Podstawy wiedzy o uzalenieniach

Wstp do kursu 1. Wprowadzenie 2. Pojcie uzalenienia, klasykacja oraz patomechanizm dziaania substancji psychoaktywnych wedug wytycznych WHO 2.1. Znaczenie terminw zwizanych z uzalenieniem 2.2. Klasykacja i kryteria diagnostyczne uzalenie wedug wytycznych WHO 2.3. Patomechanizm dziaania substancji psychoaktywnych 3. Uzalenienie od opiatw, kanabinoli oraz lekw uspokajajcych i nasennych 3.1. Uzalenienie od opiatw 3.2. Uzalenienie od kanabinoli (poz. F12, ICD-10) 3.3. Uzalenienie od lekw nasennych i uspokajajcych (poz. F13, ICD-10) 4. Uzalenienie od kokainy i innych rodkw pobudzajcych, halucynogenw oraz lotnych rozpuszczalnikw 4.1. Uzalenienie od kokainy (poz. F14, ICD-10) 4.2. Uzalenienie od innych rodkw pobudzajcych, w tym kofeiny (poz. F15, ICD-10) 4.2.1. Uzalenienie od innych ni kokaina rodkw pobudzajcych 4.2.2. Uzalenienie od kofeiny 4.3. Uzalenienie od halucynogenw (poz. F16, ICD-10) 4.4. Uzalenienie od rozpuszczalnikw i innych substancji lotnych (poz. F18, ICD-10) 5. Alkoholizm (ze szczeglnym uwzgldnieniem uzalenienia modziey) 5.1. Skad, pochodzenie oraz sposb zaywania alkoholu 5.2. Dziaanie alkoholu na organizm i psychik 5.3. Uzalenienie od alkoholu i jego skutki 5.4. Alkoholizowanie si modziey 6. Nikotynizm i inne uzalenienia 6.1. Uzalenienie od tytoniu 6.2. Inne uzalenienia (hazard, uzalenienie od komputera i Internetu, pracoholizm) 6.2.1. Hazard 6.2.2. Uzalenienie od komputera i Internetu Sownik Bibliograa

Wstp do kursu
Problem uzalenie od substancji psychoaktywnych i walki z tym zjawiskiem by w Polsce w XX wieku rnie postrzegany. Zmienia si zarwno stosunek spoeczestwa do alkoholizmu, palenia tytoniu, narkomanii, jak i polityka pastwa w tym zakresie. W latach 20. ubiegego wieku wprowadzono w Polsce bardzo nowoczesn jak na owe czasy Ustaw antynarkotykow, prowadzono walk z alkoholizmem, natomiast palenie tytoniu byo powszechnie akceptowane. Przez lata PRL-u problem narkomanii by z przyczyn politycznych skrztnie skrywany, a walk z tym zjawiskiem realizowano w ramach przepisw dotyczcych rodkw farmaceutycznych i artykuw sanitarnych. Sytuacja ulega zmianie po wydarzeniach z sierpnia 1980 roku. Wtedy te wadze ocjalnie uznay istnienie zjawiska narkomanii, co zaowocowao uchwaleniem w 1985 roku pierwszej po wojnie Ustawy o przeciwdziaaniu narkomanii. Polityka pastwa w zakresie przeciwdziaania uzalenieniom rwnie po 1989 roku koncentrowaa si gwnie na ograniczeniu poday substancji psychoaktywnych i wpywie na popyt poprzez prolaktyk polegajc gwnie na przeprowadzaniu doranych akcji informacyjnych na temat szkodliwoci narkotykw, alkoholu, palenia. Wadze zdecydowanie chtniej przeznaczay rodki nansowe na leczenie osb uzalenionych ni na prolaktyk. W ostatnich latach wzrosa wiadomo koniecznoci podejmowania dziaa prolaktycznych w zakresie uzalenie, zarwno wrd profesjonalistw zajmujcych si sprawami wychowania i nauczania dzieci i modziey, jak i wrd przedstawicieli innych zawodw: lekarzy, urzdnikw, prawnikw itp. Jednak nadal brakuje konkretnej, rzetelnej wiedzy, co uwidacznia si w nie zawsze najwyszej jakoci realizowanych programw prolaktycznych oraz w braku czenia poszczeglnych akcji w przemylane strategie. Dziaania prolaktyczne musz nada za zmianami na rynku narkotykowym, uwzgldnia zmiany stosunku spoeczestwa do problemu. Naley zda sobie spraw, e naduywanie substancji psychoaktywnych nie dotyczy dzi tylko wskiej grupy modziey kontestujcej czy czonkw subkultur, lecz znacznej czci modych ludzi, dla ktrych stao si ono elementem spdzania wolnego czasu i zabawy. Warto zauway, e prolaktyka uzalenie nie jest dziaalnoci lantropn (cho czsto realizuj j wolontariusze i rnego rodzaju spoecznicy, powicajc bezinteresownie swj czas i zaangaowanie), ale ustawowym obowizkiem nakadanym na wadz centraln, samorzd lokalny, wadze owiatowe, szko, wynikajcym z takich aktw prawnych, jak Ustawa o przeciwdziaaniu narkomanii, Ustawa o wychowaniu w trzewoci i przeciwdziaaniu alkoholizmowi, Ustawa o ochronie zdrowia przed nastpstwami uywania tytoniu i wyrobw tytoniowych.

1. Wprowadzenie
Od wiekw czowiek uywa rnorodnych substancji, ktre daj efekt odprenia, poczucia szczcia, ucieczki w nierealny wiat barwnych wizji, dozna mistycznych itp. Z pocztku wykorzystywa do tego jedynie nieprzetworzone, dostpne w przyrodzie licie, korzenie, soki rolinne, grzyby, kaktusy. Z czasem sam zacz wytwarza substancje okrelane dzi psychoaktywnymi (odkry proces destylacji alkoholu, pozyskiwania opium, udoskonali sposoby zaywania). Wraz z rozwojem chemii powstao wiele syntetycznych niewystpujcych w przyrodzie substancji narkotycznych. Duy wkad w rozwj rodkw odurzajcych wniosa medycyna. Pierwotnym przeznaczeniem znacznej czci powszechnie stosowanych narkotykw byo wykorzystanie ich w celach leczniczych. Istnieje wiele kryteriw, wedug ktrych mona dokona klasykacji i opisu substancji psychoaktywnych. W module tym patomechanizm dziaania rodkw uzaleniajcych zosta przedstawiony zgodnie z obowizujc obecnie w Polsce Midzynarodow klasykacj chorb i problemw zdrowotnych ICD-10 opracowan w 1992 roku przez wiatow Organizacj Zdrowia (WHO), ktra wyrnia 10 grup substancji psychoaktywnych. Zastosowana tu kolejno opisu poszczeglnych substancji uwzgldnia te ich wpyw na psychik czowieka, czyli podany efekt z punktu widzenia osoby uywajcej rodkw psychoaktywnych. Najpierw zostay przedstawione rodki odurzajce i uspokajajce: opiaty, kanabinole oraz leki nasenne i uspokajajce; nastpnie rodki pobudzajce, midzy innymi kokaina i kofeina, na koniec rodki halucynogenne, takie jak LSD i meskalina oraz lotne rozpuszczalniki. Problemy zwizane z alkoholizmem i paleniem tytoniu omwiono w osobnym podrozdziale. Ponadto zostay scharakteryzowane zjawiska bardzo podobne do uzalenie hazard, uzalenienie od Internetu ktre w cisym tego sowa znaczeniu uzalenieniami nie s. Aby uatwi przyswajanie wiedzy, substancje psychoaktywne opisano wedug schematu obejmujcego pochodzenie, skad oraz posta i sposb zaywania substancji, jej wpyw na organizm i psychik oraz skutki uzalenienia.

2. Pojcie uzalenienia, klasykacja oraz patomechanizm dziaania substancji psychoaktywnych wedug wytycznych WHO

2.1. Znaczenie terminw zwizanych z uzalenieniem

W literaturze przedmiotu mona si spotka z wieloma denicjami terminw zwizanych z naduywaniem i uzalenieniem od substancji psychoaktywnych. Niektre z nazw, takie jak narkomania, narkotyk, uzalenienie, alkoholik od lat funkcjonuj w jzyku potocznym, nie zawsze w swym cisym, waciwym znaczeniu klinicznym. Badacze zagadnienia uywaj poj: toksykomania, lekomania, narkomania, chemiozaleno, lekozaleno, uzalenienie, narkotyk, substancja psychoaktywna w rnych zakresach znaczeniowych, czasem terminy te stosowane s zamiennie. Taki stan rzeczy wynika z odmiennych stanowisk teoretycznych, wzgldw historycznych oraz z faktu, e uzalenieniami zajmuj si specjalici z wielu dziedzin: pedagodzy, psycholodzy, lekarze, prawnicy, pracownicy socjalni, socjologowie, urzdnicy. Podane tu wspczesne znaczenia najwaniejszych poj zwizanych z problematyk uzalenie s zgodne z zaleceniami wiatowej Organizacji Zdrowia, tendencjami panujcymi w polskim pimiennictwie oraz sposobem, w jakim funkcjonuj one w polskim prawie. Najbardziej oglnym terminem dotyczcym omawianych zagadnie jest toksykomania, deniuje si j jako nadmierne uywanie oraz naogowe uywanie rodkw leczniczych, lecz nie w celu leczniczym, jednak zawsze szkodliwych dla organizmu ludzkiego (Cekiera, 1985: 49). W zalenoci od rodzaju przyjmowanego rodka toksykomania dzieli si na: nikotynizm, alkoholizm, lekomani, narkomani. W przytoczonej denicji rodki lecznicze rozumiane s szerzej i nie odnosz si wycznie do substancji farmakologicznych mogcych poprawi kondycj zyczn lub psychiczn, ale do kadego zwizku chemicznego mogcego wpywa ma organizm i psychik. Wielu autorw podkrela, e substancje uywane gwnie w celach niemedycznych, takie jak nikotyna, alkohol, kofeina, rwnie s substancjami farmakologicznymi, gdy s przyjmowane ze wzgldu na ich zwizek z dziaaniem psychoaktywnym (Leksykon terminw, 1997: 53).

Terminem rodek psychoaktywny okrela si substancje, ktre ze wzgldu na swoje waciwoci chemiczne s w stanie doprowadzi do zmian strukturalnych lub funkcjonalnych w ywym organizmie, przejawiajcych si przede wszystkim w zmianach postrzegania zmysowego, zmianach nastroju, wiadomoci lub innych o charakterze psychologicznym albo zauwaalnych zmianach w zachowaniu (Krajewski, 2001: 19). W prawie polskim funkcjonuj terminy substancja psychotropowa i rodek odurzajcy, deniowane identycznie jako kada substancja pochodzenia naturalnego lub syntetycznego, dziaajca na orodkowy ukad nerwowy, okrelona w wykazie substancji (psychotropowych lub odurzajcych) (DzU 2005, nr 179, poz. 1485). Spis tych substancji stanowi zacznik do Ustawy o przeciwdziaaniu narkomanii. Do najbardziej rozpowszechnionych rodkw psychotropowych i odurzajcych nale opiaty (uzyskiwane z maku), ktre okrela si terminem narcotica, od ktrego wywodzi si pojcie narkomania oznaczajce uzalenienie od tych substancji (narkotykw). W praktyce terminw narkotyk i narkomania uywa si do okrelania uzalenienia od wszystkich rodkw chemicznych z wyjtkiem alkoholu i nikotyny (Juczyski, 2002). Narkotyki wedug wiatowej Organizacji Zdrowia to jakiekolwiek substancje chemiczne lub mieszanina tych substancji innych ni te wymagane do utrzymania normalnego zdrowia, ktrych zaycie powoduje zmiany funkcji biologicznych i by moe struktury organizmu (Szpringer, 2005: 12). Narkomania w prawie polskim to stae lub okresowe uywanie w celach innych ni medyczne rodkw odurzajcych lub substancji psychoaktywnych albo rodkw zastpczych, w wyniku czego moe powsta lub powstao uzalenienie od nich (DzU 2005, nr 170, poz. 1485). W tej samej ustawie uzalenienie od rodkw odurzajcych lub substancji psychotropowych okrelane jest jako zesp zjawisk psychicznych lub somatycznych wynikajcych z dziaania rodkw () na organizm ludzki, charakteryzujcy si zmian zachowania lub innymi reakcjami psychozycznymi i koniecznoci uywania stale lub okresowo tych rodkw lub substancji w celu doznania ich wpywu na psychik lub dla uniknicia nastpstw wywoanych ich brakiem (DzU 2005, nr 179, poz. 1485). Rozumienie tych terminw w prawie polskim jest zgodne z najnowszymi zaleceniami WHO. Organizacja ta ju w latach 60. XX wieku wprowadzia pojcie uzalenienia, w miejsce terminw nag i nawyk, ktre obecnie praktycznie nie s uywane w terminologii fachowej. Termin uzalenienie moe mie znaczenie oglne (uzalenienie lekowe, od rodkw chemicznych) lub moe si odnosi do konkretnej substancji (uzalenienie od nikotyny, opiatw, alkoholu) ( Leksykon terminw, 1997). W literaturze przedmiotu przyjty jest podzia na (Nowak, Wysocka, 2001; Juczyski 2002): uzalenienie psychiczne, czyli psychiczny przymus zaywania substancji psychoaktywnej w celu uzyskania efektw natury emocjonalnej, odprenia, dodania pewnoci siebie, pozbycia si lku, dyskomfortu psychicznego itp. Naduywany rodek zaspokaja potrzeby jednostki, agodzi problemy emocjonalne i sprawia przyjemno; uzalenienie zyczne, ktre jest wynikiem wczenia substancji psychoaktywnej w procesy metabolizmu komrkowego, co sprawia, e staje si ona niezbdna do zachowania homeostazy organizmu, a jej brak powoduje dolegliwoci psychosomatyczne (ble gowy i mini, trudnoci w oddychaniu itp. okrelane jako zesp abstynencyjny. Dolegliwoci tych uzaleniony pragnie si pozby przez ponowne zaycie tej substancji;

 uzalenienie spoeczne zwizane jest z chci przynalenoci i akceptacji ze strony grupy, w ktrej istnieje norma zaywania rodkw psychoaktywnych. Jest to w istocie uzalenienie od grupy, za wtrnie od okresowego zaywania rodka. Od kilkunastu lat wiatowa Organizacja Zdrowia zaleca odejcie od tego tradycyjnego rozrnienia i proponuje traktowanie kadego uzalenienia jako syndromu psycho-zjo-spoecznego ze wzgldu na brak moliwoci oddzielenia aspektw psychicznych i zycznych. Na uwag zasuguje te funkcjonujce w literaturze przedmiotu rozrnienie midzy zaywaniem (uywaniem) rodkw psychoaktywnych a ich naduywaniem. Z zaywaniem mamy do czynienia wtedy, gdy rodki psychoaktywne s przyjmowane w celach terapeutycznych i leczniczych lub te w zgodzie z obowizujcymi w spoeczestwie normami (np. stosowanie morny w celu umierzenia blu, picie alkoholu w umiarkowanych dawkach podczas rnego rodzaju uroczystoci). Naduywanie to przyjmowanie substancji psychoaktywnej w celach niemedycznych w nadmiernych ilociach i w nieodpowiednim czasie. Moe by ono jednorazowe lub powtarzajce si. Naduywanie prowadzi do zaburze psychozycznych i zakca relacje interpersonalne. Odpowiada ono terminowi szkodliwego uywania zawartemu w Midzynarodowej klasykacji chorb i problemw zdrowotnych ICD-10 (Juczyski, 2002).

2.2. Klasykacja i kryteria diagnostyczne uzalenie wedug wytycznych WHO

Midzynarodowa klasykacja chorb i problemw zdrowotnych ICD-10 zawiera kategori Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane uywaniem substancji psychoaktywnych. Biorc pod uwag rodzaj substancji i jej oddziaywanie na organizm, wyrnia si tu zaburzenia spowodowane uywaniem: alkoholu (F10), opiatw (F11), kanabinoli (F12), lekw uspokajajcych i nasennych (F13), kokainy (F14), innych substancji stymulujcych, w tym kofeiny (F15), substancji halucynogennych (F16), tytoniu (jego paleniem) (F17), lotnych rozpuszczalnikw (F18), kilku substancji lub innych substancji psychoaktywnych (F19). Kade z wymienionych zaburze moe przebiega w rnych warunkach klinicznych, oznaczonych kolejn czwart cyfr kodu: ostre zatrucie (0), szkodliwe uywanie (1), zesp uzalenienia (2), zesp abstynencyjny (3), zesp abstynencyjny wraz z majaczeniem (4), zaburzenia psychotyczne (5), zesp amnestyczny (6),

 pno ujawniajce si zaburzenia psychotyczne (7), inne zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania (8), zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania nieokrelone (9). Za pomoc tego kodu mona opisa rodzaj zaburzenia (jak substancj jest wywoany) oraz aktualny stan pacjenta. Na przykad zesp uzalenienia od alkoholu opisany jest kodem F10.2, zaburzenia psychotyczne wywoane zaywaniem substancji halucynogennych F16.7, opiatowy zesp abstynencyjny F11.3 itd. W ICD-10 zawarte s te kody picio- i szecioznakowe, pozwalajce na bardziej szczegowe okrelenie danego rozpoznania. Ostre zatrucie substancj psychoaktywn (F1X.0) deniuje si jako przemajcy stan wystpujcy po przyjciu substancji psychoaktywnej, przejawiajcy si m.in. zaburzeniami stanu wiadomoci, procesw poznawczych, spostrzegania, funkcji psychozjologicznych (Midzynarodowa klasykacja chorb, 1994: 306). Zgodnie z Midzynarodow klasykacj chorb i problemw zdrowotnych ICD-10 ostre zatrucia stwierdza si u osb, ktre nie s uzalenione ani nie uywaj substancji w sposb szkodliwy. Do rozpoznania konieczne jest spenienie trzech warunkw (Midzynarodowa klasykacja chorb, 1994): (G1) potwierdzenie uycia substancji psychoaktywnej w dawce wystarczajcej do spowodowania zatrucia, (G2) objawy zatrucia musz odpowiada dziaaniu okrelonej substancji oraz by dostatecznie cikie, by wywoywa zaburzenia wiadomoci, procesw poznawczych, percepcji, afektu lub zachowania, (G3) objaww (zaburze psychicznych lub zaburze zachowania) nie mona wytumaczy zaburzeniami niezwizanymi z uywaniem substancji. W praktyce ostre zatrucie jest rozpoznawane w przypadku kadej silnej intoksykacji, innej ni przewleka. Znajomo objaww i sposobw ich agodzenia ma kluczowe znaczenie dla udzielania pierwszej pomocy i planowania leczenia osoby zatrutej (Habrat, 2002). Midzynarodowa klasykacja chorb i problemw zdrowotnych ICD-10 podaje szczegowe kryteria diagnostyczne dla ostrych zatru poszczeglnymi substancjami. Gwne objawy ostrych zatru zostay omwione w charakterystykach dziaania danej substancji na organizm i psychik (rozdziay 35). Szkodliwe uywanie (naduywanie) substancji psychoaktywnych (F1X.1) jest kategori diagnostyczn wskazujc na takie uywanie tych substancji, ktre przynosi szkody zdrowotne zarwno psychiczne, jak i zyczne osobom nieuzalenionym (u osb uzalenionych szkody zdrowotne wystpuj zawsze). Szkodliwe uywanie rozpoznaje si, gdy spenione s wszystkie cztery warunki (Midzynarodowa klasykacja chorb, 1994): 1. Wyrane potwierdzenie, e uycie substancji spowodowao szkody somatyczne lub psychologiczne. 2. Charakter szkd powinien by jasno rozpoznawalny (i okrelony). 3. Substancja bya uywana co najmniej przez miesic lub wielokrotnie w cigu 12 miesicy. 4. Nie s spenione kryteria innego zaburzenia zwizanego z uywaniem tej substancji. Zesp uzalenienia (F1X.2) skada si z objaww behawioralnych, zjologicznych i zmian procesw poznawczych, ktre pojawiaj si w toku wielokrotnego uywania rodka. Zesp ten charakteryzuje si siln potrzeb przyjmowania rodka, trudnociami kontrolowania tego zachowania, uporczywym uywaniem wbrew szkodliwym nastpstwom, przedkadaniem przyjmowania rodka ponad inne zajcia i zobowizania, zwikszon tolerancj i niekiedy wystpowaniem objaww zespou abstynencyjnego (Midzynarodowa klasykacja chorb, 1994: 306).

Zgodnie z kryteriami diagnostycznymi zawartymi w Midzynarodowej klasykacji chorb i problemw zdrowotnych ICD-10 zesp uzalenienia rozpoznajemy, gdy trzy lub wicej z podanych objaww wystpowao cznie w okresie jednego roku, przez co najmniej jeden miesic (lub gdy utrzymyway si krcej ni jeden miesic, ale powtarzay si w okresie 12 miesicy). Do objaww tych zalicza si ( Midzynarodowa klasykacja chorb, 1994): 1. Silne pragnienie lub poczucie przymusu przyjmowania substancji. 2. Upoledzon zdolno kontroli zachowania zwizanego z przyjmowaniem substancji (rozpoczynaniem i koczeniem uycia, przyjmowaniem substancji w wikszych ilociach i przez duszy czas, ni zamierzony). 3. Wystpowanie charakterystycznego dla danego rodka zespou abstynencyjnego, czyli objaww zjologicznych zwizanych z ograniczeniem lub zaprzestaniem uywania tego rodka (lub blisko spokrewnionego) w celu uwolnienia si albo uniknicia objaww odstawienia. 4. Wystpowanie tolerancji wobec dziaania substancji, czyli koniecznoci przyjmowania wikszej jej iloci w celu osignicia dotychczasowych efektw albo zmniejszenia efektu w przypadku przyjmowania dotychczasowych iloci substancji. 5. Silne pochonicie sprawami przyjmowania substancji (przeznaczanie wikszoci czasu na zdobywanie i zaywanie substancji, przedkadanie zaywania substancji nad dotychczasowe zainteresowania i zamiowania). 6. Uporczywe przyjmowanie substancji pomimo wiadomoci wystpowania szkodliwych nastpstw. Zesp abstynencyjny (F1X.3) nazywany te zespoem odstawiennym to grupa zrnicowanych objaww, ktry rozwaj si po zaprzestaniu lub znaczcym ograniczeniu cigego przyjmowania substancji, jest ograniczony w czasie i zaley od rodzaju rodka psychoaktywnego i stosowanej dawki przed zaniechaniem ( Midzynarodowa klasykacja chorb, 1994: 306). Zesp abstynencyjny rozpoznaje si, gdy s spenione trzy warunki (Midzynarodowa klasykacja chorb, 1994): 1. (G1) Wyrane stwierdzenie aktualnego przerwania lub ograniczenia przyjmowania substancji (przyjmowanej wczeniej dugotrwale i w wysokich dawkach). 2. (G2) Objawy i oznaki s typowe dla danej substancji. 3. (G3) Przyczyn objaww nie mona wytumaczy innymi zaburzeniami somatycznymi i psychicznymi. Objawy zespow abstynencyjnych s ograniczone w czasie (np. alkoholowy zesp abstynencyjny rozpoczyna si od 6 do 48 godzin po zaprzestaniu picia i ustpuje po 25 dniach) i s charakterystyczne dla danej substancji (na og s przeciwiestwem ostrej intoksykacji t substancj) (Leksykon terminw, 1997).

2.3. Patomechanizm dziaania substancji psychoaktywnych

Od dawna uwaa si, e uzalenienie zwizane jest z silnym przymusem zaywania substancji psychoaktywnej w celu uzyskania przyjemnoci lub by zapobiec przykrym objawom zwizanym z zespoem abstynencyjnym. Obecnie decydujcy o uzalenieniu wpyw zespou odstawienia zosta zakwestionowany. Stwierdzono, e w przypadku uzalenienia od wielu substancji psychoaktywnych objawy zwizane z nagym odstawieniem nie s zbyt dolegliwe i maj po kilku godzinach lub dniach. Tak jest np. w przypadku kokainy, gdzie gwatowny przymus zaycia tego

narkotyku pojawia si wiele dni po ustpieniu objaww abstynencyjnych. Co wic decyduje o tym, e substancja powoduje uzalenienie? Odpowied na to pytanie dodatkowo komplikuje fakt, e wiele substancji psychoaktywnych, takich jak kokaina, morna, amfetamina, jest uywanych w medycynie i nie wywouje uzalenienia. Stwierdzono te, e uzaleni mona si od wielu substancji nieuwaanych za narkotyczne, co wykazay eksperymenty z uyciem placebo, czyli substancji farmakologicznej obojtnej dla organizmu (Juczyski, 2002; Kalat, 2006). Niewtpliwie w duym stopniu o tym zrnicowaniu decyduj dawki przyjmowanych substancji psychoaktywnych, cele i okolicznoci, w jakich s uywane oraz cechy osoby je zaywajcej. Oglny mechanizm uzalenienia polega na wytworzeniu sztucznej potrzeby biologicznej (podobnej do jedzenia czy spania) zaywania okrelonego rodka, ktry zosta wczony do metabolizmu komrkowego i sta si niezbdny do zachowania rwnowagi ustroju. Znaczce dla czciowego wyjanienia patogenezy uzalenie byo odkrycie, e wikszo substancji uzaleniajcych dziaa na aktywno ukadu dopaminergicznego, a w szczeglnoci powoduje wyrzut dopaminy do jder plecych i obszaru wewntrznego nakrywki, czyli struktury mzgu uwaanej za orodek przyjemnoci. W jdrze plecym znajduj si neurony o duym zagszczeniu receptorw dopaminergicznych, ktre uwaa si za podstaw orodka wzmocnie i nagrody. Zwikszenie wydzielania dopaminy w jdrze plecym nastpuje rwnie w przypadku innych, niezwizanych z substancjami psychoaktywnymi dziaa, takich jak zachowania seksualne czy granie w gry komputerowe u naogowych graczy. Dziaanie nagradzajce substancji psychoaktywnych polega na zwikszeniu aktywnoci neuronw wydzielajcych dopamin lub osabieniu wychwytu zwrotnego dopaminy (Habrat i in., 2002; Juczyski, 2002; Kalat, 2006). Spis gwnych rodkw psychoaktywnych wraz z ich pierwotnym zastosowaniem medycznym, czasem dziaania oraz si i rodzajem uzalenienia przedstawia tabela 1 na nastpnej stronie.

10

Zastosowanie medyczne Opiaty (rodki powodujce oszoomienie) Morna Heroina Kodeina Halucynogeny LSD PCP (fencyklidyna) Meskalina (peyotl) Psylocybina Konopie indyjskie (marihuana) rodki obniajce aktywno OUN Barbiturany (np. seconal) Benzodiazepiny (np. valium) Brak Weterynaryjny rodek znieczulajcy Brak Brak Mdoci zwizane z chemioterapi rodek przeciwblowy, powstrzymujcy kaszel W badaniu rodek przeciwblowy, powstrzymujcy kaszel

Czas dziaania (godz.)

Uzalenienie psychiczne zjologiczne

36 36 36

Wysokie Wysokie Umiarkowane

Wysokie Wysokie Umiarkowane

812 Rny 812 46 24

Brak Nieznane Brak Nieznane Nieznane

Nieznane Wysokie Nieznane Nieznane Umiarkowane

rodki uspokajajce, nasenne, znieczulajce, przeciwdrgawkowe rodki przeciwlkowe, uspokajajce, nasenne, przeciwdrgawkowe rodek antyseptyczny

116

Umiarkowanewysokie Niskieumiarkowane Umiarkowane

Umiarkowane wysokie Niskieumiarkowane Umiarkowane

48 15

Alkohol rodki pobudzajce (stymulatory) Amfetamina

Hiperkineza, narkolepsja, regulacja wagi ciaa

24

Wysokie

Wysokie

Kokaina Nikotyna

Miejscowo dziaajcy rodek znieczulajcy Nikotynowa guma do ucia, uatwiajca rzucenie palenia Regulacja wagi ciaa, rodek pobudzajcy w ostrej niewydolnoci oddechowej, rodek przeciwblowy

12 Rny

Wysokie Niskiewysokie

Wysokie Niskiewysokie

Kofeina

46

Nieznane

Nieznane

Tabela 1 rodki psychotropowe: zastosowanie, czas dziaania, uzalenienie

rdo: Zimbardo, 1999: 141.

11

3. Uzalenienie od opiatw, kanabinoli oraz lekw uspokajajcych i nasennych

3.1. Uzalenienie od opiatw

Pochodzenie, skad oraz posta i sposb uywania opiatw (poz. F11, ICD-10) Opiaty s narkotykami uzyskiwanymi z maku ogrodowego (gwnie z biaego gatunku Papaver somniferum album). Poddajc obrbce mleczko dojrzewajcych makwek, uzyskuje si trzy gwne produkty: opium preparowane (palone w specjalnych fajkach), opium w formie proszkw, tabletek (stosowane do celw medycznych), alkaloidy opium lub opiatw. Produkt uzyskany z maku okrela si jako opium. Z opium otrzymuje si rodki nazywane opiatami, za syntetyczne lub psyntetyczne leki nosz nazw opioidw. Wspln cech tych wszystkich substancji jest zdolno umierzania blu i wywoywania euforii. Mak jest i by uprawiany we wszystkich strefach klimatycznych. Od staroytnoci znane s te waciwoci lecznicze i narkotyczne opium. Jednak dopiero w XIX wieku stwierdzono, e opium cechuje si silnymi waciwociami uzaleniajcymi (pomimo e pierwsze wzmianki o szkodliwoci opium pochodz z okresu pomidzy V a II wiekiem p.n.e.). Na pocztku XIX wieku wyizolowano dwa alkaloidy opiumowe: morn i kokain. Morna o dziesiciokrotnie silniejszym dziaaniu ni opium i silnych waciwociach uzaleniajcych bya pierwotnie wykorzystywana w leczeniu naogu opiumowego. W okresie XIX-wiecznych wojen morn stosowano jako rodek przeciwblowy dla rannych onierzy, a uzalenienie od niej okrelano oniersk chorob. Pod koniec XIX wieku uzyskano pochodn morny heroin rozpuszczaln w wodzie i przyjmowan doylnie. Pocztkowo przypisywano jej waciwoci lecznicze i stosowano w terapii zapalenia oskrzeli, kaszlu, grulicy i astmy. W pierwszych dwch dekadach XX wieku bya ona dostpnym na rynku farmaceutycznym lekiem przeciwblowym i uspokajajcym. Jej wycofanie wpyno na rozwj czarnego rynku narkotykw opiumowych. W Polsce du popularno zyskaa tzw. polska heroina (potoczenie kompot, makiwara), bdca wywarem z caej roliny maku, uzyskiwanym przez gotowanie somy makowej i obrbk chemiczn z zastosowaniem powszechnie dostpnych odczynnikw. Opiaty s przyjmowane w celach narkotycznych poprzez doylne i podskrne iniekcje, palenie, inhalowanie si dymem, wciganie przez nos i spoywanie.

12

Obecnie na polskim rynku narkotykowym duym wziciem cieszy si brunatna heroina o niskim stopniu czystoci (1545%), tzw. brown sugar, ktrego brzowe krysztaki s spalane na folii aluminiowej i wdychane. Narkotyk ten m.in. dziki stosunkowo niskiej cenie jest szeroko dostpny, a jego zaywanie na rnych imprezach stao si modne (Cekiera, 2001; Juczyski, 2002). Dziaanie opiatw na organizm i psychik Jak ju wspomniano, zaycie opiatw wywouje stan oszoomienia, zadowolenia i euforii. Ten subiektywnie odczuwany bogostan daje poczucie innej, lepszej, wolnej od trosk i lkw rzeczywistoci. Po zayciu szybko maj niepokj, obawy i poczucie winy. Taki wpyw na psychik sprawia, e narkotyki z tej grupy s atrakcyjne i chtnie zaywane ponownie. Jednak znany jest te fakt, e pierwsze dowiadczenia z opiatami (przynajmniej dla niektrych zaywajcych je osb) bywaj nieprzyjemne (nudnoci, mdoci, torsje). Lecznicze dawki pochodnych opium umierzaj bl i wpywaj hamujco na pobudliwo ukadu oddechowego. Zwikszone dawki dziaaj nasennie i uspokajajco. Przedawkowanie powoduje zwenie renic i sab reakcj na wiato, obnienie temperatury i spadek cinienia ttniczego krwi, wysychanie luzwek, blado skry i spowolnienie psychoruchowe (zdarzaj si te przypadki zatrucia z objawami podniecenia psychoruchowego i niepokoju). Ostre zatrucia mog prowadzi do piczki, mierci na skutek niewydolnoci kreniowo-oddechowej (Habrat, Steinbarth, 2002; Juczyski 2002). Skutki uzalenienia od opiatw Uzalenienie od opiatw nastpuje bardzo szybko, czsto nawet po kilkukrotnym ich zayciu. Bardziej uzaleniajce s substancje silniej euforyzujce i o krtkim dziaaniu. Stwierdzono te, e szybciej i mocniej uzaleniaj si osoby sigajce po opiaty ze wzgldu na ich narkotyczne waciwoci ni osoby nimi leczone. Zaywanie opiatw powoduje znaczcy wzrost tolerancji, dawki niewystarczajce dla dowiadczonego narkomana mog by miertelne dla osoby zaczynajcej eksperymentowa z narkotykami. U osb uzalenionych objawy zespou abstynencyjnego wystpuj po 68 godzinach, osigajc apogeum po okoo 12 godzinach od zaycia rodka. Zamiast euforii i bogostanu pojawiaj si przygnbienie, niepokj, bezsenno, potliwo, wymioty, drenia miniowe, wzrost cinienia krwi i czstoci ttna, biegunka. W praktyce trudno jest odrni, czy dana osoba siga po narkotyk dla przyjemnych dozna psychicznych czy te ze wzgldu na ch uniknicia przykrych skutkw zespou odstawienia. Uzalenienie psychiczne i zyczne powoduje z czasem ograniczenie aktywnoci yciowej do zdobywania i zaywania narkotyku. Doylne przyjmowanie opiatw powoduje, e znacznie pogarsza si stan somatyczny uzalenionych. Czsto wystpuj stany zapalne skry i y, infekcje, toksyczne i wirusowe uszkodzenia wtroby, grzybice, stany ropne, zaburzenia miesiczkowania, zakaenia HIV i AIDS. Leczenie uzalenienia od opiatw jest dugotrwae i wieloetapowe. Oprcz detoksykacji obejmuje terapi indywidualn i grupow, farmakoterapi (niekiedy leczenie substytucyjne, gwnie metadonem).

13

3.2. Uzalenienie od kanabinoli (poz. F12, ICD-10)

Pochodzenie, skad oraz postacie i sposb uywania substancji Do kanabinoli zalicza si kilka preparatw psychoaktywnych, z ktrych najpopularniejsze s marihuana i haszysz. Narkotyki te uzyskuje si z wielu odmian konopi (Cannabis), rolin jednorocznych, dwupiennych, wiatropylnych i rozdzielnopciowych, o wysokoci od 1 do 4 metrw i wonnych kwiatach. Poszczeglne odmiany rosn w prawie kadym klimacie i stree geogracznej, co sprawio, e Cannabis towarzyszy czowiekowi od najdawniejszych czasw (jego waciwoci byy ju znane prawie 7 000 lat temu). Konopi uywano w celach kultowych, w rytuaach i obrzdach relignych, w trakcie ceremonii (np. podczas wesel) oraz w celach medycznych (w tym w medycynie ludowej). Obecnie wykorzystuje si je w przemyle m.in. spoywczym, farmaceutycznym, chemicznym oraz w rolnictwie. Narkotyczne waciwoci konopie zawdziczaj zawartoci co najmniej 60 substancji o ustalonym wzorze chemicznym, z ktrych najistotniejszy jest -9-tetrahydrokannabinol (THC) (Cekiera, 2001). Skad kanabinoli zaley od gatunku roliny, warunkw uprawy oraz czci roliny, z ktrej pozyskiwany jest narkotyk (najwicej substancji psychoaktywnych zawieraj grne licie i kwiatostany z ywic egzemplarzy eskich). Marihuana (potocznie trawka, grass, ganja, marycha) wystpuje w formie suszu z lici, odyg i nasion konopi, palonego w skrtach (jointach), fajkach i innych urzdzeniach domowej roboty. Haszysz (potocznie hasz, skunk, plastelina) wystpuje w postaci brzowych lub czarnych kostek, uzyskiwanych z ywicznych wydzielin konopi, palonych i wdychanych, rzadziej przyjmowanych doustnie. Poprzez destylacj posiekanych lici za pomoc rozpuszczalnikw rolinnych uzyskuje si olej haszyszowy zielonobrzow lub tawoczarn gst i lepk ciecz, palon lub przyjmowan doustnie. Od lat 70. XX wieku dostpny jest laboratoryjnie uzyskany syntetyczny THC w formie tabletek lub kapsuek, ktre po rozpuszczeniu s przyjmowane poprzez iniekcje doylne. Syntetyczny THC jest skoncentrowanym narkotykiem, ktry stwarza due niebezpieczestwo przedawkowania i zatrucia (Cekiera, 2001; Juczyski, 2002). Dziaanie kanabinoli na organizm i psychik Haszysz i marihuana zaywane s w celu uzyskania stanu relaksu, rozlunienia, euforii. THC poprzez palenie szybko dostaje si do krwiobiegu i oddziauje na cay orodkowy ukad nerwowy. Efekt w postaci euforii pojawia si ju po kilkunastu minutach i moe trwa do czterech godzin. Dziaanie na organizm zaley od iloci przyswojonego THC, mniejsze dawki powoduj spadek aktywnoci, uczucie relaksu, zmniejszon wraliwo na bodce. Wiksze dawki prowadz do nadaktywnoci, gadatliwoci, niekontrolowanego miechu, intensykacji dozna zmysowych (gwnie suchu i wzroku) oraz poczucia znacznego spowolnienia upywu czasu. Due dawki wywouj zaburzenia postrzegania w formie halucynacji wzrokowych i suchowych (pojawienie si obrazw i dwikw nieistniejcych realnie). W sferze poznawczej nastpuje zaburzenie pamici, uwagi i logicznego mylenia, ktre staje si powolne i spltane (ujawnia si tendencja do spostrzegania szczegw przy trudnociach w ujmowaniu caoci sytuacji). Czsto wystpuj zaburzenia orientacji, trudnoci w podejmowaniu decyzji, uczucie lku, paniki czy te apatii, znieksztacony obraz wasnej osoby oraz zaburzona samoocena.

14

Ostre zatrucie kanabinolami wywouje objawy psychotyczne, takie jak poczucie zmiany wasnej osoby (depersonalizacja), otoczenia (derealizacja), schematu wasnego ciaa, jak rwnie urojenia (gwnie przeladowcze). Do objaww zycznych zalicza si zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej, drenia mini, uczucie zimna, przyspieszon akcj serca, sucho w ustach i gardle, zwikszony apetyt. Przy duych dawkach (okoo 20 mg THC) wystpuj zawroty gowy, nudnoci, wymioty, biegunki i zaparcia. U naogowych palaczy konopi indyjskich (kanabisu) wystpuj drenia, tiki, ruchy przypominajce plsawiczne zaburzenia widzenia (oczopls i wiatowstrt), reakcje alergiczne w formie wysypek (Cekiera, 2001; Juczyski, 2002). Skutki uzalenienia od kanabinoli Nadal powszechne jest w pewnych krgach przekonanie, e palenie trawki jest stosunkowo niegronym zwyczajem pozwalajcym si zrelaksowa i nie wywouje uzalenienia. W konsekwencji cz spoeczestwa akceptuje zaywanie kanabisu (palacz nie jest postrzegany jako narkoman czy degenerat jak w przypadku zaywania opiatw). W zwizku z tym marihuana jest zaliczana w mediach i popularnej literaturze do bliej nieokrelonej grupy mikkich narkotykw. Co wicej, w niektrych krajach (np. Holandii) produkcja wyrobw z kanabisu i obrt nimi s dozwolone. Przewiadczenie o niskiej szkodliwoci konopi jest bdne. Marihuana i haszysz s gronymi narkotykami, ktrych zaywanie prowadzi do wzrostu tolerancji, bardzo silnego uzalenienia psychicznego, a take uzalenienia zycznego z objawami zespou abstynencyjnego. Fakt uzalenienia zycznego od wyrobw zawierajcych THC bywa i czasem nadal jest negowany. Pod koniec lat 80. udao si dziki wykryciu w mzgu specycznych receptorw kanabinoidw czciowo pozna mechanizm uzalenienia od tej grupy narkotykw. Brak silnych objaww zespou odstawienia spowodowany jest tym, e kanabinoidy rozpuszczaj si w tuszczach, przez co ich wydalanie z organizmu jest powolne. Zatrucie THC na og nie prowadzi do mierci, gdy w pniu mzgu (czci odpowiedzialnej za aktywno oddechow i prac serca) jest mao receptorw kanabinoidowych, wobec czego zaywanie tego narkotyku ma niewielki wpyw na podstawowe funkcje yciowe (Kalat, 2006). Do negatywnych skutkw kanabinizmu zalicza si m.in. (Cekiera, 2001; Juczyski 2002): obnienie sprawnoci funkcji poznawczych (pamici, uwagi, uczenia si), spadek sprawnoci seksualnej (zmniejszenie liczby plemnikw u mczyzn, zaburzenia owulacji u kobiet), obnienie odpornoci organizmu, wzrost ryzyka raka puc, negatywny wpyw na pd w przypadku palcych matek, opnienie dojrzewania pciowego, utrat aktywnoci i apati, zaburzenia kontaktw interpersonalnych, zaburzenia osobowoci, zwikszone ryzyko signicia po inne tzw. twarde narkotyki.

15

3.3. Uzalenienie od lekw nasennych i uspokajajcych (poz. F13, ICD-10)

Pochodzenie, skad oraz posta i sposb uywania lekw nasennych i uspokajajcych Do lekw tych nale dwie podstawowe grupy: barbiturany i benzodiazepiny. Barbiturany to farmaceutyki o tumicym dziaaniu na orodkowy ukad nerwowy. S pochodnymi kwasu barbiturowego. Istnieje ponad 2000 zwizkw barbituranowych, a znaczn ich cz wykorzystuje si jako rodki nasenne i uspokajajce. Barbiturany najczciej maj posta tabletek, piguek, kapsuek o rnym kolorze i wielkoci. Dostpne s te w formie pynnych zastrzykw, pynw do picia i czopkw. Jako leki (zaywane pod kontrol lekarza) stosowane s w przypadkach bezsennoci, napicia psychicznego, w celu agodzenia niepokoju przy zabiegach chirurgicznych, konwulsjach w przebiegu rnych chorb, rzadziej w przypadku stanw lkowych. rodki z tej grupy posiadaj rne nazwy handlowe, okrelenia potoczne i argonowe. Do najpopularniejszych w Polsce nale: luminal, paxil, diazepam, gerdenal, veronal, seconal i inne. rodki te zaywane w celach pozamedycznych bywaj ze sob mieszane, przyjmowane w duych dawkach i czone z piciem alkoholu. Ze wzgldu na liczne przypadki zatrucia barbituranami, wynikajce z maej rnicy midzy dawk terapeutyczn a toksyczn, w medycynie zostay one w duej mierze zastpione przez benzodiazepiny. Charakteryzuj si one bardzo podobnym do barbituranw dziaaniem, s stosowane jako leki uspokajajce, nasenne, zmniejszajce napicie miniowe i przeciwpadaczkowe. Do benzodiazepin zalicza si takie leki, jak: nitrozepan, lavazepan, tamazepan, oksazepam, halazepam, triozolam i inne (Cekiera, 2001; Leksykon terminw 1997). Pocztki stosowania lekw nasennych i uspokajajcych sigaj lat 50. ubiegego wieku. rodki te szybko si rozpowszechniy m.in. pod wpywem reklamy w mediach oraz ze wzgldu na krtkotrwae skutki dziaania, ktre wydaway si panaceum na wszystkie nerwice i lki cywilizacji XX wieku. Dziaanie lekw nasennych i uspokajajcych na organizm i psychik Leki te stosowane s u pacjentw przeywajcych dyskomfort psychiczny, traum, niepokj, majcych trudnoci z zasypianiem. Ich podstawowe dziaanie sprowadza si do obnienia aktywnoci centralnego ukadu nerwowego, co jest subiektywnie odczuwalne jako uwolnienie od lku i niepokoju, rozlunienie, relaks (uspokojenie i wyciszenie). Substancje te redukuj wic przykre stany napi psychicznych. Przyjcie jednorazowo duej dawki lekw nasennych i uspokajajcych prowadzi do ostrego zatrucia, ktre objawia si zaburzeniami wiadomoci (ze piczk wcznie), nadmiernym uspokojeniem, rozszerzeniem renic, bekotliw mow, nudnociami, obnieniem cinienia ttniczego krwi, zaburzeniami widzenia i termoregulacji. Skutki zatrucia i jego obraz kliniczny s znacznie agodniejsze w przypadku przedawkowania benzodiazepin ni barbituranw (te czsto wymagaj hospitalizacji). Do ostrych zatru lekami nasennymi i uspokajajcymi dochodzi na og na skutek prb samobjczych. Nieintencjonalne zatrucia s rzadkoci. Naduywanie tej grupy lekw prowadzi do zaburze snu, nadmiernego uspokojenia, spadku aktywnoci, obnienia nastroju. Mog rwnie wystpi reakcje paradoksalne w formie stanw pobudzenia, agresji i lku (Habrat i in., 2002).

16

Skutki uzalenienia od lekw nasennych i uspokajajcych atwa dostpno lekw nasennych i uspokajajcych oraz brak wiedzy o skutkach ich zaywania sprawiaj, e problem uzalenienia staje si coraz powaniejszy. Dodatkowo sytuacj pogarszaj bdy lekarzy, ktrzy zbyt pochopnie i na dugi okres przepisuj pacjentom tego typu leki. Stwierdzono, e proczne przyjmowanie benzodiazepin wie si z wysokim ryzykiem uzalenienia. W przypadku barbituranw okres ten jest jeszcze krtszy. Pierwszym objawem uzalenienia jest zaleno psychiczna, przejawiajca si siln potrzeb zaycia rodka w sytuacji dyskomfortu psychicznego. Leki zaczynaj by przyjmowane stereotypowo i kompulsywnie, bez jakiejkolwiek racjonalnej przyczyny. Stosunkowo szybko zaczynaj si pojawia oznaki uzalenienia zycznego, takie jak zwikszona tolerancja i zesp abstynencyjny. Objawy zespou abstynencyjnego wystpuj ju po kilku godzinach od zaprzestania uywania leku. Charakteryzuj si one lkami i zaburzeniami snu, a wic dolegliwociami, z ktrych powodu byy pierwotnie przepisywane. Objawy te s mao swoiste (podobne do innych zespow abstynencyjnych), obejmuj m.in. niepokj, pocenie si, zmniejszenie apetytu, nadwraliwo na bodce sensoryczne, drenia miniowe, ble i zawroty gowy, koatanie serca, zmienione doznania smakowe (metaliczny smak), zaburzenia nastroju, a nawet drgawki i majaczenie. Uzalenienie od lekw nasennych i uspokajajcych wywouje trudnoci w kontaktach interpersonalnych oraz zaniedbywanie obowizkw domowych i zawodowych. Dugotrwae uzalenienie powoduje zaburzenia sfery poznawczej, spowolnienie mylenia i mowy, zaburzenia uwagi, brak krytycyzmu oraz zawenie krgu zainteresowa i kontaktw interpersonalnych. Leczenie powinno si rozpocz od kilkutygodniowej detoksykacji w warunkach szpitalnych lub ambulatoryjnych, po ktrym nastpuje waciwa psychoterapia (co jest w polskich warunkach trudne ze wzgldu na brak programw przeznaczonych dla tej grupy uzalenionych) (Habrat i in., 2002).

17

4. Uzalenienie od kokainy i innych rodkw pobudzajcych, halucynogenw oraz lotnych rozpuszczalnikw

4.1. Uzalenienie od kokainy (poz. F14, ICD-10)

Zaywanie kokainy w Polsce jest mao rozpowszechnione ze wzgldu na bardzo wysok jej cen. Dlatego te opis uzalenienia od kokainy zosta tu ograniczony do podstawowych informacji. Pochodzenie, skad oraz posta i sposb uywania kokainy Kokain, substancj psychoaktywizujc o wzorze chemicznym C17H21NO4, uzyskuje si z lici krzewu kokainowego (Erythroxylon coca). Zwyczaj ucia lici koki znany by ju w cywilizacji staroytnych Inkw (wykorzystywali kok w celach relignych) i jest nadal powszechny w Ameryce Poudniowej (ze wzgldu na orzewiajce i wzmacniajce dziaanie). Wyizolowany chemicznie w drugiej poowie XIX wieku alkaloid (kokaina) sta si popularny w latach 20. XX wieku, gwnie w krgach pisarzy, artystw, gangsterw. Prbowano te stosowa kokain w medycynie jako substancj znieczulajc. Obecnie kokaina, nazywana potocznie koksem, kok i niegiem, ma posta biaego, krystalicznego, bezwonnego proszku. Jest zaywana poprzez wciganie przez nos, doustnie, rozcieranie na dzisach, wdychanie palonych oparw, rzadziej doylnie. Na rynku dostpna jest te stosunkowo czysta, spreparowana chemicznie kokaina w formie krysztakw o nazwie crack. Intoksykacja crackiem nastpuje przez wdychanie palonych oparw, a dziaanie narkotyczne jest natychmiastowe (po kilku sekundach) i krtkotrwae (okoo 10 minut) (Cekiera, 2001; Juczyski, 2002). Dziaanie kokainy na organizm i psychik Kokaina przyjmowana jest ze wzgldu na dziaanie stymulacyjne, powoduje stan przyjemnej euforii, poprawia samoocen i pewno siebie, usuwa uczucie zmczenia zycznego i psychicznego, uwalnia od trosk i lkw spoecznych, daje subiektywne poczucie zwikszenia sprawnoci psychozycznej, zmniejsza aknienie i potrzeb snu, wyostrza spostrzeganie. Po zayciu obserwuje si zmiany somatyczne w postaci wzrostu cinienia krwi, przyspieszenia tempa oddechu, rozszerzenia renic, wytrzeszczu gaek ocznych, dre miniowych, gorczki. W przypadku cikich zatru dochodzi do napadw drgawkowych, udarw mzgu, niewydolnoci krenia, uszkodze wtroby i piczki. W sferze psychiki uywanie kokainy moe prowadzi do objaww przypominajcych chorob psychiczn z omamami, majaczeniem, napadami paniki i lku oraz z agresj i autoagresj (Cekiera 2001; Juczyski, 2002; Habrat i in., 2002).

18

Skutki uzalenienia od kokainy Kokaina bardzo szybko wywouje silne uzalenienie psychiczne, natomiast objawy uzalenienia somatycznego s tak sabe, e wielu badaczy zagadnienia neguje jego wystpowanie. Rwnie zjawisko zwikszenia tolerancji nie jest powszechne. Uzalenienie psychiczne sprawia, e kokaina jest przyjmowana w krtkich odstpach czasu, wielokrotnie w cigu dnia i kilka dni z rzdu, a do wyczerpania zycznego i psychicznego. Gd psychiczny ustpuje po kilku dniach od zaprzestania uywania kokainy, ale moe wrci po duszym czasie ze wzmoon intensywnoci. Uzalenienie od kokainy powoduje: zmiany osobowoci, zanik uczu wyszych, nadpobudliwo, izolacj spoeczn, urojenia przeladowcze, wycofywanie si z gbszych zwizkw interpersonalnych i inne. Leczenie uzalenienia od kokainy jest procesem dugotrwaym, moliwym na og jedynie w zakadzie zamknitym (w grupie terapeutycznej), nastawionym na zmian systemu wartoci, postaw i aktywnoci uzalenionego (Cekiera, 2001; Juczyski, 2002; Habrat i in., 2002).

4.2. Uzalenienie od innych rodkw pobudzajcych, w tym kofeiny (poz. F15, ICD-10)

4.2.1. Uzalenienie od innych ni kokaina rodkw pobudzajcych

Pochodzenie, skad oraz posta i sposb uywania rodkw pobudzajcych Do najczciej zaywanych tzw. psychostymulatorw naley uzyskana na drodze syntezy (pod koniec XIX wieku) amfetamina i jej pochodne, takie jak metamfetamina, fenmetrazyna, benzedryna. Substancje te byy wykorzystywane w medycynie m.in. w leczeniu migreny, otyoci, impotencji. Podawano je rwnie onierzom amerykaskim i brytyjskim w czasie drugiej wojny wiatowej w celu przezwycienia zmczenia i wyczerpania. Obecnie amfetamina, okrelana potocznie nazwami amfa, speed, jako rodek pobudzajcy jest bardzo popularna wrd modziey uczestniczcej w zabawach klubowych i tanecznych (pozwala na dugotrway taniec i zabaw) oraz wrd studentw przygotowujcych si do egzaminw (usuwa zmczenie i senno). Amfetamina ma najczciej posta biaego, krystalicznego proszku lub tabletek, kapsuek, krysztakw. Zaywana jest gwnie poprzez wdychanie nosem, wcieranie w dzisa, poykanie, rzadziej przez iniekcje doylne. Bardzo niebezpiecznym narkotykiem jest pochodna amfetaminy metamfetamina, nazywana ice (ld), o szybkim dziaaniu i silnych waciwociach uzaleniajcych. Palenie metamfetaminy wie si z ryzykiem ostrego zatrucia, a nawet zgonu. Innym popularnym rodkiem stymulujcym jest ecstasy (substancja uzyskana w nielegalnym laboratorium w USA w latach 70. ubiegego wieku) oznaczona jako MDMA. Obecnie pod nazw ecstasy sprzedawana jest dua grupa narkotykw

19

o rnym skadzie chemicznym, ale podobnym (pobudzajcym) dziaaniu. Ecstasy wystpuje w formie tabletek o rnorodnych kolorach i ksztatach, czasem z logo producenta i nazw (E, ufo, white diamonds). Niska cena i dugi czas dziaania zadecydowa o popularnoci tego rodka stymulujcego wrd polskiej modziey (Cekiera, 2001; Juczyski, 2002). Dziaanie rodkw pobudzajcych na organizm i psychik Dziaanie narkotykw z grupy amfetamin i ecstasy jest zblione do oddziaywania kokainy, ale objawy s mniej nasilone. Rzadziej wystpuj te niektre objawy somatyczne takie jak drgawki. Amfetamina wywouje przypyw energii, radoci, podniecenia i pewnoci siebie. Ecstasy ma podobne dziaanie pobudzajce, ale dodatkowo odpra i relaksuje. Zaywanie rodkw pobudzajcych podczas dugotrwaej zabawy i taca prowadzi do wyczerpania organizmu. MDMA zaburza dziaanie noradrenaliny i serotoniny oraz powoduje dugotrwae zmiany w mzgu. Due dawki ecstasy mog wywoa halucynacje. Nastpuje te upoledzenie zdolnoci wytwarzania moczu i w konsekwencji nagromadzenie mocznika w organizmie. Stwierdzono rwnie toksyczny wpyw metamfetaminy na neurony serotoniczne i dopaminergiczne (Juczyski, 2002; Cekiera, 2001; Habrat i in., 2002). Skutki uzalenienia od rodkw pobudzajcych Proces uzaleniania od omawianych substancji i jego przebieg rwnie jest bardzo podobny do uzalenienia od kokainy, ale zachodzi wolniej, a objawy zespou odstawienia s agodniejsze. Mamy wic do czynienia gwnie z uzalenieniem psychicznym, zwizanym z pewnym stylem ycia (uczestniczenia w imprezach klubowych, zabawach tanecznych, uczenia si w czasie sesji egzaminacyjnych itd.). Zarwno pochodne amfetaminy, jak i ecstasy wywouj wzrost tolerancji (zjawisko to nie dotyczy wszystkich uywajcych). Po okoo 12 godzinach od zaycia amfetaminy wystpuj objawy zespou odstawienia, gwnie zmczenie, spadek nastroju i niepokj. Dugotrwae naduywanie pochodnych amfetaminy powoduje zaburzenia snu, stany depresyjne, a w skrajnych przypadkach mog wystpi objawy psychotyczne w postaci halucynacji, uroje oraz skonnoci do aktw agresji i przemocy (Cekiera, 2001, Juczyski, 2002, Habrat i in., 2002).

4.2.2. Uzalenienie od kofeiny

Kofeina jest alkaloidem wystpujcym w wielu rolinach, z ktrych praktyczne zastosowanie maj ziarna kawy, licie herbaty, licie kakaowca oraz orzeszki kola. Zwyczaj picia kawy i herbaty jest stary (waciwoci kawy znane byy ju w X wieku w niektrych krajach arabskich, a w Chinach pito herbat okoo 2000 lat temu). Obecnie napoje te s spoywane powszechnie oraz tolerowane na caym wiecie. Kofeina jest te skadnikiem wielu artykuw spoywczych i lekw, gwnie przeciwblowych. Filianka kawy zawiera okoo 90200 mg kofeiny, herbata 42100 mg, czekolada 2535 mg, coca-cola 2550 mg, tabletka od blu gowy 50 mg. Kofeina w maych dawkach (50100 mg) jest agodnym psychostymulatorem poprawiajcym procesy mylenia, agodzcym uczucie zmczenia zycznego i psychicznego, poprawiajcym nastrj. Umiarkowane picie kawy (kofeiny) nie jest szkodliwe, jednak due dzienne dawki (powyej 500 mg) mog prowadzi do uzalenienia psychicznego i zycznego ze wzrostem tolerancji i objawami zespou abstynencyjnego.

20

Naduywanie i uzalenienie od kofeiny prowadzi do: bezsennoci, lku, zaburze nastroju (draliwoci, przygnbienia), dolegliwoci ze strony ukadu pokarmowego. Zesp odstawienia ma stosunkowo agodny przebieg w postaci blu gowy, poczucia zmczenia, trudnoci w koncentracji. Kofeiny nie powinny uywa kobiety w ciy, mae dzieci, osoby z dolegliwociami ukadu krenia i ukadu pokarmowego (Cekiera, 2001; Juczyski, 2002).

4.3. Uzalenienie od halucynogenw (poz. F16, ICD-10)

Pochodzenie, skad oraz posta i sposb uywania halucynogenw Halucynogeny nazywane te rodkami psychodysleptycznymi stanowi stosunkowo du grup narkotykw pochodzenia rolinnego lub uzyskiwanych syntetycznie. Wspln cech tych substancji jest wywoywanie omamw i zudze w odbieraniu wrae. Czsto s to bardzo bogate w treci, kolorowe wizje, okrelane jako pseudohalucynacje, gdy osoba je przeywajca zdaje sobie spraw z ich nierealnoci. rodki halucynogenne znane byy w staroytnoci, uywano ich w celach relignych i kultowych, podczas uroczystoci, w medycynie ludowej, w celu wywoania halucynacji indywidualnych i zbiorowych. Przodoway w tym procederze ludy zamieszkujce Ameryk rodkow i Poudniow. Wykorzystywano w tym celu wiele rolin i grzybw (szczegowe wymienianie nazw botanicznych, rodzajowych i sposobu oddziaywania tych rodkw wykracza poza zakres tego opracowania). Do najpopularniejszych obecnie substancji halucynogennych naley meskalina alkaloid wystpujcy w kaktusie (Lophophora williamsi), znanym pod meksykask nazw peyotl, ktrego spoywanie wywouje silne omamy wzrokowe i suchowe (Indianie uywali go w celach kultowych). Zyska on du popularno w okresie midzywojennym, w Polsce skutkami zaywania meskaliny interesowa si Witkacy i psycholog Jan Szuman. Istotny dla historii uzalenie jest pochodzcy z Meksyku grzyb halucynogenny Psilocybe mexicana zawierajcy psylocybin, ktr wyizolowa pod koniec lat 50. ubiegego stulecia Albert Hoffman. Halucynogenne waciwoci maj rwnie dziko rosnce w Polsce grzyby zawierajce psylocyn i psylocybin oraz muchomor czerwony Amanita muscaria, zawierajcy m.in. bufotein (uzyskiwan dawniej z jadu ropuchy). Grzyby te s spoywane jako surowe, preparowane, najczciej suszone lub pite jako wywary. Najbardziej znanym i powszechnie uywanym syntetycznym halucynogenem jest LSD-25 (dietyloamid kwasu lizergowego), ktry wyekstrahowa w latach 40. XX wieku Hoffman ze sporyszu pasoytujcego na kosach yta (nastpnie uzyska ten zwizek na drodze syntezy). LSD-25 jest substancj bezbarwn, bez zapachu i smaku. Dostpny jest na rynku narkotykowym m.in. w postaci piguek, nasczanych papierkw i kostek cukru zaywanych doustnie. LSD by uywany w latach 60. XX wieku w eksperymentach majcych na celu poznanie natury zaburze psychicznych (mia ukazywa niewiadome wntrze natury czowieka), spodziewano si te, e moe si on sta pomocny w leczeniu depresji,

21

uzalenienia od alkoholu i innych zaburze psychicznych. Ceniony by te jako rodek pozwalajcy dotrze do ukrytych cech i moliwoci wasnej osobowoci, w tym celu zaywao go wielu znanych pisarzy i artystw (Cekiera, 2001; Juczyski, 2002; Habrat i in., 2002). Dziaanie halucynogenw na organizm i psychik Jak ju wczeniej zaznaczono, rodki halucynogenne s uywane po to, by wywoa wizje, iluzje nieznanej rzeczywistoci, omamy oraz odmienne postrzeganie czasu i przestrzeni. Substancje te nie zawsze i nie u kadego wywouj przyjemne i fascynujce wizje, czsto mog powodowa urojenia o przeraajcej treci. Nastrj podczas halucynacji moe by zarwno podwyszony, euforyczny, hipomaniakalny i maniakalny, jak i subdepresyjny oraz depresyjny. Uywanie niektrych halucynogenw (np. meskaliny) moe wywoa przemajce dolegliwoci somatyczne, takie jak wymioty, zawroty i ble gowy, osabienie pulsu, omdlenia. Odurzanie si grzybami halucynogennymi wie si z ryzykiem spoycia grzybw trujcych, co moe doprowadzi do zgonu. Po zayciu LSD zaobserwowano m.in.: majaczenie, wahania cinienia krwi, drenia miniowe, drgawki epileptyczne. W literaturze przedmiotu wymienia si nastpujce somatyczne zaburzenia zwizane z zaywaniem halucynogenw: uczucie gorca i zimna, sucho w ustach, obnienie aknienia, niewydolno krenia, podranienie drg oddechowych, zaburzenia psychomotoryki, senno i ociao. Z odczu psychicznych poza waciwym dziaaniem (wywoywaniem wizji) obserwuje si: gonitw myli, brak krytycyzmu, sugestywno, depersonalizacj, upoledzenie procesw poznawczych (logicznego mylenia i wnioskowania). Zatrucie miertelne substancjami halucynogennymi zdarza si bardzo rzadko, odnotowano jednak zgony bdce nastpstwem psychotycznego dziaania tych substancji (np. prby latania wynikajce z odczuwania szczeglnych zdolnoci) (Cekiera, 2001; Juczyski, 2002; Habrat i in., 2002). Skutki uzalenienia od halucynogenw Uzalenienie zyczne od rodkw halucynogennych zdarza si niezwykle rzadko, a niektrzy badacze zagadnienia twierdz, e nie istnieje. Wobec tego nie wystpuje te zesp abstynencyjny, wywoywany zaprzestaniem zaywania tej grupy narkotykw. Stwierdza si natomiast wzrost tolerancji (dotyczy to szczeglnie LSD i meskaliny), osoby uzalenione czasami przerywaj zaywanie danego halucynogenu, by odzyska on swj pierwotny wpyw na psychik. Uzalenienie psychiczne ma rwnie agodniejszy obraz ni w przypadku stosowania innych substancji psychoaktywnych. Moliwe s dugie spontaniczne przerwy w zaywaniu halucynogenw bez objaww godu psychicznego. Brak uzalenienia zycznego i agodne uzalenienie psychiczne nie upowania do stwierdzenia, e zaywanie halucynogenw jest niegronym i bezpiecznym procederem. Efektem stosowania tych substancji s powane zaburzenia funkcjonowania spoecznego i przypominajce psychoz zmiany w psychice. U osb uzalenionych stwierdza si czsto urojenia religne, posannicze, dziwaczne pogldy na sprawy spoeczne, pseudolozofowanie, fantazjowanie, mylenie symboliczne, zaburzenia

22

nastroju i apati. Zaywanie halucynogenw szczeglnie przez modzie, ktrej osobowo nie jest w peni dojrzaa, prowadzi do dezorganizacji struktury osobowoci oraz ostrych stanw psychotycznych, z tendencjami samobjczymi, wycofaniem si z kontaktw interpersonalnych, agresj i lkami. Leczenie zatrucia halucynogenami ma charakter objawowy, a psychoterapia sprowadza si na og do przeorientowania systemu wartoci i odwrcenia uwagi od substancji psychoaktywnej. Duy nacisk kadzie si te na aktywizacj uzalenionego do wywizywania si z obowizkw zwizanych z nauk i prac (Cekiera, 2001; Juczyski, 2002; Habrat i in., 2002).

4.4. Uzalenienie od rozpuszczalnikw i innych substancji lotnych (poz. F18, ICD-10)

Pochodzenie, skad oraz posta i sposb uywania rozpuszczalnikw i innych substancji lotnych Jest to specyczna forma narkomanii, okrelana czasami jako inhalantomania, polegajca na wdychaniu przez usta i nos oparw ze rodkw chemicznych, uywanych powszechnie w gospodarstwach domowych, przemyle i medycynie. Substancje te, gwnie kleje, rozpuszczalniki i lakiery, nie s narkotykami w cisym tego sowa znaczeniu, ale s zaywane ze wzgldu na dziaanie odurzajce i halucynogenne. Zjawisko to dotyczy przede wszystkim dzieci i modziey, osoby powyej 20. roku ycia rzadko sigaj po te rodki. Odurzanie si rozpuszczalnikami i innymi rodkami lotnymi (okrelane w argonie klejeniem, lub wirowaniem) rozpowszechnio si w latach 60. XX wieku (ju w XVIII wieku modne byo wdychanie tlenku azotowego). W Polsce w latach 80. du popularno zyska trjchlorek etylu (tri), audiovidol i butapren. Zaywanie substancji lotnych odbywa si przez usta i nos z pojemnikw, workw foliowych, nasczonych tkanin, aerozolw itp. (Cekiera, 2001; Juczyski, 2002). Dziaanie rozpuszczalnikw i innych substancji lotnych na organizm i psychik Wdychane opary substancji chemicznych bardzo szybko (poprzez puca) dostaj si do krwiobiegu i oddziauj na wiele narzdw wewntrznych. Zawarty w nich wglowodr wpywa bezporednio na centralny ukad nerwowy i powoduje liczne zmiany w podstawowych funkcjach yciowych (m.in. spowalnia akcj serca i zaburza rytm oddechowy). Szkodliwe substancje dziaaj te poprzez receptor wchowy na orodki korowe mzgu. Wpyw na organizm zaley od rodzaju i toksycznoci rodka, iloci i czasu przyjmowania, oglnego stanu somatycznego i psychicznego osoby zaywajcej, sposobu inhalowania itd. Szczeglnie niebezpieczne jest czenie kilku substancji i zaywanie ich z alkoholem i lekami. Intoksykacja lotnymi rozpuszczalnikami przypomina zatrucie alkoholem. Dodatkowo wystpuj takie objawy, jak zaburzenia percepcji wasnego ciaa, kolorw, upywu czasu oraz omamy wzrokowe, suchowe i czuciowe, a take urojenia. Towarzysz temu nastpujce objawy somatyczne: bl gowy, podwjne widzenie, szumy uszne, nudnoci, wymioty, oczopls, bekotliwa mowa, podranienia skry w okolicach ust i nosa.

23

Negatywny wpyw na stan zdrowia ma nawet sporadyczne uywanie tych substancji, co wicej, stwierdzono przypadki nagych zgonw u jednorazowych uytkownikw, gwnie na skutek uduszenia si plastykowymi torbami, niedotlenienia, zaburze rytmu serca (Habrat i in., 2002; Cekiera, 2001). Skutki uzalenienia od rozpuszczalnikw i innych substancji lotnych Uzalenienie od lotnych rozpuszczalnikw ma z reguy charakter psychiczny, stwierdza si jednak wzrost tolerancji (u poowy zaywajcych) oraz objawy zespou abstynencyjnego (u prawie wszystkich). Wystpuj one u uzalenionych midzy drugim a pitym dniem od zaprzestania przyjmowania substancji. S to objawy niespecyczne, takie jak: zaburzenia snu, draliwo, drenia miniowe, potliwo, dolegliwoci odkowe. Uzalenienie moe prowadzi do stanw lkowych, depresyjnych, a przede wszystkim upoledzenia funkcji poznawczych, co przejawia si trudnociami w nauce i zaburzeniami w zachowaniu. U ponad poowy uzalenionych rozpoznaje si za pomoc tomograi komputerowej zmiany zanikowe mzgowia i mdku. Ponadto wikszo z omawianych substancji ma dziaanie rakotwrcze, uszkadza szpik kostny i prowadzi do anemii. W leczeniu ze wzgldu na mody wiek uzalenionych due znaczenie odgrywa terapia pedagogiczna ukierunkowana na rozwizywanie problemw emocjonalnych i sytuacji koniktowych w rodzinie (Cekiera, 2001; Habrat i in., 2002; Juczyski, 2002).

24

5. Alkoholizm (ze szczeglnym uwzgldnieniem uzalenienia modziey)

Historia produkcji rnych postaci alkoholu i obyczajw zwizanych z jego spoyciem jest niezwykle duga i bogata. A sam alkohol jest najstarszym i najpowszechniej uywanym rodkiem odurzajcym. Archeologowie odnaleli lady alkoholu pochodzce z okresu neolitu. Wzmianki o alkoholu mona odnale w najstarszych kodeksach prawnych, dzieach literackich, Starym Testamencie. Proces destylacji alkoholowej zosta odkryty przez alchemika arabskiego Jabir Ibn Hayyana okoo 800 roku p.n.e. Pod koniec XIII wieku Francuz Arnold de Villanova opisa waciwoci stonego alkoholu, natomiast opis mechanizmu szkodliwego dziaania alkoholu na organizm czowieka zawdziczamy szwedzkiemu lekarzowi Magnusowi Hussowi (poowa XIX wieku) (Cekiera, 2001).

5.1. Skad, pochodzenie oraz sposb zaywania alkoholu

Pod wzgldem chemicznym alkohol etylowy (etanol) o wzorze C2H5OH jest bezbarwn ciecz o charakterystycznym zapachu i smaku, odurzajcym dziaaniu na psychik, ktra moe wywoa miertelne zatrucie. Naley on do duej grupy zwizkw organicznych, pochodnych wglowodorw, zawierajcych jedn lub wicej grup hydroksylowych (-OH). Jako e etanol jest gwnym skadnikiem psychoaktywnym napojw alkoholowych, termin alkohol odnosi si do wszystkich alkoholi konsumpcyjnych. Etanol powstaje na skutek fermentacji cukru pod wpywem drody, otrzymuje si w ten sposb napoje alkoholowe o zawartoci do 14% alkoholu (wiksze jego stenie niszczy drode). Alkohole wysokoprocentowe otrzymuje si w wyniku destylacji mieszaniny fermentacyjnej (jest ona wygotowywana i skraplana). Poprzez fermentacj i ewentualn destylacj rnych skadnikw uzyskuje si wiele rodzajw napoi alkoholowych. Na przykad piwo produkowane jest ze sfermentowanego ziarna zb (jczmienia, prosa) z dodatkiem chmielu. Wino uzyskuje si ze sfermentowanych owocw i jagd (gwnie winogron), mid pitny z miodu pszczelego, sake z ryu, pulgue z agawy. Wysokoprocentowe destylaty wytwarzane s z rnych wstpnie sfermentowanych skadnikw, np. wdka produkowana jest z ziarna lub z ziemniakw, whisky z yta lub kukurydzy, rum z trzciny cukrowej, brandy z owocw (przede wszystkim winogron). Okoo 20% alkoholi (np. sherry, porto) produkuje si, dodajc do wina spirytusu (Leksykon terminw, 1997). Warto zaznaczy, e istnieje te grupa alkoholi niespoywczych, ktre s czasem konsumowane, pomimo ryzyka cikiego zatrucia i trwaej utraty zdrowia (wynika to z ich dostpnoci i wzgldw ekonomicznych). Naley do nich izopropanol

25

(alkohol izopropylowy o zastosowaniu medycznym), glikol etylenowy (obniajcy temperatur krzepnicia, skadnik uywany w motoryzacji) oraz silnie toksyczny metanol (CH3OH) (alkohol metylowy lub drzewny) bdcy skadnikiem rozpuszczalnikw.

5.2. Dziaanie alkoholu na organizm i psychik

Intoksykacja alkoholowa powoduje rnorodne zaburzenia sfery psychicznej, behawioralnej i zycznej. Ostre zatrucie alkoholem jest zjawiskiem powszechnym, kadego dnia w Polsce kilka milionw ludzi wprowadza si w stan mniejszego lub wikszego zatrucia. Trzeba sobie zda spraw, e kade tzw. upicie si nie jest niczym innym jak zatruciem etanolem. Wikszo zatru alkoholem przebiega w sposb typowy, bez powika, wobec czego nie wymaga interwencji lekarskiej. Obraz kliniczny zatrucia, a wic reakcji organizmu na spoyty alkohol bywa bardzo zrnicowany i zmienny, rwnie u tej samej osoby. Zaley od kombinacji wielu czynnikw: iloci wypitego alkoholu, czasu, w jakim zosta spoyty, warunkw klimatycznych, szybkoci metabolizmu, zmczenia, niewyspania, wystpowania chorb, uszkodze orodkowego ukadu nerwowego, interakcji z przyjmowanymi lekami (psychotropowymi, przeciwblowymi, nasennymi). Wpyw na reakcj organizmu maj te czynniki sytuacyjne (m.in. stres), osobowociowe (takie jak skonnoci agresywne) oraz wzrost tolerancji u osb uzalenionych (Habrat i in., 2002). Wedug Midzynarodowej klasykacji chorb i problemw zdrowotnych ICD-10 ostre zatrucie spowodowane spoyciem alkoholu (F10.0) rozpoznaje si wtedy, gdy spenione s oglne kryteria ostrego zatrucia oraz wystpuj co najmniej dwa z nastpujcych objaww (Midzynarodowa klasykacja chorb, 1994): rozhamowanie, ktliwo, agresja, chwiejno afektywna, zaburzona uwaga i sdzenie, zmieniona reakcja wobec samego siebie (tzw. funkcjonowanie jednostkowe); oraz co najmniej jeden z objaww zycznych: chwiejny chd, zaburzona rwnowaga, bekotliwa mowa, oczopls, osupienie lub piczka, przekrwienie twarzy, przekrwienie spojwek. Jak ju wspomniano, wikszo zatru alkoholem nie wymaga interwencji medycznej i ustpuje po pewnym czasie (tzw. trzewienie). Cikie zatrucia przebiegaj ze piczk i zaburzeniami ukadu oddechowego, wymagajcymi hospitalizacji i dodatkowej diagnozy (np. badania obecnoci metanolu czy innych substancji toksycznych). Leczenie ma gwnie charakter objawowy i sprowadza si do monitorowania oraz podtrzymywania podstawowych funkcji yciowych. Z zatruciem alkoholem wie si te pewien problem diagnostyczny, jako e jest to zjawisko powszechne i stosunkowo atwe do wykrycia (zapach alkoholu z ust, stwierdzenie jego obecnoci we krwi), moe czasem doj do zaniechania

26

diagnostyki rnicowej i niezdiagnozowania innych stanw chorobowych, takich jak krwiaki, hipoglikemia, nage zapalenia i inne zaburzenia przypominajce upicie (Habrat i in., 2002). Oprcz opisanego wyej typowego zatrucia alkoholem w Midzynarodowej klasykacji chorb i problemw zdrowotnych ICD-10 wprowadzono termin patologiczne zatrucie (upicie) alkoholowe (F10.07), podkrelajc, e ta jednostka chorobowa jest cigle badana, a kryteria diagnostyczne naley traktowa jako tymczasowe. Zatrucie patologiczne wystpuje po wypiciu niewielkiej iloci alkoholu, czyli takiej, ktra u wikszoci ludzi nie spowodowaaby upojenia, i przejawia si gwatown agresj sown lub zyczn, nietypow dla danej osoby, gdy jest trzewa. Objawy wystpuj bardzo szybko (kilka minut) po spoyciu alkoholu (Midzynarodowa klasykacja chorb, 1994). Termin ten stosowany by ju wczeniej w orzecznictwie sdowo-psychiatrycznym dla oznaczenia stanw zaburzenia wiadomoci, spostrzegania, uroje, gwatownych wybuchw agresji wystpujcych po spoyciu niewielkiej dawki alkoholu i koczcych si zapadniciem w gboki sen. Stan ten objty jest na og cakowit lub czciow niepamici (Habrat i in., 2002). Szkodliwe picie (naduywanie) alkoholu wystpuje u osb, ktre nie s uzalenione. Jest zjawiskiem stosunkowo czsto wystpujcym i nie musi prowadzi do uzalenienia. Wiele osb przez wiele lat utrzymuje stay szkodliwy model picia, bez objaww penego uzalenienia. Somatyczne szkody naduywania alkoholu uwidaczniaj si w niemal wszystkich ukadach i narzdach. Szczeglnie negatywnie alkohol oddziauje na przewd pokarmowy (zwaszcza na wtrob i odek), orodkowy i obwodowy ukad nerwowy, ukad endokrynny. Mechanizm tego dziaania jest zoony. Ujawnia si ju na poziomie komrkowym i tkankowym jako skutek bezporedniego wpywu alkoholu i jego gwnego metabolitu aldehydu octowego. Poprzez zaburzenie ukadu neuroprzekanikw wpywa negatywnie na psychik, powodujc zaburzenia nastroju, lki, patologiczne funkcjonowanie ukadu wegetatywnego i inne. Cz dolegliwoci wynika nie z bezporedniego negatywnego wpywu etanolu, lecz jest skutkiem zwizanego z naduywaniem alkoholu trybu ycia zaniedbywania diety, higieny osobistej, ulegania urazom i wypadkom itp. (Habrat i in., 2002).

5.3. Uzalenienie od alkoholu i jego skutki

Uzalenienie si jest procesem, w ktrym mona wyrni kolejno nastpujce po sobie fazy. Najbardziej znan i uyteczn propozycj teoretyczn w tym zakresie s fazy uzalenienia opisane przez wybitnego znawc problemw alkoholizmu Elvina Mortona Jellinka. Wyrni on cztery podstawowe fazy rozwoju choroby alkoholowej (Mellibruda, Sobolewska-Mellibruda, 2006): 1. Prealkoholiczna faza objawowa dotyczy pewnej grupy ludzi, ktrzy zaczynaj od konwencjonalnego stylu picia, ale odczuwaj wyjtkowo pozytywnie wpyw alkoholu na swj organizm i psychik. Upicie si przynosi im ulg i pozwala rozadowa napicie emocjonalne, stres, uatwia kontakty interpersonalne. Z czasem alkohol staje si lekarstwem na nieprzyjemne stany emocjonalne i sposobem radzenia sobie z trudnociami. Okazjonalne picie staje si coraz czstsze, osoby predysponowane zaczynaj aktywnie poszukiwa kontaktu z alkoholem. Upoledzeniu ulega zdolno radzenia sobie ze stresem i wasnymi emocjami bez obecnoci alkoholu, co prowadzi do codziennego picia. Konsekwencj jest wzrost tolerancji, czyli konieczno wypicia wikszej dawki alkoholu dla uzyskania wczeniejszego podanego i przynoszcego ulg efektu.

27

2. Faza zwiastunowa cech charakterystyczn tej fazy jest wystpowanie palimpsestu alkoholowego, czyli stanu, w ktrym czowiek, pomimo e nie straci przytomnoci, nie moe sobie przypomnie swojego postpowania i okolicznoci zwizanych z piciem. Stan ten potocznie okrela si jako przerw w yciorysie lub urwanie si lmu. Zwiastunem uzalenienia s powtarzajce si palimpsesty, wystpujce po spoyciu stosunkowo nieduej dawki alkoholu. Do zaburze pamici dochodzi te u osb, u ktrych nie nastpuje proces uzalenienia. Przewanie wi si one z wypiciem duej dawki alkoholu w stanach wyczerpania zycznego i psychicznego. Pod koniec fazy zwiastunowej czowiek coraz bardziej koncentruje si na alkoholu, poszukuje okazji do upicia si, pe w popiechu itp. 3. Faza krytyczna to okres utraty kontroli nad piciem, co przejawia si nieodpart chci picia a do osignicia stanu upojenia. Osoba nie potra pi w sposb umiarkowany, gdy spoyje pierwsz dawk alkoholu nie moe przesta pi, odczuwa przymus zyczny picia. Okresowo jednak potra si powstrzyma od wypicia pierwszego kieliszka. Rozwaj si takie objawy uzalenienia, jak samooszukiwanie, odizolowanie od otoczenia, zaniedbywanie obowizkw, koncentracja na piciu i utrata innych zainteresowa, obnienie popdu seksualnego, epizody alkoholowej zazdroci, gromadzenie zapasw alkoholu itp. 4. Faza chroniczna to okres wielodniowego upania si (tzw. cigi picia) z penymi objawami uzalenienia wraz z utrat zasad moralnych, zaburzeniami sfery poznawczej, mylenia i zdolnoci oceny faktw, lkami, obnieniem sprawnoci motorycznej. Cech charakterystyczn fazy chronicznej jest zmniejszenie tolerancji na alkohol. U okoo 10% alkoholikw mog wystpi psychozy alkoholowe. Nieodcznym skadnikiem uzalenienia jest zesp abstynencyjny, ktry w przypadku alkoholu wedug Midzynarodowej klasykacji chorb i problemw zdrowotnych ICD-10 charakteryzuje si wystpowaniem co najmniej trzech z nastpujcych objaww: drenie jzyka, powiek i wycignitych rk, pocenie si, mdoci i wymioty, tachykardia lub wzrost cinienia ttniczego, pobudzenie psychoruchowe, ble gowy, bezsenno, ze samopoczucie lub osabienie, przemajce omamy lub iluzje, napady drgawkowe. W przypadku majaczenia rozpoznaje si delirium tremens (Midzynarodowa klasykacja chorb, 1994). W stanie godu alkoholowego zachowanie alkoholika moe by nieprzewidywalne, nieodpowiedzialne i agresywne. Ciki zesp abstynencyjny moe zakoczy si mierci uzalenionego. Chroniczny alkoholizm prowadzi do zaburzenia wielu funkcji psychicznych, m.in. mylenia reeksyjnego, uczu wyszych i postaw moralnych oraz wyniszczenia zycznego organizmu (Cekiera, 2001). Obecnie panuje tendencja do rozpatrywania skutkw uzalenienia od alkoholu w kategoriach problemw alkoholowych, obejmujcych wszystkie, nie tylko jednostkowe, skutki alkoholizmu. Zalicza si do nich m.in. (Mellibruda, Sobolewska-Mellibruda, 2006): uszkodzenia zdrowia u nadmiernie pcych osb dorosych (zaburzenia ukadu trawiennego, krenia, endokrynologiczne, choroby puc, zaburzenia neurologiczne, nowotwory, urazy), do ktrych dochodzi u pacjentw podstawowej

28

i specjalistycznej opieki zdrowotnej. Szacuje si, e w Polsce problemy te dotycz okoo 2 000 000 osb. Proces degradacji zdrowotnej (samozniszczenie osb uzalenionych od alkoholu) dotyczy osb z rozpoznanym alkoholizmem, ktre wymagaj leczenia w wyspecjalizowanych stacjonarnych lub ambulatoryjnych placwkach leczenia odwykowego. W Polsce do leczenia odwykowego kwalikuje si od 700 000 do 900 000 osb; uszkodzenia rozwoju psychozycznego pcej modziey dotycz powanych szkd zwizanych z naduywaniem alkoholu i wystpuj u okoo 1015% populacji w wieku od 15 do 18 lat; alkoholow dezorganizacj rodowiska pracy jest ona skutkiem spoywania alkoholu w miejscu pracy, co prowadzi do wypadkw, obnienia wydajnoci pracy, wysokiej absencji. Zjawisko alkoholizmu dotyczy te duej grupy osb bezrobotnych, co przyczynia si do patologizacji tego rodowiska i utrudnia znalezienie pracy; amanie prawa i porzdku przez osoby nietrzewe popenianie przestpstw w stanie nietrzewym, przemoc wobec czonkw rodziny, prowadzenie pojazdw pod wpywem alkoholu itp. W zwizku z tym uzalenienie od alkoholu naley traktowa jako niezwykle szkodliwe dla samego alkoholika, jego rodziny i spoeczestwa zaburzone funkcjonowanie, ktre moe doprowadzi do przedwczesnej mierci. Wikszo programw terapii alkoholikw zawiera elementy Programu 12 Krokw Anonimowych Alkoholikw. Wsplnota AA i sposb jej dziaania oraz procesy zachodzce w czasie spotka terapeutycznych s szeroko opisywane w literaturze przedmiotu. Proces terapii alkoholizmu odbywa si w trzech etapach: zaprzestania picia, agodzenia negatywnych skutkw wynikajcych z naduywania alkoholu oraz utrzymywania penej abstynencji. Terapia ukierunkowana jest na identykacj przyczyn alkoholizowania si, wzbudzania motywacji do zaprzestania picia oraz zapobieganie nawrotom (tu du rol odgrywa terapia grupowa, podczas ktrej abstynencja podlega spoecznej kontroli). Psychoterapia wspierana jest metodami farmakologicznymi. Wykazano, e czenie psychoterapii i farmakoterapii przynosi zdecydowanie lepsze efekty, ni stosowanie kadej z tych metod osobno (Cekiera, 2001; Habrat, 2002).

5.4. Alkoholizowanie si modziey

Niezalenie od rozbienych wynikw bada epidemiologicznych od kilkunastu lat narasta w Polsce problem alkoholizowania si dzieci i modziey. Obserwuje si, e szeroko rozumiane problemy z naduywaniem alkoholu dotycz coraz wikszej grupy nieletniej populacji. Jednoczenie obnia si wiek tzw. inicjacji alkoholowej oraz zmniejsza liczba cakowitych abstynentw. Zjawisko to dotyczy modziey pochodzcej z rnych rodowisk (nie tylko patologicznych), dla ktrej alkohol jest sposobem na spdzenie czasu wolnego, zwizany jest z zabaw, rnego rodzaju imprezami i spotkaniami towarzyskimi. Dla przykadu brytyjskie badania wskazuj, e po napoje alkoholowe siga blisko 95% nastolatkw w Wielkiej Brytanii (Lowe i in., 2000: 186), z czego okoo 10% wie si z naduywaniem alkoholu. Picie alkoholu i uywanie innych rodkw psychoaktywnych przez modych ludzi jest gwnym czynnikiem wpywajcym na pogorszenie si ich stanu zdrowia. W Wielkiej Brytanii jest to najczstsza przyczyna inwalidztwa i mierci w grupie wiekowej 1521 lat (Lowe i in., 2000: 30). Zjawisko to jest na tyle gro-

29

ne i powszechne, e cz badaczy zagadnienia postuluje wprowadzenie terminu alkoholizm modzieczy. Zesp ten miaby by rozpoznawalny ze wzgldu na charakterystyczne cechy, takie jak zoliwy i galopujcy przebieg. Uzalenienie rozwija si ju po dwch, trzech latach intensywnego upania si, co jest wynikiem silnego wpywu etanolu na jeszcze niedojrzay orodkowy ukad nerwowy oraz zaburze rozwoju osobowoci, przejawiajcych si niewyksztaceniem uczuciowoci wyszej, egoizmem, antyspoecznym zachowaniem. Alkoholizm modzieczy miaby si rwnie cechowa szczeglnie wyniszczajcym wpywem na rozwj zyczny nastolatkw, np. burzliwym przebiegiem stanw majaczeniowych (Nowak, Wysocka, 2001: 99). Wobec istotnego znaczenia tego problemu pojawia si pytanie, co jest przyczyn naduywania alkoholu przez modzie oraz jak specyczn rol spenia alkohol w ich yciu. Cz negatywnych motyww sigania po alkohol przez modych ludzi pokrywa si z motywami osb dorosych (uwolnienie od stresu, poprawienie samopoczucia), cz jednak ma dla modziey szczeglne znaczenie. Modzi ludzie zaczynaj pi przewanie w grupie, co wskazuje na to, e alkohol zaspokaja wane potrzeby spoeczne potrzeb aprobaty, akceptacji i przynalenoci do grupy oraz identykacji z grup. Wpyw spoeczny grupy na nastolatka odbywa si poprzez wyran i aktywn presj na spoywanie alkoholu; modelowanie (naladowanie) zachowa rwienikw, ktrzy naduywaj alkoholu oraz niewaciw percepcj picia przez kolegw, uznanie, e upanie si jest powszechne i reprezentatywne (Lowe i in., 2000). Picie alkoholu przez modzie moe spenia powan funkcj instrumentaln, np. we wczesnym okresie adolescencji moe by swego rodzaju przepustk do grupy rwieniczej oraz poprawia pniejsze w niej relacje. Naduywanie alkoholu jest te zwizane z ksztatowaniem si poczucia tosamoci, chci podwyszenia statusu spoecznego i prb dorwnania dorosym. Wanym determinantem zachowa alkoholowych modziey jest rodowisko rodzinne i jego oddziaywania socjalizujco-wychowawcze. Rodzice przekazuj swoim dzieciom przekonania i postawy, rwnie te zwizane z piciem alkoholu. Warto te zaznaczy, e wedug bada najsilniejszy wpyw na picie alkoholu przez dzieci i modzie wywiera intensywnie pcy ojciec. Brytyjscy badacze problematyki wskazuj take na zwizek midzy postawami rodzicw wobec sigania po alkohol przez modzie a prawdopodobiestwem picia przez dzieci alkoholu w wieku dojrzewania. Umiarkowane wsparcie i kontrola, umiarkowany poziom picia w rodzinie i umiarkowane postawy rodzicw wobec picia alkoholu przez ich dzieci wpywaj na ksztatowanie si u modziey rozsdnych zachowa zwizanych z piciem. Sabe wsparcie i kontrola, nasilone picie rodzicw i obojtne postawy wobec picia alkoholu przez wasne dzieci wi si z nasileniem picia alkoholu u tych dzieci (Lowe i in., 2000: 179180). Pozytywny wpyw na zachowania alkoholowe modziey wywiera waciwa struktura i dynamika rodziny.

30

6. Nikotynizm i inne uzalenienia

6.1. Uzalenienie od tytoniu
Skad, pochodzenie oraz sposb zaywania tytoniu Historia palenia tytoniu siga odlegych czasw i dotyczy wielu kultur. Zwyczaj palenia i wdychania dymu z rnych zi by popularny w wielu prastarych spoecznociach, palili m.in. Babiloczycy i Chaldejczycy, o czym donosi grecki historyk i podrnik Herodot z Halikarnasu (V wiek p.n.e.). W chiskich kronikach odnaleziono zapisy, z ktrych wynika, e palenie tytoniu byo tam znane ju w staroytnoci. Bez wtpienia tyto palili staroytni meksykascy Aztekowie, o czym wiadcz fajki odnalezione w ich grobowcach. Do Europy tyto przywdrowa wraz z marynarzami i kolonizatorami Ameryki Pnocnej pod koniec XVI wieku, palony by w niemal caej Europie. Portugalczycy i Hiszpanie rozpoczli upraw tytoniu w swoich koloniach, gwnie w Indiach, Japonii i Chinach. Do Polski tyto zosta sprowadzony z Turcji przez ambasadora Pawa Uchaskiego (1590 rok), ktry podarowa zasuszone licie Annie Jagiellonce w celu wzbogacenia jej zielnika. W 1650 roku sejm polski uzna, e palenie tytoniu jest nieszkodliwe i zezwoli na jego upraw (jednoczenie opodatkowa produkcj i uywanie). Pod koniec XVII wieku uprawa tytoniu bya ju w Polsce powszechna, a w XVIII wieku popularne stao si zaywanie tabaki (Cekiera, 2007). Zwyczaj palenia tytoniu w postaci dzi najpowszechniejszej, czyli palenia papierosw, spopularyzowa si najpniej i pochodzi z Hiszpanii (wczeniej palono gwnie fajki i cygara). Na skal przemysow papierosy zaczto produkowa w Hawanie na Kubie w poowie XIX wieku. W historii stosunek do palenia zmienia si. Tyto by zarwno zachwalany, polecany jak lekarstwo, jak i postrzegany jako zagroenie i grzech tak, e palenie karano nawet mierci (Cekiera, 2007). Palenie tytoniu jest rozpowszechnionym na caym wiecie uzalenieniem. Uzalenienie powoduje zawarty w tytoniu alkaloid nikotyna (substancja o wzorze chemicznym C10H14N2). Nazwa ta pochodzi od nazwiska XVI-wiecznego francuskiego lekarza Jeana Nicota, ktry zaleca palenie tytoniu jako lekarstwo na migren. Obecnie nikotyna zaliczana jest przez wiatow Organizacj Zdrowia do substancji trujcych i uzaleniajcych (znajduje zastosowanie w przemyle m.in. jako skadnik rodkw owadobjczych) (Cekiera, 2007). Zaywanie nikotyny odbywa si poprzez spalanie lici tytoniu i wdychanie dymu (papierosy, cygara, fajka), ucie (tyto do ucia), wciganie nosem (tabaka). Nikotyn zawieraj roliny z rodzaju Nicotiana (tyto) z rodziny psiankowatych, obejmujcych okoo 100 gatunkw rolin zielonych i krzeww, pochodzcych gwnie z Ameryki Poudniowej i Meksyku. Obecnie tyto uprawiany jest w klimacie tropikalnym, subtropikalnym i w stree klimatu umiarkowanego (w tym w Polsce). Nazwa tytoniu pochodzi od osmasko-tureckiego ttn, co znaczy dym. Najczciej uprawiany jest tyto szlachetny (Nicotiana tabacum) rolina jednoroczna o owalnych lub szerokich lancetowatych liciach, rowych lub czerwonych (rzadziej biaych) kwiatach, ktrej licie zawieraj do 3% nikotyny. Drugim najbardziej rozpowszechnionym gatunkiem jest Nicotiana rustica (tabak), ktrej nazwa pochodzi od regionu w poudniowo-wschodnim Meksyku Tabasco, gdzie bya

31

uprawiana przez Indian w czasach prekolumbskich. Jest to rolina dwuletnia o jajowatych liciach i zielonotych kwiatach zawierajca znaczne iloci alkaloidw (1,58%), takich jak nikotyna, nikoteina, anatalbina, anabazyna i inne. Z tabaku produkowany jest gorszy gatunek tytoniu (tzw. machorka) oraz tabaka (sproszkowany tyto wywoujcy kichanie). Uprawia si te uwaane za szlachetne gatunki tabaku (np. Nicotiana latissima), charakteryzujce si silnym aromatem, przeznaczone gwnie do palenia w fajkach (Cekiera, 2007). Dziaanie nikotyny na organizm i psychik oraz skutki uzalenienia Dzi szkodliwo palenia tytoniu nie jest poddawana w wtpliwo, a czynno ta jest ocjalnie uznana przez WHO za uzalenienie. Zgodnie z Midzynarodow klasykacj chorb i problemw zdrowotnych ICD-10 uzalenienie od tytoniu to zesp objaww behawioralnych, zjologicznych i zmian w procesach poznawczych, ktre s nastpstwem systematycznego uywania tytoniu. Objawami tego zespou s: silna potrzeba (przymus) uywania tytoniu, trudno kontrolowania tego zachowania, uporczywe palenie mimo szkodliwych nastpstw, stawianie palenia ponad innymi zajciami obligatoryjnymi, zwikszajca si tolerancja, wystpowanie objaww zespou abstynencyjnego w sytuacji nagego odstawienia. Nikotynowy zesp abstynencyjny jest zjawiskiem powszechnym, tak e kada osoba uzaleniona odczuwa jego niektre objawy kilka razy dziennie, co jest przyczyn sigania po kolejne papierosy. Negatywne odczucia zyczne i psychiczne sprawiaj, e uzalenieni pal bezporednio po przebudzeniu, a czasem nawet przerywaj sen, by zapali noc (Habrat i in., 2002). Wedug Midzynarodowej klasykacji chorb i problemw zdrowotnych ICD-10 nikotynowy zesp abstynencyjny moe wystpi u osoby, ktra nagle odstawia lub znacznie zmniejszya ilo nikotyny dostarczanej do organizmu. Do rozpoznania zespou konieczne jest odnotowanie przynajmniej dwch z nastpujcych objaww: gd produktw zawierajcych nikotyn, ze samopoczucie lub osabienie, lk, nastrj dysforyczny, draliwo i niepokj, bezsenno, wzmoony apetyt, zwikszony kaszel, owrzodzenia jamy ustnej, trudnoci w koncentracji. Z nieujtych w Midzynarodowej klasykacji chorb i problemw zdrowotnych ICD-10 objaww zespou abstynencyjnego w literaturze przedmiotu wymienia si te: ble gowy, subiektywnie odczuwane upoledzenie pamici, zmczenie, trudnoci w zasypianiu lub ospao, zaparcia, kurcze miniowe, wzmoon potliwo, obnienie czstotliwoci ttna. Natomiast wystpowanie lku jako skadowej nikotynowego zespou abstynencyjnego jest dyskusyjne ze wzgldu na fakt, e lki pojawiaj si ju w fazie podejmowania decyzji o rzuceniu palenia (Habrat i in., 2002). Objawy zespou abstynencyjnego s szczeglnie intensywne w pierwszym tygodniu po zaprzestaniu palenia, ale wikszo z nich ustpuje po trzech lub czterech tygodniach. Naley zaznaczy, e istnieje due zrnicowanie indywidualne w tym zakresie, a wikszo uzalenionych odczuwa ch zapalenia przez wiele miesicy, a nawet lat.

32

Mechanizm biologicznego uzalenienia od nikotyny, podobnie jak w przypadku innych substancji, nie zosta jeszcze szczegowo wyjaniony. Stwierdzono, e nikotyna dziaa antagonistycznie na jeden z typw receptorw cholinergicznych (nazwanych receptorem nikotynowym), ktry wystpuje w orodkowym ukadzie nerwowym i zczach nerwowo-miniowych w miniach szkieletowych. Sama stymulacja tych typw receptorw nie ma charakteru wzmacniajcego (nagrody), ale nikotyna powoduje wzrost wydzielania dopaminy w jdrze plecym (orodku nagrody), gdzie receptory nikotynowe wystpuj w duym zagszczeniu (Kalat, 2006). Okazao si te, e nikotyna prowadzi do zwikszenia wydzielania dopaminy w tych samych komrkach jdra pksiycowego, co kokaina. Oprcz nikotyny uzalenienia mog wywoywa jeszcze inne substancje zawarte w dymie papierosowym. Zaprzestanie palenia wywouje podobne reakcje jak przy nagym odstawieniu lekw antydepresyjnych (Habrat i in., 2002). Czsta intoksykacja nikotyn sprawia, e po jej odstawieniu spada oglna wraliwo neuronw jdra pksiycowego, a w rezultacie inne czynniki osabiaj swj nagradzajcy charakter. Opisany wyej biologiczny mechanizm dziaania nikotyny wyjania w pewnym stopniu, dlaczego podawanie lekw antydepresyjnych pomaga osobom rzucajcym palenie (Kalat, 2006). Palenie tytoniu wywouje te stosunkowo szybko uzalenienie psychiczne, zwizane z czynnikami sytuacyjnymi (np. presj spoeczn rwienikw) czy zagodzeniem niepokoju manipulacyjnego. Osoby palce s na og wiadome negatywnych skutkw zwizanych z uzalenieniem, ale stosuj mechanizmy obronne, takie jak bagatelizowanie problemu, racjonalizowanie go czy te dystansowanie si od niego w formie artw (Habrat i in., 2002). Lista szkodliwych efektw palenia tytoniu jest niezwykle duga. Niektre dolegliwoci, np. kaszel, trudnoci w oddychaniu, brak smaku, doskwieraj palaczom na co dzie, ale inne to odlege w czasie nastpstwa, takie jak choroby serca i nowotwory. System nerwowy naogowego palacza praktycznie cay czas jest zatruty nikotyn. Negatywne zmiany zachodz w ukadzie oddechowym (krtani, tchawicy, oskrzelach, pucach), ukadzie krenia (zaburzenia pracy rytmu serca, nadcinienie), ukadzie pokarmowym (brak smaku, apetytu, dolegliwoci odkowe, mdoci), zaburzeniu ulega percepcja (trudnoci w koncentracji uwagi, osabienie wzroku i innych zmysw) (Cekiera, 2001). agodzenie skutkw nikotynowego zespou abstynencyjnego nie jest celem samym w sobie, ale stanowi wany element leczenia uzalenie od tytoniu. Najczciej stosuje si w tym celu nikotynow terapi zastpcz (NTZ), polegajc na podawaniu przez pewien czas nikotyny inn drog ni wdychanie dymu tytoniowego. Su do tego tabletki, gumy do ucia, plastry naklejane na skr, inhalatory, spreje, aerozole i inne. Dziki nim do organizmu zostaje dostarczona stosunkowo maa dawka nikotyny, co znacznie agodzi skutki odstawienia oraz przerywa acuch zachowa zwizanych z paleniem (odruch zapalania, manipulowania papierosem itp.). Skuteczno nikotynowej terapii zastpczej zostaa potwierdzona empirycznie, a osoby j stosujce maj wiksze szanse na powodzenie w walce z naogiem (dotyczy to szczeglnie krtkotrwaej, kilkutygodniowej lub kilkumiesicznej abstynencji; dugoterminowe efekty nie s ju tak jednoznaczne) (Habrat i in., 2002). W leczeniu uzalenienia stosuje si te preparaty, ktre wywouj odruch wstrtu do palenia (np. zastrzyki dominiowe z kamfory, pukanie ust roztworem azotu srebra o steniu 1%) (Cekiera, 2001). Du skuteczno (wysz ni w przypadku NTZ) wykazuje podawanie osobom uzalenionym bupropionu, leku zwikszajcego przewodnictwo dopaminergiczne i noradrenergiczne. Stosuje si go w dziennej dawce 300 mg przez okoo siedem

33

tygodni (zaczyna si od siedmiu do dziesiciu dni przed terminem zaprzestania palenia). Lek ten agodzi objawy zespou abstynencyjnego oraz zapobiega wystpieniu objaww depresyjnych i zmniejsza przyrost masy ciaa po rzuceniu palenia. Niestety posiada te liczne przeciwwskazania nie moe by podawany m.in. osobom z zaburzeniami odywiania, po przebytych napadach drgawkowych, przyjmujcych niektre inne leki. Skuteczno leczenia naogu zwiksza czenie nikotynowej terapii zastpczej z podawaniem bupropionu, czyli dwch metod farmakoterapeutycznych o dowiedzionej skutecznoci (Habrat i in., 2002). Leczenie uzalenienia od tytoniu nie moe ogranicza si do farmakoterapii i agodzenia skutkw uzalenienia zycznego, konieczna jest rwnie szeroko rozumiana psychoterapia. Jej celem powinna by reorganizacja postaw i zachowa oraz wspieranie zmian w osobowoci pomagajcych w zerwaniu z naogiem i pozostawaniu w abstynencji. Towarzyszy temu powinna promocja zachowa prozdrowotnych oraz edukacja na temat szkodliwoci palenia w oparciu o aktualny stan wiedzy, co jest te podstaw prolaktyki (Cekiera, 2007).

6.2. Inne uzalenienia (hazard, uzalenienie od komputera i Internetu, pracoholizm)

Istnieje grupa zjawisk, kojarzonych z uzalenieniami, ktre w cisym tego sowa znaczeniu uzalenieniami nie s. S to zaburzenia okrelane jako pracoholizm, seksoholizm, patologiczny hazard czy te uzalenienie od komputera i Internetu. Jak atwo zauway, cech wspln tych uzalenie jest brak substancji zycznej lub chemicznej (takiej jak lek, narkotyk, alkohol), od ktrej organizm mgby si uzaleni i ktrej niedobr w formie zespou abstynencyjnego mgby odczuwa. Dyskusyjna jest rwnie sprawa dziaania podstawowych mechanizmw uzalenie w przypadku omawianych dysfunkcji. Obecnie wydaje si dominowa pogld, e problemu nie stanowi czynnik uzaleniajcy w postaci nadmiernej pracy czy korzystania z komputera, lecz samo zachowanie, ktre jest, kompulsywne (natrtne) i nad ktrym czowiek traci kontrol (Majchrzak, Ogiska-Bulik, 2006; Guerreschi, 2005).

6.2.1. Hazard
Zgodnie z przytoczonym wyej pogldem o aktualnie obowizujcej klasykacji zaburze psychicznych i zaburze zachowania wedug Midzynarodowej klasykacji chorb i problemw zdrowotnych ICD-10 hazard nie jest traktowany jako uzalenienie, ale jako zaburzenie nawykw i popdw (impulsw), (F63.0). By rozpozna patologiczny hazard, konieczne jest stwierdzenie, e (Midzynarodowa klasykacja chorb, 1994): wystpiy co najmniej dwa epizody grania w okresie co najmniej jednego roku, epizody te nie przynosz zysku, ale s kontynuowane pomimo zego samopoczucia i zakcania codziennego funkcjonowania, osoba odczuwa niepohamowany popd do grania i nie moe nad nim zapanowa, osoba pochonita jest mylami i wyobraeniami zwizanymi z graniem.

34

Liczne badania wykazuj, e moliwo wygranej nie jest podstawowym motywem grania dla patologicznych hazardzistw. Podejmuj oni gr, gdy jest to dla nich czynno podniecajca (wzrasta np. ttno gracza), a zapotrzebowanie na mocne wraenia jest u hazardzistw bardzo wysokie. Prbowano wyjani to zjawisko na gruncie teorii uczenia si (m.in. z zastosowaniem skinnerowskich modeli warunkowania). Niezalenie od klasykacji i teoretycznych sporw dotyczcych naogowych hazardzistw naley podkreli, e zjawisko to stanowi powany problem dla coraz wikszej grupy osb, a sia uzalenienia i czsto nawrotw jest podobna jak w wypadku alkoholizmu. Na caym wiecie powstaj wzorowane na ruchu Anonimowych Alkoholikw Grupy Anonimowych Graczy (Nawroty w uzalenieniach, 1997).

6.2.2. Uzalenienie od komputera i Internetu

Jak kada innowacja technologiczna komputer i Internet otworzyy przed czowiekiem szereg nowych moliwoci szybki dostp do informacji, moliwo sprawnego komunikowania si, nawizywania kontaktw, poszukiwania wsparcia emocjonalnego itp. Uyteczno komputerw jest bezsporna, pojawi si jednak problem osb, ktre spdzaj z tym medium zbyt duo czasu i nie s w stanie kontrolowa tego zachowania. Nadmierne korzystanie z komputera i Internetu wpywa negatywnie na sfer rozwoju zycznego, osobowo, relacje z najbliszym otoczeniem oraz ma cechy uzalenienia (Guerreschi, 2005). Negatywny wpyw gier komputerowych badany i analizowany by ju w latach 80. XX wieku, gdy rozpowszechniy si komputery osobiste. Obecnie przedmiotem najwikszego zainteresowania badaczy jest uzalenienie od Internetu. Chocia skoncentrowano si tu na szkodliwym korzystaniu z Internetu, to naley zaznaczy, e wikszo cech tego zjawiska dotyczy rwnie uzalenienia od komputera czy gier komputerowych. Uzalenienie od Internetu czy te szkodliwe korzystanie z niego jest zjawiskiem stosunkowo nowym nieuwzgldnionym w Midzynarodowej klasykacji chorb i problemw zdrowotnych ICD-10 (wydanej przez WHO w 1993 roku). Wydaje si jednak, e uzalenienie od Internetu ma zblione objawy do uzalenienia od hazardu (zaburzenia nawykw i popdw) czy te zaburze w odywianiu si. Jeden z pierwszych badaczy zagadnienia Mark Grifths wprowadzi pojcie technologicznego uzalenienia mechanicznej, behawioralnej zalenoci w interakcji czowiekmaszyna, ktre zdeniowa analogicznie do innych klasycznych uzalenie. Uzalenienie od technologii obejmuje wic rosnc zaleno, zmiany nastroju, wzrost tolerancji, objawy abstynencyjne, konikty interpersonalne i nawroty (Majchrzak, Ogiska-Bulik, 2006). Ivan Goldberg zdeniowa zaburzenia zwizane z korzystaniem z Internetu poprzez odniesienie si bezporednio do kryteriw uzalenie od substancji, takich jak (Guerreschi, 2005): tolerancja (denie do zwikszenia czasu poczenia, by osign oczekiwany stan pobudzenia; widoczne zmniejszenie si efektw tej samej iloci czasu), objawy odstawienia wystpujce po przerwaniu poczenia z Internetem lub jego ograniczeniu (pobudzenie psychomotoryczne, lk, obsesyjne myli o Internecie, fantazje na jego temat, mimowolne ruchy palcw jak przy pisaniu na klawiaturze), korzystanie z Internetu staje si rodkiem do uniknicia objaww odstawiennych.

35

Osoby uzalenione spdzaj w sieci nawet ponad 40 godzin tygodniowo i przyznaj, e fakt ten narazi ich na problemy rodzinne, zawodowe oraz przyczyni si do ograniczenia kontaktw w realnym wiecie i zaniedbania codziennych obowizkw. Pomimo wiadomoci negatywnego wpywu nadmiernego korzystania z Internetu na ich ycie nie s w stanie go ograniczy. Wyniki stosunkowo jeszcze nielicznych bada w tym zakresie pozwalaj stwierdzi, e uzalenieni od sieci cechuj si niskim poczuciem wasnej wartoci, wysokim poziomem lku, niepokojem, niskimi kompetencjami spoecznymi. Internet moe by dla tych osb przestrzeni, w ktrej dowiadczaj bardziej satysfakcjonujcych przey ni w wiecie rzeczywistym. Nie bez znaczenia jest tu anonimowo i moliwo dowolnej kreacji wasnej tosamoci (Guerreschi, 2005). Dodatkowe ryzyko wie si z korzystaniem z Internetu przez dzieci i modzie (badania Zygfryda Juczyskiego przeprowadzone w 2002 roku na reprezentatywnej prbie uczniw dzkich szk wykazay, e 9% jest zagroona uzalenieniem). Do gwnych zagroe, jakie mog napotka dzieci w trakcie korzystania z Internetu nale: moliwo natraenia na informacje nieodpowiednie (np. treci pornograczne, propagujce przemoc itp.), dostp do przedmiotw szkodliwych (np. tytoniu, alkoholu, narkotykw); naraenie na niepokojenie czy te straszenie przez innych ludzi. Istnieje rwnie ryzyko przekazania wanych (poufnych) informacji, wykorzystania przez nieuczciwych handlowcw oraz uwiedzenia przez pedolii. Dzieci i modzie spdzajce zbyt duo czasu w Internecie naraaj si na wiele negatywnych skutkw w sferze psychicznej (obniony nastrj, zaburzenia tosamoci, skonno do gniewu i zachowa agresywnych, lku), zycznej (zaburzenia snu, zmczenie, brak dbaoci o higien osobist, osabienie systemu odpornociowego na skutek braku wicze zycznych i nieregularnego odywiania) i spoecznej (ograniczenie i powierzchowno kontaktw interpersonalnych w realnym wiecie, zanik wizi rodzinnych, trudnoci w penieniu rl). Z tego powodu bardzo istotne jest, by oprcz umiejtnoci technicznych modzie rozwina umiejtno odpowiedzialnego korzystania z Internetu, co powinno by gwnym celem oddziaywa prolaktycznych w tym zakresie (Guerreschi, 2005; Majchrzak, Ogiska-Bulik, 2006). Do zaburze podobnych w swym charakterze do uzalenie, ale nieujtych w ocjalnych klasykacjach jako jednostki chorobowe zalicza si te pracoholizm, seksoholizm, uzalenienie od telefonu komrkowego, telewizji i inne. W opisie tych zjawisk wielu badaczy uywa kategorii stosowanych w odniesieniu do uzalenie od substancji, na podobnej zasadzie tworzy te programy terapeutyczne. Takie stanowisko jest krytykowane przez licznych teoretykw, ktrzy uwaaj, e nie ma potrzeby rozszerzania pojcia uzalenienia na czynnoci zaliczane do zwykych codziennych czynnoci (Guerreschi, 2005).

36

Sownik
Alkoholizm termin uywany w wielu znaczeniach, na og odnosi si do przewlekego lub okresowego picia alkoholu, czemu towarzyszy upoledzenie kontroli nad piciem, cige zaabsorbowanie alkoholem bd piciem mimo negatywnych skutkw. Narkomania kade stae lub okresowe uywanie rodkw medycznych i substancji psychoaktywnych w celach innych ni lecznicze, w wyniku czego powstao uzalenienie od nich. Substancja psychoaktywna rodek, ktry po przyjciu wpywa na procesy umysowe, np. procesy poznawcze, wiadomo, nastrj. Uzalenienie proces, w ktrym organizm czy umys przystosowuj si do przyjmowania pewnej substancji i staj si od niej zalene, czciowo na skutek wczenia danego rodka w proces metabolizmu komrkowego i koniecznoci przyjmowania go dla zachowania homeostazy organizmu (uzalenienie zyczne), czciowo za w celu zaspokojenia wanych potrzeb psychicznych i emocjonalnych (uzalenienie psychiczne). Zesp abstynencyjny (zesp odstawienia) zrnicowane, przemajce objawy, ktre pojawiaj si w przypadku zaprzestania lub znaczcego ograniczenia przyjmowania rodka psychoaktywnego, od ktrego osoba jest uzaleniona.

37

Bibliograa
1. Cekiera C., 1985: Toksykomania: narkomania, alkoholizm, nikotynizm, PWN, Warszawa. 2. Cekiera C., 2001: Ryzyko uzalenie, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin. 3. Cekiera C., 2007: Uzalenienia alkoholizm, narkomania, palenie tytoniu. Prolaktyka, terapia, resocjalizacja, [w:] Resocjalizacja, (red.) B. Urban, J. M. Stanik, PWN, Warszawa. 4. Guerreschi C., 2006: Nowe uzalenienia, Salwator, Krakw. 5. Habrat B., Steinbarth-Chmielewska K., Baran-Furga H., 2002: Zaburzenia spowodowane substancjami psychoaktywnymi, [w:] Psychiatria. Psychiatria kliniczna, (red.) A. Blikiewcz, J. Rybakowski, J. Wcirka, t. 2, Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocaw. 6. Juczyski Z., 2002: Narkomania. Podrcznik dla nauczycieli, wychowawcw i rodzicw, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa. 7. Kalat J. W., 2006: Biologiczne podstawy psychologii, PWN, Warszawa. 8. Krajewski K., 2001: Sens i bezsens prohibicji. Prawo karne wobec narkotykw i narkomanii, Zakamycze, Warszawa. 9. Leksykon terminw. Alkohol i narkotyki, 1997, wiatowa Organizacja Zdrowia, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa. 10. Lowe G., Foxcroft D. R., Sibley D., 2000: Picie modziey a style ycia w rodzinie, PARPA, Warszawa. 11. Majchrzak P., Ogiska-Bulik N., 2006: Zachowania ryzykowne zwizane z cyberprzestrzeni, [w:] Zachowania ryzykowne dzieci i modziey, (red.) N. Ogiska-Bulik, Wydawnictwo WSHE, d. 12. Mellibruda J., Sobolewska-Mellibruda Z., 2006: Integracyjna psychoterapia uzalenie. Teoria i praktyka, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa. 13. Midzynarodowa klasykacja chorb i problemw zdrowotnych ICD-10, 1994, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vasalius, Krakw. 14. Nawroty w uzalenieniach, 1997: (red.) M. Gossop, PARPA, Warszawa. 15. Nowak A., Wysocka E., 2001: Problemy i zagroenia spoeczne we wspczesnym wiecie. Elementy patologii spoecznej i kryminologii, lskie Wydawnictwo Naukowe, Katowice. 16. Ogiska-Bulik N., 2006: Uytkowanie Internetu przez dzieci i modzie ryzyko uzalenienia i wyznaczniki psychologiczne, [w:] Zachowania ryzykowne dzieci i modziey, (red.) N. Ogiska-Bulik, Wydawnictwo WSHE, d. 17. Szpringer M., Laurman-Jarzbek E., Drapaa A., 2005: Prolaktyka uzalenie i przemocy w rodzinie. Diagnoza i propozycje rozwiza systemowych w rodowisku lokalnym, Wydawnictwo Stachurski, Kielce. 18. Zimbardo P. G., 1999: Psychologia i ycie, PWN, Warszawa.

38