwierdz pod przysig, e wiedza jest pokrewna skpstwu; uosabia wstrtny popd do ciuania; stanowi co w rodzaju pretensjonalnego wewntrznego kapitalizmu. Jestem bardziej uczuciowy, ni pami sdzi. Ale chciabym pani przestrzec przed t ca frazeologi, bo to przecie tylko sowa. Musi pan lepiej pozna Hansa przerwaa Gerda znuonym gosem, ale zaraz dodaa gwatownie: Pan zreszt nigdy nie zrozumie, e mona si z innymi ludmi stopi we wsplnot pozbawion egoizmu! Czy Hans jeszcze cigle tak czsto do was przychodzi? dopytywa si Ulrich ostronie dalej. Gerda wzruszya ramionami. Jej mdrzy rodzice nie zabronili Hansowi Seppowi bywania w ich domu, ograniczyli to jedynie do kilku dni w miesicu. Za to student Hans Sepp, ktry by niczym i nie mia adnych widokw, aby kiedy czym zosta, musia im da sowo honoru, e nie bdzie namawia Gerdy do adnych zdronoci i wyrzeknie si propagowania niemieckiej mistyki czynu. Mieli nadziej, e w ten sposb

pozbawi go uroku rzeczy zakazanych. I Hans Sepp w swej niewinnoci (jako e tylko zmysowo pragnie posiadania i jest ydowsko-kapitalistycna) najspokojniej w wiecie da wymagane sowo honoru, co jednak wcale dla nie znaczyo, e zaprzestanie potajemnie czciej do ich domu przychodzi, wymienia z Gerd pomienne wyznania, namitne uciski rk, a nawet pocaunki, gdy wszystko to naleao w jego mniemaniu do naturalnego wspycia dwch zaprzyjanionych dusz. Zaprzesta jedynie propagowania wolnych zwizkw bez ksidza i urzdu stanu cywilnego, ktre dotychczas teoretycznie zaleca. Sowo da tym chtniej, e uwaa, i ani on, ani Gerda nie dojrzeli jeszcze wewntrznie do wprowadzenia w ycie owych teorii, a zastosowanie hamulca przeciwko podszeptom niszych instynktw byo cakowicie po jego myli. Wszelako modzi cierpieli naturalnie z powodu przymusu, ktry z zewntrz wytycza im granice, zanim wytyczyli sobie wewntrzn wasn. Zwaszcza Gerda nie zgodziaby si nigdy na interwencj rodzicw, gdyby nie czua si tak niepewnie; ale odczuwaa to tym boleniej. Waciwie nie kochaa tak bardzo swego przyjaciela; raczej bya to przekora wzgldem rodzicw, ktra w jej interpretacji bya przywizaniem do Hansa. Gdyby Gerda urodzia si o kilka lat pniej, papa jej byby prawdopodobnie jednym z najbogatszych ludzi w miecie, cho wanie wtedy niezbyt mile widziany, a jej matka znowu by go podziwiaa, zanim Gerda doszaby do stanu odczuwania niezgody swych rodzicw jako rozdwojenia wasnej jani. Czuaby si wwczas prawdopodobnie nawet dumna z tego, e jest owocem pomieszania dwch ras. Ale tak jak stosunki rzeczywicie si ukaday, buntowaa si przeciwko swym rodzicom oraz ich yciowym problemom, nie chciaa by z ich winy dziedzicznie obciona i uwaaa si za jasnowos, swobodn i pen energii germask dziewczyn, jak gdyby nic nie czyo jej z rodzicami. Miao to mimo piknych pozorw t z stron, e nie udao si jej nigdy wycign na wiato dzienne robaka, ktry j od wewntrz zera. W jej otoczeniu domowym negowano po prostu fakt, e istnieje nacjonalizm czy rasistowska ideologia, cho uwikay one przecie p Europy w historyczn obsesj i wanie wewntrz cian domu Fischlw wszystko si wokoo tego krcio. Gerda wiedziaa o tych sprawach zaledwie tyle, ile dochodzio do niej z zewntrz w mtnej postaci pogosek, aluzji i przesadzonych informacji. Niekonsekwencja polegajca na tym, e jej rodzice we wszystkich innych sprawach liczyli si z opini ludzk, ale w tym jednym wypadku stosowali dziwny wyjtek, wczenie utrwalia si w jej pamici, A poniewa brak jej byo okrelonego i

trzewego rozeznania w tej upiornej kwestii, czya z tym, zwaszcza w pierwszych latach dojrzewania, wszystko, co j w domu rodzicielskim, razio i niepokoio. Pewnego dnia odkrya owo mistyczno-germaskie kko modziey, do ktrego nalea Hans Sepp, i nagle zdao si jej, e odnalaza sw prawdziw ojczyzn. Trudno byoby powiedzie, w co ci modziecy wierzyli. Tworzyli oni jedn z owych niezliczonych drobnych, niewyranie okrelonych, wolnych sekt ideologicznych, od ktrych zaroio si wrd niemieckiej modziey od czasu zaniku humanistycznego ideau. Nie byli rasistowskimi antysemitami, lecz tylko przeciwnikami ydowskiej mentalnoci, do ktrej zaliczali zarwno kapitalizm, jak i socjalizm, kult nauki i racjonalizm, rodzicielski autorytet i jego przesadne uroszczenia, spekulacj, psychologi i sceptycyzm. Gwnym dogmatem by dla nich tak zwany symbol. O ile Ulrich mg to zrozumie, a przecie zna si do pewnego stopnia na tego rodzaju kwestiach, nazywali oni symbolem wytwory aski dziki ktrym wszystko, co w yciu powikane i skarlae, jak Hans Sepp to nazwa, staje si jasne i wielkie, uciszajc zgiek umysw i zwilajc czoo strumieniami z zawiatw. Nazywali symbolem otarz w Isenheim, piramidy egipskie i poezj Novalisa. Twrczo Beethovena i Stefana George'a uwaali zaledwie za zapowied i nigdy nie sformuowali w trzewych sowach, czym ten symbol waciwie jest po pierwsze, poniewa symbol nie da si w ogle w trzewych sowach wyrazi, po drugie, poniewa aryjczycy w ogle nie powinni by trzewi i dlatego w ostatnim stuleciu zdoali stworzy zaledwie zapowiedzi symbolw, i wreszcie po trzecie, poniewa istniej epoki, ktre tylko wyjtkowo wywouj u samotnikw samotny moment aski. Gerda, ktra bya rozsdn dziewczyn, odczuwaa skrycie pewn nieufno wzgldem tych ekstrawaganckich pogldw, ale nie ufaa rwnie i tej swej nieufnoci, w ktrej dostrzegaa dziedzictwo rodzicielskiego racjonalizmu. Cho udawaa niezalen, z lkiem tylko usiowaa nie by swym rodzicom posuszna, a obawa, e pochodzenie mogoby jej przeszkodzi w zrozumieniu idei goszonych przez Hansa, sprawiaa jej bl. Oburzaa si z gbi duszy na granice wytyczone przez tabu moralnoci tak zwanego dobrego domu, jak rwnie na pen pretensji, dawic ingerencj rodzicielskiego autorytetu w jej osobiste sprawy, podczas gdy Hans, ktry nie pochodzi waciwie z adnego domu, jak wyraaa si matka Gerdy, o wiele mniej z tego powodu cierpia. Z grona swych towarzyszy sam siebie wyznaczy na duszpasterza Gerdy. Dyskutowa namitnie ze sw zaprzyjanion rwienic i usiowa porwa j za pomoc dugich, przerywanych pocaunkami

wywodw do grnych regionw absolutu. W praktyce jednak dostosowywa si do zwyczajw panujcych w domu Fischlw wcale niele, o ile tylko pozwalano mu protestowa przeciwko nim z przekonania, co zreszt stale wywoywao gwatowne sceny z pap Fischlem. Kochana Gerdo rzek po chwili Ulrich pani przyjaciele drcz pani, wypominajc pani jej ojca, i zachowuj si gorzej ni najstraszniejsi szantayci, jakich kiedykolwiek znaem! Gerda najpierw zblada, a potem si zarumienia. Pan sam nie jest ju mody odpara i myli inaczej ni my. Czua, e dotkna tym bolenie prno Ulricha, i dodaa pojednawczo: W pojciu mioci nie widz zreszt nic szczeglnie wielkiego. By moe trac czas z Hansem, jak pan to okrela; moe bd musiaa w ogle zrezygnowa i nigdy nikogo tak nie pokocham, bym moga mu odsoni kad fad mej duszy w mylach i uczuciach, czynach i marzeniach. Wydaje mi si nawet, e nie byoby to znw takie straszne! Pani staje si przemdrzaa, Gerdo, kiedy zaczyna mwi jzykiem swoich przyjaci przerwa jej Ulrich. Gerda si obruszya. Kiedy mwi z moimi przyjacimi krzykna to nasze myli skacz od jednego do drugiego i czujemy wtedy, e yjemy i rozmawiamy wrd wasnego narodu. Czy moe pan to w ogle zrozumie? Znajdujemy si wrd niezliczonego grona towarzyszy tego samego co my gatunku i czujemy ich obecno. Jest to w jakim sensie uczucie zmysowe i fizyczne, czego pan zapewne lub raczej na pewno nawet nie potrafi sobie wyobrazi, poniewa pan poda zawsze jakiego jednego czowieka; pan odczuwa jak drapiene zwierz! Dlaczego jak drapiene zwierz? Zdradzieckie to zdanie, tak jak zawiso w powietrzu, wydao si jej samej bez sensu i zawstydzia si swych wasnych oczu, ktre szeroko rozwarte z przeraenia wpatryway si w Ulricha. Nie chc na to odpowiada rzek agodnie Ulrich. Lecz aby zmieni temat rozmowy, wol opowiedzie pewn histori. Czy zna pani przycign j bliej do siebie rk, w ktrej drobny przegub jej doni znik niczym mae dziecko w wwozie skalnym pasjonujc histori o przechwyceniu ksiyca? Wie pani zapewne, e nasza

ziemia miaa dawniej kilka ksiycw. Ot istnieje teoria, ktra ma wielu zwolennikw, e takie ksiyce nie s wcale tym, za co je uwaamy, to znaczy wystygymi ciaami niebieskimi, podobnymi do naszej ziemi, ale e s to wielkie, mknce przez kosmiczn przestrze kule lodu, ktre zbytnio si przybliyy do ziemi i zostay przez ni przechwycone. Nasz ksiyc byby ostatni z tych kul. Niech pani mu si tylko przyjrzy! Gerda suchaa go pilnie i staraa si dojrze blady ksiyc na rozsonecznionym niebie. Czy nie wyglda on jak dysk z lodu? spyta Ulrich. To nie kwestia owietlenia! Czy pani ju si kiedy nad tym zastanawiaa, jak to si dzieje, e czowiek na ksiycu zawsze zwraca si do nas twarz. Ot on si ju nie obraca, ten nasz ostatni ksiyc, gdy zosta przytrzymany. Widzi pani, ksiyc, skoro dosta si pod wadz ziemi, nie tylko dookoa niej si obraca, lecz jest przez ni coraz bliej przycigany. My tego nie dostrzegamy, poniewa to spiralne przyblianie si trwa przez tysice stuleci lub jeszcze duej. Ale to fakt niezaprzeczalny i w historii naszej ziemi musiay by takie epoki, kiedy te dawniejsze ksiyce byy przez ni cakiem blisko przycigane i wiroway dookoa niej z szalon szybkoci. I tak jak dzisiaj ksiyc przyciga do siebie fale przypywu wysokie na metr czy dwa, tak samo wlk wtedy za sob w rozkoysanym pdzie dookoa ziemi cae gry wody i szlamu, dorwnujce najwyszym acuchom grskim. Trudno wprost wyobrazi sobie lk, w jakim w cigu tych tysicleci musiay y na oszalaej ziemi pokolenia za pokoleniami. A wic byli ju wtedy ludzie na ziemi? spytaa Gerda. Oczywicie, bo w kocu taki lodowaty ksiyc rozbija si i wali w d, a przypyw, ktry w jego orbicie spitrzy si na wysoko gry, opada z powrotem i zalewa olbrzymi fal cay nasz glob, zanim fala ta si rozdzieli. To wanie nic innego jak potop, czyli wielka oglna powd! Czyby wszystkie podania mogy o tym tak zgodnie opowiada, gdyby nie byo ludzi, ktrzy to przeyli? A poniewa mamy jeszcze ksiyc, to tego rodzaju epoka moe si kiedy powtrzy. To bardzo dziwna teoria... Gerda z zapartym tchem wpatrywaa si przez okno w ksiyc. Jej rka wci jeszcze spoczywaa w doni Ulricha, a ksiyc, jak szpetna blada plama, widnia na niebie, i wanie ta jego niepozorna obecno nadawaa fantastycznej przygodzie kosmicznej, ktrej ofiar czua si Gerda przez jakie dziwne uczuciowe powizanie, ksztat jakiej skromnej powszedniej prawdy.

 Lecz ta teoria nie jest wcale prawdziwa rzek Ulrich. Rzeczoznawcy nazywaj to zwariowan hipotez. Ksiyc w rzeczywistoci wcale si do ziemi nie zblia, a jest nawet, jeli dobrze pamitam, o trzydzieci dwa kilometry dalej od niej pooony, ni wypadaoby to z odnonych oblicze. Wic po co pan mi opowiedzia t histori? spytaa Gerda usiujc wyrwa rk z jego doni. Jej opr jednak straci wszelk si, zawsze si z ni tak dziao, kiedy rozmawiaa z mczyzn, ktry nie bdc gupszy od Hansa mia pogldy mniej ekstrawaganckie, czyste paznokcie i starannie przyczesane wosy. Ulrich tymczasem przyglda si delikatnemu czarnemu puszkowi, ktry tworzy dziwny kontrast z jej jasn skr blondynki; wieloraka zoono dzisiejszych nieszczsnych ludzi wydawaa si emanowa z jej ciaa wraz z tym puszkiem. Sam nie wiem po co odpowiedzia. Czy mam znw przyj? Gerda rozadowaa napicie swej uwolnionej rki przesuwajc tam i z powrotem rne mae przedmioty, i nic nie odpowiedziaa. A wic przyjd znw wkrtce obieca Ulrich, cho przed tym spotkaniem nie byo to wcale jego zamiarem.

74 Czwarty wiek przed Chrystusem kontra rok 1797. Ulrich znw otrzymuje list od ojca

Szybko rozesza si wie, e zebrania u Deotymy odnosz nadzwyczajne sukcesy. W tym samym czasie Ulrich otrzyma wyjtkowo dugi list od ojca z doczonym grubym plikiem broszur i oddzielnych drukw. Tre listu bya mniej wicej taka: Mj kochany synu! Twoje uporczywe milczenie... Mimo to dowiedziaem si z przyjemnoci od osb postronnych, e moje starania o Ciebie... Wielce mi yczliwy przyjaciel hrabia Stallburg... Jego wysoko hrabia Leinsdorf... Nasza krewna, maonka dyrektora deparlamentu Tuzzi... W zamian za co musz Ci teraz prosi, aby w krgu swoich nowych znajomych uy caego swego wpywu w nastpujcej sprawie:

wiat by si zawali, gdyby wszystko, co ludzie uwaaj za prawdziwe, miao by istotnie uznane za takie, a kada inicjatywa uznana za dozwolon, jejiby si za tak sama uwaaa. Jest przeto obowizkiem nas wszystkich ustali, co jest prawd oraz ktra inicjatywa jest suszna, a skoro nam si to uda, czuwa z nieubagan sumiennoci nad tym, eby zostao to rwnie sformuowane w precyzyjnej postaci tezy naukowej. Moesz z tego wywnioskowa, co to znaczy, jeli Ci donosz, e w koach profanw, a niestety czsto rwnie i wrd naukowcw, ktrzy ulegli podszeptom naszej baamutnej epoki, ju od dawna wystpuje wysoce niebezpieczna tendencja, aby przy nowej redakcji naszego kodeksu karnego wprowadzi pewne rzekome poprawki i zagodzenia. Musz z gry zaznaczy, e ju od kilku lat istnieje powoany w tym celu przez ministra komitet, skadajcy si ze znanych rzeczoznawcw, do ktrego mam zaszczyt sam nalee, jak rwnie mj uniwersytecki kolega profesor Schwung, ktrego moe sobie przypominasz z czasw, kiedy go jeszcze na wylot nie przejrzaem, tak e przez dugie lata mg uchodzi za mego najlepszego przyjaciela. Co za dotyczy wspomnianych wyej zagodze, dowiedziaem si na razie w formie pogosek ktre s wszake niestety jako takie a nazbyt prawdopodobne e w przyszym, jubileuszowym roku naszego czcigodnego, miociwie nam panujcego monarchy, a wic, jeli mona tak powiedzie, z okazji wykorzystania nastroju wspaniaomylnoci, trzeba si liczy ze szczeglnymi usiowaniami zmierzajcymi do wprowadzenia owej fatalnej zniewieciaoci do naszej jurysprudencji. Na przeciwstawienie si temu bylimy, rozumie si samo przez si, zarwno profesor Schwung, jak i ja tak samo zdecydowani. Bior pod uwag, e brak ci odpowiedniego prawniczego wyksztacenia, ale na tyle si orientujesz, e dla jurystycznych wtpliwoci, naduywajcych nazwy humanitaryzmu, najulubiez bram wypadow jest tendencja, aby pojcie niepoczytalnoci,

gwarantujcej bezkarno, rozszerzy w do mtnym okreleniu zmniejszonej poczytalnoci na owych licznych osobnikw, ktrzy nie s ani pad wzgldem zdrowotnym, ani moralnym w peni normalni, tworzc armi upoledzonych, cierpicych na moral insanity kretynw, ktrzy nasz kultur niestety coraz bardziej zakaaj. Sam sobie dopowiesz, e okrelenie takiej zmniejszonej poczytalnoci, jeli mona to w ogle nazwa okreleniem, z czym ja osobicie si nie zgadzam, musi by jak najcilej zwizane z dokadnym sprecyzowaniem takich poj, jak pena poczytalno albo niepoczytalno. Tu dochodz do zasadniczego punktu mego listu.

Nawizujc do ju istniejcych sformuowa prawnych i biorc pod uwag wyej przytoczone okolicznoci zaproponowaem mianowicie na wspomnianym ju wyej komitecie przygotowawczym da paragrafowi 318 przyszego kodeksu karnego nastpujce brzmienie: Czyn karygodny nie istnieje, kiedy sprawca w trakcie jego popeniania znajdowa si w stanie zamroczenia albo zaburze umysowych, tak e..., a profesor Schwung przedoy kontrprojekt, ktry zaczyna si od dokadnie tych samych sw. Dalej jednak nastpoway w jego projekcie sowa: ... tak e swobodne dziaanie jego woli byo wykluczone, podczas gdy mia opiewa: ... tak e nie by zdolen uwiadomi sobie za popenianego czynu. Musz przyzna, e z pocztku wcale nie zauwayem zoliwej intencji kryjcej si w odmiennym brzmieniu jego wersji. Osobicie reprezentowaem zawsze pogld, e wola, w miar postpujcego rozwoju inteligencji i rozumu, podporzdkowuje sobie podanie, czyli popd, w postaci refleksji i nastpujcej po niej decyzji. Akt podyktowany wol jest wic aktem zwizanym z myleniem, a nie z instynktem. O ile czowiek jest panem swojej woli, jest wolny. Kiedy za odczuwa waciwe kadej istocie ludzkiej pragnienia, to znaczy podania, ktre odpowiadaj jego zmysowemu organizmowi, a jego mylenie podlega zaburzeniom, przestaje by wolny. Chcie bowiem nie jest czym przypadkowym, ale stanowieniem o sobie, nieodzownie wynikajcym z naszego ja, a wic wola jest zdeterminowana myleniem, a kiedy mylenie ulega zaburzeniom, wola ju nie jest wol, a czowiek dziaa jedynie zgodnie z natur swego podania. Jest mi wszake oczywicie wiadome, e w literaturze reprezentowany jest rwnie i przeciwstawny temu pogld, wedug ktrego mylenie miaoby by zdeterminowane chceniem. Takie sformuowanie znalazo obrocw wrd nowoczesnych jurystw dopiero od roku 1797, podczas gdy przyjte przeze mnie ujcie, poczynajc ju od IV wieku przed Chrystusem, broni si zwycisko wobec wszelkich zakusw. Chciaem jednak okaza moj ugodowo i zaproponowaem sformuowanie czce oba projekty, ktre brzmiaoby wtedy tak: Czyn karygodny nie istnieje, kiedy sprawca w trakcie jego popeniania znajdowa si w stanie zamroczenia albo zaburze umysowych, tak e nie by zdolen uwiadomi sobie za popenianego czynu i swobodne dziaanie jego woli byo wykluczone.

Tu jednak profesor Schwung ujawni swoje prawdziwe oblicze. Zlekceway moj ugodowo i zacz zarozumiale twierdzi, e i w powyszym zdaniu powinno by zastpione przez albo. Rozumiesz jego intencj. Przecie to wanie odrnia myliciela od profana, e widzi konieczno uycia albo tam, gdzie profan powiedziaby po prostu i, przy czym Schwung usiowa dowie mi powierzchownoci w rozumowaniu, sugerujc, e moja ugodowo, wyraajca si w owym i, ktra zmierzaa do poczenia obu wersji w jedn, wiadczy, i nie doceniem wagi rnicy obu wersji, przez ktre naleaoby przerzuci most zgody! Rozumie si, e od tego momentu zaczem Schwunga z ca bezwzgldnoci zwalcza. Wycofaem mj kompromisowy projekt i poczuem si zmuszony obstawa za przyjciem mego pierwotnego sformuowania bez adnych zmian. Schwung za usiuje od tego czasu z perfidnym wyrafinowaniem rzuca mi kody pod nogi. A wic utrzymuje, e wedug mojego projektu, ktry za podstaw bierze zdolno uwiadomienia sobie za, osoba, ktra jak to czsto bywa, cierpi na przywidzenia szczeglnego rodzaju, cho poza tym cieszy si dobrym zdrowiem, mogaby by tylko wtedy z powodu choroby umysowej uniewinniona, gdyby dowiedziono, e na skutek owych przywidze uwierzya w istnienie okolicznoci, ktre jej czyn usprawiedliwiaj albo uniewaniaj karygodno tego czynu, tak e zachowaa si oma poprawnie, cho w wiecie urojonym. Wszelako jest to argument cakiem niky, bo chocia logika empiryczna uznaje istnienie osb na wp chorych i na wp zdrowych, logika prawa nie moe w stosunku do jednego i tego samego czynu uzna, e jest on pomieszaniem dwch stanw prawnych. Dla niej takie osoby s albo poczytalne, albo niepoczytalne i wolno nam przypuszcza, e rwnie u osb cierpicych na szczeglne przywidzenia zachowaa si zdolno odrniania dobra i za. Jeli w jakim poszczeglnym wypadku zdolno ta zostaa przez przywidzenia przymiona, wystarczyoby dodatkowego wysiku inteligencji z ich strony, aby pogodzi to z reszt ich ja, i nie ma adnej racji dopatrywa si w tym jakiej specjalnej trudnoci. Odpowiedziaem przeto od razu profesorowi Schwungowi, e jeli stany poczytalnoci i niepoczytalnoci logicznie nie mog istnie rwnoczenie, naley co do tego rodzaju osobnikw przyj, e stany te szybko si zmieniajc nastpuj po sobie, z

czego z kolei powstaje wanie dla jego teorii trudno polegajca na tym, jak w stosunku do kadego poszczeglnego czynu rozstrzygn, z ktrego spord zmieniajcych si stanw dany czyn si wywodzi. W tym celu naleaoby przytoczy wszystkie przyczyny, ktre oddziayway na podsdnego od czasu jego ugodzenia, oraz wszystkie, jakie dziaay na jego przodkw, ktrzy go obciyli swymi dobrymi i zymi waciwociami. Trudno ci bdzie uwierzy, ale Schwung mia naprawd czelno na to odpowiedzie, e wanie tak by musi, gdy logika prawa nie powinna nigdy w stosunku do jednego i tego samego czynu dopuszcza pomieszania dwch stanw prawnych, i dlatego trzeba w stosunku do kadego pojedynczego aktu woli zdecydowa, czy obwiniony zgodnie z jego psychicznym rozwojem mg nad sw wol panowa, czy nie. Rzekomo wiemy upiera si Schwung znacznie dokadniej, e mamy woln wol, ni e wszystko, co si dzieje, ma zawsze jak swoj przyczyn, i dopki jestemy zasadniczo wolni, jestemy nimi rwnie i w stosunku do poszczeglnych przyczyn. Dlatego te musimy przyzna, e w danym wypadku potrzeba tylko specjalnego natenia woli, aby oprze si przyczynowo uwarunkowanym zbrodniczym popdom. W tym miejscu Ulrich przerwa dalsze studiowanie rozwaa ojca i w zamyleniu way w rku plik cytowanych na marginesie zacznikw do listu. Rzuci jeszcze tylko okiem na zakoczenie pisma i dowiedzia si, e ojciec oczekuje od niego cile obiektywnego wywarcia wpywu na hrabiego Leinsdorfa i hrabiego Stallburga i udziela synowi usilnej rady, aby w kompetentnych komitetach Akcji Rwnolegej zawczasu wskazywa na niebezpieczestwa, jakie mogyby powsta dla samego ducha pastwa jako caoci, gdyby w roku jubileuszowym tak wakie zagadnienie miao otrzyma bdne sformuowanie i rozstrzygnicie.

75 General Stumm von Bordwehr uwaa wizyty u Deotymy za mie urozmaicenie w swych subowych obowizkach

May korpulentny genera zoy Deotymie ponownie wizyt. Chocia onierzowi na sali obrad przystoi tylko skromna rola zacz omielam si jednak przepowiedzie, e pastwo jest si, ktra ostanie si w walce narodw, a sia zbrojna,

ktr rozbudowujemy podczas pokoju, oddali moliwo wojny. Ale Deotyma zaraz mu przerwaa: Panie generale rzeka drc z gniewu cae ycie spoczywa na siach pokoju, a nawet handel, jeli umie si waciwie na spojrze, jest poezj! May genera przez chwil patrzy na Deotym z konsternacj, ale zaraz potem poczu si mocno w siodle. Ekscelencjo! zacz pojednawczo. Aby dobrze zrozumie, dlaczego uy wanie tego tytuu, naley przypomnie, e m Deotymy by dyrektorem departamentu w ministerstwie, a w Cekanii dyrektor departamentu mia t sam rang co dowdca dywizji, dowdcy dywizji za mieli prawo do tytuu ekscelencji, cho tylko w stosunkach subowych. Poniewa jednak zawd onierza znamionuje rycersko, nie mona byo unikn, aby i poza sub nie zwraca si do dowdcw dywizji ekscelencja. A z ducha rycerskoci wynikao, e i do ich on tak mwiono, nie namylajc si dugo, kiedy to one znajduj si waciwie na subie. Cae to skomplikowane rozumowanie przelecia myl may genera, aby od razu pierwszym sowem zapewni Deotym o swej bezwarunkowej aprobacie i penym oddaniu. Powiedzia wic: Ekscelencja wyja mi to wanie z ust. Ze wzgldw politycznych nie mona byo oczywicie wzi pod uwag Ministerstwa Wojny przy tworzeniu komitetw, ale syszelimy, e ta wielka impreza bdzie miaa pacyfistyczny cel mwi si o jakiej midzynarodowej akcji pokojowej albo ofiarowaniu freskw wykonanych przez austriackiego malarza dla paacu w Hadze? i chciabym jej ekscelencj zapewni, e odnosimy si do tego z wielk sympati. Ludzie maj na og faszywe pojcie o wojsku; oczywicie nie twierdz, e mody porucznik nie pragnie wojny, ale wysi wojskowi na odpowiedzialnych stanowiskach s jak najgbiej przekonani, e sfer przemocy, ktr niestety reprezentujemy, naley czy z dobrodziejstwem intelektu wanie tak, jak ekscelencja to przed chwil powiedziaa. Mwic to wycign szczoteczk z kieszeni w spodniach i przecign ni kilka razy po swych przystrzyonych wsach. Byo to ze przyzwyczajenie jeszcze z czasw, kiedy by w szkole kadetw i zarost stanowi dla niego niedocige marzenie, tote uczyni to teraz odruchowo. Swymi wielkimi piwnymi oczyma wpatrywa si w twarz Deotymy, starajc si odczyta wraenie, jakie wywary jego sowa. Deotyma troch si udobruchaa, cho nigdy w obecnoci generaa jej si to w peni nie udawao, i raczya poinformowa go o wszystkim, co zaszo od czasu wielkiego posiedzenia inauguracyjnego. Genera by zachwycony zwaszcza projektem wielkiego soboru, wyrazi swj podziw dla Arnheima i owiadczy, e tego rodzaju zgromadzenie powinno mie wybitnie zbawienne skutki. Jest

przecie tyle ludzi, ktrzy wcale nie wiedz, do jakiego stopnia sprawy ducha nie s jeszcze uporzdkowane, stwierdzi. Jestem nawet, jeli jej ekscelencja pozwoli, przekonany, e wikszo ludzi myli, i codziennie uczestniczy w budowaniu uniwersalnego adu. Wszdzie widz ad: w fabrykach, w rozkadach jazdy i uczelniach, omielibym si wspomnie tu rwnie i o naszych koszarach, ktre mimo skromnych funduszy przypominaj wrcz zdyscyplinowanie dobrej orkiestry. Gdzie spojrze, widzimy uregulowany ad: wchodzeniu, jedeniu, podatkach, religii, handlu, rangach, balach, obyczajach itd. Jestem przekonany, i prawie kady czowiek uwaa dzi nasz epok za najbardziej uporzdkowan ze wszystkich, jakie istniay. Czy zreszt i wasza ekscelencja nie podziela w gbi duszy tego samego uczucia? Ja przynajmniej podzielam je. Bo skoro tylko na chwil troch sobie pofolguj, zaraz wydaje mi si, e duch nowoczesnoci polega przede wszystkim na wzmoeniu porzdku i e imperia Niniwy i Rzymu zginy chyba na skutek bezadu. Wydaje mi si, e wikszo ludzi tak myli i milczc zakada, e przeszo przemina tylko dlatego, e zabrako jej adu. Ale taki pogld jest oczywicie bdny i wyksztaceni ludzie nie powinni mu ulega. Na tym wanie niestety polega konieczno przemocy i zawodu onierskiego! Genera odczuwa gbokie zadowolenie z moliwoci dyskutowania z mod inteligentn kobiet. Mia wreszcie mie urozmaicenie w swych obowizkach subowych. Deotyma natomiast nie wiedziaa, co mu odpowiedzie. Na chybi trafi powtrzya wic: Mamy naprawd nadziej, e uda nam si zgromadzi najwybitniejszych ludzi, ale nasze zadanie i wtedy pozostaje trudne. Nie wyobraa pan sobie, jak rnorodne s propozycje, ktre otrzymujemy, a przecie chciaoby si wybra tylko to, co najlepsze. Pan powiedzia ad, panie generale, ot nigdy za pomoc samego tylko adu, trzewej rozwagi, porwnywania i badania nie dojdzie si do celu. Rozstrzygnicie musi by byskawic, ogniem i syntez. Kiedy obserwujemy dzieje ludzkoci, stwierdzamy, e nie s logiczn ewolucj, ale ze swoimi nagymi natchnieniami, ktrych waciwy sens dopiero pniej si ujawnia, przypominaj raczej poezj. Prosz mi nie bra tego za ze, ekscelencjo, onierz nie zna si na poezji; jeli jednak kto ma jakiemu ruchowi doda byskawic i ognia, to tylko ekscelencja, stary oficer to rozumie!

76 Hrabia Leinsdorf zachowuje pewn rezerw

Korpulentny genera by pod wzgldem towarzyskim wcale wyrobiony, cho przychodzi bez upowanienia, i Deotyma uczynia mu wicej zwierze, ni zamierzaa. Ale nie on wraz z otaczajc go aur budzi w niej przeraenie i kaza jej nawet aowa okazanej mu uprzejmoci, lecz jak Deotyma to sobie sama tumaczya, raczej jej stary przyjaciel, hrabia Leinsdorf. Czy jego wysoko by zazdrosny? A jeli tak, to o kogo? Do soboru ustosunkowa si o wiele mniej przychylnie, ni Deotyma tego oczekiwaa, cho za kadym razem zaszczyca go na krtko swoj obecnoci. Jego wysoko ywi bowiem wyran niech do wszystkiego, co nazywa tylko literatur. Byo to pojcie, ktre czyo si u niego z ydami, pras, dnymi sensacji wydawcami i liberalnym, bezcelowo paplajcym i produkujcym za pienidze duchem buruazji. Sowo tylko literatura stao si wrcz jego nowym, ulubionym wyraeniem. Za kadym razem, kiedy Ulrich przygotowywa si do odczytania nadesanych poczt petycji zawierajcych wszystkie owe sugestie, aby wiat popchn naprzd lub cofn wstecz, hrabia broni si sowami uywanymi przez kadego, kto obok swych wasnych zamiarw dowiaduje si o zamierzeniach innych ludzi, i mwi: Nie, mam dzi co waniejszego do roboty, a to przecie tylko literatura! I myla wtedy o polach, chopach, wiejskich kocikach i owym mocno jak snopy na ztym polu zwizanym przez Pana Boga adzie, ktry jest pikny, zdrowy i dobroczynny, cho czasem dopuszcza istnienie w majtkach ziemskich gorzelni wyrabiajcej wdk, aby dotrzyma kroku postpowi. Kiedy jednak ma si t spokojn szeroko spojrzenia, to nawet bractwa kurkowe i spdzielnie mleczarskie okazuj si, cho nie dopasowane do caoci obrazu, jednak czstk skadow adu i oglnej harmonii. I gdyby nawet czuy si one zmuszone wysun ze stanowiska ideologicznego jakie dania, to one jeli mona tak powiedzie zasuguj na pierwszestwo jako wniesione do hipoteki posiadoci duchowych, przed roszczeniami intelektu jakiego prywatnego czowieka. Zdarzao si wic, e hrabia Leinsdorf, kiedy Deotyma chciaa z nim powanie porozmawia o tym, o czym si dowiedziaa stykajc si z wielkimi umysami, trzyma zwykle w rku albo wyciga z kieszeni podanie jakiego

stowarzyszenia skadajcego si z piciu durniw i twierdzi, e ten papierek w wiecie realnych trosk wicej znaczy od wszelkich pomysw przernych geniuszw. By to pogld podobny do tego, jaki wyznawa dyrektor departamentu Tuzzi; wychwala on archiwa swego ministerstwa, gdzie oficjalnie nie przyjmowano do wiadomoci istnienia soboru Deotymy, kad natomiast najdrobniejsz nawet zoliwo najmniejszej prowincjonalnej gazetki traktowano z zabjcz powag. Z takich trosk Deotyma nie miaa komu si zwierzy poza jednym Arnheimem. Ale wanie Arnheim stan w obronie jego wysokoci. To on wanie stara si wykaza Deotymie spokojn szeroko pogldw tego magnata, kiedy skarya si na szczeglne zamiowanie hrabiego Leinsdorfa do bractw kurkowych i spdzielni mleczarskich. Jego wysoko wierzy w kierownicz rol ziemi i czasu tumaczy z powag. Zapewniam pani, e to wynika z tego, e jest wacicielem dbr. Ziemia czyni ludzi prostszymi, tak jak oczyszcza wod. Nawet ja na moim skromnym majteczku odczuwam podczas kadego tam pobytu podobne oddziaywanie. Konkretne ycie czyni nas nieskomplikowanymi. I po pewnym wahaniu doda: Jego wysoko w swoim yciu zakrojonym na szerok skal potrafi zdoby si na najwysz tolerancj, ktrej nie chciabym nazwa zbyt mia pobaliwoci. Poniewa ten rys charakteru jej wysokiego protektora stanowi dla Deotymy nowo, od razu si oywia. Nie mgbym z pewnoci twierdzi cign Arnheim z pewnym naciskiem dalej e hrabia Leinsdorf orientuje si, do jakiego stopnia pani kuzyn, jako sekretarz, naduywa jego zaufania, naturalnie, chciabym zaznaczy z gry, tylko pod wzgldem ideologicznym, przez swj sceptycyzm w stosunku do wzniosych planw oraz swj szyderczy sabota. Obawiam si, e jego wpyw na hrabiego Leinsdorfa mgby by szkodliwy, gdyby ten prawdziwy magnat nie by tak przepojony wielkimi tradycjami, uczuciami i ideaami, na ktrych opiera si jego konkretne ycie, tak e prawdopodobnie moe sobie pozwoli na tak ufno. By to ostry i zasuony osd Ulricha, ale Deotyma nie zwrcia na to zbyt wielkiej uwagi, poniewa silniejsze wraenie wywar na ni inny fragment wypowiedzi Arnheima, w ktrym podkreli, e dobra ziemskie nie stanowi zwykej wasnoci, ale jak gdyby duchowy masa. Deotyma uznaa to za wspaniae i wyobrazia sobie, jak by to byo, gdyby zostaa maonk pana na takim majtku. Podziwiam niekiedy rzeka e pan z tak wyrozumiaoci osdza hrabiego Leinsdorfa. Bo przecie to chyba bdcy w

zaniku rozdzia historii? Tak, zapewne zgodzi si Arnheim ale takie proste zalety jak odwaga, rycersko i opanowanie, ktre warstwa ta wzorowo w sobie rozwina, zachowaj na zawsze sw warto. Jednym sowem to, co si nazywa paskoci! Ucz si coraz bardziej docenia ten pierwiastek paskoci nawet w stosunkach handlowych! Wielki pan byby wic w kocu niemal tym samym co poemat? spytaa w zamyleniu Deotyma. Wspaniale to pani okrelia! przyzna jej Arnheim. To misterium ycia penego siy. Z pomoc tylko samego rozumu nie mona ani by moralnym, ani uprawia polityki. Rozum nie wystarcza, decydujce sprawy dokonuj si ponad nim. Ludzie, ktrzy osignli wielko, zawsze miowali muzyk, poezj, form, dyscyplin, religi i rycersko. Pozwol sobie nawet twierdzi, e tylko takim ludziom szczcie sprzyja. S to tak zwane imponderabilia, ktre znamionuj prawdziwego wielkiego pana i prawdziwego mczyzn, a nawet to, co przyczynia si do zachwytu prostego ludu dla aktora, jest niewiadom resztk tego poczucia. Ale wracajc do pani kuzyna: naturalnie nigdy nie bywa po prostu tak, e jeli kto jest zbyt wygodny, by prowadzi rozwize ycie, to przez to samo staje si od razu konserwatyst; przeciwnie, cho wszyscy rodzimy si jako rewolucjonici, pewnego dnia dochodzimy do przekonania, e czowiek po prostu dobry, niezalenie od jego inteligencji, czowiek zasugujcy na zaufanie, pogodny, dzielny i wierny nie tylko sprawia nam niesychan wprost rado, ale stanowi najprawdziwsz ziemsk substancj, na ktrej spoczywa ycie. Jest to moe mdro pradziadkw, ale znamionuje ona rozstrzygajc zmian zamiowa, w modoci oczywicie zwrconych ku temu, co egzotyczne w stateczne upodobania dojrzaego mczyzny. Pod wielu wzgldami podziwiam pani kuzyna, a nawet eby nie przesadzi, gdy trudno si zgodzi z wielu rzeczami, o ktrych mwi, mgbym prawie powiedzie, e go kocham, gdy ma w sobie co niezwykle swobodnego i niezalenego obok wewntrznej sztywnoci i pewnej ekstrawagancji; ale wanie ta mieszanina swobody i sztywnoci stanowi moe jego urok. Jest to jednak czowiek niebezpieczny z tym swoim infantylnym egzotyzmem moralnym i nazbyt wyrobion inteligencj, zawsze szukajcy przygody, cho sam nie wie, co go waciwie do tego pcha.

77 Arnheim jako przyjaciel dziennikarzy

Deotyma miaa wiele razy okazj do zaobserwowania imponderabilii, jeli chodzio o Arnheima. Tak na przykad za jego rad na zebrania soboru (tak Tuzzi nieco ironicznie ochrzci komitet do opracowania wytycznych w sprawie obchodu siedemdziesitej rocznicy panowania jego cesarskiej moci) niekiedy zapraszano reprezentantw wielkich gazet, i Arnheim, cho uczestniczy w obradach jedynie jako go bez okrelonej funkcji, budzi w nich wielkie zainteresowanie, wobec ktrego wszystkie inne sawy blady. Bo z jakiego tam imponderabilnego powodu gazety nie s laboratoriami i zakadami eksperymentalnymi intelektu, czym ku powszechnemu dobru mogyby by, ale po prostu magazynami i gied. Platon zacytujemy go jako przykad, poniewa zalicza si go wraz z tuzinem innych do najwybitniejszych filozofw gdyby jeszcze y, byby zachwycony metodami pracy jakiej redakcji, gdzie co dzie mona stworzy, zmieni i usubtelni jak now ide, gdzie ze wszystkich kracw wiata wieci zbiegaj si z szybkoci, o jakiej Platonowi si nie nio, a sztab demiurgw czeka gotowy, aby wysondowa, czy maj sens i s wane. W redakcji gazety Platon ujrzaby w topos uranios, niebiaskie miejsce idei, ktrego istnienie tak wnikliwie opisa, e dzi jeszcze wszyscy przyzwoici ludzie przemawiajc do swych dzieci lub pracownikw uwaaj si za idealistw. I naturalnie gdyby Platon dzi nagle zgosi si do jakiej redakcji i dowid, e jest naprawd owym wielkim autorem zmarym dwa tysice lat temu, wzbudziby niesychan sensacj i otrzyma jak najkorzystniejsze propozycje. Gdyby potem zdoa napisa w cigu trzech tygodni tom filozoficznych reportay, zaadaptowa dla filmu kilka spord tysicy swych znanych krtkich opowiada, a moe nawet poniektre ze swych dawniejszych dzie, to na pewno przez duszy okres czasu opywaby we wszystko. Skoro jednak powrt jego straciby na aktualnoci, a pan Platon chciaby urzeczywistni ktre ze swych wielkich ideaw, ktre nigdy nie doczekay si cakowitego urzeczywistnienia, naczelny redaktor proponowaby mu tylko od czasu do czasu napisanie piknego felietonu na ten temat do dodatku literackiego (ale moliwie lekko, potoczycie i niezbyt zawiym

stylem ze wzgldu na czytelnikw), a redaktor dziau felietonw na pewno by do tego doda, e moe umieci taki utwr niestety najwyej raz na miesic, poniewa musi uwzgldni jeszcze wiele innych talentw. Po czym obaj panowie mieliby uczucie, e bardzo wiele zrobili dla czowieka, ktry wprawdzie jest nestorem europejskiej publicystyki, ale sta si ju nieaktualny i pod wzgldem wspczesnej wartoci nie moe by adn miar postawiony na rwni z takim na przykad Arnheimem. Jeli za chodzi o Arnheima, to wprawdzie nigdy by si z tym nie zgodzi, gdy czuby si przez to uraony w swym szacunku dla wszystkiego, co wielkie, ale pod pewnymi wzgldami uznaby to jednak za zrozumiae.. Dzisiaj, kiedy mwi si o wszystkim na raz, kiedy prorocy i szarlatani uywaj tych samych zwrotw z drobnymi tylko odchyleniami, ktrych wyledzi aden zajty czowiek nie ma czasu, i kiedy redakcje s stale nkane odkryciami, e kto taki a taki jest geniuszem, bardzo trudno rozpozna istotn warto jakiego czowieka czy idei; waciwie mona zda si tylko na such, by odrni, czy szmery, szepty i szurganie nogami przed drzwiami redakcji s na tyle gone, aby mona je uzna za vox populi i wpuci. Od tej chwili geniusz wkracza w zupenie inne stadium. Nie stanowi ju przelotnego tylko tematu dla krytyki literackiej czy recenzji teatralnych, ktrych sprzeczno wymarzony przez redakcj czytelnik tak samo sobie lekceway jak szczebiot maego dziecka, ale nadaje mu si rang faktu z wszelkimi wynikajcymi z tego konsekwencjami. Niemdrzy gorliwcy nie dostrzegaj rozpaczliwej tsknoty do idealizmu, ktra si za tym kryje. wiat piszcych i tych, ktrzy musz pisa, roi si od wielkich sw i poj, ktre utraciy swoj tre. Charakterystyczne atrybuty wielkich ludzi i wielkich entuzjazmw trwaj duej ni to, co je spowodowao, i dlatego pozostaje cae mnstwo atrybutw nie wykorzystanych. Zostay one kiedy sformuowane przez jakiego wielkiego czowieka dla okrelenia innego wielkiego czowieka, ale ludzie ci ju od dawna nie yj, a pojcia, ktre ich przeyy, musz by do kogo zastosowane. Dlatego zawsze szuka si czowieka do danego atrybutu. Potna penia Szekspira, uniwersalizm Goethego, psychologiczna gbia Dostojewskiego i tym podobne okrelenia, ktre dugotrwaa ewolucja literatury pozostawia nam w spadku, zaprztaj setkami gowy piszcych i po prostu z powodu braku zbytu na tego rodzaju epitety nazywa si dzi wybitnego tenisist niezgbionym, a modnego poet wieszczem. Piszcy maj wtedy zrozumiae uczucie wdzicznoci, e mog upchn bez straty swoje

zalegajce na skadzie wielkie sowa. Ale musi to by kto o znaczeniu na tyle ustabilizowanym, i bdzie dla wszystkich zrozumiae, e sowa te zostay uyte pod waciwym adresem, przy czym wcale nie chodzi o to, w ktrym miejscu. Takim wanie czowiekiem by Arnheim, gdy Arnheim by Arnheimem i wszystko w Arnheimie byo arnheimowskie. Ju jego urodzenie, jako dziedzica fortuny swego ojca, byo wydarzeniem i dlatego nie ulegao wtpliwoci, e wszystko, co powie, musi by aktualne. Wystarcza najmniejszy wysiek z jego strony przy wypowiadaniu czegokolwiek, by ludzie z odrobin dobrej woli mogli uzna to zaraz za wakie. Sam Arnheim uj to w trafn maksym: Rzeczywiste znaczenie danego czowieka polega w wielkim stopniu na umiejtnoci stania si dla swych wspczesnych zrozumiaym. I tym razem wietnie da sobie rad z gazetami, ktre chciay zawadn jego osob. Podmiewa si z ambitnych finansistw czy politykw, ktrzy zakupiliby chtnie hurtem cay koncern gazet. Taki sposb wpywania na opini publiczn wydawa mu si tak nieokrzesany i maoduszny jak mczyzna proponujcy kobiecie pienidze za mio, podczas gdy mgby uzyska wszystko znacznie taszym kosztem, podniecajc jej wyobrani. Dziennikarzom, ktrzy pytali go o sobr, odpowiada, e ju sam fakt takiego zgromadzenia wiadczy o jego istotnej potrzebie, gdy w historii wiata nie dzieje si nic nielogicznego, i tym tak doskonale trafi do ich zawodowych przekona, e jego wypowied zostaa przedrukowana w kilku gazetach. Bya ona, jeli si jej bliej przyjrze, rzeczywicie dobra. Ludzie bowiem, ktrzy wszystko, co si dzieje, bior na serio, poczuliby si le, gdyby nie ywili przekonania, e nic nielogicznego si nie dzieje. Ale z drugiej strony woleliby, jak wiadomo, ugry si w jzyk ni przypisa czemu zbyt wielk wag, choby to wanie byo co istotnie wanego. Szczypta pesymizmu zawarta w wypowiedzi Arnheima walnie przyczynia si do nadania caej imprezie prawdziwego dostojestwa, tak e teraz nawet okoliczno, i Arnheim by obcokrajowcem, mona byo skomentowa jako dowd zainteresowania zagranicy dla niesychanie ciekawych intelektualnych wydarze w Austrii. Inne znakomitoci, ktre bray udzia w soborze, nie miay takiego niewiadomego daru podobania si prasie, ale dostrzegay jej wpyw, a poniewa znakomitoci zwykle mao wiedz o sobie nawzajem i w pocigu zdajcym do wiecznoci, ktrym jad wszyscy razem, spotykaj si jedynie w wagonie restauracyjnym, szczeglne wyrnienie przez opini, jakim cieszy si Arnheim, oddziaywao bez-

krytycznie rwnie na nich; i chocia Arnheim trzyma si nadal z dala od posiedze wszelkich mianowanych komitetw, przypada mu na soborze sama przez si rola gwnego orodka zainteresowania. W miar jak obrady tego zgromadzenia postpoway, coraz wyraniej okazywao si, e Arnheim stanowi jego waciw atrakcj, cho w gruncie rzeczy nie czyni po temu adnych stara, moe tylko tyle, e w rozmowach ze sawnymi uczestnikami soboru wypowiada opini, ktr mona byo tumaczy jako dowd nie skrywanego pesymizmu, mwi bowiem, e trudno spodziewa si czegokolwiek po soborze, e jednak tak szlachetne przedsiwzicie wymaga samo przez si caego zaufania, do jakiego jestemy zdolni. Tak subtelny pesymizm zdobywa zaufanie nawet wrd wielkich umysw, bo nie wiadomo z jakich powodw woli si myle, e intelekt nie moe dzi ju w ogle zatryumfowa, ni przyj, i intelekt ktrego z kolegw miaby odnie tryumf. Dlatego mona byo powcigliw opini Arnheima o soborze uzna za przystosowanie si do danej sytuacji.

78 Metamorfozy Deotymy

Linia rozwoju uczu Deotymy nie biega tak bez odchyle w gr, jak linia sukcesw Arnheima. Zdarzao si, e w wirze wiatowego ycia, w swych oprnionych z mebli i zmienionych do niepoznania apartamentach nagle si jej wydawao, e budzi si w jakiej wynionej krainie. Staa otoczona przestrzeni i ludmi. wiato yrandoli spywao na jej wosy, a stamtd na ramiona i biodra, tak e czua na sobie jego przezroczyste fale. Bya jakby statu, ktra moga by rzeb przy fontannie, w samym centrum jakiego wiata, oblana najwzniolejszym uduchowionym wdzikiem. Uwaaa taki stan za nie powtarzajc si okazj do urzeczywistnienia wszystkiego, co w cigu swego ycia uznawaa za najwaniejsze i najwiksze, nie przejmujc si zreszt zbytnio tym, e nie umie sobie tego wyranie sprecyzowa. Cae jej mieszkanie, obecno w nim ludzi i cae to wieczorne przyjcie otaczay j jak suknia z t jedwabn podszewk; czua t to na swej skrze, cho jej nie widziaa. Od czasu do czasu wzrok jej zwraca si ku Arnheimowi, ktry zwykle sta gdzie z dala w grupie mczyzn i rozmawia; ale zaraz uwiadamiaa sobie, e jej wzrok ju od dawna na nim spoczywa, a ocknicie si poszo

tylko ladem wzroku. Koniuszki skrzyde jej duszy, jeli mona tak powiedzie, spoczyway stale na jego twarzy, nawet jeli na ni nie patrzya, i donosiy Deotymie, co tam zachodzi. Jeli mwimy ju o pirach, to naleaoby doda, e i w wygldzie Arnheima byo co nierealnego, jakby handlarz ze zocistymi skrzydami anioa opuci si z niebios i stan wrd zgromadzonych. Stukot pocigw popiesznych i luksusowych, warkot samochodw, cisza paacykw myliwskich i opotanie agli na jachtach dwiczay w tych niewidzialnych, zoonych na razie skrzydach, jakimi jej uczucie go obdarzyo i ktre z lekka szeleciy przy kadym gecie jego rki, kiedy co wyjania. Arnheim bardzo czsto wyjeda i przez to kada jego obecno miaa w sobie zawsze co sigajcego poza dany moment i miejscowe wydarzenia, ju i tak dla Deotymy do wane. Wiedziaa dobrze, e podczas gdy Arnheim znajdowa si w jej salonie, dyskretnie nadchodziy i wychodziy telegramy, przyjedali i odjedali interesanci i wysannicy jego przedsibiorstwa. Pomau wyrobia sobie pojcie, moe nawet przesadne, o znaczeniu wielkiej wiatowej firmy i jej powizaniach z wydarzeniami na szerokim wiecie. Arnheim opowiada czasem w pasjonujcy sposb o stosunkach midzynarodowego kapitau, zamorskim handlu i powizaniu tego wszystkiego z polityk. Przed Deotym otwieray si nowe horyzonty, waciwie po raz pierwszy kto w ogle mwi jej o horyzontach. Wystarczao usysze choby raz, jak Arnheim rozprawia, na przykad o francusko-niemieckim antagonizmie, o ktrym Deotyma niewiele wicej wiedziaa ponad to, e prawie wszystkie osoby z jej otoczenia czuy w stosunku do Rzeszy Niemieckiej lekk niech, pomieszan z przykr wiadomoci o bratnich zobowizaniach. Tak jak spraw przedstawia Arnheim, stawaa si problemem galijsko-celtycko-wschodniotyreologicznym, cile poczonym ze spraw lotaryskich kopalni wgla, z zagadnieniem meksykaskich z naftowych i antagonizmem midzy Ameryk anglosask i acisk. O wszystkich tych powizaniach dyrektor departamentu Tuzzi nie mia najmniejszego pojcia albo przynajmniej tego nie ujawnia. Zwraca tylko Deotymie od czasu do czasu uwag, e jego zdaniem obecno Arnheima za zebraniach i wyrnienie, jakie okazywa ich domowi, nie da si wytumaczy inaczej ni jakimi ukrytymi celami; ale o tym, jakiego rodzaju one by mogy, milcza i pewnie nawet sam tego nie wiedzia. Maonka jego z gbokim przejciem odczuwaa wyszo nowych ludzi nad metodami przestarzaej dyplomacji. Nie moga zapomnie chwili, kiedy zdecydowaa si

wysun Arnheima na czoowe miejsce w Akcji Rwnolegej; bya to pierwsza wielka inicjatywa w jej yciu, a przy tym stan, w ktrym si wwczas znajdowaa, by nader dziwny. Byo to co w rodzaju snu i jakby tajania, idea sigaa w przedziwn dal, a wszystko, co dotychczas stanowio ycie Deotymy, topniao w porwnaniu z t ide. To, co mona byo z tego uj w sowa, znaczyo bardzo niewiele, byo jak bysk, migotanie, jaka osobliwa prnia i ucieczka myli; mona ze spokojem przyzna mylaa Deotyma e to, co stanowi sedno tej inicjatywy, to znaczy zamiar postawienia Arnheima na czele akcji patriotycznej w nowym stylu, byo niewykonalne. Arnheim by obcokrajowcem, to nie ulegao wtpliwoci. A wic zamiar ten nie mg by urzeczywistniony tak bezporednio, jak przedstawia to hrabiemu Leinsdorfowi i mowi. Lecz mimo to sprawy wziy taki obrt, jak natchnienie podszepno w jej wczesnym stanie. Wszystkie inne wysiki, aby Akcji Rwnolegej da naprawd budujc tre, pozostay daremne. Wielkie posiedzenie inauguracyjne, dziaalno komitetw, a nawet ten prywatny sobr, przed ktrym j Arnheim, jakby ulegajc dziwnej ironii losu, przestrzega, nie wyoniy dotd nic innego poza osob Arnheima, wokoo ktrego wszyscy si cisnli i ktry musia cigle zabiera gos, stajc si przez to ukrytym punktem centralnym wszystkich nadziei. By nowym typem czowieka, powoanym do zastpienia dotychczasowych potg w kierowaniu losami wiata. Deotyma moga by dumna, e to wanie ona pierwsza go odkrya, mwia z nim o wtargniciu nowego czowieka w sfer wadzy i pomoga mu na przekr wszystkim innym kroczy wasn drog. Jeliby nawet Arnheim naprawd, jak przypuszcza Tuzzi, knu co potajemnie, Deotyma byaby zdecydowana i wtedy pomaga mu wszelkimi sposobami, albowiem wielka godzina nie uznaje maostkowych docieka, a Deotyma czua wyranie, e jej ycie osigno punkt kulminacyjny. Poza pechowcami i urodzonymi w czepku, wszyscy ludzie yj rwnie le, ale jakby na rnych pitrach. To poczucie swojego pitra jest dla dzisiejszego czowieka, ktry w ogle nie ma dalekich perspektyw, jeeli chodzi o sens wasnego ycia, godn zachodu namiastk. Przy wielkich okazjach moe si ta wiadomo wzmc a do upojenia wysokoci i potg, ale istniej rwnie ludzie, ktrzy dostaj na wysokim pitrze zawrotu gowy, nawet zdajc sobie spraw, e stoj na rodku pokoju przy zamknitych oknach. Kiedy Deotyma pomylaa, e jeden z najbardziej wpywowych ludzi w Europie wsplnie z ni pracuje nad wprowadzeniem intelektu do sfery wadzy, jak

oboje zrzdzeniem losu si spotkali i co si wtedy stao, cho na wysokim pitrze uniwersalnoaustriackiego przedsiwzicia w dniu tym nic szczeglnego nie zaszo: kiedy si tak zastanawiaa, skojarzenia jej myli upodabniay si do wzw, ktre rozluniy si w ptle, mylenie przybierao na szybkoci, przebiegao coraz gadziej, swoiste uczucie szczcia i powodzenia towarzyszyo kademu jej pomysowi i jaki stan nieustannego przypywu powodowa u niej jasno rozumienia, ktra j sam zaskakiwaa. Jej pewno siebie wzrosa; sukcesy, o ktrych przedtem nie miaa marzy, staway si uchwytnie bliskie, czua si bardziej radosna ni kiedykolwiek; czasem przychodziy jej nawet na myl miae arty i co, czego w caym swoim yciu nigdy w sobie nie zauwaya: przepyway przez ni fale wesooci, nawet swawoli. Czua si, jakby si znalaza na wiey w pokoju o wielu oknach. Wszelako byo w tym rwnie co niepokojcego: tortura nieokrelonego oglnego i niewyraalnego poczucia zadowolenia, akncego czynw i jakiego wszechstronnego dziaania, ktrego Deotyma nie moga sobie nawet wyobrazi. Mona by niemal powiedzie, e obroty kuli ziemskiej pod jej stopami nagle doszy do jej wiadomoci, tak e nie moga si tej obsesji pozby; albo te owe gwatowne wydarzenia bez uchwytnej treci dziaay na ni tak hamujco jak skaczcy przed nogami pies, ktrego dotd nikt nie zauway. Tote Deotyma odczuwaa czasami lk przed metamorfoz, ktra bez je wyranej zgody w niej nastpia; jednym sowem stan jej przypomina jasn, denerwujc szaro, jak ma subtelne i jakby pozbawione wszelkiej cikoci niebo w nucej godzinie najwikszego upau. Denie Deotymy do ideau ulego przy tym wanej przemianie. Nigdy nie dao si go wyranie odrni od poprawnego podziwu dla wszystkiego, co wielkie. By to raczej wytworny idealizm i przykadna wznioso, a poniewa w dziesiejszych coraz bardziej brutalnych czasach mao kto wie, co to w ogle jest, nie od rzeczy bdzie, jeli pokrtce co nieco jeszcze o tym powiemy. Idealizm ten nie by konkretny, gdy konkret ma w sobie co z rzemiosa, a rzemioso jest brudne. Mia on raczej w sobie co z malowania kwiatw przez arcyksiniczki, ktrym inne modele ni kwiaty nie przystoj, i najbardziej znamienne dla tego idealizmu byo pojcie kultura, poczucie, e si jest kulturalnym. Mona wszake byo nazwa ten idealizm rwnie harmonijnym, gdy brzydzi si wszelkim dysonansem i zadanie kultury widzia w tym, by istniejce na wiecie brutalne sprzecznoci zharmonizowa; jednym sowem, nie rni si moe tak bardzo od tego, co nazywamy jeszcze dzi oczywicie tylko tam, gdzie obowizuje wielka mieszczaska

tradycja dostojnym i czystym idealizmem, ktry cile rozrnia rzeczy godne od niegodnych i z powodu wyszego humanizmu nie wierzy bynajmniej w to, co gosz wici (oraz lekarze i inynierowie), e nawet w odpadkach moralnoci zawarte s nie wykorzystane boskie kalorie. Gdyby dawniej obudzono Deotym ze snu i spytano, czego chce, odpowiedziaaby bez namysu, e sia mioci ywej duszy odczuwa potrzeb udzielania si caemu wiatu; ale bardziej rozbudzona, ograniczyaby to wyznanie uwag, e w dzisiejszym wiecie, zachwaszczonym cywilizacj i racjonalizmem, nawet u najbardziej wzniosych natur ostroniej bdzie mwi jedynie o deniu analogicznym do siy mioci. I byaby istotnie o tym przekonana. S jeszcze dzi tysice ludzi, ktrych mona by byo przyrwna do rozpylaczy siy miosnej. Kiedy Deotyma zasiadaa do lektury swych ksiek, odgarniaa pikne wosy z czoa, co nadawao jej wygld logiczny, i czytaa z poczuciem odpowiedzialnoci, starajc si stworzy sobie z tego, co nazywaa kultur, pomoc w bynajmniej nie tak atwej sytuacji towarzyskiej, w jakiej si znalaza. Tak samo ya, rozdrabniaa si w mae kropelki najsubtelniejszej mioci do wszystkich rzeczy, ktre na to zasugiway, i opadaa na nie jako tchnienie w pewnej odlegoci od samej siebie, tak e dla niej pozostawao jedynie puste naczynie jej ciaa, nalece do inwentarza domowego dyrektora departamentu Tuzzi. To doprowadzio w kocu, przed ukazaniem si na scenie Arnheima, do napadw cikiej melancholii, kiedy Deotyma czua si jeszcze samotna pomidzy swym maonkiem a tym, co byo w jej yciu najbardziej promienne: Akcj Rwnoleg; od tego momentu jednak stan jej w sposb cakiem naturalny jakby si na nowo przegrupowa. Sia mioci skupia si i, jeeli mona tak powiedzie, wrcia w jej ciao, a z analogicznego denia zrobio si egoistyczne i jednoznaczne. Owo z pocztku rozbudzone przez jej kuzyna wyobraenie, i znajduje si w przededniu jakiego wielkiego czynu i e co, czego ona nie moe sobie nawet wyobrazi, lada chwila dokona si pomidzy ni a Arnheimem, posiadao o tyle wyszy stopie intensywnoci od wszelkich innych wyobrae, ktre j dotychczas zajmoway, e miaa wprost uczucie, i przesza ze snu w stan czuwania. Powstaa w niej rwnie dziki temu prnia, waciwa pierwszej fazie takiej przemiany, i Deotyma przypomniaa sobie z lektury, e oznacza to pocztek wielkiej namitnoci. Uwiadomia sobie, e wiele rzeczy, jakie jej Arnheim w ostatnim czasie powiedzia, naley w tym wanie sensie rozumie. Relacje Arnheima o jego pozycji oraz o koniecznych w jego yciu cnotach i obowizkach wyday si jej przygotowaniem da czego nieodwracalnego, i

Deotyma, obserwujc wszystko, co dotychczas stanowio jej idea, zacza odczuwa intelektualny pesymizm w stosunku do wszelkich czynw, jak czowiek, ktrego kufry stoj spakowane i ktry obrzuca ostatnim spojrzeniem ju na wsp bezduszne pokoje, gdzie od wielu lat mieszka. Niespodziewanie miao to ten skutek, e dusza Deotymy, przejciowo pozbawiona nadzoru wyszych mocy, czua si jak psotny sztubak, ktry tak dugo dokazuje, a nie opadnie go nuda bezsensownej swawoli. I dziki tej dziwnej okolicznoci nastpio w stosunkach Deotymy z mem, mimo wzrastajcej niechci, na krtki okres czasu co, co jeli nie przypominao spnionej wiosny mioci, byo jednak niepokojco podobne do mieszaniny wszystkich czterech pr roku, na jakie mona podzieli kad mio. A may dyrektor departamentu Tuzzi o przyjemnym zapachu niadej suchej skry nie rozumia, co si stao. Kilka razy uderzyo go, e ona w obecnoci goci robia wraenie dziwnie rozmarzonej i zapatrzonej w siebie, jakby dalekiej i rozdranionej, i to rozdranionej i zagubionej rwnoczenie. Kiedy jednak zostawali we dwoje i on troch niemiao i z zaenowaniem do niej si zblia, aby j o to zapyta, rzucaa mu si nagle z nie umotywowan niczym wesooci na szyj i muskaa jego czoo rozpalonymi wargami, co przypominao mu rozarzone karbwki fryzjera, kiedy zbytnio zbliay si do skry przy fryzowaniu wsw. Ta niespodziewana czuo bya wrcz nieprzyjemna, tak e skrycie ociera potem czoo, kiedy Deotyma na nie patrzya. Gdy jednak chcia wzi j w objcia albo, co byo jeszcze gorsze, ju wzi, wyrzucaa mu z oburzeniem, e nigdy jej nie kocha, a tylko rzuca si na ni jak zwierz. Ot pewna doza przewraliwienia i kaprysw naleaa do obrazu, jaki od czasw swej modoci wytworzy sobie Tuzzi o kobiecie godnej podania i uzupeniajcej istot msk, a uduchowiony wdzik, z jakim Deotyma podawaa filiank herbaty, braa do rki now ksik albo wydawaa sd o jakiej sprawie, o ktrej zgodnie z jego przekonaniem nie moga mie najmniejszego pojcia, zachwyca go zawsze doskonaoci formy. Dziaao to na niego jak dyskretna muzyka przy stole, ktr nade wszystko lubi. Ale Tuzzi by oczywicie rwnie zdania, e oddzielenie muzyki od jedzenia (albo od kocielnego naboestwa) i uprawianie jej samej dla siebie wiadczy ju o mieszczaskiej pretensjonalnoci, chocia wiedzia, e nie wolno mu tego mwi, a poza tym nigdy si bliej takimi mylami nie zajmowa. C mia wicej pocz, kiedy. Deotyma go obejmowaa albo z rozdranieniem twierdzia, e u jego boku czowiek z subteln dusz nie moe poczu si na tyle wolny, aby wznie si

do swej istotnej jani? Jak mg reagowa na jej danie, gdy na przykad insynuowaa, e naley wicej myle o gbiach oceanu duchowego pikna ni zajmowa si jej ciaem? Albo e powinien sobie uprzytomni rnic pomidzy romantykiem, ktrego duch mioci unosi si swobodnie, nie obciony fizycznym podaniem, a czowiekiem tylko seksualnym. Oczywicie byy to mdroci ksikowe, z ktrych mona si mia, kiedy jednak s wygaszane przez kobiet, ktra si jednoczenie rozbiera z takimi pouczeniami na ustach, staj si wrcz obraliwe. Nie uszo bowiem jego uwagi, e ostatnio bielizna Deotymy poczynia w kierunku wielkowiatowej frywolnoci pewne postpy. Wprawdzie Deotyma zawsze ubieraa si z wielk starannoci i namysem, poniewa jej towarzyska sytuacja wymagaa zarwno wytwornej elegancji, jak i tego, by nie rywalizowaa z wielkimi damami, ale w stopniowaniu jakoci bielizny od zacnosolidnej i nie do zdarcia a do pajczocienkiej i zalotnej czynia teraz koncesj na rzecz pikna, co przedtem uznaaby za niegodne inteligentnej kobiety. Skoro jednak Giovanni (Tuzzi nazywa si Hans, ale ze wzgldw stylu zosta przechrzczony stosownie do swego nazwiska) to zauway, Deotyma rumienia si a po ramiona i opowiadaa co o pani von Stein, ktra rzekomo nawet Geothemu nie uczynia podobnych ustpstw! Tuzzi nie mg wic ju tak jak dawniej, kiedy wydawao mu si, e jest po temu odpowiednia chwila, oderwa si od wanych spraw pastwowych niedostpnych dla sfery prywatnej, by szuka wytchnienia u boku ony, ale czu si zdany na jej ask, a to, co dotychczas byo cile odseparowane: naprenie intelektualne i przynoszce folg odprenie fizyczne, musiao znw powrci do mczcej i troch nawet miesznej monotonnej zalotnoci z czasw narzeczestwa, jak u cietrzewia lub piszcego wiersze modzieca. Mona powiedzie bez przesady, e niekiedy odczuwa po prostu wewntrzn odraz, tote wielkowiatowe powodzenie, jakim jego maonka wwczas si cieszya, sprawiao mu prawie fizyczny bl. Deotyma miaa po swej stronie opini publiczn, a t dyrektor departamentu Tuzzi we wszelkich okolicznociach tak wysoko ceni, i ba si uchodzi za nieinteligentnego, gdyby wystpi w zbyt ostrych sowach lub ze zjadliw drwin przeciwko niezrozumiaym dla niego humorom Deotymy. Powoli stawao si dla jasne, e by mem wybitnej kobiety jest upokarzajcym cierpieniem, ktre naley starannie ukrywa, bo w pewnym sensie przypomina to nawet utrat mskoci na skutek jakiego nieszczliwego wypadku. Tote dokada jak najwikszych stara, aby nikt tego nie zauway, przychodzi i odchodzi, otaczajc si mg uprzejmej urzdowej taje-

mniczoci, bezgonie i nie zwracajc niczyjej uwagi, kiedy u Deotymy byli gocie lub odbyway si u niej narady, a przy okazji czyni nawet kurtuazyjnie merytoryczne albo pocieszajco ironiczne uwagi; w ogle wydawao si, e pdzi ycie jakby w odizolowanym yczliwym ssiedztwie i jest zawsze w zgodzie z Deotym, niekiedy porucza jej nawet w cztery oczy jak drobn misj, sprzyja oficjalnie bywaniu Arnheima w ich domu, a w godzinach wolnych od trosk subowych studiowa jego dziaa i nienawidzi ludzi piszcych, jako rda swych cierpie. Zasadnicze pytanie, z jakiego powodu Arnheim bywa w ich domu, sprowadzao si teraz coraz czciej do pytania: dlaczego Arnheim pisze? Pisanie bowiem to specjalna odmiana gadulstwa, a Tuzzi nie znosi ludzi gadatliwych. Odczuwa wtedy gwatown potrzeb zacinicia zbw i plucia przez nie jak marynarz. Naturalnie dopuszcza pewne wyjtki. Zna kilku wyszych urzdnikw, ktrzy po odejciu na emerytur spisywali swoje wspomnienia, oraz takich, ktrzy od czasu do czasu pisywali do gazet; tumaczy to tym, e urzdnik pisze tylko wtedy, gdy jest z czego niezadowolony albo jest ydem, bo ydzi wedug jego mniemania byli ambitnymi malkontentami. Poza tym wybitni mowie stanu pisywali ksiki o wasnych dowiadczeniach, ale zawsze tylko u schyku ycia, i to w Ameryce lub najwyej w Anglii. Zreszt Tuzzi posiada pewne literackie wyksztacenie i jak wszyscy dyplomaci, przepada za pamitnikami, z ktrych mona byo nauczy si dowcipnych powiedzonek i znawstwa ludzi; ale fakt, e dzisiaj ju si takich pamitnikw nie pisze, musia jednak mie jakie uzasadnienie i prawdopodobnie wiadczy, e pisanie pamitnikw jest przestarza potrzeb nie odpowiadajc ju epoce nowej rzeczowoci. Wreszcie bywaj jeszcze ludzie, ktrzy dlatego pisz, e taki ju jest ich zawd; Tuzzi uznawa to w peni, ale tylko pod warunkiem, e si dobrze na tym zarabia i zasuguje na istniejce bd co bd miano poety; czu si nawet zaszczycony, spotykajc pod swoim dachem znakomitoci tego zawodu, do ktrego dotd zalicza przede wszystkim pismakw bdcych na gadzinowym odzie Ministerstwa Spraw Zagranicznych, lecz po pewnym namyle zaliczyby tam rwnie Iliad i Kazanie na grze, cho je przecie wysoko ceni, i doda do listy dzie, ktrych napisanie wynika z dobrowolnego albo uzalenionego uprawiania swego zawodu. Ale dlaczego taki czowiek jak Arnheim, ktry wcale tego nie potrzebowa, tak wiele pisze, stanowio zagadk, w ktrej Tuzzi teraz dopiero na dobre zacz dopatrywa si czego podejrzanego, czego w aden sposb nie mg rozwika.

KONIEC TOMU PIERWSZEGO