Skutki adunkw elektrostatycznych.

Zjawisko elektrycznoci statycznej jest jednym z pierwszych poznanych w dziedzinie

elektryki. Mimo upywu lat oraz postpu w rozwoju nauki i techniki ten rodzaj elektrycznoci
wymyka si czsto spod kontroli. Sprzyja temu zjawisku powszechne stosowanie materiaw
o duej rezystywnoci (np. wykadzin podoowych! materiaw opakowaniowych" oraz
osi#ane znaczne przyspieszenie w wielu procesach technoloicznych (np. przewijanie $olii z
tworzyw sztucznych! szli$owanie drewna"! a take tworzenie rodowisk o np. nienaturalnie
maej wilotnoci atmos$ery (przemys $armaceutyczny! kosmetykw itp.".
%ystpowanie niekontrolowanych i nadmiernych adunkw elektrostatycznych wywouje
takie &ezporednie skutki jak'
( zaroenie zdrowia ludzi!
( zakcenia pracy i uszkodzenia urz#dze) (zwaszcza elektronicznych"!
( zakcenia procesw technoloicznych!
( zaroenie poarowo*wy&uchowe.
%ymienione zaroenia s# na tyle istotne! e konieczne jest wprowadzanie odpowiednich
norm i przepisw oraniczaj#cych dopuszczalne poziomy naelektryzowania oraz opracowanie
metod zapo&ieania nadmiernej elektryzacji.
+omiary elektrostatyczne'
,a podstawie pomiarw elektrostatycznych mona okreli- wielkoci charakteryzuj#cych
stan naelektryzowania. ,ale# do nich m.in.'
. ( adunek elektrostatyczny! /!
.0m ( sto- adunku elektrostatyczneo! /0k!
.0S ( sto- powierzchniowa adunku elektrostatyczneo! /0m1.
+omiar adunku elektrostatyczneo metod# naczynia 2aradaya. Zasada dziaania takieo
naczynia wynika &ezporednio z twierdzenia 3aussa ($undamentalneo w elektrostatyce".
Syna na wyjciu wzmacniacza elektrometryczneo w tym ukadzie jest proporcjonalny do
adunku indukowaneo na ciankach naczynia (*4"! a zatem do adunku mierzoneo (54".
6kad taki oprcz pomiaru adunku elektrostatyczneo 4 (." w po#czeniu z wa# moe
rwnie suy- do pomiaru stoci adunku w masie materiau .0m.
Metoda ta doskonale zdaje ezamin w warunkach la&oratoryjnych! jednak w warunkach
przemysowych stosowanie jej w wielu przypadkach jest nierealne.
+rzykadem moe &y- pomiar poziomu naelektryzowania $olii z tworzywa sztuczneo
podczas przewijania! dy zatrzymanie linii produkcyjnej i po&ranie pr&ki na tyle za&urza
proces! e jest to nie do przyjcia ze wzldu na jako- pomiaru oraz wymaania
uytkownika linii.
Zmody$ikowana wersja tej metody pozwala na wyznaczanie stoci powierzchniowej
adunku elektrostatyczneo. 7znaczaj#c s jako sto- powierzchniow# adunku
naelektryzowanej paszczyzny dielektrycznej! mona napisa- nastpuj#ce rwnania'
89 5 81 : s0e;
89l9 ( 81l1 : ;
% ktrych'
89! 81 ( natenie pola elektrostatyczneo
l9! l1 ( odstp elektrody od paszczyzny dielektrycznej
e; ( przenikalno- elektryczna.
<eeli jedn# z elektrod jest sonda pomiarowa miernika! to rozwi#zanie tych rwna) pozwala
na wyznaczenia wartoci s. <ak wynika z powyszych rozwaa)! miar# poziomu
naelektryzowania moe &y- rwnie warto- natenia pola elektrostatyczneo 8. % prostych
ukadach eometrycznych mona atwo powi#za- warto- natenia pola elektrostatyczneo z
stoci# powierzchniow# adunku.
% praktyce stosuje si trzy rodzaje miernikw natenia pola elektrostatyczneo'
( mierniki indukcyjne!
( mierniki z wiruj#c# elektrod#!
( mierniki izotopowe.
Miernik indukcyjny skada si z elektrody pomiarowej! wzmacniacza elektrometryczneo i
miernika wyjcioweo. /hocia jest to &ardzo prosta konstrukcja! to jednak charakteryzuje si
ona du# wraliwoci# na adunki elektrostatyczne mo#ce osiada- na elektrodzie
pomiarowej! a ze wzldu na dry$t wzmacniacza nie nadaje si do pomiarw duotrwaych.
Miernik z wiruj#c# elektrod# nie ma wymienionych wad miernika indukcyjneo. =ziki
okresowemu przesanianiu elektrody pomiarowej elektrod# wiruj#c# syna stay w samej
owicy pomiarowej jest przetwarzany na syna zmienny! a nastpnie przekazywany do
detektora $azoczueo.
Miernik izotopowy ma odmienn# zasad dziaania. Midzy naelektryzowan# powierzchni#! a
elektrod# pomiarow# miernika nastpuje przepyw pr#du proporcjonalny do wartoci
natenia pola elektrostatyczneo wytwarzaneo przez t naelektryzowan# powierzchni.
,oniki adunkw s# wytwarzane w procesie jonizacji wywoanej izotopem
promieniotwrczym (promieniowanie a". Mierniki izotopowe charakteryzuj# si du#
czuoci#! jednak ( jak wynika z zasady dziaania ( wskutek przepywu pr#du znacznie
wpywaj# na naelektryzowanie &adaneo o&iektu.
% wy&ranych przypadkach celowe jest rwnie wykonywanie pomiarw potencjau
naelektryzowaneo o&iektu. =otyczy to zwaszcza odizolowanych elementw przewodz#cych
lu& pprzewodz#cych. %wczas uyteczne s# woltomierze i kilowoltomierze
elektrostatyczne. =ziaaj# one wykorzystuj#c si przyci#ania elektrostatyczneo. >ch zalet#
jest &ardzo dua rezystancja wejciowa i maa pojemno- wejciowa (nie o&ci#aj# ?rda".
=o pomiarw elektrostatycznych naley rwnie zaliczy- te! ktre dotycz# waciwoci
izolacyjnych materiaw! poniewa takie waciwoci decyduj# o moliwoci romadzenia i
spywu adunkw.
S# to nastpuj#ce wielkoci'
( rezystywno- skrona!
( rezystywno- powierzchniowa!
( rezystancja upywu!
( czas poowiczneo zaniku adunku.
% zalenoci od wartoci rezystywnoci powierzchniowej @S wprowadzono kryterium
podziau materiaw'
@S A 9;B % ( materia nie wykazuje zdolnoci do elektryzacji!
9;B % C @S A 9;91 % ( materia elektryzuje si sa&o!
@S D 9;91 % ( materia elektryzuje si &ardzo atwo.
+odane zakresy s# umowne i dotycz# typowych sytuacji. ,aley jednak pamita-! e
naelektryzowanie o&iektu jest wynikiem dwch procesw zachodz#cych jednoczenie'
procesu eneracji i romadzenia adunku oraz procesu rozadowania. Zalenie wic od
sytuacji ten sam materia moe &y- silnie naelektryzowany lu& nie. Z teo wzldu znaczenie
ma ostatni z wymienionych parametrw! a wic czas poowiczneo zaniku adunku t. <est on
de$iniowany jako czas! w ktrym warto- zromadzoneo na dielektryku adunku zmniejszy
si o poow w odniesieniu do wartoci pocz#tkowej.
+omiary rezystywnoci skronej i powierzchniowej wykonuje si z zastosowaniem
odpowiednieo rodzaju elektrod. Spos& przyoenia elektrod oraz sam ukad pomiarowy ma
&ezporedni wpyw na warto- uzyskiwanych wynikw. %ane jest wic! a&y pomiary &yy
wykonywane zodnie z wymaaniami norm.
7cena zaroe) wywoanych elektrycznoci# statyczn#'
Zaroenia zwi#zane z wystpowaniem elektrycznoci statycznej mo# &y- oceniane m.in. na
podstawie pomiarw elektrostatycznych. % przypadku zaroe) zakceniami procesw
technoloicznych i pracy urz#dze) okrelenie dopuszczalnych poziomw elektryzacji
najczciej musi &y- dokonywane indywidualnie! natomiast dopuszczalne poziomy
elektryzacji zwi#zane z zaroeniami poarowo*wy&uchowymi i zaroeniami zdrowia ludzi
zostay podane w odpowiednich normach i dokumentach.
+ole elektrostatyczne i czowiek'
+arametry elektryczne czowieka (znaczna przewodno- elektryczna! np. ;!9 S0m! i znaczna
przenikalno- elektryczna" powoduj#! e wnikanie pola elektrostatyczneo w #& ciaa
ludzkieo jest praktycznie niemoliwe. Z teo wzldu naley rozwaa- dwa moliwe
sposo&y oddziaywania pola elektrostatyczneo na czowieka'
( powstawanie wyadowa) elektrycznych z lu& do czowieka jako kondensatora!
( przepyw pr#du przez czowieka w wyniku jeo ruchu w polu elektrostatycznym.
Espektem dodatkowym jest wpyw zmian w koncentracji jonw w powietrzu pod wpywem
pola elektrostatyczneo.
Ze wzldu na znaczn# przewodno- elektryczn# czowieka mona traktowa- jeo ciao jako
kondensator elektryczny. Fypowa pojemno- / czowieka (stoj#ceo w &utach" wzldem
ziemi wynosi 9;;*1;; p2. % wyniku procesu tarcia lu& zjawiska indukcji moliwe jest
uzyskiwanie przez czowieka znacznych potencjaw. % tej sytuacji z&lienie rki np. do
uziemionej czci metalowej urz#dzenia spowoduje przeskok iskry. %yzwolon# eneri
mona oszacowa- ze wzoru'
% : ;!G / (691 ( 611"
dzie'
69! 61 ( potencja czowieka przed wyadowaniem i po wyadowaniu.
%yzwolona w procesie takieo wyadowania eneria moe nie tylko powodowa-
nieprzyjemne doznania (pr odczuwania"! ale moe rwnie wywoywa- silne wstrz#sy
ro#ce wypadkiem. <ednoczenie warto- tej enerii jest na tyle dua! e moe &y-
przyczyn# zaponu azw! par i pyw.
@ozporz#dzenie M+i+S okrela dopuszczalne wartoci nate) pl elektrostatycznych.
Zodnie z tym rozporz#dzeniem dla zakresu czstotliwoci ;*;!G Hz okrelono nastpuj#ce
wartoci'
8; ( rn# ranic stre$y &ezpiecznej ( 9; ;;; I0m!
89 ( rn# ranic stre$y poredniej ( 1; ;;; I0m!
81 ( rn# ranic stre$y zaroenia! pocz#tek stre$y nie&ezpiecznej ( J; ;;; I0m!
=dc($ " ( doz dopuszczaln# wynosz#c# K1;; (kI0m"1 h.
Lonsekwencj# wprowadzenia ,=, (najwyszych dopuszczalnych nate)" dla pl
elektrostatycznych jest konieczno- dokonywania zarwno okresowych pomiarw na
stanowiskach pracy! jak i oceny poziomu naraenia pracownikw! a take w razie
koniecznoci okrelenia stre$! w ktrych pracownicy mo# prze&ywa-.
Zaroenia poarowo*wy&uchowe. % normie +,*B108*;G1;9 okrelono kryteria zaroenia
poaroweo i0lu& wy&uchoweo wywoaneo elektryzacj# materiaw o paskiej powierzchni.
=o oceny zaroenia wykorzystuje si takie parametry! jak sto- powierzchniowa adunku
s! potencja powierzchniowy Ip oraz natenie pola elektrostatyczneo 8.
Zodnie z podan# norm# stan zaroenia nie wystpuje! dy sto- s A 1!MN9;*O /0m1!
potencja Ip A 9;K I! a natenie pola 8 A 9;G I0m przy minimalnej enerii zaponu %z
min A 9;*J < lu& 8 A KN9;G I0m przy enerii 9;*J < A %z min A GN9;*9 <.
% normie okrelono rwnie dopuszczalny czas relaksacji adunku elektrostatyczneo.
Zaroenie nie wystpuje! dy t A 9;*K s.
% normie podano take kryteria oceny zaroenia w przypadku elektryzacji materiaw
sypkich i aerozoli.
% stre$ach zaroenia wy&uchem istotnym elementem &ezpiecze)stwa jest posadzka! ktra
ma umoliwia- spyw adunkw z ludzi! wzkw transportowych itp.! a przy tym ona sama
nie powinna si elektryzowa-. % normie +,*B108*;G1;K sprecyzowano wymaania
dotycz#ce rezystancji (oporu" upywu @u! ktra powinna &y- mniejsza ni 9;O %. % normie
+,*BJ08*;G1;J okrelono wymaania i rodki za&ezpieczenia przed elektrycznoci#
statyczn# w przestrzeniach zaroonych wy&uchem i niezaroonych wy&uchem.
=o typowych miejsc! w ktrych naley prowadzi- analiz zaroe) od elektrycznoci
statycznej! zalicza si linie wytwarzania i przewijania $olii i wkien o duej rezystywnoci!
linie lakiernicze proszkowe i cieke! sale operacyjne i za&ieowe w szpitalach! linie
drukarskie! urz#dzenia do kon$ekcjonowania materiaw sproszkowanych itp.
<ako przykad moe posuy- pracownik o&suuj#cy stacj nadruku (rotorawiury" $olii +8
podczas pracy prze&ywa w &ezporednim s#siedztwie naelektryzowanej $olii. Z powodu
&raku jakichkolwiek elementw deelektryzuj#cych $oli! powstawao pole elektrostatyczne o
wartoci natenia do 9G kI0cmP +racownik ten uzyskiwa potencja siaj#cy kilku
kilowoltw. Faka oranizacja pracy powodowaa ci#e naraenie pracownika na
wyadowania odczuwane jako nieprzyjemne wstrz#sy! a take zaroenie inicjacj# zaponu
mieszaniny par rozpuszczalnikw w stre$ie nadruku.
% celu usunicia zaroe) wprowadzono nastpuj#ce rodki ochrony anty*elektrostatycznej'
( zamontowano neutralizatory adunkw elektrostatycznych w celu oraniczenia poziomu
elektryzacji!
( pracownika zaopatrzono w o&uwie antystatyczne!
( wykonano posadzk antystatyczn#.
Qrodki ochrony antyelektrostatycznej i ich kontrola'
7chrona przed elektrycznoci# statyczn# jest realizowana za pomoc# takich za&iew
technicznych jak'
( zwikszanie przewodnoci materiaw o duej rezystywnoci (antystatyzacja"!
( uziemianie!
( ekranowanie!
( zwikszanie lokalne pojemnoci!
( stosowanie neutralizatorw adunkw elektrostatycznych!
( oraniczanie prdkoci procesw technoloicznych!
( zwikszanie wilotnoci otaczaj#ceo rodowiska.
% zalenoci od $unkcji jak# peni# zastosowane rodki i od ich poprawneo dziaania moe
zalee- &ezpiecze)stwo procesu! o&sui! kom$ort pracy itp. >stnieje wic potrze&a
okresoweo kontrolowania skutecznoci dziaania zastosowanych rozwi#za)! zwaszcza w
porach suchych (zima! lato".
Lolejne przykady'
% celu deelektryzacji przdzy stosuje si wysokonapiciowe neutralizatory adunkw
elektrostatycznych. ,a skutek duotrwaeo uytkowania elektrody ostrzowe
neutralizatorw uley erozji! a dodatkowo zostay pokryte ru&# warstw# pyu. %skutek teo
( jak to pokazay pomiary natenia pola elektrostatyczneo ( na przdzy przed i za
neutralizatorem o&nienie poziomu naelektryzowania &yo niezauwaalne. %ymiana zespou
elektrod i oczyszczenie neutralizatora przywrciy $unkcj urz#dzenia! poprawi si kom$ort
pracy o&sui maszyny.
+osadzka w stre$ie zaroenia wy&uchem zostaa wykonana jako elektroprzewodz#ca! co
stwierdzono wykonuj#c odpowiednie pomiary przed jej oddaniem do uytku. +o okresie
uytkowania ok. 9 roku wskutek niewaciwej eksploatacji nast#pio rozwarstwienie posadzki
i oddzielenie jej warstwy wierzchniej od elektrod stanowi#cych system uziemienia. +osadzka
utracia w kilku o&szarach zdolno- odprowadzania adunkw elektrostatycznych! staj#c si
nowym ?rdem zaroenia wy&uchem.
7&ydwa przypadki zostay wykryte podczas okresowych kontroli. Ferminy takich kontroli w
niektrych przypadkach wynikaj# z wymienionych norm i przepisw! cho- czsto musz# &y-
ustalane &ezporednio przez uytkownika urz#dze) ochrony antyelektrostatycznej.
7cena wynikw &ada) i pomiarw elektrostatycznych'
+omiary elektrostatyczne ze wzldu na swoj# specy$ik musz# &y- w odpowiedni spos&
interpretowane tak! &y mona &yo na ich podstawie oceni- rzeczywisty poziom zaroenia i
pro&lemw zwi#zanych z nadmiern# kumulacj# adunkw. +roste odczytywanie wskaza)
miernikw &ez uwzldnienia eometrii ukadu miernik*naelektryzowany o&iekt oraz
lokalnych specy$icznych niejednokrotnie warunkw moe prowadzi- do ru&ych pomyek i
nieporozumie). Lonieczne jest zawsze dokadne zrozumienie koncepcji pomiaruR dotyczy to
zwaszcza zasady dziaania miernikw pola elektrostatyczneo. E&y unikn#- typowych
&dw przy pomiarach elektrostatycznych! naley przestrzea- nastpuj#ce zalecenia'
( przy pomiarze natenia pola elektrostatyczneo naley pamita-! e samo z&lienie
miernika do naelektryzowaneo o&iektu de$ormuje rozkad pola wytwarzaneo przez ten
o&iekt!
( miejsce pomiaru natenia pola elektrostatyczneo nie moe &y- wy&ierane przypadkowo! a
przy jeo wy&orze naley uwzldni- eometri s#siaduj#cych
z &adanym o&iektem innych elementw! zwaszcza metalowych!
( podczas pomiarw naley koniecznie rejestrowa- temperatur i wilotno- otaczaj#ceo
powietrza! dy ich wpyw na wikszo- procesw elektryzacji jest oromny! a czas
wykonania pomiaru tak zaplanowa-! a&y warunki te sprzyjay zwikszonej elektryzacji!
( podczas pomiarw potencjau woltomierzem elektrostatycznym naley uwzldnia-
pojemno- wejciow# woltomierza (&dem jest odczytywanie wskaza) kilowoltomierza jako
rzeczywisteo napicia na o&iekcie"!
( podczas pomiarw rezystancji upywu posadzki istotny jest waciwy do&r wartoci
napicia pomiaroweo! np. z&yt niskie napicie pomiarowe moe spowodowa-! e zmierzona
warto- rezystancji upywu okae si z&yt dua! cho- w rzeczywistoci posadzka waciwie
odprowadza adunek elektrostatyczny.
+odsumowanie'
% otaczaj#cym nas rodowisku adunki elektrostatyczne (adunki elektryczne
o oraniczonej zdolnoci do przemieszczania si" mo# wystpowa- i wystpuj# wpywaj#c
&ezporednio na nasze &ezpiecze)stwo! zdrowie! a take mo# &y- przyczyn# znacznych strat
materialnych. =ostpne dokumenty normalizacyjne! przepisy i pu&likacje daj# wytyczne! jak
zwalcza- zaroenia wynikaj#ce z istnienia adunkw elektrostatycznych i w jaki spos&
mona okreli- poziom tych zaroe).