wiczenie 4

WALCOWANIE

Celem wiczenia jest:
- zapoznanie si z procesem walcowania wzdunego,
- okrelenie wskanikw odksztacenia charakteryzujcych proces walcowania,
- wyznaczenie granicznych ktw chwytu na pocztku i w trakcie walcowania,
- zapoznanie si z procesem walcowania ksztatownikw.


1. INFORMACJE MERYTORYCZNE

1.1. METODY WALCOWANIA

W procesie walcowania dany ksztat przedmiotu otrzymuje si za pomoc
odksztacenia plastycznego materiau midzy obracajcymi si i wsppracujcymi ze
sob walcami, tarczami lub rolkami. Ze wzgldu na rodzaj ruchu walcowanego
materiau, ksztat i ustawienie walcw, rozrnia si walcowanie:
- wzdune (rys.1a), w ktrym materia wykonuje ruch postpowy, a walce o osiach
wzajemnie rwnolegych obracaj si w kierunkach przeciwnych - otrzymuje si
gwnie blachy, tamy, prty i ksztatowniki;
- poprzeczne (rys.1b), w ktrym materia wykonuje ruch obrotowy, a walce o
osiach rwnolegych obracaj si w zgodnym kierunku wykonuje si ruby, wkrty i
koa zbate;
- skone (rys.1c), w ktrym materia wykonuje ruch postpowo-obrotowy, a walce
o osiach wzajemnie skonych obracaj si w zgodnych kierunkach wytwarza si
tuleje rurowe, kule itp.;
- okresowe (rys.1d), w ktrym materia wykonuje ruch postpowy lub postpowo-
2
zwrotny, a walce o osiach rwnolegych (o przekrojach niekoowych) obracaj si
przeciwnych kierunkach produkuje si tuleje rurowe, przedkuwki w formie prtw o
zmiennym przekroju, wyroby ornamentowe, itp.;
- specjalne, ktre jest kombinacj omwionych sposobw walcowania - wykonuje
si koa wagonowe (rys.1e) i inne wyroby o zoonym ksztacie.

Proces walcowania moe odbywa si na gorco lub na zimno. W przypadku stali
wglowej temperatura walcowania na gorco wynosi ok. 100-150
0
C poniej linii
solidusu.





























Rys.1. Schematy procesw walcowania: a wzdune, b poprzeczne, c skone, d okresowe,
e specjalne

3
1.2. WALCOWANIE WZDUNE

1.2.1. Wskaniki odksztacenia charakteryzujce proces walcowania wzdunego

Walcowanie wzdune jest najprostszym przypadkiem walcowania. W czasie
takiego procesu walcowania zmniejsza si przekrj poprzeczny materiau, a wzrasta
jego dugo. Proces walcowania skada si na og z wielu przepustw, ktrych
liczba zaley od ksztatu i wielkoci przekroju poprzecznego materiau wsadowego i
gotowego wyrobu po walcowaniu.
W procesie walcowania tylko niewielka cz materiau, poddana naciskowi
walcw, jest odksztacana plastycznie. Obszar zawarty midzy walcami nazywa si
kotlin walcownicz (rys.2.). Materia wchodzcy do walcw ma grubo g
0
,
szeroko b , dugo l
0 0
i powierzchnie przekroju poprzecznego F
0
. Po przejciu
midzy walcami, czyli po jednym przepucie, jego wymiary zmieniaj si
odpowiednio na g
1
, b , l
1 1
, F
1
. Po przewalcowaniu w gadkich walcach grubo
materiau zmniejsza si, szeroko niewiele si powiksza i materia wydua si.
Zmian wymiarw materiau okrela si wskanikami odksztace, ktre
zestawiono w tablicy 1.



















Rys.2. Kotlina walcownicza.



4
Tablica 1. Zestawienie wskanikw odksztacenia przy walcowaniu

Rodzaj
wskanika
Gniot Poszerzenie Wyduenie Ubytek przekroju
g b l F
odksztacenia
Odksztacenie
bezwzgldne
1 0
g g g =
0 1
b b b =
0 1
l l l =
0 1
F F F =
g
g g
g
1 0

=
0
1 0
b
b b
b

=
l
l l
l
1 0

=
0
1 0
F
F F
F

=
Odksztacenie
wzgldne
Wspczynniki
odksztacenia
1
0
1
F
F
F
= =
0
1
g
g
g
=
0
1
b
b
g
=
0
1
l
l
g
=
Odksztacenie
rzeczywiste
0
1
ln
g
g
g
=
0
1
ln
b
b
b
=
0
1
ln
l
l
l
=
1
0
ln
F
F
F
=




1.2.2. Zmiany objtoci

Podczas plastycznego odksztacania materiau przyjmuje si, e objto jego po
odksztaceniu jest rwna objtoci przed odksztaceniem (zasada staej objtoci).
Wynika to z faktu, i odksztacenia objtociowe cia metalicznych s bardzo mae i s
rzdu wielkoci odksztace sprystych. Zgodnie zatem z zasad staej objtoci:

V = V
0 1
= g b
0 0
l
0
= g
1
b
1
l
1
(1)

Po podzieleniu (1) stronami otrzymuje si:

1
0 0 0
1 1 1
0
1
= = =
l b g
l b g
l b g
V
V

(2)

Tak wic, aby zasada staej objtoci bya speniona, iloczyn wspczynnikw
odksztace musi by rwny jednoci. Po logarytmowaniu rwnania (2) otrzymuje si
zasad staej objtoci wyraon w odksztaceniach rzeczywistych:

g
+
b
+ = 0 (3)
1

Z powyszej zalenoci wynika, e z trzech gwnych odksztace rzeczywistych
tylko dwa s niezalene. Oznacza to, e znajc wartoci dwch odksztace trzecie
mona obliczy za zwizku (3).



5
1.2.3. Chwyt materiau przez walce

Podczas wprowadzania materiau midzy walce, w miejscach styku walcw z
materiaem, powstaj siy normalne P do, powierzchni styku oraz siy styczne T
spowodowane tarciem (rys.3a). Aby materia zosta wcignity midzy walce,
skadowa pozioma siy, tarcia T
h
, wcigajca materia, musi by wiksza od skadowej
poziomej siy normalnej P , odpychajcej materia
h

sin cos P T (4)

gdzie jest ktem chwytu zawartym midzy paszczyzn przechodzc przez osie
walcw a paszczyzn poprowadzon przez o jednego walca i punkt styku tego walca
z materiaem.
P T = Poniewa , gdzie jest wspczynnikiem tarcia, warunek (4) przyjmuje
posta:

tg (5)

Uwzgldniajc, e

tg = (6)

gdzie jest ktem tarcia, warunek chwytu na pocztku walcowania mona przed-
stawi

(7)

Zatem walce chwytaj materia, gdy kt chwytu jest mniejszy lub rwny ktowi tarcia.
Po wypenieniu szczeliny walcowniczej materiaem, kt dziaania, wypadkowej P,
naciskw walcw zmienia si w stosunku do kta chwytu istniejcego na pocztku
walcowania i przyjmuje warto (rys.3b). W zwizku z tym, warunkiem walcowania
jest:

sin cos P T (8)

i tg a zatem: .Przyjmujc, e sia P dziaa w poowie dugoci uku
stykania si walca z materiaem (pod ktem
2

= , warunkiem walcowania jest

2 (9)

Oznacza to, e po wypenieniu szczeliny walcowniczej materiaem kt chwytu mona
6
zwikszy prawie dwukrotnie w stosunku do jego wartoci pierwotnej.
Czsto zdarza si jednak, e wypadkowa naciskw walcw dziaa pod ktem
innym ni

= k
2

. W procesach walcowania na gorco wynosi 1,3 - 1,8, a przy

walcowaniu na zimno k = 2,0 - 2,4.
Kt chwytu oblicza si z nastpujcej zalenoci (rys.3):

D
g
=1 cos . (10)

gdzie: D- rednica walca.
Warto kta chwytu zaley przede wszystkim od wspczynnika tarcia. Im
wspczynnik ten jest wikszy, tym atwiej materia zostaje wcignity midzy walce.
Kt chwytu zaley ponadto od rednicy walcw. Temperatura i prdko walcowania
wpywaj na warto kta chwytu tak, jak zmienia si pod ich wpywem wspczynnik
tarcia.


















Rys.3. Rozkad si przy walcowaniu wzdunym: a w momencie chwytu materiau, b przy
wypenionej szczelinie walcowniczej

1.3. URZDZENIA DO WALCOWANIA

Podstawowymi urzdzeniami do walcowania s walcarki i urzdzenia pomocnicze,
tworzce razem tzw. zespoy walcownicze. Walcark (rys.4) nazywamy urzdzenie
zoone zwykle z trzech zasadniczych zespow: klatki walcowniczej, silnika
napdowego oraz mechanizmu przenoszcego ruch obrotowy silnika na walce.
7






1 3
2



Rys.4. Schemat walcarki: 1 walce robocze, 2 czniki, 3 walce zbate, 4 sprzgo, 5
przekadnia zbata, 6 koa zamachowe, 7 - silnik

Podstawowa klatka walcownicza (rys.5) skada si z walcw roboczych 1, oysk
2, w ktrych obracaj si czopy walcw 3, urzdzenia ustawczego 10 sucego do
regulacji wzajemnych odstpw walcw, dwch stojakw 4 poczonych cigaczami,
stanowicych kadub klatki oraz uzbrojenia walcw sucych do wprowadzania
materiau midzy walce.



















Rys.5. Klatka walcownicza duo: 1 walce, 2 oyska, 3 czopy, 4 stojaki,
5 ruby nastawcze, 6 nakrtki, 7 koo stokowe, 8 wa, 9 wskanik odlegoci midzy
walcami, 10 koo nastawcze

8
Do walcowania wzdunego stosuje si dwa rodzaje walcw: gadkie (rys.6a)
suce do walcowania blach i tam oraz bruzdowe (rys.6b) stosowane do walcowania
ksztatownikw, prtw i rur.
Nazwa walcw bruzdowych pochodzi std, e na walcu wykonane s nacicia
zwane bruzdami. Dwie bruzdy dwch zoonych i wsppracujcych za sob walcw,
tworz wykrj, w ktrym odbywa si walcowanie.











Rys.6. Rodzaje walcw: a walec gadki, b walec bruzdowy

Klatki walcownicze o walcach rwnolegych dzieli si w zalenoci od liczby
walcw na klatki duo, trio (o trzech walcach roboczych), kwarto i wielowalcowe.
Klatki kwarto. W celu zmniejszenia nierwnomiernoci gruboci walcowanej
blachy naley wyeliminowa bd znacznie ograniczy spryste uginanie si
walcw. Mona to czciowo uzyska przez zwikszenie rednicy walcw, ale
jednoczenie z tym nastpuje powikszenie si powierzchni styku materiau z
walcami. Powoduje to szybki wzrost cakowitego obcienia walcw, ktre zwiksza
si wraz z wielkoci powierzchni styku walec materia i naciskiem jednostkowym p
(rys.7). Nacisk jednostkowy zaley za gwnie od wspczynnika gniotu.











Rys.7. Porwnanie si nacisku P na walce oraz naciskw jednostkowych p, przy walcowaniu z
jednakowym gniotem w klatkach: a duo, b - kwarto
9
Zwikszenie rednicy walcw powoduje wzrost ich obcienia, a tym samym tylko
nieznacznie wpywa na zmniejszenie sprystego uginania si walcw (rys.7 a).
Umieszczajc midzy walcami oporowymi o duej rednicy mae walce robocze
(rys.7 b) uzyskuje si zmniejszenie powierzchni styku walec materia, a przez to
rwnie obnienie cakowitego obcienia walcw. Dziki temu w walcarkach takich
mona stosowa znaczne gnioty, przy zachowaniu duej dokadnoci geometrii i
wymiarw wyrobw. Jest to podstawowa zaleta walcarek kwarto.

1.4. WALCOWANIE BLACH STALOWYCH I TAM NA ZIMNO

Walcowanie na zimno stosuje si w celu uzyskania:
- blach i tam o gruboci do dziesitnych czci milimetra,
- duych dokadnoci wymiarw,
- maej chropowatoci powierzchni,
- zmiany wasnoci i struktury materiau.
Materiaem wyjciowym do walcowania blach i tam na zimno s blachy
walcowane na gorco do gruboci ~ 4 mm. Przed walcowaniem na zimno
przeprowadza si oczyszczanie powierzchni blachy ze zgorzeliny poprzez
wytrawianie. Do walcowania stosuje si walcarki kwarto w ukadzie cigym,
skadajcym si z dwch do piciu klatek.
Schemat ukadu cigego skadajcego si z piciu klatek kwarto przedstawiono na
rys.8. Blacha rozwijana z rozwijarki przechodzi przez kolejne klatki i nastpnie
zwijana jest na zwijarce. Prdkoci walcowania s bardzo due i w ostatniej klatce
dochodz nawet do okoo 30 m/s, co zapewnia bardzo dua wydajno procesu.










Rys.8. Schemat ukadu cigego walcarek kwarto do walcowania blach i tam na zimno:
1 rozwijarka, 2 zwijarka, 3 klatki walcownicze kwarto

Do walcowania tam i blach we wstgach o gruboci od 0,005 do 0,2 mm
uywane s walcarki szeciu-, dwunasto- i dwudziestowalcowe (rys.9). Wsadem s
blachy lub tamy walcowane na zimno w walcarkach kwarto. Ugicie spryste
10
walcw roboczych, dziki ich maym rednicom i duej sztywnoci walcw
oporowych zostaje prawie cakowicie wyeliminowane.










Rys.9. Dwudziestowalcowa walcarka Sdzimira

1.5. WALCOWANIE KSZTATOWNIKW I PRTW

Walcowanie ksztatownikw i prtw przeprowadza si w walcarkach o walcach
bruzdowych. W czasie caego procesu walcowania rozstaw midzy walcami kolejnych
klatek walcowniczych jest stay, a walcowany materia za kadym razem
przepuszczany jest przez coraz to mniejszy wykrj walcw. Szyny walcuje si zwykle
w 8 do 10 przepustach, inne ksztatowniki, takie jak dwuteowniki, ceowniki,
ktowniki w 9 do 12 przepustach (rys.10).


















Rys.10. Walcowanie wyrobw ksztatowych
11
1.6. WALCOWANIE RUR

Rury dzieli si na rury bez szwu i rury ze szwem. Rury bez szwu produkuje si o
wymiarach rednic nominalnych od 0,5 do okoo 500 mm, a rury ze szwem o
rednicach od uamkw milimetra (np., igy do strzykawek) do okoo 2000 mm.
Wsadem do produkcji rur bez szwu s zwykle ksy i ksiska. Cykl produkcyjny rur
bez szwu mona podzieli na nastpujce fazy:
1. Przedziurawienie wsadu i wykonanie tulei rurowej. Tuleje takie s krtkie i maja
grube cianki (rys.1c).
2. Wyduenie tulei w rur przez zmniejszenie gruboci jej cianek. Zwykle
wykonanie rury z tulei odbywa si w jednym zabiegu wyduania cianek przy
zachowaniu w przyblieniu staego wymiaru rednicy wewntrznej metod
walcowania okresowego (rys.1d)
3. Wykoczanie rur na gorco w walcarkach kalibrujcych lub redukujcych.
Operacje te maj za zadanie nadanie rurze dokadnie koowego ksztatu
przekroju poprzecznego i waciwego wymiaru rednicy.
4. Rury wyszej jakoci, cienkocienne, precyzyjne i inne przeznaczone na og do
celw konstrukcyjnych wymagaj dalszego zmniejszania gruboci cianek i
rednicy, co jest moliwe do osignicia metodami obrbki plastycznej na
zimno, za pomoc walcowania oraz cignienia.

Rury ze szwem zwija si z tam a nastpnie zgrzewa lub spawa (rys.11), dalsze
fazy odpowiadaj fazom produkcji rur bez szwu podanym w p.3 i 4.












Rys.11. Wytwarzanie rur spawanych





12
2. CZ DOWIADCZALNA

Cel:
- wyznaczenie wskanikw odksztacenia charakteryzujcych proces
walcowania wzdunego,
- wyznaczenie granicznego kta chwytu na pocztku walcowania,
- wyznaczenie granicznego kata chwytu w trakcie walcowania,
- zapoznanie si z procesem walcowania ksztatownikw.


2.1. OPIS BUDOWY I ZASADA DZIAANIA WALCARKI LABORATORYJNEJ

Na rys.14. pokazana jest walcarka laboratoryjna duo. Walce 1 o rednicy 164 mm
s uoyskowane w panewkach 2. Dolny walec jest nienastawny, natomiast pooenie
grnego walca reguluje si za pomoc rub nastawczych 3, ktre ustawia si
pokrtami 4. Po doprowadzeniu do rwnolegoci obu walcw przez opuszczenie
grnego walca na dolny, nastawia si odpowiedni rozstaw miedzy nimi przez
rwnoczesny obrt obu rub. Jeden obrt rub nastawczych powoduje przesuw walca
grnego o 4 mm. Napd z silnika 9 przekazywany jest poprzez przekadni pasow 5
do klatki walcw zbatych 6, a nastpnie przez czniki 7 na walce robocze 1.

















Rys.12. Schemat walcarki laboratoryjnej



13
2.2. OKRELENIE WSPCZYNNIKW ODKSZTACENIA

Prostopadocienn prbk z oowiu o wymiarach g
0
, b , l
0 0
(rys.15) naley
przewalcowa w kilku przepustach na walcarce laboratoryjnej duo. Przed
walcowaniem naley zmierzy jej grubo, szeroko i dugo. Po kadym
przepucie mierzy jej grubo i szeroko, a dugo wyznacza z zasady staej
objtoci. Podczas walcowania naley zwraca uwag, aby prbk podawa midzy
walce prostopadle do paszczyzny przechodzcej przez osie walcw. Wyniki zestawi
w tablicy 2. Na podstawie uzyskanych wynikw naley sporzdzi graficznie
nastpujce zalenoci:
- wyduenie wzgldne, poszerzenie wzgldne i wzgldny ubytek przekroju w
funkcji gniotu wzgldnego;
- wyduenie rzeczywiste i wyduenie wzgldne w funkcji gniotu wzgldnego.










Rys.13. Prbka do wyznaczania wskanikw odksztace



Tablica 2. Wyniki pomiarw wskanikw odksztacenia
Numer
przep.
Wymiary prbki Odksztacenie
wzgldne
Odksztacenie
rzeczywiste
Wspczynniki
odksztacenia
Objto
V
Lp. g
mm
b
mm
l
mm
g b l g b l

g

b
[mm
3
]
l







14
2.3. WYZNACZENIE GRANICZNEGO KTA CHWYTU NA POCZTKU WALCOWANIA

Stosujemy prostopadocienn prbk (rys.13.) o podwyszonej dokadnoci
wymiarowo ksztatowej. Przed przystpieniem do walcowania walce naley
oczyci ze smaru i grny walec opuci na dolny. Nastpnie prbk, po
uruchomieniu walcarki, kadziemy na st i bardzo lekko dociskamy do obracajcych
si walcw. Jednoczenie za pomoc pokrte podnosimy grny walec do momentu
chwycenia prbki przez walce. Po przewalcowaniu prbki mierzymy jej grubo i
znajc rednic walcw ze wzoru (10) wyznaczamy graniczny kt chwytu na pocztku
walcowania. Te same czynnoci wykonujemy przy pokryciu powierzchni walcw
emulsj i porwnujemy otrzymane wartoci ktw chwytu.

2.4. WYZNACZENIE GRANICZNEGO KTA CHWYTU W TRAKCIE WALCOWANIA

Prbk w postaci klina, wykonan z oowiu, poddajemy walcowaniu przy
rozstawie walcw 8 mm. Walce wcigaj klin do okrelonego momentu, po czym
zaczynaj si lizga po powierzchni walcowanego materiau. Zatrzymujemy
wwczas walcark, rozsuwamy walce i wyjmujemy prbk. Walcowanie to
wykonujemy przy oczyszczonej i powleczonej emulsj powierzchni walcw.
Graniczny kt chwytu
gk
w trakcie walcowania wyznaczamy ze wzoru (10).
Wielkoci g
p
oraz g
k
wyznaczamy z pomiarw prbki wedug rys.16.
Znajc wartoci
gp
oraz
gk
wyznaczamy wspczynnik k dla danych warunkw
walcowania. Nastpnie z zalenoci (5) i (6) wyznaczamy kty tarcia i wspczynniki
tarcia.









Rys.14. Prbka klinowa po przewalcowaniu.

2.5. WALCOWANIE KSZTATOWNIKW

Proces walcowania ksztatownika w postaci ktownika wykonujemy na
laboratoryjnej walcarce trio z walcami bruzdowymi, ktrej klatk walcownicz
pokazano na rys.17. Prbk w postaci okrgego prta wykonanego z oowiu
przepuszczamy kolejno przez rne wykroje walcw, a otrzymamy kocowy wyrb.
15
















Rys.15. Widok klatki walcowniczej trio z walcami bruzdowymi



LITERATURA

[1] WESOOWSKI Z., Podstawy walcowania, Katowice, WGH, 1960.
[2] URAWSKI Z., SIKORA J., PUEK., Walcowanie gwintw, Warszawa, WNT, 1976.
[3] Obrbka plastyczna metali, Srypt Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw, 1973.