Professional Documents
Culture Documents
2 3 0
2 0 1 1 ,
Micha uczyski
X I V
The author analyses Perun, a supreme Storm-God in Old-Slavic pagan religion and
mythology, which is correlated to rock, thunder, lightning and rain, war and justice. The
author focuses on that problem as a part of Slavic mythology worldviews. Theoretically and
methodologically it is based on the model on cognitive denition as proposed by Jerzy Bartmiski.
S T U D I A
M Y T H O L O G I C A
S L A V I C A
Problematyka wica si z prasowiaskim *Perun bg burzy zajmuje w badaniach nad Sowiaszczyzn niezwykle istotne miejsce, stanowic jeden z centralnych
przedmiotw sporu badaczy rnych specjalnoci. Od lat zajmuj si nim historycy, jzykoznawcy, religioznawcy, archeolodzy i in. Wikszo z nich widzi w nim posta boga
suwerennego o konotacjach atmosferycznych lub wegetacyjnych, rozmaicie rozumiejc
jego funkcj w panteonie. Badacze rozmaicie postrzegaj jego miejsce w panteonie, raz
umieszczajc go w funkcji wadzy zwierzchniej i magicznej (Gieysztor 1977), innym razem wojskowej ( 1961). Niektrzy inni, zwaszcza dawniejsi autorzy, wrcz
neguj jego istnienie jako bstwa sowiaskiego i interpretuj go jako starorusk hipostaz, kalk skandynawskiego Thora, zaadaptowanego w funkcji boga druyny ksicej na
dworze w Kijowie przez synkretyczne wierzenia starej Rusi (np. Roniecki 1901). Badania
nad tym problemem nie ustaj, a bogata literatura przedmiotu na ten temat wci jest
uzupeniana o nowe interpretacje.
Tradycyjnie podejmowane pytania o rodzimo i zasig wystpowania kultu Peruna
czy kwestia obecnoci bd nie skadnikw obcych (wareskich) w rytuale przysigi na
or, domniemana praindoeuropejska geneza tej postaci i inne bodaj dopiero stosunkowo niedawno zostay rozstrzygnite i dzi ju nie ma podstaw wtpi ani w moliwo
rodzimoci zewntrznych form kultu, takich jak formuy magiczne ( 2001), ani
w archaiczno samego bstwa i to, e ps. *Perun kontynuuje form pie. dial. *Per/unos
bg-burza. Dotyczy to rwnie funkcji i znaczenia tego pradawnego bstwa gromu i piorunw, ktrego militarne kompetencje s rdowo najwyraniej uchwytne.
Wydaje si rwnie, e na og nikt nie kwestionuje zaoe teorii tzw. mitu podstawowego, tj. mitu mwicego o pojedynku Peruna z zoomorcznym / odycznym przeciwnikiem (Welesem~Woosem, mijem, smokiem) o elementy wszechwiata, takie jak
wody, podno, bydo itp. (, 1974; 1998; por. Matasovi 1996:
23 n.; Belaj 1998: 67 n.). Co wicej, lady tego hipotetycznego mitu s obecnie odnajdywane nie tylko we wschodniosowiaskim, ale take w folklorze poudniowosowiaskim
chorwackim, soweskim itp. (np. 1996; Marjani 2009). Nowsze badania na
ten temat niewtpliwie wskazuj na szeroki zasig wystpowania tego archaicznego mo219
220
Micha uczyski
2
3
221
222
Micha uczyski
(agent.) P. pije i je 3c
P. wieci / byszczy 22, 35
P. patrzy na sd/wiec sdowy 8c
(sprawca) P. sprawia, e jest burza:
P. pociera arnami, powodujc grzmoty 36
P. tworzy byskawic 9a, 36
P. rzdzi niebem, pogod 18
(odbior.) P. dostaje zwierzta/ludzi 1, 9
(adres.) a) P-a prosi si o ratunek na wojnie 9b
P-owi kae si ukara czowieka mierci (od ora) 4, 5
(material.) Perun jest z drzewa 1
(lokaliz.) a) P. jest nad wod 1, 2, 20b
P. jest na ldzie 5
P. jest na grze/wzgrzu 2, 8a, 20b-c
P. jest w lesie 8b
P. jest w posgu 3a
b) Sdy s tam, gdzie P. 8c
Bro (miecze, wcznie i tarcze) s tam, gdzie P. 4c
(podob. paral.) P. jest jak czowiek 2, 7
2. perun demon atmosferyczny, panetnik
(nazwa) br. Parn, ukr. , pol. dial. peron.
(hiper.) br. dial. bx, pol. chop, ukr.
(part.) P. ma bro (strzelb) 28b
(atryb.) P. jest ogromny 28b
(agent.) P. lata 28b
P. goni / poluje 28b
(sprawca) P. byska, rzuca piorunem / powoduje, e jest burza 29
P. powoduje mier konia/owiec 29, 32
(adres.) b) P. mwi do czowieka 28b
(lokaliz.) a) P. jest w chmurze 29
(tempor.) P. jest latem 29
(podob. kompar.) P. jest jak wiatr 28b
P. jest jak drzewo 28b
3. perun diabe, czart, nieczysty
(nazwa) br. dial.
(agent.) P. ucieka 30
P. chowa si (pod czowieka, drzewo, kamie) 30
(adres.) a) P. rozmawia ze w. Eliaszem 30
b) P-owi grozi w. Eliasz 30
(lokaliz.) a) P. jest koo domu 30
P. jest koo drzewa 30
P. jest koo kamienia 30
223
2. Dokumentacja
KRONIKI
[1] ,
, (...) , ,
(...) (PVL, 980 r.)
[2] (...) (...) , 12
. , ,
, (PVL, 987 r.)
[3] a) (...) (...);
: ! ! ;
.
b) , ,
, .
c) ;
, ; , :
, - , - , , ,
. (PVL, 989 r.)
[4] ... , (...) ,
, , , (...)
. (PVL, 907 r.)
[5] a) (...) , ,
, (PVL, 945 r.)
b) (...) , (...)
, (...) , (PVL, 945 r.)
c) , , ,
, (PVL, 945 r.)
[6] ... , (...),
. (PVL, 971 r.)
[7] (...) , , i ,
,
, i i (Kronika
Hustyska5).
[8] a) Przydarzyo si za, e w drodze przybylimy do gaju, ktry jest jedyny w tym
kraju, caa bowiem okolica jest paska. Tam wrd bardzo starych drzew zobaczylimy
wite dby, ktre byy powicone bogu owej ziemi zwanemu Prone.
b) inne bstwa zamieszkuj lasy i gaje, jak na przykad boek starogardzki Prone
[ac. Proue, Prove]
c) Tam co poniedziaek mieszkacy caego kraju wraz z ksiciem i kapanem gromadzili si, aby wymierza sprawiedliwo
d) Wejcie do przybytku byo zakazane wszystkim z wyjtkiem kapana i tych, ktrzy pragnli zoy oary lub ktrym grozio niebezpieczestwo mierci. Tym bowiem
nigdy nie odmawiano azylu. Wobec swoich miejsc witych Sowianie odnosz si z tak
5
224
Micha uczyski
czci, e obejcia wity nie pozwalaj zbezczeci nawet krwi wroga (Helmond, Kronika Sowian I 846)
[9] a) Uwaaj oni, e jeden tylko bg, twrca byskawicy, jest panem caego wiata,
i skadaj mu w oerze woy i wszystkie inne zwierzta oarne
b) kiedy zajrzy im mier w oczy, czy to w chorobie czy na wojnie, lubuj wwczas,
e jeli jej unikn, zo bogu natychmiast oar w zamian za ocalone ycie, a uniknwszy
skadaj j, jak przyobiecali, i s przekonani, e kupili sobie ocalenie za t wanie oar
(Prokopiusz III 14,23-24)
c) [Sklawinowie] Zabijali za napotkanych nie mieczem, wczni, ani w aden
inny zwyczajny sposb (...) palili nie szczdzc nikogo, zamknwszy ich w chatach wraz z
bydem i owcami, ktrych nie mogli zabra do swego kraju (Prokopiusz III 38,177)
KAZANIA
[10] ... ...
... (Sowo w. Grzegorza, XII-XIII w.8)
[11] ... , . (...)
(...). i i
(Sowo jak poganie kaniali si idolom, XVI w.9)
[12] (...) (Sowo Jana Zotousta, XIV-XV w.10)
[13] (...) (...)? (XVI w.11)
[14] ... ... (Sowo o Mamaju, XVI w.12)
[15] a)
b) ... (Sowo Chrystolubca13)
[16] (...).
b) (...) (Zlatan Ciep, XIV-XV w.14)
[17] , (...) ,
(Sowo i objawienie w. Apostow, XVI w.15)
[18] ( ) N() ... N ... ... ()()
... () (Nowogrd, XII w. 16)
PROZA
[19] ... (...) (Sowo o Mamaju17)
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
225
[20] [] , , (...)
b) i i, , (...)
(...)
c) , (...)
,
(ywot zwyky ksicia Wodzimierza, XIV w.18)
[21] , (...) (ywot
stary Wodzimierza19)
LEGENDY, APOKRYFY
[22] , (...) i (...)
i (Biesiada o trzech witych, XV w.20)
[23] (...) (Chodzenie
w. Bogurodzicy po mkach, XII w.21)
[24] , , , ,
... (Aleksandreida, XIII w.22)
[25] (...)
(Sowo o w. Jerzym episkopie, XIX w.23)
[26] ,
(...).
(...) (...).
, ,
, .
: . (Cvietnik 1665 r.24)
[27] a) -, - ,
, . -
- .
b) (...) . :
, -;
!
c) - (...) . :
! ;
(Rosja, 1859 r.25)
18
19
20
21
22
23
24
25
226
Micha uczyski
BAJKI
[28] a) Jeden pn lub zavdy v edele pedms xuodi na polovaee. (...) Jaz tu
vyx odi crn xmara i zacyn z daleka gmi. Ten pn paty i vidi nad ekom jake velge
ptcysko, co edi na kaemeu. Myli suobe: ic e upuolovem, ta xuo to zabi. (...) Tak
ten pn pysed do ego, puoduos i uogld, bo igdy jesce takego ptka e vid i pad
suobe: skuoda nbuoju, take karadne ptcysko.
b) Jaz tu ngle kyke xto, zaem: e zauj, paee, j juz pez edem lt za tm
ptkm xuodze i imuoge guo upoluova; jak je ty me do ego, tuo j meem do ebe;
jakby guo b e zab, tuo j ebe. Pelk e paeisko, uogldnon e i zuobc ped suobom uogrumnego xuopa, jak devo, ze stelbom, jak kuoda. B to peron, co zavse poluje
na tak ptki karadne. (...) Peron von za rke tego paena i dugo jesce z m gda, uogldali se stelby, ha puotm (...) uodlea jak vater (Polska26)
[29] bu u palkax pn. tm byl kaznnaja zaml, li xaili tr dni u pnyznu, ytlisa jan starakaznnyja. jan palva asudrstvu rabli, a palova pnu. pn ty
nic na rabtu tyx bbau, tka ac ci buraki sac. i xmar. xmar i, blskavica,
znu blskavica, u xmar jak rz nadyla, a ty pn, Narkn, kali krkna: t Parn, a
j Narkn! i bx! kali strliu u xmru. tk zra iznu zarymla, blsnula... du Parn u
kan i kan zabu. a ty Narkn i astusa u cu. i jn u na tyja bby ka: bby, ico
da xty, ba svta, min bx paknuu u cu. j u vncai vs bizunavc na bdu.
na dru t iznu pryu ty n, i t t zalau Narkn ta Parun svta, to jn
paknuu ja na svca (Biaoru, 1975 r.27)
[30] I: | ,
. | I : | - i , , ,
(...). (Biaoru28)
u
RELACJE POTOCZNE
[31] Novuogardenses dim idolum q[u]oddam, nomine Perun eo loci quo nunc est
monasterium, quod ab eodem idolo Perunzki appelatur, collocatum, in primis colebant,
venerabaturque (S. Herberstein, Zapiski o Moskwie, XVI w.29)
[32] ii. i i i i i i.
, , (Ukraina30)
ZAMWIENIA, MODLITWY
[33] (akta sdowe, Rosja, 1760 r.31)
26
27
28
29
30
31
227
FRAZEOLOGIA
[34] (Bugaria32)
ZAPISY WIERZE
[35] ,
; , ;
, - . (...)
, (Biaoru33).
[36] ,
; i
i (Biaoru34).
rda
Helmond Helmonda Kronika Sowian, tum. J. Matuszewski, Warszawa 1974.
Labuda G., Sowiaszczyzna staroytna i wczesnoredniowieczna. Antologia tekstw rdowych, Pozna 1999.
Mansikka V.J., Die Religion der ostslaven, I. Quellen, Helsinki 1922
Matusiak S., Volksthmliches aus dem Munde der Sandomierer Waldbewohner, Archiv fr
slavische philologie, Berlin 1881.
Meyer C. H., Fontes Historiae Religionis Slavicae, Berolini 1931.
Prokopiusz Prokopiusz z Cezarei, O wojnach, tum. M. Plezia [w:] Greckie i aciskie
rda do najstarszych dziejw Sowian, cz. 1, Pozna-Krakw 1952.
PVL - ,
1950.
RMC Herberstein von, S., Rerum Moscoviticarum Commentarii, Synoptische Edition
der lateinischen und der deutschen Fassung letzter Hand Bassel 1556 und Wien
1557, Mnchen 2007.
Rulikowski E., Zapiski etnograczne z Ukrainy, Zbir Wiadomoci do Antropologii Krajowej, t. 3, 1879
TS - , 1-5, i 19821987.
. ., , .- 1914.
.., ii . i
, 1895.
i ., i i,
i. i, 1846.
- i i. i ii
I , T. XXXIII, i 1912.
. ., , . II, 1989.
, , , 1999.
32
33
34
228
2007: 201.
i 1846: 17.
1895: 76
Micha uczyski
Bibliograa
Bartmiski J., Jzykowe podstawy obrazu wiata, Lublin 2007.
Belaj V., Hod kroz godinu. Mitska pozadina hrvatskih narodnih obiaja i vjerovanja, Zagreb
1998.
Duridanov I., Urslaw. *Peryn und seine Spuren in der Toponymie, Studia Slavica Academiae Scientiarum Hungaricae t. XII, fasc. 1-4, Budapest 1966, s. 99102.
Gieysztor A., Sprawca piorunw w mitologii sowiaskiej [w:] Ars Historica, Pozna 1976,
s. 155161.
Gieysztor A., The Slavic pantheon and new comparative mythology, In: Quaestiones Medii
Aevi, vol. I/1977, s. 732.
Katii R., Nachlese zum urslawischen Mythos vom Zweikampf des Donnergottes mit dem
Drachen, Wiener Slavistisches Jahrbuch, b. 34, 1988, s. 5775.
Loma A., Procopius about the supreme god of the Slavs (Bella III 14,23): two critical remarks, XLI, 2004.
Lujan E.R., Procopius, De bello Gothico III 38.17-23: a description of ritual pagan Slavic
slayings?, Studia Mythologica Slavica 11, Ljubljana 2008, s. 105111.
Marjani S., Zmaj i junak ili kako ubiti zmaja na primjeru meimurskih predaja o grabancijau i pozoju, Narodna umjetnost 46/2, Zagreb 2009, s. 1136.
Matasovi R., A Theory of Textual Reconstruction in Indo-European Linguistics, Frankfurt
am Main 1996.
Roniecki S., Perun und Thor. Ein Beitrag zur Quellenkritik der russischen Mythologie, Archiv fr slavische philologie, Berlin 1901, s. 462520.
Tra M., Etymologick souvislosti jmen staroruskch pohanskch bostev, Slavia. asopis
pro slovanskou lologii, R. 74 (2005), s. 124.
Uspienski B.A., Kult witego Mikoaja na Rusi, Lublin 1985.
Wasilewski T., O ladach kultu pogaskiego w topomastyce sowiaskiej Istrii, Onomastica, r. IV, 1958, s. 149152.
Witkowski T., Mythologisch motivierte altpolabische Ortsnamen, Zeitschrift fr Slawistik,
b. XV, Berlin 1976, s. 368385.
Witkowski T., Perun und Moko in altpolabischen ortsnamen, Onomastica XVI, 1971.
.., ?, 2006/1, . 5556.
., ,
, In: Frazeologia a jzykowe obrazy wiata przeomu
wiekw, red. W. Chlebda, Opole 2007, s. 199-204.
.., / u , In:
, . .. , .. , . 1996, . 93120.
.., ,
, . 3, 1958, c. 101111.
.., .., .
, 1974.
229