Z prac Instytutu Bada Literackich Polskiej Akademii Nauk

Nowe media
w komunikacji spoecznej
w XX wieku
Antoloia
P!"#$%& I !$'A%(#A NA)%"*A
+aryla ,op-iner
".I(/NA 010 NA)%"*A
*arszawa 2332
Projekt okadki i stron tytuowych
Ireneusz Sakowski
!edakcja
Wanda Lipnik
%orekta
Elbieta uk
(opyriht 4 5y "-icyna naukowa
*arszawa 2332
*szelkie -ormy kopiowania s6 prawnie zastrze7one
"-icyna 'aukowa dzi8kuje +inisterstwu $dukacji narodowej za
pomoc -inansow6 w pu5likacji tej ksi67ki
ISBN 83-88164-50-3
Zam9wienia na ksi67ki mo7na skada: w "-icynie naukowej
ul; +okotowska <=> 330=?? *arszawa
tel; @3 22A <22 32 BC> -aD @3 22A <22 32 B2
e0mailE o-icyna;naukowa1data;pl
Fpis treGci
Maryla Hopfinger: *prowadzenie;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; H
CZ !I"#$SZ%
Ma&gor'a(a Hen)ry*o+,*a: &echnika 0 ruch 0 in-ormacja; *iek XIXE komu
nikacja spoeczna na prou audiowizualnoGci;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; 2=
-./.0#%-I% 111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111 32
S(ani,&a+ $i(*ie+i3': .otora-ia i malarstwo;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; BC
Z)'i,&a+ /o3'y4,*i: Prawda w -otora-ii ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; BB
5r,'6la C'ar(ory,*a: Portret -otora-iczny 0 duchowoG: i cielesnoG: ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; =H
Maryla Hopfinger: ,iperrealizm; %westionowanie widzenia -otora-iczneo <H
!io(r Za+o7,*i: .otora-ia cy-rowa ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; IJ
!#Z"8%Z9 %5:I%;N"111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111 23
/a)e6,' !eiper: !adio-onE ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; H=
/a)e6,' !eiper: !adio adwokat;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; H<
Mar,<all M3;6<an: !adio 585en plemienny;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; C33
S&a+a Bar)i7e+,*a: Fuchowisko jako tekst sowno0dKwi8kowy ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; C3H
8la6, S3<oning: Literatura -oniczna jako potencjalny przedmiot 5ada
literackich ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; C2J
Mie3'y,&a+ 8o=ine*: .onora-ia artystyczna ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; 141
$o73ie3< Si+a*: Audios-era na przeomie stuleci;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; C=?
$al(er >a3*,on .ng: *t9rna oralnoG:;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; CIJ
-I;M 1111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111 CJI
8arol Ir'y*o+,*i: Prawo zwierciada ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; CJH
8arol Ir'y*o+,*i: (zowiek i materia;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; CHC
%le*,an)er >a3*ie+i3': .ilm jako powieG: naszeo wieku ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; CH?
%li37a Hel=an: !ealizm i kreacja w -ilmie ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; 232
Mare* Hen)ry*o+,*i: .ilm kinowy w perspektywie audiowizualnoGci;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; 2CI
%n)r'e7 0+?@)@: 'ekonstrukcje widzenia;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; 22H
Maryla Hopfinger: .ilm i antropoloia; "si6anie dystansu wo5ec audiowi
zualnoGci ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; 2B=
/";"$IZ>% i $I:". 1111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111 2=I
#6)olf %rn<ei=: Perspektywy telewizji;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; 2=H
>an6,' ;ale+i3': &elewizja i ksztat potoczneo Gwiata ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; 2<B
Mare* Hen)ry*o+,*i: Fowo w telewizji ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; 2IB
/eren3e $rig<(: narracja telewizyjna a -i l m etnora-iczny;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; 2JB
5r,'6la >are3*a: "d teledysku do wideoklipu; $wolucja idiomu klipoweo ;; 2H?
$ie,&a+ 0o)'iA: *ideo> czyli kontrolowanie iluzji wolnoGci ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; ?C<
#y,'ar) $1 8l6,'3'y4,*i: *prowadzenie do pro5lematyki sztuki wideo 000000000000000000000000 ??3
5+olniA ,iB o) r'e3'y+i,(oC3i1 !ozmowa ze Z5iniewem !y5czyskim;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; ?BI
8.M!5/"# I SI"11111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111 353
S(ani,&a+ $i(*ie+i3': &echnika przyszoGci;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; ?==
>ay :aDi) Bol(er: %omputerE maszyna i narz8dzie ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; ?=I
Ni3<ola, Negropon(e: '+A in-ormacji;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; ?<<
!ierre ;eDy: 'rui potop;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; ?I?
!io(r Si(ar,*i: (zy rzeczywistoG: wirtualna to odkrycie noweo GwiataL;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; ?HC
ZEignie+ $a&a,'e+,*i: InteraktywnoG: ier komputerowych ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; B3B
#y,'ar) $1 8l6,'3'y4,*i: Net art 0 nowe terytorium sztuki ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; BCI
$1 :aniel Hilli,: Fuperkomputery i ewolucja ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; B?3
CZ :#50%
H.#9Z.N/ 8.M5NI8%C9>N91 !#FB% :I%0N.Z91111111111111111111111111111111111111111111111111111 432
%lDin /offler: "dmasowione Grodki przekazu;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; BBC
Maryla Hopfinger: Fztuka i komunikacjaE synay zmian caej kultury;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; BBJ
$olfgang $el,3<: Fztuczne rajeL !ozwa7ania o Gwiecie medi9w elektronicz
nych i o innych Gwiatach;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; B<C
>o<n Berger: "5razy reklamowe ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; BIH
%n)r'e7 8i,iele+,*i: Nowoczesna sztuka a Gwiat reklamy;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; BJJ

#y,'ar) $1 8l6,'3'y4,*i: Fztuka multimedi9w ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; =3?

ZEignie+ S6,'3'y4,*i: ,ipertekst a Malaktyka Nuten5eraO;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; =2C
5niEer(o "3o: Nowe Grodki masoweo przekazu a przyszoG: ksi67ki;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; =?I
/#I5M- /"CHNI8I N%: 85;/5#GH 11111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111 =B=
8a=ila #6)'i4,*a: %ultura i sprawiedliwoG: spoeczna; *itkacy i Peiper wo5ec
przemian cywilizacyjnych ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; =BI
")gar Morin: Przemys kulturalny ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; =<?
")gar Morin: +asowy od5iorca;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; =I?
"ri3< -ro==: *sp9czesne spoeczestwo technoloiczne;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; =J?
S(efan I?&*ie+,*i: )kryte zao7enia ijawne interpretacje kultury masowej ;; =HH
%IDin /offler: $lektroniczna wioska;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; <C=
>ean Ba6)rillar): Precesja symulakr9w;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; <2H
Neil !o,(=an: Ideoloia maszynE technika komputerowa;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; <?H
%n)r'e7 $erner: Przemiany medi9w i zaro7enie kultury;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; <=C
Noty o autorach;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; <<H
Indeks nazwisk ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; <I=
*prowadzenie
*Gr9d wielu nowych zjawisk> jakie przyni9s ludziom cywilizacji euroame0
rykaskiej wiek XX> oso5ne miejsce zajmuj6 nowe mediaE radio> duoraj6ca
pyta> kaseta maneto-onowa> telewizja> wideo> kr67ek ('> komputer> Internet;
*iek XX sprzyja ponadto dynamicznym przemianom medi9w> kt9re pojawiy si8
w stuleciu poprzednimE -otora-ii> -onora-ii> -ilmowi; Fzy5ki rozw9j medi9w
odmiennych od znanych wczeGniej tradycyjnych przekaz9w sownych i
o5razowych> ich intensywna o5ecnoG: w spoecznej przestrzeni> wszystko to
wpyn8o na zasadnicz6 zmian8 doGwiadcze komunikacyjnych uczestnik9w
kultury; Ludzie coraz cz8Gciej o5cowali nie tylko z azet6> czasopismem czy
ksi67k6> malarstwem czy ra-ik6 0 do wy5oru mieli r9wnie7 nowe atrakcyjne -ormy
przekazu;
* miar8 upywu czasu zmienia si8 stopniowo typ kultury zdominowany
przez sowo i druk w audiowizualny typ kultury> w kt9rym wa7n6 rol8 odrywaj6
nowe media; F6 one 5owiem nie tylko powszechnie> cz8sto i ch8tnie u7ywane przez
uczestnik9w kultury> ale tak7e wpywaj6 na ich spos95 percepcji> postrzeanie i
rozumienie GwiataP powoduj6 ksztatowanie si8 interalneo mechanizmu
od5iorczeo> kt9ry scala w sp9jn6 caoG: znaczeniow6 in-ormacje audialne i
wizualne in-ormacje; AudiowizualnoG: staje si8 dla ludzi XX w; dominuj6cym
sposo5em orientacji w kulturze;
*ypeniona starymi> nowymi i najnowszymi mediami scena komunikacyjna
dysponuje teraz rozmaitymi technikami zapisu i przekazu> wyznacza nowe -unkcje
starym mediom> powouje nowy repertuar wypowiedzi; Nie 5yo nidy w
przeszoGci tak sprzyjaj6cych warunk9w medialnych 0 oraz spoecznych 0 do
wyodr85nienia si8 noweo o5szaru kultury> jakim staje si8 komunikacja spoeczna;
'okonuj6ca si8 w XX stuleciu przemiana kultury wer5alnej w kultur8
audiowizualn6 poleaa m;in; na znaczeniowej no5ilitacji o5razu> na kulturowym
dowartoGciowaniu niewer5alnych 0 wizualnych i audialnych wymiar9w spoecznej
komunikacji> na uksztatowaniu si8 znak9w i znacze audiowizualnych; Przemiana
ta poleaa zatem nie na przejGciu od dominacji sowa do dominacji o5razu> ale na
tym> 7e w miejsce sowa centraln6 pozycj8 zaj8a audiowizualnoG:; *sp9czesna
kultura nie staa si8 kultur6 o5razu> cho: to waGnie o5razy zauwa7ane s6 przede
wszystkim przez jej krytyk9w; %ultura wsp9czesna interuje w audiowizualny
syndrom in-ormacje wer5alne i niewer5alne> wizualne i audialne> sowne i
o5razowe; A j8zyk naturalny o5ecny jest we wszystkich -azach -ormowania si8 i
przeksztacania audiowizualnoGci;
Audiowizualna kultura nie tylko nie rezynuje z j8zyka naturalneo> ale jest
nie do pomyGlenia 5ez j8zyka jako niew6tpliwie 9wneo kodu kultury; (o wi8cej>
j8zyk pisany nie mia nidy przedtem tak korzystnej sytuacji 0 repertuar tekst9w
pisanych> drukowanych nidy nie 5y tak liczny i 5oaty> a spoeczny zasi8
oddziaywania tych tekst9w tak rozley; )miej8tnoG: pisania i czytania w kulturze
naszeo kr8u staa si8 oczywistym i niemal powszechnym wyposa7eniem
wsp9czesneo czowieka> wa7nym skadnikiem dwudziestowiecznej cywilizacji>
warunkiem koniecznym> cho: niewystarczaj6cym> udziau w kulturze
audiowizualnej;
By Gwiadomie uczestniczy: w kulturze audiowizualnej> potrze5na jest
zar9wno wiedza o poszcze9lnych mediach i powstaych dzi8ki nim i wok9 nich
praktykach komunikacyjnych> jak i GwiadomoG: oromnych konsekwencji
wywoanych na scenie komunikacyjnej oraz w caej kulturze pojawieniem si8
nowych medi9w; Z tych przeGwiadcze wzi8a si8 niniejsza antoloia;
(z8G: pierwsza tej antoloii poGwi8cona jest poszcze9lnym mediom 0 od
-otora-ii po rzeczywistoG: wirtualn6 0 i traktuje o wy5ranych pro5lemach
-otora-ii> przekaz9w audialnych> -ilmu> telewizji i wideo> komputer9w i Fieci;
Przedstawia z uwzl8dnieniem chronoloii najwa7niejsze przejawy i zaadnienia
in-rastruktury komunikacyjnej mijaj6ceo stulecia; *prowadza (zytelnika w Gwiat
wsp9czesnych medi9w;
(z8G: drua zawiera elementy dianozy sytuacji medi9w w komunikacji
spoecznej u prou XXI w; Ponadto o5ejmuje -ramenty wielkiej dyskusji o
kierunku ewolucji cywilizacji naszeo kr8u oraz sporu wok9 podstawowych
wartoGci kultury maj6ceo w tle pytanieE (zy technika trium-uje nad kultur6L
+a caoG: skadaj6 si8 zatemE Zarys pro5lematyki medi9w w ukadzie
chronoloicznym> elementy dianozy wsp9czesnej sytuacji komunikacyjnejQ
-ramenty sporu kulturoweo wok9 -unkcjonowania medi9w;
* tak6 propozycj8 konceptualn6 wpisane zostay prace autor9w polskich i
o5cych> klasyk9w i wsp9czesnych> przedruki oraz artykuy specjalnie napisane do
tej antoloii; Proponowany tu korpus tekst9w mo7e su7y: ka7demu> kto interesuje
si8 wiekiem XX> mediami> spoeczn6 komunikacj6> wsp9czesn6 kultur6;
(echy wsp9czesnych medi9w
N9wn6 cech6 nowych medi9w 0 kt9ra odr97nia je od tradycyjneo sowa i
o5razu 0jest ich immanentny zwi6zek z technik6> to 7e powstaj6 przy
wsp9dziaaniu czowieka z Mmaszyn6O; A jest tak nie tylko wtedy> dy chodzi o
powielanie otoweo ju7 przekazu czy te7 o jeo rozpowszech0
nienie> jak 5yo ju7 w przypadku druku; &utaj maszyna niez58dna jest przede
wszystkim do powstania przekazu; &ak6 pierwsz6 maszyn6 5y aparat -otora-iczny
@CJ?HA> uznany przez zdecydowan6 wi8kszoG: 9wczesnych myGlicieli za wynalazek
zara7aj6cy uznanej tradycji; "d pocz6tku zosta okrzykni8ty mechanizmem
eliminuj6cym czowieka z procesu tw9rczeo> narzucaj6cym mu wasne reuy i
podporz6dkowuj6cym o so5ie; +aszyna dyktuje swoje warunki> wymusza
okreGlone przez sie5ie post8powanie> uzale7nia czowieka; " ile p8dzel> pi9ro czy
-let s6 narz8dziami> nad kt9rymi czowiek panuje i potra-i je so5ie
podporz6dkowa:> o tyle wszelkie technoloie mechaniczne czy elektroniczne
zdo5ywaj6 nad ludKmi wadz8;
&ymczasem niezale7nie od tej krytyki wynaleziono aparatur8 -onora-iczn6
@CJIJ0CJJJA> a u schyku XIX stulecia kamer8 -ilmow6 @CJH=A; * XX w; zaG
wynajdywano coraz 5ardziej skomplikowane mechanizmy> techniki> technoloie>
kt9re upatrywane w nich zaro7enia musiay pot8owa:> a wi8c deradowa:
pozycj8 czowieka> wzmaa: jeo uzale7nienie od maszyn; &o s-ormuowane z
okazji pojawienia si8 aparatu -otora-iczneo przekonanie o niszcz6cym wpywie
techniki na 7ycie czowieka przetrwao do dnia dzisiejszeo; #ednoczeGnie
znajdowali si8 i ci6le znajduj6 si8 entuzjaGci kolejnych wynalazk9w> kt9rzy widz6
w nich przede wszystkim szanse rozwoju, dotarcia do najszerszej pu5licznoGci>
nadziej8 pokonania wielu rozmaitych oranicze;
Z techniczneo rodowodu nowych medi9w wynikaj6 ich specy-iczne
waGciwoGci 0 analoowa materia semiotyczna przekaz9w> umotywowany charakter
znak9w> audiowizualna posta: wypowiedzi oraz poGrednioG: relacji
komunikacyjnych przy masowym zasi8u spoecznym;
.oto0 i -onora-ia> radio> a tak7e -ilm i telewizja opieraj6 si8 na technicznej
rejestracji> na reprodukcji o5raz9w i dKwi8k9w znajduj6cych si8 w rzeczywistoGci>
rzeczywistoGci wy5ranej przez realizatora 56dK przez nieo zainscenizowanej; *
procesie tym powstaje staa relacja oparta na podo5iestwie mi8dzy tym> co
wyst8puje przed kamer6 czy mikro-onem> a tym> co utrwalone znalazo si8 w
przekazie; &a relacja> zwana -otora-iczn6> zapewnia analoow6 posta: materii
semiotycznej; #ednoczeGnie znaki nowych medi9w zyskuj6 umotywowanie>
poniewa7 ich znaczenia zakorzenione s6 w utrwalonych mechanicznie
przedstawieniach; &ak wi8c nowe przekazy medialne maj6 szcze9lny zwi6zek z
realnoGci6> zwi6zek analoowy> umotywowany> w przeciwiestwie do j8zyka
m9wioneo> pisaneo czy drukowaneo; #8zyk naturalny 5owiem we wszystkich
swoich -ormach posuuje si8 znakami a5strakcyjnymi oraz ar5itralnymi; !elacje
j8zyka z rzeczywistoGci6 maj6 charakter a5strakcyjny i to na wszystkich poziomachE
-onoloicznym> mor-oloicznym> skadniowym i leksykalnym; &ak7e w mowie
realizowane s6 o9lne zasady a5strakcyj0noGci j8zyka; Ar5itralnoG: znak9w
j8zykowych polea na 5raku naturalneo zwi6zku mi8dzy -orm6 dKwi8kow6 56dK
ra-iczn6 znaku a jeo treGci6> znaczeniem;
Analoowy> umotywowany charakter nowych medi9w GciGle wi67e si8 z ich
audiowizualnoGci6; +edia te rejestruj6 przede wszystkim sytuacje antropoloiczne 0
czowieka w o5liczu najrozmaitszych 7yciowych okolicznoGci 0 odsaniaj6ce
wielowymiarowoG: i dynamizm mi8dzyludzkich interakcji> Mpercepcyjn6
wzajemnoG:O> sprz87enia zwrotne zachowa> ich zo7on6 skadni8> zwi6zki samych
zachowa z kontekstem i wszystko to scalaj6 w audiowizualn6 caoG:; Zrealizowane
w ten spos95 przekazy audiowizualne powtarzaj6> cytuj6> swoiGcie uo5ecniaj6
utrwalon6 rzeczywistoG:; Ft6d te7 status komunikacyjny takich przekaz9w polea
na staej oscylacji mi8dzy si6 iluzji w przywoywaniu Gwiata realneo a Gwiado0
moGci6 wewn8trznej oranizacji przekazu i intencji znaczeniotw9rczych
realizator9w; Przy tym audiowizualnoG:> z natury -antomatyczna> odwouje si8
jednak do naszeo 5ezpoGrednieo potoczneo doGwiadczenia; "5cowanie z
zarejestrowanymi sytuacjami antropoloicznymi wyraKnie r97ni si8 od o5cowania z
tekstami drukowanymi czy mow6> cho:5y te ostatnie tak7e m9wiy o ludziach w
najrozmaitszym poo7eniu; * odr97nieniu od a5strakcyjnych i ar5itralnych znak9w
j8zykowych nowe przekazy medialne posuuj6 si8 caymi 5lokami sytuacyjnymi>
analoowymi> audiowizualnymi> a ich znaczenia umotywowane s6 w realnoGciP
maj6 wi8c zupenie inny ni7 teksty wer5alne charakter semiotyczny;
*szystkie nowe media powouj6 poGredni typ kontaktu mi8dzy nadawcami a
od5iorcami; *prawdzie tak samo jest w przypadku pisma czy druku; Ale krytycy
nowych medi9w zwracaj6 szcze9ln6 uwa8 na zderzenie poGrednieo kontaktu
komunikacyjneo z -antomatyczna natur6 audiowizualnych przekaz9w> kt9re w
pozorowaniu realnoGci posun8y si8 wprawdzie daleko> jednak na udawaniu waGnie
poprzestaj6; "d5iorcy nowych medi9w s6 zawsze widzami> znajduj6 si8 na zewn6trz
rozrywaj6cych si8 zdarze> s6 od nich izolowani> poz5awieni mo7liwoGci aktyw0
neo dziaania; %ontakt poGredni zakada doznania zast8pcze> imitacyjne> wymusza
jednoznaczn6 5iernoG:; &a cecha nowych medi9w 5udzi niepok9j krytyk9w 0 tym
5ardziej 7e przekazy medialne coraz cz8Gciej odnosz6 si8 nie do Gwiata -ikcji> lecz
do realnoGci; * o5ronie nowych medi9w mo7na zauwa7y:> 7e cecha poGrednioGci
rewelacyjnie rozszerza i powi8ksza nasz6 wiedz8 o zdarzeniach i ludzkich
zachowaniach; *idz> kt9ry znajduje si8 na zewn6trz sytuacji i z zao7enia nie mo7e
wzi6: w niej udziau> mo7e jednak stara: si8 o dystans> uwa7n6 o5serwacj8 i analiz8>
aktywnoG: emocjonaln6 oraz intelektualn6; +o7e spontanicznoG: dziaa innych
uzupeni: swoj6 re-eksyjnoGci6> autentyzm prze7y: Maktor9wO dopeni: staraniem o
odczytanie znacze i o ich ocen8;
nowe media stwarzaj6 uczestnikom kultury w skali masowej techniczne
warunki dost8pu do przekaz9w; Zapewniaj6 masowemu zasi8owi swoich praktyk
in-rastruktur8 techniczn6> co w po6czeniu z odpowiednimi warunkami
ekonomicznymi> ustrojowymi> spoecznyrrii tworzy ramy komunikacyjne
wsp9czesnoGci; Fprzyja to przekraczaniu ranic przestrzennych> pokonywaniu
5arier czasowych> mo7liwoGci 5yskawiczneo
nadawania i rozchodzenia si8 przekaz9w; (z8sto nie tylko potencjalny> ale tak7e
realny zasi8 masowy nowych medi9w rzutuje na standaryzacj8> schematyzacj8>
seryjnoG: przekazywanych treGci i -orm; Powi6zana z samym tworzeniem> jak i
od5iorem cecha masowoGci przyczynia si8 niew6tpliwie do ealitaryzacji udziau w
kulturze> do demokratyzacji caej kultury; Z druiej strony uruchamia pot87ne
mechanizmy komercyjne zwi6zane z rynkiem> konsumpcj6> modami;
najnowsze media cy-rowe> komputer i Internet> kumuluj6 znane dot6d
repertuary znak9w i posuuj6 si8 zar9wno znakami analoowymi> jak i
a5strakcyjnymi; Znika natomiast umotywowanie ich znak9w> poniewa7 wszystkie
powstaj6 w wyniku operacji matematycznych jako pakiety in-ormacji> a nie dro6
technicznej rejestracji; Zwi6zek przekaz9w cy-rowych z realnoGci6 mo7e powtarza:
sytuacj8 znak9w j8zykowych 0 nie mie: naturalnych powi6za z rzeczywistoGci6 i
odnosi: si8 do niej a5strakcyjnie; +o7e te7 opiera: si8 na podo5iestwie> odsya:
do doGwiadcze potocznych i mie: charakter audiowizualny; Al5owiem symulacja
komputerowa mo7e do zudzenia przypomina: -otora-i8 czy sekwencj8 -ilmow6;
'zi8ki kolejnym kompresjom danych media cy-rowe rozwijaj6 si8 w stron8 audio0
wizualnoGci @('0!"+> 'R'> R!> +P0BA> powtarzaj6c w specy-iczny spos95
doGwiadczenia audiowizualne medi9w wczeGniejszych; "dznaczaj6 si8 r9wnie7
poGrednim kontaktem komunikacyjnym oraz masowym @potencjalnieA zasi8iem
spoecznym;
Przy tym wszystkie synalizowane cechy wsp9lne poszcze9lne media
podzielaj6 w so5ie waGciwy spos95 0 inaczej dla przykadu -ilm> telewizja czy
Internet;
Ale najnowsze media cy-rowe maj6 tak7e inne swoiste cechyE wir0tualnoG:>
multimedialnoG:> interaktywnoG:;
*irtualnoG: okreGla spos95 istnienia przekazu> kt9ry nie jest niezale7nym
5ytem -izycznym> wyst8puje tylko w przestrzeni cy-rowej> cho: -unkcjonuje tak
jak5y 5y materialny; Podstaw6 multimedialnoGci jest dii0talny mianownik> do
kt9reo sprowadzi: mo7na przekaz ka7deo rodzaju 0 tekst pisany> mow8> muzyk8>
animacj8 komputerow6> wideo; InteraktywnoG: zakada wsp9udzia u7ytkownika w
kreowaniu znacze> wzajemn6 otwartoG: przekazu i jeo u7ytkownika na swoisty
dialo> relacje zwrotne; Pewne wersje tych cech wyst8poway we wczeGniejszych
mediach> a teraz kiedy media cy-rowe stay si8 atrakcyjne i popularne> media
analoowe pr95uj6 zaznacza: swoj6 zdolnoG: do wykazywania podo5nych waGci0
woGci> w tym przede wszystkim rozwijaj6 interaktywnoG:; #ednoczeGnie powstaj6
cy-rowe wersje technik i urz6dze analoowychE kompakty ('> tele-onia
kom9rkowa> aparaty -otora-iczne> cy-rowe plat-ormy radiowe> cy-rowy -ilm i
telewizja; &endencja ta sprzyja: mo7e Mwyr9wnywaniuO cech charakterystycznych
medi9w nowych i najnowszych;
(z8G: pierwsz6 niniejszej antoloii otwiera artyku +aorzaty iend0
rykowskiej o innowacjach dziewi8tnastowiecznych zapowiadaj6cych zmiany
komunikacji spoecznej w nast8pnym stuleciu; %olejno prezentowane
media poprzedzaj6 teksty klasyczneE -otora-i8 0 tekst pi9ra Ftanisawa
*itkiewicza> przekazy audialne 0 &adeusza Peipera> -ilm 0 %arola Irzykowskieo>
telewizj8 0 !udol-a Arnheima> komputer i sie: 0 r9wnie7 Ftanisawa *itkiewicza; "
prawdzie w -otora-ii pisze Zdzisaw &oczyskiP duchowoG: oraz cielesnoG:
portretu -otora-iczneo rozwa7a )rszula (zartoryskaP kwestionowanie
-otora-iczneo widzenia na przykadzie hiper0realizmu przedstawia +aryla
,op-inerP Piotr Zawojski pisze o -otora-ii cy-rowej; Przekazom audialnym
poGwi8cone s6 artykuyE +arshalla +c0Luhana o radiu jako -ormie komunikacji
spoecznej> Fawy Bardijewskiej oraz %lausa Fch9nina o suchowisku radiowym>
+ieczysawa %ominka na temat -onora-ii artystycznej> *ojciecha Fiwaka o
podstawowych pro5lemach wsp9czesnej audios-ery oraz *altera #acksona "na o
zaadnieniu wt9rnej oralnoGci; Pro5lerrw -ilmu poruszaj6 praceE Aleksandra
#ackiewicza Film jako powie naszeo wieku, Alicji ,elman !ealizm i kreacja w
"ilmie, +arka ,endrykowskieo Film kinow# w perspekt#wie audiowizualnoci,
Andrzeja (jwoKdzia $ekonstrukcje widzenia oraz +aryli ,op-iner Film i
antropoloia% " zaadnieniach telewizji oraz wideo m9wi6 praceE #anusza
Lalewicza &elewizja i kszta't potoczneo wiata, +arka ,endrykowskieo o
miejscu i roli sowa w telewizji oraz &erenceSa *rihta na temat narracji
telewizyjnej i -ilmu etnora-iczneo; Ponadto )rszula #arecka pisze o wideoklipach>
*iesaw Nodzi: o wideo> a !yszard *; %luszczyski o sztuce wideo;
Zamieszczona zostaa r9wnie7 wypowiedK Z5iniewa !y5czyskieo o
mo7liwoGciach wizualizacji komputerowych; Z prac poGwi8conych komputerom i
sieci 0 #ay 'aTid Bolter interpretuje komputer jako technoloi8 de-iniuj6c6
wsp9czesnoG:P podstawowe parametry cy-roweo 7ycia podaje Nicholas
+eroponteP Pierre LeTy pro5le0matyzuje konsekwencje przemian
technoloicznych i cywilizacyjnychP kwestie rzeczywistoGci wirtualnej rozwa7a
Piotr FitarskiP o interaktywnoGci ier komputerowych pisze Z5iniew *aaszewskiP
sztuk8 Internetu przedstawia !yszard *; %luszczyskiP na temat superkomputer9w
wypowiada si8 *; 'aniel ,illis;
Fcena komunikacyjna
Przed pojawieniem si8 nowych medi9w na scenie komunikacyjnej
dominowaa prasa> a tak7e literatura i teatr> muzyka i malarstwo; * miar8
przy5ywania nowych medi9w scena ta coraz 5ardziej si8 poszerzaa i r97nicowaa;
Praktyki komunikacyjne> jakie uksztatoway si8 w zwi6zku z -unkcjonowaniem
medi9w w spoecznej przestrzeni> powoay rzesze nadawc9w> autor9w>
specjalist9w> realizator9w oraz masowych od5iorc9w> zataczay coraz szersze
kr8i> o5ejmoway coraz wi8ksze o5szary kultury; " ile poprzednie media> mo7e
poza pras6> 5yy doG: elitarne> a w ka7dym razie wyspecjalizowane i oraniczone
do niez5yt wielkiej> odpowiednio przyotowanej pu5licznoGci> o tyle nowe media
powouj6 praktyki wprawdzie
oparte na reuach wymaaj6cych kompetencji> ale skierowane do niepor9wnanie
szerszej pu5licznoGci; * XX w; scena komunikacyjna odnotowaa niezwykle
dynamiczny rozw9j prasy> zwaszcza ilustrowanej> 8stej sieci kin> radia i telewizjiP
masowe nakady 5estseller9w> poczt9wek i komiks9w> wydawnictw al5umowych i
pytowychP upowszechnienie si8 -otora-ii pro-esjonalnej i amatorskiejP udzia
telekomunikacji> w tym telekomunikacji 5ezprzewodowej> w intensywnym
porozumiewaniu si8 ludziP upowszechnienie si8 manetowid9w oraz komputer9w
multimedialnych> pod6czenia milion9w komputer9w do lo5alnej sieci; +edia w
XX w; peni6 wa7n6 rol8 w 7yciu ludzi i zajmuj6 wiele miejsca w kulturze; Inwazja
maszyn> rozw9j nowoczesnych technoloii umo7liwiy pojawienie si8 medi9w
nowej eneracji> natomiast odpowiednie warunki ekonomiczne i spoeczne>
ustrojowe i edukacyjne stworzyy im szanse -unkcjonowania w rozleej przestrzeni
spoecznej oraz odwoywania si8 do masowej pu5licznoGci; * e-ekcie komunikacja
spoeczna zyskaa w czasach wsp9czesnych zasi8 lo5alny;
#ednym z podstawowych pro5lem9w komunikacji w XX w; jest jej
masowoG:; Pocz6tkowo skala rozpowszechniania si8 medi9w zdawaa si8
wychodzi: naprzeciw wielkim oczekiwaniom spoecznym; Akceptacja masowej
pu5licznoGci> z jak6 spotykay si8 kolejne media> 5ya 0 poza cz8Gci6 elit 0
powszechna; 'ominuj6cy 9wczeGnie ukad charakteryzowa si8 tym> 7e stosunkowo
nieliczni nadawcy kierowali swoje przekazy do licznych rzesz od5iorc9w> niepok9j
elit 5udzi w9wczas jednokierunkowy przepyw in-ormacji> idea przeci8tneo
od5iorcy> zasada wszystko dla ka7deo> a wi8c zaro7enie homoenizacj6
przekazywanych treGci oraz ujednoliceniem po stronie od5ioru> deradacja
prawdziwych wartoGci i autentycznej tw9rczoGci> a tak7e atwoG: manipulacji>
zwaszcza w warunkach monopolu polityczneo oraz nacisku wpywowych rup
interesu; Nast8pnie media stopniowo si8 pluralizoway> rezynoway z koncepcji
przeci8tneo od5iorcy> zauwa7yy> 7e od5iorcy s6 5ardzo r97ni> maj6 rozmaite
potrze5y> zainteresowania> predylekcje> a samym mediom opaca si8 przede
wszystkim odpowiada: na nie> zwaszcza 7e mo7liwoG: rzeczywisteo wpywania
na konkretne pol6dy i zachowania pu5licznoGci okazaa si8 wielce oraniczona;
Ft6d te7 post8puj6ce zr97nicowanie o-ert 0 stacji> kana9w> poszcze9lnych audycji;
&echniczn6 szans8 uniezale7niania si8 widz9w od reularnych proram9w stworzy
manetowid; Proces odmasowienia znalaz silne oparcie w najnowszych mediach
interaktywnych; .undamentem ich -unkcjonowania 5owiem jest nieo5ecnoG:
centralneo nadawcy> dost8p do wszystkich in-ormacji ka7deo u7ytkownika oraz
-akt> 7e 0 na mocy zao7enia 0 u7ytkownik jest nie tylko od5iorc6> ale r9wnie7
nadawc6; Przy tym pozostaje w mocy niezwykle szeroki adres spoeczny;
Podstawow6 kwesti6 pu5licznoGci staje si8 wy59r> umiej8tnoG: tra-neo wy5oru;
Innym doniosym pro5lemem wsp9czesnej komunikacji s6 jej relacje ze
sztuk6; Fztuka 5owiem przestaa 5y: jej 5az6> chocia7 pozostaje
w polu jej -unkcjonowania; Nowe media powstaway na o9 w horyzoncie silneo
oddziaywania sztuki> korzystay z jej wzor9w @jak dla przykadu -ilm z literaturyA>
chciay si8 przyczyni: do upowszec(nienia sztuki @jak na przykad -otora-ia w
odniesieniu do sztuk plastycznychA> chc6 te7 nadal wykorzystywa: tradycje i
dokonania artystyczne w swoich proramach i na swoich stronach; Nadto nowe
media same 5ywaj6 sztuk6E -otora-ia artystyczna> -ilm autorski> teatr telewizji>
narania wielu utwor9w muzycznych Gwiadcz6 o tym do5itnie; Z kolei wsp9czesna
sztuka 7ywi si8 zjawiskami z dziedziny komunikacji> nawi6zuje do nich> komentuje
je; %omunikacja spoeczna wykracza jednak poza domen8 sztuki> miesza si8 z
codziennoGci6> jest jak6G jej cz8Gci6> nastawiona jest przede wszystkim na wymian8
in-ormacji> na porozumiewanie si8 ludzi w s-erze pu5licznej; "ranizuj6 j6
-achowcy> lecz ka7dy mo7e sta: si8 inicjatorem czy autorem noGneo
powiadomienia> a wszyscy zainteresowani mo6 uczestniczy: w wymianie opinii;
%omunikacja nie jest chwilowo Mni7sz6O czy Morsz6O sztuk6> jest natomiast r97nym
od sztuki> zo7onym splotem zjawisk kulturowych; Fztuka i komunikacja maj6
odmienne zao7enia> cele> zadania> cho: stre-y ich dziaa krzy7uj6 si8 i mo6 ze
sob) r#walizowa o popularnoG: i uznanie;
"so5ne miejsce na scenie komunikacyjnej zajmuj6 sztuki zwi6zane z
najnowszymi mediami> w tym zwaszcza sztuka multimedialna; 'zisiejsza jej posta:
wyraKnie od5iea od -orm znanych wczeGniej nie tylko z powodu odmienneo
statusu ontoloiczneo; Przejawy tej sztuki nierzadko trudno jest odr97ni: od
projekt9w> kt9re nie okreGlaj6 si8 jako artystyczne; * tym zacieraniu wyraKnych
ranic mi8dzy sztuk6 a nie0sztuk6 multimedia z5ie7ne s6 z procesem przemian
o5ecnym w sztuce XX w;
Popularnym -ramentem wsp9czesnej komunikacji staa si8 reklama;
*yst8puje we wszystkich mediach> nowych i starych> a tak7e najnowszych; Pod5ia
nie tylko rynek produkcji i konsumpcji u7ytkowej> zawaszcza r9wnie7 wartoGci z
zao7enia nierynkowe; Nie tylko promuje produkty i marki> promuje r9wnie7 style
7ycia; Z pewnoGci6 jest nadal dKwini6 handlu> ale zarazem niezw#kle intens#"ikuje
o5ie in-ormacji; Pomawiana przez krytyk9w o manipulacje emocjami
potencjalnych klient9w> wydaje si8 przede wszystkim komunikacyjn6 r6 o
swoistych reuach> kt9r6 prowadz6 o5ie strony reklamoweo przekazu;
*ielopoziomow6 oranizacj8 reklamowej wypowiedzi adresaci potra-i6
rozszy-rowywa:; (o ciekawe> w reklamie niema6 rol8 odrywa estetyka>
nawi6zania do sztuki dawnej i sztuki nowoczesnej> a wideoklipy muzyczne> kt9re
przeo5raziy wsp9czesny j8zyk audiowizualny> miay rodow9d reklamowy;
Zasadnicze pytania pod adresem sceny komunikacyjnej dotycz6 aktualneo i
przyszeo wsp9istnienia starych i nowych medi9w; (zy wo5ec ekspansji
najnowszych medi9w wszystko to> co w skr9cie nazywamy alaktyk6 Nuten5era>
skazane jest na zejGcie ze scenyP czy ksi67ka 0 materialna posta: zapis9w sownych i
o5razowych 0 wytrzyma konkurencj8
z mediami najnowszymi; By: mo7e kultura druku przetrwa w spoecznej
komunikacjiP doGwiadczenie uczy> 7e komunikacyjna scena ma charakter
kumulatywny; Poza tym ksi67ki s6 przedmiotami> kt9re w pewnych przypadkach
wydaj6 si8 5ardziej -unkcjonalne od zapenioneo elektronicznym pismem
monitora> a przede wszystkim Bi5lioteka rozumiana jako sym5ol z5ioru ksi67ek
wykazuje wi8cej wsp9lnych waGciwoGci z hipertekstem ni7 to moo5y si8
wydawa: pu5licznoGci nastawionej raczej na podkreGlanie r97nic ni7 podo5iestw;
(z8G: dru6 niniejszej antoloii poGwi8con6 wsp9czesnej komunikacji
spoecznej otwiera tekst AlTina &o--lera w sprawie odmasowienia Grodk9w
przekazuP o relacjach mi8dzy komunikacj6 a sztuk6 pisze +aryla ,op-inerP
zapo7yczenia i kontynuacje malarstwa olejneo w reklamie przedstawia #ohn
BererP si8anie przez reklam8 do doGwiadcze sztuki nowoczesnej analizuje
Andrzej %isielewskiP Mrozwa7ania o Gwiecie medi9w elektronicznych i o innych
GwiatachO prowadzi *ol-an *elschP !yszard *; %luszczyski charakteryzuje
sztuk8 multimedi9wP Z5iniew Fusz0czyski zastanawia si8 nad losami alaktyki
Nuten5eraP )m5erto $co -ormuuje przypuszczenia na temat przyszoGci ksi67ki;
Fpory o kultur8
Potrze5a ekspresji> porozumiewania si8 z innymi stworzya zr85y ludzkiej
kultury; %omunikowanie si8 ludzi 5yo zawsze wa7nym aspektem kultury
wpisanym w rozmaite jej dziedziny; Ale pojawienie si8 w XX w; nowych medi9w i
zwi6zanych z nimi praktyk komunikacyjnych spowodowao wyodr85nienie si8 z
caoGci kultury s-ery zorientowanej przede wszystkim na komunikowanie; Inaczej
m9wi6c> o5szar komunikowania na tyle powi8kszy si8 i wz5oaci> 7e wpyw
medi9w na kultur8 sta si8 wyraKnie zauwa7alny;
Fzy5ko dostrze7ono zmiany podstawowych skadnik9w procesu ko0
munikacyjneo w por9wnaniu z tradycj6 dziewi8tnastowieczn6E "5ecnoG:
maszyny> techniki> technoloii w procesie tw9rczym i zwi6zaneo z tym zaro7enia
dla pozycji artystyP now6 pu5licznoG: 0 masow6> odmienn6 od do5rze
wyksztaconej> o5ytej z tradycj6> 7yj6c6 z pracy najemnej i maj6c6 nieco wolneo
czasuP a tak7e inny od dotychczasoweo typ przekazu 0oparty 9wnie na
in-ormacji analoowej> na j8zyku wizualnym> audial0nym> z czasem
audiowizualnym> zawieraj6cy niez5yt wysokie treGci> kr676cy w r97nych o5ieach
spoecznych;
!9wnolee do rozwoju spoecznej komunikacji przez cay wiek XX toczy
si8 wielka dyskusja na temat dokonuj6cych si8 przemian; 'yskusja ta koncentruje
si8 wok9 pro5lem9w ewolucji kultury> post8pu techniki> przeo5ra7e spoecznych;
'otyka ona przeciwiestw mi8dzy demokratyzacj6 a arystokratyzmem> masowoGci6
a elitaryzmem> wartoGciami i o5ieami niskimi a wysokimiP dylemat9w zwi6zanych
z wpywem czynnik9w
ewolucji kultury na sytuacj8 tw9rczoGci i typ oso5owoGci; * t8 dyskusj8 wpisany
jest sp9r o ocen8 zachodz6cych zjawisk> o podstawowe wartoGci> sp9r o ksztat
naszej kultury;
Procesy demokratyzuj6ce kultur8 5yyju7 przedmiotem krytyki przez cay
wiek XIX; Zwaszcza kultura amerykaska 5udzia zar9wno zaciekawienie> jak i
o5awy o5serwator9w europejskich; * krajach zaawansowanych przemysowo
upowszechnienie oGwiaty> o5owi6zkowa nauka czytania i pisania 5udziy u jednych
l8k jako zapowiedK awansu klas ni7szych> u druich zaG nadziej8 jako szansa na
uksztatowanie si8 GwiadomoGci mas; Fpory dwudziestowieczne miay kilka -azP
postaram sieje pokr9tce przedstawi:;
* pierwszych dekadach XX w;> kiedy przekroczony zostaje tak zwany
pierwszy pr9 umasowienia 0 wysokie nakady prasy> 8sta sie: kin> upo0
wszechnienie radia 0 nasila si8 i zaostrza krytyka kultury; Przy5li7ona zoda panuje
co do sameo kierunku ewolucji kultury; %ierunek ten uwa7any jest nie za wynik
Gwiadomych wy5or9w jednostek czy rup> za rezultat splotu wielu czynnik9w i
e-ekt ponadindywidualnych mechanizm9w; Polea na stopniowym> nieodwoalnym
oddalaniu si8 od natury oraz na nieodwracalnym procesie uspoecznienia
zwi6zanym z rozwojem -unkcjonalnych wi8zi spoecznych; Zoda w sprawie
nieuchronnoGci przemian ust8puje miejsca ich zasadniczo odmiennym ocenom; 'la
jednych jest to katastro-a kultury> dla innych Kr9do jej wartoGcioweo rozwoju; 'la
ka0tastro-ist9w powstanie nowych klas spoecznych jest 5untem mas przeciwko
tradycyjnym ukadom> kt9re warantoway wysok6 kultur8 i prawdziwe wartoGci;
*edu pesymist9w> antynomia kultury i sprawiedliwoGci spoecznej 0 ze wzl8du
na etyczn6 koniecznoG: solidarnoGci z wykluczonymi 0 znajduje rozwi6zanie w
emancypacji mas> ale te7 w deradacji sztuki; * opinii optymist9w awans
spoeczny klas uciskanych nie stanowi przeszkody> lecz jest warunkiem
rzeczywisteo umasowienia i upowszechnienia kultury; Przy tym masa nie jest dla
nich 5ez-oremnym tumem> skada si8 ze Gwiadomych swoich interes9w rup
spoecznych; +ie tylko w oczach optymist9w proletariat jawi si8 jako -iura ludzi
wydziedziczonych z do5ro5ytu i kultury> a solidarnoG: z nimi 0 niezale7nie od
oceny proces9w ewolucyjnych 0 staje si8 spraw6 wy5oru etyczneo;
* uj8ciu przeciwnik9w o5serwowaneo procesu ewolucji kultury post8p
techniczny wymusza rozw9j przemysu oraz ur5anizacj8> produkcj8 maszynow6
oraz mechaniczny podzia pracy i powoduje mechanizacj8 relacji mi8dzy ludKmi>
rei-ikuje stosunki mi8dzy nimi> w6cza jednostk8 w try5y skoczoneo repertuaru
spoecznych r9l i masek; *edu jeo zwolennik9w ekspansja techniki umo7liwia
nie tylko produkcj8 maszynow6> r9wnie7 wzrost do5ro5ytu i konsumpcji> uwalnia
te7 czas> poprzednio przeznaczony w caoGci na prac8P nie ma powodu> 5y
-etyszyzowa: maszyn8> kt9ra okazuje si8 po prostu narz8dziem w r8kach ludzi> ale
nie mo7na pomija: antropoloiczneo oddziaywania aparatury technicznejP miasto
jest nie tylko siedliskiem neatywnych zjawisk> ono GciGle wi67e si8
z kultur6 nowej klasy> a nadto wyzwala zupenie now6 wra7liwoG: estetyczn6
@ulica> kino> witryny sklep9w> reklama> radioA;
Przemiany wywoane czynnikami spoecznymi i technicznymi tworz6 ramy
rozwoju nowych medi9w> praktyk komunikacyjnych i caej spoecznej komunikacji;
Powstaj6ca nowa kultura> kultura masowa> w oczach jej krytyk9w zdeterminowana
jest przez -atalizm Grodk9w technicznych i szeroki zasi8 iloGciowy; Fkazana na
uproszczenia> homoenizacj8> miernot8> staje si8 su5stytutem autentycznych
prze7y: oraz doGwiadcze 5ezpoGrednich; 'eraduje tw9rczoG: i tw9rc9w> nawet
naj5ardziej indywidualne poczynania staj6 si8 wasnoGci6 tum9w> odruchy
5untownicze neutralizuje reklama; 'emokratyzacja nie stwarza do5rych warunk9w
dla kreatywnoGci jednostki> podsuwa 5owiem otowy repertuar wzor9wP wartoGci
indywidualne skazane s6 na przeran6 w imi8 z5iorowoGci;
"5rocy kultury masowej podnosz6> 7e wyrasta ona z rzeczywistych potrze5
i zainteresowa sprawami codzienneo 7ycia> elementarnymi -ormami stosunk9w
mi8dzy ludKmi; +a znaczenie dla zaspokojenia potrze5 psychospoecznych>
proces9w socjalizacji i interacji spoecznej; &w9rczoG: zaG nie jest ekspresj6
wyj6tkow6 i tak jak wszelka aktywnoG: kulturowa czowieka polea na 5udowaniu
znacz6ceo porz6dku w opozycji do chaosu natury; Indywidualizm> rozumiany jako
Gwiadome kreowanie sie5ie> polea na wy5orze z o5ecneo w kulturze repertuaru
mo7liwoGci; Przykadem waGciweo stosunku nowoczesneo artysty do techniki i
nowej kultury jest tw9rczoG: -ilmowa;
* dyskusjach prowadzonych po druiej wojnie Gwiatowej wyraKnie
zmieniaj6 si8 u7ywane kateorie> a tak7e w8zowe punkty polemik; Zni kaj6 poj8cia
tumu> 5untu mas> proletariatu> walki klas> a w ich miejsce pojawia si8 nowa klasa
pracownicza> nowa klasa Grednia> a przede wszystkim spoeczestwo przemysowe;
*szyscy podkreGlaj6 post8p industrializacji> osi6anie druieo prou umasowienia
w zwi6zku z watownym rozpowszechnianiem si8 telewizji> powstanie przemysu
kulturalneo> umi8dzynarodowienie rynku d95r kulturalnych> pojawia si8 poj8cie
lo5alnej wioski; " pu5licznoGci m9wi si8 w kateoriach masowoGci oraz od5iorcy
przeci8tneo i uniwersalneo; Po sukcesach kina> kt9re przyci6n8o
przedstawicieli r97nych kultur tradycyjnych> zauwa7ono wyr9w0nawczo0
interacyjn6 rol8 nowych medi9w; * standaryzacji o-ert medialnych dostrze7ono
szans8 na wyr9wnywanie r97nic spoecznych i pokonywanie 5arier kulturowych;
*ewn6trz kultury masowej i przemysu kulturalneo dopatrzono si8
podstawowej sprzecznoGci mi8dzy tendencj6 do centralizacji> kontroli i stan0
daryzacji produkcji a tendencj6 do konsumpcji domaaj6cej si8 stale nowoGci>
oczekuj6cej troch8 teo sameo> a troch8 inneo zindywidualizowaneo towaru; &a
sprzecznoG: zapewni: miaa teraz tw9rczoGci wzl8dn6 autonomi8; " dynamizmie
rozwini8tej kultury masowej decydowa: miao zapotrze5owanie masowych
konsument9w na tw9rcze pomysy audiowizualne; #ednoczeGnie nadal operuje si8
kateoriami kultury wysokiej oraz
kultury niskiej> przy tym jedni widz6 zasadnicz6 przepaG: mi8dzy nimi> a inni w
wi8kszym lu5 mniejszym stopniu zakadaj6 mo7liwoG: wzajemnych przepyw9w;
#ednak7e traktowanie post8pu techniczneo jako najwy7szej wartoGci>
wym9 maksymalnej produkcji i maksymalnej wydajnoGci nie pozwalaj6
dyskutantom na z5ytni optymizm; Fpoeczestwo przemysowe dehumanizuje>
redukuje aspiracje jednostki do cel9w iloGciowych @coraz wi8cej posiada:> coraz
5ardziej u7ywa:A> ksztatuje czowieka jednowymiaroweo i zewn6trzsterown6
oso5owoG:; 'ruzoc6cy masow6 kultur8 krytycy nie daj6 jednostce szans na
samorealizacj8 0 postawa 5ierna> uciekanie od pro5lemu wasnej wolnoGci i
odpowiedzialnoGci> permanentny niepok9j prowadz6 w stron8 kon-ormizmu> kt9ry
nie zapewnia poczucia 5ezpieczestwa ani nie realizuje ludzkiej potrze5y pewnoGci;
*Gr9d zarzut9w pod adresem kultury spoeczestwa przemysoweo wymienia si8
zanikanie prywatnoGci 0 kt9ra kiedyG 5ya przywilejem klas wy7szych> a teraz
wydaje si8 niez58dnym warunkiem e-ektywneo rozwoju ka7dej jednostki;
+yGl8> 7e w druiej -azie dwudziestowiecznych spor9w o kultur8 dominuj6
pro5lemy rozwini8tej kultury spoeczestwa przemysoweo i jej neatywneo
wpywu przede wszystkim na struktur8 oso5owoGci; %ultura masowa> cho:
sytuowana jest raczej w o5ieach niskich> nawet przez swoich krytyk9w przestaa
5y: oceniana wy6cznie neatywnie; Zmiany w strukturze klasowej> dalsza
o5ecnoG: sztuki> cho: 9wnie w o5ieach wysokich> miejsce dla tw9rczoGci tak7e
w o5ieach niskich sprawiy> 7e cay impet krytyczny skierowa si8 w stron8
spoeczestwa przemysoweo i warunk9w -undowanych przez technik8> kt9re
wpywaj6 neatywnie na czowieka i cechy jeo oso5owoGci;
* ostatnich dekadach XX stulecia spory o kultur8 wkraczaj6 w now6 -az8;
ria komunikacyjnej scenie znalazy si8 najnowsze mediaE wideo> komputer i
Internet; &eraz podstawowe poj8cia toE spoeczestwo in-ormacyjne> o5ok masowej
pu5licznoGci 0 u7ytkownicy komputer9w oso5istych> o5ok masoweo od5ioru 0
interaktywnoG:> a o5ok centralnych czy pluralnych nadawc9w zdecydowana
decentralizacja proces9w nadawczo0od5iorczych; Procesy odmasowienia
odnoszone s6 r9wnie7 do tak krytykowanych poprzednio za determinuj6ce rzekomo
oddziaywanie Grodk9w masoweo przekazu; %westie struktury spoecznej przy
wzl8dnym do5ro5ycie> pro5lemy 5arier kulturowych przy rosn6cym poziomie
wyksztacenia schodz6 na dalszy plan; 'e5ata koncentruje si8 na pro5lemach
zwi6zanych z nowymi technoloiami oraz na nowych zjawiskach powoywanych
przez spoeczestwo in-ormacyjne;
* centrum uwai znajduje si8 nowy spos95 istnienia in-ormacji cy-rowej w
opozycji do in-ormacji analoowej i jej wpyw na percepcj8 ludzi; Pojawia si8
kateoria symulakr9w> przedstawie symulacyjnych> kt9re przez 5rak -izycznych
odniesie do realnoGci miay5y za5urza: nasz6
orientacj8 w Gwiecie oraz zdolnoG: odr97niania rzeczywistoGci doGwiadcze
5ezpoGrednich od prze5ywania w cy5erprzestrzeni; #ednostka w opinii krytyk9w
najnowszych technoloii miaa5y uzale7ni: si8 od narkotyczneo dziaania
ekran9w;
"5awy 5udzi komputeryzacja o5ecna w wielu wymiarach 7ycia spoeczneo
i indywidualneo> niekt9rych dyskutant9w niepokoi zwaszcza wiara w skutecznoG:
komputerowych metod dianozowania> planowania> podejmowania decyzji>
natomiast mo7liwoGci -ormowania si8 nowych wi8zi spoecznych> opartych
zar9wno na relacjach 5ezpoGrednich> jak i na -unkcjonowaniu w cy5erprzestrzeni>
oddaj6 poj8cia wiosek elektronicznych oraz wsp9lnot internetowych;
Zasadniczo zmienia si8 sytuacja tw9rczoGci; "kazuje si8> 7e -aktycznie jest
jedn6 z -orm kulturowej aktywnoGci i nie r97ni si8 -undamentalnie od innych
zachowa; Przez cz8G: krytyk9w podawany jest jednak w w6tpliwoG: kreatywny
charakter interaktywnoGciP s6dz6 oni> 7e dialo z maszyn6> prowadzony wedu
reu narzuconych przez maszyn8> nie mo7e sprzyja: tw9rczoGci; *ida: zatem> 7e
neatywna opinia na temat wszelkich i jakichkolwiek tw9rczych zwi6zk9w mi8dzy
czowiekiem a maszyn6 pozostaje w mocy przez dwa stulecia; Inni z kolei skonni
s6 interpretowa: interaktywnoG: w kateoriach kreatywnoGci i samorealizacji oraz
chc6 w tym widzie: wielk6 szans8 kultury MpostmasowejO;
Zdaniem pesymist9w> technika staa si8 teraz wroiem szcze9lnie dla ludzi
nie5ezpiecznym; Zdo5ywa 5owiem wadz8 nad ludzkim myGleniem> emocjami>
dziaaniemP w jej niezwykym rozwoju zaG i stopniu komplikacji odnajdywane jest
uzasadnienie do podporz6dkowania jej wszelkiej kulturowej aktywnoGci;
'wudziestowieczne spory o kultur8 cay czas kr676 wok9 jej do0
mniemanych i rzeczywistych zaro7e i szans;
* niniejszej antoloii cz8G: poGwi8con6 sporom o kultur8 otwiera artyku
%amili !udziskiej *ultura i sprawiedliwo spo'eczna% Witkac# i +eiper wobec
przemian c#wilizac#jn#c(% " zaadnieniach zwi6zanych z powstaniem przemysu
kulturalneo oraz masowej pu5licznoGci pisze $dar +orin; 'ylematy
wsp9czesneo spoeczestwa technoloiczneo przedstawia $rich .romm; Fte-an
U9kiewski analizuje ukryte zao7enia i jawne interpretacje tzw; kultury masowej;
AlTin &o--ler przedstawia wizj8 wioski elektronicznej w epoce Mtrzeciej -aliO; Neil
Postman odsania ideoloiczne to techniki komputerowej; %oncepcj8 dominacji
symulakr9w w doGwiadczeniu wsp9czesnych uczestnik9w kultury prezentuje #ean
Baudrillard; +a temat zara7aj6cych kulturze przemian medi9w wypowiada si8
Andrzej *erner;
Intencj6 moj6 5yo przedstawienie (zytelnikom niniejszej antoloii
wa7nych> interesuj6cych tekst9w maj6cych uatwi: rozpoznanie mechanizm9w
-unkcjonowania nowych medi9w w zo7onych i zmieniaj6cych si8 warunkach XX
stulecia; #ednoczeGnie chodzio mi o coG wi8cej;
Podstaw6 konstrukcji tej antoloii jest zarysowany przeze mnie teoretyczny
projekt wiedzy o nowych mediach w XX w;> kt9ry o5ejmuje wprowadzenie w
pro5lematyk8 poszcze9lnych medi9w oraz w 9wne meta0pro5lemy
komunikacyjne i kulturowe ich -unkcjonowania; Zamieszczone teksty sprz8ni8te
s6 z tym projektem> zawieraj6 najwa7niejsze pytania> proponuj6 pewien spos95
myGlenia;
#eGli ten zamys powi9d si8 w jakimG stopniu> to tylko dzi8ki wielu polskim
5adaczom medi9w> kt9rzy zodzili si8 na udzia w tej inicjatywie; Nor6co dzi8kuj8
Autorom> kt9rzy napisali swoje artykuy specjalnie do teo tomu> okazali
wyrozumiaoG: dla moich propozycji merytorycznych i cierpliwoG: w oczekiwaniu
na druk; !9wnie or6co dzi8kuj8 Autorom @i ich spadko5iercomA> kt9rzy wyrazili
zod8 na przedruk tekst9w;
"so5ne podzi8kowania skadam sponsorom tej pu5likacji 0 +inisterstwu
$dukacji riarodowej oraz dyrekcji Instytutu Bada Literackich Polskiej Akademii
Nauk;
Ferdecznie dzi8kuj8 "-icynie naukowej> przede wszystkim zaG Pani
'yrektor $wie Pajestce0%ojder za przyj8cie mojej propozycji wydania nieatweo
przecie7 tomu> a Pani !edaktor *andzie Lipnik za wspania6 wsp9prac8 przy jeo
redakcji;
"cen8 tej inicjatywy pozostawiam (zytelnikom;
Maryla Hopfinger
"d wydawcyE
'oo7yliGmy wszelkich stara> a5y odszuka: wszystkich posiadaczy praw do
wykorzystanych materia9w> jeGli jednak nieopatrznie pomin8liGmy kooG> jesteGmy
otowi dopeni: odpowiednich -ormalnoGci przy pierwszej nadarzaj6cej si8 okazji;
+AVN"!ZA&A ,$N'!/%"*F%A
/e3<ni*a - r63< - infor=a37a
*iek XIXE komunikacja spoeczna na prou
audiowizualnoGci
Fcen8 komunikacyjn6 koca XIX i pocz6tku XX stulecia ksztatowaa nie tylko 5yskawicznie
rozwijaj6ca si8 technika> prawdziwa eksplozja wynalazk9w 0 tych wielkich> pozwalaj6cych
pokonywa: przestrzenie mi8dzy0kontynentane> i tych dro5nych> maj6cych na celu uatwienie i
uprzyjemnienie codziennej ezystencji; #ej charakter okreGlay potrze5y coraz szerszych kr89w
spoecznych oczekuj6cych dokadniejszych> 5ardziej wiaryodnych in-ormacji o Gwiecie>
poszukuj6cych coraz 5ardziej zr97nicowanych -orm uczestnictwa w kulturze> a tak7e 0 co u schyku
XIX stulecia na5iera szcze9lneo znaczenia 0 okazji do prze7ywania wsp9lnych dozna zwi6zanych
z poznawaniem Gwiata lu5 po prostu z za5aw6; Innymi sowy> scen8 komunikacyjn6 XIX stulecia
mo7na z powodzeniem opisa: jako konsekwencj8 wsp9istnienia intensywnie rozwijaj6cej si8 nauki>
techniki i kultury popularnej;
*Gr9d s9w kluczy> kt9re zdominoway wyo5ra7enia wsp9czesnych o kocz6cym si8 XIX
stuleciu> przewa7ay sowa zwi6zane waGnie z technik6> ale tak7e z przestrzeni6> ruchem i czasem;
'zi8ki MtechniceO> a zwaszcza ukochanej przez wiek XIX MelektrycznoGciO> mo7na 5yo w coraz
kr9tszym czasie pokonywa: @w sensie dosownym i meta-orycznymA oromne przestrzenie; * CJ=C
r; przeci6ni8to pierwszy ka5el telera-iczny przez kana La +anche> 6cz6c 'oTer z Fanatte>
siedem lat p9Kniej ka5lem transatlantyckim nadano pierwszy teleram z *ielkiej Brytanii do Ftan9w
Zjednoczonych; * CJ<H r; w Ftanach Zjednoczonych zakoczono 5udow8 pierwszej linii
transkontynentalnej 6cz6cej wy5rze7a Atlantyku i Pacy-iku; * tym samym roku %ana Fueski
po6czy +orze Wr9dziemne z +orzem (zerwonym> co znacznie skr9cio dro8 morsk6 z $uropy na
"cean Indyjski i 'aleki *sch9d; * CH32 r; otwarto &ranssy5eryjsk6 %olej Uelazn6 z +oskwy przez
Irkuck do +and7urii; Istotny przewr9t w komunikacji spowodowao opanowanie sztuki 5udowania
duich stalowych most9w> takich
np; jak +ost Brookliski w Nowym #orku @CJJ?A czy most %ier5edzia w *ar0
szawie @CJ<BA> i prze5ijania wielokilometrowych tuneli> jak np; otwarty w CJJC r;
pi8tnastokilometrowy tunel kolejowy w Alpach szwajcarskich pod prze8cz6
Wwi8teo Notharda; Wwiat kurczy si8> ale ludzie pran8li coraz szy5ciej pokonywa:
przestrzenie nie tylko dalekie> r9wnie7 naj5li7sze> miejskie; * zatoczonym
Londynie w CJ<? r; otwarto pierwsz6 lini8 miejskiej kolei podziemnej> kt9r6
nazwano MmetropolitanO @od niej pochodzi nazwa metroA; * CJ<I r; w Nowym
#orku oddano do u7ytku pierwsze stacje kolei nadziemnej odci67aj6cej ruch ulicznyP
w CJJC r; w Berlinie ruszyy pierwsze tramwaje elektryczne> a w roku CJHH 0 metro;
* latach CJJ=0CJJ< Nottlie5 'aimler i (arl Benz skonstruowali 0jeden
niezale7nie od druieo 0 silnik spalinowy> a nast8pnie samoch9d> cztery lata
p9Kniej uruchomili jeo -a5ryczn6 produkcj8; * CH3? r; Louis !enault zatrudnia w
swojej -a5ryce automo5ili <33 ro5otnik9w; * CHC? r; ,enry .ord uruchomi
pierwsz6 taGm8 monta7ow6 do produkcji samochod9w; Znacznie taszym sposo5em
na przemieszczanie si8 w przestrzeni okaza si8 jednak rower> kt9ry u schyku XIX
stulecia przesta 5y: wy6cznie Grodkiem dojazdu do pracy i zacz6 su7y: r9wnie7
wycieczkom krajoznawczym; Pokonywanie przestrzeni w jak najkr9tszym czasie
stao si8 przyjemnoGci6 i sportem; * CJHB r; od5y si8 we .rancji pierwszy wyGci
automo5ilowy na trasie Pary70!ouen; Fym5olem zaG eniuszu nowoczesnej
techniki> mo7liwoGci pokonywania przestrzeni mi8dzykontynen0talnej> mia 5y:
&itanic> oromny statek pasa7erski> kt9ry w swoj6 pierwsz6 i ostatni6 podr97
wyruszy w roku CHC2;;;
* tym nieustannym ruchu> w jakim znajdowa si8 Gwiat koca XIX stulecia>
ruchu coraz szy5szym> oarniaj6cym coraz wi8ksze przestrzenie> istotn6 rol8
zacz8a odrywa: rodz6ca si8 wizja komunikacji lotniczej; * roku CH33 uni9s si8
w powietrze pierwszy sterowiec 5arona Zeppelina> zaplanowany przez jeo
konstruktora do ruchu oso5oweo i towaroweo na duich trasachP w roku CH3?
wystartowa samolot 5raci *riht> w CH3H 0 Louis Bleriot przelecia nad kanaem
La +anche> rok p9Kniej .ranklin (ody pokona tras8 Londyn0+anchesterP od C
stycznia CHCB r; w amerykaskim stanie .loryda uruchomiono pierwsz6 kursuj6c6
codziennie lini8 lotnicz6;
Na przeomie XIX i XX stulecia 5ardzo wiele miejsc na kuli ziemskiej nadal
jeszcze okrytych 5yo tajemnic6; 'opiero w CJJH r; Fir ,enry Ftanley odkry
masyw 9rski na ranicy )andy i %ona 0 !uwenzori; "dkrywano pustynne
rejony A-ryki i Azji Wrodkowej> (hin> +onolii i &y5etu; Naj5ardziej
spektakularnym wyczynem w dziele poznawania kuli ziemskiej 5yo w CH3H r;
zdo5ycie przez !o5erta $dwina PearySeo 5ieuna p9nocneo @on tak7e
udowodni> 7e Nrenlandia jest wysp6A> a w CHCC r; przez !oalda Amundsena 0
5ieuna poudnioweo; *i8kszoG: odkrywc9w spisywaa na 5ie76co relacje ze
swoich wypraw> kt9re pu5likowane w -ormie ksi67kowej i w prasie szy5ko
tumaczono na wiele j8zyk9w;
Wwiat traci swoje tajXemnice> kurczy si8> jednoczeGnie wiadomoGci o nim
coraz szy5ciej i atwiej docieray do naj5ardziej odleych zak6tk9w lo5u
ziemskieo; Fu7yy temu rozwijaj6ce si8 nowe techniki in-ormacyjne 0
przeamuj6ce dotychczasowe 5ariery czasu i przestrzeni; In-ormacje nie tylko coraz
szy5ciej docieray do ludzi> mo7na je 5yo r9wnie7 znacznie atwiej powiela:>
romadzi:> przetwarza:; * CJHH r; woski in7ynier i -izyk Nulielmo +arconi
przesa synay radiowe przez kana La +anche> a w CH32 r; uruchomi 6cznoG:
radiow6 mi8dzy $urop6 a Ameryk6; * tym samym czasie rosyjski -izyk Aleksandr
Pop9w skonstruowa zesp9 nadawczo0od5iorczy umo7liwiaj6cy przesyanie na
odleoG: syna9w radiowych al-a5etem +orseSa; Pierwsza pu5liczna audycja
radiowa nadana zostaa w Belii w lipcu CHCB r;
Istotne znaczenie dla sceny komunikacyjnej koca XIX stulecia miay
udoskonalenia i wynalazki zwi6zane z drukiem; *ielk6 zdo5ycz6 techniki 5yo
wprowadzenie szy5kiej maszyny rotacyjnej> kt9ra przyspieszya i uatwia
produkcj8 ksi67ek> ale przede wszystkim umo7liwia wielotysi8czne nakady
czasopism i azet; * druiej poowie lat szeG:dziesi6tych amerykaski wynalazca
*illiam A; Bullock opatentowa teo typu maszyn8 pozwalaj6c6 w ci6u odziny
zadrukowa: dwustronnie C< km papieru; * *ielkiej Brytanii zainstalowano
najnowsze maszyny drukarskie do produkcji M&imesaOP moy one wydrukowa:
o5ustronnie CC 333 arkuszy w ci6u odziny> co uczynio z M&imesaO najwi8ksz6
azet8 w $uropie; * CJIC r; M&imesO wychodz6cy w nakadzie <2 CH? ezemplarzy
dociera do okoo C=3 333 czytelnik9w; M#e7eli Y&imesZ coG twierdzi> a Bi5lia
m9wi coG przeciwneo> to =33 na =C3 ludzi uwierzy [&imesowiZ 0 skar7y si8
anielski duchownyO
C
;
+o7liwoGci in-ormacji wer5alno0wizualnej zostay w istotny spos95
wz5oacone przez wykorzystywany od CJJ= r; linotyp 0 urz6dzenie do
automatyczneo skadu drukarskieo> a tak7e udoskonalenia pozwalaj6ce na coraz
5ardziej per-ekcyjn6 reprodukcj8 -otora-ii> r9wnie7 -otora-ii 5arwnej;
Z wynalazk9w przyspieszaj6cych proces pisania zacz8li tak7e korzysta:
pisarze; * latach siedemdziesi6tych u5ieeo stulecia wesza w u7ycie maszyna do
pisaniaP od CJI< r; produkowaa j6 ju7 na du76 skal8 znana wytw9rnia kara5in9w
!eminton; %orzystali z niej na co dzie m;in; +ark &wain> Lew &ostoj> Bolesaw
Prus;
Ludzie coraz 5ardziej zaczynali ceni: nie tylko rozmaitoG: napywaj6cych
in-ormacji> ale tak7e szy5koG: ich przekazywania; Na czas przepywu in-ormacji w
istotny spos95 wpyn6 wynalazek tele-onu @CJI<A> kt9ry 5yskawicznie opanowa
Ameryk8 i $urop8; * *arszawie pierwsze pr95y 6cznoGci tele-onicznej od5yy si8
ju7 I i J rudnia CJII r;> a pierwsz6 central8 tele-oniczn6> o5suuj6c6 C3<
a5onent9w> otwarto C? lipca CJJ2 r; &rzy lata p9Kniej> w CJJ= r;> =23 a5onent9w
przeprowadzio w ci60
S *ronika tec(niki, #erzy %isilowski @red;A> tum; z niemieckieo; *arszawa CHH2> s; 2J2;
u roku <=C BHI rozm9w; Po uruchomieniu nowej centrali licz5a a5onent9w wzrosa w
*arszawie do =233 w CH3B r;> do 22 333 w CHC3 r;> a tu7 przed wy5uchem wojny wynosia
?? 333
2
; * osiemdziesi6tysi8cznym Poznaniu zarejestrowano w CJJ= r; czterdziestu
waGcicieli tele-on9w> 9wnie kupc9w i restaurator9w> kt9rzy w powszechnym odczuciu
uwa7ani 5yli za ludzi Mszastaj6cych pieni8dzmiO> dy7 jedna rozmowa kosztowaa =3
-eni9w; Ale ju7 w roku CHC2 w tym samym Poznaniu zarejestrowanych 5yo ?2=3 aparat9w
tele-onicznych; Pr8dkoG: i wyoda w przekazywaniu in-ormacji okazaa si8 wi8c cenniejsza
od -eni9w
?
;
*prowadzane wynalazki i udoskonalenia techniczne nie tylko zacz8y znosi: 5ariery
czasu i przestrzeni> miay tak7e swoje konsekwencje estetyczne; Uelazne konstrukcje most9w
zainspiroway architekt9w> czeo potwierdzeniem stay si8 m;in; %rysztaowy Paac w
Londynie @CJ=3A i wie7a $i--la w Pary7u @CJJHA; Z kolei wynalazki zwi6zane ze s-er6
komunikacji spoecznej miay istotne konsekwencje nie tylko estetyczne> ale tak7e
o5yczajowe; * CJJ2 r;> po uruchomieniu pierwszych warszawskich tele-on9w> Bolesaw
Prus @z lekkim przymru7eniem okaA pisa w M%ronice tyodniowejO C< majaE
@;;;A ka7dy nowy a popularny wynalazek od5ija si8 w caym 7yciu spoecznymE w
stosunkach towarzyskich> zwyczajach> j8zyku; #est na przykad ciekaw6 rzecz6E czy ktoG
zwymyGlany przez tele-on czu5y si8 o5ra7onymL (zy s6d za teo rodzaju zniewai
narzuca5y karyL (zy Msowo honoruO dane za poGrednictwem tele-onu miao5y tak6 sam6
nieocenion6 wartoG: jak o5ecnie> czy te7 rachowao5y si8 jak zwyka depeszaL Zachodzi
dalej kwestiaE czy moda> do5rze wychowana panienka> kt9rej w o9le nie wypada wdawa:
si8 z kawalerami> moa5y jednak przez tele-on dopuszcza: si8 pewnych pou-aoGciL (zy
przy podo5nych rozmowach musiaa5y asystowa: mama i 0 dzie w takim razie umieGcia5y
uchoL @;;;A Bywano 5y na operach> a z czasem na komedii> dramacie i 0 na 5alecie przez
tele-on; Przez tele-ony zapoznawano 5y si8> dowiadywano o posaach> oGwiadczano>
chrzczono dzieci @;;;A; Za poGrednictwem tele-onu 7ona zdradzaa5y m87a @;;;A; +o 0 ale przy
opacie C=3 rs na rok wszystkie te rzeczy s6 niemo7liwe
B
;
Fto z 9r6 lat p9Kniej wi8kszoG: z tych o5Gmianych przez Prusa Mmo7liwoGci
tele-onuO staa si8 -aktem 0 i to nie tylko za poGrednictwem aparatu tele-oniczneo> ale
r9wnie7 Internetu;;;
Pod koniec XIX stulecia 5yli jednak i tacy> kt9rzy 5ardzo powa7nie o5awiali si8
wzrostu licz5y aparat9w tele-onicznych> nale7eli do nich;;; posacy warszawscy> na
wszystkich skrzy7owaniach co wa7niejszych ulic stali lu5 siedzieli na drewnianych awkach
w oczekiwaniu na zlecenia; &ele-on
Sto lat warszawskic( tele"on,w, opra:; %azimierz Borkowski> #erzy ,o--man> *arszawa CHJ?;
+ieczysaw %ieliszewski> !ozw,j telekomunikacji w +oznaniu w latac( -../0-12/, M%ronika
+iasta PoznaniaO CHI=> nr ?;
Bolesaw Prus> *roniki t#odniowe, opra:; Zymunt Fzweykowski> t; CB> *arszawa CH<B;
0 nowa -orma komunikacji 0 rozi tym> 7e ju7 wkr9tce zmaleje licz5a
5ilecik9w i liGcik9w> za pomoc6 kt9rych porozumiewali si8 mieszkacy
miasta> a wkr9tce nikt nie 58dzie potrze5owa ich usu
=
; #eszcze nie od
razu> ale w nie tak odleej przyszoGci Gwiat listu zostanie zast6piony przez
tele-on> a jeszcze p9Kniej przez szy5ki> skuteczny i niechlujny e0mail;;;
&ele-on nie tylko skr9ci dystans mi8dzy ludKmi mieszkaj6cymi na razie w
niez5yt wielkiej od sie5ie odleoGci; #ednym z niemal zupenie ju7 zapomnianych
sposo59w u7ycia tele-onu 5yo wykorzystywanie o jako urz6dzenia do transmisji
sztuki; "d lat siedemdziesi6tych transmitowano w $uropie przez sie: tele-oniczn6
koncerty> a od lat dziewi8:dziesi6tych technik8 t8 zacz8to wykorzystywa:
komercyjnie; * Budapeszcie od CJH? r; <=33 a5onent9w moo przez C2 odzin
dziennie wysuchiwa: w ten spos95 muzyki> wiadomoGci> doniesie rynkowych i
Mdramat9w radiowychO
<
; *iele 9wczesnych a-iszy -ilmowych czy ilustracji
prasowych reklamuje Mteatro-onO 0 niemal zupenie dziG zapomnian6 pra-orm8 radia;
Ndy w CJII r; &homas AlTa $dison konstruowa -onora- 0 urz6dzenie
zapisuj6ce i odtwarzaj6ce ludzki os i muzyk8> czyni to przede wszystkim dla
cel9w naukowych; Ani on> ani te7 $mil Berliner> tw9rca ramo-onu @patent CJJIA>
nie przewidzieli> 7e wkr9tce urz6dzenia do rejestracji i odtwarzania dKwi8k9w stan6
si8 elementem pokaz9w;;; audiowizualnych; * latach dziewi8:dziesi6tych u5ieeo
stulecia ramo-on 5y przedmiotem dostarczaj6cym wra7e zar9wno suchowych>
jak i wzrokowych; Pudo ramo-onu> zdo5ione snycerk6 i okuciami> niekiedy 5oato
malowane> wraz z iantyczn6 i -antazyjnie zakr8con6 tu56> umieszczano na
specjalnym podium; Podium to musiao 5y: na tyle sta5ilne> a5y podczas nakr8cania
kor56 mechanizmu nap8doweo> a czynnoG: t8 trze5a 5yo powt9rzy: po przeraniu
ka7dej pyty> ramo-on pozosta nie0poruszony; Podium umieszczano na scenie i w
ten spos95 dokonywano prezentacji wynalazku su76ceo do zapisu i odtwarzania
dKwi8ku; Pierwsze prezentacje ramo-onu 5yy wi8c prezentacjami
audiowizualnymi; Nramo-on su7y do s'uc(ania i do ol)dania%
"so5ne pokazy ramo-onu odnotowaa w rudniu CJHJ r; instytucja tak
szacowna jak &eatr Polski w Poznaniu; Przy okazji tych prezentacji dawaa o so5ie
zna:> tak7e trudna dziG do zrozumienia> delikatna nutka pewnej dwuznacznoGci>
wyl6d -onora-u sprawia 5owiem 0 jak pisa w roku CH33 warszawski MBluszczO 0
7e przyzwoita ko5ieta nie wstawi o so5ie do salonu> je7eli ma si8 za dam8 al5o
chce 5y: za tak6 uwa7ana\
I
&o przekonanie wpyn8o na charakter dost8pneo na
pytach repertuaru
0 zo7oneo 9wnie z popularnych piosenek i pieGni> -rament9w ope
retek etc% +a pytach ramo-onowych> kt9re od CJH= r; dostarczane 5yy
=
%arolina Beylin> $ni powszednie Warszaw# w latac( -..30-133, *arszawa CHI2;
<
4ronika tec(niki, wyd; cyt;
I
#an P; Pruszyski> Star# ramo"on, stara p'#ta, *arszawa CHJ=;
na rynek jako produkt masowy @patent CJJIA> narywano te7 inne dKwi8ki> np;
kaskady zaraKliweo Gmiechu> maj6ceo udzieli: si8 pu5licznoGci; Nramo-on z
przyczyn o5yczajowych @ze wzl8du na sw9j MnieprzyzwoityO wyl6dA znajdowa
dla sie5ie miejsce nie w domach arystokracji> elity intelektualnej> ale w salonach
5oateo mieszczastwa i @podo5nie jak wiele innych wynalazk9w i ciekawostek
technicznychA w rozmaitych miejscach pu5licznych 0 teatrach o5jazdowych> na
jarmarkach> w restauracjach i kawiarniach; Pyn6ce z jeo wn8trza popularne
piosenki 6czyy suchaj6c6 ich pu5licznoG: w jedn6 wsp9ln6 z5iorowoG:
Gpiewaj6c6 razem z Madaj6c6 tu56O walczyka lu5 daj6c6 si8 ponieG: Mkaskadom
nieopanowaneo GmiechuO;
(oraz cz8Gciej nad kultur6 sowa zaczynaa w tamtej epoce dominowa:
kultura o5razu; Zjawisko to mo7na o5serwowa: nawet w PolsceP MnawetO> dy7 w
kraju nie posiadaj6cym wasnej pastwowoGci polskie sowo penio rol8 wyj6tkow6
0 5yo sym5olem zachowania to7samoGci narodowej; Polskie tyodniki i
miesi8czniki> takie jak M*8drowiecO> pene s6 wi8c ilustracji przedstawiaj6cych
ezotyczne a-rykaskie ludy> walk8 podr97nik9w z tu5ylcami> Gmiae loty
powietrzne sterowcem> ulice tajemniczeo Pekinu i odleeo Noweo #orku;
Vatwiejszy do przyswojenia> 5ardziej suestywny> silnie dziaaj6cy na emocje o5raz
zaczyna opanowywa: r97ne dziedziny komunikacji spoecznej; Przyczyniy si8 do
teo upowszechnione w latach osiemdziesi6tych nowe techniki reprodukcji
ilustracji i -otora-ii oraz zwi6zana z tym komercjalizacja -otora-ii> kt9ra przestaje
ju7 5y: rodzajem artystycznej kompozycji> a staje si8 Mo5razem u7ytkowymO>
Mo5razem in-ormacyjnymO; * prasie coraz cz8Gciej opisom wydarze towarzysz6
-otora-ie @pierwsze -otora-ie prasowe w paryskim MLe .iaroO> CJ<=A>
rozpoczynaj6 dziaalnoG: pierwsi -otoreporterzy> modne staje si8 -otora-owanie
o5raz9w wy5itnych artyst9w i oso5istoGci oraz zamiast dotychczasowych 5ilet9w
wizytowych -otora-iczne cartes de uisite% *ielu malarzy i litora-9w pracuje wi8c
w zawodzie -otora-a; &rudno si8 zreszt6 temu dziwi:> skoro niekt9re warszawskie
zakady -otora-iczne produkoway po sto> a niekiedy i dwieGcie tysi8cy @\A r97neo
typu reprodukcji dzie sztuki> ilustracji do utwor9w literackich i portret9w znanych
oso5istoGci; * ten spos95 sztuka> cz8sto o roz5udowanej -unkcji in-ormacyjnej> do0
cieraa za poGrednictwem techniki do coraz szerszych kr89w od5iorc9w
J
;
'oskonaym przykadem ekspansji o5razu oraz jej konsekwencji este0
tycznych i o5yczajowych jest szalestwo wysyania i kolekcjonowania kart
pocztowych> jakie opanowao $urop8 na przeomie XIX i XX stulecia; * *ielkiej
Brytanii w latach CJHB0CHCB znajdowao si8 w o5ieu 23 mld @\A kart> w Niemczech
w samym roku CH3= 0 I mld
H
; * CH33 r; w miejscowoG0
Zo5; #adwia lhnatowiczowa> Fotora"ia polska do roku -1-5, *arszawa CHJCP *acaw
Zd7arski> 6acz7'o si7 od $auerre8a% Szkice z dziej,w "otora"ii 9I9 wieku% *arszawa CHII;
Pawe BanaG> :arta pocztowa jako przedmiot bada;, wE <ksjosemiot#ka kart# pocz0
towej, praca z5iorowa> *rocaw CHH?;
ciach turystycznych> niekoniecznie o Gwiatowej sawie> sprzedawano dziennie
wieleset kart pocztowych> np; na Wnie7ce w %arkonoszach ich dzienna sprzeda7
dochodzia do C=33 sztuk; * dwustutysi8cznym Lwowie w CH3J r; wysyano
miesi8cznie 2 min poczt9wek> w %rakowie 0 ?>= min
C3
;
Fzalestwo kupowania> wysyania> kolekcjonowania kart pocztowych
Gwiadczy o wzrastaj6cej ruchliwoGci spoeczestw> popularnoGci turystykiP
pokonywanie przestrzeni nie w interesach> lecz dla przyjemnoGci po6czonej z
ciekawoGci6 Gwiata staje si8 wartoGci6 sam6 w so5ie; Ale to tylko jeden aspekt
sprawy; 'zi8ki technice i wynalazkom 0 podr97e> kontakty mi8dzyludzkie zajmuj6
coraz mniej czasu> ale jednoczeGnie coraz cz8Gciej zatracaj6 indywidualny> intymny>
oso5isty charakter; Fpranieni kontaktu z druim czowiekiem ludzie coraz cz8Gciej
nawi6zuj6 o poprzez coraz 5ardziej demokratyczne -ormy rozrywki> sztuki> tak7e
poprzez kolekcjonerstwo; * roku CH33 nie 5yo chy5a polskiej rodziny> w kt9rej
ktoG nie kolekcjonowa5y kart pocztowychO; " tej pierwszej demokratycznej> do0
st8pnej dla ka7deo> -ormie kolekcjonerstwa pisano w kateoriach sportu @Msport
kartkowyOA; +a kartach mo7na 5yo znaleK: praktycznie wszystkoE widoki miast>
miasteczek i malowniczych wsi> reprodukcje malarstwa> za5ytk9w> stroj9w
ludowych i typ9w etnicznych> portrety i autora-y znanych oso5istoGci> o5razy
powodzi i innych kl8sk 7ywioowych> najnowsze osi6ni8cia techniki i przemysu
@mosty> -a5ryki> dworce kolejowe> statki pasa7erskie> samochody> machiny lataj6ceA;
* Polsce na kartach pocztowych zamieszczano ilustracje do wi8kszoGci dramat9w i
poemat9w Adama +ickiewicza> #uliusza Fowackieo> powieGci i opowiada
,enryka Fienkiewicza> pojawiy si8 te7 karty patriotyczne; Fwojeo talentu u7yczali
kartom tacy malarze> jak #uliusz i *ojciech %ossakowie> &eodor ADentowicz> Piotr
Ftachiewicz> #acek +alczewski> #9ze- +eho--er> *ojciech *eiss> *odzimierz
&etmajer;
+a przeomie XIX i XX stulecia karty pocztowe peniy istotn6 -unkcj8
in-ormacyjn6 i interuj6c6 5ardzo r97ne rupy spoeczne; Zaspokajay niedostatek
wiedzy o Gwiecie> 5yy su5stytutem marzenia o dalekich podr97ach i przyodach>
szcze9ln6> dost8pn6 dla ka7deo -orm6 pokonywania przestrzeni i czasu> wyrazem
-ascynacji technik6; Powielane na poczt9wkach reprodukcje malarstwa lu5
ilustracje do poemat9w zaspokajay tak7e aspiracje kulturalne; 'la spoeczestwa
polskieo podzieloneo przez za5orc9w widoki z r97nych zak6tk9w ziem polskich
peniy dodatkowo -unkcj8 interacyjn6> nie m9wi6c ju7 o szcze9lnej roli kart
patriotycznych;
&o ealitarne> demokratyczne szalestwo kart pocztowych przeomu stuleci 0
rozpatrywane w perspektywie komunikacyjnej 0 uGwiadamia nam potrze58
kontaktowania si8 ludzi> niekoniecznie po to> 7e5y przeka0
C3
#oanna Fzklarczyk0+irecka> $zieje ruc(u "ilokart#st,w w +olsce, wE <ksjosemiot#ka
kart# pocztowej, praca z5iorowa> *rocaw CHH?;
CC
* Nalicji ju7 w CJH? r; istniao nieo-icjalne stowarzyszenie -ilokartyst9w; * CJHJ r;
w %rakowie zao7ono Fekcj8 Z5ieraczy %art Pocztowych> a kilka miesi8cy p9Kniej otwarto I *y
staw8 %art Ilustrowanych> w kt9rej wzi8o udzia CJ2 kolekcjoner9w> nast8pne wystawy od
5yway si8 w *arszawie; Zo5; #; Fzklarczyk0+irecka> cyt; dzieo> s; IH;
za: jak6G in-ormacj8> ale tak7e po to> 7e5y 5y: 5li7ej sie5ie> podzieli: si8 pasj6>
wra7eniem> znaleK: pretekst do spotkania; %olekcjonerstwo 5owiem jest dziaaniem
z5iorowym; PopularnoG: kart pocztowych uGwiadamia nam tak7e si8 ekspansji
o5razu> m9wi6c najproGciej 0 potrze58 otaczania si8 o5razami; Z perspektywy
komunikacyjnej @o5yczajowejA> karty pocztowe otwieraj6 oromne pole mo7liwoGci
analityczno0interpretacyjnych; %artka00o5raz zacz8a cz8sto zast8powa: sowo lu5
redukowa: tekst do konwencjonalneo dopisku> podpisu; *ysana ozdo5na i
wyszukana karta zacz8a z czasem zast8powa: 5ezpoGredni kontakt 0 wizyt8>
spotkanie> oso5iGcie 5ezpoGrednio skadane 7yczenia; Ludzie 5yli wi8c i 5li7ej
sie5ie> i dalej;
%arty pocztowe mo7na te7 potraktowa: jako interesuj6cy element rodz6cej
si8 kultury audiowizualnej> niekt9re z nich stapiay 5owiem w nierozerwaln6 caoG:
sowo i o5raz; "to jedna z polskich kart patriotycznych przedstawia uana na koniu>
o5ok narysowane s6 nuty i zamieszczone sowa popularnej piosenki =ak to na
wojence 'adnie%%%, tworz6c w ten spos95 rodzaj przekazu> kt9ry mo7na 5y nazwa:
MikonicznoGci6 udKwi8cz0nion6O
C2
; &o polski przykad> wiele podo5nych> cz8sto o
5ardzo swo5odnej treGci> znajdziemy wGr9d kart anielskich> niemieckich czy
-rancuskich; * $uropie Zachodniej od roku CH3= zacz8y si8 te7 pojawia: karty
pocztowe dKwi8kowe> z naklejonymi maymi> wiotkimi pytami ramo-onowymi z
zapisem ulu5ionej melodii lu5 z osem nadawcy> ale 5yy one przede wszystkim
ciekawostk6
C?
;
Za poGrednictwem kart pocztowych kultura zacz8a dociera: do ludzi w
popularnej> powszechnie dost8pnej wersji> a swoim zasi8iem o5j8a od5iorc9w na
niespotykan6 dot6d skal8; %arta pocztowa wraz z wizualnymi in-ormacjami o
Gwiecie> reprodukcjami malarstwa> ilustracjami do wielkich dzie literatury
narodowej przestaa 5y: czymG odGwi8tnym> wesza w 7ycie codzienne> do kuchni i
do salonu; * roku CHC3 pisa pro-esor krakowskiej Akademii Fztuk Pi8knych
Adam Lada (y5ulskiE
Zupenie jak czowiek wsp9czesny jest ilustrowana karta pocztowa; %r9tko>
pospiesznie> a z aplom5em m9wi o wszystkim> jest tania i popularna> niejako w skr90
cie wyra7a ona so56 tysi8czne mo7liwoGci kulturalnych podniet i rozwoju> kt9re
dziG otwieraj6 si8 przed ka7dym dzi8ki zdo5yczom wsp9czesnej techniki> zdo0
5yczom wspaniaym i zdumiewaj6cym> ale za kt9rymi atwoG: si8 wlecze i wszech0
pot87na za dni naszych 5analnoG:
CB
;
'zi8ki szeroko rozumianej technice kultura stawaa si8 coraz 5ardziej
powszechna i dost8pna; Za spraw6 poczt9wki> plakatu> pyty ramo-onowej>
od5ijanej masowo reprodukcji> coraz 5ardziej powszechnej -otc0
12
&ermin +aryli ,op-iner; Zo5; +aryla llop-iner> *ultura wsp,'czesna 0 audiowizual0
no% *arszawa CHJ=;
Irena Zaucha> >eneza i (istoria kart# pocztowej, wE <ksjosemiot#ka kart# pocztowej,
praca z5iorowa> *rocaw CHH?;
(yt; za #; Fzklarczyk0+irecka> cyt; dzieo> s; J3;
ra-ii kultura zacz8a zatraca: sw9j elitarny charakter; *i8cej> popularnoGci6
zacz8o si8 cieszy: to> co 5yo produktem masowym> u7ytkowym> powielanym i
wsp9lnie ol6danym; 'oskonaym teo przykadem jest entuzjastycznie przyj8ta
przez mieszkac9w *arszawy w kwietniu CJH< r; pierwsza wystawa plakatu> na
kt9rej dominoway plakaty -rancuskie; Byway dni> 7e wystaw8 zwiedzao ponad
C333 os95; *kr9tce podo5ne wystawy od5yy si8 tak7e w innych miastach> m;in; w
lipcu CJHJ r; w %rakowie> dzie wydano z tej okazji rozpraw8 teoretyczn6 Sztuka w
plakatac(, cele, powstanie, tec(nika i art#st#czne zasad# nowoczesneo plakatu
@%rak9w CJHJA> w kt9rej -unkcje plakatu uznano za przejaw demokratyzacji sztuki;
Plakat> komiks> -otora-ia reklamowa> -otoreporta7> reklama prasowa zdo5ywaj6
popularnoG: w tym samym mniej wi8cej czasie; V6czy je najpierw wsp9rz8dnoG:
element9w sownych i wizualnych> a wkr9tce upodrz8dnienie roli sowa> co czyni z
nich 0jak pisze +aryla ,op-iner 0komunikaty Muomne audiowizualnieO
C=
;
"si6ni8cia wsp9czesnej techniki> tym razem u7yte do stworzenia idealnej
reprodukcji rzeczywistoGci> marzenie o przemieszczaniu si8 nie tylko w przestrzeni>
ale i w czasie> a jednoczeGnie poszukiwanie okazji do wsp,lneo prze7ywania
ekscytuj6cych zdarze le76 u podstaw popularnoGci tak spektakularnej i
demokratycznej -ormy widowiska> jak6 5yy w druiej poowie XIX stulecia
panoramy; &e oromne> niekiedy stukilku0dziesi8ciometrowe p9tna @najcz8Gciej o
tematyce historycznejA> rozpinane w specjalnie do teo celu wznoszonych kolistych
pomieszczeniach> 5yy nie tylko pr956 przezwyci87enia oranicze malarstwa>
przeamania ram przestrzennych o5razu i wprowadzenia elementu czasu> kontinuum
wydarze; Byy tak7e oromnym krokiem w kierunku demokratyzacji sztuki> dy7
wszyscy ol6daj6cy panoram8 z plat-ormy widowiskowej 5yli na niej r9wni; '676c
do uzyskania penej iluzji rzeczywistoGci> roz5udowywano nie tylko sam o5raz> ale
przede wszystkim przestrze przed o5razem> wyposa7aj6c j6 w setki detaliE
prawdziwe krzaki> kamienie> a nawet Gmieci; * $uropie> a przede wszystkim w
Ameryce usiowano uruchomi: te oromne o5razy> przesuwaj6c je np; na
o5rotowych walcach> cho: sama konstrukcja p9cien rozpi8tych w -ormie p9kola
zakadaa ju7 element ruchu; !zecz ciekawa> w odczuciu 9wczesnych widz9w
panoramy 0 przewidziane dla wielkomiejskich tum9w 0 5yy ni e tyle -orm6 sztuki>
ile Gwiadectwem nowoczesnej myGli technicznej
C<
; (i6le jednak wo5ec panoram i
dioram 9wczeGni widzowie -ormuowali zarzuty zwi6zane z;;; 5rakiem dKwi8ku w
o5razie;
C=
+; ,op-iner> cyt; dzieo;> s; <H;
C<
Irlandzki malarz !o5ert Barker> kt9ry w CIJI r; namalowa widok $dyn5ura na p9tnie
naci6ni8tym na p9okr66 ram8> opatentowa swoj6 metod8 jako la natur7 a coup d8oeil
i uzyska patent w zakresie nauk technicznych\ +a temat panoram zo5; +aorzata 'olistowska>
+anoram# polskie, M"draO CHJ?> nr IQJP tak7e Ftephan "ettermann> $as +anorama% >esc(ic(te
eines ?assenmediums, +unchen CHJ3P +ichai #ampolski>;&otaler@Film und%?ontae@Film,
M%unst und LiteraturO CHJ?> nr =;
%ultura popularna koca XIX w;> w kt9rej tak wa7ne miejsce zajmuje
ikonos-era> to tak7e widowiskowoG: r97nych -orm 7ycia codzienneoE krajowe
wystawy rolnicze i przemysowe oraz ich kulminacje> czyli wielkie wystawy
Gwiatowe @CJ=C w Londynie> CJJH w Pary7u> CHC2 w BerlinieA> 58d6ce zawsze
wyrazem trium-u techniki> peni6ce -unkcje in-ormacyjne i propaandoweP zawody
sportowe> wyGcii i pokazy> koncerty na Gwie7ym powietrzu> pokazy mody> reklama
coraz 5ardziej zdominowana przez rysunek przy jednoczesnym upodrz8dnieniu
tekstu;
%onsekwencj6 caej tej kultury> dla kt9rej tak wa7na 5ya technika>
przestrze> ruch> czas> in-ormacja> w kt9rej ludzie poszukiwali coraz prostszych> a
jednoczeGnie peniejszych i atwo dost8pnych -orm komunikacji ze Gwiatem> stao
si8 kino;
Pierwsze pokazy Mo7ywionych -otora-iiO w latach dziewi8:dziesi60S tych XIX
stulecia w $uropie i Ameryce przyjmowane 5yy 5ardzo podo5nie; .ascynowa na
ekranie ruc(, -akt> 7e dokonywa si8 nie tylko po osi horyzontalnej i wertykalnej> ale
tak7e w 65 i z 85i ruchomeo o5razu; )czestnik pierwszeo pokazu
kinematora-u we Lwowie we wrzeGniu CJH< r;> #uliusz %aden0Bandrowski> pisaE
@;;;A dy puk -rancuskich kirasjer9w w hemach i pancerzach p8dz6cy alo0
pem z daleka j6 z5li7a: si8 na pu5licznoG: i wreszcie prawie 7e ju7 wyskakiwa z
ekranu> cay teatr pocz6 krzycze:; +uzyki nikt w9wczas nie oGmieli5y si8 wpro0
wadzi: do o5razu> a5y nie przeszkodzi: wra7eniom pu5licznoGci; "t97 cay teatr cd
alerii do parteru krzycza entuzjastycznie> a niekiedy widzowie zasaniali si8
r8koma na widok wyskakuj6cych z 5iaeo ekranu koni
CI
;
Fzok wywoany uruchomieniem wielopaszczyznowej przestrzeni 5y tak
wielki> 7e na pierwszych pokazach prezentowano najpierw statyczn6 -otora-i8> a5y
widzowie moli oswoi: si8 ze struktur6 przestrzenn6 o5razu> a dopiero po chwili
uruchamiano projektor; 'la pierwszych widz9w o7ywionych -otora-ii wa7ne 5yo
wi8c nie tyle McoO> ile MjakO porusza si8 Gwiat na ekranie; Ndy tylko oswojono si8 z
konwencj6 noweo widowiska> a nast6pio to 5ardzo szy5ko> pierwszorz8dnie
wa7ny sta si8 o5raz Gwiata> jaki przekazyway Mmomentalne -otora-ieO;
'la o5serwatora kultury i 7ycia spoeczneo druiej poowy XIX stulecia
oromna i 5yskawiczna popularnoG: kinematora-u nie powinna 5y:
zaskoczeniem; *idowisko -ilmowe> 5o m9wimy w tym momencie o popularnych
proramach skadaj6cych si8 z kilku lu5 kilkunastu o5raz9w
#uliusz %aden Bandrowski> 6 ?arsza'kowskiej na w##n# &#betu, M%inoO CH?3> nr CC; !eakcja
lwowskiej pu5licznoGci r;ie 5ya niczym wyj6tkowym; "perator LumiereS9w> .rancis 'ou5lier> po
pokazach w Brukseli i Amsterdamie> dzie otworzy sal8 do prezentacji 7ywych -otora-ii> przekaza
nast8puj6c6 in-ormacj8E *sz8dzie> przed projekcj6 ruchomych o5raz9w waGciciel sali musia zapewnia:
widz9w> 7e alopuj6ce konie nie wyskocz6 na owy widz9w> a wje7d7aj6ca na stacj8 lokomotywa nie
spadnie z ekranu i nie zniecie pu5licznoGci; Pisze ] tym m;in; #ac^ues !ittaud0,utinet> Le cinema des
oriines% Les "reres Lumiere et leurs operateurs, (hamp Rallon CHJ=> s; C=C;
r97nej treGci> tra-iao w zainteresowania> potrze5y i -ascynacje ludzi przeomu XIX
i XX stulecia; B8d6c syntez6 osi6ni8: wsp9czesnej nauki i techniki> w spos95
najdoskonalszy Mprzemieszczaj6c si8 w czasie i przestrzeniO> o7ywione -otora-ie
okazay si8 jednoczeGnie najdoskonalsz6 -orm6 naj5ardziej demokratycznej sztuki
CJ
;
* pierwszych kilkunastu latach sweo istnienia @od pokazu 5raci Lumiere w
CJH= r;A kinematora- 5y przede wszystkim Kr9dem in-ormacji o Gwiecie; &ematy
o5ecne na ekranie doskonale korespondoway z literatur6 podr97nicz6> reporta7em>
kart6 pocztow6 i ilustracj6 prasow6E +odr, na Sekwanie przez +ar#, Weneckie
pi7knoci, W#cii automobil,w w ?onaco kosztem ludzkic( o"iar, W) ind#jski
po'#kaj)c# due #we zaj)ce, Straszlii#a eksplozja zak'ad,w azow#c( w
:amburu, w kt,rej oko'u stu os,b cz7ci) zabit#c(, cz7ci) ranion#c( zosta'o%
Wielkie mi7dz#narodowe w#cii ',dkami motorow#mi, a w ko;cu katastro"a i po0
ar ',dki, &#dzie; awiac#jn# w !eims i jeo nieszcz7liwe o"iar#, Straszliwa
katastro"a kolejowa nad !enem AB3 zabit#c(, /3 ci7ko rann#c(C, &eraDniejsz#
w#buc( wulkanu Etn#E cz#nno krater,w, potoki kamienistej law#, ucieczka
mieszka;c,w, spustoszenia
-1
% &o niekt9re typowe tytuy -ilm9w pokazywanych na
pocz6tku stulecia w Poznaniu> *arszawie> Lwowie; * tytuach tych zawarta jest
caa ciekawoG: czowieka koca XIX stuleciaE widoki znanych z urody miast
europejskich> pokazy wynalazk9w> aktualnoGci> ezotyka> sport> emocja> sensacja;
" sile in-ormacyjnej kina m9wi6 jednak nie tylko tematyP atwiej j6 so5ie
wyo5razi:> dy proramy kinowe uzupenimy in-ormacj6 o skali anal-a5etyzmu; *
CJHI r; == proc; m87czyzn i << proc; ko5iet w Vodzi nie umiao czyta: i pisa:P w
%rakowie> w kt9rym udzia anal-a5et9w 5y najni7szy w caej Nalicji> w roku CH33
2= proc; mieszkac9w 5yo niepiGmiennych; * za5orach rosyjskim i austriackim
zdarzay si8 miasteczka> w kt9rych ponad H3 proc; mieszkac9w stanowili
anal-a5eci; A anal-a5etyzm jest pro5lemem nie tylko w za5orze rosyjskim czy w
Nalicji> to tak7e pro5lem wieloj8zycznej> rekrutuj6cej si8 spoGr9d imirant9w
pu5licznoGci w Ftanach Zjednoczonych> niepiGmiennych widz9w w !osji; 'la setek
tysi8cy widz9w> kt9rzy zasiadali na pokazach kinematora-u w 'roho5yczu i
nowym #orku> Nrodnie i Pekinie> o5razy miaj6ce na ekranie 5yy Kr9dem wiedzy
o wsp9czesnym Gwiecie;
'o roku CHC3 za poGrednictwem -ilmu o5ejrzano rodzaj encyklopedii
eora-icznej Gwiata> encyklopedii historii kultury i encyklopedii sportu i
wynalazk9w> nie ma chy5a takieo miejsca na Ziemi> kt9reo za poGrednictwem
-ilmu nie zo5aczyli5y widzowie w naj5ardziej odleych zak6tkach lo5u
ziemskieo; "l6dano ezotyczne miejsca i o5yczajeE
CJ
Fzerzej na ten temat zo5; +aorzata ,endrykowska> Fladami tamt#c( cieni, nim w kul
turze polskiej prze'omu stuleci A-.1/0-1-5C, Pozna CHH=;
CH
Zachowano oryinaln6 stylistyk8 i pisowni8 tytu9w -ilmowych; Zo5; +; ,endrykowska>
cyt; dzieo> s; I= i nast;
=ubileusz kr,la s#jamskieo% W#prawianie sk,r w7# na =awie, Gwiczenia konne
kar',w, 6ac(odnie brzei <"r#ki, Sa(ar7, *obiet# dzikiej <mer#ki% *patrywano si8
w operacje chiruriczne i powi8kszone tysi6ce razy 5akterie cholery; Przyl6dano
synnym procesom @a-era 'rey-usaA i wa7niejszym skandalom kryminalno0
o5yczajowym ASprawa Stein(alo0w7j, *apitan z *,penick, Sprawa ?acoc(aC%
"5serwowano najnowsze sposo5y produkcji japoskich wachlarzy i amerykaskich
lokomotyw> a tak7e dziesi6tki innych wydarze o du7ym adunku in-ormacyjnym
A=ak powstaje nasza azeta, 6naczenie powietrza dla oddec(u, najnowsze bu0
downictwo Europ#, Hudowa automobilu, Szkodniki orodu% Ia'o produkcji w
przem#le marmeladow#mC%
Fukces -ilmu czy te7 wykreowaneo przeze o5razu rzeczywistoGci 0 w tym
najwczeGniejszym okresie 0 polea na tym> 7e odpowiada on swym charakterem
potrze5om wsp9czesnoGci; *izerunek Gwiata> jaki o-erowa -ilm> dotyczy przede
wszystkim teraKniejszoGci i doskonale przylea do nowej sytuacji cywilizacyjno0
kulturowej; riawet jeGli operowa -ikcj6 0jak w +eliesowskiej +odr,# na *si7#c
@CH32A 0 to 5ya to -ikcja zwi6zana z naj7ywotniejszymi oczekiwaniami
wsp9czesnych wo5ec nauki> techniki> wreszcie sameo czowieka; .ilm przyczyni
si8 tak7e do noweo spojrzenia na kultur8 w caej jej zo7onoGci i r97norodnoGci;
"powiadaj6c o lokomotywach> 5akteriach> automo5ilach i samolotach> wysuwa na
plan pierwszy perspektywy> jakie otwiera wiedza i nowoczesna technika> wiar8 w
rozum czowieka> jeo racjonalne i skuteczne dziaanie;
Byo5y naiwnoGci6 s6dzi:> 7e widzowie pierwszych pokaz9w 5ez trudu
odr97niali ulice &okio od ulic (har5ina cz# te 5ez58dnie potra-ili umiejscowi: na
mapie Birm8 56dK Fumatr8; #ednak7e naj5ardziej nawet powierzchowny od5i9r
musia uzmysawia: r97nic8 kulturow6 0 np; mi8dzy $urop6 a Azj6 co do sposo5u
sp8dzania wolneo czasu> parzenia her5aty> u5ierania si8; "d przyswajania
konkretnych wiadomoGci wa7niejsza okazywaa si8 mo7liwoG: uczucioweo>
intuicyjneo prze7ycia niekt9rych zwyczaj9w kulturowych wasneo narodu lu5
narod9w o5cych; Pokazuj6c lunapark w ,owym #orku> ceremoni8 parzenia her5aty
w %ioto> spaw drewna w %anadzie> ro5otnik9w przy 5udowie kolei> opowiadaj6c
r9wnie 5analne co dydaktyczne historyjki o choro5ie dziecka> utracie pracy>
nieuwa7nej su76cej 0 -ilm niwelowa poczucie spoecznej i indywidualnej izolacji;
'zi8ki -ilmom> kt9re docieray wsz8dzie> tysi6ce ludzi zapran8o tak7e
znaleK: si8 w Gwiecie o5razu; "dnaleK: swoje miejsce w mozaice widok9w> typ9w
ludzkich> spraw wa7nych i zupenie 5ahych; Innymi sowy> zrozumiano> 7e -ilm
stwarza szans8 kulturoweo zaistnienia przed ka7d6 spoecznoGci6 daleko poza
ranicami wasneo miasteczka> reionu> kraju; &aka jest zapewne eneza -aktu> 7e
ka7dy w8drowny kinemato0ra-ista po przyjeKdzie do naj5ardziej nawet zapadej
dziury ustawia na placu kamer8 i rejestrowa przeje7d7aj6ceo konia> 5oto> a
potem to wszystko pokazywa w kinematora-ie o5ok $rapacz# c(mur w ?ow#m
=orku
i Widok,w +ar#a% * ten spos95 po raz kolejny Gwiat kurczy si8 i jednoczeGnie
rozszerza nie5ywale; Pokonywanie przestrzeni i czasu nie nastr8czao ju7 7adnych
trudnoGci> a rodzaj przekazywanych in-ormacji lokowa -ilm w zasi8u mo7liwoGci
percepcyjnych milion9w widz9w> wsp9lnie prze7ywaj6cych ol6dane wydarzenia;
"kaza si8 tak7e zdolny do ewokowania wszystkich odcieni ludzkich uczu: i
wyo5ra7e o Gwiecie o niespotykanym dot6d zasi8u i sile oddziaywania;
Istot6 kina jest ruch 0 ruch na ekranie> tak7e rozmaitoG: temat9w pozwalaj6ca
na dowolne przemieszczanie si8 w czasie i przestrzeni> ale z komunikacyjneo
punktu widzenia pojawienie si8 proramu -ilmoweo zo7oneo z kilkunastu 5ardzo
r97nych -ilm9w miao w so5ie r9wnie7 potencja dynamizuj6cy> kt9ry wnosi nowy
porz6dek; #ednostk6 -ilmowej percepcji 5y nie pojedynczy -ilm> lecz seans
-ilmowy skadaj6cy si8 z kilkunastu o5raz9w ukadanych przez prawdziweo
tw9rc8 spektaklu 0 waGciciela kinematora-u; Porz6dek -ilmoweo proramu 5y
ruchomy> ukadany przypadkowo 0 raz proram 9w rozpoczyna pokaz manewr9w
cesarskich> kiedy indziej humoreska lu5 widoki Londynu> potem m9 pojawi: si8
kr9l lu5 car al5o sprytny zodziejaszek itd; Fkonstruowany tak> 7e tematy
pierwszorz8dne i czwartorz8dne stapiay si8 w jedn6 caoG:> proram -ilmowy
roz5ija istniej6cy ad ikonora-iczny> kt9ry dot6d wydawa si8 niezmienny; $kran
stawia kularza> ulicznika> stra7aka z sikawk6 na r9wni z carem> powoduj6c w ten
spos95 swoist6 detronizacj8> demokratyzacj8 ludzi i przedstawie> naruszaj6c
dotychczasowy> oparty na sztywnej hierarchii spoecznej> porz6dek Gwiata;
+inie kilka lat i kinematora-> kt9ry po roku CHC2 58dzie mia ju7 wszelkie
cechy zjawiska o charakterze masowym> stanie si8 swoistym medium> poGrednikiem
w procesie porozumiewania si8 pisarzy z najszerszymi kr8ami spoecznymi;
Na5riela Zapolska> pisz6c scenariusz do -ilmu niebezpieczn# koc(anek, Ftanisaw
Przy5yszewski za5ieaj6c o ekranizacj8 niekt9rych swoich utwor9w> t6 dro6
poszukiwa: 58d6 kontaktu z najszersz6 pu5licznoGci6; 'zi8ki szeroko rozumianej
technice kultura staje si8 coraz 5ardziej powszechna i dost8pna> ale owa
powszechnoG: i dost8pnoG: ma tak7e swoj6 cen8> jak6 jeszcze przed pierwsz6 wojn6
Gwiatow6 stanie si8 popularnoG: ujmowana jako wartoG:; +asowoG: kina da
pocz6tek zasadniczym zmianom caej komunikacji spoecznej XX stulecia;
Niemal od sameo pocz6tku Mnieme kinoO 5yo te7 przekazem au0
diowizualnym; 'ecydowaa o tym nie tylko towarzysz6ca mu muzyka wy0
korzystywana w -unkcjach interpretacyjnych> 5uduj6cych uczucia widz9w; *ielu
prezentacjom -ilmowym towarzyszyy tak7e popisy deklamacyjne aktor9w
ukrytych za ekranem lu5 wyst8py 5onimenteura> czyli komentatora> kt9ry stoj6c
przed ekranem tumaczy prezentowane wydarzenia> post8pki 5ohater9w> opisywa
krainy> z jakich pochodziy Mzdj8cia z naturyO> wreszcie interpretowa zakoczenie>
niekt9rzy komentatorzy zdo5ywali MGwiatow6 saw8O i honorarium za ich wyst8p
przewy7szao niekiedy zyski
z kilkunastu seans9w; *szechwiedz6cy komentatorzy cieszyli si8 du76
popularnoGci6> zwaszcza na prowincji; Ich o5ecnoG: niwelowaa dystans mi8dzy
niewyksztacon6 pu5licznoGci6 a treGci6 o5razuP z zachowanych relacji wiemy te7>
7e waGnie na prowincji pu5licznoG: 7ywo dyskutowaa z komentatorem w trakcie
seansu;
+im min8a pierwsza dekada XX stulecia> 5yoju7 jasne> 7e kinematora-
sta si8 naj5ardziej per-ekcyjnym> z jednoczeGnie powszechnie dost8pnym
wynalazkiem zdolnym opanowa: czas> przestrze> zdolnym przekazywa:
najprostsze i naj5ardziej zo7one in-ormacje o Gwiecie> a jednoczeGnie zdolnym
wci6n6: w swoj6 or5it8 najszersze kr8i spoeczne; %inematora- z eklektycznym i
demokratycznym proramem> pu5licznoGci6 reprezentuj6c6 wszystkie Grodowiska i
rupy spoeczne> kinematora- niemy> ale zawsze z towarzysz6c6 mu ilustracj6
dKwi8kow6> sta si8 najdoskonalszym przejawem zwi6zk9w techniki z kultur6
popularn6 i rodz6c6 si8 kultur6 masow6; Poprzedziy o dziesi6tki zjawisk ze s-ery
szeroko rozumianej kultury> w kt9rych komunikacja spoeczna coraz silniej ko0
rzystaa z aktualneo stanu nauki i techniki; (oraz cz8Gciej post8py techniki 58d6
miay te7 istotne konsekwencje estetyczne i o5yczajowe; Ftanie si8 to nie5awem
zasadnicz6 cech6 kultury masowej XX stulecia; P9Kniejsze radio> telewizja>
komputer> Internet potwierdz6 t8 zale7noG:> kt9r6 zapowiadaj6 ju7 ostatnie dekady
XIX stulecia;
F&ANIFA* *I&%I$*I(Z
.otora-ia i malarstwo
@na_ ostatecznym rozwini8ciu pejza7u @w o5razach malarzyA zawa7yo coG> co jest z jednej strony
przedmiotem poardy> z druiej zachwytu i nad stosunkiem czeo do sztuki nale7y si8 zastanowi:
z zupenym o5iektywizmem i rozwa6; &ym czymG jest -otora-ia;
$stetyka> walcz6c przeciwko znaczeniu prawdy w sztuce> u7ywaa> jako ostateczneo>
najsilniejszeo arumentu 0 postrachu> 7e id6c dro6 realizmu malarstwo zejdzie do roli kolorowej
-otora-ii; Byo to> to naj85sze dno n8dzy> do kt9reo mia si8 stoczy: idea> to 5oto i 5rud> w
kt9rych mieli uton6: artyGci> szukaj6cy w naturze dla sie5ie wzoru> zamiast 5y: wzorem dla natury;
F6dz8> 7e dziG strach ten przemin6 cakowicie; * chwili> kiedy -otora-ia dochodzi do ostatnich
szczyt9w doskonaoGci w odtwarzaniu natury> jednoczeGnie sztuka o5ejmuje tak szeroki zakres
zjawisk> 7e w niej mieGci si8 i -otora-iczna GcisoG: przedstawiania istniej6ceo Gwiata> i
-antastyczne widma wyo5raKni> i sym5olizm myGli> posuuj6cy si8 56dK nowo odkrytymi
znakami> 56dK te7 star6> aleoryczn6 ardero56P mieGci si8 i wsp9istnieje w tej chwili w sztuce
d67noG: do zupeneo zatracenia Glad9w wszelkieo konwencjonalizmu i zamienienia paszczyzny
o5razu na 5ezwzl8dne zudzenie rzeczywisteo 7ycia> a o5ok teo d67noG: do zredukowania
Grodk9w sztuki do najelementar0niejszeo> najprostszeo i najkonwencjonalniejszeo Grodka>
jakim jest linia o5rze7aj6ca zewn8trzne ranice przedmiot9w> nie tylko wi8c sztuka> wskutek
wsp9istnienia z -otora-i6> nie stracia ani jedneo promienia sweo 5lasku> nie stracia nic ze
sweo znaczenia w 7yciu ludzkim> nic z materialneo nawet o5szaru> kt9ry w nim zajmuje> ale
zyskaa 5ardzo wiele> i to we wszystkich kierunkach> i realistycznych> i idealistycznych> i nawet
sym5olicznych> z#ska'a mi7dz# inn#mi nies'#c(an) swobod7 kompoz#cji% Fzy5koG:> z jak6
dzisiejszy aparat utrwala zjawiska Gwietlne> swo5oda i atwoG:> z jak6 mo7e 5y: u7yty> sprawiaj6>
7e mn9stwo kom5inacji wzajemneo stosunku rzeczy> kt9re dawniej nie daway si8 uj6: szy5ko
Grodkami malarskimi> utrwali: i sta: si8 materiaem artysty> dziG s6 w jednej chwili> w jednej
tysi8cznej cz8Gci sekundy utrwalone> zmaterializowane i staj6 si8 jak5y udoskonalon6 pami8ci6
malarza;
%toG> kto m9wi z poard6 o -otora-ii> a jednoczeGnie u7ywa przy
malowaniu modela> popenia zwyky 56d wszelkich konserwatywnych opinii;
.otora-ia jest nowym Grodkiem pomocniczym> model dawnym; Znaczenie jedneo
i druieo w sztuce jest to samo; Ideaem artysty 5yo5y tworzy: jedynie tylko z
materiau wasnej wyo5raKni> uczucia> pami8ci 0z materiau wasnej duszy; &ak te7
wyo5ra7ali so5ie dawniej pisz6cy u nas o sztuce powstawanie o5raz9w i pos69w;
Poniewa7 wskutek wasnoGci naszych wadz psychicznych tak 5y: nie mo7e i
malarze> jak i rzeK5iarze uciekaj6 si8 do r97nych Grodk9w pomocniczych>
naiwnoGci6 wi8c i 5rakiem krytycyzmu jest wyo5ra7a:> 7e malarz> kt9ry pomaa
so5ie modelem> ro5i co inneo od malarza pomaaj6ceo so5ie -otora-i6; *
jednym i druim razie o wartoGci jeo pracy rozstrzya tylko talent; #akimi droami
dochodzi on do ostateczneo rezultatu> jest to jeo rzecz> jest to tajemnica jeo
oranizacji> wewn8trzna> ospodarcza strona artystycznej tw9rczoGci> a z chwil6> w
kt9rej uznajemy koniecznoG: udziau natury w dziele sztuki> musimy artyGcie
zostawi: swo5od8 u7ycia tych lu5 owych Grodk9w materialn#c( dla zapewnienia
so5ie jej pomocy; #e7eli w o5razie zna: modela jest r9wnie Kle> jak kiedy w nim
zna: lich6 -otora-i8> nie mniej te7 Kle jest> kiedy w nim zna: wpyw innych
o5raz9w; 'op9ki Kr9dem -otora-icznych studi9w 5y wy6cznie zawodow#
"otora", przyGru5o0wuj6cy modela lu5 wyszukuj6cy pewnych konwencjonalnie
pi8knych okolic> w o9le dop9ki artysta nie m9 przy pomocy -otora-ii
samodzielnie porozumiewa: si8 z natur6> wpyw -otora-ii na sztuk8 m9 5y:
szkodliwy> jak ka7dy wpyw z zewn6trz> oraniczaj6cy indywidualnoG: artysty; Z
chwil6> w kt9rej aparat -otora-iczny dochodzi do tej doskonaoGci> 7e po prostu
staje si8 cz8Gci6 nerwoweo systemu czowieka> -otora-ia staje si8 tylko
udoskonalonym> szy5ciej dziaaj6cym o9wkiem lu5 p8dzlem;
#est pewnikiem> 7e w tej chwili wynaleziono sposo5y nadawania o5razom
-otora-icznym cechy 5ezpoGrednieo udziau ludzkiej r8ki i o5razy takie> w
kt9rych wszystko jest wzi8te GciGle z naturyE ukad> rysunek> Gwiatocie> i tylko w
technice> za pomoc6 pewneo nadwer87enia r9wnoGci i adkoGci -otora-icznej
powierzchni zmienione> ro5i6 wra7enie doskonaych> 5a\ Gwietnych pejza7y i
portret9w; 'zisiejszy aparat tak si8 6czy ze GwiadomoGci6 ludzk6> 7e rozmaite
odcienie jej napi8cia w stosunku do natury wyra7a z prawd6 i GcisoGci6 nie
mniejsz6 od o5razu wykonaneo r8k6;
Pr95y w tym kierunku ro5ione s6 za5aw6> 5ardzo artystyczn6> wszak7e
za5aw6> lecz -otora-ia oddaa 5ezpoGrednio wielkie i powa7ne usui sztuce;
"l5rzymie rozszerzenie wyo5ra7e o stosunkach przedmiot9w> niesychane
powi8kszenie licz5y punkt9w widzenia> kt9re si8 wyrazio w pozyskaniu oromnej
swo5ody kompozycji> w zdo5yciu oromneo urozmaicenia ukadu o5raz9w>
uatwienie w poznaniu i uGwiadomieniu ruchu> oto s6 wpywy -otora-ii na sztuk8>
kt9re wskazuj6> 7e -otora-ia zamiast narzuci: p8ta i oraniczy: tw9rczoG:
rozerwaa je i usun8a> uatwiaj6c
ka7dej indywidualnoGci zdo5ycie takieo materiau plastyczneo> jakieo ona w tej
chwili potrze5uje;
'awniej> kiedy w artyGcie szukano i ceniono wirtuoza o wyro5ionej r8ce> z
5ieoGci6 machiny odtwarzaj6cej pewne wyuczone ksztaty> kiedy z druiej strony
literacki temat o5razu wydawa si8 jeo istotn6 treGci6> -otora-ia> usuwaj6c
potrze58 i cel artystycznej imnastyki> a zarazem wydo5ywaj6c na pierwszy plan
czysto plastyczn6 istot8 zjawisk Gwietlnych> moa zdawa: si8 wynalazkiem
ro76cym sztuce zaad6; 'ziG> kiedy sztuka d67y do teo> 7e5y w ka7dej chwili
wyrazi: ka7dorazowy stan duszy ludzkiej> -otora-ia ma znaczenie su5telnej> lecz
Gcisej i z 5ajeczn6 szy5koGci6 uGwiadamiaj6cej zjawiska o5serwacji; $stetyka>
kt9ra w -otora-ii widziaa zu58 sztuki> w dziwny spos95 stawaa na stanowisku
cz8sto 5ardzo ciasnym> 5ardzo materialnym> dowodz6cym> 7e waGciwie to> co
zarzucaa realistom> wyznawaa sama> redukuj6c sztuk8 tylko do naGladownictwa
natury i w -otora-ii widz6c konkurenta> kt9ry lepiej ni7 sztuka mia spenia: to
zadanie; #est to jedna z tych pomyek> kt9rych tyle popenia estetyka> wychodz6c z
oraniczoneo> ciasneo poj8cia o zadaniach sztuki;
*yimek z ksi67ki Ftanisawa *itkiewicza $ziwn#
cz'owiek, kt9ra ukazaa si8 we Lwowie z CH3? r;
nakadem &owarzystwa *ydawniczeo %si8arni
F; Fadowskieo w *arszawie; &ytu -ramentu po0
chodzi od redakcji niniejszej antoloii;
Z'ZIFVA* &"(Z/NF%I
Prawda w fotografii
'laczeo prawda w -otora-ii jako kateoria estetycznaL * naszym przekonaniu
prawda warunkuje samo istnienie -otora-ii> jej spoeczny od5i9r i pozytywn6>
powszechn6 recepcj8; Prawda umo7liwia 85oki wl6d w wielokierunkowe
-unkcje mediumP pozwala zrozumie: jeo ontoloi8> procesy od5ioru> -unkcj8
archetyp9w> sym5oli i podGwiadomoGci;
Prawda> jak wiele innych poj8: i kateorii> 5ya i jest r97norako rozumiana i
de-iniowana; * naszych rozwa7aniach opowiadamy si8 za klasyczn6>
Arystotelesowsk6 de-inicj6E +rawda jest zodnoci) m#li z rzecz) al5o inaczejE
+rawda jest zodnoci) intelektu ze stanem rzecz#
-
%
+aszym arumentem i usprawiedliwieniem niech 58dzie re-leksja> i7 we
wsp9czesnych 5adaniach nad poj8ciem prawdy klasyczna de-inicja ma wielu
zwolennik9w; Arystotelesowsk6 de-inicja najlepiej oddaje poj8cie mimesis i
mimetyczne rozumienie -otora-ii; .otora-ia poza -aktem> i7 jest medium
-unkcjonuj6cym w okreGlonej przestrzeni czasowej> spoecznej i artystycznej> 7e ma
swoj6 5iora-i8> jest tak7e -orm6 ekspresji> znakiem i swoistym j8zykiem;; 'lateo
analizuj6c prawd8 jako kateori8 estetyczn6> musimy j6 widzie: w
wielopoziomowej przestrzeni kulturowej; .otora-ia 0 co jest zreszt6 zjawiskiem
typowym dla ka7deo noweo medium wchodz6ceo w o5ie spoeczny 0 miaa
swoj6 kanoniczn6 dro8 dochodzenia do to7samoGci; "d zapo7ycze> pr95
naGladowania innych> zaapro5owanych medi9w> podo5nych strukturalnie> do
samoGwiadomoGci i odr85noGci;
Akceptujemy tak7e opini8> i7 u Kr9de klasycznej koncepcji prawdy le7y
intuicja odwzorowania o5razuj6ceo
2
; 'lateo o5raz -otora-iczny mo7na uzna: za
swoisty s6d stwierdzaj6cy prawd8; Prawda w -otora-ii mo7e peni: -unkcj8 s6du
loiczneo al5o 5y: wartoGci6> w wyniku kt9rej doGwiadczamy prze7ycia
estetyczneo i GwiadomoGci pi8kna;
C
Antoni Bazyli Ft8pie> +ropedeut#ka estet#ki, wyd; 2> Lu5lin CHJ<> s; C3?> Al-red &arski>
+isma loiczno0"ilozo"iczne, t; CE +rawda, wy59r> tumaczenie> redakcja naukowa #an Zy0
munt> *arszawa CHH=> s; CJ;
Bohdan (hwedeczuk> Sp,r o natur7 prawd#% *arszawa CHJB> s; ?B;
,azw8 "otora"ia, z5itk8 reckich poj8: "os 0 Gwiato i ra" 0 pisz8> czyli
pisanie al5o> jak m9wiono 0 malowanie Gwiatem> zaproponowa po raz pierwszy CB
marca CJ?H r; uczony anielski #an .ryderyk *illiam ,er0schel; Poniewa7
historycy -otora-ii przyznaj6 pierwszestwo wynalazcom -rancuskim> #9ze-owi
+iecephorowi NiepceSowi i Ludwikowi +ande 'a0uerreSowi @o-icjalny pokaz
wynalazku 0 CH sierpnia CJ?H r;A> od nazwiska jedneo z pomysodawc9w aparat
@kameraA uzyskuje nazw8 daerotypu; * tym samym czasie Anlik .oD &al5ot
proponuje nieco inn6 technik8 otrzymywania od5itek -otora-icznych> nazywan6
skr9towo tal5otypi6; "statecznie wchodz6 w o5ie spoeczny dwa poj8cia 0
daerotypowanie i -otora-owanie> kt9re oznaczaj6 technoloi8 otrzymywania
o5raz9w za pomoc6 Gwiata;
*Gr9d wielu de-inicji> cz8sto 5liskoznacznych> najtra-niejsz6 0 naszym
zdaniem 0 zaproponowa !udol- Arnheim; &wierdzi on mianowicie> i7 w -otora-ii
Mo5iekty -izyczne same tworz6 sw9j wasny o5raz za pomoc6 optyczneo i
chemiczneo dziaania Gwiata
?
O; 'lateoE
riale7y je uzna: za kon-rontacj8 mi8dzy -izyczn6 rzeczywistoGci6 a tw9rczym
umysem czowieka> kon-rontacj8 58d6c6 nie tylko od5iciem rzeczywistoGci w umyG0
le> lecz i terenem> na kt9rym spotykaj6 si8 dwa czynniki -ormuj6ceE czowiek i Gwiat>
pojmowane tu jako przeciwnicy i r9wnoczeGnie partnerzy ;
Proponowana de-inicja Arnheima jest nawi6zaniem> rozwini8ciem i
kontynuacj6 nurtu pozytywistyczneo w 5adaniach nad sztuk6> nurtu> kt9ry mo7na
zauwa7y: w analizach Fie-rieda %racauera
=
; "5aj 5owiem rozpatruj6
rzeczywistoG: w kateoriach podstawowych> elementarnych jednostek 5adawczych>
jakimi s6 -akty i rzeczy;
+a -otora-i8 mo7na patrze: r97nieE jako na wynalazek techniczny peni6cy
wielorakie -unkcje spoeczne i artystyczne oraz wpywaj6cy na rozumienie
otaczaj6cej nas natury i sztukiP wynalazek uwarunkowany historycznie> powstay w
okreGlonym miejscu i czasieP wreszcie jako na medium> kt9re posiada wasny j8zyk>
czytelny system kod9w> wchodz6cy w relacje z rzeczywistoGci6; Istotne i konieczne
58d6 tutaj zar9wno analizy interpretuj6ce zjawisko -otora-ii w porz6dku
historycznym> jak i analizy uwydatniaj6ce cechy konstytutywne medium; "wa
panorama 5adawcza jest warunkiem koniecznym rozumienia tak spoeczneo
wymiaru wynalazku> jak i jeo wpywu na ksztatowanie GwiadomoGci artystycznej i
horyzontu akceptacji -otora-ii jako depozytariusza prawdy;
M(z8sto m9wi si8> 7e to malarze wynaleKli -otora-i8 @przekazuj6c jej
kadrowanie> perspektyw8 i optyk8 camera obscuraC% #a zaG m9wi8E nie>
?
!udol- Arnheim> Io to =est "otora" laJ, M'ialoue 0 )FAO CHII> nr 2> s; =3;
B
&am7e> s; =?;
=
Fie-ried %racauer> &eoria "ilmu% W#zwolenie materialnej rzecz#wistoci, tum; *anda
*ertenstein> *arszawa CHI=> s; 2H;
zro5ili to chemicyO
<
0 twierdzi !oland Barthes; I trze5a przyzna:> i7 w tej
wypowiedzi jest du7o racji; *ynalazcami -otora-ii 5yli nie tylko konkretni
5adacze 0 .rancuzi i Anlicy> ale tak7e -ilozo-ia i ideoloia pozytywistyczna;
.otora-i8 powoaa do 7ycia wiara w pozytywne skutki rewolucji naukowo0
technicznej> potrze5a szy5kieo i precyzyjneo utrwalania -akt9w spoecznych i
zjawisk natury; .otora-ia pomaa i pozwala lepiej rozpozna: rzeczywistoG:;
AktywnoG: Grodowisk naukowych> prace ekspedycji 5adaj6cych inne kontynenty i
inne spoecznoGci wymaaj6 dokadnej> o5iektywnej i szy5kiej dokumentacji;
Patrz6c na dzieje -otora-ii i wieloletnie traktowanie czynnoGci -otora-a
jako procesu niekreacyjneo> jesteGmy dzisiaj w stanie wyjaGni: przyczyny takieo
do niej stosunku; &kwiy one w niezwykle silnym> emocjonalnym oddziaywaniu
-otora-ii jako ekwiwalentu rzeczywistoGci; Pozornie niewielki udzia czowieka>
oraniczony stopie de-ormacji przedstawianej rzeczywistoGci> rozumianej jako
indywidualizacja> su5iektywizacja o5razu> zacieranie si8 ranicy mi8dzy
reprodukcj6 rzeczy i sam6 rzecz6> rzeczywistoGci6 i jej o5razow6 iluzj6> a wreszcie
sam obrazek z masz#n# 0 uniemo7liwiay akceptacj8 -otora-ii jako sztuki; %res
owym rozwa7aniom poo7y dopiero lawinowy 0 w ci6u ostatnich pi8:dziesi8ciu
lat 0wzrost 5ada nad estetyk6 -ilmu i kultur6 masow6
I
;
%reacj8 mo7na interpretowa: w kateoriach psycholoii tw9rczoGci
J
>
indywidualnych postaw tw9rczych> proces9w tworzenia> dochodzenia do
iluminacji> al5o w kateoriach przedmiotu artystyczneo> konkretneo> -izykalneo
przedmiotu wchodz6ceo w relacj8 z o5owi6zuj6cymi paradymatami estetycznymi
de-iniuj6cymi> opisuj6cymi> co sztuk6 -otora-iczn6 jest> a co ni6 nie jest;
%reacj8 mo7na tak7e widzie: poprzez etos artysty -otora-aP przez pryzmat
warunk9w> jakie musi on speni:> a5y zosta: zaakceptowanym przez Grodowisko i
instytucje artystyczne;
"d momentu pojawienia si8 -otora-ii @CJ?HA -unkcjonuj6 paralelnie dwa
nurty @dwie teorieA hermeneutyki -otora-ii; Pierwszy z nich odwouje si8 do
waGciwoGci medium> ontoloii> zodnie z postaw6 -ilozo-ii pozytywistycznej 0
akcentuje waGciwoGci mimetyczne -otora-ii> jej skonnoG: do analityczneo
widzenia rzeczywistoGci> predylekcj8 do wydo5ywania
<
!oland Barthes> Fwiat'o obrazu, tum; #acek &rznadel> MArkaO CHH?> nr => s; HI;
I
!oman Inarden> *ilka uwa o sztuce "ilmowej, wE Studia z estet#ki, t; 2> *arszawa
CH<<P Wsp,'czesne teorie "ilmowe, Alicja lelman @red;A> *arszawa CH<JP +ieczysaw Por85ski>
Ikonos"era, *arszawa CHI2P *ultura 0 komunikacja 0 literatura% Studia nad99 wiekiem, Fte-an
U9kiewski> +aryla llop-iner @red;A> *rocaw CHI<P +aryla ,op-iner> *ultura wsp,'czesna 0
audiowlzualno, *arszawa CHJ=;
J
Ftanley +ilram> +s#c(olo o kamerze, M"5scuraO CHJB> nr H> s; 2?> 2B> 2=P #an Funder0
land> Estet#ka i sztuka "otora"ii, %rak9w CHIH> s; =B> ==> =<P ";!; 'SAllonnes> &w,rczo
art#st#czna i obietnice wolnoci, wE <ntoloia wsp,'czesnej estet#ki "rancuskiej, przedmowa
*adysaw &atarkiewicz> wy59r Irena *ojnar> *arszawa CHJ3> s; ==C 0=IB;
rzeczy i -aktu; *edu teo nurtu> o5raz -otora-iczny o tyle zyskuje na wartoGci> o
ile odsania> odkrywa rzeczywistoG:> pozwala lepiej zrozumie: prawa rz6dz6ce
natur6 i Gwiatem; .orma jest tu ekwiwalentem i przedu7eniem rzeczy> o5raz
-otora-iczny zaG to komunikat przekazuj6cy maksymaln6 licz58 in-ormacji o
rzeczywistoGci; *artoG: -otora-ii uzasadnia nie -orma przekazu rzeczywistoGci
wedu ustalonych reu kompozycyjnych> lecz -unkcja poznania; 'opiero prawda
zawarta w -otora-ii umo7liwia jej strukturyzacj8> przyj8cie postawy estetycznej;
#ak w tekGcie literackim myGl mo7emy przekaza: przez wer5alizacj8> tak zapis
mimetyczny mo7e 5y: oddany w postaci znak9w0ikon> daj6cych si8 w
konsekwencji rozo7y: na z5iory plam czarno05iaych o r97nej skali tonalnej; Plam
0 ekwiwalent9w rzeczy> kt9re przenosz6 prawd8 o -otora-owanym przedmiocie;
)zasadnienia> 7e zwolennikom teo nurtu nie przeszkadza redukowanie wie0
lo5arwnej rzeczywistoGci do wyl6d9w czarno05iaych> nale7y szuka: we
waGciwoGciach procesu widzenia i rozumienia> w kt9rym nast8puje dopenienie
postrzeaneo o5razu;
'rui nurt hermeneutyki -otora-ii nawi6zuje do interpretacji o5razu jako
paszczyzny zdeterminowanej kanonami o5owi6zuj6cymi w sztukach plastycznych;
Punktem wyjGcia jest tutaj klasyczna europejska sztuka mimetyczna i o5owi6zuj6ce
w malarstwie realistycznym reuy 5udowania o5razuE kompozycja> perspektywa>
Gwiatocie> czyli warsztat malarski dziewi8tnastowieczneo artysty; nurt ten ma
swoich zwolennik9w tak7e wsp9czeGnie;
* sztuce poj8cie -ormy uleao i ulea ewolucji i jest zawsze wieloznaczne>
to samo mo7na powiedzie: o rozumieniu -ormy w sztuce -otora-icznej 0 tyle 7e
okres> w kt9rym przyszo de-iniowa: poj8cie -ormy> jest stosunkowo kr9tki;
niezale7nie od spor9w i w6tpliwoGci jesteGmy przekonani> i7 -orma w
-otora-ii wpyn8a poGrednio na wery-ikacj8 takich kateorii> jak mimesis czy
kreacja; 'o kreacji -otora-icznej dodaa poj8ciaE wy5oru> przypadku> chwili>
podGwiadomoGci; Poszerzya te7 rozumienie procesu tw9rczeo> rewolucjonizuj6c
sam6 sztuk8 i jej od5i9r;
#eden z rozdzia9w ksi67ki !udol-a Arnheima Sztuka i percepcja wzrokowa
1
nosi tytuE M.orma jako wynalazekO; *ydaje si8 nam> i7 nale7ao5y si8 zastanowi:>
czy w -otora-ii -orma jest wynalazkiem; naszym zdaniem 0 w takim rozumieniu>
jakie nadaje jej autor 0 nie jest; .orma w sztukach plastycznych jest kateori6
otwart6; * -otora-ii dzieje si8 podo5nie> chocia7 s6 tutaj potrze5ne dodatkowe
uwai; Poniewa7> jak wspomnieliGmy> -otora-ia jest o5ci67ona rzechem kreacji
malarskiej, wi8c -unkcjonuj6 tu dwie interpretacje -ormy;
*edu pierwszej 0 jest ni6 oranizowanie paszczyzny papieru -o0
tora-iczneo na spos95 malarski> najpeniej zostaa ona zaprezentowana
H
!udol- Arnheim> Sztuka i percepcja wzrokowa% +s#c(oloia tw,rczeo oka, tum; #o0
lanta +ach> *arszawa CHIJ> s; CBI;
w nurcie -otora-ii piktoralnej> dzie -otora- mia am5icj8 dor9wnania malarzom
w oddaniu nastroju> a tak7e kolorystyki o5razu;
*edu druiej 0 jest ni6 zdolnoG: dostrzeania w rzeczywistoGci zjawisk nie
tylko oryinalnych> przed innymi zakrytych> ale tak7e o charakterze sym5olicznym>
maj6cych szcze9ln6 wymow8 spoeczn6> polityczn6> humanistyczn6; Fowem 0
nadaj6cych si8 do interpretacji semantycznej; Ftwierdzenie Paula 'elarocheSa> dy
zo5aczy pierwsze daerotypy> i7 od tej chwili Mmalarstwo umaroO> jest zar9wno
osem podziwu dla mimety0cznych waGciwoGci -otora-ii> jak i skierowanym do
estetyk9w pytaniem o spos95 zakwali-ikowania noweo> oryinalneo medium;
#est wreszcie pytaniem o przyszoG: sztuki w o9le
C3
;
+9wi6c o skutkach> jakie wywoao pojawienie si8 -otora-ii nale7y doda:>
i7 -otora-ia> prowokuj6c nowe pytania pod adresem wszystkich znanych poj8: i
kateorii> doprowadzia do polaryzacji stanowisk; Istot6 rewolucji estetyczno0
artystycznej staa si8 nowa wizualizacja rzeczywistoGci> inne jej o5razowanie i
wizualne opisywanie;
#ak w sztukach plastycznych w wyniku pojawienia si8 -otora-ii nast6pio
odejGcie od tradycyjnie rozumianej mimesis, tradycyjnej -ormy> tak w sztuce
-otora-icznej nast6pi proces odwrotny 0 sakralizacji rzeczywistoGci; A5y jednak
zrozumie: t8 przemian8> swoist6 transcendencj8> musimy na chwil8 powr9ci: do
poj8cia o5razu; Bez o5razu 5owiem nie 5y5y mo7liwy proces sakralizacji; "5raz
jako poj8cie> jako struktura na poy maiczna przekazuje cz8G: swoich waGciwoGci
-otora-owanej rzeczy; Przez tak6 reprezentacj8 i sym5olizacj8 mo7liwa staje si8
przemiana rzeczy w -orm8; Ft6d odsoni8ta chwila> zatrzymana w kadrze rzeczywi 0
stoG: jest z jednej strony poddawana estetyzacji> transcenduje w -orm8> z druiej 0
uruchamia procesy podGwiadomoGciowe archetypicznej identy-ikacji o5razowej> w
kt9rych ol6dany na -otora-ii przedmiot staje si8 nie tylko estetyczny> lecz tak7e
prawdziwy;
"5raz 0 twierdzi Paul !icoeur 0 nie tylko nie jest czymG mniej ni7 jeo
pierwowz9r> lecz przeciwnie> mo7na o nawet okreslicjako ikoniczne
zwielokrotnienie, w kt9rym strateia malarstwa polea na przykad na
rekonstruowaniu rzeczywistoGci przy u7yciu oraniczoneo al-a5etu wizualneo;
A wi8c nie jest ono @malarstwoA tworzeniem Platoskich cieni 0 nadawaniem Gwiatu
wi8cej sensu przez ujmowanie o w sie: takich uproszczonych znak9w; @;;;A Podczas dy w
zwykym widzeniu jakoGci neutralizuj6 si8 wzajemnie> zamazuj6 swoje kraw8dzie i osa5iaj6
swoje cienie> to malarstwo> przynajmniej od czasu wynalezienia -ar5 olejnych przez
-lamandzkich artyst9w> wzmacnia kontrasty> przywraca kolorom ich czystoG: i pozwala
ujawni: si8 Gwiatu> w kt9rym lGni6 przedmioty
CC
;
Piotr %rakowski> K sztuce nowej i najnowszej, *arszawa CHJC> s; CBJ;
Paul !icoeur> =7z#k, tekst% Interpretacja% W#b,r pism, wy59r i wst8p %atarzyna !osner>
tum; Piotr Nra--> %atarzyna !osner> *arszawa CHJH> s; CC<0CCI;
Przytoczon6 opini8 -rancuskieo -ilozo-a o o5razie mo7na z caym
przekonaniem odnieG:;;; waGnie do -otora-ii> w 7adnym 5owiem medium Gwiat
rzeczy nie uzyska takiej precyzji rysunku> analizy Gwiata czy takich wzajemnych
relacji przedmiotowych; 'opiero w kontekGcie wypowiedzi !icoeura mo7emy
rozumie: wa8 ksi67ki0al5umu Al5erta !enera00Patzscha $ie Welt ist sc(,n,
zawieraj6cej sto zdj8:> 9wnie z5li7e> na kt9rych wida: liG:> koo z85ate czy
-aktur8 kory drzewa;
?owa rzeczowo, dy7 tak nazwano kierunek zaprezentowany przez
niemieckieo -otora-a> jest nie tyle reakcj6 na malarskie sk'onnoci -otora-ii> ile
powt9rnym odkryciem -izykalnej rzeczywistoGci> ostatecznym dowodem
odr85noGci medium> posiadaj6ceo so5ie tylko waGciwe cechy;
Al5um ukaza si8 w roku CH2J> czyli ju7 po 5urzliwych eksperymentach
-uturyst9w> ku5ist9w> dadaist9w> czerpi6cych tak7e z doGwiadcze ze5ranych przez
-otora-ik9w; Po prawie stuletnim okresie eksperyment9w -otora-ia zatacza koo i
wraca do punktu wyjGciaE odkrywania i -ascynacji rzecz6; &ytu al5umu MWwiat jest
pi8knyO ostatecznie przekreGla potrze58 naGladowania malarstwa; #ednoczeGnie
!ener0Patzsch podnosi do rani sztuki zwyczajn6> codzienn6 rzeczywistoG:; "wa
rzeczywistoG:> odrzucona przez sztuki plastyczne> w o5razie -otora-icznym staje
si8 -orm6;
"dsoni8ta rzeczywistoG: w procesie konkretyzacji uzyskuje wymiar
sym5oliczny; Ndy5y proces kreowania -ormy rozo7y: na szere czynnoGci> mo7na
5y je przedstawi: nast8puj6co; .otora- odsania rzeczywistoG:> czyli prawd8 o
rzeczywistoGci; !zeczywistoG: pozwala na strukturyzacj8 i sym5olizacj8; "d5iorca
sym5olizuje ow6 rzeczywistoG:0-orm80prawd8> prze7ywaj6c j6> czyni6c z niej
niepowtarzaln6 -orm80zjawisko> kt9rej doGwiadczy przez -otora-i8; Potencjalna
mo7liwoG: transcendencji prawdy zawartej w -otora-ii czyni6 z niej zar9wno
oryinaln6 -orm8> jak i dzieo sztuki;
*ydaje si8 jednak> i7 zawaszczenie rzeczywistoGci przez o5raz -o0
tora-iczny uatwia sym5olizacj8 i kierunkuje jej prze5ie; .otora-ia nie tylko
wpyn8a na ewolucj8 rozumienia kateorii pi8kna> lecz tak7e watownie
przyspieszya sam proces> ksztatuj6c now6 praktyk8 artystyczn6;
Ndy5yGmy szukali Kr9da -ascynacji -otora-i6> niew6tpliwie jednym z nich
5yo5y wierne rejestrowanie> odtwarzanie rzeczywistoGci; (hocia7 nie tylko> tak7e
zatrzymanie> za5alsamowanie> poddanie jej wielokrotnemu ol6dowi i interpretacji;
.otora-ia> zar9wno na poziomie technoloicznym @specy-iczny spos95
rejestracji i otrzymywania o5razuA> jak i na poziomie wizualnym @ekwi walencja
rzeczy> cieA> jest odpowiedzi6 na podGwiadome oczekiwanie czowieka na dotarcie
do prawdy;
#eGli m9wimy o poznawczej -unkcji -otora-ii> zastanawiamy si8> na jakim
poziomie opisu rzeczywistoGci usytuowa: nasze mediumE rozpo0
znawania ksztat9w rzeczy> struktury zewn8trznej przedmiot9w> wzajemnych
relacjiL *ydaje si8 tak7e> i7 ikonicznoG: odwzorowania ma charakter stopniowalny;
I to jest ten Arnheimowski kompromis> -otora-ia 5owiem jest w stanie> dzi8ki
wsp9pracy z czowiekiem> wnikn6: w 65 %osmosu> kom9rki> ukaza: rozle6
panoram8 pejza7u> struktur8 krysztau powi8kszoneo kilkadziesi6t tysi8cy razy; (o
prawda ostatni przykad ma charakter ekstremalny> interesuje nas 5owiem przede
wszystkim to> w jakim stopniu -otora-ia> o5raz -otora-iczny mo6 5y:
por9wnywalne z s6dem wyra7onym wer5alnie i czy uzasadnione jest nasze
twierdzenie> i7 -otora-ia oddaje prawd8 o rzeczywistoGci na r9wni z s6dem
wyra7onym wer5alnie;
.otora-ia dokonaa zwrotu w epistemoloicznych -unkcjach sztuki; "5raz
wykreowany przez GwiadomoG:> wol8 i r8k8 malarza 5y o5razem komponowanym
wedu okreGlonych reu> wypadkow6 wielu wsp9rz8dnychE norm> wartoGci>
chwili czy przypadku> peni6c z natury -unkcje estetyczne; Fam proces kreacji mia
charakter o5rz8dowo0rytualnyP prze5iea w czasie> cechowa si8 swoist6
dramaturi6 i momentem zakoczenia; Prawda zaG zawarta w o5razie miaa wymiar
przede wszystkim ideowy;
"pinia o -otora-ii jako Gwiadku 0 depozytariuszu prawdy wynikaa i ci6le
jeszcze wynika zar9wno z ontoloicznych cech medium> jak i z pranienia
czowieka> pr95uj6ceo oprze: si8 przemijaniu> 5uduj6ceo mosty nad czasem;
.akt> i7 -otora-ia jest ci6le spoecznie @naukowo i artystycznieA u7yteczna>
potwierdza tylko jej uniwersalne -unkcje> zwaszcza w procesie odsaniania Gwiata;
,asze myGlenie zostao zdominowane przez rzeczy i -aky> kt9re> wedu &aineSa>
umo7liwiy rozpoznanie i rozumienie rzeczywistoGci
C2
;
Wwiat opisywany j8zykowo nie stwarza iluzji naocznoGci; * pewnym
stopniu t8 luk8 wypenia o5raz malarski> daj6c mimetyczn6 namiastk8 ^uasi0
realnoGci; 'opiero -otora-ia postawia nas wo5ec pro5lemu prawdy rozumianej
pozaj8zykowo; .otora-ia r97nicuje nasze poznanie> ukazuje wieloG: -izykalnej
rzeczywistoGci> kieruje nasz6 GwiadomoG: ku nowym o5szarom o5razowej
realnoGci> wz5oacaj6c o nowe prze7ycia estetyczne;
$pistemoloia -otora-ii zdaje si8 mie: Gcisy zwi6zek z aksjoloi6
-otora-ii;
%ateoria prawdy jako wartoGci> wedu *adysawa Ftr97ewskie0o
?
>
mo7e 5y: rozumiana trojakoE
C 0jako odsoni8cie czeoG>
2 0jako przyr9wnanie>
? 0jako wewn8trzna zodnoG: twierdze;
C2
Faw %rzemie0"jak> &aine, *arszawa CH<<> s; CBC; *adysaw
Ftr97ewski> W kr7u wartoci, %rak9w CHH2> s; II;
* naszych rozwa7aniach mo7emy m9wi: o prawdzie w -otora-ii i jako o
odsoni8ciu> i jako o przyr9wnaniu> i jedno> i druie rozumienie ma 5owiem tutaj
zastosowanie;
"dsanianie jednak ma wartoG: prymarn6; #eGli 5owiem spojrzymy na dzieje
-otora-ii i zwi6zan6 z ni6 praktyk8 spoeczno0artystyczn6> waGnie odsanianie
okazuje si8 cech6 szcze9lnie tra-iaj6c6 w potrze5y czowieka; "dsanianie
rzeczywistoGci jest wreszcie t6 -unkcj6 -otora-ii> kt9ra najpeniej okreGla
ontoloiczny wymiar medium;
.otora-iczny wymiar prawdy tkwi tak7e w zodnoGci naszeo we0
wn8trzneo doGwiadczenia z opisan6 przez -otora-i8 rzeczywistoGci6; &ak wi8c
pojawienie si8 -otora-ii> z jednej strony> wz5oaca doGwiadczenie prawdy> z
druiej zaG 0 poszerza pole przedmiot9w estetycznych o -otora-iczny ekwiwalent
samej rzeczywistoGci; Poj8cia przestrzeni estetycznej i prawdy rozumianej loicznie
zostaj6 wz5oacone o Gwiat rzeczy zaanektowanych przez -otora-i8 i
przeniesionych na paszczyzn8 o5razu;
Potwierdzeniem nadziei zwi6zanych z nowym medium niech 58dzie list
(ypriana %amila Norwida do +ichaliny z 'ziekoskich Zaleskiej z CJ maja CJ<C r;
Zostaj8 zo5owi6zanym za przeGliczne -otora-y> z powodu> i7 nie umiem
doG: za nie podzi8kowa:; !9wnych nie ma w Pary7u; #u7 wielu spostrzeo> 7e ten
wynalazek> przez po6czenie wiernoGci o9u z doskonaoGci6 wykoczenia naj0
dro5niejszych szcze99w> wpyn6: musi na sztuk8; #ak posuwam dalej przypusz0
czenieP s6dz8> 7e to i na pami8: wpyn6: mo7e
CB
;
PodkreGlone przez Norwida zjawisko -otora-ii jako meta-ory pami8ci>
protezy pami8ci> znajduje potwierdzenie w 5adaniach nad kateori6 czasu w sztuce i
kulturze> zar9wno w spoecznoGciach archaicznych> jak i wsp9czesnych; #ak
twierdzi !och FulimaE
*aGnie -otora-ia> a nie malarstwo> nie opis> pami8tnik> azeta> ksi67ka>
zamaa ostatecznie monopol sowa m9wioneo w kulturze ludowej; Prawda sowa
m9wioneo zostaa zast6piona w naj5ardziej jaskrawy spos95 0 prawd6 -otora-ii;
.otora-ia a5solutyzuje prawd8 naoczn6> zast8puj6c przy tym prawd8 autopsji>
prawd8 doGwiadczenia 5ezpoGrednieo; @;;;A .otora-ia zast8powaa oso5y same>
staa si8 su5stytucj6 przedstawianej postaci @;;;A 5ya r9wnowa7na ludzkiemu
5ytowi
C=
;
.otora-ia wypiera sowo> ale te7 staje si8 jeo potwierdzeniem> wery-ikuj6c
opis> a tak7e nadaj6c mu wymiar prawdy i oczywistoGci; * kul0
CB
(yprian +orwid> +isma wsz#stkie, t; J> ze5ra> tekst ustali> wst8pem i uwaami krytycz
nymi opatrzy #uliusz *iktor Nomulicki> *arszawa CHIC> s; BB2>
C=
!och Fulima> *r#terium prawd#, katalo wystawy M.otora-ia (hop9w PolskichO> M+owa
*ieGO CHJ=> lipiec;
turze 0 nie tylko europejskiej 0 nast8puje apoteoza o5razu oraz istotny zwrot ku
o5razowi -otora-icznemu jako znakowi> meta-orze prawdy; .otora-ia przejmuje
zar9wno reprezentacj8 rzeczy i rzeczywistoGci> jak i prawdy i prawdziwoGci;
"dsania wreszcie 85iej waGciwoGci naszej psychiki> podGwiadomych pranie i
wartoGci> sacrum i pro"anum% )mo7liwia jakoGciowo inny> nowy> 5ardziej
wielostronny wachlarz prze7y: i doGwiadcze;
Zwi6zek -otora-ii> rzeczy i prawdy widoczny jest na wielu poziomach
re-leksji; !udol- Arnheim> zajmuj6c si8 pro5lemem Mjak istnieje -otora-iaO>
twierdzi> i7 rzecz jest warunkiem -otora-ii
C<
> natomiast ,ans0Neor Nadamer w
swoich rozwa7aniach epistemoloicznych idzie dalej> opowiadaj6c si8 za -ormu6> i7
w procesie poznania to waGnie rzecz jest stron6 aktywn6> Mrzecz jest stworzona po
to> a5y 5y: prawdziwaO
CI
;
!zecz wyznacza kierunek i zakres rozumienia medium> chocia7 jest czymG
wi8cej ani7eli elementarn6 jednostk6 rzeczywistoGci; *yeksponowanie rzeczy> jako
-ormy plastycznej zaanektowanej przez -otora-i8> miao dalekosi87ne skutki dla
caej sztuki; !elatywizuj6c paradymat mimesis, jednoczeGnie usankcjonowao
wy59r> kt9ry w przyszoGci zrewolucjonizuje poj8cie przedmiotu artystyczneo i
postawy artysty wo5ec rzeczywistoGci;
Zwi6zek -otora-ii z technoloi6 i rzecz6 ma dalsze konsekwencje w
uwikaniu jej w antropoloi8 i histori8; "statecznie rzecz i technoloia wyznaczaj6
percepcj8 i -orm8;
Zastanawiaj6ce jest to> i7 w -otora-ii kateoria rzeczy jest o wiele 5ardziej
znacz6ca ani7eli kateoria -ormy; #edn6 z przyczyn jest waGnie przekonanie o
aktywnoGci rzeczy w procesie poznania; "wa aktywnoG: rzeczy stawia na innej
paszczyKnie pro5lematyk8 kreacji> sztuki i prawdy; Za5alsamowana i wyrwana z
przestrzeni> z dawneo kontekstu rzecz> niezale7nie od swoich pierwotnych
waGciwoGci i cech> zyskuje now6 jakoG: i wartoG:; (o prawda jest ci6le jeszcze
rzecz6> ma cz8G: dawnych cech> ale jest te7 znakiem ikonicznym> reprezentuj6c
jeden z wielu mo7liwych wyl6d9w rzeczy; #est ekwiwalentem przedmiotu> ale jest
ju7 o5razem;
+imetyzm> 58d6c postaw6 artystyczn6 i ideow6 wo5ec rzeczywistoGci>
stwarza jednoczeGnie 5arier8> kt9rej dziewi8tnastowieczny artysta nie 5y w stanie
przekroczy: 0 sprosta: stawianym przed nim zadaniom; .otora-ia dokonaa istotnej
rewolucji w procesie przedstawiania natury; * miejsce malarza> pisarza> poety>
opisuj6cych zar9wno o5razami> jak i sowami dostrzean6 rzeczywistoG:> pojawia
si8 instrument> kt9ry umo7liwia nie tylko watowne> ale i wierne @prawdziweA
wpisanie si8
C<
!udol- Arnheim> Io to jest "otora"iaJ, wyd; cyt; s; =3; Zo5; Andrzej Bronk>
!ozumienie, dzieje, j7z#k, Lu5lin CHJJ> s; C<J;
przedmiotu; Nast8puje odwr9cenie r9l; &o nie podmiot opisuje rzecz> to rzecz sama
wpisuje si8 w -orm8> prowadz6c zwielokrotniony dialo z od5iorc6;
najistotniejsze jednak jest to> i7 nowe medium staje si8 synonimem prawdy i
wiaryodnoGci; !zecz> zau5iona kiedyG w j8zykowym opisie> nawet w -ormie
malarskiej> staje si8 powszechnie dost8pna> rozpoznana> oswojona;
.otora-ia wi8c 0 przez rzecz 0 ksztatuje nasze wyo5ra7enie> nasze
doGwiadczenie o Gwiecie; 'okonuje istotneo przesuni8cia ranicy realnoGci i
naocznoGci; #8zyk takich mo7liwoGci nie dawa;
Proces rozpoznawania rzeczywistoGci przy pomocy aparatu -otora-iczneo
zmusza do stawiania pyta o istot8 -otora-ii; "trzymany mechanicznie o5raz
satys-akcjonowa u7ytkownik9wE uczonych> artyst9w> podr97nik9w> wreszcie
spoeczestwo> dy7 zatrzymywa i odsania umykaj6cy czas> ale w niewielkim
tylko stopniu wyjaGnia wiar8 w si8 zdj8cia; 'opiero 5adania nad czowiekiemE
analiza GwiadomoGci i podGwiadomoGci> archetyp9w> mit9w i sym5oli> pozwoliy
85iej spenetrowa: nie tylko o5szar umownie nazywany kultur6 wizualn6> lecz
sam6 potrze58 mimesis% *reszcie uGwiadomiy wsp9czesnemu czowiekowi> jak
85oko zakodowane s6 w nim zar9wno same o5razy> jak i potrze5a o5raz9w;
.otora-ia zatrzymaa czas> umo7liwiaj6c kontakt z przeszoGci6; *ydaje si8>
i7 wiele racji maj6 ci> kt9rzy przypisuj6 -otora-ii wspomnienio0wo0maiczny
charakter; .otora-i8 5owiem mo7na interpretowa: tak7e jako konkretyzacj8
widma> snu> kiedy nasz6 GwiadomoG: zapeniaj6 postaci 7ywych i umarych> kiedy
sami uczestniczymy w sytuacjach przekraczaj6cych realnoG:; "wa mo7liwoG:
przekraczania czasu czyni z -otora-ii instrument nie tylko wzmacniaj6cy nasz6
pami8:; M'osownie rzecz 5ior6c 0 pisze Barthes 0 zdj8cie jest emanacj6 przedmiotu
odniesienia; "d rzeczywisteo ciaa> kt9re tu 5yo> po5iey promienie> kt9re
dotykaj6 mnie> mnie> kt9ry tu jestemO
CJ
;
"5raz -otora-iczny jest miejscem kontaktu przeszoGci i teraKniejszoGci> snu
i jawy; .otora-ia i o5raz -otora-iczny mo6 5y: interpretowane w kateoriach
maicznychP przyleaj6 5owiem do archetypu cienia> pojawiaj6 si8 nale> jak5y
poza nasz6 GwiadomoGci6 i trwaj6; (ie przychodzi do nas z pierwotnej jaskini> z
nie5ytu> z ciemnoGci> z zaGwiat9w> z miejsc> przed kt9rymi czujemy podGwiadomy
l8k i szacunek; #est potwierdzeniem 5ytu> naocznym znakiem jeo istnienia; &o nic>
7e w Platoskiej jaskini cienie na Gcianie s6 -antomami 5yt9w ezystuj6cych dzie
indziej; *aGnie owe cienie s6 znakami rzeczywisteo> one wery-ikuj6 istnienie
5yt9w;
#eGli m9wimy o poj8ciu cienia> dokonujemy ju7 swoistej kateoryzacji>
wplataj6c o zar9wno w szeroko rozumian6 antropoloi8> jak i w ca0
!oland Barthes> cyt; dzieo> s; HI;
y system wartoGciE etycznych> artystycznych> estetycznych; #u7 5owiem w
momencie uGwiadomienia so5ie -aktujeo istnienia cie przestaje 5y: zjawiskiem
optycznym> a staje si8 kateori6 o wieloznacznej -unkcji antropoloicznej; *edu
Platona> to archetyp jest waGciw6 rzeczywistoGci6> kt9ra pozwala zrozumie:
wszystkie inne; Innymi sowyE cie 0 archetyp> znak widzialny rzeczywistoGci>
pochodny Gwiata> zosta wydarty podGwiadomoGci i wpleciony w 5oaty system
kultury sym5olicznej; Fym5olika cienia jest nasz6 wsp9ln6 wasnoGci6> nale7y do
czowieka wszystkich czas9w> kultur i kontynent9w> niech potwierdzeniem teo
58dzie dedykacja jednej z polskich wiejskich o-iarodawczy -otora-ii z czas9w
pierwszej wojny Gwiatowej> kt9ra na odwrocie swojej podo5izny przesanej chopcu
napisaa Mprzesyam ci sw9j cieO
CH
;
(arl .riedrich Ton *eizsacker twierdzi> 7e Platon poj6> i7 archetypy to idee>
a idee s6 mocami> i to tymi> 5ez kt9rych nic nie mo7emy zrozumie:; rlie mo7emy
jednak zrozumie: niczeo> kiedy staramy si8 je opanowa:; M'opiero wtedy> kiedy
zrozumiemy coG w odpowiedni spos95> otwieramy si8 na te moce i przy5ieramy
wo5ec nich waGciw6 postaw8O
23
;
F6dzimy> i7 takim odpowiednim sposobem interpretacji cienia al5o inaczejE
interpretacji -otora-ii jako ;cienia> jest nasza podGwiadoma akceptacja treGci
zdj8cia> zau-anie o5razowi jako noGnikowi i Gwiadkowi prawdy;
*ypada si8 zastanowi: nad tym> czy cie mo7e 5y: noGnikiem prawdy>
skoro wczeGniej rozwa7aliGmy poj8cie Gwiata jako meta-ory prawdy; (zyli Gwiato
i cie 5yy5y poj8ciami nawzajem si8 wykluczaj6cymi;
.otora-ia jest tym medium> w kt9rym owe poj8cia @archetypyA wyst8puj6
komplementarnie> do powoania 5owiem -otora-ii potrze5ne jest zar9wno Gwiato>
jak i cie; (zyli Gwiato i cie @ciemnoG:A skadaj6 si8 ostatecznie na zaistnienie
-otora-ii; (ie 6czy w so5ie to> co powstao ze Gwiata> z jasnoGci prawdy> oraz to>
co -izyczne> rzeczowe> lustrzane; (ie jest od5iciem> ale i przeniesieniem
duchowoGci rzeczy;
!ozwijaj6c kolejne -unkcje cienia w -otora-ii> 5y: mo7e wpadamy w
puapk8 mitoloii cienia, paradymatu oparteo na cieniowej interpretacji
"otora"ii% (ienia> nie tyle zjawiska wizualneo> ile raczej klucza wyjaGniaj6ceo
istot8 medium;
WwiadomoG: cienia 0 i to jest chy5a antropoloiczny paradoks 0 to istnienie>
-unkcjonowanie w podGwiadomoGci; #ak dotychczas> cie nie zdominowa
interpretacji -otora-iczneo o5razu> nie zdeterminowa inneo 0 ani7eli
mimetyczne 0 widzenia rzeczy;
CH
+; Bijak> +rzes#'am Ii sw,j cie;, katalo wystawy M.otora-ia (hop9w PolskichO> M+owa
*ieGO CHJ=> lipiec;
23
(arl .; Ton *eizsacker> =edno prz#rod#, wst8p i wy59r %rzyszto- +aurin> tum; %a
zimierz +api9rkowski> #erzy Prokopiuk> ,alina &omasik> %rzyszto- *olicki> *arszawa CHIJ>
s; ?<B0?<=;
'otychczasowe rozwa7ania pozwalaj6 stwierdzi:> i7 -otora-ia ma podw9jne
odniesienieE zar9wno do realnoGci AmimesisC, jak i do podGwiadomoGci @archetypyA; ?imesis
jest interpretacj6 wyros6 z porz6dku kultury> aksjoloii> hierarchizowania; Archetyp cienia
jest zwi6zany z podGwiadomoGci6> hoduj6c poznaniu pozaloicznemu> intuicji; .otora-ia
interpretowana mimetycznie pozwala dotrze: do oczywistoGci rzeczy> rozumiana zaG jako
cie kieruje nas ku tajemnicy> duszy> nieGmiertelnoGci;
&ak mimesis, jak i cie s6 dwoma komplementarnymi 5ieunami poznania
rozumianeo jako prawda o5razu -otora-iczneo;
Por9wnanie malowida pejza7oweo z -otora-i6 58dzie zawsze -ascynuj6ce> troch8
tak> jak5yGmy zal6dali artyGcie przez rami8> a kt97 5y o tym nie marzyL @;;;A Narzuca si8 w
zwi6zku z tym wiele pytaE czy powinniGmy zakada:> 7e -otora-ia ukazuje o5iektywn6
prawd8> podczas dy malarstwo utrwala su5iektywn6 wizj8 artysty> spos95> w jaki
przeksztaca to> co widzia; @;;;A Loicy zapewniaj6 nas> a nie nale76 oni do ludzi> kt9rym
atwo si8 mo7na przeciwstawi:> 7e okreGlenie MprawdziwyO i M-aszywyO mo7na odnosi:
jedynie do s6d9w> do zda; Bez wzl8du na spos95 stosowania j8zyka krytyki artystycznej>
o5raz nidy nie jest s6dem w loicznym znaczeniu teo terminu; "5raz nie mo7e 5y:
prawdziwy lu5 -aszywy> podo5nie jak s6d nie mo7e 5y: czerwony lu5 zielony
2C
;
%ilka stron dalej Nom5rich radzi historykom sztukiE M%iedy powstaje
pro5lem sprawdzenia in-ormacji zawartej w o5razie> po7yteczne si8 oka7e
por9wnanie z podpisan6 prawidowo -otora-i6O; Pro5lem dotyczy 0 tytuem
wyjaGnienia 0 por9wnania ryciny zamku Wwi8teo Anioa w !zymie wykonanej
przez niemieckieo artyst8 z XRI w; ze wsp9czesn6 -otora-i6 5udowli;
Nom5rich zakada> i7 -otora-ia jest o5razem> a zatem niejest s6dem; F6dy
mo6 5y: prawdziwe lu5 -aszywe> -otora-ia zaG> kt9ra niejest s6dem> nie podlea
kryterium prawdy;
'alej zaG Nom5rich przyjmuje do wiadomoGci> i7 zar9wno rycina> jak i
-otora-ia s6 o5razami; .otora-ia jest noGnikiem in-ormacji o zamku Wwi8teo
Anioa; In-ormacji prawdziwych; Por9wnanie ryciny malarza z -otora-i6
wsp9czesnej 5udowli jest odwoaniem si8 do -otora-ii jako noGnika in-ormacji
prawdziwych; (zyli do -otora-ii> kt9ra m9wi prawd8 o rzeczywistoGci w inny>
pozawer5alny spos95; .otora-ia w tym rozumieniu ma zwery-ikowa: odchylenia
od prawdy> okreGli: stopie de-ormacji stylistycznej czy warsztatowej rysownika;
Nom5rich wychodzi z zao7enia> i7 kateoria prawdy zawarantowana jest
tylko dla s6du lu5 zdania w sensie loicznym; 'alej jednak 0 nie komunikuj6c teo
wprost 0 zadza si8 na prawd8 zawart6 w o5razie -otora-icznym> wyra7on6 przez
znaki ikoniczne;
2C
$rnst ,ans Nom5rich> Sztuka i z'udzenie% K ps#c(oloii przedstawiania obrazoweo,
tum; #an Zaraski> *arszawa CHJC> s; <J0IC;
Ftajemy zatem przed pytaniem> czym jest prawda; #aka jestjej struktura znakowa;
(zy kateoria prawdy odnosi si8 do zda i s6d9w> czy mo7e 5y: przekazywana>
-ormuowana inaczej;
) Kr9de klasycznej koncepcji prawdy le7y intuicja odwzorowania o5razuj6ceo>
intuicja poznania jako o5razu; @;;;A +asza myGl jest o5razem -akt9w @;;;A; Fkoro myGl jest
o5razem> jej tra-noG:> jej prawdziwoG: polea na 5yciu wiernym o5razem> na 5yciu o5razem
zodnym z oryinaem> z odwzorowanym Gwiatem; @;;;A .ilozo-owie wer5alizuj6 jedynie na
r97ne sposo5y t8 intuicj8> ale wsp9lnym podo7em owych wer5alizacji @pocz6wszy od -ormu
Arystotelesa> a skoczywszy na -ormuach &arskieoA jest intuicja poznania jako o5razu>
poznania do5reo zaG jako o5razu wierneo> zodneo z rzeczami> ukazuj6ceo rzeczy
takimi> jakimi s6; @;;;A Fkaniam si8 wi8c do pol6du> 7e epistemoloia o5razu jest naturaln6
epistemoloi6 atunku; @;;;A $pistemoloia o5razu> sama 58d6ca o5razem> meta-or6> Min0
spirujeO klasyczn6 koncepcj8 prawdy> kt9ra dziedziczy po swym Kr9dle jeo podstawow6
zalet8 0 naturalnoG: i przynale7noG: do elementarneo zaso5u przekona i znacze> jakimi
posuuje si8 czowiek
22
;
#ak wynika z powy7szej arumentacji (hwedeczuka> prawda mo7e mie:
tak7e struktur8 o5razu;
#eGli tzw; powszec(ne przekonanie mo7e 5y: przesank6 rozwa7a o o5razie
-otora-icznym> noGniku klasycznej de-inicji prawdy> nie ulea w6tpliwoGci> i7
-otora-ia nale7y do tej klasy znak9w ikonicznych> o kt9rych mo7na m9wi:> i7
najpeniej realizuj6 nasz6 potrze58 prawdy; #edn6 z -orm o5iektywizacji kateorii
prawdy w -otora-ii 5yo zainteresowanie nauki -unkcjami poznawczymi noweo
medium; `r9do tych -unkcji tkwio w samej ontoloii -otora-ii> w wiernym
przenoszeniu i odsanianiu rzeczywistoGci;
,ans Neor Nadamer uwa7a> i7 istot6 mimesis jest radoG: rozpoznawania
rzeczy przez czowiekaO
?
; * -otora-ii tak7e intuicyjnie jesteGmy ukierunkowani na
rozpoznawanie ekwiwalentu rzeczy; Istnieje w niej 5owiem 0 podo5nie jak i w
klasycznej de-inicji prawdy 0 prymat rzeczy skierowanej ku prawdzie;
Poszukuj6c analoii mi8dzy klasyczn6 de-inicj6 prawdy i -otora-i6> mo7na
jednoczeGnie wskaza: kilka przyczyn wyjaGniaj6cych duie ezystowanie
-otora-ii poza s-er6 sztuki;
#est ich wiele> a jedn6 z podstawowych 5yo ci67enie o5razu -otora-iczneo
w stron8 realneo Gwiata; Przez wiele dziesi8cioleci nie zauwa7ono istnienia "orm#
-otora-icznej; +ioGnik9w -otora-ii interesuje od5icie drzewa w kau7y> kropla
rosy w du7ym powi8kszeniu> 5udowa minerau> mniej -orma przekazu> 5ardziej zaG
spos,b reprodukcji rzeczy0
22
B; (hwedeczuk> cyt; dzieo> s; ?B0?<;
?
,ans Neor Nadamer> !ozum, s'owo, dzieje, wy59r i opracowanie %rzyszto- +ichalski>
tum; +aorzata Vukasiewicz> %rzyszto- +ichalski> *arszawa CHIH> s; C?=;
wistoGci; .akt ten wydaje si8 potwierdza: poprzednie rozwa7ania> i7 nasze
nastawienie w kontakcie z -otora-i6 skierowane jest ku -unkcjom poznawczym;
!ealnoGciowo0ekwiwalentna interpretacja -otora-ii to tylko jedno rami8
medium; 'ruie ma wymiar psychoanalitycznyE widma> cienia> duszy; * tym
wymiarze o5razowa kateoria prawdy si8a 85iej> dy7 przekracza -izykalny
wyl6d przedmiot9w; "dwouje si8 do podGwiadomoGci; #est zau-aniem do rzeczy>
ale przede wszystkim widmem i cieniem> struktur6 5ardziej przypominaj6c6
obieowe rozumienie duszy rzeczy ani7eli sam6 rzecz; 'lateo oddziaywanie
o5razu -otora-iczneo wspiera si8 na dw9ch wektorachE realnym> -izykalnym> i
archetypowym;
"5raz nie tylko w wi8kszym stopniu ani7eli sowo przy5li7a rzeczywistoG:>
ale potra-i przekona: do sie5ie jako noGnika prawdy; "5raz jako struktura
mimetyczna jest w sytuacji uprzywilejowanej; Ft6d -otora-ia 058d6c o5razem 0
moa si8 odwoa: nie tylko do naszeo doGwiadczenia> ludzi 7yj6cych w
okreGlonym miejscu> kulturze i czasie> ale do o5razu jako archetypu 0 naszeo
doGwiadczenia wewn8trzneo> zdeterminowaneo wartoci) obrazu%
"5razowy charakter prawdy m9 zosta: podniesiony i zinterpretowany w
momencie pojawienia si8 -otora-ii> dy7 dopiero wtedy mo7na 5yo postawi: znak
ekwiwalencji mi8dzy rzecz6 i o5razem> o5razem i prawd6 o rzeczy;
"5razowy charakter prawdy wyznacza wreszcie miejsce prawdy w -otora-ii
jako podstawowej kateorii estetycznej> co jest naturaln6 konsekwencj6 ontoloii
-otora-ii;
#eGli -otora-ia ontoloicznie uwikana jest w proces odsaniania>
rozpoznawania rzeczywistoGci> musi w tym miejscu pojawi: si8 kateoria prawdy
jako wartoGci rozumianej autotelicznie i zdeterminowanej rzecz6; Prawda jako
kateoria estetyczna determinuje nasze rozumienie, prze7ycie> tym samym kieruj6c
nas> jeGli jest to prawda zawarta w o5razie -otora-icznym> w stron8 sztuki;
.otora-ia wkomponowaa si8 wi8c w nurt poznawczych pranie czowieka>
zar9wno odtworzenia> odwzorowania> jak i doGwiadczenia prze7ycia prawdy;
(i6le istotnym i sprawdzalnym arumentem naszych oczekiwa wo5ec
-otora-ii jest prymat starych> naj5ardziej lichych z techniczneo punktu widzenia
-otora-ii wykonanych przez w8drownych czy przypadkowych uczestnik9w
wydarze> sytuacji> chwili; &o> na co liczymy> czeo oczekujemy> jest potrze56 0
cz8sto nie uGwiadomion6 0 dotarcia do prawdy o tamtych zdarzeniach> potrze56
przywoania przeszoGci> dotkni8cia jej> maiczneo dotkni8cia w zdj8ciu;
* kontakcie z o5razem malarskim interesuje nas autor> styl> sama -aktura
o5razu> jeo oryinalnoG: kompozycyjna i kolorystyczna> w -otora-ii zaG> np;
dokumentalnej> nazwisko autora jest dla nas spraw6 druorz8dn6; Interesuje nas
samo zjawisko zatrzymania twarzy> zdarzenia> usytuowanie w czasie;
!zeczywistoG:> kt9r6 -otora-ia odsania i 5alsamuje> prawda> kt9r6
przywouje> skadaj6 si8 na rodzaj doGwiadczenia przeszoGci; By: mo7e -otora-ia
powoaa nowy mitE prawdy i prawdziwoGci> alejest to mit ci6le 7ywy; "dwouj6c
si8 do realnoGci i tajemnicy tkwi6cej w naszej podGwiadomoGci> podtrzymuje
przeGwiadczenie> i7 mo7na zau-a: jej> dy7 m9wi prawd8;
Fkr9cona wersja szkicu Zdzisawa &oczyskieo;
Fzkic ukaza si8 w tomie Film i kultura wsp,'0
czesna pod redakcj6 #anusza .lisieckieo @)+(F>
Lu5lin CHH<A;
'
)!FZ)LA (ZA!&"!/F%A
Portret -otora-iczny 0
duchowoG: i cielesnoG:
&ytu teo opracowania 5rzmi MduchowoG: i cielesnoG:O nie dlateo> 5y suerowa:
opozycj8 tych poj8: w o5razie -otora-icznymP opozycja taka 5ya5y cakowicie
sztuczna; " duchowoGci i cielesnoGci 58dzie mowa nie po to> 5y przeciwstawia:
-otora-ie notuj6ce zaledwie ludzk6 aparycj8 tym> kt9re nios6 ekspresj8 i pene
Gwiadectwo psychiki;
Fzuka: 58dziemy odpowiedzi> z koniecznoGci skr9towej> na pytanie> co
sprawio> 7e -otora-ia dzi8ki swym waGciwoGciom zdeterminowanym przez
kultur8 wizualn6 stworzya now6 percepcj8 wizerunkuE specy-iczne o5cowanie
czowieka patrz6ceo z czowiekiem uwiecznionym w innym czasie i innej
przestrzeni;
M'uchowoG: i cielesnoG:O to nie retoryczna opozycja> wywodz6ca si8 na
przykad od *9l--lina> lecz jednoG:;
&a jednoG:> -ascynuj6ca psychiczno0cielesna caoG: czowieka> znajduje
od5icie w 5oatej literaturze pi8knej i w teorii kultury od z 9r6 stu lat; *
klasycznych tekstach literackich> w kt9rych m9wi si8 o emocjonalnej reakcji na
portrety -otora-iczne 5liskich os95> uderza owo zast8pcze o5cowanie z psychik6
przez o5raz; 'oG: przytoczy: Idiot7 'ostojewskie0o> w kt9rym ksi678 +yszkin
zawdzi8cza -otora-ii urzeczenie Anastazj6 .ilipown6> al5o te7 dzieo powieGciowe
Prousta> miosn6 korespondencj8 %a-ki> nowele (ortazara> niekt9re dramaty
*itkiewicza; &6 cech6 -otora-ia dystansuje na pewno suestywnoG: o5raz9w
malarskich czy miniatur> kt9re 0 zanim ona powstaa 0 5yy w literaturze noGnikiem
uczu: 5ohater9w;
* XIX w; istniay pewne klucze do r97nych sposo59w interpretowania
-otora-ii; 'oG: wymieni: antymalarsk6 trywialnoG: nawyku pozowania do zdj8:>
kt9r6 zreszt6 pi8tnowa Baudelaire> al5o te7 zalet8 do0kumentalnoGci wychwalan6
przez trzeKw6 Ameryk8 pionier9w i odkrywc9w; $ntuzjast6 dokumentalnoGci
-otora-ii 5y Famuel +orse> sam znany jako autor zdj8:; Innym kluczem
interpretacyjnym 5ya wiernoG: kanonom malarskim prera-aelickieo
Grodowiska anielskieo> kt9re
miao swoich zwolennik9w wGr9d -otora-9w; #ednak naj5ardziejX noGna 5ya
odmienna od powy7szych sposo59w pojSmowania kompetencji -otora-ii taka
koncepcja interpretacyjna> kt9ra usuwa na dalszy plan arty0stycznoG: i zarazem nie
przecenia per-ekcji dokumentalnej> uczynnej wo5ec naukiP owa koncepcja
akcentowaa s-er8 psychiki ludzkiejE cenia zdolnoG: -otora-ii do przenikliweo
oarni8cia psycho-izycznej interalnoGci jednostki ludzkiej; %ierkeaard posun6 si8
tak daleko> i7 s6dzi> 7e jednym zdj8ciem mo7na de-initywnie wyrazi: charakter
czowieka> riie 5ra pod uwa8 nie tylko zmiennoGci -izjonomii> ale tak7e dynamiki
rozwoju psychiczneo;
* XIX w; id6ce ju7 w miliony zwielokrotnienia wizerunk9w portretowych
5udzio przede wszystkim u-ne przekonanie o Mprzechodzeniu do potomnoGciO>
niecz8sto podejmowane 5yy 85sze rozmyGlania na temat roli MspowiednikaO czy
MGwiadkaO> kt9r6 -otora-ia moa5y odrywa:; "dnosi si8 wra7enie> 7e wielka
literatura romantyczna z kreowanym przez ni6 modelem jednostki sk9conej ze
Gwiatem> patetycznie zmaaj6cej si8 z emocjonalnym przerastaj6cym jej siy
wyzwaniem ezystencjalnym i dziejowym> wyasa zanim -otora-ia stworzya
sw9j wasny> odmienny typ modela0postaci; !omantyzm z malarsk6 ikonora-i6
swojeo herosa nie si8n6 85iej w dru6 poow8 stulecia> zatem nie przyczyni si8
do u-ormowania si8 stylistyki tw9rczoGci -otora-9w0portrecist9w;
!omantyzm dalekim echem odezwa si8 tylko w -otora-ii anielskiej> w
aleorycznych kompozycjach scen z anielicami> rozczulaj6cych macierzystwach i
umoralniaj6cych 7ywych o5razach takich autor9w> jak synna #ulia +araret
(ameron; "5ok niej "scar austaT !ejlander stworzy wiele aleorycznych
wielopostaciowych scen o5razuj6cych na przykad patos Gmierci czy koleje 7ycia 0
od dziecistwa po staroG: i zon; Z owych 7ywych o5raz9w ulotni si8 0 lu5 nidy w
nich nie oGci 0 duch spontaniczneo romantyczneo uniesienia> co tumaczy
poniek6d dominuj6cy nad emocj6 techniczny aspekt realizacji -otora-ii; +o7na ten
-akt zo7y: jednak na kar5 nie tylko MprzyziemnoGciO techniki> ale i pramatyczneo
utylitaryzmu> dydaktyzmu i imperatywu pozytywistycznej prawdy;
!zadkim przypadkiem prawdziwej dominacji wartoGci moralnych 5ya akcja
polskieo -otora-a %arola Beyera> kt9ry -otora-owa i masowo kolportowa
zdj8cia zwok pi8ciu poleych uczestnik9w mani-estacji warszawskiej CJ<C r;P
tonacja martyroloiczna zestawianych razem -otora-ii zmarych i pasyjne motywy
w winietach je okalaj6cych winniGmy interpretowa: jako romantyczn6 identy-ikacj8
m8czestwa narodu z Nolot6
C
;
Prawda niesiona przez -otora-i8 najwy7sz6 ocen8 zdo5ywaa w opiniach
ideolo9w realizmu w malarstwie; Znana jest cho:5y wypowiedK
%arol Beyer> katalo wystawy w +uzeum Fztuki w Lodzi> opra:; Lech Lechowicz> V9dK CHJ?;
Ftanisawa *itkiewicza z roku CJHH> pena podziwu da portret9w #ulii +araret
(ameron; *itkiewicz pochwala pot88 aparatu -otora-iczneo> zdoineo Mchwyta:
najsu5telniejsze drnienie dusz# wyra7aj6ce si7 zmianami wyrazu twarzyO
2
;
Pomijaj6c kwesti8 wzajemnych wpyw9w -otora-ii i malarstwa> cho: mo7na 5y o
tym pisa:> odwouj6c si8 do Nierymskich> (our5eta> Fzermentowskieo i wielu
innych malarzy> nale7y raczej zapyta:> do jakieo stopnia r97ne wymienione tu
stanowiska pozwalay wierzy:> 7e psychika ludzka jest poznawalna dzi8ki
-otora-ii;
+imo przekonania> 7e dzi8ki -otora-ii osi6ni8to du7y post8p w psy0
choloii> nie s6dzono> 5y wizerunek portretowy masy ludzkiej m9 uatwia:
syntetyczn6 wizj8 czowieczestwa; Wwiadcz6 o tym 5ardziej szcze9owe 5adania
dotycz6ce teo pro5lemu
?
; +imo powstaych w9wczas milion9w -otora-ii matron>
dynitarzy> su76cych> pastor9w> urz8dnik9w carskich> konspirator9w i prostytutek>
a tak7e Indian czy (hiczyk9w> post8p w naukach humanistycznych na poz9r
jedynie zawdzi8cza tak wiele dokumentalnej por8cznoGci -otora-ii; 'ostarczaa
ona 5owiem przede wszystkim materiau o wartoGci statystycznej> multyplikowaa
licz58 ezemplarzy pomocnych przy klasy-ikacji;
#eGli wiek XIX ze swoim skalpelem0miawk6 -otora-iczn6 inerowa
uczenie w ludzkie wn8trze> to czyni to na dwa sposo5y; *ydawao si8
powszechnie> 7e mo6 one satys-akcjonowa: uczonych humanist9w cha0
rakteryzuj6cych si8 sposo5em myGlenia przyrodnik9w;
Pierwszy ze sposob,w takiej inerencji to o5-itoG: -otora-ii rzekomo
psycholoicznych> aran7owanych> jak5y scenicznych> a zarazem MatlasowychO;
.otora-ie te przez system MkataloowaniaO rymas9w twarzy Mna zam9wienieO
miay ujawnia: np; niew> przera7enie> zazdroG:> in-ormowa:> jak odzwierciedlaj6
si8 watowne uczucia w mimice; *ielka 5ya popularnoG: al5um9w zawieraj6cych
takie wystudiowane -otora-ie; #est to w pewnym sensie nowe> per-ekcyjne
rozwini8cie 5ada znawcy -izjonomii i autora katalo9w rysunkowych ekspresji
twarzy> Fzwajcara #ohanna %aspara LaTatera; Bezkrytyczny podziw Balzaka dla
-otora-icznych katalo9w ekspresji -izjonomicznych sprawi> 7e pisarz nie tylko
korzysta z nich 5ezpoGrednio przy opisach wyrazu emocji swoich 5ohater9w> ale
zadawa so5ie pytanie> jaki determinizm wi67e rysy twarzy z charakterem i
temperamentem czowieka> jak dalece zdeterminowana jest sp9jnoG: Mwn8trzaO z
wyl6dem;
Przykady dziewi8tnastowiecznej wiary w sprawdzalnoG: antropoloicznych
prawide relacji mi8dzy charakterem i nastrojem a ukadem rys9w znajdujemy w
pismach &heophileSa Nautiera i 'urantySeo> co potwierdza powszechnoG: takieo
stanowiska; C wydaje si8> 7e jedynie +adar pod koniec 7ycia we wspomnieniach
ALuand j8etais p(otorap(e, CH33A zupenie odmiennie traktowa 9w pro5lem;
Posuiwa si8 aluzjami do
2
Ftanisaw *itkiewicz> =eszcze o kr#t#ce% Sztuka i kr#t#ka u nas, Lw9w CJHH> s; C<C;
?
A; .lei> La +(otorap(le comme source (istori)ue, M$critQRoirO @ParisA CHJ2;
maicznej interpretacji lustra> stawia zaadk8 dotycz6c6 to7samoGci czowieka i
jeo imae, sueruj6c relatywizm wizerunku> akcentowa su5iektywizm -otora-a
jako nie rzemieGlnika> lecz partnera czy Gwiadka 7ycia ludzkieo
B
;
'rui rodzaj Gwiadectw dziewi8tnastowiecznej wiary w prawdziwoG:
-otora-ii to dokumenty ze szpitali dla nerwowo chorych i przytuk9w>
przedstawiaj6ce r97ne wersje MmodeluO jednostki psychicznie chorej; 'okumenty
teo rodzaju 5udz6 roz8 zar9wno drastycznoGci6 wypadk9w choro5owych> jak i
okrutnymi sposo5ami wymuszania 5iernoGci i oraniczania wolnoGci pacjent9w;
"5-itoG: zachowanych materia9w> zwaszcza -rancuskich> np; zdj8cia szalec9w i
histeryczek z paryskieo szpitala La Falpetriere> de5il9w i os95 popadaj6cych w
depresj8> nasuwa przypuszczenie> 7e dziewi8tnastowieczny 5adacz skonny 5y
przecenia: somatyczne o5jawy chor95P ich rejestracj8 traktowa jako materia
su76cy raczej statystyce ni7 uatwiaj6cy dianoz8
=
;
+o7na przypuszcza:> 7e jest to kolejny przypadek> kiedy opacznie
rozumiano relacj8 mi8dzy powok6 ludzk6 i psychik6; F6dzono> 7e duchowoG:>
przez co rozumiano MnerwyO symulowane w :wiczeniach mimicznych> al5o
MnienormalnoG:O w przypadku choro5y poznawa: mo7na dro6 klasy-ikacji;
*iodo to poGrednio do skrajneo 5ehawioryzmu i sweo rodzaju determinizmu w
naukach takich jak psychiatria;
P9Kniej wreszcie uznano> 7e dokumentacja historii choro5y czowieka
niewiele mo7e zawdzi8cza: zapisowi -otora-icznemu> 7e jednostkowa tajemnica
cierpienia z trudem daje si8 rejestrowa:; 'ziG jedynie wywiad z cierpi6cym 0 taGma
maneto-onowa iu5 wideo 0 zdaje si8 5y: cz8Gciowo uznawany za zadowalaj6cy
Grodek rejestracji historii choro5y
w
#
e
# wymiarze psychicznym> niesomatycznym;
.otora-owie wszak7e notuj6 nieprzerwanie wizerunek swoisteo choreo 0
caych spoeczestw> nie mo7na oprze: si8 przekonaniu> 7e najwi8cej
zawdzi8czamy takim wielkim zespoom zdj8:> jak np; amerykaska -otora-ia o
tematyce socjalnej do5y wielkieo kryzysu ospodarczeo> dokumentuj6ca ruin8
-armer9w @M.arm Fecurity AdministrationOA> oraz dokonany przez 5rytyjskich
socjolo9w zapis o5razu 7ycia klasy ro5otniczej @M+ass "5serTationOA al5o
sporz6dzony przez Auusta Fandera wielotysi8czny -otora-iczny portret
spoeczestwa u prou hitleryzmu; Autorzy teo rodzaju zespo9w wyra7aj6 wiar8
w inn6 wartoG:; #est ni6 moralne przesanie teo rodzaju pracy; Prawda zawarta w
tych Gwiadectwach pojmowana jest jako misja> dokumentacja zaG 7ycia spoeczneo
przejmuje -unkcj8 moralitetu al5o zoa wizji Apokalipsy> zodnie ze sowami Gw;
#anaE M;;;widziaem niezmierzon6 rzesz8 sprawiedliwych;;;O;
* naszym stuleciu powstaa tak7e ponura karykatura dziewi8t0
nastowiecznych zaso59w zdj8: tajnej policji Gledz6cej konspirator9w;
b !osalind %rauss; &racin Madar, M"cto5erO CHIJ> nr =;
=
(hristophe Leer> $e -8(#sterie, M(imaiseO CHJB> nr CI?;
+yGl8 o kartotekach estapo; * czasie ostatniej wojny karykatur6 t6 5yy zdj8cia
nieprzeliczonych wi8Kni9w o5oz9w koncentracyjnych> dziG zachowane w a5lotach
muze9w martyroloii; Przynosz6 one now6 nieoczekiwan6 wartoG:; "we
oGwi8cimskie a5loty s6 leitymacj6 indywidualnej> niezniszczalnej odnoGci o-iar i
su76 kontemplacji w kateoriach moralnych;
M+asowyO portret> o kt9rym tu mowa> jest swoistym atunkiem> znanym
jedynie w dziedzinie -otora-ii; +imo istnienia wielu jeo odmian wszystkie je 0 z
punktu widzenia -otora-a 0 6czy jednoE pojmowanie jednostki ludzkiej jako
MezemplarzaO; Potwierdza to tez8> 7e autor niezmiennie jest poGrednio
uczestnikiem systemu mniej lu5 wi8cej kontrolneo czy w skrajnych przypadkach
represyjneo; 'otyczy to tak7e pewnych -otora-9w ostatnieo :wier:wiecza>
kt9rych aktywnoG: nie ma wiele wsp9lneo z kartotek6 w powy7szym znaczeniu>
dy7 s6 -otora-ami MwolnymiO czy MartystamiO;
Za przykad mo7e posu7y: tw9rczoG: Amerykanki 'iany Ar5us; Przed0
stawia ona ludzi szpetnych> odmiec9w> neurotyk9w al5o jedynie dziwnie
prze5ranych> @klu5yA nudyst9w ewentualnie transwestyt9w i homoseksualist9wP
poczet ten wykonaa Ar5us w ci6u niemal dwudziestu lat; Po jej samo59jczej
Gmierci eksponowano owe -otora-ie na licznych wystawach i zamieszczano w
al5umach; +oralny aspekt jej dziea 5y ostro dyskutowany> krytykowany np; przez
Fusan Fonta
<
; .otora-ie Ar5us stawiaj6 przed dylematem tyle7 pro-esjonalnym>
co 85oko etycznymE (zy rejestracja twarzy jednostek uchodz6cych w opinii
spoeczestwa za dewiacyjne nie jest 5y: mo7e sposo5em zakamu-lowania wasnej
dewiacji> mianowicie aresji wo5ec 5ez5ronnychL Nasuwa si8 pytanie> ile
in-ormacji portret ukrywa pod pozorem ich ujawniania> ile te7 cech oso5owoGci
sameo autora mimo jeo woli odsania wizerunek; Nasuwa si8 te7 kolejne pytanie>
na ile tak7e krytyka> atakuj6ca takie terapeutyczne stanowisko -otora-a> sama mo7e
5y: przedmiotem psychoanalitycznej> niedyskretnej analizy; Pod tym k6tem
przypatrywano si8 samej Fusan Fonta> 5ior6c pod uwa8 jej ataki na Ar5us; Fonta
oskar7ana 5ya przez innych krytyk9w o hipokryzj8 i nieznajomoG: specy-iki
MseansuO -otora-iczneo> w kt9rym oczywistoGci6 jest pewien rodzaj co najmniej
niedyskrecji> a w skrajnych przypadkach MwatuO wywieraneo na
-otora-owanym;
Niez5yt cz8sto zdarza si8> a5y dzieo malarskie 5yo przedmiotem
domniemywa i analiz psychoanalitycznych tak o5cesowych> jak to si8 dzieje w
stosunku do -otora-ii; (o prawda rozmyGlania .reuda 0 cho:5y dotycz6ce
tw9rczoGci Leonarda 0 zainicjoway wa7n6 a6K psychoanalizy tw9rczoGci> ponadto
w ostatnich dziesi8cioleciach 0 cho:5y za spraw6 #ac^uesSa Lacana 0 opracowano
nowe metody psychoanalizy dzie sztuki; &ak7e opieraj6c si8 na 5adaniach
emocjonalnych przejaw9w o5cowania
<
Fusan Fonta> K "otora"ii, *arszawa CHJ<;
z -otora-i6> i to ze znakomitymi e-ektami> podj8to systematyczne analizy w tym
zakresie;
Posuuj6c si8 psychoanaliz6 z du76 przenikliwoGci6 dociekano> jakie w6tki
kryj6 si8 w -otora-owaniu> w reaowaniu na portret kochanej oso5y przez
czowieka doznaj6ceo cierpie roz6ki lu5 trwaej utraty; Badacze id6 tu Gladem
synnej pracy .reuda o Mpracy 7ao5yO> dotycz6cej uczucia t8sknoty aodzonej
o5cowaniem z wizerunkiem; Pro5lematyka ta pozostaje jak5y z dala od
styloznawczeo stanowiska wi8kszoGci historyk9w -otora-ii; Na zasynalizowanie
zasuuj6 tu prace !o5erta (astela czy teoretyka i artysty Rictora Burina
I
;
Nie spos95 tu pomin6: stanowiska !olanda Barthesa; +am na myGli jeo
prace nie tylko z czas9w> kiedy w celu demonstracji strukturalnej metody roz5ioru
dziea powoywa si8 na przykady portret9w -otora-icznych Nrety Nar5o i
kampanii wy5orczej #ohna %ennedySeo al5o podo5izny +urzyna w armii
-rancuskiej
J
; Pisz6c w roku CHIH nowy> nowatorski tom o -otora-ii> La I(ambre
claire, Barthes zaprezentowa wo5ec -otora-ii stanowisko czysto emocjonalne
H
;
Postawi si8 w nowej dla sie5ie pozycji czowieka patrz6ceo na -otora-ie
zmarej 5liskiej oso5y; Analizowa swe odczucia 0 wcale nie MuczoneO> lecz po
prostu ludzkie 0 wo5ec -otora-ii matki; &a perspektywa> nieo5ca wprawdzie innym
eseistom pisz6cym przed nim o -otora-ii> w tej ksi67ce doprowadzia do
niezmiernie noGnej konkluzjiE .otora-ia 0 ze wszystkimi oczekiwaniami> kt9re z
ni6 wi67emy> z adunkiem uczu:> a nierzadko oszaamiaj6cych prawd 0 zawiera w
so5ie czynnik MszalestwaO> nieo5liczalnoGci> zaadki> indywidualneo i
nieprzekazywalneo innym cierpienia; (zynnik szalestwa 5roni -otora-i8 0 czy to
od5ieran6 prywatnie> czy masowo> np; -otora-i8 prasow6 0 przed popadni8ciem w
hipokryzj8> lizusostwo> przed poddaniem si8 presji konwencji estetycznych> unie0
zale7nia od salonowych kanon9w i propaandowych p9prawd; 'zi8ki wyzwaniu>
kt9re jest w ni6 wpisane> -otora-ia jest w stanie sprawia: 59l lu5 o koi:; Przez
tak6 pochwa8 wizerunku -otora-iczneo> dzi8ki odwadze nadania jej tonu
prywatneo Barthes przekroczy ranic8 zakreGlon6 zazwyczaj przez wymoi
Mo5iektywizmuO o5owi6zuj6ce we wsp9czesnej teorii kultury;
Fzcze9lnie interesuj6cym atunkiem ekspresji -otora-icznej jest
autoportret> w tym przede wszystkim ten> kt9ry 5ywa ostentacyjnie aran7o0
!o5ert (astel> Ioncluslon, wE N <rt mo#en, essals sur les usaes sociauO de la p(o0torap(ie,
Pierre Bourdiaeu @red;A> Paris CH<BP Rictor Burin> +(otorap(#, +(antas#, Func0tlon, wE &(inkln
+(otorap(#, Rictor Burin @red;A> London CHJ3;
!oland Barthes> Le messae p(otorap(iPue, M(ommunicationsO CH<C> nr CP ten7e> !etor#ka
obrazu, tum; Z5iniew %ruszyski> MPami8tnik LiterackiO CHJ=> nr ?;
!oland Barthes> Fwiat'o obrazu% Nwai o "otora"ii, tum; #acek &rznadel> *arszawa CHJ=;
wany; +a on jSak5y swoj6 podw9jn6 histori8> dzi8ki kt9rej z5li7a si8 do autoportretu
malarskieo> 5ez owej uci67liwej> waGciwej atunkowi cechy> jak6 jest natarczywy
dokumentalizm; *ystarczy wymieni: z5ie7noG: autoportret9w #acka
+alczewskieo ze wsp9czesnymi mu -otora-icznymi autoportretami epoki
sym5olizmu i ekspresjonizmu> a5y si8 przekona:> 7e susznie uwa7ano> i7 -otora-ia
mo7e nie orzej ni7 malarstwo nie tylko odtworzy:> ale i zintensy-ikowa: ekspresj8
dramat9w wewn8trznych czowieka> przenikliwie o5serwuj6ceo sie5ie> z pen6
samowiedz6 sweo wizerunku; &aki 0 w skr9cie m9wi6c 0 5y proram
-otora-icznych autoportret9w Ftanisawa Inaceo *itkiewicza
C3
;
'wojaki typ autoportretu> pierwszy> kt9ry mo7na okreGli: jako lustrzany> i
drui> kt9ry jest radykalnie imainacyjny> znajduje wyraz w ka7dej z dziedzin
tw9rczoGci> niezale7nie od Grodk9w;
&en drui typ> autoportret> kt9reo autor ira niejako ryzykownie z sam6
istot6 wasnej oso5y> jest przedmiotem szcze9lnie 7yweo zainteresowania
krytyk9w; Znajduje to potwierdzenie w wystawie Stain t(e Sel"% Sel"0+ortralt
+(otorap(# -.530-1.3 przyotowanej przez #amesa Linwooda w CHJ< r; w
National Portrait Nallery w Londynie; $kspozycje i pu5likacje> kt9re takim
wystawom towarzysz6 @na przykad N<uto0portrait dans iepoPue de la
p(otorap(ie, +usee (antonal des BeauD00Arts w Lozannie w CHJ? r;A> Gwiadcz6>
7e autoportret to maiczny kr6 ta5u i niedom9wie> w kt9rym autor zamyka si8>
iraj6c z dokumentaliz0mem i z -antazj6 na temat swojej oso5owoGci i swoich r9l
przez posu7enie si8 Mniepodo5nym podo5iestwemO; (ielesnoG: i duchowoG: s6 w
tym przypadku w unikalnej kon-iuracjiE mimiczne i kostiumowe przetworzenia
MpowokiO s6 synaem wiary w metamor-oz8 wewn8trznej natury al5o niepokoj6c6
o5ecnoG: so5owt9ra; Przedstawienie MpowokiO zodnie z ryorami naturalizmu
tym 5ardziej wyostrza GwiadomoG: sytuacji ranicznej;
&a sytuacja kusia Auusta Ftrind5era> *itkaceo> $dTarda +un0cha>
!aoula ,ausmanna> +arcela 'uchampa> kiedy pozowali przed wasnymi aparatami
-otora-icznymi> a spoGr9d aktualnie czynnych artyst9w 0 uczestnik9w ruchu bod#
art, takich jak )rs Liittli> Arnul- !ainer; * stosunku do ostatnio czynnych tw9rc9w
mo7na posu7y: si8 suesti6> i7 s6 ilustratorami wasnych skonnoGci do narcyzmu
@(indy FhermanA czy wyrazicielami -antasmaorycznej narracji @'uane +ichalsA;
* XIX w; dominowa autoportret> kt9reo znami8 wyj6tkowoGci>
McudzysowuO znajdowao wyraz w prze5raniu modelaE +adar prze5rany za
Indianina> Ftanisaw *itkiewicz 0 za #ana (hrzciciela; #est to projekcja stosunkowo
jednoznacznych zainteresowa> czasem szukania ezotyki> kiedy indziej 0 utylitarne
doGwiadczenie> jak w9wczas> dy -otora- prze0
C
Zo5; )rszula (zartoryska> K "otora"iac( Stanis'awa Inaceo Witkiewicza, wE Io robi po
kubizmie% Studia o sztuce europejskiej pierwszej polow# 99 w%, #erzy +alinowski @red;A> %rak9w CHJB;
5iera si8 np; za kolonizatora czy dynitarza; * takich sytuacjach zmianie podlea
nie indywiduum> lecz jeo rola spoeczna;
Poczet autoportret9w odmiennych> czysto imainatywnych> rozpoczyna
-otora- -rancuski ,yppolite Bayard> kt9ry okoo roku CJ=3 s-otora-owa si8 jako
p9nai topielec; "dt6d podejmowana jest wielokrotnie projekcja -antomu> dzie
domniemana duchowoG: opuGcia ciao lu5 zostaa zamieniona czy rozdwojona;
&akie s6 autoportrety +arcela 'ucham0pa @np; jako starcaA> 'uane +ichalsa>
wsp9czesneo -otora-a amerykaskieo @jako rozmawiaj6ceo ze zmarym ojcem
czy jako Gwiadka czyjejG inscenizowanej GmierciA; &e -otora-ie kwestionuj6
zasadniczo oso5ow6 to7samoG: jednostki; Punktem wyjGcia jest Baudelairowskie
okreGlenie tyranii wasnej twarzy i 5untowniczy stosunek romantyczneo
indywiduum do a5strakcyjneo poj8cia Mka7dyO> a tak7e romantyczne wyzwanie sy0
tuacji ranicznej> dzie 0 jak w noweli $dara Poe 0 stawk6 jest nowa oso5owoG:>
ale celem 0 za5icie w so5ie so5owt9raO;
* podo5nych przypadkach portretowanie sie5ie wykracza poza proste
karnawaowe prze5ranie; Autorzy daj6 do zrozumienia> 7e uto7samiaj6 si8 ze
zrodzonym w wyo5raKni modelem Mpacjenta z domu wariat9wO lu5 0jak cho:5y
*itkacy 0 zdaj6 si8 rozdrapywa: autentyczny 59l wyostrzonej samoGwiadomoGci;
PoGrednio rezultatem takiej praktyki jest utrata odczucia wasnej to7samoGci> a
naj85sz6 przyczyn6 0 doznawanie cierpienia w uci67liwym M5yciu so56O> jak
m9wi autor nienas#cenia%
"stentacyjnie mani-estowana apoteoza przypadkowych okolicznoGci wy5oru
roli 0 wywodz6ca si8 z dadaistyczneo zainteresowania Glepym tra-em 0
przeciwstawia si8 tradycji zoa odmiennejE tradycji surrealistycznej wolnoGci>
wyo5ra7eniowej w8dr9wki przez o5szary> dzie ManaloieO ukadaj6 si8 w cae
acuchy skojarze wyzwalaj6cych po76danie; &aka nieokreGlonoG: kolejnych
zachowa sprawia> 7e pojedynczy autoportret -otora-iczny okazuje si8 nie celem
dziaania> lecz mniej nawet ni7 przystankiem na drodze nieustannej introspekcji;
Ft6d m;in; w autoportretach amerykaskich artyst9w ostatnieo dziesi8ciolecia tak
trudno cz8sto rozr97ni: o5raz zindywidualizowanej sylwetki; Posuuj6c si8 moty0
wem cienia> re-leksu w szy5ach sklep9w> postaci przeci8tej w poowie przez drzwi
czy okno> markuj6 e-emeryczne MprzejGcieO; Za5ie ten to wynik oczywistej
inspiracji nowelami #ulio (ortazara> waGciwej temu pisarzowi niezamkni8tej>
niedopowiedzianej de-inicji oso5owoGci 5ohatera i narratora zarazem; Inspiracj8 t8
wyczuwa si8 zar9wno w tw9rczoGci artyst9w -otora-uj6cych> jak i np; w r97nych
odmianach -ilmu awanardoweo;
Zacieranie Glad9w> matwanie zeznania> wymykanie si8 z pola widzenia
aparatu i inne jeszcze> zaledwie poGrednie sposo5y demonstrowania o5ecnoGci
autora day5y si8 por9wna: do prozy #ohna Bartha; Pewne
CC
#;0.; (heTrier> &(e Imae o" t(e Kt(er, wE Stain t(e Sel"% Sel"0+ortrait +(otorap(#
-.530-1.3, #ames Linwood @red;A> National .ortrait Nallery> London CHJ<;
autoportrety 0 realizowane zar9wno przez malarzy> jak i -otora-9w 0odwouj6 si8
do postmodernistycznej ry z przywoanymi na nowo> wyasymi niedyG
konwencjami> iraj6 z poddanymi ironii kanonami i z retoryk6 em-azy; Za5awa z
Mpi8trowymiO cytatami> znana z pewnej odmiany -ilm9w -a5ularnych> np; *oody
Allena> znamionuje autoportrety szcze9lnie aluzyjne> tak w sztuce -otora-ii> jak w
sztuce wideo i -ilmie eksperymentalnym; Pozerstwo i charakterystyczna dla
Grodowiska camp postawa rozumienia si8 w p9 sowa daa pocz6tek takim
wieloo5razowym zmiennym Mauto5iora-iomO> jak aran7owane narracyjne
Mo5razkiO (indy Fher0man wcielaj6cej si8 w r97ne 5ohaterki starych -ilm9w
hollywoodzkich> zupenie do sie5ie wzajemnie niepodo5ne w stroju>
charakteryzacji; %a7da -otora-ia (indy Fherman zdaje si8 suerowa:> 7e jej
rzekome wcielenia prezentuj6 odmienne temperamenty i 5ywaj6 wpl6tane w
kracowo r97ne opowieGci;
&ak7e wieloznaczne> aluzyjne> surrealizuj6ce scenora-ie aran7uje Rerushka
Lehndor--> znana niedyG jako modelka londyska; Autorka ta eksponuje motyw
upokorzenia> przemijania> powraca do mitu jakieoG o5ceo Gwiata o melancholijnej
sym5olice nostalii> anty0pi8knoGci
C2
; #ej autoportrety rozrywaj6 si8 we
wszecho5ecnej wy5ujaej roGlinnoGci> w skadowiskach rupieci> z daleka od
rekwizyt9w cywilizacji; Niejest to wszak7e powr9t do tradycji> do romantyczneo
raju> raczej poetyka Bermanow0skieo milczenia i Bermanowskiej aonii;
* -otora-iach> w kt9rych rozpoznajemy dawn6 Rerushk8> znan6 np; z -ilmu
Antonionieo +owi7kszenie, przeamane jest jeszcze jedno niepisane prawo
autoportretu klasyczneoE Autorem jest razem z ni6 -otora- ,oler &rulzsch>
kt9reo o5ecnoG: zza kamery zaprzecza suwerennej> niekwestionowanej dot6d
pozycji Mauto5iora-istyO; &a utrata suwerennoGci postaci wyst8puj6cej przed
kamer6 jest znamieniem przemian oweo od stuleci uGwi8coneo atunku> jakim
jest autoportret realizowany z koniecznoGci w lustrze;
Autoportret> z cechuj6cym o nieod6cznym dra7nieniem poczucia
intymnoGci> mo7e 5y: rozumiany jako meta-ora tw9rczoGci w o9le; %u podo5nemu
wnioskowi prowadzi charakter> niekt9rych teatralnych utwor9w i inscenizacji
&adeusza %antora; "to jak mo7emy rozumie: %antorow0sk6 meta-or8 spektaklu
?iec( sczezn) art#ciE "dsoni8ta zostaje tam dramatyczna kondycja artysty> kt9ry
o tyle mo7e apelowa: do uznania odnoGci> Gwi6tecznoGci aktu tw9rczeo> o ile
odsoni w nim spazm nie0kieznanej szczeroGci; * ostatecznym rachunku artysta 0
5ohater spektaklu %antora ka7e widzowi spojrze: w oczy swojemu so5owt9rowi>
kt9rym zdaje si8 5y: samo dzielo;
Podo5nie jak dzieo teatralne lekcewa7y 5ariery atunku> odwouj6c si8 do
cytatu z arcydzie historycznych i zarazem do kiczu @co ma miejsce
1J
S6,an Fonta> Framents on t(e Est(etlcs o" ?elanc(ol#, MArt in AmericaO CHJ<> Fep0tem5er;
w dziele %antoraA> tak wizerunek -otora-iczny jest w stanie si8 sw6 czerpa: z
o5ecnoGci w nim aluzji; #eGli 0 paradoksalnie 0 uo9lniamy poj8cie autoportretu
tak7e na codzienne> przelotne spojrzenie w lustro> mo7emy przyj6:> 7e jest on
doGwiadczeniem ka7deo czowieka i 7e to doGwiadczenie nie jest poz5awione
swoistej kreatywnoGci na przestrzeni lat ludzkieo 7ycia; Z jednej strony Mka7dyO
@koo ol6damy na -otora-iach z al5umu rodzinneoA> z druiej 0 MartystaO>
przel6daj6 si8 w tym samym zwierciadle dramatycznej indywidualnej ezystencji;
.otora-ia jest w tej sytuacji jedynym dost8pnym czowiekowi atunkiem
wypowiedzi> w kt9rym pami6tka i kreacja czerpi6 z sie5ie nawzajem si8 sweo
przesania;
Artyku )rszuli (zartoryskiej pochodzi ze z5ioru
+ortret% Funkcja 0 "orma 0 s#mbol% ?ateria'# sesji
Stowarz#szenia :istor#k,w Sztuki% Fesja od5ya
si8 w &oruniu w rudniu CHJ< r;> z5i9r ukaza si8
nakadem P*N w roku CHH3;
+A!/LA ,"P.INN$!
,iperrealizm
%westionowanie widzenia
-otora-iczneo
* latach szeG:dziesi6tych i siedemdziesi6tych XX w; o5serwowa: mo7na peen
rozmachu i intensywnoGci renesans realizmu; &en powr9t realizmu zdaje si8 reakcj6
na heemoni8 sztuki a5strakcyjnej> kt9ra w r97nych nurtach i odmianach odsonia
swoje mo7liwoGci -ormalne i noGnoG: znaczeniow6; #ednoczeGnie -aktem pozostaje
w XX w; o5ecnoG: rozmaitych tendencji realistycznych> kt9re proponoway jakieG
wersje -iuracji mi8dzy realizmem a ekspresj6 i dla kt9rych ukadem odniesienia
pozostawaa rzeczywistoG: spoza dziea; +a przykad ekspresjonizm niemiecki czy
+eue Fachlichkeit
C
; #ednak ekspansja a5strakcjonizmu zepchn8a te tendencje na
plan dalszy; * malarstwie i rzeK5ie panowa raczej antymimetyzm; I wydawao si8
ju7> 7e sztuka awanardowa zdecydowanie i konsekwentnie poz5ya si8 wszelkich
pro5lem9w zwi6zanych z odwzorowywaniem realnoGci> 7e poz5ya si8 przedmiotu>
teo przysowioweo konia> kt9reo trze5a 5yo ci6n6: za ow8 i za oon> 5y
namalowa: o5raz zodny z wyo5ra7eniem artysty;
!ealizmy w druiej poowie XX wieku
(o zatem oznacza powr9t realizmu w druiej poowie XX w;L 0Przede
wszystkim> jak myGl8> oznacza powr9t przedmiotu i to przedmiotu do odtworzenia;
"znacza zarazem now6 aktualizacj8 zaadnie dotycz6cych odtwarzania> relacji
mi8dzy modelem a jeo o5razem w takiej sytuacji kultury> kt9ra zna tajniki
-otora-ii i o5-icie je wykorzystuje;
C
*ieland Fchmied> Meue Sac(lic(keit und maisc(er !ealismus in $eutsc(land -1-.00-1QQ, IIannoTer
CHI3;
&ymczasem przedmiot przechowa si8 tak7e w odmianach sztuki uznanych
za awanardoweE w dadaizmie oraz w surrealizmie; * dadaiz0mie jako przedmiot
otowy> wy5rany z zastaneo repertuaru przez artyst8> a r9wnie7 jako przedmiot w
caoGci lu5 we -ramencie wyj8ty ze sweo kontekstu i przeniesiony do kompozycji
kolazowej; "romna cz8G: surrealizmu posuiwaa si8 przedmiotem dla
uchwycenia prze5ie9w wyo5raKni; Ale w o5u tych przypadkach nie miaa powodu>
5y pojawi: si8> i nie pojawiaa si8 w o9le kwestia odwzorowania realnoGci;
Al5owiem ani przedmiot dadaistyczny> ani przedmiot surrealistyczny nie su7yy
powt9rzeniu rzeczywistoGci;
Zupenie inaczej 5yo w reklamie> -ilmie> telewizji> kt9re nawi6zuj6
5ezpoGrednio do reali9w wsp9czesnoGci> czerpi6 wprost z rzeczywistoGci> rejestruj6
dla swoich cel9w wyl6dy ludzi i rzeczy; 'zi8ki tym waGnie mediom masowym
kultura druiej poowy wieku przeo5ra7aa swoje o5licze> stawaa si8
demokratyczna> zr97nicowana> audiowizualnaP r97ne poziomy i wymiary kultury
mieszay si8 ze so56> pewne jej dziedziny i -ramenty zmieniay swoje miejsce> 5y
z5li7y: si8 do sie5ie nawzajem> wzi6: udzia w nowej kon-iuracji;
Z5i9r podstawowych rekwizyt9w pierwszej poowy stulecia stworzyli i
opisali pierwsi -uturyGci 0 miasto> masa> maszyna> kolorowe> warne ulice>
ruchliwe> wypenione tumem place> dworce> dynamiczne pojazdy> kinematora->
radio; ) podo7a teo opisu tkwi entuzjazm dla dokonuj6cych si8 zmian i wiara w
do5roczynn6 moc post8pu; "t97 renesans realizmu dokonuje si8 nie tylko w innym
momencie historycznym> ale te7 w innych okolicznoGciach psychokulturowych;
!ozw9j cywilizacyjny prze5y kolejne etapy i wszed w -az8 elektroniczn6; &eraz
du7o jest nowych tworzyw> 5yszcz6cych powierzchni> opywowych linii; +edia
masowe zajmuj6 wa7n6 pozycj8 w komunikacji spoecznej> w wymianie in-ormacji>
w 5ud7ecie czasu uczestnika wsp9czesnej kultury; C realia te przenikaj6 do sztuki;
Ale spoeczne nastawienie wo5ec cywilizacyjnych zdo5yczy zmienia si8> zaamaa
si8 5owiem idea post8pu i sztuka z innej perspektywy patrzy ju7 na inwazj8
nowoczesnoGci; )jmuj6c t8 zmian8 w wielkim skr9cie> powiem> 7e p8dz6ce ptaki
maszyn ust8puj6 miejsca rozklekotanym> zrzytliwym> poruszaj6cym si8 z trudem
maszyneriom &inuehQeo czy zniszczonym> sprasowanym przez (esara
karoseriom lGni6cych niedyG automo5ili; .rancuski Mnowy realizmO zawaszcza
rzeczywistoG: przez jej przywoanie> uo5ecnienie> ale tak7e przez destrukcj8; 'aniel
Fpoerri tworzy assembla0es 0 +u'apki, w kt9rych z niezwyk6 dosownoGci6
utrwala ukad przedmiot9w na stole po zakoczonej li5acji; Arman zestawia
spi8trzone kompozycje z zu7ytych przedmiot9w 0 sprz8tu domoweo>
instrument9w; (hri0sto interweniowa w otaczaj6c6 przestrze i opakowywa
sprz8ty> o5iekty> -ramenty krajo5razu; +iki de Faint0Phalle proponowaa
enuironments 0strzelnice z przeznaczonymi do zestrzelenia lalkami i pojemnikami
na -ar58 oraz oromne kuky kolorowo pomalowane> przeznaczone do praktyczneo
wykorzystania @m;in; przed machem (entr8 Pompidou w Pary7uA;
Nowych realist9w cechowaa postawa krytyczna wo5ec zmitoloizowanej kultury
opartej na wysoko rozwini8tej technice oraz na konsumpcji kultury powoduj6cej
urzeczowienie ezystencji> noRum ruchu Mnowych realist9wO polea na z5li7eniu si8
do 7ycia> wr8cz na wejGciu w jeo porz6dek i na kwestionowaniu o-erowanych tu
wartoGci; A wszystko to poprzez dziaanie kompozycyjne 56dK destrukcyjne na
konkretnych przedmiotach
2
;
Amerykaski pop0art 5y 5untem przeciw o5owi6zuj6cym kanonom
ekspresjonizmu a5strakcyjneo; "dnotowywa realia> przywoywa rekwizyty
popularnej> masowej kultury> zjej perspektywy interpretowa wy5rane motywy i
w6tki sztuki tradycyjnej; (hcia 5y: 5lisko 7ycia potoczneo> reaowa: na nie 7ywo
i na 5ie76co; Przedstawia -etysze amerykaskiej codziennoGci 0 o5razy rzeczy
powszechnie dost8pnychE produkty 7ywnoGciowe> u5rania> domowe sprz8tyP serie
o5raz9w idoliE +arilyn +onroe> $lTisa Presleya> #ackie %ennedy; *ykorzystywa
doGwiadczenia i konwencje ra-iki reklamowej> plakatu i ilustracji> komiksu; 'o
czoowych przedstawicieli pop0artu nale76E (laes "lden5ur> !oy Lichtenstein>
Andy *arhol> #ames !osen^uist> &om *esselman> !o5ert !auschen5er> #im
'in8> a tak7e $dward %ienholz i Neore Feal; +a o9 5adacze uwa7aj6> 7e
tw9rcy pop0artu w pewnym stopniu 5yli wsp9lnikami kultury popularnej> a
jednoczeGnie krytykowali jej cechy i pre-erowane przez ni6 wartoGci
?
;
Fpektakularny powr9t przedmiotu> natarczywa jeo o5ecnoG: w o5razach>
pojawienie si8 realizmu> kt9ry w nowy spos95 6czy o5raz ze swoim modelem>
nazywany jest -otorealizmem> radykalnym realizmem> superre0alizmem> realizmem
ostreo spojrzenia> hiperrealizmem
B
; %ierunek ten sta si8 najpierw i przede
wszystkim udziaem artyst9w amerykaskich; Ich oGna z5iorowa mani-estacja
od5ya si8 na Mwystawie 22 realist9wO w *hitney +useum w Nowym /orku w
CHI3 r;> a nast8pnie w CHIC r; wyst6pili w $uropie na RII Biennale w Pary7u; 'o
najpopularniejszych hiper0realist9w amerykaskich nale76E (huck (lose> !ichard
$stes> 'on $ddy>
2
Pierre !estany> Les :ouReauO realistes% Nn mani"este de la nouuellepeinture, Paris CH<JP
ten7e> nouueau realisme, wE Pierre !estany> Pierre (a5anne> L8<uant0arde au 99 siecle, Paris
CH<HP )rszula (zartoryska> Kd pop0artu do sztuki konceptualnej, rozdz; MParyskie doGwiad
czenia z nowym realizmem> *arszawa CHI?;
?
+; Amaya> +op <rt, London CH<=P #; !u5lowski> %; ,eyman> +op <rt, Plew /ork CH<=P Lucy
!; Lippard> +op <rt, new /ork CH<<P #ose Pierre> +op0art% ?alarstwo 0 rzeDba, tum; ,alina %80
szycka; *arszawa CHJCP ); (zartoryska> cyt; dzieoP #ohn !ussell> Fusi Na5lik> +op <rt !ed70
"inded, London CH<HP Bar5ara !os8> ?alarstwo amer#ka;skie dwudziesteo wieku, tum;
,alina Andrzejewska> *arszawa CHHC;
B
$wa %uryluk> :iperrealizm 0 now# realizm, *arszawa CHIHP 'aniel A5adie> AmeriQQcasQcQ
(iperrealizm, tum; ,alina %8szycka> *arszawa CHJCP Piotr %rakowski> K sztuce nowej i naj
nowszej% *arszawa CHJBP Fte-an +orawski> ?imesis i (iperrealizm, wE ?imesis w literaturze,
kulturze i sztuce, Zo-ia +itosek @red;A> *arszawa CHH2P )do %ultermann> !adikaler !ealismus,
&(i5inen CHI2P Peter Faer> Meue Formen des !ealismus% *unst zwisc(en Illusion und Wirk0
Nc(keit, %oln CHI?P Super !ealism% < Iritical <nl(olo#, Nreory Battcock @red;A> new /ork
CHI=P Linda (hase> Les tl#perrealistes americains, wst8p FalTador 'ali> Paris CHI?P ta7> +(oto
!ealism, new /ork CHI=> Pawe BanaG> *st8p do katalou wystawy $wy %uryluk w +uzeum
narodowym we *rocawiu> CHIIP Louis %; +eisel> +(otorealism, new /ork CHJ3P (hristine
Lindney> Superrealist +aintin and Sculpture, ,ew /ork CHJ3;
Al-red Leslie> ,oward %anowitz> Philip Pearlstein> !o5ert Bechtie> !o5ert
(ottinham> AleD (olTille> #ohn %acere> +alcolm +orley> #ohn (em (iark8>
(atherine +urphy> Paul Farkisian> oGni rzeK5iarze 0 'uane ,anson> #ohn de
Andrea;
,iperrealizm znalaz zwolennik9w r9wnie7 w $uropie> wGr9d nich m;in; s6E
.ranz Nertsch @BernoA> Al-red ,o-kunst @(udre-in> FzwajcariaA> 'aTid ,ockney
@LondynA> #ac^ues +onory @Pary7A> +ichelanelo Pistoletto @&urynA> Nerhard
!ichter @'usseldor-A> 'ieter Asmus i 'itmar )lrich @,am5urA> #an Peter &ripp
@*iedeA> Peter Fore i +aina0+iriam +unsky @BerlinA; * Polsce hiperrealizm
przede wszystkim uprawiali $wa %uryluk> Antoni .aat> Vukasz %orolkiewicz;
,iperrealiGci szokowali szcze9lnym realizmem swojej tw9rczoGci; Ich
o5razy i rzeK5y 0 uderzaj6co dosowne> natarczywie iluzjonistyczne 0nasuway
skojarzenia z naturalizmem; Ich ikonora-ia uo5ecniaa wsp9czesne realia;
Przedstawiali aresywny pejza7 wielkomiejskiE lGni6ce lustrem elewacji i okien
5udynki> ulice i autostrady> jarz6ce si8 wszystkimi kolorami neonowe napisy i znaki>
wypenione rzeczami do kupienia witryny sklep9w i maazyn9w> ma6 architektur8
powtarzaj6cych si8 sup9w ooszeniowych> przeszklonych ka5in tele-onicznych>
kiosk9w> automat9w o-eruj6cych puszki z napojami czy pudeka papieros9w>
wn8trza lokali i mieszka; A o5ok teo portrety rzeczy 0 5yszcz6ce karoserie samo0
chod9w> a tak7e ich cmentarzyska> maszyny do pisania i maszyny do szycia> jakiG
materac czy materia> cz8Gci ardero5y; +alarstwo to prezentowao r9wnie7
z5iorowe portrety 0 rodzin na kanapie czy przy samochodzie> znajomych za
5iesiadnym stoem> ludzi na ulicach> przed sklepami czy w starciu z policj6; +aj6ce
du6> wspania6 tradycj8 akty ko5iece i m8skie 0 u hiperrealist9w uderzaj6
przeci8tn6 zwyczajnoGci6> s6 na o9 nachalnie pospolite> daleko od5ieaj6 od
kanon9w pi8kna i harmonii; F6 jednoczeGnie zaprzeczeniem powa5nych>
zmysowych pi8knoGci z reklam> ilustrowanych maazyn9w> z -ilmu czy telewizji
@np; koGciste> 5rzydkie ko5iety z o5raz9w Philipa PearlsteinaA; Fceny0kadry
przedstawione na o5razach 0 np; .ranza Nertscha czy Nerharda !ichtera> sprawiaj6
wra7enie -otora-ii o nadzwyczajnej ostroGci 56dK poruszonych> zamazanych> nie0
zwykle suestywne> do zudzenia przypominaj6ce 7ywych ludzi rzeK5y 'uaneSa
,ansona 0 !ozruc(#, Hower# Hurns, &ur#ci, Supermarket Lad#, Iz#taj)ca kobieta%
Sprz)taczka, ?7cz#zna z azet) 0 wykonane s6 najcz8Gciej z poliestru i w9kna
sztuczneo; ,anson zaczyna od modela i posuuje si8 metod6 naturalneo odlewu;
Fylwetki jeo rzeK50postaci> tak jak i same modele> daleko od5ieaj6 od
klasycznych proporcji> s6 mao harmonijne> zwyczajnie 5analne> czasem ci87kie>
otye> s-atyowane; Notowe ju7 odlewy artysta charakteryzuje> u5iera> wyposa7a w
rozliczne typowe przedmioty; &e naromadzone detale dodatkowo okreGlaj6 dan6
konkretn6 posta:; Lecz jednoczeGnie ta jednostkowa charakterystyka przeradza si8 w
znak czeoG o9lniejszeo> w prawd8 ponadjednostkow6 0 kojarzy si8 z kateori6
roli spoecznej> z miejscem w strukturze spoecznej> z sy0
tuacj6 socjaln6 i ezystencjaln6; riaturalistyczna> iluzjonistyczna rzeK5a zyskuje
wymiar sym5oliczny> odsya do poj8: a5strakcyjnych;
*reszcie portrety twarzy 0 malowane dla przykadu przez (hucka (loseSa
=
0
oddaj6 najdro5niejsze ich szcze9yE pory sk9ry> jakieG wypryski> zmarszczki>
owosienie> przekrwienie 5iaek> niereulamoG: i asymetri8 rys9w; F6 to wizerunki
twarzy zwykych> pospolitych> o przeci8tnej urodzie lu5 5rzydkich> czasem wr8cz
odpychaj6cych; &akich portret9w dot6d nie malowano; * historii portretu uderza to>
jak ka7da epoka swoimi konwencjami przesania rzeczywisty wyl6d modeli> jak
wielk6 rol8 za ka7dym razem odrywaj6 rozmaite czynniki> w tym poza-izyczne> z
jakim trudem prze5ijaj6 si8 MrealistyczneO aspekty i elementy wizerunku; Portret
hiperrealistyczny zaprzecza dotychczasowym kanonom i reuom estetycznym;
Przeciwstawia si8 zar9wno uznanej tradycji> jak i teraKniejszej praktyce -ilmowej z
jej systemem wiazd> a r9wnie7 telewizyjnej> stosuj6cej wasne kryteria urody i
wdzi8ku> praktykom przesaniaj6cym na sw9j reklamowo0konsumpcyjny spos95
autentyczne o5licza ludzi;
,iperrealiGci wo5ec -otora-ii
+a pierwszy rzut oka owe o5razy0zdj8cia hiperrealist9w zdaj6 si8
wyczerpywa: w swojej -otora-icznoGci; %rytycy niech8tni temu kierunkowi
zauwa7yli w nim przede wszystkim jaowe kopiowanie rzeczywistoGci; M+amy
przed so56 rzeczywistoG: 0 pisa Andrzej "s8ka 0 i nic tylko rzeczywistoG:>
przejmuj6co i 5ezsensownie -izykaln6O
<
; ,enry +oore wypowiedzia kiedyG opini8>
doG: powszechnie przyj8t6> 7e kamera -otora-iczna unicestwia kopiowanie jako
cel artystyczny> czyni6c je swoim wasnym celem; " co chodzi hiperrealistomL
,iperrealiGci maluj6 ze zdj8cia i nie sam przedmiot> ale -otora-ia teo
przedmiotu jest tematem ich malarstwa; 'okonuj6 swoisteo przekadu z j8zyka
-otora-ii na j8zyk swoich o5raz9w> najpierw prowadz6 dokumentalny zapis
wy5raneo przedmiotu> -otora-uj6 o w caoGci lu5 w pewnych -ramentach
r97nymi o5iektywami 0 normalnymi szerokok6tnymi teleo5iektywem> Mry5im
okiemO; !eprodukowany przedmiot zostaje rozo7ony na sementy w rozmaitych
przekrojach> a nast8pnie poskadany na p9tnie wedu nowych reu w now6
caoG:; ArtyGci d5aj6 niesychanie o ostroG: detalu> o dokadn6 -aktur8 powierzchni
-otora-owanych przedmiot9w> o charakterystyczne kontrasty> z5li7enia> powi8k0
szenia; Zatem za pomoc6 technicznych mo7liwoGci -otora-ii uzyskuj6 swoisty 5ank
in-ormacji wizualnych> kt9re wykorzystuj6 przy malowaniu;
=
*illiam 'yckes> &(e +(oto as SubjectE &(e +alnt'ns and $rawins o" I(uck Ilose
@CHIBA> wE Nreory Battcock @red;A; Super !ealism% < Iritical <nt(olo#, wyd; cyt;
<
Andrzej "s8ka> ?alarstwo naiej ez#stencji, wE ten7e; Sztuka z dnia na dzie;, %rak9w
CHI<> s; C=H;
"5raz okazuje si8 monta7em r97nych diapozytyw9w maj6cych spot8owa:
widzialnoG:> ujawnia rysy zacieraj6ce si8 zar9wno w percepcji -izjoloicznej> jak i
w reprodukcji -otora-icznej; "wo malarskie przetwarzanie zdj8cia podejmuje
dialo z mechanicznym reprodukowaniem> z powielaniem reprodukcji i
multiplikacj6 o5raz9w> z prawidami optyczneo od5ijania> o5na7a struktur8 od5i: i
od5itych przedmiot9w> nierzadko trudno czy wr8cz niepodo5na okreGli:> co jest
5ardziej realne 0 tak zwane to czy od5ijaj6ce si8 w nim o5razy; Nadka> polerowana
powierzchnia staje si8 sweo rodzaju meta-orycznym wizerunkiem o5razuE jeGli jest
przezroczysta> odsania to> co znajduje si8 wewn6trz> a poniewa7 od5ija> wprowadza
w dwuwymiarowe pole widzenia o5raz teo> co mieGci si8 na zewn6trz; I chocia7
szcze9y wyl6daj6 tak jak na zdj8ciu> ostateczny e-ekt o5razu nie jest
-otora-iczny i daje wra7enie nowej> swoistej syntezy; cw monta7 wizualnych
in-ormacji uzyskiwany Grodkami malarskimi kreuje e-ekt nadrealnej ostroGci>
intensywnej wyrazistoGci> e-ekt> kt9reo sami> 5ez kreacji malarzy hiperrealist9w
nie umieli5yGmy osi6n6: i kt9reo 5ez nich nie poznali5yGmy; I nawet niech8tne
oko krytyka zauwa7a> 7e o5razy te s6 5ardziej intensywne od rzeczywistoGci> a tak7e
5ardziej intensywne od -otora-ii;
+alarze od dawna posuuj6 si8 w swojej pracy -otora-i6
I
; Ferie zdj8:
su7yy im zazwyczaj na podo5iestwo szkicownika> pozwalay romadzi:
in-ormacje wizualne> przywoyway wy5rany -rament i uo5ecniay o; * tym
sensie ze zdj8: korzystao wielu realist9w w XX> a tak7e w XIX w;> zreszt6 z5ytnio
si8 z tym nie a-iszuj6c; 'o kompozycji o5razowej wprowadzi zdj8cie in eOtenso
-otomonta7> a tak7e kola7> zwaszcza dadaistyczny; #ednak przed hiperrealistami
malarze nie stawiali -otora-ii w centrum zaadnie artystycznych> nie czynili
pro5lemu -otora-iczneo widzenia; &ymczasem hiperrealiGci uwzl8dniaj6 w
swojej tw9rczoGci -akt> 7e to waGnie -otora-ia i posuuj6ce si8 ni6 media
ksztatuj6 w znacznym stopniu nasz6 wra7liwoG: wizualn6; PrzywykliGmy przede
wszystkim do naturalneo traktowania odtw9rczych zdolnoGci -otora-ii> dy
-aktycznie odtwarzanie to rz6dzi si8 wasnymi zasadami; )znajemy za oczywiste>
7e -otora-ia por8cza autorytet realnoGci i przypisujemy jej walor o5iektywizmu>
dy sk6din6d wiadomo ojej kolosalnej podatnoGci na manipulacje; #ednoczeGnie to
-otora-ia oswoia nas z oromn6 pojemnoGci6 in-ormacyjn6 o5razu> z naszym
wsz8do5ylstwem za poGrednictwem kamery> a w nast8pstwie z upoGrednieniem
o5razu ludzi i ich zachowa> z upoGrednieniem rozmaitych sytuacji i zdarze
rzeczywistych> nasza o5razowa wizja Gwiata dzisiaj ma -otora-iczny rodow9d;
Innymi sowy> oparta jest na renesansowej konstrukcji przestrzeni> na perspektywie
centralnej;
,iperrealizm kwestionuje na r97ne sposo5y niepro5lematycznoG:
-otora-iczneo widzenia i zwi6zane z nim nawyki; Przedmiot> prze-iltro0
)rszula (zartoryska> +rz#od# plast#czne "otora"ii% *arszawa CH<=P Fusan Fonta>
K "otora"ii, tum; Fawomir +aala> *arszawa CHJ<;
wany przez odmienne uj8cia kamery> zyskuje w malarskiej kompozycji nowy ukad
odniesienia> najcz8Gciej konstrukcja malarska> syntetyzuj6ca na sw9j spos95
materia zdj8ciowy> 5urzy perspektyw8 centraln6 0 oczywist6 i naturaln6 na
-otora-iach; *ywouje to wra7enie o5coGci malarskieo przedstawienia i jest
wa7n6 cech6 teo kierunku;
* hiperrealizmie mi8dzy przedmiotem a o5razem znajduje si8 -otora-ia> to
ona odtwarza> zatrzymuje> przywouje realnoG:> nie ma tu przedmiotu 5ez jej
poGrednictwa> to -otora-ia staje si8 podstaw6 rzeczywistoGci 0 rzeczywistoGci
o5razowej; #est to pro5lem> z kt9rym zmaa si8 hiper0realizm; nie ma powrotu do
dziewiczej rzeczywistoGci; Pro5lem jej od5icia w lustrze p9tna zdezaktualizowa
si8; &a stara relacja skomplikowaa si8E w r8 wchodzi od5icie od5icia; +i8dzy
przedmiot a o5raz wtarn8a reprodukcja; Fpos95 postrzeania i widzenia uwikany
jest w zawie relacje mi8dzy tymi s-erami; *iele o5raz9w> a celuj6 w tym
zwaszcza utwory !o5erta $stesa> unaocznia r8 od5ijaj6cych si8 na naturalnych i
sztucznych ekranach -rament9w realnoGci 56dK jej o5raz9w> ich niezwyke
przemieszanie trudne do uszereowania czy wr8cz nie poddaj6ce si8 7adnemu
uporz6dkowaniu> ich swoist6 jednoczesnoG: i wymuszon6 r9wnoprawnoG:;
,iperrealizm proramowo komplikuje stosunkowo proste niedyG relacje
mi8dzy przedmiotem a jeo o5razem w dziele malarskim> mi8dzy o5razem a jeo
odniesieniem przedmiotowym; Mota bene nie tak proste> jak zdawao si8 od5iorcom
naiwnym; * ka7dym razie w tak zwanym malarstwie realistycznym wystarczya
wiedza rzeczowa i GwiadomoG: poGrednictwa stylu; ,iperrealiGci podejmuj6 dialo z
realistyczn6 tradycj6> nawi6zuj6 do w6tk9w antycznych> jak np; #ohn (iem (iark8 w
o5razach S)d na +ar#sem @CHI3A> <pollo i nim"# @CHI3A czy +alcolm +orley w
o5razie Szko'a ate;ska @r9wnie7 z CHI3 r;A; "dwouj6 si8 do tw9rczoGci wielkich
mistrz9w realizmu i cytuj6 ich dziea w swoich o5razach 0 +orley uo5ecnia Sztuk7
?alarsk) Rermeera w +ortrecie art#st# w swoim studio @CH<JA> (iark8 zaG
portretuje Relaz^ueza> -rament jeo Las ?eninas, w o5razie $am# dworu @CHI2A;
&e nawi6zania s6 niew6tpliwie r9wnie7 okazj6 do popisania si8 5ieoGci6 w
rzemioGle malarskim; Ale przede wszystkim odniesienia te unaoczniaj6 rol8 o5razu
w o5razie> przedstawiaj6 pi8trz6ce si8 relacje w o5razie o5razu> podejmuj6
pro5lematyk8 metao5razow6;
* znacznej swej cz8Gci jest hiperrealizm dialoiem z o5razem rze0
czywistoGci reprodukowanej przez Grodki masowej komunikacji> kt9rej wy0l6dow6
jakoG: 0 o5ok mechanizm9w reprodukcji -otora-icznej 0 ksztatuj6 wzl8dy
ideoloiczneE ra interes9w> racje polityczne> standaryzacje kulturowe> wreszcie styl
reklamowo0konsumpcyjny; ,iperrealiGci chc6 zedrze: ca6 t8 cywilizacyjn6
charakteryzacj8> o5na7y: i odrzuci: stereotypy widzenia czowieka> 7ycia> Gwiata;
%westionuj6 dokumentalne uzurpacje medi9w opartych na -otora-ii> naruszaj6
zwi6zane z nimi doGwiadczenia wizualne> prowokuj6 odmienne reakcje> o-eruj6
inny styl; Fami materia
i
-otora-iczny poddaj6 Mhiperrealnemu testowiO; .otora-ia 0 jeden z naj0
wspanialszych wynalazk9w ludzkoGci 0 po znakomitym zakorzenieniu si8 w
kulturze> po entuzjastycznym okresie -unkcjonowania w komunikacji spoecznej>
oddana zostaa krytyce;
WwiadomoG: s-ery poGrednicz6cej
Percepcja i GwiadomoG: wizualna uczestnik9w kultury koca XX w; o5ok
skadnika podstawoweoE rodowodu -otora-iczneo> zawiera doGwiadczenia
awanardowych przemian sztuki w pierwszej poowie stulecia> to jest
kwestionowania na r97ne sposo5y> na r97nych poziomach realistycznych konwencji
przedstawiania> starania o znaczeniow6 no5ilitacj8 o5razu; ,iperrealizm w pewnym
swoim nurcie> mianowicie auto0tematycznym> podejmuje kwesti8 wsp9istnienia
tych dw9ch rodzaj9w doGwiadcze; 'zisiaj -otora-ia nie tylko przedstawia> tak7e
znaczy; Ftosunkowo szy5k6 semiotyzacj8 zawdzi8cza swojej odkrywczoGci
wizualnej> temu> 7e potra-ia niezwykle poszerzy: nasze pole widzenia i teo> co
widzialne; Ale nie5aateln6 rol8 w tym procesie oderaa lo5alna zmiana stosunku
pu5licznoGci do in-ormacji wizualnej> do o5razu w o9le;
%olejne przeci8cia iluzji z iluzj6 podejmuj6 autotematyczne o5razy ,owarda
%anowitzaE Ktwarte okno atelier @CHI3A> *ompoz#cja @CHICA> +rojekcja scen#
ulicznej @CHICA> ?aaz#n @CHI?A> Miebo cieli SIarpenter8s Sk#, CHI?A; +rojekcja
scen# ulicznejE &ak zwanym tem jest o5raz paszczyzny Gciany w jakimG
pomieszczeniu wyklejonej pasmami tapetyP na prawo u dou wtyk z przewodem
elektrycznymP powy7ej trzy pary zdj8:00o5razk9w wysokieo 5udynku zawieszone
jedna pod dru6P o5ok na szarym tle 5iaa powierzchnia @5y: mo7e ekranA> a na tym
-rament ulicyE chodnik wyo7ony jasnymi pytami> dwie sylwetki rzucaj6ce cie;
Nie jest jasne> czy ten -rament pochodzi z aparatu projekcyjneo czy te7 jest
jeszcze jednym o5razem wisz6cym na Gcianie 56dK Mwyklejank6O al5o te7
elementem wi8kszej kompozycji> niebo cieliE &o stanowi6ce ram8> do kt9rej zosta
przyklejony skoczem o5raz o zaokr6lonych roachP na o5razie nie5o z chmurami u
samej 9ry> poni7ej reularnie r9wnolee linie wysokieo napi8ciaP do
przyklejoneo skoczem o5razu jak5y z zewn6trz w5ita lu5 przyczepiona jest pia w
kolorze ciemnoranatowym> wyl6da jak zawieszona na woKdziu> mo7e kojarzy:
si8 z ptakiem> kt9ry przysiad na drutachP jej skoGne uo7enie powoduje> 7e wystaje z
podstawoweo> jak5y cytowaneo o5razuP ponadto zdaje si8 odchyla: niczym
wskaz9wka czy wahadoP caoG: sprawia a5strakcyjno0surrealne wra7enie;
%anowitza -ascynuje pro5lem niejednoznacznoGci widzenia> zudze
optycznych> wzl8dnoG: i wieloznacznoG: przedstawienia; (hodzi mu o
uzewn8trznienie sameo procesu percepcji> o poddanie o uwa7nej re-leksji> o
rekonstrukcj8 jeo mechanizm9w; Interesuje o nasze zanurzenie w ikonos-erze>
spos95 od5ierania o5raz9w> pro5lem pi8trz6cych
si8 od5i:> ko\ejSnych pi8ter reprodukcji0przedstawiania; +aluje o5razy w o5razach>
o5razy o5raz9w; &ak jak to jest w otaczaj6cej nas ikonos-erze> zestawia w jednym
malarskim uj8ciu o5razy r97nej proweniencjiE -otora-ie> rysunki> wycinki z
maazyn9w ilustrowanych> rzutowane przezrocza> realistyczne widoki z
malowanych okien; %olejne przeci8cia iluzji z rzeczywistoGci6> kt9r6
niespodziewanie> cho: zazwyczaj> zast8puje inny rodzaj iluzji> a wi8c kolejne
przeci8cia iluzji z iluzj6 podkreGlaj6 wa8 relacji poGrednich w naszej percepcji>
notoryczn6 pro5lematycznoG: widzenia oraz przedstawiania; &a skomplikowana ra
mi8dzy o5razami> ich przenikanie si8 wzajemne> staj6 si8 waGnie wizualn6
realnoGci6 naszeo doGwiadczenia; Zo7ona> wielowarstwowa poGrednioG:
trium-uje> staje si8 kanonem widzenia> istotnym elementem kultury druiej poowy
XX w;
&8sknota do natury okazuje si8 -iur6 5ezpowrotnie utraconej dziewiczoGci>
apoteoz6 5ezpoGrednioGci> kt9ra mimo wszystko wydaje si8 mo7liwa w porz6dku
realnym> w oso5istych stosunkach mi8dzy ludKmi> w kontaktach 5ezpoGrednich;
Natomiast w praktykach komunikacyjnych czy artystycznych stosuj6cych zapis
swoich przekaz9w pozostaje mitem; Al5owiem nasze o5cowanie ze Gwiatem
kultury dokonuje si8 poprzez media> kt9re tworz6 mniej lu5 5ardziej zo7on6 s-er8
poGrednicz6c6;
!ozdzia z ksi67ki +aryli ,op-iner W laborato0
rium sztuki 99 wieku% K roli s'owa i obrazu @P*N>
*arszawa CHH?A; &ytu pu5likowaneo tu rozdzia0
u pochodzi od redakcji niniejszej antoloii;
PI"&! ZA*"#F%I
Fotografia cyfrowa
&raktuj8 -otora-i8 cy-row6 jako -rament o9lniejszeo zjawiska> kt9re dla
teoretyk9w wsp9czesnej audiowizualnoGci> a szerzej 0 przeo5ra7aj6ceo si8
Grodowiska medialneo ma znaczenie -undamentalne; (hodzi o porzucenie czy te7
odchodzenie od analoowoGci jako podstawy kreacji> przetwarzania i transmisji
danych 0 ku horyzontowi paradymatu cy-roweo; 'la wielu jest to taka sama
cywilizacyjna przemiana> jak ta sprzed pi8ciu wiek9w> kiedy wchodziliGmy w
alaktyk8 Nuten5era> Nicholas Ne0roponte> dyrektor +edia La5 w +assachusetts
Institute o- &echnoloy> uru i pro-eta epoki postin-ormatycznej> wyci6a niezwykle
optymistyczne wnioski z tej przemiany; I#"rowe #cie
-
to ksi67ka0mani-est
zapowiadaj6ca kres epoki in-ormatycznej> w kt9rej chodzio o lo5alizacj8 przekazu
in-ormacji @patrz telewizje (NN> )F &odayA i otwarcie si8 na mae spoecznoGci> a
docelowo docieranie do pojedynczych> konkretnych jednostek z konkretnym
przekazem; %asandrycznym przepowiedniom> 7e prawdziwy sukces komputeryzacji
mo7e zamieni: si8 w prawdziw6 traedi8> poleaj6c6 na tym> 7e nie komputery 58d6
myGle: tak jak ludzie> lecz ludzie zaczn6 myGle: tak jak komputery> Neroponte
przeciwstawia wizj8 przyszoGci> w kt9rej maszyny 58d6 rozumie: nasze
indywidualne potrze5y; "wo odejGcie od Mczowieka statystyczneoO i zast6pienie
o Mczowiekiem dii0talnymO 58dzie> a waGciwie jest> przeo5ra7eniem nas z
pasa7er9w w kierowc9w Mintelektualnych wehiku9wO;
Na zasadnicze r97nice mi8dzy mo7liwoGciami -otora-ii analoowej i
diitalnej zwraca uwa8 niemiecki teoretyk Andreas +uller0Pohle> dla kt9reo
-otora-ia cy-rowa to przede wszystkim technoloia 58d6ca wsparciem naszeo
myGlenia i rozumienia Gwiata> odrzucaj6ca re-erencyjnoG: jako naczeln6 cech8
-otora-ii;
'iitalizacj8 o5razu mo7na rozpatrywa: jako koniec -otora-ii> kt9ra traci
swoj6 autonomi8 kultywowan6 na etapie analoizacji oraz zwi6zane z tym przy0
Nicholas Neroponte> I#"rowe #cie% =ak si7 odnaleD w wiecie komputer,w, tum; +arian
Vakomy> *arszawa CHHI;
wileje; Zostaje wessana przez technoloi8 diitalizacji i zatraca si8 w niej; +iesza si8 do
utraty to7samoGci z cz6steczkami z innych Kr9de plastycznych i zmysowych; 'iitalizacj8
mo7na te7 interpretowa: jako dopenienie -otora-iiE -otora-ia uczestniczy w cy-rowym
uniwersum i zyskuje nowe> rozszerzone zadania; " ile na etapie analoizacji 5ya przede
wszystkim technik6 re-erencyjn6 i wsparciem dla wzroku> o tyle teraz staje si8 technik6
pre-erencyjn6 i narz8dziem myGlenia
2
;
.otora-ia cy-rowa jest medium wykorzystywanym zar9wno w dziaalnoGci
u7ytkowej> jak i artystycznej @cz8sto zreszt6 nie spos95 oddzieli: tych dw9ch o5szar9w> jak
cho:5y w reklamieA; #ej powstanie nale7ao5y wywodzi: ze Gmiaeo pomysu Alana
Archi5alda (amp5ella Fwintona> kt9ry ju7 w CH3J r; zaprojektowa
elektroniczn6 kamer8 tworz6c6 o5razy 5ez 7adneo mechaniczneo
wsparcia> jakie wyst8puje np; w kamerze -ilmowej; #eszcze przed dru6
wojn6 Gwiatow6 system elektronicznej -otora-ii zosta urzeczywistniony w
postaci telewizji; %olejny moment przeomowy stanowio wyprodukowanie
przez koncern Fony kamery +aTica> w kt9rej o5raz zapisywany 5y na
taGmie manetycznej> co umo7liwiao wydzielenie i zatrzymanie
pojedynczej ramki @kadruA ze strumienia dwudziestu pi8ciu @w $uropieA
56dK trzydziestu @w #aponii i Ftanach ZjednoczonychA o5raz9w
telewizyjnych na sekund8; By to zapis ci6y> linearny i cho: mo7na 5yo z
nieo Mwya5strahowa:O pojedyncz6 klatk8> to caa operacja od5ywaa si8 w
systemie analoowym i poleaa na przetwarzaniu Gwiata w impuls
elektryczny;
"czywiGcie i takie o5razy mo6 5y: diitalizowane> podo5nie jak
tradycyjnie wykonane -otora-ie> slajdy> ale od5ywa si8 to poza Msercem
aparatuO> na zewn6trz> w skanerze> kt9ry przekazuje o5ro5iony materia
dalej> to znaczy do komputera; *ielu -otora-ik9w wy6cznie w taki spos95
korzysta z mo7liwoGci> jakie stwarza komputerE *ykonuj6c zdj8cia za
pomoc6 tradycyjneo aparatu @proces -otochemicznyA 0 w trakcie diitali0
zacji o5razu osi6a si8 jeo matematyczn6 posta:> czyli mozaik8 zo7on6 z
pikseli> po to> 5y dowolnie nim manipulowa: i przetwarza: o> a nast8pnie
wraca si8 do jeo pierwotneo umocowania ontoloiczneo> czyli 5ony
-otora-icznej> a zatem do analoowej 5azy;
(o jest istot6 -otora-ii cy-rowejL (zy spos95 jej wykonania> u7yte
narz8dzia> czy te7 ostateczna ontoloia i -inalny ksztatL *6skie rozumienie
zakada> i7 z -otora-i6 cy-row6 mamy do czynienia tylko w9wczas> kiedy
przez wszystkie kolejne etapy in-ormacja Gwietlna rejestrowana jest i
przeksztacana w systemie cy-rowym; Zamiast krysztak9w sre5ra> kt9re s6
podstawow6 jednostk6 o5razu w -otora-ii tradycyjnej> Gwiatoczuej 5ony>
ciemni -otora-icznej> okreGloneo interwau czasu potrze5neo do
wywoania materiau> tu wykorzystywany jest cy-rowy kompakt 56dK stu0
dyjna kamera cy-rowa> 5ezpoGrednio wsp9pracuj6ce z komputerem; Za0
2
Andreas +iilier0Pohle> <nalolzacja% $iitalizacja% +rojekcja, 5; tum;> M.ormatO CHHI>
nr ?QB> s; =;
stosowanie specjalneo c(ipa pozwala na przeksztacenie in-ormacji Gwietlnej w
in-ormacj8 cy-row6 zapisywan6 na karcie manetycznej> dyskietce 56dK twardym
dysku; "5raz zarejestrowany w taki spos95 mo7na natychmiast zo5aczy: na
wyGwietlaczu ciekokrystalicznym ewentualnie na monitorze komputera @w
przypadku kamer studyjnychA; &aki spos95 kreacji o5raz9w -otora-icznych mo7na
uzna: za -otora-i8 cy-row6 sensu stricto%
#est to tak7e od5icie szerszych tendencji> kt9re Paul Ririlio okreGla mianem
przejGcia od chronoloicznoGci do dromoloicznoGci al5o 0 nazywaj6c to jeszcze
inaczej 0 chronoskopicznoGci
?
; " ile wczeGniej dominowao myGlenie w kateoriach
przed0teraz0po> o tyle o5ecnie teraKniejszoG: de-iniowana jest przez tzw; trzeci
interwa @po czasowym i przestrzennymA> a jest nim Minterwa GwiataO; Bez nieo
MtrwanieO i Mrozci6oG:O nie mo6 5y: okreGlone; 'lateo nale7y m9wi: o pre0
ekspozycji> ekspozycji i po00ekspozycji; natychmiastowoG: dost8pu do -otora-ii
cy-rowej> mo7liwoG: percypowania -inalneo e-ektu w czasie rzeczywistym
wykonania 0 wszystko to mo7na potraktowa: jako przejaw lo5alnie pojmowanej
teleo5ecnoGci; !ewolucj8 Mnatychmiastowej transmitowalnoGciO do5rze wyra7a
RiriIiow0ska meta-ora Mprzy5yciaOE nie musimy ju7 Modje7d7a:O> 5y znaleK: si8 u
celu; A jednoczeGnie przecie7 ju7 ModjechaliGmyO na stae> porzuciliGmy stary Gwiat>
zakorzenienie w okreGlonej i jasno zde-iniowanej przestrzeni i czasie; Naczeln6
zasad6 nowej deterytorializai jest Mporzucenie -izyczneo GwiataO> rozpyni8cie si8
w sieci; &ym sposo5em idea podr97y jako -izycznej zmiany miejsca po5ytu staje si8
anachronizmem; Podr97ujemy nie ruszaj6c si8 z miejsca;
+imo tak Gmiaych i meta-izycznie zorientowanych wizji teraKniejszoGci oraz
ci6eo rozwoju nowych technoloii -otora-icznych 0 odley wydaje si8 moment>
w kt9rym w ten spos95 wykonywane zdj8cia 58d6 dor9wnyway jakoGci6> de-inicj6
o5razu -otora-iom wykonanym tradycyjnie; " ile w przypadku -otora-ii prasowej
nie ma to rozstrzyaj6ceo znaczenia> liczy si8 5owiem waGnie owa szy5koG:
Mprzy5yciaO @przesania zdj8cia do redakcji z odleeo miejsca 0 5ez wywoywania
materia9w Gwiatoczuych> przez tele-on kom9rkowy pod6czony do laptopa> do
kt9reo wprowadzone zostay -otora-ieA> o tyle w przypadku -otora-ii artystycznej
pro5lem jakoGci ci6le pozostaje pi8t6 achillesow6 nowej technoloii; .otora-ia
traktowana jako medium posiadaj6ce walory artystyczne i estetyczne musi stawia:
pro5lem jakoGci w centrum sweo zainteresowania; (zy7 jednak okreGlone
parametry technicznej doskonaoGci 56dK niedoskonaoGci s6 kwesti6 rozstrzyaj6c6
w uznaniu czeoG za dzieo sztukiL (zy pro5lemy te maj6 r9wnie istotne znaczenie
dla nas jako od5iorc9w sztukiL
*szelkie pronozowanie na temat potencjalneo zmierzchu -otora-ii
konwencjonalnej mo7e okaza: si8 5ardzo zawodne i mao przeko0
Paul Ririlio> &(e &(ird Interual% < Iritical &ransition% wE Rerena A; (onley @red;A> !et(ink0in
&ec(noloies, +inneapolis CHH?;
nuj6ce; #eszcze niedawno wydawao si8> 7e stoimy przed wielk6 przemian6
o5owi6zuj6cych standard9w o5raz9w telewizyjnych; ,ih 'e-ini0tion &eleTision
@,'&RA miaa cakowicie wyprze: stare standardy> wielu tw9rc9w wideo
przepowiadao ich szy5ki koniec> a dziG z perspektywy zaledwie kilkunastu lat
widzimy> 7e waGciwie jedyn6 trwa6 Mzdo5ycz6O ,'&R jest zmiana -ormatu o5razu
telewizyjneo @z B E ? na C<#E HA> kt9ra zreszt6 nie post8puje w jakimG rewelacyjnym
tempieP daleko jej np; do tempa> w jakim odtwarzacz kompaktowy wypar z rynku
analoowy ramo-on; Przykad ,'&R jest odny uwai z kilku powod9w> a
najistotniejszy jest 5y: mo7e ten> i7 5adania przeprowadzane przez wielkie
koncerny> a zatem przez ewentualnych producent9w nowych typ9w telewizor9w @a
wi8c tak7e kamer> manetowid9wA na ska8 masow6> wykazay mae zaintere0
sowanie potencjalnych na5ywc9w ich zakupem; (ho: Mo5iektywnieO o5raz
zarejestrowany i transmitowany w tej technice jest du7o lepszej jakoGci ani7eli
zarejestrowany i transmitowany w starym standardzie> to wi8kszoG: 5adanych
widz9w Msu5iektywnieO nie dostrzeaa mi8dzy nimi zasadniczej r97nicy; #ak
pokazay 5adania i eksperymenty> nawet doceniaj6c walory nowej technoloii>
telewidzowie i tak na pierwszym miejscu stawiali to> co 58d6 ol6da:> czyli jakoG:
zawartoGci nadawaneo proramu; Pro5lem jakoGci transmisji i od5ioru dla
wi8kszoGci 5y zdecydowanie druorz8dny;
*6tek ten wielokrotnie powraca w pracy Nicholasa Neroponte> kt9ry
twierdzi> i7 konstruktorzy nowych standard9w telewizyjnych z uporem odnym
lepszej sprawy zajmuj6 si8 niewaGciwymi pro5lemami> czyli jakoGci6 o5razu>
cz8stotliwoGci6 uaktualnienia wyGwietlanych in-ormacji> proporcjami o5razu>
tymczasem s6 to wielkoGci 56dK parametry wzl8dne i nale7ao5y doprowadzi: do
sytuacji> kiedy 58d6 one wyra7ane przez wartoGci skalowane> a nie ar5itralnie> raz
na zawsze ustalone; &o wszystko mo7e zosta: rozwi6zane przez zastosowanie
system9w opartych na technoloii cy-rowej> kt9re w ostatecznoGci doprowadz6 do
przeksztacenia telewizor9w w komputery;
*r9:my jednak do -otora-ii cy-rowej; +niej ortodoksyjni jej pro0taoniGci i
propaatorzy uwa7aj6> 7e di""erentia speci"ica tej technoloii to wykorzystanie
komputera w o5r95ce materia9w -otora-icznych; &akie zao7enie przyj8li
oranizatorzy jednej z pierwszych internetowych alerii> utworzonej w
cy5erprzetrzeni na wsp9lnym serwerze Bradley )niTersity i Peoria Art Nuild; *
roku CHHB zoranizowali oni konkurs na prace dla *orld *ide *e5> w wyniku
czeo powstaa M&he 'iital Photoraphy $D0hi5itO; Zde-iniowali oni -otora-i8
cy-row6 jako dwuwymiarowy o5raz wykreowany przez urz6dzenia optyczne> a
nast8pnie MwykoczonyO w komputerze; +o6 to 5y: wi8c o5razy oryinalnie
powstae przy wykorzystaniu konwencjonalnych @GwiatoczuychA aparat9w> kamer
wideo> kamer cy-rowych al5o tr9jwymiarowych skaner9w; %omputer traktowany
jest zatem jako metamedium dla innych medi9w -otora-icznych> cho: nie nale7y
uto7samia: o5iekt9w tworzonych przy u7yciu komputera jako urz6dzenia
przetwarzaj6ceo> re0kreuj6ceo> z tymi> kt9re powstaj6 i istniej6 wy6cznie w
komputerze @jak ra-ika czy animacja komputerowaA;
'la artyst9w net0art staje si8 szans6 wyjGcia poza alerie i muzea> w tym
sensie dopiero dziG tak naprawd8 urzeczywistnia si8 idea 'oulasa (rimpa> kt9ry
pod koniec lat siedemdziesi6tych i na pocz6tku osiemdziesi6tych pisa o muzeach>
jako o Minstytucjach0wi8zieniachO artyst9w
B
> natomiast elektroniczne alerie sztuki
s6 dla dzisiejszych artyst9w tym> czym telewizja 5ya dla aktor9w> kt9rzy wczeGniej
moli 5y: ol6dani wy6cznie na 7ywo w teatrze; "czywiGcie> ten w6tek
oraniczania artyst9w przez muzea i przyczyniania si8 przez nie do uGmiercania
samych dzie sztuki nie pojawi si8 w latach ostatnich; Interesuj6co omawia te
zaadnienia Anna Zeidler0#aniszewska
=
> przywouj6c i wnikliwie komentuj6c m;in;
pol6dy Paula RalerySeo i +arcela Prousta; (ytowana przez autork8 uwaa
Adorna> i7 muzeum i mauzoleum 6czy asocjacja nie tylko -onetyczna> niezwykle
tra-nie charakteryzuje dwuznaczn6 rol8> jak6 speniay i speniaj6 muzea w o5ieu
dzie sztuki i uatwianiu @utrudnianiuLA artystom kontakt9w z od5iorcami ich
dziaalnoGci;
+o7liwoGci> jakie stwarza technoloia cy-rowej o5r95ki o5raz9w>
doprowadza do przeksztacenia -otora-9w w artyst9w medi9w interaktywnych;
%r6 od5iorc9w mo7e przy tym zwi8ksza: si8 w post8pie eometrycznym; %a7dy
u7ytkownik Internetu staje si8 potencjalnym widzem i od5iorc6 r9wnoczeGnie>
zarazem zwi8ksza si8 atwoG: kontaktu> jaki mo6 nawi6za: tw9rcy i od5iorcy dzie
ezystuj6cych w sieci> chocia75y przez e0mailow6 korespondencj8> listy dyskusyjne
i wsp9tworzenie projekt9w powstaj6cych on0line% Zaadnienie interaktywnoGci
pomijam> w tym 5owiem momencie interesuje mnie wy6cznie may -rament
atunkowy o5iekt9w istniej6cych w sieci @czyli -otora-ie cy-roweA;
+9wi8 o o5iektach ezystuj6cych w sieci> ale trze5a pami8ta:> 7e jest to
okreGlenie wyj6tkowo nieprecyzyjne> MezystencjaO 5owiem oznacza tutaj
wy6cznie pewn6 potencj8 aktualizacji; &ym samym szcze9lneo znaczenia
na5iera aspekt komunikacyjny> poniewa7 dzieo artystyczne Mpowstaje nie jako
-orma materialna> lecz w postaci cy-rowej> jako @audioAwizualna in-ormacja
spotencjalizowana w przestworzach wirtualnych i udost8pniana jedynie na
ekranieQekranach komputera @56dK w postaci projekcji danych komputerowychAO
<
;
#akie s6 najwa7niejsze wyznaczniki -otora-ii cy-rowej> kt9ra udost8pniana
jest przez sie:L #eGli chodzi o spos95 kreacji> to niew6tpliwie jedn6 z
najwa7niejszych cech jest to> i7 -otora-ia cy-rowa powstaje w ramach
dematerializacji procesu tworzenia; Fzeroko poj8ta wirtualizacja o5ejmuje spos95
zar9wno kreacji> jak i istnienia o5raz9w cy-rowych; Bez
B
'oulas (rimp> Kn t(e ?useum8s !ulns% M"cto5erO CHJ3> nr C?;
Anna Zeidler0#aniszewska> ?i7dz# melanc(oli) a a'ob)% Estet#ka wobec przemian w
kulturze wsp,'czesnej% *arszawa CHH<;
<
!yszard *; %luszczyski> net art, M+aazyn FztukiO CHHI> nr CQ2> s; C=C;
wzl8du na to> czy wykorzystywany jest aparat tradycyjny czy cy-rowy
@diitalizacja podstawoweo materiau wyjGcioweoA> nast8puje wprowadzenie
o5raz9w -otora-icznych w o5r85 uniwersum wirtualneo; Fposo5y tworzenia
elektro5rikola7y @a tym waGnie s6 takie -otora-ieA cz8sto zakorzenione 5ywaj6
0jeGli chodzi o powinowactwa estetyczne 0 w przeszoGci; (aa -otora-iczna> i nie
tylko -otora-iczna tradycja mo7e sta: si8 inspiracj6 i impulsem do elektroniczneo
tworzenia; +o7e to 5y: zar9wno rosyjski konstruktywizm> jak i -otomonta7e #ohna
,eart-ielda z lat czterdziestych i pi8:dziesi6tych> kt9re traktowa: trze5a jako
zapowiedK M-otora-ii konstruowanejO; Zreszt6 waGnie kola7 i -otomonta7 jako
metody konstruowania ostateczneo ksztatu -otora-iczneo o5razu wydaj6 si8
immanentn6 wasnoGci6 ka7dej -otora-ii wykonanej za pomoc6 instrumentarium
elektroniczneo;
'ziG charakter -otora-ii> do5rowolnie rezynuj6cej z narzucanej jej strateii
MGwiadkaO i medium potwierdzaj6ceo oraz dokumentuj6ceo rzeczywistoG:> ulea
radykalnej przemianie; .otora-ie cy-rowe ci6le 5alansuj6 na ranicy materialnoGci
i immaterialnoGci; ImmaterialnoG: rozumiem w dwojakim sensie; Z jednej strony>
jest to podstawowa cecha wszelkich przekaz9w i o5raz9w cy-rowych> kt9rych
-undament 5ytowy nie ma umocowania w konkretnym> -izykalnie poj8tym
materiale> jeo zasad6 oranizuj6c6 jest 5owiem rzeczywistoG: numeryczna;
Por9wnuj6c -otora-i8 tradycyjn6 i cy-row6 atwo mo7na zauwa7y:> i7 ta pierwsza>
oparta na procesach -otochemicznych @ich e-ektem jest powstanie pojedynczeo
Mzdj8ciaOA> w caym prze5ieu kreacji opiera si8 na -undamencie materialnym; &a
drua zaG proklamuje ontoloi8 diitalnej przyodnoGci istnienia cy-rowo
produkowanych o5raz9w technicznych;
Z druiej strony> -otora-ia cy-rowa jest do5rym przykadem na to> co dla
#eana0.rancois Lyotarda stanowi dominuj6c6 cech8 wsp9czesnoGci;
ImmaterialnoG: w rozumieniu Lyotarda to stan> w kt9rym permanentne i
wszecho5ecne mediatyzowanie rzeczywistoGci sprawia> 7e w coraz mniejszym
stopniu mamy kontakt z 5ytami materialnymi; Wrodowisko medialne wytwarza
Mpowok8O
I
> przez kt9r6 coraz trudniej dotrze: nam do przedmiot9w materialnych;
"d czas9w zoranizowanej przez Lyotarda w (entr8 Neores Pompidou w roku
CHJ= ekspozycji Les ImmateriauO poj8cie to stao si8 jedn6 z kluczowych meta-or
okreGlaj6cych techno0kultur8;
+o7na zapyta:> co jest rzeczywistym Grodowiskiem -otora-ii cy-rowej;
(ho: przejGcie od wirtualneo 5ytu monitoroweo Aso"t cop#C do postaci
materialnej> czyli papieroweo wydruku A(ard cop#C, jest stosunkowo prostym
za5ieiem technicznym> to jednak wydaje si8> 7e o5razy cy-rowe s6 rzeczywiste
wtedy> kiedy 7yj6 na ekranie monitora komputeroweo; Ftawia to w centrum
pytanie o swoist6 demarkacj8> tzn; oddzielenie teo>
I
'errick de %erckhoTe> +ow'oka kultur#% Kdkr#wanie nowej elektronicznej rzecz#wis0
toci, tum; *itold Fikorski> Piotr Nowakowski> *arszawa CHH<;
co jeszcze mo7emy uzna: za -otora-i8> od teo> co jSu7 ni6 nie jest; &o tak7e
pro5lem -alsy-ikacji> zar9wno w rozumieniu potocznym> jak i Pop0perowskim; (zy
w odniesieniu do zdj8: cy-rowych da si8 wykaza: -a0szywoG: in-ormacji> jakie
nios6 one ze so56L Przy caej prostocie i jednoznacznoGci 5itoweo zapisu
in-ormacji w urz6dzeniach cy-rowych @3QCA technoloia ta stwarza jednoczeGnie
niewiaryodne wprost mo7liwoGci manipulacji i podwa7ania wiaryodnoGci
przekaz9w -otora-icznych; Pisze o tym szeroko *illiam #; +itchell w oGnej
sweo czasu ksi67ce 5ardzo charakterystycznie i wymownie zatytuowanej &(e
!econ"iured E#eE Tisual &rut( in t(e +ost0+(otorap(ic Era @(am5ride CHH2A> a
tak7e w opu5likowanym nieco p9Kniej artykule Iz# mona wierz# w'asn#m
oczomJ &ec(noloia c#"rowej obr,bki obrazu podwa#'a wiar#odno "otora" ii
jako dowodu
.
% Autor por9wnuje m;in; stare sposo5y -otomonta7u metod6 wycinania
i wklejania z M-aszywkamiO komputerowymi dowodz6c> i7 o ile te pierwsze mo7na
5yo doG: atwo zdemaskowa:> o tyle w przypadku tych druich techniczna
doskonaoG: elektronicznych -otomonta7y jest praktycznie nie do podwa7enia; *
e-ekcie praktyki te stay si8 now6 -orm6 manipulacji opini6 pu5liczn6> a -otora-ia
prasowa staa si8 sposo5em kreacji rzeczywistoGci; *e wrzeGniu CHH? r; Gwiatow6
pras8 o5ieo zdj8cie premiera Izraela Icchaka !a5ina witaj6ceo si8 z przewod0
nicz6cym "ranizacji *yzwolenia Palestyny #asirem Ara-atem na trawniku przed
Biaym 'omem @przyl6da si8 temu prezydent Bill (lintonA; * rzeczywistoGci nic
takieo nie miao miejsca> a zdj8cie 5yo zapowiedzi6 porozumie pokojowych na
Bliskim *schodzie; Ftanowio pewn6 antycypacj8 historyczn6 i wyra7ao nadziej8
na szy5kie rozwi6zanie pro5lem9w politycznych; +o7na jednak poda: przykady>
kt9re dowodz6> i7 -otora-iczne monta7e elektroniczne wykorzystywane 5ywaj6 do
cel9w du7o 5ardziej dwuznacznych;
ArtyGci wykorzystuj6cy technoloi8 cy-row6 5ardzo cz8sto korzystaj6 z
otowych -otora-ii zdeponowanych w najrozmaitszych p(o'ostock li0braries% Praca
M-otora-a cy-roweoO w du7ej mierze polea na monta7u -rament9w zdj8:
wykonanych przez kooG inneo; !eprodukcyjny charakter -otora-iczneo medium
staje si8 w ten spos95 pami6tk6 z przeszoGci> a na plan pierwszy wysuwa si8
konceptualne produkowanie o5raz9w> konstruowanie oparte na matematycznych
alorytmach; #ak chc6 niekt9rzy> owa matematycznoG: -undamentu 5ytoweo
eneralnie wyklucza traktowanie tych sztucznych twor9w cy-rowych jako o5raz9w;
" ile mo7na si8 zodzi: co do zudnoGci ich istnienia al5o inaczej m9wi6c 05raku
punkt9w odniesienia> kt9re w przekonywaj6cy spos95 moy5y wery-ikowa: ich
miotliwy i potencjalny wyj6cznie 5yt> to nasze postrzeanie jest -aktem jak
naj5ardziej rzeczywistym; "5razy cy-rowe maj6 5yt iluzyjny> jednak percepcja>
rzeczywiste doGwiadczenie zmysowe zamienia je w -akty empirycznie
poGwiadczalne; * runcie rzeczy -otora-ia cy-rowa> mimo
J
B; tum;> MWwiat naukiO CHHB> nr B;
r97nic w sposo5ach rejestracji i dystry5ucji> w planie ezystencjalneo do0
Gwiadczenia> jednostkowej percepcji> a w ostatecznoGci artystycznych i este0
tycznych -unkcji> nie stanowi doznania radykalnie odmienneo> ani7eli -otora-ia
tradycyjna; "czywiGcie technomor-izm rz6dzi si8 swoimi prawami> 5y: mo7e> jak
chc6 niekt9rzy> diitalizacja jako zasada kreacji o5raz9w technicznych skazana jest
na okreGlone redukcje epistemoloiczneP z druiej jednak strony nale7y pami8ta:> 7e
dziaalnoG: ka7deo artysty posuuj6ceo si8 jakimkolwiek medium w du7ej
mierze polea na upraszczaniu -aktyczneo ksztatu rzeczywistoGci> kt9ra nawet w
tym> co o5jawia si8 przez jej zewn8trznoG:> powierzchni8 @czyli widzialnoG:A> kryje
tajemnice niedost8pne 7adnym narz8dziom i protezom ludzkieo poznania;
"twarte pozostaje pytanie> czyju7 wkr9tce -otora-ia cy-rowa stanie si8
9wnym sposo5em kreacji o5raz9w i podstawow6 technik6 -otora-iczn6; *arto w
tym miejscu przypomnie:> 7e w muzyce> w kt9rej technoloia cy-rowej rejestracji i
odtwarzania dKwi8ku pojawia si8 wczeGniej> dziG mo7na zauwa7y: pewn6 nostali8
za starymi> do5rymi instrumentami i urz6dzeniami analoowymi; *ykorzystywane
s6 one nie tylko w r97nych odmianach muzyki rap> lecz r9wnie7 w szeroko
pojmowanej muzyce elektronicznej @cho: dziG> w do5ie wszechwadnie panuj6cej
elektroniki to okreGlenie stracio wiele ze swej typoloicznej noGnoGciA; #ean0+ichel
#arre narywaj6c kontynuacj8 swej najsawniejszej pyty KO#ene @CHIIA w roku
CHHI i tytuuj6c j6 KO#ene II powr9ci do analoowych syntezator9w> kt9re niemal
cakowicie zostay wyparte w latach osiemdziesi6tych przez instrumenty
elektroniczne oparte na technoloii diitalnej; (zy zatem ju7 dziG mo7emy
pronozowa: reuiual analoowych technoloii -otora-icznychL A mo7e
pronozowanie odwrotu od technoloii cy-rowych jest m9wieniem cokolwiek na
wyrost> al5owiem ci6le jeszcze jesteGmy w Gwiecie analooweo paradymatuL
+imo wykorzystywania w -otora-ii w coraz wi8kszym zakresie technoloii
diitalnych i tak zdecydowana wi8kszoG: z wielu milion9w zdj8: wykonywanych
codziennie na Gwiecie ro5iona jest w spos95 tradycyjny; Pytania mo7na mno7y:;
'ziG wsp97ycie i wsp90o5ecnoG: r97nych -otora-icznych technoloii jest czymG
naturalnym i nie 5udzi ju7 @prawieA niczyjeo zdziwienia;
Interesuj6cy wydaje si8 natomiast pro5lem nast8puj6cyE (zy do opisu
nowych o5raz9w -otora-icznych mo7na przykada: podo5n6 Mmiar8O jak do
-otora-ii tradycyjnejL (zy ustalenia i teoretyczne dyskursy> kt9re pr95oway
wytumaczy: zaadk8 maiczneo oddziaywania na nas -otora-ii> daj6 si8 r9wnie7
zastosowa: do -otora-ii cy-rowejL * tym waGnie kontekGcie chcia5ym zestawi:
ze so56 pol6dy !olanda Barthesa i praktyk8 tw9rcz6 !yszarda ,orowitza;
*czesnym rozwa7aniom -rancuskieo teoretyka przyGwiecaa idea
stworzenia metodoloicznej mat(esis uniuersalis, upowa7niaj6cej do m9wienia o
-otora-ii z pozycji o5iektywizuj6cych jej ol6d> kt9re jednakowo7 zawsze
zakaday koniecznoG: wielu teoretycznych redukcji; Pod koniec lat pi8:dziesi6tych>
kiedy w duchu strukturalistycznym Barthes analizowa
zjawisko mitu jako ci6eo przeksztacania teo> co kulturowe i historyczne> w to>
co ma znamiona naturalnoGci i normy spoecznej> wynikaj6cej z prawa naturalneo>
to waGnie -otora-iczne przykady stanowiy dla doskona'# materiaU
ezempli-ikacyjny
H
; Ma pocz6tku #at szeG:dziesi6tych> przekonany o
metodoloicznej MwydajnoGciO semiotyki> najpierw w tekGcie Le messae
p(otorap(iPue
i3
, podo5nie jak Andre Bazin utrzymywa> i7 -otora-ia w spos95
dosowny oddaje rzeczywistoG:> 58d6c jej doskonaym analoonem; P9Kniej> w
!etor#ce obrazu, artykule z roku CH<BO> stworzy synn6 -ormu8 -otora-ii jako
przekazu 5ez kodu; &rzeci sensV
B
, opu5likowany w roku CHI3> mo7e 5y:
traktowany jako zapowiedK noweo podejGcia do o5raz9w -otora-icznych> cho:
artyku w istocie dotyczy kilku wy5ranych -otoram9w z -ilm9w Fierieja
$isensteina; &ytuowy Mtrzeci sensO> sens otwarty> zapowiada otwarcie sameo
Barthesa na nowe o5szary i odchodzenie od paradymatu strukturalno0
semiotyczneo;
%iedy pod koniec lat siedemdziesi6tych -rancuski teoretyk po raz kolejny
spr95owa zmierzy: si8 z -enomenem -otora-ii> porzuci waGciwie wszystkie
kr8puj6ce o wczeGniej strateie metodoloiczne> porz6dki wypowiedzi> sposo5y
MpodparciaO czy te7 oparcia si8 na socjoloii> psychoanalizie 56dK semioloii; Nie
rezynuj6c z m9wienia o Mcaej .otora-iiO> postanowi skupi: si8 na konkrecie
indywidualneo prze7ycia i kontaktu z kilkoma -otora-iami> kt9re istniay
wy6cznie dla nieo> stanowiy Moso5iste doznanieO
C?
;
Zapewne Barthes znalaz si8 pod koniec sweo 7ycia w la5iryncie wasneo
eo, ale i w la5iryncie -otora-iczneo uniwersum; Postanowi poszuka: z nieo
wyjGcia> poszuka: ratunku; 'lateo odrzucaj6c mat(e0sis uniuersalis i id6c za
wskaz9wk6 NietzscheoE M(zowiek w la5iryncie nie szuka nidy prawdy> lecz
wy6cznie swojej AriadnyO> proklamowa now6 nauk8 dla pojedynczeo przedmiotu
@i podmiotu zarazemA 0 mat(esis sinularis% Ariadn6 okazao si8 zdj8cie +atki z
(ieplarni> nie zreproduko0wane w ksi67ce> 58d6ce jeo i wy6cznie jeo doznaniem
punctum, jeo Mran6O> a zarazem ratunkiem i wyzwoleniem; &o jedno zdj8cie @o5ok
mniej wa7neo zdj8cia najmodszeo 5rata napoleona ,ieronima z CJ=2 r;> kt9re
kiedyG na powr9t kazao mu zaj6: si8 -otora-i6A 0 stao si8 punktem wyjGcia do
pyta o istot8 -otora-ii;
Fwiat'o obrazu powstao zatem z ducha prywatnoGci i jest w runcie rzeczy
tyle7 ksi67k6 o -otora-ii> co terapeutycznym seansem autora;
!oland Barthes> ?it i znak% Eseje, tum; *anda Boska> #an Boski> #anusz Lalewicz>
*arszawa CHI3;
M(ommunicationsO CH<C> nr C;
!oland Barthes> !etor#ka obrazu, tum; Z5iniew %ruszyski> MPami8tnik LiterackiO CHJ=> nr ?;
!oland Barthes> &rzeci sens% +oszukiwania na podstawie kilku "otoram,w z "ilm,w S?
Eisensteina, tum; !oman *y5orski> M%inoO CHIC;
!oland Barthes> Fwiat'o obrazu% Nwai o "otora"ii, tum; #acek &rznadel> *arszawa CHH=;
+edytacja nad -otora-i6 staje si8 medytacj6 nad wasnym losem> nad zau5ieniem
w la5iryncie Gwiata i w la5iryncie Gwiata -otora-ii; !acje ma zapewne
@przynajmniej cz8GciowoA Rictor Burin
CB
m9wi6c> i7 ksi67ka Barthesa nie jest
teori6 -otora-ii; By: mo7e 5ardziej ni7 teori6 -otora-ii jest ona Mksi67k6 7ao5n6O
C=
>
powouj6c6 now6 nauk8> jak6 jest Mnauka o GmierciO; Fkupienie na so5ie samym> na
swoich prze7yciach i odczuciach> ci6e wery-ikowanie o9lnych s6d9w przez
pryzmat wasnej podmiotowoGci zo7yo si8 na horyzont -enomenoloicznych
docieka; (ho:> jak m9wi sam Barthes> M5ya to -enomenoloia dosy: nieokreGlona>
swo5odna> a nawet cyniczna> zadzaa si8 5owiem na de-ormacj8 czy odejGcie od
swoich zasad wedu widzimisi8 mojej analizyO
C<
;
* centrum teo antydyskursywneo dyskursu jest poszukiwanie noumenu
@%antowskiej Mrzeczy samej w so5ieOA -otora-ii jako induktora myGli i uczu: oso5y
ol6daj6cej zdj8cia; .otora-ia w takiej perspektywie jest wy6cznie MzapalnikiemO
proces9w mentalnych> jest wehikuem dla myGl6ceo podmiotu; "n sam> 58d6cy
pozornie poza o5iektywem> w runcie rzeczy znajduje sie5ie w tym> co
przedstawione> w tym> co zarejestrowa o5iektyw; Przekraczanie osi o5iektywu>
przekraczanie ranicy teo> co przedstawione> 5y szuka: w tym wasnej to7samoGci i
odpowiedzi na pytanie> dzie le76> dzie s6 porozrzucane elementy naszej jaKni
od5itej we -ramentach -otora-icznych wizerunk9w 0 oto nie zrealizowany i
niemo7liwy do zrealizowania projekt; 'laczeo nuta 7ao5na jest tak wyraKna w
ksi67ce BarthesaL Zakadaj6c> 7e noematem @przedmiotem myGleniaA -otora-ii nie
jest Fztuka> Przekaz> lecz "dniesienie> Barthes opakuje wspomnienie +atki>
jednoczeGnie jednak ton 7ao5ny> przez ekstensj8> przetransponowany zostaje na ca6
-otora-i8; Autor ma GwiadomoG:> 7e jeo omal7e sakralizacja -otora-ii +atki @a
mo7e mitoloizacja> cho: w jeo przypadku to niezwykle dwuznaczne okreGlenie>
dy przypomnimy ?it dzisiajC i mutatis mutandis wszelkiej -otora-ii odnosi si8
wy6cznie do przeszoGci; 'zisiejsza 5owiem Mkonsumpcja o5raz9wO
-otora-icznych w spos95 do5itny podkreGla GmiertelnoG:> schykowoG: tradycyjnie
pojmowanej -otora-ii> nie przez przypadek Barthes przywouje -otora-ie> na kt9re
r9wnie do5rze m95y si8 powoa: *alter Benjamin @prace Andre %erte0sza>
-tadara> LeTina ,; ,inaA> a nawet (harles Baudelaire @zdj8cia wykonane przez
+iepceSa> (harlesa (li--orda> N;*; *ilsona> AleDandra NardneraA;
niew6tpliwie rozwa7ania Barthesa zamykaj6 pewien etap re-leksji nad
-otora-icznym medium> cho: sam autor m9 teo nie przeczuwa:> a jeGli nawet
przeczuwa> to schyek -otora-ii upatrywa w jej desakrali0
CB
Rictor Burin> !e0readin %Iamera Kbscura@, wE ten7e> &(e End o"<rt &(eor#E Irltlcism
and +ostmodernit#, +ew /ork CHJ<;
C=
!o5ert #ensen> <ainst +(otorap(#% !eadin Hart(es on t(e +(otorap(#, wE 'a0
Tid #arret> &adeusz !achwa> &adeusz Fawek @red;A> Wrltln +laces and ?appln Worlds% !ead0
@ns in Hritis( Iultural S'udies, %atowice CHH<> s; CIH;
C<
!; Barthes> Fwiat'o obrazu, wyd; cyt;> s; ?<;
zacji i niepohamowanej proli-eracji; * tym sensie jeo o5awy i proustow0skie
poszukiwanie utraconeo czasu -otora-ii 5yo wyra7eniem w innym j8zyku teo
sameo> co prawie pi8:dziesi6t lat wczeGniej wyrazi *alter Benjamin 0 smutku z
powodu utraty przez -otora-i8 aury; "5aj oni> mimo oczywistych r97nic> pisali o
starej do5rej -otora-ii opartej na idei ma0terialnoGci; Wwiato> chemia> od5itka>
pozytyw> neatyw> aparat> o5iektyw> a do teo dodajmyE reprezentacja> realnoG:>
rzeczywistoG:> re-erencja> ana0loicznoG:> rejestracja;;; Ile7 wspaniaych> ci6le
wywouj6cych dyskusje i w6tpliwoGci pro5lem9w> aporii nierozwi6zywalnych i
ci6le prowokuj6cych do szukania odpowiedzi; Barthes nie daje na 7aden z tych
pro5lem9w> wielkich teoremat9w -otora-ii> wi676cej odpowiedzi; A przecie7 jeo
ksi67ka wieczy pewien okres w re-leksji nad tym medium; Literatura ksi67ce tej
poGwi8cona jest ol5rzymia> chy5a 7adna inna praca z tej dziedziny nie wywoaa tylu
polemik> dyskusji> sprzeciw9w; Uadna nie 5ya tylekro: przywoywana i cytowana;
* tym samym mniej wi8cej czasie> kiedy !oland Barthes pisa swoje
?itoloie, !yszard ,orowitz koczy Liceum Fztuk Plastycznych i rozpoczyna
studia w krakowskiej Akademii Fztuk Pi8knych; #u7 wtedy doszed do wniosku> 7e
malarstwo nie jest podstawowym medium> za pomoc6 kt9reo chcia5y si8
wypowiada:; .otora-owa od dziecistwa i to waGnie aparat -otora-iczny sta si8
podstawowym narz8dziem jeo pracy> kiedy w CH=H r; wyjecha do Ftan9w
Zjednoczonych> nie wiem> czy Barthes zna prace ,orowitza> nie wiem tak7e> czy
,orowitz zna Fwiat'o obrazu% 'laczeo zatem 6cz8 te dwa nazwiskaL Zwaszcza 7e
w tw9rczoGci !yszarda ,orowitza interesuje mnie szcze9lnie ostatni okres> w
kt9rym artysta zacz6 wykorzystywa: do kreacji swoich prac elektroniczne> kom0
puterowe instrumentarium> co nie znaczy> 7e zrezynowa cakowicie z tradycyjnej>
Gwiatoczuej -otora-ii;
Pocz6tek lat osiemdziesi6tych to zarazem otwarcie na nowe horyzonty w
-otora-ii> to przejGcie od M-otora-iczneo o5razu zawieraj6ceo zakodowan6
in-ormacj8 na temat kierunku> cz8stotliwoGci> intensywnoGci Gwiata w ustalonym
czasie> w polu widzenia o5iektywuO
CI
do o5raz9w> kt9re powstaj6 niezale7nie od
kierunku Gwiata> niezale7nie od jeo intensywnoGci> niezale7nie @lepiej rzec 0
inaczej zale7nieA od czasu naGwietlania i 5ardzo cz8sto zupenie niezale7nie od
konwencjonalnych o5iektyw9w; &a przemiana nast8puje wraz z zastosowaniem w
-otora-ii komputera> a p9Kniej rozprzestrzenieniem si8 aparat9w cy-rowych;
!ozpoczyna si8 era Mzrekon-iurowaneo okaO> jak j6 okreGli *illiam #; +itchell;
!yszard ,orowitz zacz6 wykorzystywa: nowe technoloie komputerowe
waGnie w latach osiemdziesi6tych; Nie spowodowao to jednak zasadniczeo
zwrotu w jeo tw9rczoGci> a 5yo naturalnym rozwini8ciem wczeGniejszeo stylu>
niepowtarzalneo i 5ardzo oso5isteo; ,orowitz ko0
Fte-an *ojnecki> ?# Standpoint in t(e $ispute on !eallt# in +(otorap(#, wE &(e End
o"!ealit#J, Peter +ichaloTi:> RaclaT +acek @red;A> BratislaTa CHHB> s; B=;
rzysta 5owiem z tradycyjnych aparat9w> a elektronika pojawia si8 dopiero w
momencie MmontowaniaO o5raz9w> kt9re od5ywa si8 w komputerze> poprzez
dodawanie do sie5ie kolejnych uj8:> kolejnych -otoram9w> 58d6cych skadowymi
ostateczneo o5razuP poszcze9lne zdj8cia s6 diitalizo0wane eO post za pomoc6
skanera;
Prace ,orowitza stanowi6 doskonay przykad szerszeo procesu zar9wno
tw9rczeo> jak i estetyczneo; %onwencjonalna -otora-ia analoowa> de-iniowana
przez dro5ne ziarniste sploty> wi6zki Gwiata> zostaje przeksztacona w o5raz
skadaj6cy si8 z pikseli 58d6cych elementarnymi cz6stkami o5razu monitoroweo;
&akie procedury diitalizacji konwencjonalnie wykonanych zdj8: s6 do5r6 meta-or6
cywilizacyjnej przemianyE odejGcia od analoowoGci i tworzenia o5raz9w
de-iniowanych wy6cznie przez matematycznie i loicznie ustanowione procedury;
Loika teo przejGcia> okreGlaneo przez Rilema .lussera jako odejGcie od
al-anume0rycznoGci w stron8 numerycznoGci> jest 5odaj najwa7niejszym przeomem>
jaki dokonuje si8 w o5szarze wsp9czesnej o5razowoGci
CJ
; +owa technika w
naturalny spos95 implikuje now6 estetyk8> kt9ra jednakowo7 nie jest kompletnym
zerwaniem acucha historycznej tradycji tworzenia o5raz9w; Zar9wno 5owiem
o5razy analoowe> jak i cy-rowe nale76> mimo wszelkich dziel6cych je r97nic> do tej
samej klasy o5raz9w technicznych; &rudno zodzi: si8 ze skrajnymi opiniami> 7e
o5razy cy-rowe w istocie Mnie s6 o5razamiO> poniewa7 s6 ju7 5ytami
skalkulowanymi> Mprzedmiotami wyliczonymi loicznieO> wynikiem konwersji
wszystkich danych w konkret; Ich nowatorstwo> z tym wypada si8 zodzi:> tkwi w
mor-oenezie> tzn; w procesie ich powstawania> w trakcie kolejnych elektronicznych
przeksztace> ale jak pokazuj6 prace ,orowitza 0 w ostatecznoGci liczy si8 e-ekt
-inalny; Fchyek czasu analoii nie musi 5y: od5ierany jako schyek -otora-iczneo
potwierdzania i dowodzenia istnienia Gwiata;
.otora-ia> jak i inne media operuj6ce widzialnoGci6> zawsze rozpi8ta 5ya
mi8dzy dwoma 5ieunami autentycznoGci; Zjednej strony potwierdzaa istnienie
Gwiata tworz6c jeo o5razow6 reprezenta8> opart6 w mniejszym lu5 wi8kszym
stopniu na zasadzie re-erencyjnoGci> z druiej zaG strony 5ya wyrazem ludzkieo
doGwiadczania i doznawania Gwiata; Nawet jeGli o5razy cy-rowe zmniejszaj6
zau-anie do in-ormacyjnej i komunikacyjnej wartoGci -otora-ii> to przecie7 te jej
-unkcje zawsze 5yy tylko skadowymi elementami szerszej Msytuacji
-otora-icznejO; (zy rzeczywiGcie technoloia cy-rowa dokonaa zatem w tym
zakresie tak radykalnych zmianL *ydaje si8> 7e o wiele istotniejszy jest pro5lem
interakcji czowieka z aparatem; &w9rczoG: ,orowitza pokazuje> jak artysta>
wykorzystuj6c nowe narz8dzia> nie daje si8 im Mpod5i:O i zdominowa: przez nie;
Prace ,orowitza> zar9wno te tworzone metodami tradycyjnymi> w systemie in
camera, te z lat szeG:dziesi6tych i siedemdziesi6tych> kiedy tw9rca ekspery0
CJ
Rilem -lusser> Spo'ecze;stwo al"anumer#czne, tum; Andrzej %opacki> MLettre Interna0
tionaleO CHH?QCHHB;
mentowa z perspektyw6> wykorzystuj6c o5iektywy szerokok6tne A+ierzaste jajko,
CH<HP reklamy wykonane dla 'e Beers 'iamonds> CHI?P reklamy -irmy !odier>
CHICP okadka pyty +ichaa )r5aniaka EOtas#, CHIJA> jak i te zrealizowane w
latach osiemdziesi6tych za pomoc6 systemu masek AI(aplin, plakat wykonany na
-estiwal (harlie (haplina w roku CHII> reklamy dla Lincoln0+ercury> CHJ3A
wykazuj6 zdecydowanie jednorodny styl i s6 wyrazem konsekwencji i kontynuacji
w poszukiwaniach estetycznej sp9jnoGci i wyrazistoGci; Zmiana czy te7 poszerzenie
-otora-iczneo instrumentarium su76ceo do kreacji i o5r95ki materia9w
wyjGciowych pokazaa> 7e narz8dzie mo7e 5y: traktowane wy6cznie jako
narz8dzie> nie musi manipulowa: tw9rc6; Zakres mo7liwoGci artysty powi8kszy si8>
system pozakamerowy zmieni jeo spos95 pracy> ale nie zmienio to stylu
0swoisteo i niepowtarzalneo> tak atwo rozpoznawalneo;
+o7na postawi: zarzut> i7 takie operowanie rzeczywistoGci6 doprowadza do
cakowiteo zaniku realnoGci> Baudrillardowskiej Maonii realneoO> nieskoczone
symulacje i trans-ormacje rzeczywistych o5iekt9w w celu wykreowania o5raz9w>
kt9re Mpi8knie kami6O> su76 niew6tpliwie poszerzaniu wyo5raKni> jednoczeGnie
jednak zamazuj6 epistemoloiczn6 pewnoG: o5cowania z tym> co jest prawd6 i
-aszem> rzeczywistoGci6 i iluzj6; (zy tak jest w istocieL $stetyczny walor prac
,orowitza jest niew6tpliwy> a to niejako zwalnia nas z takieo postawienia sprawy;
Pytanie o status ontoloiczny o5raz9w cy-rowych i ich odniesienia do
rzeczywistoGci jest druorz8dne> 5y nie powiedzie:> 7e nie ma ono istotneo
znaczenia; Al5owiem dzieo sztuki> jak powiada Fartre> nie jest rzeczywistoGci6;
By: mo7e> nale7y zodzi: si8 z Paulem Ririlio> kt9ry krytycznie usto0
sunkowuje si8 do koncepcji wszecho5ecnej symulacji> rozwijanej od lat przez #eana
Baudrillarda; Z naszej jednak perspektywy du7o 5ardziej przekonywaj6ce jest
twierdzenie Ririlio> 7e nawet rzeczywistoG: wirtualna o-eruje nam pewien typ
su5stytucji> a nie symulacji; Wwiat staje si8 w e-ekcie Mstereo0rzeczywistoGci6O> a
wi8c r9wnoczeGnie -unkcjonuj6 dwie rzeczywistoGciE aktualna i wirtualna;
* jakimG sensie i -otora-ia enerowana cy-rowo od pocz6tku do koca @od
wykonania Mzdj8ciaO kamer6 cy-row6 do jej monitorowej so"t cop# 56dK
papieroweo wydruku 58d6ceo (ard cop#C, i -otora-ia opracowywana
elektronicznie mo7e 5y: o5ecnie traktowana jako su5stytucja -otora-ii tradycyjnej;
Nie w znaczeniu namiastki> czeoG orszeo> co zast8puje oryina> ale w
rozumieniu wzajemneo zast8powania si8 przedmiot9w> o5iekt9w o podo5nych
waGciwoGciach; Fam ,orowitz wyznaje> 7e nadal interesuje o materia
-otora-iczna; (i6le zatem jesteGmy w Gwiecie -otora-ii; &ym> co mo7e wprawia:
w zakopotanie i powodowa: o5awy co do antropoloiczneo wymiaru tworzenia
o5raz9w cy-rowych> jest zwi8kszaj6cy si8 udzia aparatu @aparat9wA w procesie
kreacji artystycznej;
Paradoks -otora-ii od jej pocz6tk9w opiera si8 na dychotomii su0
5iektywneo widzenia -otora-a> kt9re cz8sto z trudem dawao si8 poo0
dzi: z o5iektywn6> cho: mo7e trze5a 5yo5y powiedzie: Mo5iektywow6O @5o nie o
o5iektywnoG: w rozumieniu -ilozo-icznym tutaj chodziA 0 technoloi6 aparatu>
niezwyka atwoG: o5sui proram9w komputerowych> otowych matryc> daje w
rezultacie o5razy z pozoru 5oate i estetycznie zr97nicowane> kt9re jednakowo7 s6
o5razami narzucanymi przez wykorzystywany so"tware% *zajemna interakcja
czowieka i apartu jest ci66 walk6 o zachowanie wasnej autonomii i
podmiotowoGci; +a teo GwiadomoG: !yszard ,orowitz> kiedy m9wiE
nale7y 5y: niezwykle ostro7nym> poniewa7 wi8kszoG: e-ekt9w przyotowy0
wanych przez -a5rykant9w so"tware8,Rj narzuca swoj6 o5razowoG:; F6 to e-ekty
wytworzone przez oso5y trzecie> a wi8c niejako MotoweOE niezale7nie od teo> czy
korzysta z nich artysta0-otora-ik tu w kraju czy w #aponii 0 wyniki s6 a5solutnie
identyczne
CH
;
M.otokompozycjeO ,orowitza dowodz6> i7 walka o artystyczne wyzwolenie
si8 z oraniczaj6cych ram technoloii jest mo7liwa i otwiera pole
niekwestionowanej artystycznej wolnoGci> nawet w warunkach pracy na zlecenie>
jak6 cz8sto wykonuje> tworz6c -otora-ie reklamowe; * jeo przypadku
jakiekolwiek podziay na -otora-i8 u7ytkow6 i artystyczn6 trac6 sens; +usimy
wprawdzie ci6le dokonywa: rekontekstualizacji ich od5ioru @mo7emy z nimi
o5cowa: 5owiem zar9wno w aleriach> dzie s6 wystawiane> jak i w prasieA> ale to
odnosi si8 nie tylko i nie od dziG do wsp9czesnej -otora-ii; 'ywaowanie na temat
teo> czy na przykad prace !icharda ATedona> wykonane w latach CHH= i CHHI do
najsynniejszeo na Gwiecie kalendarza -irmy Pirelli> maj6 walor artystyczny czy te7
s6 wy6cznie elementem kampanii reklamowej> jest tak samo uzasadnione> jak
Gwi8te o5urzenie niekt9rych krytyk9w> kiedy Achille Bonito "liTa zdecydowa si8
w roku CHH? pokaza: na weneckim Biennale o5razo5urcz6 kompozycj8 ",Tiera
&oscanieo> przedstawiaj6c6 m8skie i 7eskie enitalia Mzaprz8ni8teO w su758 u
Benettona; Zaraz potem -otosy &oscanieo tra-iy do wielkich muze9w sztuki
nowoczesnej w Lozannie> +eksyku> Fao Paulo> a !eis 'e5ray pyta retorycznieE
'laczeo mamy podziwia: puszki na keksy z mi8kkiej 5lachy Boltanskieo>
kupy tuszczu Beuysa> -laszki uryny Bena> a jednoczeGnie spycha: do piekie wul0
arnoGci tatuowany tyek &oscanieoL Bo te pierwsze znajduj6 si8 w muzeachL +o
i co z teoL &oscani te7 jest ju7 w muzeum
23
;
Zacieranie r97nic mi8dzy sztuk6 a reklam6 jako wyraz szerszych tendencji
okreGlanych m;in; mianem estetyzacji rzeczywistoGci i potocz0
CH
+ada Le5ecka> +oszerzanie w#obraDni wed'u !#szarda :orowitza, M!e7yserO CHH<>
nr <> s; J;
23
(yt; za 3CiTier &oscani> !eklama% Nmiec(ni7te cierwo, tum; +icha +isiorny> *arsza
wa CHHI> s; H3;
noGci> nieustanne spi8cia i wymiana> 5alansowanie na ranicy estetycz0noGci i
anestetycznoGci> ci6e dy-erencje i inter-erencje tych dw9ch o5szar9w 0 to nasz
chle5 powszedni; Zwi8kszaj6ca si8 rola reklamy wizualnej w ksztatowaniu
wsp9czesnej ikonos-ery poGrednio przyczynia si8 tak7e do no5ilitacji -otora-ii
reklamowej
2C
;
#ednak7e 0 zwaszcza w odniesieniu do -otora-ii diitalnej> 58d6cej
nieustannym monta7em> przemieszczaniem heteroenicznych cz8sto element9w 0
powstaje o5awa> 7e nie jesteGmy w stanie waGciwie odczyta: i oceni: rezultat9w
pracy prawdziwych artyst9w w odr97nieniu od pracy sprawnych rzemieGlnik9w;
M*iek elektro5rikola7uO @okreGlenie *illiama #; +itchellaA stwarza
nie5ezpieczestwo aksjoloiczneo zau5ienia i rozmywania si8 wartoGci; Powstaje
pytanieE %iedy mamy do czynienia z autentyczn6 tw9rczoGci6> a kiedy ze zwyk6
7onlerk6 i epatowaniem e-ektami specjalnymi> jakie o-eruj6 nowe technoloieL
#eszcze w epoce prediitalnej Rilem .lusser pisa w pi8knej> cho: mao
znanej i rzadko przywoywanej ksi67ce &oward a +(ilosop(# o"+(o0torap(#, 7e
5od6_ najwi8kszym zaro7eniem przyszoGci> a waGciwie teraKniejszoGci> jest
usidlenie czowieka we wnykach aparat9w> kt9re proramuj6 nas wedu
okreGlonych alorytm9w i implikuj6 czy te7 indukuj6 w nas zachowania
standardowe; .lusser zde-iniowa dwie postawy> dwa paradymaty zachowa>
interakcji czowiek0maszyna; #est to jednoczeGnie znakomita charakterystyka
MprawdziwychO -otora-9w; &o znaczy tych> kt9rzy nie ui8li si8 przed pot86
uwodz6cych i prostych zarazem w zastosowaniu proram9w; M.otora- 0 pisze
.lusser 0 to oso5a> kt9ra pr95uje ro5i: zdj8cia> wykraczaj6c poza in-ormacje
zawarte w proramie aparatuO
22
; (aa reszta to zwykli "unctionnaire, Moso5y> kt9re
s6 elementem ry i -unkcj6 aparatuO; &ylko tych pierwszych mo7na umieszcza: w
o5szarze dziaa artystycznych> tylko oni zasuuj6 na miano artyst9w> w runcie
rzeczy tylko o nich warto m9wi: i z nimi warto si8 spiera:;
#ednym z przeomowych moment9w w ksztatowaniu noweo spojrzenia na -otora-i8
reklamow6 5ya zoranizowana przez !o5erta A; Fo5ieszka w nowojorskim C(P w roku CHJI
pro5lemowa ekspozycja zatytuowana <rt o" +ersuasion, kt9ra nast8pnie pokazywana 5ya w
r97nych muzeach w Ftanach Zjednoczonych i na Gwiecie; Znalazy si8 w tym ronie tak7e
prace ,orowitza; Zo5; Bar5ara %osiska> Kd "otora"ii do "otokompoz#cji, wE #on Blair> !o5ert
A; Fo5ieszek> Bar5ara %osiska> !#szard :orowitz, *arszawa CHHB> s; B=;
22
Rilem .lusser> &oward a +(ilosop(# o" +(otorap(#, N9ttinen CHJB> s; <3;
.rament z ksi67ki Piotra Zawojskieo Elektroniczne
obrazowiat#% ?i7dz# sztuk) a tec(noloi),
*ydawnictwo Fzumacher> %ielce 2333;
&A'$)FZ P$IP$!
!adio-on
InaczejE tele-on 5ez drutu; Aparat jak za5awkaE dwie malekie skrzyneczki> 5ateria i r6czki su76ce
do nastawiania aparatu odpowiednio do duoGci -al przynosz6cych os; #eszcze stacja centralna
rozsiewaj6ca os; &o wszystko; A wystarczy> a7e5y sysze: osy i dKwi8ki odlee o tysi6ce mil;
* zapadej wiosce lu5 na osamotnionej 9rze mo7na sysze: mowy polityk9w wyaszane w
stolicy; * poci6u i na okr8cie mo7na 5ra: udzia w koncertach wielkomiejskich; Aparat jak
za5awka i cena za5awkiE C3 do 2=3 dolar9w> zale7nie od duoGci -al> kt9re mo7e od5iera:;
Podo5no do u7ytku w domu cena o5ni7a si8 do 2 dolar9w; Za5awka\ za5awka\ I Amerykanie 5awi6
si8 ni6 coraz ch8tniej; P9tora miliona aparat9w -unkcjonuje ju7 w Ftanach Zjednoczonych; *kr9tce
powi8kszy si8 ich iloG:; !adio-on stanie si8 przedmiotem tak powszechnie u7ywanym jak dzwonek
elektryczny; I przyczyni si8 niemao do wytworzenia w czowieku nowej wizji Gwiata; * miar8 jak
myGl ludzka narzuca niewol8 siom przyrody> skracaj6 si8 odleoGci; Wwiat si8 zmniejsza> a
zwi8ksza si8 widnokr6 i suchokr6 czowieka; Zmienia si8 to> co mo7na 5y nazwa: czuciem
Gwiata; Zmienia si8 czowiek; A sztukaL
Artyku !adio"on pochodzi z roku CH22> artyku nast8pny> !adio
adwokt, z roku CH2I; "5a ukazay si8 w z5iorze artyku9w
&adeusza Peipera &7d#, wydanym nakadem %si8arni .;
,oesicka @*arszawa CH?3A;
&A'$)FZ P$IP$!
!adio adwokat
Pi8: lat temu> kiedy w por9wnaniu z o5ecnym upaem radiowym panowa jeszcze w
Polsce radiowy mr9z 0 w owej odleej epoce lodowej> kiedy w Polsce nie tylko
przez radio nie m9wiono> ale nawet o radiu nie pisano 0 przyniosa MZwrotnicaO
notatk8 o radio-onie> kt9ra koczya si8 nast8puj6coE MWwiat zmniejsza si8> a
zwi8ksza si8 widnokr6 i suchokr6 czowieka; Zmienia si8 to> co mo7na 5y
nazwa: czuciem Gwiata; Zmienia si8 czowiek; A sztukaLO
'ziG aparat radio-oniczny znajduje si8 ju7 w tysi6cach dom9w polskich;
&ysi6ce palc9w polskich co dzie szuka -al> na kt9rych Gwiat pod nie podpywa jak
zaczarowany okr8t> wyadowuj6cy osy i dKwi8ki> z kt9rych ka7dy przechyla si8
ku uszom jak sodki szept intymny; Zmienia si8 suchokr6 czowieka> zmienia si8
proces czucia Gwiata; A sztukaL
Bezustannie spotykacie si8 z oskar7eniami wymierzonymi przeciwko
cywilizacji nowoczesnej; Z oskar7eniami tymi wyst8puj6 nie tylko moraliGci> nie
tylko pedaoowie> nie tylko dziadziowie i 5a5cie> nie tylko Glepi i kulawi 0
wyst8puj6 z tymi oskar7eniami tak7e poeci> i to nawet modzi poeci> o Krenicach
lGni6cych jak sre5rne ziarna; &en tum oskar7ycieli wyprowadza przeciwko
cywilizacji tum zarzut9w> niedawno w jednym z pism literackich czytaem> 7e
cywilizacja jest nie5ezpiecznym nowotworem z7eraj6cym ciao ludzkoGci; A
-elietoniGci dziennik9w> ile razy szukaj6 podkop9w pod zo> kt9re ich otacza> usiuj6
uczyni: to wywodami o tym> 7e cywilizacja mechanizuje czowieka> 7e za5ija w
nim dusz8> 7e zmienia o w maszyn8;
@;;;A )wa7amy> 7e w Polsce nie mo7na powtarza: 5ezkrytycznie idei
niemieckieo ekspresjonizmu; Poeta niemiecki mo7e pot8pia: cywilizacj8E
naj5ardziej dalekonoGne jeo sowa nie wstrzymaj6 rozp8taneo szau> z jakim
technika niemiecka zamienia sw6 ojczyzn8 na kraj 7elaznych iant9w; Poeta
niemiecki wyjedzie wyodn6 i tani6 kolej6 za miasto> zajdzie do mieo pawilonu
nad jeziorem> kt9re rysuj6 Gmie odzie motorowe> zam9wi sandwicz> kt9ry mu
przyniesie kelnerka> 5iaaQjak sproszkowana s9l> wyjmie pudeko z papierosami
wyGcielone sre5rnym pa0
pierem o kunsztownie s-a5rykowanych ornamentach> wydo58dzie zeszycik z
zapakami> kt9ry otrzyma za darmo jako Grodek reklamowy konkuruj6cych ze so56
pot87nych -irm -a5rycznych> zapali papierosa> wypeni so56 krzeso> potem spojrzy
na dwie a8zie dw9ch sosen i zacznie d6sa: si8 przeciwko miastu i jeo dzieom;
Antycywilizacyjne swe d6sania zo7y w ksi67k8; )ka7e si8 ona na najlepszym
papierze> na jaki sta: wsp9czesn6 produkcj8 papiernicz6> a naj5ardziej
skomplikowane maszyny toczy: 58d6 na jej kartkach naj5ardziej nowoczesne
-ormy sztuki drukarskiej;
) nas inaczej; Przes6dy przekazane nam przez romantyzm> zapory
uruntowane w strukturze spoecznej> 5raki> kt9rymi o5ci67ya nas niewola> 58dy>
kt9rych unikn6: nie mo7e niedoGwiadczenie> hamuj6 u nas rozrost nowoczesnych
narz6d9w z5ioroweo istnienia; W walce o boactwo, od kt,reo zale# nie t#lko
si'a kraju, lecz i moc jeo sztuki, rozporz)dzam# zb#t w)t'#mi mi7niami tec(niki,
ab# art#stom wolno b#'o marz# o ic( umartwianiu%
Lecz sp9jrzmy na spraw8 z innej strony;
&echnika jest dzieem czowieka> prawdaL #est dzieem caeo czowieka> nie
tylko m9z j6 tworzy; &worzy j6 tak7e wyo5raKnia i 9d poznania> mioG: i
5ohaterstwo> nami8tnoG: i praca 0 prawda L A jeGli tak> to ci> kt9rzy wyst8puj6
przeciwko technice w o5ronie czowieka> s6 waGnie wroami czowieka;
Zwalczaj6c technik8> zwalczaj6 te dziea czowieka> kt9re wyoni on z sie5ie jako
swoj6 koniecznoG: i kt9re dalej jako swoj6 koniecznoG: wyania: z sie5ie 58dzie;
Iz# nie siej) w ten spos,b najbardziej rani)cej wani 0 wani cz'owieka z sam#m
sob)J (zy7 z teo> co wyszo z nas> ze wszystkich wadz naszeo ducha> nie czyni6
maszkarnej zmory> kt9ra przera7a i unieruchamia> kt9ra pluje w ka7d6 odzin8 na0
szeo 7ycia> kt9ra parska poard6 dla ka7deo naszeo kroku L (zy7 nie szerz6
najnie5ezpieczniejszej k9tni> k9tni z przyszoGci6> skoro dzisiaj jest ju7 rzecz6
pewn6> 7e przyszoG: tkaj6 koa maszyny i 7e nie ma siy> kt9ra 5y prac8 tych k9
wstrzyma: moaL (zy7 nie s6 rozsadnikami niewiary> pesymizmu> choro5y woli>
czarnych myGli i zych spojrzeL
+a szcz8Gcie pot87ny os> jakim raz po raz odzywaj6 si8 twory maszyny>
zausza ponure pomruki wro9w techniki> niedawno kino> jedno z naj5ardziej
czaruj6cych dzieci maszyny> przynioso na Gwietlistym ekranie wspaniae> naoczne>
dla wszystkich zrozumiae plaido#er techniki; 'zisiaj wyst8puje radio jako nowy
adwokat tej samej sprawy;
* sprawie pojednania czowieka z maszyn6 wynalazek radia jest czynnikiem
epokoweo znaczenia; +o7na Gmiao powiedzie:> 7e cywilizacja nasza 5ya5y 5ez
radia niezupena; +o7na iG: dalej i powiedzie:> 7e sto lat schodzenia w tajemnice
elektrycznoGci zmierzao do radia jako do sweo ludzkieo uGwi8cenia; !adio-on
rozszerza suchokr6 czowieka do rozmiar9w kontynentalnych 0 nie ulea
w6tpliwoGci; !adio zespala wieG z miastem i kraj z krajem 0 nie ulea w6tpliwoGci;
!adio zmienia uczuciowy stosunek do Gwiata 0 nie ulea w6tpliwoGci; Lecz ponad
tymi zaletami
9ruje jednaE dzi7ki radiu w wiecie masz#n# znalaz'o si7 miejsce na wiat
samotnoci%
Pani> kt9ra jesteG 5iuralistk6> zm8czon6 dniem penym tylu twarzy> i pani>
kt9ra jesteG znudzona kouj6cymi oczyma tylu swych adorator9w> i pan> panie
metrampa7u> kt9ry dzie cay 5ieaeG mi8dzy kancelari6 a zecerni6> i pan> panie
in7ynierze> kt9ry wzrokiem swym skupiaeG rozlee mury -a5ryki> wielkie
maszyny i setki ludzi 0 teraz> w ten wiecz9r> szukali5yGcie mo7e wypoczynku wGr9d
innych rozleych mur9w> wypenionych innymi setkami twarzy 0 lecz skuszeni
maym aparatem siedzicie w swym pokoju> jesteGcie sami i suchacie ze
suchawkami na uszach;
%oniecznie ze suchawkami na uszach; Fuchawki s6 najistotniejszym
czynnikiem samotnoGci radiowej; Nosnikjest zdrad6; NoGnik udaje tylko
szczodro5liwoG:; &o> co m9wi do trzech czy do dziesi8ciu os95> ma mniejsz6
wartoG: ni7 to> co suchawka m9wi jednej oso5ie; Fuchawka przynosi intymne
szepty; Fuchawka nie dopuszcza podsuchania; Fuchawka wyklucza podzia;
Fuchawka wprowadza suchacza w naj5ardziej oso5isty stosunek do rzeczy
suchanej; S'uc(awka cz#ni z radioaparatu masz#n7 marze;%
#ednak samotnoG: radiowa ma pewn6 swoist6 waGciwoG:; Nie jest
niezale7na; Ndy weKmiecie ksi67k8 i zaczniecie j6 czyta:> Kr9do wzrusze znajduje
si8 cae wraz z wami; *zruszenia radiowe zale7ne s6 od wsp9istnienia
wzruszaj6cych; Fuchaj6c przez radio> wiecie> 7e 5li7ej lu5 dalej znajduje si8
czowiek> kt9ry wysya os i 7e czowiek ten jest cz6stk6 roza8zioneo aparatu>
ju7 nie mechaniczneo> lecz spoeczneo> potrze5neo do teo> a5yGcie teo a teo
dnia o tej a o tej odzinie syszeli to a to; Samotno radiowa jest wi7c po')czona ze
wiadomoci) spo'ecznoci%
Istniej6 ludzie> kt9rzy s6dz6> 7e nowoczesne spoeczestwo> oparte na
podziale pracy> niszczy jednostk8; Ludzie> kt9rzy tak s6dz6> to o-iary skojarze>
przesuwaj6ce si8 z lekkoGci6 5i5uki z wyo5ra7enia oranizacji na wyo5ra7enie
mechanizacji> a potem z t6 sam6 5i5ukow6 lekkoGci6 na wyo5ra7enia niewoli>
5ezdusznoGci> martwoty> i nie zatrzymuj6 si8> a7 dopiero nad kraw8dzi6 jakiejG
czarnej> otchannej przepaGci; Pr97ne straszyda; Ile da mo)jednostce nowoczesne
spo'ecze;stwo i nowoczesna tec(nika, teo najlepsz#m dowodem jest radio, kt9re
0jako oparte na Gwiatowej sieci oranizacyjnej 0 daje wam co kwadrans tak o5-it6
rozmaitoG:> o jakiej w 7adnej epoce> w 7adnym kraju marzy: nie m9 naj0
kapryGniejszy despota wadzy lu5 pieni6dza;
'zi8ki swym zaletom radio po'7bia b7dzie pojednanie cz'owieka z
tec(nik), ocz#szczaj)c r,wnoczenie stosunek art#st# do c#wilizacji z kurzu
przestarza'#c( przes)d,w i z plam trw, tc(,rzliw#c(, nie s6dzicie chy5a> jako5y to
5ya sprawa mao wa7na dla sztuki 0 prawdaL +ie s6dzicie> jako5ym> m9wi6c o
stosunku artysty do cywilizacji> porusza spraw8 o5c6 sztuce 0 prawdaL Fprawy te
wi676 si8 ze so56 tak oranicznie> 7e od stosunku artysty do najnowszych danych
epoki zale7y nie tylko wyl6d
ksi67ki> urz6dzenie teatru> urz6dzenie wn8trz mieszkaniowych> architektura dom9w
lu5 wy59r temat9w literackich> lecz stosunek artysty do cywilizacji wpywa tak7e
na najwa7niejsz6 dziedzin8 pracy artystycznejE wpywa na same sposob# tworzenia%
&echnika mo7e 5y: Gwietnym suestio0nerem sztuki i w najnowszej naszej sztuce
znaleK: ju7 mo7na owoce tej suestii; &echnika po5udza do wynalazczoGci
artystycznej> do szukania nowoGci uruntowanych w duchu epokiP technika po5udza
do odwai eksperymentowania i do pracowiteo udoskonalania zdo5yczyP technika
po5udza do Gciseo uzale7niania od sie5ie poszcze9lnych cz8Gci dziea sztuki> do
tworzenia oranicznych caoGci> w kt9rych 7aden kawaek dziea sztuki nie istnia5y
sam dla sie5ie> lecz wesp9 z innymi -unkcjonowa zodnie> sprawnie i oszcz8dnie z
myGl6 o idei naczelnej> kt9r6 natchnienie zo7yo w umyGle tw9rcy;
+A!F,ALL +cL),AN
!adio 585en plemienny
'uotrwae oddziaywanie kultury pisma i przemysu> 6cz6ce si8 z intensywnie
wizualn6 oranizacj6 doGwiadczenia> uodpornio Anli8 i Ameryk8 na radio; Inne
kultury europejskie> mniej wizualne> 5ardziej przyziemne> nie 5yy uodpornione>
uley jeo plemiennej maii; Ftara siatka pokrewiestwa od7ya> po5rzmiewaj6c
nut6 -aszyzmu; Focjolo Paul Lazars0-eld> omawiaj6c e-ekty oddziaywania radia>
niechc6cy ukazuje niezdolnoG: ludzi pisma do zrozumienia j8zyka i treGci
przekaKnik9w @elektronicznychAE
+o7na na koniec wyr97ni: dziaanie monopolu radioweo; Przyci6n8o ono
najwi8cej uwai ze wzl8du na swoje znaczenie w krajach totalitarnych; #e7eli rz6d
dysponuje monopolem radiowym> to przez samo tylko powtarzanie pewnych
pol6d9w i wykluczenie stanowiska przeciwneo mo7e uksztatowa: pol6dy lud0
noGci; Niewiele wiemy> jak naprawd8 dziaa ten monopol> ale wa7ne jest> a5yGmy
dostrzeli jeo szcze9lne cechy> nie nale7y przy tym wyci6a: 7adnych wniosk9w
z oddziaywania radia jako takieo; (z8sto zapomina si8> 7e ,itler doszed do
wadzy nie dzi8ki radiu> ale niemal w5rew niemu> dy7 w owym czasie 5yo ono w
r8kach jeo przeciwnik9w; +onopol radiowy ma wi8c zapewne mniejsze znaczenie
spoeczne> ni7 si8 powszechnie przypuszcza;
Zupena 5ezradnoG: pro-esora Lazars-elda> jeGli chodzi o zrozumienie istoty
radia i sposo5u jeo oddziaywania> nie jest wy6cznie jeo sa5oGci6 oso5ist6> lecz
zjawiskiem powszechnym;
* przem9wieniu radiowym CB marca CH?< r; w +onachium ,itler
powiedziaE MId8 z pewnoGci6 dro6 somnam5ulikaO; &aki sam somnam05ulizm
cechowa r9wnie7 jeo o-iary i krytyk9w; &aczyli jak w transie przy dKwi8kach
585na plemienneo 0 tj; radia> kt9re przedu7a oGrodkowy ukad nerwowy
od5iorc9w> powoduj6c 85okie zaana7owanie; MFuchaj6c radia czuj8 si8> jak5ym
sam do nieo wchodzi; Vatwiej zatracam si8 w radiu ni7 w ksi67ceO 0 oto
wypowiedK z ankiety przeprowadzonej kiedyG przez jak6G rozoGni8 radiow6;
Przytoczmy tak7e -akt> 7e nastolatki nastawiaj6 od5iornik podczas odra5iania lekcji
oraz 7e ludzie chodz6 z aparatami tranzystorowymi> a5y poGr9d tumu stworzy: so0
5ie wasny> may Gwiatek; "to wierszyk poGwi8cony radiu> pi9ra Bertolta BrechtaE
Fkrzynko> o kt9r6 d5aem tak oromnie> Fam j6
przenosz6c przez tuaczk8 ca6> By lampom nic si8>
5ro Bo7e> nie stao I 5y wroowie moli m9wi: do
mnie;
By le76c w 97ku> dr8czy: si8 haasem; Fucha: w
rozpaczy zwyci8skieo wrzasku> By z ni6 zasypia:>
5udzi: si8> o 5rzasku;;; &ylko mi> skrzynko> nie
zamilknij czasem\
@przekad Antonieo +arianowiczaA
#ednym z wielu skutk9w pojawienia si8 telewizji 5ya zmiana -unkcji
radia 0 przedtem 5yo Kr9dem rozrywki> a teraz stao si8 nerwowym syste0
mem in-ormacyjnym; *iadomoGci> synay czasu> in-ormacje o ruchu ulicz0
nym> a przede wszystkim komunikaty o poodzie 0 wszystko to o5ecnie
su7y pot8owaniu waGciwej radiu zdolnoGci ana7owania ludzi; Pooda
o5chodzi wszystkich jednakowo> dlateo komunikaty meteoroloiczne s6
woKdziem proramu radioweo i zanurzaj6 nas w przestrzeni suchowej>
czy w Lebensraum%
+ie przez przypadek skoczya si8 watownie kariera senatora
#oeo +c(arthySeo> dy sprawozdania z jeo dziaalnoGci pocz8y ukazy0
wa: si8 w telewizji zamiast> jak przedtem> w radiu; Prasa orzeka nie5awem>
7e Mto sama starzyznaO i ani sam +c(arthy> ani prasa nie wiedziaa>
dlaczeo to si8 stao; &elewizja to przekaKnik zimny i nie toleruje pro0
5lem9w> spraw i ludzi nale76cych do Gwiata przekaKnik9w or6cych> takich
np; jak prasa; "-iar6 telewizji pad np; .red Allen> a mo7e te7 +arilyn
+onroe; Ndy5y telewizja rozpowszechnia si8 za czas9w ,itlera> szy5ko
znikn65y z areny pu5licznej> a dy5y przysza przed nim> w o9le 5y si8 na
niej nie pojawi;
(i> kt9rzy suchali telewizyjnych dyskusji NiDona z %ennedym przez
radio> 5yli przekonani o 5ezspornej przewadze +iDona; NiDon ma teo
pecha> 7e tworzy so56 o5raz ostry i czytelny> wypeniony szcze9ami> co w
zimnej telewizji dra7ni widza jakimG 5li7ej nie okreGlonym -aszem; +yGl8>
nawiasem m9wi6c> 7e M-aszO to coG> co Kle brzmi, w czym dDwi7cz#
-aszywa nuta; *cale niewykluczone> 7e .;'; !ooseTelt te7 nie wypad5y
do5rze w telewizji; * ka7dym razie nauczy si8 wykorzystywa: or6ce ra0
dio do swych MchodnychO poaw8dek Mprzy kominkuO; +usia jednak naj0
pierw rozrzewa: przeciwko so5ie pras8> a5y powstaa atmos-era odpo0
wiednia dla jeo poaw8dek radiowych; Nauczy si8 operowa: pras6 w
Gcisym powi6zaniu z radiem; &elewizja natomiast postawia5y o wo5ec
splotu zupenie innych pro5lem9w politycznych i spoecznych; * ka7dym
razie mo7na przyj6:> 7e rozwi6zywanie tych pro5lem9w 5awio5y o> dy7
cechowao o waGnie to> 7e do rozwikania trudnoGci stworzonych
przez nowe> niejasne powi6zania r97nych zjawisk przyst8powa z koniecznym w
takim wypadku przymru7eniem oka i duchem sportowym;
!adio dziaa na wi8kszoG: ludzi w spos95 intymny> oso5isty> nawi6zuj6c ni:
porozumienia mi8dzy autorem i lektorem tekstu a suchaczem; "so5iste> prywatne
prze7ycie 0 oto najoczywistsza cecha radia; * oddziaywaniu radia na
podGwiadomoG: po5rzmiewaj6 echa plemiennych ro9w i staro7ytnych 585n9w;
#est to podstawowa cecha teo przekaKnika> kt9ry potra-i i psychik8 jednostki> i cae
spoeczestwo zmieni: w jeden wielki rezonator; Autorzy tekst9w radiowych 0 z
pewnymi wyj6tkami 0 nie dostrzeli tych rezonacyjnych waGciwoGci radia; Fynny
proram "rsona *ellesa o inwazji +arsjan jest 5ezpoGrednim przykadem teo> 7e
o5raz suchowy radia przemawia do wszystkich zmys9w od5iorcy i w peni o
ana7uje; "rson *elles skorzysta z tej cechy radia dla za5awyP ,itler wykorzysta
j6 w peni i to w spos95 najzupeniej powa7ny;
,itler zawdzi8cza sw6 polityczn6 ezystencj8 5ezpoGrednio radiu i
mea-onom; !zecz nie w tym> i75y przekaKniki te skutecznie przekazyway jeo
myGli +iemcomP myGli jeo nie miay tu wi8kszeo znaczenia; !adio jako pierwsze
spowodowao masow6 implozj8 elektryczn6> czyli proces odwr9cenia kierunku
rozwoju i treGci caej zachodniej cywilizacji pisma; *Gr9d lud9w plemiennych> dla
kt9rych wszelkie 7ycie spoeczne jest przedu7eniem 7ycia rodzinneo> od5ieranie
proramu radioweo 58dzie zawsze wywoywao napi8cia i kon-likty; *ysoko
rozwini8te spoeczestwa kultur opartych na przekazie pisanym> kt9re od dawna
podporz6dkoway 7ycie rodzinne zasadom 5iznesu i polityki> w kt9rych liczy si8
przede wszystkim jednostka> potra-iy przyj6: i zneutralizowa: implozj8 radiow6
5ez rewolucji> natomiast w spoeczestwach> kt9re miay kontakt z pismem tylko
kr9tki lu5 powierzchowny> radio wywouje prawdziw6 eksplozj8;
A5y to zrozumie:> trze5a zda: so5ie spraw8> 7e u podstaw kultury pisma le7y
technika druku> narzucaj6ca zasady racjonalneo adu @a wi8c ci6oG:> jednolitoG: i
powtarzalnoG:A nie tylko procesom produkcji i z5ytu> ale tak7e prawodawstwu>
oGwiacie i ur5anistyce; * Anlii i Ameryce zasady te od dawna rz6dz6 wszelkimi
przejawami 7ycia spoeczneo; 'ziecko przejmuje podstawowe cechy kultury
pisma o5serwuj6c ulic8> ruch miejski> samoch9d> za5awki i u5i9r; * jednolitym i
ci6ym Grodowisku Gwiata anloj8zyczneo nauka czytania i pisania jest tylko
dro5nym skadnikiem kultury pisma; &e 5owiem kraje wymaaj6 od swoich
o5ywateli interioryzacji zasad racjonalnoGci kultury pisma; %rajom tym zale7y
szcze9lnie na zapocz6tkowaniu procesu standaryzacji> powoduj6ceo wizualn6
oranizacj8 pracy i przestrzeni; P9ki kultura pisma nie przeksztaci psychiki
ludzkiej i nie roz5ije wewn8trzneo i zmysoweo 7ycia jednostki na odr85ne> nie
powi6zane odcinki> poty nie mo7e 5y: mowy o rozwoju ospodarczym> kt9ry
zapewnia stay ruch zwi8kszonych mocy produkcyjnych i stale rosn6ce tempo
wymiany towar9w i usu;
Niemcy tu7 przed CHCB r; popady w o5sesyjny l8k przed Mokr67eniemO;
*szystkie kraje s6siednie roz5udoway powa7nie komunikacj8 ko0
lejow6> co w przypadku kon-liktu uatwiao mo5ilizacj8 si; "kr67enie to o5raz
wysoce suestywny wizualnie i dla teo Gwie7o uprzemysowioneo kraju stanowi
wielk6 nowoG:; * latach trzydziestych natomiast umysy Niemc9w opanowaa
o5sesja Lebensraum 0 co z kolei wcale nie jest poj8ciem wizualnym; By to skutek
klaustro-o5ii spowodowanej implozj6 radiow6 i za8szczeniem przestrzeni; %l8ska
pchn8a Niemc9w z powrotem od o5sesji wizualnej do rozmyGla nad rezonuj6cymi
w 85i ich GwiadomoGci poosami A-ryki; * psychice niemieckiej atawizmy
plemienne 5yy zawsze teraKniejszoGci6;
Niemcy oraz kraje Grodkowoeuropejskie swo5odnie czerpay ze skar5nicy
awizualnych -orm suchowych i dotykowych 0 i dzi8ki temu wz5oaciy Gwiat
muzyki> taca i rzeK5y; Nade wszystko jednak ten plemienny spos95 percepcji
otworzy im dro8 do noweo> awizualneo Gwiata -izyki cz6stek elementarnych> a
wi8c dziedziny> w kt9rej kraje od dawna uprzemysowione i pozostaj6ce pod
wpywem kultury pisma napotykay zdecydowane przeszkody; Niemcy i kraje im
podo5ne zachoway jako dziedzictwo ery przedpiGmiennej 5oate zaso5y siy
witalnej> kt9ra zareaowaa 7ywo na or6cy wpyw radia> nios6ceo ze so56
watown6> jednolit6 implozj8 i rezonans; 'la A-ryki> Indii> (hin radio jest
ucieleGnieniem pot87nej> odwiecznej siy i spenia rol8 6cznika z zamierzch6
przeszoGci6 i od dawna zapomnianym doGwiadczeniem;
%r9tko m9wi6c> tradycja jest odczuwaniem caej przeszoGci jako nale76cej
do teraDniejszoci% "dczucie to 5udzi si8 w nas jako naturalny rezultat
oddziaywania radia i wszelkiej in-ormacji elektrycznej; Natomiast w
spoeczestwach o silnie rozwini8tej kulturze pisma radio wywoao 85okie> ale
trudne do zlokalizowania poczucie winy; Nowa -orma zaana7owania czowieka
rodzia niepok9j> poczucie zaro7enia i nieoczekiwane reakcje; Poniewa7 pismo
prowadzio do skrajneo indywidualizmu> a radio wr8cz przeciwnie 0 wznawiao
pradawne poczucie wi8z9w rodzinnych i 85okieo zaana7owania plemienneo 0
zachodnia kultura pisma staraa si8 znaleK: kompromis mi8dzy tymi
przeciwnoGciami w -ormie poczucia odpowiedzialnoGci z5iorowej; Nay impuls w
tym kierunku przy5ra r9wnie podGwiadom6 i niejasn6 -orm8 jak wczeGniejsze
oddziaywanie pisma> kt9re izolowao jednostk8 od reszty i pozostawiao jej nie
skr8powan6 swo5od8 dziaania; A wi8c ani jedna> ani drua sytuacja nikoo w peni
nie zadowolia; &echnika Nuten5erowska> rozpowszechniona w XRI w;> po6czya
poszcze9lne narody w caoGci wizualne; P9Kniej nast6pi stopniowy proces
uprzemysowienia i ekspansji; &elera- i radio zneutralizoway nacjonalizm> ale
wywoay z przeszoGci silneo ducha plemienneo; "to waGnie spotkanie oka i
ucha> eksplozji i implozji> czy te7> jak to uj6 #oyce w Finneans WakeE M;;;koczy
si8 $uchopa i zaczyna IndO; "twarcie ucha europejskieo> czyli ponowne
uaktywnienie duo represjonowaneo zmysu suchu $uropejczyk9w> oznaczao
zmierzch spoeczestwa otwarteo i ko5iecie z *est $ndu ponownie sprowadzio
@do domuA Gwiat m87czyzny plemienneo; #oyce uj6 te sprawy w -ormie nie tyle
zaszy-rowanej> ile dramatycznej i mimetycznej; *ystarczy> a5y czytelnik wzi6
jakiekolwiek zdanie> cho:5y powy7sze> i odrywa je przy pomocy est9w i
mimiki> dop9ki nie stanie si8 zrozumiae; Nie 58dzie to ani duie> ani m8cz6ce>
je7eli potraktowa: rzecz w duchu artystycznej za5awy> kt9ra warantuje Mdu7y
u5aw na stypie .inneanaO;
!adio jak ka7dy przekaKnik wyst8puje w Mczapce niewidceO; Na poz9r
od5ieramy je 5ezpoGrednio> intymnie i prywatnie> podczas dy w istocie radio jest
dziaaj6cym w naszej podGwiadomoGci rezonatorem o5darzonym maiczn6
zdolnoGci6 ry na strunach dawnych i zapomnianych; *szelkie techniczne
przedu7enia nas samych musz6 oddziaywa: w podGwiadomoGci> 5o inaczej nie
wytrzymali5yGmy nacisku> kt9ry na nas wywieraj6; !adio jest 5ezpoGrednim i
szcze9lnie pot87nym przedu7eniem oGrodkoweo ukadu nerwoweo czowieka>
pod tym wzl8dem przewy7sza nawet telera- i tele-onP dor9wnuje mu jedynie
autentyczna mowa ludzka; (zy nie warto zastanowi: si8 nad tym> 7e radio jest GciGle
zestrojone z j8zykiem ojczystym 0 tym prymitywnym przedu7eniem ludzkieo
ukadu nerwoweo> kt9ry 5y pierwszym masowym przekaKnikiemL Po6czenie tych
dw9ch intymnych i pot87nych technik musiao da: w e-ekcie nowe> niezwyke
-ormy doGwiadczenia ludzkieo; 'owi9d teo somnam05ulik ,itler; Ale czy
piGmienny Zach9d wyo5ra7a so5ie> 7e si8 raz na zawsze uodporni przeciwko
plemiennej maii radiaL * latach pi8:dziesi6tych nowe pokolenie nastolatk9w
zacz8o zdradza: wiele oznak plemiennych; &rze5a zreszt6 pami8ta:> 7e MnastolatekO
to nie to samo co niedysiejszy Mdorastaj6cy modzieniecO> kt9ry 5y wytworem
kultury pisma; (zy 5ez znaczenia jest -akt> 7e tzw; wiek modzieczy 5y instytucj6
typow6 jedynie dla tych teren9w Anlii i Ameryki> dzie kultura pisma przydaa
a5strakcyjnych wartoGci wizualnych nawet jedzeniuL $uropa nie miaa nidy
dorastaj6cych modziec9w; +iaa natomiast przyzwoitki; "5ecnie radio daje
nastolatkom samotnoG:> a jednoczeGnie wytwarza mi8dzy nimi Gcis6 wi8K
plemienn6> charakterystyczn6 dla Gwiata wsp9lneo rynku> Gpiewu i rezonansu; *
por9wnaniu z neutralnym okiem> ucho jest nadmiernie wyczulone estetycznie; )cho
jest nietolerancyjne> zamkni8te i selektywne> podczas dy oko jest otwarte> neutralne
i asocjacyjne; Wwiat zachodni rozwin6 postawy tolerancji dopiero po dw9ch czy
trzech stuleciach panowania wizualnej> Muten5erowskiejO kultury pisma;
* czasie rozmowy w ciemnym pokoju sowa nale na5ieraj6 noweo
znaczenia> nowej -aktury; Ftaj6 si8 nawet 5oatsze ni7 architektura> o kt9rej Le
(or5usier susznie m9wi> 7e najlepiej odczuwa si8 j6 noc6; * ciemnoGciach> a tak7e
w radiu> powracaj6 walory dynamiczne> kt9re zin8y przy przenoszeniu j8zyka na
stron8 druku; Ndy dociera do nas jedynie warstwa dDwi7kowa jakiejG sztuki> musimy
uzupeni: nie tylko o5raz akcji> ale i wszystkie pozostae doznania zmysowe;
+odzi stale suchaj6cy radia s6 tak zaj8ci uzupenianiem> dopenianiem akcji na za0
sadzie Mzr95 to samO> 7e popadaj6 w stan separacji> oddalaj6 si8 od innych i staj6 si8
trudno dost8pni; +istyczny parawan dKwi8ku> jaki daje radio
tranzystorowe> zapewnia im spok9j i izolacj8 od Gwiata przy odra5ianiu lekcji> a
tak7e chroni przed nakazami rodzic9w;
!adio przynioso wielkie zmiany w prasie> reklamie> dramacie i poezji; 'ao
tak7e nowe pole do popisu kawalarzom takim> jak +orton 'owney z (olum5ia
Broadcastin Fystem; Pewneo razu> dy spiker zacz6 waGnie odczytywa: tekst
pi8tnastominutowych wiadomoGci sportowych> 'owney wszed do studia i zdj6
czytaj6cemu 5uty i skarpetki> nast8pnie marynark8> spodnie> a wreszcie i 5ielizn8;
Bezradny spiker nie przerwa czytania> daj6c nowy dow9d nieprzepartej pot8i
mikro-onu> kt9ry wymaa lojalnoGci> zauszaj6cej poczucie wstydu czy instynkt
samozachowawczy;
!adio stworzyo disc0jocke#a, a autorom a9w zapewnio o9lnonarodow6
popularnoG:; Z nadejGciem radia miejsce dowcip9w> jako 9wnej -ormy humoru>
zaj8y ai> dy7 radio to przekaKnik or6cy o 5yskawicznym tempie akcji> w
kt9rym czas poszcze9lnych pozycji proramu jest GciGle oraniczony;
#ean Fhepherd z nowojorskiej stacji *"! uwa7a radio za nowe narz8dzie> za
pomoc6 kt9reo co wiecz9r pisze powieG:; +ikro-on zast8puje mu papier i pi9ro> a
tworzywo do tej powieGci> czyli postacie> sytuacje i nastroje> czerpie od suchaczy i
z ich wiedzy o codziennych wydarzeniach; +ontaine pierwszy posu7y si8 kartk6
papieru> 5y spisa: swe wra7enia z noweo Gwiata ksi67ek drukowanychP Fhepherd
czuje si8 pierwszym> kt9ry dokonuje eksperymentu rejestrowania za pomoc6 radia
naszej GwiadomoGci noweo Gwiata> w kt9rym wszyscy ludzie uczestnicz6 we
wszystkich wydarzeniach czy to natury oso5istej> czy spoecznej;
Badaczowi medi9w trudno zrozumie:> dlaczeo ludzie s6 tak o5oj8tni na
e-ekty spoeczne tych nowych si> powoduj6cych radykalne zmiany; Al-a5et
-onetyczny i sowo drukowane nidy nie 5yy 5adane jako siy wywouj6ce
maiczne zmiany 0 cho: to one rozsadziy zamkni8ty Gwiat plemienny i
przeksztaciy o w otwarte spoeczestwo -ramentarycznych -unkcji>
specjalistycznej wiedzy i dziaania; !9wnie mao uwai poGwi8cono dziaaj6cej w
odwrotnym kierunku elektrycznoGci> kt9ra 5yskawicznie przeksztacia eksplozj8
spoeczn6 w implozj8> przedsi85iorc8 0 w czowieka oranizacji> a imperia
rozszerzya we wsp9lne rynki; Nie dostrze7ono tak7e pot8i radia> kt9re co-n8o
czowieka z powrotem w epok8 plemienn6 i niemal w mnieniu oka zmienio
indywidualizm w kolektywizm; %ompletna nieGwiadomoG: tych -akt9w jest tak
zdumiewaj6ca> 7e sama w so5ie staje si8 pro5lemem i wymaa wyjaGnienia; Vatwo
wytumaczy:> na czym polea zdolnoG: przekaKnik9w do wywoywania przemian>
ale 5ardzo trudno zrozumie:> dlaczeo nikt tej zdolnoGci nie dostrze; Nie trze5a
nawet dodawa:> 7e powszechna nieGwiadomoG: oddziaywania techniki na psychik8
musi 5y: nieod6cznym skutkiem teo7 oddziaywania> stanem przyt8pienia
GwiadomoGci pod wpywem stresu czy wstrz6su;
,istoria radia dostarcza szcze9lnie pouczaj6ceo przykadu oraniczoneo
i jednostronneo spojrzenia> jakie narzuca spoeczestwu panuj6ca w nim technika;
* Anlii na radio nadal m9wi si8 wireless @5ez
drutuA> co jest przykadem neatywneo podejGcia do nowych -orm i rozpatrywania
ich w kateoriach -orm ju7 istniej6cych; Pocz6tkowo traktowano radio jako -orm8
telera-u i nie kojarzono o nawet z tele-onem; * CHC< r; 'aTid Farno-- pracownik
American +arconi (o; zo7y swemu dyrektorowi notatk8> w kt9rej suerowa
uruchomienie produkcji domowych Mskrzynek muzycznychO; Pomys ten jednak
zinorowano; * tym samym roku wy5ucho Mpowstanie wielkanocneO w Irlandii>
kt9re po raz pierwszy wykorzystao radio w spos95 zodny z tym> co dzisiaj
nazywamy M6cznoGci6 rozsiewcz6O; * owym czasie u7ywano ju7 radia na statkach
jako Mtelera-uO w celu komunikowania si8 z l6dem; Powstacy irlandzcy te7
posu7yli si8 nadajnikiem okr8towym> ale nie po to> a5y nada: wiadomoG: do GciGle
okreGloneo od5iorcy> lecz 5y wysa: w eter deklaracj8 swych pol6d9w w nadziei>
7e dotrze ona do jakichG statk9w> kt9re przeka76 j6 prasie amerykaskiej; &ak te7 si8
stao; !adia nawet kilka lat po jeo powstaniu nie pr95owano wykorzysta: do cel9w
komercyjnych; Pierwsze nadajniki zainstalowano wskutek pr9G5 i apeli
radioamator9w; Prasa potraktowaa te pr95y z niech8ci6 i oporem> co w Anlii
doprowadzio do stworzenia BB( i powa7neo oraniczenia swo5ody radia przez
pras8 i Gwiat reklamy; #est to oczywisty przykad walki konkurencyjnej> o kt9rym
dotychczas nie m9wio si8 otwarcie; * Anlii i %anadzie pro5lem oraniczaj6ceo
nacisku prasy na radio i telewizj8 nadal zreszt6 5udzi or6ce emocje;
(harakterystyczny jest jednak -akt> 7e zastosowana polityka oraniczania wpywu
radia okazaa si8 cakowicie 5ezskuteczna> dy7 wymyGlili j6 ludzie nie rozumiej6cy
przekazu radioweo; #eszcze skrajniejszym przypadkiem teo powszechneo 5raku
zrozumienia charakteru medi9w jest system rz6dowej cenzury prasy i -ilmu;
Przekazem jest sam przekaKnik> ale narzucone oraniczenia dotycz6 zawsze treGci>
czyli inaczej MzawartoGciO> kt9r6 w ka7dym przypadku jest ju7 inny przekaKnik;
&reGci6 prasy jest sowo pisane> tak jak treGci6 ksi67ki jest mowa> a treGci6 -ilmu 0
powieG:; &ak wi8c oddziaywanie radia jest cakowicie niezale7ne od jeo
proram9w; 'la tych> kt9rzy nidy nie wnikn8li w istot8 przekaKnik9w> -akt ten jest
r9wnie zaadkowy i zaskakuj6cy> jak istnienie pisma dla lud9w przedpiGmiennych>
kt9re pytaj6E MPo co to piszeszL Nie mo7esz zapami8ta:LO
'la przykadu> waGciciele medi9w masowych> pran6cy zyska: jak
najszersze audytorium> starannie unikaj6 wszelkich temat9w kontrowersyjnych>
zachowuj6 pen6 neutralnoG: i oraniczaj6 si8 do dostarczania rozrywki; #ak
zo5aczymy za chwil8> trudno o 5ardziej e-ektowny przykad naiwnoGci i strusiej
polityki> dy7 ta waGnie taktyka zapewnia maksymaln6 penetracj8 spoeczestwa
przez ka7dy przekaKnik> w kt9rym taktyka ta zostanie zastosowana; Ludzie
wyksztaceni zawsze domaaj6 si8> 5y wykorzystywa: radio> pras8 i -i l m dla
wyra7enia konkretnych stanowisk i pol6d9w oraz jako -orum dyskusji> ale
zadoG:uczynienie tym 76daniom w e-ekcie oraniczao5y zasi8 oddziaywania nie
tylko prasy> radia i -ilmu> ale nawet ksi67ki; Natomiast komercyjna taktyka
dostarczania roz0
rywki automatycznie zapewnia maksymaln6 szy5koG: i si8 oddziaywania
wszystkich przekaKnik9w na 7ycie spoeczne i psychik8 ludzk6; Fprzyja wi8c
zmianie> a ci> kt9rzy t8 taktyk8 stosuj6> sami nieGwiadomie podpisuj6 wyrok na
sie5ie> dy7 naturalnie zale7y im na zachowaniu status Puo i unikni8ciu zmiany;
%ontrola medi9w masowych mo7e 5y: skuteczna jedynie w9wczas> dy dziaa na
zasadzie termostatu> dozuj6c czas oddziaywania daneo przekaKnika na ludnoG:;
+a tym waGnie kontrola 58dzie poleaa w przyszoGci; "5ecnie staramy si8
opanowa: nie5ezpieczestwo> jakie niesie Gwiatu py radioaktywny 0 skutek pr95
atomowychP w przyszoGci podejmiemy walk8 przeciw MpyowiO rozsiewanemu
przez przekaKniki; "r87em w tej walce i o5ronie cywilnej 58dzie wykszta cenie>
kt9re na razie 5roni nas w pewnej mierze wy6cznie przed dziaaniem druku; Fystem
oGwiatowy> sam oparty na druku> na razie nie przyj muje 7adnych innych
o5owi6zk9w;
!adio przyspiesza przepyw in-ormacji> a to wywouje przyspieszenie tak7e i
w innych przekaKnikach; Za spraw6 radia Gwiat kurczy si8 do rozmiar9w wioski> w
kt9rej panuje niezaspokojony 9d plotek> poosek i oso5istych zoGliwostek;
#ednak cho: sprowadza Gwiat do rozmiar9w wioski> nie potra-i teo Gwiata
ujednolici:; Przeciwnie> nawet w Indiach> dzie radio jest 9wnym Grodkiem
komunikacji> nadal istnieje kilkanaGcie j8zyk9w o-icjalnych i tyle7 rozoGni
radiowych; !adio odrodzio dawne wspomnienia nie tylko w Niemczech
hitlerowskich; "d czasu> dy pojawio si8 radio> od7yy staro7ytne j8zyki w Irlandii>
Fzkocji i *alii; (o wi8cej> w Izraelu m9wi si8 o5ecnie j8zykiem do niedawna
martwym i ekshumowanym z ro5owca ksi67ek> w kt9rym spoczywa od stuleci;
!adio nie tylko oddziauje pot87nie na odrodzenie starych wspomnie> si i animo0
zji> lecz podo5nie jak wszelkie przekaKniki elektryczne prowadzi do decentralizacji i
pluralizmu;
"ranizacja centralistyczna opiera si8 na strukturze ci6ej> wizualnej i
linearnej> kt9r6 zrodzio pismo -onetyczne i na nim z5udowana kultura; Pocz6tkowo
wi8c przekaKniki elektryczne po prostu naGladoway istniej6ce wzory struktur
kultury pisma; &elewizja wyzwolia radio z wi8z9w centralistycznych sieci o
zasi8u o9lnokrajowym i sama przej8a wzorowany na oranizacji przemysowej
system centralistyczny @od kt9reo 5y: mo7e uwolni si8 z kolei satelita
komunikacyjny &elstarA; 'zi8ki temu moy si8 rozwin6: i urozmaici: -ormy
radiowe> wprowadzono proramy reionalne i lokalne> czeo nie 5yo nawet w
najwczeGniejszej epoce zapalonych radioamator9w; Z nadejGciem telewizji radio
pocz8o zaspokaja: indywidualne potrze5y ludzi w r97nych porach dnia> o czym
Gwiadcz6 od5iorniki w sypialniach> azienkach> kuchniach> samochodach> a od pew0
neo czasu nawet w kieszeniach; Nadaje si8 ju7 specjalne proramy dla ludzi o
najrozmaitszych zaj8ciach i zainteresowaniach; Fuchanie radia 5yo niedyG
czynnoGci6 z5iorow6> od kt9rej pustoszay koGcioy; "5ecnie> w czasach telewizji>
korzysta si8 z nieo indywidualnie; Nastolatek ucieka od rupy zromadzonej przy
telewizorze do swojeo wasneo radia;
Naturaln6 skonnoG: radia do tworzenia Gcisych wi8z9w z najrozmaitszymi
rupami suchaczy najlepiej ilustruj6 kulty disc0jocke#,w% Platon> kt9ry mia
plemienne wyo5ra7enie o strukturze politycznej> twierdzi> 7e waGciw6 wielkoG:
miasta wyznacza licz5a ludzi mo6cych 5ezpoGrednio sucha: jedneo m9wcy; Z
praktyczneo punktu widzenia nawet ksi67ka drukowana> nie m9wi6c ju7 o radiu>
ode5raa zao7eniu Platona wszelkie znaczenie; A jednak radio dzi8ki atwoGci> z
jak6 wchodzi w 5ezpoGredni kontakt z jednostkami i maymi spoeczestwami>
mo7e jeszcze 5ez trudu doprowadzi: do realizacji marzenia polityczne Platona w
skali o9lnoGwiatowej;
Po6czenie radia z -onora-em> czeo rezultatem jest przeci8tny proram
radiowy> ma znacznie wi8ksz6 si8 oddziaywania ni7 po6czenie radia z teleksem>
kt9remu zawdzi8czamy wiadomoGci i pronozy poody; (iekawe> 7e komunikaty o
poodzie> zar9wno w radiu> jak i w telewizji> znacznie 5ardziej ana7uj6 uwa8 ni7
9wne wiadomoGci; (zy nie dzieje si8 tak dlateo> 7e komunikat o poodzie jest
o5ecnie -orm6 in-ormacji czysto elektronicznej> podczas dy dziennik zachowuje w
du7ej mierze cechy sowa drukowaneoL najprawdopodo5niej waGnie Morientacja
ksi67kowaO w BB( i (anadian Broadcastin (orporation sprawia> 7e ich proramy
radiowe i telewizyjne s6 tak sztywne i dr8twe> natomiast w telewizji amerykaskiej
panuje duch o7ywienia i 5yskawiczne tempo> cho: narzucone przez wzl8dy
komercyjne> a nie artystyczne;
!ozdzia opu5likowanej CH<B r; pracy +arshalla
+cLuhana Nnderstandin ?ediaE &(e EOtension o"
?an% * tumaczeniu polskim %arola #aku5owicza
zostaa wydana przez *ydawnictwa Artystyczne i
.ilmowe S+rzekaDniki, cz#li przed'uenie cz'owieka, wE
+; +cLuhan> W#b,r pism% *arszawa CHI=A;
FVA*A BA!'-#$*F%A
Fuchowisko jako tekst sowno0
dKwi8kowy
Fuchowisko w re-leksji teoretycznej
&eoria dziea radioweo 5udowana 5ya wok9 dw9ch podstawowych pro5lem9w 0
dKwi8kowoGci sztuki radiowej rozumianej jako jej sia i awizual0noGci odczuwanej
jako jej sa5oG:; "d pocz6tku wyodr85niy si8 dwie koncepcje i odpowiadaj6ce im
dwa nurty re-leksji w odniesieniu do -ormy radiowej 0 nazwanej wst8pnie
MdKwi8kowiskiemO> a nast8pnie suchowiskiem lu5 dramatem radiowym;
Pierwsza 0 to koncepcja z5udowana na materii sownej> daj6ca prymat sowu
wspomaanemu przez dKwi8k i akustyk8> drua 0 to koncepcja z5udowana na
materii dKwi8kowej> przyznaj6ca dominant8 w dziele radiowym tworzywu
akustycznemu> wz5oacanemu komplementarn6 warstw6 j8zykow6; Arumenty
zwolennik9w koncepcji opartej na sowie wskazyway na wi8K suchowiska z
literatur6 i teatrem> a tym samym z tradycj6> co miao5y no5ilitowa: now6 -orm8
jako zjawisko artystyczne; Arumenty MdKwi8kowc9wO kieroway si8 przeciw
6czeniu nowej sztuki z tradycj6 klasyczn6> widz6c jej si8 w odmiennoGci
tworzywa> a co za tym idzie 0w penej samodzielnoGci estetycznej;
"5a nurty r97niy si8 tak7e odmiennym rozumieniem specy-iki percepcji
dKwi8kowej; #edni m9wili o spontanicznej wizualizacji od5ioru utworu -oniczneo>
podczas dy drudzy odrzucali zasadnoG: wszelkich skojarze wzrokowych jako
niezodnych z istot6 sztuki radiowej i zak9caj6cych jej prawidowy od5i9r; 'la
nich dramat radiowy 5y teatrem awizual0nym> 5ez widzialnych dopenie;
Polskie teorie suchowiska
* latach trzydziestych przewa7aa koncepcja pre-eruj6ca sowo> wyrastaj6ca
z o5serwacji 5ie76ceo repertuaru teatru radioweo> nazwaneo przez *itolda
,ulewicza Mteatrem wyo5raKniO
C
; ,ulewicz ceni wysoko
C
*itold ,ulewicz> &eatr w#obraDni% *arszawa CH?=;
wa8 tekstu i sowa; * jeo uj8ciu Kr9dem -orm radiowych jest literatura> a
suchowisko 0 to dramat> kt9ry dzi8ki swojej awizualnoGci zyska pen6
niezale7noG: estetyczn6 od teatru;
"party na sowie m9wionym i ludzkim osie dramat mikro-onowy
przedstawia wewn8trzne prze7ycia i emocje> pozwala tworzy: psycholoiczne
portrety> odsania: dusz8; 'ziaa on na od5iorc8 nie z zewn6trz> jak czyni to teatr>
ale od wewn6trz> roz5udzaj6c wyo5raKni8 suchow6 i skupiaj6c jeo wra7liwoG:
wy6cznie na treGci s9w; "d5iorowi suchowemu mo7e towarzyszy: o5raz
wewn8trzny> ale nie jest on konieczny> dy7 radio pozwala Mwidzie: uchemO;
'zi8ki swojemu nacechowaniu teatr wyo5raKni i -orma suchowiskowa zyskuj6
szcze9ln6 suestywnoG: psycholoiczn6;
Z5li7one stanowisko reprezentowa Leopold Blaustein
2
; )trzymywa on> 7e
suchowisko w swoim najdoskonalszym ksztacie ma natur8 po0j8ciowo0dKwi8kow6>
a 9wna rola w tworzeniu jeo treGci i -ormy przypada osowi ludzkiemu> kt9ry
synalizuje o5ecnoG: czowieka i wyra7a jeo stany wewn8trzne; Fuchowisko
MhomocentryczneO ma> w uj8ciu Blau0steina> charakter introwertyczny 0 przedstawia
nie wyl6dy> a emocje> skania do tworzenia wyimainowaneo Gwiata w wyo5raKni
od5iorcy;
* teorii Blausteina szcze9lne miejsce zajmuje pro5lem wizualizacji
od5ioru sztuki radiowej; * jeo uj8ciu percepcja suchowa nie mo7e 5y: 5ierna;
+usi odznacza: si8 aktywnoGci6 i dynamik6; &aka tw9rcza> a nie odtw9rcza
wyo5raKnia mo7e aktualizowa: wyl6dy suchowe r9wnoprawne ze wzrokowymi>
nie wymaaj6c sztucznych unaocznie i ilustracyjnych MwidziadeO; &en kreacyjny
charakter wyo5raKni nazywa akuzj6> zawieraj6c ju7 w samym terminie syntez8
akustyki i tw9rczej wizji;
Pozycj8 poGredni6 mi8dzy teoriami skrajnymi zajmowa umiarkowany
MdKwi8kowiecO &adeusz Fzulc
?
> kt9ry kad nacisk zar9wno na sowo> jak i na
pozaj8zykowe tworzywo dziea radioweo; Podo5nie jak ,ulewicz wi6za sztuk8
radiow6 z literatur6> znajduj6c w niej Kr9do -orm radiowych; #ednak dla nieo
sowo na5iera wai dopiero w kontekGcie innych element9w -onicznych; Fynteza
sowa i materiau poz6j8zykoweo 0 dKwi8ku nieartykuowaneo> muzyki 0 pozwala
uchwyci: MsyszalnoG:O Gwiata> kt9ra jest istot6 sztuki radiowej;
&8 syszalnoG: rozumie Fzulc niejako rzeczywistoG: mechanicznie
zarejestrowan6> ale uchwycon6 w swojej istotnoGci; Por9wnuje j6 z MwidzialnoGci6O
w kinie i odnajduje jej od5icie w poetyckich utworach romantyk9w> kt9rzy wyra7ali
dKwi8kowy wymiar Gwiata Grodkami literackimi 0meta-or6> sym5olem> aliteracj6 0
dziaaj6c na suchow6 wra7liwoG: czytelnika; Fztuka radiowa jest dla nieo
urzeczywistnieniem tych d67e> jest szukaniem -orm wyrazu dla uchwycenia
MsyszalnoGciO Gwiata; Zo7one tworzywo sowno0akustyczne zast8puje w
suchowisku literack6 ekspre0
Leopold Blaustein> M" percepcji suchowiska radioweoO> *arszawa CH?J> druk powielony;
&adeusz Fzulc> <rt#st#czne idee radiowe i ic( eneza% *arszawa CH?J;
sjS8> skania od5iorc8 do percepcji dro6 wra7e suchowych> otwiera o5szar
meta-izyki; &8 meta-izyk8 syszalnoGci 6czy Fzulc z wa7n6 -unkcj6 monta7u;
"strzej -ormuowa swoj6 prodKwi8kow6 orientacj8 Zenon %osidow0ski
B
;
'la nieo tworzywem suchowiska s6 dKwi8ki otaczaj6cej rzeczywistoGci> a nie
literatura> dzi8ki czemu mo7e ono odkrywa: nieznane lu5 nie dostrzeane pi8kno
Gwiata; Fuchowisko w jeo uj8ciu to kompozycja> sym-onia dKwi8k9w> to utw9r
z5udowany na 5oactwie akustycznym i -onicznej strukturze; #8zyk i sowo mo7e w
nim peni: rol8 wy6cznie komplementarn6> tak 5y caoG: nie zamienia si8 w dzieo
dramatyczno0-a5u0larne;
* dKwi8ku ceni %osidowski najwy7ej si8 asocjacyjn6> wz5udzaj6c6
wewn8trzne widzenie o5razu 5ez pomocy sowa> oraz jeo zdolnoG: oddziaywania
emocjonalneo; Przejrzysta konstrukcja dKwi8k9w> ich oranizacja oparta na
jasnych wzajemnych relacjach tworzy czas i przestrze suchowiska> kt9re s6
podstaw6 Gwiata przedstawioneo w utworze; Idealnym suchowiskiem jest dla
nieo dzieo czysto -oniczne> kompozycja akustyczna przedstawiaj6ca Mrodzajowe
o5razy dKwi8koweO;
Bardziej skrajne 5yy s6dy Antonieo Bohdziewicza
=
> kt9ry przekreGla
wszelkie zwi6zki suchowiska z literatur6> a sowu przyznawa -unkcj8
towarzysz6c6 jako jednemu z wielu element9w dziea; 'la nieo sowo i aktor s6
podstaw6 teatru sceniczneo> natomiast w utworze radiowym najwa7niejszy jest
dKwi8k> a wi8c poetyka radiowa winna mie: charakter pozasowny; Pewne analoie
odnajduje mi8dzy radiem i -ilmem @wtedy niemymA i nazywa radio kinem dla ucha;
Fztuka -oniczna jest jeo zdaniem sztuk6 dla nadsuchowc9w> kt9rym daje chwil8
Mradosnej GlepotyO;
niemal wszyscy teoretycy zodni 5yli co do teo> 7e suchowisko jest
utworem kameralnym> lirycznym> psycholoicznym; 'la Blausteina treGci6
suchowiska jest Gwiat wyo5ra7ony> dla ,ulewicza 0 wewn8trzne prze7ycia i
lirycznie> spontanicznie wyra7ona rzeczywistoG:; M)miarkowany dKwi8kowiecO
Fzulc przestrzea przed mechaniczn6 rejestracj6 rzeczywistoGci i szuka w
suchowisku od5icia a5solutu i meta-izyki syszalnoGci; &w9rcom radzi> 5y nie
kopiowali> a usyszeli niedostrzealne> tak jak czyni to muzyka i poezja;
Polska teoria powojenna opowiada si8 zdecydowanie po stronie koncepcji
suchowiska> kt9ra daje prymat sowu> i pozostaje w zodzie z typem repertuaru
&eatru Polskieo !adia oparteo na utworach z dominacj6 sowa; !eprezentuje j6
mi8dzy innymi #9ze- +ayen
<
> dla kt9reo suchowisko to dzieo heteroeniczne
z5udowane z materii sownej wspomaanej dKwi8kiem nie zara7aj6cym
prymatowi sowa; Fuchowisko> cho: jest sztuk6 sowa> nie staje si8 jeo zdaniem
literatur6> poniewa7 0
B
Zenon %osidowski> <rt#st#czne s'uc(owisko radiowe, Pozna CH2J;
=
Antoni Bohdziewicz> +rz#sz'o s'uc(owiska radioweo, MPionO CH?=> nr C=;
<
#9ze- +ayen> !adio a literatura% *arszawa CH<=;
w odr97nieniu od niej 0 specy-ik8 suchowiska wyznaczaj6 awizualnoG: i
dKwi8kowoG:; )sytuowane na poraniczu rodzaj9w> atunk9w i konwencji tworzy
ono ksztat wasny> 58d6cy swoist6 syntez6 dramatu> epiki i liryki 0 ksztat dramatu
-oniczneo; 'ramat ten jest jedynym rodzajem sztuki dramatycznej kreuj6cej
rzeczywistoG: wy6cznie za pomoc6 mowy i dKwi8ku> poprzez dialo oparty na
sowie m9wionym> jakoGciowo r97nym od pisaneo;
*raz z wiod6c6 rol6 sowa na5iera w suchowisku znaczenia o5raz radiowy
58d6cy rodzajem wewn8trzneo o5razu -ilmoweo; #est on wyo5ra7onym
przedstawieniem akcji> ludzi> dziaa; Fuchowisko jednak nie zawsze musi 5y:
MwidzianeO> niekiedy jeo od5iorowi nie towarzyszy wyo5ra7ony o5raz;
*ymuszanie wizualnych wyo5ra7e poprzez nadmiar optycznych szcze99w w
dialou i Mpawienie si8 w e-ektach dKwi8kowychO su76cych wywoaniu wyo5ra7e
wzrokowych mo7e nawet rozprasza: uwa8 suchacza;
'oceniaj6c rol8 dKwi8ku jako skadnika komplementarneo> +ayen
koncentruje uwa8 9wnie na analizie warstwy sownej; #eo klasy-ikacja utwor9w
na podstawie struktur j8zykowych uwzl8dnia nast8puj6ce typy suchowiskE
suchowiska dramatyczne oparte na dialou dziaaj6cych postaciP suchowiska
dramatyczno0epickie oparte na dialou i narracjiP suchowiska dramatyczno0
liryczne> w kt9rych poetycka treG: poddana jest reuom dramatuP suchowiska
jednoosowe> czyli monoloi i monodramy; +ayen szcze9owo analizuje typy
radioweo dialou i narracji> daje liczne przykady ich rodzaj9w i odmian> ukazuje
rol8 znaczeniow6> dramaturiczn6 i ekspresyjn6; Bada ich walory artystyczne w
powi6zaniu z konwencj6> rodzajem i atunkiem; Fzcze9lnie koncentruje si8 na
-ormie dialou i monolou> kt9re s6 w jeo rozumieniu podstawow6 struktur6
j8zykow6 suchowiska;
"rientacj8 pre-eruj6c6 sowo reprezentuje r9wnie7 +icha %azi9w
I
;
'e-iniuje on suchowisko jako artystyczne dzieo radiowe> kt9reo tworzywem s6
elementy -oniczne 0 sowo> cisza> muzyka> wieloplanowa przestrze akustyczna;
#eo ksztat wyznacza j8zyk i sowo oraz dialoowa -orma wypowiedzi;
Fuchowisko to dramat MrzeK5iony dKwi8kamiO> daleki od konwencji teatralnej;
*ychylony ku epice> wz5oacony elementami -onicznymi> nacechowany
awizualnoGci6> zyskuje wasn6 -oniczn6 specy-ik8; #8zyk tworzy w nim jednoG: z
tworzywem mikro-onowym;
Fuchowisko wpisane w struktur8 czasu teraKniejszeo i oparte 9wnie na
dialou otwiera si8 w spos95 swoisty na epik8 -oniczn6 r97n6 od literackiej;
*yst8puje ona w suchowisku jako ukryta -orma narracyjna> kt9ra unaocznia Gwiat
przedstawiony nie przez statyczny opis w czasie przeszym> ale 5ezpoGrednio i
dynamicznie w dialou aktualnym; #est to narracja zdialoizowana 0
przeksztacona w dialo 0 kt9ra czas przeszy w6cza w akcj8 teraKniejsz6> tworz6c
wasny 5ie76cy czas narracyjny w ra0
+icha %azi9w> K dziele radiow#m, *rocaw CHI?;
mach 5ie76ceo czasu -a5ularneo; &en typ narracji daje swo5od8 w ksztatowaniu
czasu> przestrzeni i akcji i pozwala stworzy: zo7on6 konstrukcj8; Fu7y r9wnie7
konstytuowaniu si8 Mimainatywnej rzeczywistoGciO w tw9rczej wyo5raKni
suchacza> nadaj6c jej intymnoG: i suestywnoG:;
Nosicielem koncepcji eksponuj6cej rol8 sowa w suchowisku i rzecznikiem
radioweo teatru poetyckieo jest Z5iniew %opalko
J
; 'la nieo suchowisko
skazane jest na alians z literatur6> poezj6 i muzyk6> ale r9wnie7 z teatrem i -ilmem
poprzez dramaturi8> kt9ra stanowi jeo podstaw8; * uj8ciu %opalki porozumienie
mi8dzy starym teatrem i mai6 mikro-onu rodzi -orm8 czysteo teatru> jak6 jest
suchowisko; 'ominuje w niej sowo tworz6ce Gwiat realnych os9w w
rzeczywistoGci a5solutnie a5strakcyjnej;
Poezja i sowo 0 najstarsze w sztuce 0 nie powinny poddawa: si8 technice>
kt9ra je dyskryminuje i deprecjonuje; * sowie m9wionym znajduje %opalko
Kr9do porz6dku i harmonii> uwa7a> 7e mo7e nam ono pom9c uciec od haasu i
chaosu codziennoGci> zwr9ci: si8 ku wartoGciom humanistycznym 0 ku poezji>
myGli> uczuciu> marzeniu> ku -ilozo-icznemu humorowi i meta-izyce zwykych
spraw; &echnika> jeo zdaniem> nie toleruje indywidualnoGci i spontanicznoGci;
%opalko odrzuca w konsekwencji Ma5inet oso5liwoGci dKwi8kowychO 0 kamery
poosowe> sprz87enia enerator9w> zmiany 5arwy> przyspieszenia 0 a ich nadmiar
nazywa chaosem technicznym; * zamian proponuje model suchowiska oparty na
strukturze sowa i muzyce> dziea 85oko poetyckieo> intymneo> w kt9rym
pasmo ciszy 58dzie silniejsze ni7 wirtuozeria technicznaP suchowiska oparteo na
m6droGci meta-ory> w kt9rym Msowo zaGpiewa> a muzyka przem9wiO; &akie
suchowiska sam tworzy> wykorzystuj6c literatur8 staropolsk6> sowiarsk6>
poetyck6;
%opalko dopisuje wsp9czesny rozdzia do sporu dawnych teoretyk9w na
temat roli sowa i dKwi8ku w suchowisku radiowym; Pocz6tkowo stan techniki
radiowej nie m9 dostarczy: przekonuj6cych arument9w na rzecz jednej lu5
druiej koncepcji> nie m9 te7 zara7a: sztuce radiowej nadmiern6 technicyzacj6 w
procesie realizowania dziea; Fprzeciw %opalki wo5ec nadmiaru operacji
technicznych wypieraj6cych sowo> autora i aktora 6czy: trze5a ze stymulowan6
doskonaleniem si8 techniki ekspansj6 eksperymentu dKwi8koweo w polskim i
Gwiatowym radiu;
&eorie zachodnioeuropejskie
* re-leksji anlosaskiej wyrazicielem z5udowanej na materii sownej teorii
suchowiska jest teoretyk i re7yser radiowy 'onald +c*hinnie
H
;
J
Z5iniew %opalko> !e#ser o s'uc(owisku radiow#m, "Grodek Badania "pinii Pu5
licznej Polskieo !adia> *arszawa CH<<;
H
'onald +c*hinnie> M!adio jako sztukaO CH<B> druk powielony;
%adzie on nacisk na rol8 poetyckieo sowa> kt9remu towarzysz6 e-ekty akustyczne
i muzyka; Fuchowisko de-iniuje jako teatr wyo5raKni i myGli> sprz8ni8ty z wizj6
poetyck6 i Mspreparowan6 iluzj6O> tworz6c6 o5raz Gwiata i 5udz6c6 uczuciowe oraz
intelektualne prze7ycie; Fuchowisko winno zawadn6: uchem suchacza> takjak
czynili to 5ardowie> musi atakowa: jeo wyo5raKni8> tra-ia: do jeo duszy;
'oceniaj6c wa8 pisarza i tekstu> +c*hinnie wysuwa na pierwszy plan aktora i
sowo m9wione> re7yserowane; * suchowisku widzi utw9r rozpisany na osy> tak
jak muzyka rozpisana jest na instrumenty 0 ze sowa m9wioneo pynie sia suestii
i dramaturia wspomaana sztuk6 monta7u> dKwi8kiem> muzyk6> cisz6;
+c*hinnie podkreGla wa8 aodnoGci i niuansowoGci Grodk9w> su5telnoGci
rytmu oraz dyscypliny i zwi8zoGci przy realizacji dramatu radioweo> kt9ry zawsze
Mwychodzi z ciszy> wi5ruje w pr97ni i w myGli suchacza i powraca do ciszy takjak
muzykaOP kt9ry podo5nie jak muzyka i poezja tworzy iluzoryczny Gwiat;
+c*hinnie jest rzecznikiem stylizacji w ujmowaniu rzeczywistoGci i czystej
-antazji> kt9r6 uwa7a za naj5li7sz6 poetyce suchowiska;
Przedstawicielem teo sameo nurtu w teorii radia jest +artin $s0slin
C3
; *
jeo pol6dach mani-estuje si8 jeszcze wyraKniej loocentryczny punkt widzenia;
'la $sslina suchowisko jest -orm6 literatury m9wionej> kt9rej -undamentem jest
sowo zjednoczone z osem; Nos ma silny walor emocjonalny i wielk6 si8
suestii> dzi8ki czemu wywouje w wyo5raKni od5iorcy miejsca> czas i prze5ie
zdarze; FuestywnoG: osu wz5oacona intymnoGci6 mikro-onu pozwala
przekaza: nie tylko naj5ardziej su5telne odcienie wyl6d9w> ruchu i sylwetek> ale
r9wnie7 ludzkie emocje i odczucia; &ak wi8c wyo5raKnia staje si8 waGciw6 scen6
teatru radioweo i dostarcza suchaczowi prze7y: wewn8trznych 5liskich
marzeniom sennym;
!adio jest wedu $sslina idealnym medium dla naj5ardziej su5iektywneo
dramatu poetyckieo> dla suchowisk 85oko wnikaj6cych w Gwiat psychiki; &a
silna su5iektywizacja tematu wymaa od dramaturii -onicznej jasnoGci i
przejrzystoGci struktury powi6zanej z su5telnym wyczuciem czasu kontroluj6cym
rytm> tempo> re-reny> pauzy; )tw9r radiowy jest 5owiem kompozycj6> a os
58d6cy jeo podstaw6 staje si8 instrumentem do zorkiestrowania;
#ednoczeGnie $sslin du76 wa8 przywi6zuje do roli ciszy; (isza to jeden z
najpot87niejszych element9w w dramacie radiowym> 5o przerywa ci6oG: 58d6c6
istot6 utworu -oniczneo; 'ramaturia ciszy 0 przyotowanie> narastanie 0 decyduje
o sile jej ekspresji i 5oactwie jej znacze; 'zi8ki wasnej dramaturii cisza staje si8
milczeniem> przynosi zwrot w mowie> jest czekaniem na sowo> a nie po prostu
5rakiem dKwi8ku;
#est $sslin sceptykiem w ocenie mo7liwoGci stereo-onii> kt9ra jeo zdaniem
poz5awia dramat radiowy niematerialnoGci> niszczy jeo ponad0
+artin $sslin> W#obraDnia jest nasz) scen), tum; Zdzisaw Broncell> MPrzekazy i "pinieO d HI<>
nr ?;
przestrzennoG: i utrudnia 6czenie rzeczywistoGci z wizj6> konkretu z marzeniem;
Ftoi on na runcie czystoGci atunk9w -onicznych 0 utwory ko0la7owe i monta7owe
oparte na czystym dKwi8ku> naturalnym i enerowanym> sytuuje poza o5szarem
suchowiska> nazywaj6c je nowymi -ormami radiowymi 0 radiow6 poezj6 dKwi8ku;
nurt oparty na sowie w teorii suchowiska reprezentuje tak7e $rik BarnouwO;
*ymienia on trzy elementy dziea radioweoE sowo> e-ekty dKwi8kowe> muzyk8>
przyznaj6c prymat sowu; N9wnym narz8dziem dramatura jest w jeo uj8ciu
dialo pozwalaj6cy odwoywa: si8 5ezpoGrednio do wyo5raKni od5iorcy; Poprzez
aluzj8> suesti8 sown6 wyznacza on pole dziaania wyo5raKni> kt9rej podnoG: w
zakresie tworzenia o5raz9w jest nieoraniczona; Fowo dialoowe> uzupeniane
wielo-unkcyjn6 narracj6> staje si8 podstaw6 suchowiska; * dramaturii -onicznej
wa7ne s6 zwi8zoG: i oszcz8dnoG: s9w> przestrzeanie tempa akcji i ci6oGci -a5uy
oraz wykorzystanie ciszy; $-ektom dKwi8kowym wyznacza Barnouw -unkcj8 kom0
plementarn6> wz5oacaj6c6 o5raz Gwiata przedstawiony sowami; PodkreGla rol8
muzyki> kt9ra 6czy sceny i nadaje im pynnoG:> dziaaj6c silnie na wyo5raKni8
suchacza i wywouj6c o5razy; Wwiat przedstawiony w utworze -onicznym mo7e 5y:
Mw kostiumach lu5 5ezO> 5o wszystkie jeo elementy
0 kostiumy> zapach> ciepo 0 istniej6 w wyo5raKni od5iorcy potencjalnie
i sia sowa je uaktywnia; 'zi8ki wyo5raKni Gwiat radiowy nie jest jedno
wymiarowy> wy6cznie dKwi8kowy> przeciwnie 0 po5udza wszystkie zmysy;
Fzukaj6c specy-iki dramaturii -onicznej> sytuuje j6 Barnouw mi8dzy
teatrem i -ilmem> mi8dzy dramaturi6 sceniczn6 Mnadmiernie skupion6O i
dramaturi6 -ilmow6 Mnadmiernie rozproszon6O; "dnajduje w niej -orm8
pre-eruj6c6 dialo i z umiarem stosuj6c6 narracj8> -orm8> kt9ra su5iektywizuje
dramat radiowy> czyni6c o r97nym od dramatu sceniczneo; Analizuje r97ne typy
narracji 0 w pierwszej> druiej i trzeciej oso5ie
0 akcentuj6c ich wyj6tkow6 5ezpoGrednioG:> intymnoG: i silny adunek
emocjonalny;
Z5udowan6 na materii sownej orientacj8 radiow6 w o5szarze niemieckim
reprezentuje ,einz Fchwitzke
C2
; 'e-iniuje on suchowisko jako rodzaj sztuki
heteroenicznej> kt9rej podstaw6 jest liryczne sowo m9wione daj6ce pocz6tek
o5razom> postaciom> myGlom i od5iciom rzeczywistoGci; * suchowisku poszukuje
naturalnoGci i spontanicznoGci dialou> podkreGla jeo naturalno0-ramentaryczny
charakter> dopuszczaj6c istnienie niewielkiej przestrzeni mi8dzysownej>
zostawiaj6cej miejsce na est -oniczny; 'ostrzea znaczenie M5ezprzestrzennejO
waGciwoGci przestrzeni akustycznej> kt9r6 jest 5arwa sowa i dKwi8ku; Fowo
5rzmi6ce dociera do wyo5raKni suchacza> po5udzaj6c jej zdolnoG: odtw9rcz6 i
aktywizuj6c -antazj8;
C
S $rik Barnouw> =ak pisa dla radia% !edakcja Ftudi9w i "ceny Proramu Polskieo !adia>
*arszawa CH=J> z; C;
C2
,einz Fchwitzke> $as :,rspiel% >esc(ic(te und $ramaturie, %9ln0Berlin CH<?;
Fuchowisko nie jest rodzajem sztuki dramatycznej> 5o jeo j8zyk ma
charakter liryczno0maiczny; * j8zyku zaG liryczno0maicznym nic nie mo7e 5y:
przed sowem 0 sowo jest pocz6tkiem wszystkieo> zawiera w so5ie cay Gwiat>
kt9ry powouje do 7ycia; &#mczasem j8zyk dramatu sceniczneo wyrasta z myGli> z
dziaa> z sytuacji;
Fuchowisko nie jest sztuk6 realistyczn6> jej celem jest tworzenie Gwiata
duchoweo za poGrednictwem 5rzmi6ceo sowa; $-ekty dKwi8kowe 0 zwaszcza
dKwi8ki realne 0 od5ieraj6 sowu rol8 wiod6c6> niszcz6 iluzj8 i rozpraszaj6 klimat;
+o6 one jednak su7y: jako kulisy akustyczne> kt9re wspomaaj6 odtw9rcz6
wyo5raKni8; Podo5ne znaczenie ma muzyka> jeGli jest oszcz8dnie u7yta i
oraniczona do podkreGlania i dookreG0lania sytuacji> os95> miejsc;
.riedrich %nilli
C?
reprezentuje skrajn6 posta: orientacji pre-eruj6cej dDwi)k%
$la nieo 9wn6 materi6 suchowiska jest materia 5rzmieniowa 0 e-ekty naturalne i
sztuczne> muzyka natury i wymowa szmer9w> mowa i esty dKwi8kowe @chrz6kanie>
j6kanie> 5ekotA; Wledzi on pocz6tki stosowania dKwi8ku jako samodzielnej materii
sztuki 0 przypomina 5ruitystow i woskich -uturyst9w pran6cych sowu przywr9ci:
dKwi8cznoG:> uwolni: je od niemotyP ruch lettryst9w koncentruj6cych si8 na
5rzmieniu s9w> poszukuj6cych est9w dKwi8ku i rytmu> wymuszaj6cych na mowie
i osie ludzkim j8k> krzyk> szept;
%nilli dokonuje przel6du 5oateo repertuaru dKwi8k9w> wieloGci ich
typ9w i wieloGci sposo59w ich orkiestrowania; Boactwo Mruchu akustyczneoO i
jeo przestrzennoG: nazywa radio-oniczn6 pantomim6; * tym zo7onym
instrumentarium dKwi8kowym su76cym dramaturii radiowej dostrzea doniosy
udzia nowej muzyki i zwi6zanych z ni6 instrument9w elektronicznych i
elektroakustycznych> umo7liwiaj6cych tworzenie i przeksztacanie dKwi8ku;
PodkreGla zasui Bousawa Fchae--era i #ohna (aeSa> kt9rych muzyka wpyn8a
na rozw9j -orm suchowiskowych; +uzyka ta powstawaa w studiu radia
koloskieo prowadzonym przez Fchae--era i pocz6tkowo su7ya utworom
opartym na sowie> w kt9rych dKwi8k 5y stosowany 5ardzo oszcz8dnie; Ftopniowo
jednak zdo5ywaa samodzielnoG: dramaturiczn6> a dzi8ki radio-onicznym
eksperymentom stawaa si8 r9wnie7 Kr9dem nowych -orm suchowiskowych;
Przeciwnikiem orientacji loocentrycznej jest r9wnie7 %laus Fch90nin ; *
swojej teorii Mnoweo suchowiskaO wskazuje na stanacj8 i 85oki impas
artystyczny suchowiska niemieckieo przeomu lat pi8:dziesi6tych i
szeG:dziesi6tych; Fuchowisko niemieckie teo czasu nazywa artystycznym
warsztatem sowa> zarzuca mu literacki charakter i estetycz0
Zo5; #erzy &uszewski> M*sp9czesne tendencje sztuki audialnej w $uropie ZachodniejO>
maszynopis w posiadaniu autorki> sporz6dzony w latach siedemdziesi6tych dla potrze5 we0
wn8trznych Polskieo !adia;
%laus Fch9nin> %Meues :,rsplel 0 &eOle +artlturen, .rank-urt am +ain CH<H; Por; tak7e
jeo artyku pu5likowany ni7ej;
n6 niesamodzielnoG:; *yrzuca antytechnicystyczn6 postaw8 tw9rcom> kt9rzy
zawierzyli j8zykowi> a 5rak wizualnoGci zast6pili Mprze7yciami wewn8trznymiO;
%westionuje iluzjonistyczno0naturalistyczn6 lu5 romantyczn6 konwencj8
suchowisk> kt9ra narzuca od5iorcy interpretacj8 Gwiata i od5iera mu samodzielnoG:
myGlenia;
*edu Fch9nina> w nowym suchowisku sztuka splata si8 z technik6;
MoRum polea tu na odmiennym rozumieniu materii dKwi8kowej oraz destrukcji
j8zyka> jak6 zapocz6tkowaa poezja konkretna> otwieraj6c szerokie perspektywy
tw9rcze nie tylko przed literatur6; Nowa kom5inato0ryka pozwala sowo ci6:>
przetwarza:> zamienia: i otwiera suchowisko na mow8 codzienn6> na dokument i
autentyk; Zasad6 tej metody jest wykorzystanie mowy i osu jako element9w
materii suchowiska zo7onej z wielorodnych dKwi8k9w rejestrowanych i
enerowanych> naturalnych i sztucznych;
'la Fch9nina dKwi8k to zdarzenie suchowe> a wszystkie zjawiska
dKwi8kowe s6 r9wnowartoGciowe; &ransponuj6c rzeczywistoG: akustyczn6 w -orm8
zoranizowan6 0 -onetycznie i rytmicznie 0 poszerza si8 terytorium suchowe>
rozszerza syszalnoG:; *ykorzystuj6c rozliczny materia narany i stosuj6c 5oaty
repertuar metod kola7owych> uwalnia si8 suchowisko od wizualnej konkretyzacji i
suestii> niszcz6c harmoni8 Gwiata iluzji i uwalniaj6c suchacza od
wyimainowanych Mstan9w wewn8trznychO oraz narzuconej meta-izycznej
interpretacji Gwiata;
*sp9czesn6 estetyk8 nazywa Fch9nin estetyk6 technoloiczn6>
nie meta-izyczn6; Pozwala ona aktywizowa: proces imainacji inaczej ni7
czynia to sztuka wczeGniejsza; "drzuca -antazjowanie i wymyGlanie> unie
wa7nia tradycyjne -ormy 0 dramat> liryk8 0jako podejrzane> nieu-nie trak
tuje j8zyk> zawierza tw9rczemu kola7owi> kt9ry jest 5odKcem do racjonal
nej samodzielnoGci myGlowej> umo7liwiaj6cej wyjGcie suchowiska z este
tyczneo impasu i artystyczneo prowincjonalizmu> poz5ycie si8 roli kop
ciuszka literatury; i
&worzywo suchowiska
Sowo
Fztuka literacka jest starsza ni7 pismo; #ej domen6 5yo pocz6tkowo sowo
m9wione i ludzka pami8:> a jej tw9rcami tru5adurzy i 5ajarze; Z czasem przyszy
im w sukurs trwalsze Grodki przekazu in-ormacji 0 pismo i zapis> kt9re stay si8
podpor6 pami8ci> a nawet jej niezawodnym r9wnowa7nikiem;
%olejny przeom to czcionka Nuten5era 0 daa pocz6tek sowu
drukowanemu i literaturze powielanej w wielu kopiach> kt9re zast6piy ksi67k8
r8kopiGmienn6; 'ruk sta si8 przekaKnikiem literatury> a zarazem Grodkiem
komunikowania si8 ludzi mi8dzy so56; #ednak uwi8zione na
stronie ksi67ki> poz5awione wymiaru syszalneo> dKwi8koweo sowo i j8zyk
straciy swoj6 materialnoG: i 5arwnoG: znaczeniow6> stay si8 5ardziej
a5strakcyjne
C=
;
#eszcze w wieku XIX w kulturze europejskiej dominowao milcz6ce>
drukowane i powielane sowo; Istnieje pol6d> 7e powodowao to nadwar0
toGciowanie roli j8zyka zar9wno w systemie komunikacji spoecznej> jak i w
o5szarze sztuki; &a -etyszyzacja s9w> ich kult i odpowiadaj6ca im lo0ocentryczna
wizja Gwiata doczekay si8 pot87neo przeciwnika w nowym systemie komunikacji
opartym na technice przekazu elektryczneo;
*iek XX i sztuki masowe podniosy 5unt przeciw sowu Mza5alsamo0
wanemuO> martwemu> sowu> kt9re utracio posta: 5rzmieniow6> zodn6 z jeo
natur6; * tym procesie odzyskiwania 7yweo sowa m9wioneo radio i sztuka
radiowa oderay pioniersk6 i samodzieln6 rol8; )sytuowane w czasie mi8dzy
-ilmem niemym a dKwi8kowym stay si8 o5szarem pierwszych poszukiwa i
-ormalneo eksperymentu; "dkryway przed tw9rc6 i suchaczem 5oaty Gwiat
-onii i urod8 7yweo sowa> ukazyway ich pojemnoG: znaczeniow6 i si8 ekspresji;
)dowadniay> 7e awizualna kreacja dKwi8kowa mo7e mie: pen6 samodzielnoG:
wyrazow6 5udowan6 na technicznych mo7liwoGciach noweo medium;
+ikro-on i oGnik radiowy> podo5nie jak wczeGniej kamera> staj6 si8
wynalazkiem na miar8 czcionki Nuten5era> zmieniaj6c typ komunikacji
mi8dzyludzkiej i daj6c szanse nowej sztuce; 'zi8ki nim nieme sowo literackie na
powr9t odzyskuje os; &ransmitowane> rejestrowane> odtwarzane 5uduje now6
przestrze duchow6 i now6 wra7liwoG: od5iorcy; )mo7liwia mu przejGcie od
kultury druku i o5razu do kultury dKwi8ku> od konwencji wzrokowej 0 do
konwencji suchowej;
!9wnie7 dzisiaj sztuka radiowa sytuuje si8 w opozycji do tendencji
wsp9czesnej kultury o5razu i sztuki audiowizualnej; #ako jedyna wGr9d sztuk
medialnych tworzy suchow6 wersj8 rzeczywistoGci> udowadnia 5oactwo i
zo7onoG: sowno0-onicznej wizji Gwiata; !ozwijaj6ca si8 dynamicznie technika
akustyczna 0 aparaty rejestruj6ce> modeluj6ce i odtwarzaj6ce 0 wz5oaca tworzywo
sowno0akustyczne mno76c jeo mo7liwoGci znaczeniowe i ekspresyjne;
"dksztacanie osu> tworzenie nieskody-iko0wanych 5rzmie> niesemantycznych
-orm mowy poszerzaj6 repertuar intonacyjny i zwi8kszaj6 skal8 oddziaywania na
suchacza;
Fowo m9wione 5yo od pocz6tku istot6 radia 0 7ywa mowa jako naturalne
zachowanie czowieka stao si8 skadnikiem tworzywa -oniczneo; AwizualnoG:
sowa uwalniaa sztuk8 radiow6 od wpywu sceny i konwencji teatralnej; Brzmi6ce
sowo> silniej apeluj6ce do wra7liwoGci od5iorcy ni7 cicha lektura> dysponowao
wi8ksz6 si6 ekspresji ni7 literatura drukowana> 5ardziej wiaryodnie uo5ecniao
postacie i zdarzenia> sprzyjaj6c powstawaniu iluzji realnoGci i spontanicznej
identy-ikacji suchacza
Por. zamieszczony wyej rozdzia pracy Marshalla McLhana.
z przedstawian6 -ikcj6; Fowo m9wione pozwolio wsp9czesnemu tw9rcy nie tylko
tworzy: dziea oryinalne> w zodzie z estetyk6 sztuki -onicznej> ale r9wnie7
odkrywa: na nowo klasyczn6 sztuk8 literack6; Poezja i proza ksi67kowa ujawniaj6
w radiowej realizacji takie wartoGci> jakie nie uo5ecniaj6 si8 w cichej lekturze;
*i8K sztuki radiowej z poezj6 poprzez metamor-oz8 sowa pisaneo w
-oniczne nie zanika w miar8 rozwoju -orm radiowych> owszem 0 po85ia si8 i
intensy-ikuje; *a7ny nurt radiowej dramaturii 0 dramat poetycki> 5oaty repertuar
adaptacyjny sceniczneo dramatu poetyckieo @r9wnie7 prozyA jest teo
przekonuj6cym dowodem; &a wi8K nie oznacza zale7noGci> sowo 5owiem i j8zyk
radiowy r97ni si8 od klasycznych -orm literackich; !97nice te wyst8puj6 na wielu
paszczyznach;
C; 'Kwi8kowoG: radiowa otwarta jest na 7yw6 mow8> kt9ra wnika w tkank8
j8zyka radioweo> w akustyczne tworzywo> daj6c mu naturalnoG: oraz odr85ne
waGciwoGci i mo7liwoGci wyrazowe;
2; Nos> kt9ry stanowi jednoG: ze sowem> moduluje i intensy-ikuje jeo
sensy i walory emocjonalne;
?; Aparaty akustyczne przetwarzaj6ce os ksztatuj6 jeo nowe> nie ist0
niej6ce w rzeczywistoGci 5rzmienie> wydo5ywaj6 ukryte znaczenia s9w> a tak7e
nadaj6 im nowe znaczenia oraz 5oatsz6 ekspresj8 ni7 w zapisie literackim;
B; +ikro-on i oGnik z5li7aj6 sowo ku uchu suchacza> nasycaj6c od5i9r
intymnoGci6 i niuansowoGci6 5odKc9w -onicznych 0 od najdelikatniejszych> jak
oddech przedsowny> szept> sowo nie dopowiedziane> szcze9lna artykulacja lu5
intonacja> pauza mi8dzysowna 0 a7 po sowo na poosie> na echu> na krzyku> na
paczu;
Ani milcz6ce sowo literackie> ani sowo w -ilmie> teatrze czy telewizji>
zauszane przez silniejsz6 od nich wizualnoG: i e-ekty wzrokowe> nie maj6
mo7liwoGci penienia tak zo7onej i 5oatej -unkcji i tak wa7nej roli zar9wno w
s-erze znacze> jak i ekspresji; &ote7 mimo istnienia> a nawet rozwoju suchowiska
oparteo na dzwi8kowosci awer5alnej przewa7a j8zykowa -ormua dramatu
radioweo;
!os
Fkadnikiem> kt9ry pod wzl8dem swoich waGciwoGci i penionej w utworze
-unkcji zajmuje miejsce poGrednie mi8dzy poj8ciowym sowem i apoj8ciowym
dKwi8kiem akustycznym> jest os ludzki; * radiowym osie elementy materialne>
naturalny oraz umowny> s6 ze so56 nieroz6cznie zwi6zane> tworz6 ukonkretnione
sowo 0 sowo 5rzmi6ce; Pierwszy z nich przekazuje znaczenia> kt9re tworz6 Gwiat
przedstawiony utworu -oniczneo> decyduj6c o treGciP drui uo5ecnia czowieka>
synalizuje jeo cechy -izyczne i psychiczne 0 jeo charakter> aktualny stan ducha>
nastr9j> emocje;
*aa osu w tworzeniu kreacji -onicznej wynika z jeo wi8zi ze sowem
oraz zwi6zku z postaci6 5ohatera; Fi8 ekspresji zawdzi8cza os temu> 7e mimo
mikro-onowej de-ormacji i rejestracyjneo MspaszczeniaO zachowuje pozorn6
to7samoG: z M7ywymO osem ludzkim; #eo materialna realnoG: nie tylko sueruje
od5iorcy autentyczn6 o5ecnoG: czowieka> ale te7 uwiaryodnia cay Gwiat
przedstawiony;
'o -unkcji osu w suchowisku radiowym nale7y m;in; indywidualizacja
sylwetek postaci> dookreGlanie charakteru przestrzeni> wsp9ksztatowanie czasu>
wz5oacanie sytuacji dramatycznej> wzmacnianie siy sowa; (ytowany teoretyk
radia 'onald +c*hinnie pisze> 7e jeden os mo7e zaludni: pustk8> zlokalizowa:
akcj8> wyrazi: to> co czowiek m9wi i czeo nie m9wi;
)czestnicz6c w 5udowaniu postaci os wyodr85nia je i okreGla> stwarza ich
osowy portret; (echy -izyczne osu sueruj6 pe:> wiek> charakter> pochodzenie>
wyksztacenieP in-ormuj6 o intencjach> wyra7aj6 ukryte myGli 5ohater9w> zdradzaj6
ich autentyczne uczucia i prze7ycia 0 strach> zoG:> niepewnoG:> zadowolenie>
nieGmiaoG:> aroancj8> watownoG:> przymilnoG:> 5ut8P niekiedy przecz6
wypowiadanym sowomP za5arwiaj6 emocjonalnie relacje postaci> wyra7aj6c na
przykad drwin8> przyjaK> wrooG:> szacunek> niech8:> poard8; 'zi8ki osowi
5ohater radiowy nidy nie jest odcieleGniony> a5strakcyjny;
Nos peni istotn6 -unkcj8 dramaturiczn6> materializuje znaczenia s9w>
wzmacnia ich si8 i suestywnoG: 0 za5arwia je i jest przez nie za5arwianyP niekiedy
wchodzi z nimi w kon-likt> podwa7aj6c lu5 uniewa7niaj6c niesione przez nie sensy;
+o7e r9wnie7 nasyci: sowa nowymi treGciami> kt9re w zapisie literackim s6
ledwie zasuerowane lu5 nieo5ecne> a ma0terializuj6 si8 dopiero w interpretacji
aktorskiej;
Nos 5ywa r9wnie7 skadnikiem samodzielnym znaczeniowo 0 kanie>
wzdychanie> j8k> krzyk> Gmiech> szept mo6 5y: wa7nym noGnikiem treGci>
odsuwaj6c na plan dalszy 9wne znaczenia s9w> kt9re staj6 si8 niewyraKne>
znieksztacone lu5 nierozr97nialne w od5iorze suchowym; &reGci psychiczne> stany
ducha 0 radoG:> szcz8Gcie> rozpacz> traedi8> nastr9j chwili> spontaniczne reakcje
5ohatera 0 silniej i 5ardziej autentycznie wyra7a os ludzki ni7 same sowa;
&o -alowanie znacze> na przemian naturalnych> akustycznych> i po0
j8ciowych> sownych> daje utworowi radiowemu wewn8trzny dynamizm i -ormalny
5lask> wz5oacaj6c przedstawiony Gwiat i uatwiaj6c percepcj8 suchaczowi; *
starciu naturalneo osu i a5strakcyjneo sowa cz8sto zwyci87a os;
*ielk6 si8 ekspresyjn6 osu docenili ju7 pierwsi teoretycy radia i autorzy
dramatu radioweo> ale dopiero p9Kniej dostrze7ono jeo rol8 w ksztatowaniu
szcze9lnej wizji Gwiata przedstawioneo> kt9rej podstaw6 sta si8
antropocentryzm; B8d6c wy6cznie atry5utem czowieka> os orientuje wszystkie
elementy wykreowanej -onicznie rzeczywistoGci na 5o0
hatera> czyni o centrum wszystkich zdarze> sprawc6 decyduj6cym o sensie i
kierunku zmian w przedstawionym ukadzie rzeczy;
* analizach wai osu w tworzeniu dziea radioweo pytano> czy nie daje
ona czowiekowi niezasuzenie przesadneo znaczenia> czy z5yt o nie wywy7sza>
za-aszowuj6c tym samym o5raz Gwiata> w kt9rym czowiek jest zaledwie ma6
cz6stk6 oromnej caoGci; By: mo7e z teo przekonania i ze sprzeciwu wo5ec
antropocentryzmu sztuki radiowej powsta nurt suchowiska oddaj6ceo prymat
7ywioowi natury 0 odosom przyrody> zwierz6t> materii nieo7ywionej; #ak si8
wydaje> ten Gwiat czystej akustyki narzucaj6cej sw9j sens zdarzeniom> dyktuj6cy
prawa> 5ior6cy w posiadanie czowieka> nie otwar> jak dot6d> nowych mo7liwoGci
estetycznych przed sztuk6 radiow6;
Ftruktury j8zykowe suchowiska
*arstwa j8zykowa wyst8puje w dramacie radiowym w dw9ch pod0
stawowych -ormach 0 dialou i narracji;
'ialo
'ialo jest naj5ardziej naturaln6 -orm6 sown6 w relacjach mi8dzyludzkich;
&a naturalnoG: jest w radiu wielk6 si6 -ormotw9rcz6; Fowo dialoowe inicjuje
wszelkie przedstawienia dKwi8kowe w dramacie radiowym> peni wielorakie
-unkcje zar9wno w planie treGciowym> jak i -ormalnym;
'ialo tworzy -aktur8 i struktur8 dziea> konstytuuje Gwiat przedstawiony 0
wyznacza czas i przestrze> zakreGla sytuacj8 dramatyczn6> rozwija akcj8; Poprzez
dialo wspomaany dKwi8kiem rodzi si8 kon-likt> narastaj6 zdarzenia> dojrzewa
-inaowe rozstrzyni8cie; * dialou wyra7a si8 wi8kszoG: dziaa 5ohater9w>
powstaje o5raz ich 7ycia wewn8trzneoP w replikach os95 m9wi6cych uo5ecniaj6
si8 postacie chwilowo milcz6ce;
%sztat suchowiska wyznacza dialo dziaaj6cych postaci podporz6dkowany
dramaturii dKwi8kowej i prawom mikro-onu; +imo wsp9lneo z teatrem
charakteru dialooweo> suchowisko przekracza reuy dramatu sceniczneo>
odrzuca jeo ryory estetyczne; 'ialo jest tu atea0tralny; .oniczny> posuszny
zasadzie naturalnoGci i zwi8zoGci> jest przeciwiestwem konwencjonalneo dialou
sceniczneo> kt9ry na antenie 5rzmi sztucznie i -aszywie> staje si8 retoryczny i
deklamacyjny;
AwizualnoG: sprawia> 7e -orma dialoowa> z natury nieci6a> ulea w radiu
szcze9lnie silnej -ramentaryzacji; *ymaa mocniejszeo i 5ardziej aktywneo
sowa> zdolneo swoj6 celnoGci6 i si6 ekspresji po5udza: uwa8 suchacza> jeo
wyo5raKni8 i dKwi8kow6 pami8:; %a7de sowo dialou jest w radiu 5ardziej
doniose ni7 w teatrze> dzie mo7e 5y: zast6pio0
ne lu5 wzmocnione przez o5raz czowieka m9wi6ceo 0jeo est> ruch 0i kontekst
sytuacyjny; Wwiat> kt9ry kreuje w radiu> ma ezystencj8 pynn6 i nieustannie
zaro7on6; Posta: -oniczna w przeciwiestwie do scenicznej atwo ulea
rozproszeniu; !9wnie7 uo5ecniane odosami zjawiska i zdarzenia rozpraszaj6 si8
wraz z zamilkni8ciem dKwi8ku; &ote7 dialo radiowy musi cz8sto wraca: ku
przemijaj6cym -azom akcji 0 ku treGciom wczeGniej wyra7onym> ku minionym
sytuacjom dramatycznym i minionym momentom kon-liktu> a tak7e ku postaciom
aktualnie milcz6cym> 5y moo powsta: kontinuum -oniczneo Gwiata
przedstawioneo;
* przeciwiestwie do dialou sceniczneo dialo radiowy -unkcjonuje w
z5li7eniu> w 5liskim intelektualnym i emocjonalnym kontakcie ze suchaczem;
(z8sto ma on -orm8 wypowiedzi kameralnej> a nawet intymnej 0 -orm8 zwierzenia>
szeptu; &o intensywne z5li7enie sprawia> 7e od5iorca silniej ni7 w teatrze
identy-ikuje si8 z przedstawionymi postaciami i sprawami;
'ialo radiowy 6czy w so5ie porz6dek dramatu ze swo5od6 epiki i
emocjonalnoGci6 liryki; $lastyczna -ormua suchowiska wyra7aj6ca si8 w wieloGci
jeo -orm 0 od realizmu do surrealizmu> od dokumentu i -aktora-ii do penej
kreacyjnoGci> od reporta7u po suchowisko wizyjne 0 znajduje sw9j odpowiednik w
wieloGci typ9w j8zyka dialooweo;
$ialo s#tuac#jn# 0 uwypukla dosowne znaczenia s9w i z5li7a si8 ku
mowie potocznej> uwzl8dnia 7aron> war8> archaizmy; *yst8puje 9wnie w
suchowiskach realistycznych> o 7ywej akcji 0 w utworach o5yczajowych>
psycholoicznych 0 su76c konstruowaniu postaci i ich indywidualizacji> 5udowaniu
kontekstu sytuacyjneo> wyznaczaniu miejsca i czasu akcji oraz tworzeniu linii
rozwoju kon-liktu;
$ialo wewn7trzn# 0 to -orma mowy wewn8trznej w suchowisku
psycholoicznym posuwaj6ca akcj8 rozwijaj6c6 si8 w wyo5raKni> pami8ci>
marzeniach> -antazji> Gnie; * tym o5szarze> tak trudnym do uchwycenia przez inne
sztuki> radio osi6a wielk6 wiaryodnoG:; 'zi8ki awizualnoGci dialo radiowy
mo7e tworzy: -ormy> kt9re w teatrze i -ilmie 5rzmi6 sztucznie> a w suchowisku 0
naturalnie> jak introspekcja ukazuj6ca dusz8 5ohatera> daj6ca wejrzenie w jeo
psychik8> lu5 retrospekcja 0 przywouj6ca zodnie z loik6 pami8ci przeszoG: i
prze7yte przez 5ohatera zdarzenia;
&e -ormy mowy wewn8trznej mo6 -unkcjonowa: w opozycji do sytuacji
zewn8trznej 5ohatera i dialou sytuacyjneo> kt9ry 6czy postacie kon-liktu;
Bywaj6 te7 komentarzem do wydarze zewn8trznych> wz5oacaj6cym sytuacj8
dramatyczn6> kluczem do zrozumienia decyzji 5ohatera i sposo5em po85ienia
jeo sylwetki; 'ialo wewn8trzny ukazuje psychiczny Gwiat postaci> ich
indywidualne racje> ukryte l8ki i kompleksy> utajone intencje> nie w peni
uGwiadamiane uczucia i pranienia> kt9re wchodz6 w kolizj8 ze Gwiatem
zewn8trznym; Fprzyja porozumieniu i psycholoicznej wi8zi mi8dzy postaciami
utworu a od5iorc6; +o7liwy jest tylko w radiu;
$ialo d#skurs#wn# 0 ten typ dialou wyst8puje 9wnie w utworach
a-a5ularnych> poetyckich> intelektualnych> dzie wa7ny jest tok myGli
czy emocji> a nie a%cja i sylwet%i postaci; Niekiedy ma -orm8 dialou pozorneo
0jest myGl6 rozo7on6 na osy i repli%i dialoowe> a nie starciem 5ohater9w; *
tym przypad%u dialo nie musi 5y: ani zindywidualizowany> ani
uprawdopodo5niony sytuacyjnie> -unkcjonuje 5owiem w ramach pewnej konwencji
i literacko0radiowej umownoGci;
(z8sto staje si8 on r9wnie7 wa7nym skadnikiem suchowiska poetyckieo>
w kt9rym wizja caoGciowa przesania postacie> daj6c im rol8 -iur wyra7aj6cych
treGci intelektualne i emocjonalne; .orma dialou pozorneo ma du6 tradycj8
kulturow6> odnajdujemy j6 zar9wno w literaturze @aleorieA> teatrze @reliijne
widowiska GredniowieczneA> -ilozo-ii @dialoi PlatoskieA> ale dopiero odmiana
radiowa aodzi jej sztucznoG:> umownoG: i ascetycznoG:> humanizuj6c j6;
$ialo rozproszon# 0 jest -orm6 dialou zdezinterowaneo> anty0dialou>
kt9ry ma dzieli:> a nie 6czy: postacie dramatu; Ftosowany jest w suchowiskach
rzadko i su7y okreGlonej poetyce @roteska radiowaA; "piera si8 cz8sto na sowie
asemantycznym> 5ekotliwym> w kt9rym zostay stumione lu5 cakowicie
zau5ione znaczenia; &en spos95 u7ycia j8zyka w dialou od5iera wa8 sowu i
czowiekowi> kt9ry je wymawiaP niszczy loocentryczn6 @z5udowan6 na
penowartoGciowym sowieA i antro0pocentryczn6 @zorientowan6 na czowiekaA
wizj8 GwiataP jest sprzeciwem wo5ec sowa i jeo heemonii w 5udowaniu o5razu
rzeczywistoGci w sztuce;
&en typ dialou 6czy si8 z przekonaniem> 7e to nie czowiek m9wi sowa>
ale one o m9wi6> trze5a wi8c wyzwoli: si8 z wi8zienia s9w; *yraz tych tendencji
odnajdujemy w suchowiskach a-a5ularnych> dzie element wer5alny jest
niesamodzielny> jeo -unkcja znaczeniowa 0 oraniczona lu5 cakowicie
zlikwidowana> a sowo zamienione w 5ekot; 'ialo m9wiony upoda5nia si8 w tych
suchowiskach do innych dKwi8k9w> kt9re o wchaniaj6 i dehumanizuj6; Nos
ludzki staje si8 jednym z wielu r9wnorz8dnych odos9w Gwiata;
&en kierunek reprezentuj6 suchowiska akustyczno0monta7owe oparte na
kola7u dKwi8k9w naturalnych i sztucznych> ale ich -ormua nie wykazaa
dostatecznej dynamiki estetycznej> nie ujawnia nowych mo7liwoGci wyrazowych>
kt9re otwary5y szersze perspektywy rozwoju przed -orm6 suchowiskow6;
"arracja
.orm8 suchowiska i charakter jeo Gwiata przedstawioneo wyznacza
zar9wno dialo> jak i narracja; "5ie konwencje> dramatyczna i narracyjna>
wsp9tworz6 5oat6 wielorodnoG: ksztat9w suchowiska> kt9rych nie da si8
uporz6dkowa: rodzajowo czy atunkowo wedu klasycznej typoloii literackiej;
,eteroeniczna natura suchowiska odzi rodzaje i atunki; +onolo mo7e mie: w
suchowisku struktur8 dramatyczn6> a dra0
matyczny dialo mo7e przeplata: si8 z narracj6; Przewaa narracji lu5 dialou to
przewaa pewneo typu nacechowania -ikcji;
narracja i dialo 0 elementy opozycyjne 0 w suchowisku przenikaj6 si8
wzajemnie> dopeniaj6 lu5 6cz6 na zasadzie kontrapunktu> daj6c mo7liwoG:
swo5odneo ksztatowania materiau dziea> elastyczneo konstruowania jeo
dramaturii; Narracja mo7e 5y: zr9wnowa7ona w swojej -unkcji z dialoiem>
dor9wnywa: mu aktywnoGci6 i wa6> mo7e te7 peni: rol8 komplementarn6 wo5ec
warstwy dialoowej;
riie od razu zrozumiano jak istotna mo7e 5y: narracja w 5udowaniu
-onicznej treGci i -onicznej -ormy suchowiska; ) pocz6tk9w sztuki radiowej
narracja uwa7ana 5ya za zo konieczne jako 7ywio o5cy sztuce dKwi8kowej>
uzale7niaj6cy j6 od prawide powieGciowych i literackich; Narracja su7ya wtedy
9wnie kamu-lowaniu awizualnoGci radia uwa7anej za mankament noweo
medium 0 dawaa opisy wizualnej warstwy kreowaneo Gwiata> wyl6d9w os95 i
przedmiot9w> ksztat9w przestrzeni> kt9rych nie mo7e przekaza: sztuka -oniczna;
*yaszana 5ya najcz8Gciej przez narratora usytuowaneo poza akcj6> kt9ry
dopenia luki i niejasnoGci w jej rozwoju; &a narzucona narracji -unkcja
dKwi8koweo r9wnowa7nika wi0zualnoGci zostaa nie5awem zaniechana jako
estetycznie chy5iona i sprzeczna ze specy-ik6 awizualnej sztuki radiowej; #ednak
duo jeszcze utrzymywao si8 przekonanie wywiedzione z doGwiadczenia i tradycji
teatralnej> 7e narracja mo7e peni: w dramacie przede wszystkim rol8 kom0
plementarn6 0 na przykad uwalniaj6c dialo dramatyczny od nadmiernej
in-ormacyjnoGci i opisowoGci;
*raz z rozwojem -ormy suchowiskowej wzroso znaczenie narracji i
powstay jej nowe odmiany; (oraz cz8Gciej przenika ona struktury dialoowe
suchowiska> a tak7e coraz cz8Gciej sama 5uduje wasn6 odmian8 dramaturii
utworu> oraniczaj6c lu5 eliminuj6c dialo cakowicie; &en typ narracji okreGlamy
mianem narracji obiekt#wnej% &worzy ona dramaturiczn6 struktur8 suchowiska>
zakreGla kontury Gwiata przedstawioneo> wyznacza lini8 rozwoju akcji> stawia
akcenty dramatyczne> modeluje rysunek postaci; Narrator usytuowany jest tutaj
ponad rzeczywistoGci6 kreacyjn6 i ma nad ni6 a5solutn6 wadz8; #eo sowa
de-iniuj6 j6 w spos95 niepodwa7alny;
Narracja o5iektywna> mimo swojej nadrz8dnoGci wo5ec pozostaych
element9w dziea radioweo> r97ni si8 znacznie od swo5odniejszej narracji
literackiej> podporz6dkowana jest 5owiem dramaturii dKwi8kowej; Nie traci ona
Gcisej wi8zi z dynamicznym dialoiem radiowym> kt9ry oranicza jej nadmierny
rozrost i tumi dominacj8 narracyjneo czasu przeszeo nad dramatycznym czasem
teraKniejszym; * radiowej realizacji zyskuje ona ksztat oso5owy> staj6c si8
jednostronn6 replik6 skierowan6 ku suchaczowi> kt9ra zale7nie od konwencji jest
zwierzeniem> dokumentem> opisem> reportersk6 relacj6 lu5 poetyckim
uo9lnieniem;
Innymi typami narracji autonomicznej s6 monodram i monolo samodzielny;
?onodram 0 to samodzielna -orma narracji o strukturze dramatycznej>
poz5awiona ramy dialoowej> z5udowana na jednooso5owej wypowiedzi; Fama
tworzy sytuacj8 dramatyczn6> rozwija kon-likt i 5uduje rozstrzyni8cie -inaowe;
+o7e mie: r9wnie7 -orm8 jednostronneo dialou 0 replik pozornie dialoowych
kierowanych do os95 milcz6cych> kt9rych o5ecnoG: jest suerowana lu5
domniemana;
?onolo samodzieln# 0 z5li7a si8 do monodramu> dzie -unkcja narratora
jest mniej roz5udowana i 5ardziej sta5ilna; "dznacza si8 luKn6 konstrukcj6>
spontanicznym przepywem myGli 5ohatera w zasuerowanej sytuacji zewn8trznej>
niekiedy s6 to sowa kierowane ku komuG nieokreGlonemu> a w istocie 0
5ezpoGrednio ku suchaczowi; &8 poetyk8 mo7na nazwa: poetyk6 zwierzenia 0
kameraln6> intymn6> opart6 na szczeroGci> odznaczaj6c6 si8 du76 suestywnoGci6;
Znacznie wi8cej typ9w mo7na wyr97ni: w przypadku narracji powi6zanej z
dialoiem;
?onolo w#'aszan# 0 to replika ^uasi0dialoowa o nacechowaniu
narracyjnym kierowana ku innym postaciom dramatu w toku dialoowej
akcji; *yrasta z dialou i ku niemu si8 zwraca; Bywa to tyrada> przem9
wienie> os w sporze> opowieG:> czytanie listu; #est -orm6> kt9ra cz8sto
stanowi puent8 dramaturiczn6> wz5oacaj6c sytuacj8 dramatyczn6> po
85iaj6c kon-likt> poszerzaj6c o5raz Gwiata przedstawioneo i sylwetki
5ohatera; >
?onolo wewn7trzn# 0jest typem narracji su5iektywnej> kt9ra wyst8puje w
utworze dialoowym najcz8Gciej wtedy> dy 5ohater odwraca uwa8 od wydarze
zewn8trznych i kieruje j6 ku wasnym wewn8trznym doznaniom i prze7yciom>
snuj6c myGli> przypomnienia> komentarze;
+onolo wewn8trzny 5uduje sylwetk8 5ohatera w spos95 szcze9lny 0
tworzy jeo wizerunek duchowy> ukazuje jeo stosunek nie tylko do zdarze> ale i
do os95 uczestnicz6cych w akcji> pokazuje zo7onoG: jeo psychiki> motywy
decyzji i dziaa; !adiowy monolo wewn8trzny staje si8 oGnym myGleniem>
intymnym zwierzeniem kierowanym 5ezpoGrednio do suchacza> wprost do jeo
wyo5raKni i serca; #est to -orma 5ardzo radio-oniczna> nasycona emocjonalnie>
suestywna i wiaryodna> zwaszcza dy wesprze j6 mistrzowskie wykonanie
aktorskie i re7yserskie;
narracja rozproszona 0 ma posa: utajon6> zawart6 w dialou; Poz5awiona
autonomii -ormalnej> zroGni8ta jest z dialoiem i postaci6 5ohatera dramatyczneo
oraz poddana o9lnym prawom dramatu; +o7e 5y: przypisana jednej oso5ie> kt9r6
specy-icznie charakteryzuje i wyodr85nia spoGr9d innychP 5ywa te7 rozo7ona na
wi8ksz6 licz58 postaci> kt9re w -ormie dialoowej przekazuj6 treGci opisowe;
narracja rozproszona tworzy z dialoiem harmonijn6 jednoG: -oniczn6 0
intensy-ikuje treGci dialoowe> nasyca je emocjonalnie> nie narusza relacji mi8dzy
5ohaterami> nie hamuje akcji> nie wymaa szcze9lnych uzasadnie ani motywacji>
jak to si8 dzieje w teatrze;
narracja pozornie obiekt#wna 0 to narracja zawarta w wypowiedzi 5ohatera>
kt9ry sytuuje si8 na poraniczu -ikcyjneo Gwiata utworuE uczestniczy w akcji> ale
jednoczeGnie zachowuje dystans wo5ec niejP pozostaje w relacji dialoowej z
pozostaymi oso5ami dramatu> ale r9wnie7 zwraca si8 ku suchaczowi> wchodz6c z
nim w jednostronny dialo;
* tej konwencji narrator ma wy7szoG: nad innymi 5ohaterami 0mo7e
zmienia: swoje miejsce> ocenia: zdarzenia i komentowa: je z zewn6trz> pozostaj6c
jednoczeGnie uczestnikiem akcji; &en zo7ony typ narracji pozwala wz5oaci:
pro5lematyk8 utworu> poszerzy: jeo to> po85i: sylwetki 5ohater9w; )mo7liwia
kon-rontacj8 przedstawionych postaw> zdarze> spraw;
narracja udramat#zowana 0 wyst8puje jako powieG: dKwi8kowaP oparta jest
na dialoach> ale zodna z podstawowymi reuami epiki w zakresie tworzenia
Gwiata przedstawioneo> kon-liktu> -a5uy> postaci; PowieG: dKwi8kowa u swoich
pocz6tk9w respektowaa wiele element9w Iite0racko0epickich pozostaj6cych w
kon-likcie z dialoow6 struktur6 wczesnych suchowisk> co razio sztucznoGci6 jako
przejaw -ormalnej zale7noGci od literatury pisanej;
P9Kniejsze -ormy powieGci radiowej odrzuciy te zapo7yczone od prozy
literackiej elementy> z5li7aj6c si8 ku szcze9lnej -ormie narracyjno00dramatycznej;
Znikn6 z nich narrator 0 demiur i komentator przedstawioneo Gwiata 0 wraz z nim
znikn6 epicki czas przeszy> ust8puj6c teraKniejszoGci dziej6cych si8 wydarze
dramatycznych> a partie narracyjne przenikn8y do replik 5ohater9w> skrywaj6c
swoj6 epick6 natur8; Powstaa udramatyzowana epika 0 -a5ularna> wielow6tkowa>
oparta na strukturze dramatycznej i dialou> kt9ra przeksztacia si8 w radiowy
serial suchowiskowy;
.orma ta jednak nie ewoluuje> pozostaj6c ci6le w swoim dawnym ksztacie
jako suchowisko realistyczne> o5yczajowe> z akcj6 teraKniejsz6 usytuowan6 w
rzeczywistoGci potocznej; Nosi ona typowe cechy sztuki popularnej> dost8pnej
masowemu od5iorcy> staj6c si8 zjawiskiem 5ardziej socjoloicznym ni7
estetycznym; &en stan rzeczy wynika> jak si8 wydaje> nie z wewn8trznych
oranicze -ormy> lecz z niepeneo wykorzystania jej potencjalnych mo7liwoGci
wyrazowych;
Perspektywy suchowiska w rzeczywistoGci
zdominowanej przez kultur8 wizualn6
Fuchowisko radiowe jest dzieem jedynym w swoim rodzaju; * prze0
ciwiestwie do sztuk audiowizualnych jeo interalnoGci nie narusza zwi6zek z
technik6 i technoloi6; Ze specy-ik6 dziea radioweo 6czy si8 odmienny ni7 np; w
-ilmie i telewizji typ autorstwa; !adiowe autorstwo jest indywidualne> dzieo
-oniczne> mimo udziau w nim techniki realizacyjnej i emisyjnej> przypisane jest
trwale tw9rcy> kt9ry da mu ksztat sowny;
&ekst stanowi constans utworu> warantuje jeo to7samoG:> a tak7e zawiera
suestie realizacyjne;
Indywidualny charakter dziea wyra7aj6ceo oso5iste przesanie pisarza
sprawia te7> 7e sztuka radiowa stawia op9r standaryzacji i homoenizacji> kt9rym
tak atwo uleaj6 sztuki audiowizualne> poddane prawom rynku i ustom masoweo
od5iorcy; Fztuka radiowa> cho: masowa pod wzl8dem dost8pnoGci> dociera przede
wszystkim do od5iorc9w kultury wy7szej; Fzcze9lne 5owiem nacechowanie dzie
radiowych> zwi6zane z ich charakterem awizualnym i audialnym> sprawia> 7e s6 one
trudne w od5iorze; 'ramaturia szy5kich prze5ie9w> wa7na -unkcja sowa>
przewaa kreacji nad rejestracj6> znacze meta-orycznych nad dosownymi>
zmuszaj6 suchacza do percepcji aktywnej maj6cej oparcie w jeo wra7liwoGci>
pami8ci dKwi8kowej> doGwiadczeniu estetycznymP zmuszaj6 do wysiku 6cz6ceo
precyzj8 postrzeania zmysoweo z intensywn6 prac6 wyo5raKni; (zynne
uczestnictwo intelektualne i emocjonalne od5iorcy czyni o wsp9tw9rc6 radioweo
dziea;
Paradoks sztuki radiowej polea na tym> 7e realizuj6c si8 w intymnym
kontakcie z od5iorc6> jest ona masowa i elitarna zarazem; Ale waGnie dzi8ki tej
wewn8trznej sprzecznoGci jest sztuk6 nowoczesn6> otwart6 na kreatywnoG:
od5iorcy; I chocia7 w konkurencji ze wsp9czesnym o5razem elektronicznym jej
pozycja nie jest tak silna> jak 5ya kiedyG w konkurencji z niem6 sztuk6 ekranow6>
to przecie7 sztuka radiowa wci67 rozporz6dza wieloma atutami; Bardziej ni7 inne
sztuki 5uduje psychiczn6 niezale7noG: od5iorcy 0 5roni6ceo si8 przed
aresywnoGci6 -ilmowo00telewizyjnej wizualnoGci;
Fztuka j8zyka i sztuka suchania> podstawa tw9rczoGci radiowej> jest r9wnie7
podstaw6 dialou we wszelkich relacjach mi8dzyludzkich; * o5ronie sowa i
j8zyka podnosz6 os pisarze> teoretycy sztuki> psycholoowie> socjoloowie>
j8zykoznawcy; *i676 oni nadziej8 ze sztuk6 radiow6 jako sztuk6
penowartoGcioweo sowa> sztuk6 Mwysok6O> po5udzaj6c6 od5iorc8 intelektualnie i
emocjonalnie;
%LA)F F(,cNINN
Literatura -oniczna jako potencjalny
przedmiot 5ada literackich
Fztuka I radioE eksperyment
,istoria radia rozpocz8a si8 z chwil6 pojawienia si8 Mwynalazku techniczneo> na
kt9ry 5rak 5yo zam9wieniaO
C
; $ksperymenty zapocz6tkowane przez ten wynalazek
towarzyszyy radiu od pocz6tku jeo istnienia; 'o dnia dzisiejszeo> zreszt6>
penetruje si8 mo7liwoGci teo nie do koca jeszcze poznaneo medium; #ednym z
pierwszych eksperyment9w radiowych 5y eksperyment ze sztuk6; #eo wynikiem
stao si8 suchowisko; Fzanse teo noweo atunku tw9rczoGci zale7ay wy6cznie
od inwencji jeo tw9rc9w; %im 5yli ci tw9rcyL Byli to dyrektorzy radia
zainteresowani dziaalnoGci6 artystyczn6> krytycy> dramaturdzy> lektorzy>
realizatorzy dKwi8ku> re7yserzy> aktorzy> a tak7e pisarze;
'oGwiadczenia prowadzone z tym zupenie nowym> waGciwie nie znanym
medium> 5yy tak interesuj6ce i wszechstronne> a poziom teoretycznych dyskusji i
rozpraw na temat jeo estetycznych i komunikacyjnych mo7liwoGci tak wysoki> 7e
do dziG stanowi6 one Kr9do inspiracji; #ako przykad mo7na tu przytoczy:
sympozjum w %assel pod hasem MPoezja i radioO @'ichtun und !und-unkA> kt9re
od5yo si8 w roku CH2H; )czestniczyli w nim radiowcy i pisarze> a wGr9d nich m;in;
Arnold Zwei> Al-red '95lin> $rnst ,ardt i ,ermann %asak; Zaprezentowano
w9wczas tak7e realizacje radiowe przyotowane przez *altera Benjamina i
Bertolta Brechta na kanwie utwor9w Al-reda Brauna i Arna Fchirokauera; +owa
sztuka audialna @-onicznaA 0 suchowisko 0 zrodzia si8 nie tak> jak np; malarstwo
czy architektura> w wyniku potrze5y spontanicznej 0 powstaa> podo5nie jak -ilm>
dzi8ki technicznemu wynalazkowi; Uadna z tradycyjnych -orm sztuki nie powstaa
w spos95 tak sztuczny; Uadna nie korzystaa od pocz6tku z tak 5oateo tworzywa;
Uadna nie 5ya tak szeroko upowszechniana;
Bodziec techniczny sta si8 zatem inspiracj6 do stworzenia atunku
artystyczneo> jaki dotychczas nie istnia; Pocz6tkowo> co oczywiste> oparto si8 na
-ormach uruntowanych w tradycji kulturowej 0 literaturze i teatrze
Bertolt Brecht> $er !und"unk ais *ommunlkationsapparat, wE ten7e> >esammelte Werke,
t; CJ> .rank-urt am +ain CH<I> s; C2I;
0 potem jednak pojawiy si8 w6tpliwoGci> czy rzeczywiGcie nale7y oranicza:
suchowisko do roli dKwi8koweo przekazu literatury i dramatu sceniczneo;
Pokrewiestwo z teatrem to tylko jeden 0 raczej interpretacyjny 0 aspekt
suchowiska; Fuchowisko jako niezale7na realizacja dKwi8kowa 0 jeo drui aspekt
0 wykazuje pokrewiestwo z -ilmem; Pocz6tkowa dominacja pierwszeo z tych
aspekt9w miaa techniczne> a nie estetyczne przyczynyE naranie Mna 7ywoO>
naranie mono-oniczne> naranie pytowe> a dopiero znacznie p9Kniej taGma
maneto-onowa> monta7 i ste0reo-onia; 'ominacja ta miaa jednak r9wnie7
przyczyny oranizacyjno00personalneE suchowiskiem zajmowali si8 5owiem nie
tylko jeo tw9rcy> ale r9wnie7 ci> kt9rzy jeo realizacji patronowali; Przewaa
aspektu interpretacyjneo 5ya arumentem na rzecz zintensy-ikowania
eksperyment9w traktuj6cych suchowisko jako niezale7ne dzieo -oniczne; I kiedy
dziG m9wimy o eksperymentach ze suchowiskiem> to najcz8Gciej chodzi waGnie o
te jeo mo7liwoGci; "5a aspekty zreszt6 w r9wnym stopniu okreGlaj6 estetyk8
suchowiska; "d pocz6tku historii suchowiska wyraKnie rysoway si8 jeo
pro5lemy i szanse nie zwi6zane ze sztukami tradycyjnymi; Fuchowisko winno 5y:
nie tylko artystyczn6 -orm6 wypowiedzi> ale wypowiedK t8 realizowa: jako
wielotworzywowe dzieo sztuki w dost8pnym dla wszystkich Grodku masoweo
przekazu> nie tylko wi8c tw9rczoG:> ale prawie zawsze zawarantowana
Mpu5likacjaO antenowa; Fztuka dla wszystkich; (zy sztuka masowaL Fztuka
powstaj6ca w Grodku masoweo przekazu;
Fuchowisko od pocz6tku znajduje si8 w s-erze potr9jneo oddziaywaniaE
sztuki, radia i s'uc(acza% &o zespolenie z radiem> kt9re jest nie tylko dystry5utorem
literatury -onicznej Aakustisc(e LiteraturC 0 jak telewizja jest dystry5utorem -ilm9w 0
ale jej jedynym producentem> sprawia> 7e ponosi ono oromn6 odpowiedzialnoG:E
decyduje o istnieniu lu5 nieistnieniu syndromatycznej -ormy sztuki ery
elektronicznej; !adio musi wi8c> jeGli ta sztuka ma 5y: tw9rcza i 7ywotna>
pozostawi: daleko id6c6 swo5od8 rozwoju r97norodnych -orm ekspresji> sta: si8
pot87nym Mwydawc6O literatury -onicznej> dzie znajdzie si8 miejsce dla
wszystkieo> co mo7e 5y: wzajemnie inspiruj6ce; &ylko taka> z runtu otwarta na
eksperymenty postawa pozwoli zachowa: suchowisko jako produkt licz6cy si8 w
sensie spoecznym i kulturowym;
* zwi6zku z tym> 7e radio wyst8puje jednoczeGnie w roli krytyka i
producenta sztuki> atwo mo7e ulec pokusie> a5y realizowa: i emitowa: wy6cznie
to> co apro5uje; Fztuka jednak cz8sto jest z5untowana> niejednoznaczna> rzadko zaG
ulea i zodna z oczekiwaniami; * tym sensie suchowisko do dnia dzisiejszeo
jest Gwiadectwem li5eralizmu i tolerancji radia; #est to trudna postawa; #ednak
dzi8ki tej postawie radio jako mecenas sztuki wsp9czesnej 0 o5ok innych swoich
zada 0 mo7e peni: rol8 istotneo czynnika kultury> kt9ry nie tylko odzwierciedla
GwiadomoG: spoeczno0kulturow6> alej6 tw9rczo wsp9ksztatuje; *arunkiem jest
odwaa tw9rczeo eksperymentowania> odrzucania i realizowania nowych
mo7liwoGci> a w e-ekcie tak7e ponowneo wracania do niesusznie zapo0
mnianych> wczesnych pr95 i historycznych doGwiadcze radia; Badania
suchowiska nie uwzl8dniaj6ce jeo specy-iczneo potr9jneo uwarunkowania
moy5y zau5i: prawd8 o nim;
* ostatnich latach nie tylko technika> ale r9wnie7 teksty> partytury i
koncepcje autor9w komplikuj6 si8 coraz 5ardziej; "5ydwie strony 0 zar9wno
technicy> jak i autorzy 0 musz6 si8 od sie5ie wzajem uczy:> musz6 wsp9lnie
eksperymentowa:; +owa technika przekazu spowodowaa> 7e autor scenariusza
zamieni 5iurko na studio radiowe> 7e wzrosa rola realizacji dKwi8kowej; Nowe
o7ywienie zainteresowania dramaturii radiowej eksperymentami wi67e si8 z
rozwojem techniki dKwi8kowej 0 przede wszystkim stereo-onii> a tak7e stereo-onii
Msztucznej owyO; " ile artystyczne i techniczne e-ekty Msztucznej owyO wydaj6
si8 jeszcze w6tpliwe> o tyle stereo-onia w r8kach tw9rc9w> kt9rzy potra-ili dla tej
techniki znaleK: odpowiednie teksty i pomysy> otwara przed suchowiskiem jako
samoistn6 sztuk6 -oniczn6 nowe mo7liwoGci> nadaj6c mu wartoG: autonomicznej
sztuki; !ozw9j taki sta si8 mo7liwy dzi8ki nieortodoksyjnej> otwartej dramaturii w
niekt9rych radio-oniach> dzie pozwolono na eksperymentowanie> dzie otwarto
drzwi dla autor9w i re7yser9w> kt9rzy potra-ili nowe osi6ni8cia techniczne
wypeni: odpowiedni6 treGci6; Innowacje techniczne nie zawsze poci6aj6 za so56
powstawanie nowych -orm artystycznych; Istniej6 techniki> kt9rych nawet nie
pr95owano wykorzysta: w suchowisku; Z druiej zaG strony dla r97nych pomys9w
autor9w i kompozytor9w nie znaleziono jeszcze odpowiednieo sposo5u realizacji
dKwi8kowej; Przezwyci87enie teo stanu wymaa jednoczeGnie pomys9w i
swo5ody tworzenia; 'ramaturia> kt9ra nie izoluje si8 od eksperyment9w> tylko
stara si8 znaleK: dla nich miejsce w proramie> wykorzystuj6c tw9rczo
r97norodnoG: 5odKc9w> mo7e sta: si8 czynnikiem interuj6cym r97norodne
realizacje artystyczne; 'ramaturia radiowa nie mo7e na du7sz6 met8 5udowa:
sweo nowatorstwa wy6cznie na zr97nicowanej aparaturze technicznej; A5y
wyra7a: zo7on6 rzeczywistoG: spoeczn6> musi sta: si8 -orum dost8pnym dla
wszystkich> otwart#m orodkiem kultur#%
#akkolwiek warunkiem ka7dej dziaalnoGci artystycznej jest postawa tw9rcza>
to w ramach tak administrowanej instytucji> jak6 jest radio> wydaje si8 konieczne
zoranizowanie studi9w eksperymentalnych i 5adawczych w celu prowadzenia
doGwiadcze; Istniej6ce w r97nych radio-oniach tzw; studia eksperymentalne
zajmuj6 si8 najcz8Gciej produkcj6 muzyki elektronicznej S?eue ?usikC i nie
speniaj6 tej interuj6cej roli; *i8kszoG: tzw; suchowisk eksperymentalnych
powstaa nie w owych izolowanych studiach eksperymentalnych> lecz w redakcjach
teatru radioweo> kt9re w ramach swojej normalnej pracy proramowej prowadz6
Mu5ocznieO dziaalnoG: eksperymentaln6; Istniej6 zatem nie-ormalne studia
eksperymentalne; "to niekt9re z nichE Atelier de (reation !adiophoni^ue @.rancjaA>
BB( *orkshop @*ielka BrytaniaA oraz *'! ? ,9rspiel0Ftudio i N'! *erk0statt
@!.riA; Autentyczne studio eksperymentalne to nie tylko aparatura
techniczna> to przede wszystkim tw9rcza> otwarta postawa wsp9pracuj6cych ze
so56 ludzi> kt9rych zadaniem opr9cz realizacji radiowych i 5ada winna 5y: 5udowa
o9lnych podstaw estetyki suchowiska i estetyki radia zorientowanej na
rzeczywistoG: spoeczn6; (hodzi tu o kulturow6 akceptacj8 i r9wnouprawnienie w
ramach atunk9w artystycznych> sztuki dotychczas zwi6zanej wy6cznie ze
specy-ik6 radia> nie chodzi wi8c o eksperyment dla sameo eksperymentu>
eksperyment jako sztuk8 dla sztuki> ale o eksperyment jako 5odziec> kt9ry stymuluje
tw9rczoG: artystyczn6> a ponadto r9wnie7 samo radio w jeo roli dystry5utora i
nadawcy; Brzmi to utopijnie> ale wiele z tych przemyGle zrodzio si8 ju7 w okresie
pionierskim radia i wiele z nich zrealizowano w ci6u pi8:dziesi8ciu lat jeo
istnienia;
FuchowiskoE niezale7na cz8G:
procesu rozwojoweo
*szystko prawie mo7na nazwa: suchowiskiem; Fuchowisko 6czy w so5ie
wiele atunk9w tradycyjnychE literatur8> muzyk8> sztuk8 aktorsk6; Fuchowisko
mo7e 5y: dKwi8kow6 realizacj6 tekstu oraz partytury> ale r9wnie7 monta7em
wczeGniej naraneo oryinalneo materiau dKwi8koweo> czyli literatur6 taGmy
maneto-onowej; Fuchowisko posikuje si8 liryk6> epik6 i dramatemP sowem>
dKwi8kiem i muzyk6; Fuchowisko jako autonomiczne dzieo sztuki jest do pewneo
stopnia niezale7ne od Grodka przekazu> w kt9rym powstao> cho: nosi w so5ie
znamiona macierzysteo medium; Fuchowisko jest jednak tak7e niesamodzielnym
produktem artystycznym> dKwi8kow6 -orm6 proramow6> mieszank6 in-ormacji i
rozrywki> -orm6> w jakiej przekaz dociera do od5iorcy; A wi8c suchowisko to o9
sposo59w przedstawienia> kt9rymi posuuje si8 radio; Zacieraj6 si8 tu cechy
znamionuj6ce sztuk8; (zy znaczy to> 7e t(e medium is t(e mes0saeJ #est to odr85ne
zaadnienie> tu m9wimy o eksperymencie> kt9ry rodzi si8 w zetkni8ciu sztuki z
radiem;
(zy nauka mo7e zainteresowa: si8 teo rodzaju am5iwalentn6> a przy tym
ci6le jeszcze nie w peni uznan6 sztuk6L Fztuk6> kt9ra je7eli w o9le wymieniana
jest w drukowanych 5i5liora-iach pisarzy> to jedynie na marinesie; #ak waGciwie
ma poczyna: so5ie ermanistyka czy literaturoznawstwo ze sztuk6> kt9ra dost8pna
jest prawie wy6cznie w radiu jako przekaz dKwi8kowyL (zy literatura -oniczna jest
paradoksemL (zy suchowisko tra-i na powr9t pod dach literatury> od kt9rej odeszo>
a5y zdo5ywa: nowe o5szary 0 r9wnie7 dla literaturyL
Fuchowisko 0 tak jak ono przedstawia si8 dziG w caoksztacie swej
tw9rczoGci i caej amie r97norodnych mo7liwoGci 0 nie mo7e 5y: traktowane ani
jako dzieo o charakterze wy6cznie literackim> w kt9rym najwa7niejszy jest tekst>
ani jako zjawisko wy6cznie dKwi8kowe; Fuchowisko jest wynikiem procesu> kt9ry
inicjuje autor> a -inalizuje suchacz; *niknie0
cie w ten proces> rozszy-rowanie o wymaa analizyE tekstuP sposo5u prze0
transponowania tekstu @je7eli takowy istniejeA na realizacj8 dKwi8kow6P od5ioru
przez suchacza> a ponadto 0 -unkcji teo procesu w ramach uwarunkowa
historycznych i medialnych; &ak 5rzmi moja teza;
!97nice
+o pierwszeE &ekst9w suchowisk jest wi8cej ni7 ich realizacji dKwi8kowych;
*iele tekst9w pozostaje nie dokoczonych> niekt9re z nich o7ywaj6 na chwil8 w
opracowaniach dramaturicznych> 7e5y nast8pnie nidy nie doczeka: si8 emisji> a
nawet pu5likacji> kt9r6 mo7na 5y przeczyta:; F6 wGr9d nich prawdopodo5nie teksty
wartoGciowe> nadaj6ce si8 do realizacji dKwi8kowej;
+o druieE Istniej6 teksty suchowisk oraz ich realizacje dKwi8kowe> czyli
utwory suchane przez od5iorc9w> narzuca si8 tu analoia ze sztuk6 teatraln6> na
kt9r6 skada si8 tekst literacki i jeo sceniczna interpretacja; Ale analoia ta jest
mao przydatna dla suchowisk; &eksty suchowisk> jak dotychczas z niewielkimi
wyj6tkami> realizowane s6 tylko raz> cho: mo7na 5y je interpretowa: r97norako; A
wi8c wieloznacznoG: ich si8 u5i; Pozostaje natomiast w archiwum suchowisko w
swej jedynej realizacji dKwi8kowej i skada si8 na repertuar; !epertuar inny ni7 w
teatrze; !epertuar teatralny istnieje dzi8ki romadzeniu si8 pisanych tekst,w
dramatycznych; Podo5nie repertuar suchowiskowy powstaje z naromadzenia
nara; dKwi8kowych; @"romny z5i9r dokument9w literatury -onicznej naszeo
wieku; %opalnia materia9w nie wykorzystanych dotychczas przez nauk8A;
!ekonstrukcja inscenizacji teatralnych jest niemo7liwa 5ez pomocy zdj8:
-ilmowych i nara dKwi8kowych> natomiast elektromanetyczny zapis suchowiska
jest jednoczeGnie jeo realizacj6 artystyczn6 i dokumentem; %onkretnym
dKwi8kowym przedmiotem analizy; Fuchowiska si8 sucha; Ue5y m9c analizowa:
to> co si8 usyszao> konieczny jest zesp9 kryteri9w> sownik precyzyjnych poj8:>
ramatyka syna9w dKwi8kowych> nale7ao5y zatem je opracowa:; (zy te7 mo7e
0jak dawniej 0 oranicza: si8 do wycinka> do sameo tekstuL #akieo tekstuL (zy
teo mniej lu5 5ardziej przypadkowo opu5likowaneo> kt9ry autor na u7ytek radia
cz8sto przera5iaL (zy te7 mo7e tekstu> kt9ry do cel9w 5adawczych przekaza
dramatur radiowyL (o to za tekstL (zy ma to 5y: scenopis re7yserski> w kt9rym
zaznaczono zmiany kolejnoGci poszcze9lnych kwestii> skr9ty oraz uwai re7yseraL
A mo7e pierwsza wersja autorska lu5 ostatnia 0poprawiona przez dramaturaL
2
Analiza wy6cznie jedneo elementu> 5ez wysuchania caoGci> wydaje si8 co
najmniej w6tpliwa> nieraz 5owiem istnieje wyraKna roz5ie7noG: mi8dzy tym> co
kryje w so5ie tekst> a jeo na0
* radio-oniach zachodnioniemieckich istnieje w redakcjach dramatu radioweo stanowis0
ko dramatura; #eo nazwisko wymieniane jest zawsze o5ok autora i re7ysera 0 prz#p% t'um%
raniem dKwi8kowym; * rozmowie> kt9r6 w roku CH<B przeprowadziem z
Nunterem $ichem> pisarz m9wi> jak inaczej wyo5ra7a so5ie realizacj8 wielu
swoich suchowisk; Podo5nie w roku CHIJ wypowiedzia si8 *ol-an
,ildesheimer; (z8sto zmieniane w wersji drukowanej teksty suchowisk znanych
autor9w s6 Gwiadectwem m;in; dystansowania si8 wzl8dem teo e-emeryczneo
medium> jak i ci6le jeszcze jeo niewielkiej rani w GwiadomoGci spoeczno0
kulturowej o9u; Fpoeczno0kulturowa pozycja suchowiska i jeo autora jest>
mimo niepor9wnywalnie szerszych mo7liwoGci dotarcia do od5iorcy> ci6le jeszcze
poGledniejsza ni7 liryki czy dramatu; A5y j6 zr9wnowa7y: z pozycj6 innych
Grodk9w przekazu kultury> nale7y roz5udzi: GwiadomoG:> 7e r9wnie7 suchowisko
jest elementem kultury;
Zupenie niekomunikatywny poemat atwiej zanieKdzi si8 w naszej
GwiadomoGci kulturowej ni7 5ardziej zrozumiay utw9r literatury -onicznej; *iersz
jako interalna cz8G: literatury> liryki> mieGci si8 w tradycji kulturowej;
Fuchowisko natomiast> jako utw9r powstaj6cy w systemie administrowanym>
ulotny i poz5awiony tradycji> dopiero zaczyna powoli wpisywa: si8 w
o9lnospoeczn6 GwiadomoG: kulturow6> nieu-noG: wynikaj6ca z zale7noGci i
ulotnoGci teo dKwi8koweo Grodka przekazu> jakim jest radio> skonia
prawdopodo5nie %arla +arkusa +ichela> a7e5y swoje> z5yt mao znane posowie
do opu5likowanych w roku CH<? przez wydawnictwo Furkamp suchowisk
zakoczy: uwa6 orzekaj6c6 cakowit6 zale7noG: suchowiska od literaturyE M&ekst
nie mo7e podporz6dkowa: si8 5ezwzl8dnie s-erze dKwi8ku> w kt9rej chcia5y si8
na nowo urzeczywistni:> ale musi pozosta: w swojej pierwotnej> literackiej -ormie>
kt9r6 jedynie druk pozwala mu zachowa:O
?
;
Pu5likacja ta 0 kt9ra ukazaa si8 kilka lat przed powstaniem tzw; noweo
suchowiska 0jest Gwiadectwem 5arier dziel6cych pozycje literatury pisanej od mao
jeszcze usamodzielnionej -ormy dKwi8kowej; "d koca lat szeG:dziesi6tych teo
rodzaju 5ariery przestay mie: racj8 5ytu; *yraKnie odr97niaj6 si8 tu autorzy
pisz6cy swoje utwory w ten spos95> a7e5y mo7na je 5yo wykorzystywa: w
r97nych Grodkach przekazu @tzw; multimediale &eOteC% F6 to m; in; Becker>
*ondratschek> ,eijten5uttel> +ayr9cker; !e7ysera uznaj6 oni za r9wnoprawneo
wsp9autora; Przestaje wi8c 5y: on wy6cznie interpretatorem cudzych tekst9w>
jeo pole dziaania poszerza si8; #uren Becker stwierdzi w rozmowieE
Fuchowisko umo7liwia szcze9lny rodzaj otwarteo> niedookreGloneo i swo0
5odneo pisania> tak jak to pr95uj8 ro5i: w moich utworach prozatorskich @;;;A;
*ci6am jednoczeGnie re7ysera jako sweo rodzaju wsp9tw9rc8> kt9ry zainspiro0
wany przeze mnie mo7e ze swej strony dziaa: na tyle swo5odnie i otwarcie> na ile
pozwala mu zar9wno m9j tekst> jak jeo wasna wyo5raKnia
B
;
?
%arl +arkus +ichel> MPosowieO> wE Spectaculum% &eOte moderner tl,rsplele, .rank-urt
am +ain CH<?> s; BCI;
B
!ozmowa %lausa Fch9nina z #urenem Beckerem; Patrz %laus Fch9nin @red;A> Meues
"i,rspiel% Essa#s, <nal#sen, >esprac(e, .rank-urt am +ain CHI3> s; CHB0CH=;
&ekst> mowa stanowi tworzywo utworu> kt9ry re7yser jXako wsp9autor
komponuje przy u7yciu innych r9wnorz8dnych komponent9w dKwi8kowych>
zachowa j8zykowych> trik9w technicznych i manipulacji akustycznych; &ekst
przy5iera: mo7e ksztat dwojakiE literacki> przeznaczony do czytania> i dKwi8kowy>
przeznaczony do realizacji; )lotnoG: i otwartoG: to charakterystyczne cechy tej
literatury; Przecz6 one ci6le jeszcze 58d6cemu w powszechnym o5ieu
twierdzeniu o specy-ice j8zyka radioweo; $rnst #andl proponuje> a7e5yE
@;;;A teo> co nazywa si8 MtekstemO nie uznawa: za Mnie0suchowiskoO; +o7na
w nim 5owiem r9wnie do5rze odkry: suchowisko> jak wykorzysta: o w inny spo0
s95; $ksperymentalne> syndromatyczne teksty mo7na> 5ez wprowadzania 7adnych
zmian> wykorzystywa: jako suchowiska i dlateo warto przejrze: i przeanalizowa:
znajduj6ce si8 ostatnio w druku z5iory tekst9w> staraj6c si8 znaleK: wGr9d nich
potencjalne suchowiska nadaj6ce si8 do realizacji dKwi8kowej
=
;
+i8dzy literatur6 a literatur6 -oniczn6 zachodzi swo5odna wymiana; 'zieo
radiowe jest nie tylko interpretacj) dziea literackieo> lecz realizacj) r,wnie
autonomiczn) jak ono samo; &a przez niekt9rych autor9w i dramatur9w lansowana
prawda wywara wpyw i staa si8 jednym z zao7e nowej otwartej dramaturii;
Wwiadoma swo5oda tekstu w jeo ksztacie literackim oraz istnienie
potencjalnej literatury "onicznej nakoniy niekt9rych autor9w do samodzielnej
realizacji wasnych tekst9w> samodzielneo decydowania o ich ksztacie
dKwi8kowym; Pisarz staje si8 wi8c tw9rc6 suchowiska> rozszerza sw9j warsztat
literacki; Zostaje re7yserem; Fam prowadzi proces realizacji> tworzy autentyczne
dzieo -oniczne; &o zajmowanie si8 nowym warsztatem techniki dKwi8kowej
wywaro pozytywny wpyw na prac8 tw9rcz6 pisarzy; Powstay teksty> partytury>
zapisy przeznaczone wy6cznie do realizacji dKwi8kowej> w o9le nie nadaj6ce si8
do czytania; Zapisy te o7ywia Gwiat wyo5raKni dKwi8kowej; Analizowanie ich 0
niezale7nie od realizacji dKwi8kowej 0 wydaje si8 5ez sensu> chy5a 7e5y traktowa:
to jako swoist6 propozycj8 literack6;
#eszcze raz wracamy do $rnsta #andlaE
(o si8 tyczy scenariusza suchowiska> mo7na 5y powiedzie:> 7e cechy kwali0
-ikuj6ce o do czytania s6 odwrotnie proporcjonalne do cech kwali-ikuj6cych o na
suchowisko> tzn; o scenariuszu mo7na m9wi: dopiero w9wczas> dy okazuje si8>
7e ju7 przed realizacj6 autor potra-i sw9j tekst> 7e tak powiem> usysze:> czyli w
momencie powstawania dziea potra-i zawrze: w nim Gwiat dKwi8ku przyszeo
suchowiska; *yo5razi so5ie tempo> 5arw8 i si8 os9w> muzyk8 i szmery> zr970
nicowanie plan9w w stosunku do suchacza> zmiany miejsca> pomys zastosowania
$rnst #andl> 6u Friederike ?a#r,ckers tl,rspiel W6w,l" :auser 0 oder ?,wenpink@, wE
Protokolle IIQ2> s; 2JI;
stereo-onii> wszystko to al5o jedynie w zarysie> al5o jako suestie do wykorzystania
przez zesp9 realizatorski
<
;
&o M wsuchiwanie si8O praktykuje wi8kszoG: autor9w> chocia7 z r97nym
powodzeniem; #ak jednak zapisa: to> co si8 MusyszaoOL " ie muzyka w miar8
upywu czasu rozwin8a wasny system znak9w> pozwalaj6cy na zapisywanie
kompozycji dKwi8kowej> r9wnie7 nauce daj6c w ten spos95 do r8ki u7yteczny
instrument 5adawczy> o tyle literatura -oniczna nie dysponuje podo5nym systemem
zapisu; (zy7 zatem autorzy suchowisk mo6 to> co MusyszeliO> zapisa: w spos95
s-ormalizowany inaczej ni7 za pomoc6 s-ormalizowaneo j8zyka niedKwi8koweo
@j8zyk pisany jest a5strakcj6 j8zyka m9wioneo> ale jako literatura pisana jest
autonomiczny> nie stanowi zapisu j8zyka m9wioneoAL (zy nie nale7ao5y zatem
j8zyka pisaneo uzupenia: zapisem utrwalaj6cym specy-iczne walory j8zyka m90
wioneoL (zy jest to jednak potrze5ne i mo7liweL (zy nie waGciwsze wydaje si8
post8powanie tych pisarzy> kt9rzy wasnym utworom nadaj6 ksztat dKwi8kowyL
#ak7e ich jednak niewielu; (zy wi8c reu6 pozostanie nadal tekst jako
nieprecyzyjny zapis teo> co si8 syszy> a realizacja dKwi8kowa jedynie interpretacj6
teo tekstuL Al5o inaczejE (zy7 rejestracja na taGmie dKwi8kowej nie jest jedynym
adekwatnym zapisem suchowiskaL
IdKmy dalej Gladem tych Msporadycznych przypadk9wO rozszerzaj6cych
wasny o5szar dziaania> od kt9rych zaczynaj6 si8 5ardziej konkretne pro5lemyE
Autor suchowiska sta si8 jeo realizatorem> a wyeksponowanie -onicznej strony
dziea spowodowao> 7e w roli tw9rcy suchowiska wyst6pi kompozytor;
'otychczas zajmowa si8 on jedynie komponowaniem muzyki dla suchowiska>
o5ecnie zaczyna wyst8powa: sam w roli jeo tw9rcy; #est to nowy istotny impuls na
drodze rozwoju autonomicznej sztuki -onicznej; M+uzyka jako suchowisko 0
suchowisko jako muzykaO; &ekst stanowi zapis> kt9ry podo5nie jak partytura
muzyczna 0 ma na celu realizacj8 -oniczn6; MFuchowisko nie jest atunkiem ani
wy6cznie literackim> ani wy6cznie muzycznym> ale jedynie dKwi8kowym o treGci
nieokreGlonejO
I
; +uzyka i literatura 6cz6 si8 w postaci nowej sztuki elektro0aku0
stycznej; Fztuki audialn8j;
.riederike +ayr9cker w CH<H r; z okazji wr8czania jej narody "cie0
mniaych Inwalid9w *ojennych @,9rspielpreis der %ries5lindenA za suchowisko
oGwiadczyaE M"czekuj8 od suchowiska> a5y -ascynowao> po5udzao i dawao
pene zadowolenie z od5ierania dKwi8ku> inaczej m9wi6c 0 dKwi8k powinien
wywoa: u suchacza pewn6 z 9ry okreGlon6 reakcj8> coG z5li7oneo do uczu:>
jakie wz5udza muzyka> tyle 7e wywoanych przez sowa i dKwi8ki> a nie przez
5rzmienie instrument9wO; "d0
<
$rnst #andl> .riederike +ayr9cker> <nmerkunen zum (,rsplel, wE %laus Fch9nin @red;A>
Meues :,rsplel% wyd; cyt;> s; H30HC;
I
!ozmowa %lausa Fch9nina z +auriciem %aelem wE %laus Fch9nin @red;A> :eues
:,rsplel% wyd; cyt;
5i9r suchowiska 5liski Mdoznaniom> jakich dostarcza muzykaO wskazuje na
minimalny jedynie punkt styczny teo dziea z literatur6> niekt9rzy kompozytorzy
muzyki wsp9czesnej @Q/eue ?usikC zacz8li tworzy: z myGl6 o tych nowo
powstaj6cych -ormach suchowiska podo5nie jak eksperymentuj6cy pisarze; V6czy
ich ze so56 ten sam poziom wiedzy o technicznych mo7liwoGciach aparatury>
zodni s6 co do r9wnowa7noGci materiau dKwi8koweo> jeo kompozycyjnej
potencji> oraz szcze9lna wra7liwoG: na artykulacj8 preliterack6; #ak twierdzi autor
wielu suchowisk .ranz +onE
#8zykoznawstwo 5roni si8 jeszcze przed tym> a5y wyra7enia 5rzmieniowe>
kt9re wprawdzie posuuj6 si8 naszym oranem mowy> ale nie przekazuj6 treGci w
-ormie s9w i zda> zalicza: do j8zyka; #est to jednak sprawa de-inicji i wyo5ra7e o
so5ie i o ludzkoGci; 'la poety wszystkie takie artykulacje nale76 do j8zyka>
poniewa7 one waGnie pomaaj6 mu w nawi6zaniu kontaktu> maj6 treG: @;;;A maj6
znaczenie; F6 wi8c j8zykiem
J
;
* taki te7 spos95 zar9wno kompozytorzy> jak re7yseruj6cy wasne
suchowiska pisarze na nowo odkryli ekspresywne walory osu ludzkieo oraz
mo7liwoGci 5rzmieniowe i asocjacyjne r97neo rodzaju szmer9w i dKwi8k9w;
Podstawowe elementy do konstrukcji ramatyki akustycznej;
+o trzecieE Istniej6 utwory -oniczne A:,rstiickeC, kt9re powstay zupenie 5ez
tekstu czy partytury> czyli tzw; literatura tam# maneto"onowej, wy6cznie przy
u7yciu mikro-onu i stou monta7oweo; "wa literatura taGmy maneto-onowej ma
specy-icznie spoeczny charakter; Pisanie tekstu literackieo> a nawet w o9le
pisanie jest dla wielu odGwi8tnym sposo5em ekspresji; +9wienie jest spraw6 o
wiele prostsz6; &aGma maneto-onowa MzapisujeO t8 wypowiedK> umo7liwiaj6c w
ten spos95 jej skomponowanie; M'ojGcie do osuO poza literatur6 jest dla wielu
anonimowych od5iorc9w radia czynnikiem> kt9reo nie nale7y lekcewa7y:; "to
przykady literatury taGmy maneto-onowejE dokument dKwi8kowy> reporta7 oparty
na konkretnych doGwiadczeniach> ra r9l A!ollenspielC, operatywny monta7P
wszystko s6 to przesanki umo7liwiaj6ce powstanie realistyczno00-aktora-iczneo
suchowiska> kt9reo oddziaywanie na wsp9czesn6 literatur8 tradycyjn6 58dzie
coraz 5ardziej wyraKne; Inny przykadE poci8cie> przeanalizowanie i zmontowanie
dokumentalneo narania o-icjalneo przem9wienia> kt9re nadane nast8pnie w
radiu mo7e odera: rol8 krytycznej riposty;
naszkicowany tu rozw9j 0 zwaszcza jeGli chodzi o dziea okreGlane w
pierwszej instancji przez kryteria dKwi8kowe 0 charakteryzuje na pewno nieliczne
suchowiska o5ecnie realizowane> chocia7 ich oddziaywanie nie pozostao 5ez
znaczenia; Fuchowisko jest dziG otwarte na naj5ardziej r97norodne -ormy
artykulacji; *artoG: suchowiska literackieo> oparteo
.ranz +on> Il,rspiele werden emac(t, M&eDt und %ritik <3O> "kto5er CHIJ> s; =?;
na dialou czy monolou> jest taka sama jak wartoG: suchowiska oryinalneo
dKwi8ku AKr#inalton0:,rspielC czy collae8u% (zy zatem literatura -oniczna stanie
si8 przedmiotem 5ada literackichL #ej rozw9j w ostatnim dziesi8cioleciu wyraKnie
wskazuje na koniecznoG: rzetelneo zaj8cia si8 tym pro5lemem;
Fuchowiska si8 sucha
Analiza sameo zapisu literackieo> kt9ry stanowi i do dziG stanowi jeszcze
podstaw8 wi8kszoGci suchowisk> wydaje si8 w6tpliwa> poniewa7 nie oddaje w
spos95 peny ani zdolnoGci> ani r97norodnoGci teo otwarteo atunku; &ekst jest
zaledwie cz8Gci6 procesu tw9rczeo> a jeo wartoG: sprawdza si8 nie w lekturze>
lecz w realizacji dKwi8kowej> a ponadto w od5iorze; &akie ca'ociowe uj8cie> od
autora do suchacza> odnosi si8 r9wnie7 do tych dzie> wo5ec kt9rych medium
dKwi8kowe i aparatura techniczna peni6 jedynie rol8 przekaKnika> pozornie
naturalneo powielacza treGci> r9wnie7 treGci literackich; +edium dKwi8kowe jest
jednak czymG wi8cej ni7 neutralnym przekaKnikiemE waGciwe mu Grodki wyrazu
oddziauj6 r9wnie7 na in-ormacje> treG: i -orm8 tekstu; Zachodzi tu wyraKna
mutacjaE ikoniczny system znak9w zostaje przetransponowany na system znak9w
audialnych; A wi8c nie proste przekazanie> ale przeksztacenie zmieniaj6ce coG
wi8cej ni7 in-ormacj8 estetyczn6; !97ny jest r9wnie7 od5i9r przy suchaniu ni7 przy
czytaniu; Pod koniec lat szeG:dziesi6tych dramaturia suchowiska musiaa si8
radykalnie rozprawi: z dziaalnoGci6 tych autor9w i kompozytor9w> kt9rzy 0 nie
umiej6c zdystansowa: si8 wo5ec kryteri9w o5owi6zuj6cych we wczesnym okresie
rozwoju teo atunku 0 pozostawali w tyle za dominuj6cym mitem poszukiwa;
$-ektem 5ya o7ywcza otwartoG: suchowiska;
Nowe suchowisko; Przykad
Pod koniec lat szeG:dziesi6tych otwarcie si8 niemieckieo suchowiska na
wszelkie wa7kie> r9wnie7 eksperymentalne pr95y rozwi6za literackich i
dKwi8kowych umo7liwio caej eneracji tw9rc9w realizacj8 ich pomys9w @ten
znaczny wzrost zainteresowania wsp9prac6 z radiem znanych dziG i wy5itnych
pisarzy mo7na por9wna: jedynie do teo> jaki nast6pi na przeomie lat
czterdziestych i pi8:dziesi6tychA;
"to przykady kilku trend9w artystycznych> kt9re dzi8ki suchowisku
zyskay okreGlon6 ran8 i rozwijay si8 wraz ze suchowiskiem> wywieraj6c wpyw
na nieartystyczne -ormy radiowe;
C; Literatura eksper#mentalna X s'uc(owisko eksper#mentalneE kompozycje
sowne ASprac(spielCY krytyczna analiza wypowiedzi sownych> technika cut0up, mon0
ta7 dKwi8kowy i collae dKwi8kowy;
2; Literatura dokumentalna X s'uc(owisko dokumentalneE artystyczna prze0
r95ka materia9w dokumentalnych> nowe sposo5y oryinalnych nara dKwi8ko0
wych> spektakle improwizowane> nowe -ormy radioweo reporta7u literackieo
i"eaturesC%
?; Literatura dzieci7ca X s'uc(owisko d'a dzieciE innowacje treGciowe i -or0
malne;
2; S'uc(owisko kr#minalneE innowacje treGciowe i -ormalne;
B; Ser#jna powie radiowaE innowacje treGciowe i -ormalne> nawi6zanie do
pro5lematyki spoecznej;
?; ?inis'uc(owiskoE rozw9j samodzielnej -ormy dKwi8kowej;
B; nowa muz#ka X nowe s'uc(owiskoE kompozytorzy w roli autor9w;
=; +isarz jako realizator utworu radioweoE stereo-onia i stereo-onia Msztucz0
nej owyO;
<; Literatura i s'uc(owisko pos'uuj)ce si7 dialektem i war), m;in; inno0
wacje treGciowe i -ormalne;
Interacja tych nowych> zrodzonych z odwai eksperymentowania -orm w
samym radiu spowodowaa dalsz6 sta5ilizacj8 suchowiska jako atunku>
podniesienie jeo presti7u> a dzi8ki temu umocnienie jeo pozycji jako -orum
dost8pneo dla wszystkich licz6cych si8 tendencji w literaturze w o9le i w
literaturze -onicznej; &ylko eksperymentalna> otwarta poetyka suchowiska
odpowiada aktualnej sytuacji historycznej;
Literatura -oniczna a naukaE propozycja
#ak naukowcy zajmuj6cy si8 5adaniami literackimi reauj6 na doG:
swo5odne przekraczanie przez autor9w pisz6cych dla radia 5arier okreGloneo
atunku L " ile to mo8 oceni:> wydaje mi si8> 7e zainteresowanie suchowiskiem
zaczyna powoli wzrasta:P zwi8kszya si8 nie tylko licz5a dysertacji> pu5likacji czy
seminari9w> ale tak7e do redakcji teatru radioweo zaczynaj6 napywa: proG5y
pro-esor9w> nauczycieli> student9w i uczni9w o tekst# i narania suchowisk; Poza
tym suchowiska s6 narywane i wykorzystywane w nauczaniu; &o zainteresowanie
ma istotne znaczenie dla o5ecnej i przyszej sytuacji suchowiska w radiu; @*zrost
zainteresowania tekstami i naraniami do cel9w 5adawczych powinien przyczyni:
si8 do przemyGle i zmiany dotychczasowych zasad udost8pniania materia9wA;
+imo wzrostu zainteresowania naukowc9w suchowiskiem> w dalszym
ci6u analizuje si8 przede wszystkim jeo tekst literacki% #est w tym oczywiGcie
nieloicznoG:E Literatura -oniczna> suchowisko> powszechnie od5ierane za
poGrednictwem radia> stanowi6ce> 7e tak powiem> wasnoG: spoeczn6> analizowane
jest przewa7nie pod postaci6 tekstu literackieo, czyli teo> kt9ry niejest
przedmiotem od5ioru; &emu waGnie suchaczowi> 9wnie zaG nauczycielom>
uczniom i krytykom literackim> przydaa5y si8 analiza dziea w#s'uc(aneo%
FprzecznoG: ta ma r97ne przyczyny> wGr9d
nich nie 5ez znaczenia jest -akt> 7e poj8cie literatury nie o5ejmuje literatury
"onicznej, ale przede wszystkim rzecz w tym> 7e dla literatury -onicznej jako nowej
sztuki ery elektronicznej nie opracowano dotychczas okreGlonych kryteri9w
poj8ciowych> r9wnie7 dotycz6cych dziedziny akustyki> kt9re umo7liwiy5y jej
interpretacj8; Im 5ardziej MliterackiO jest tekst> tym wi8cej przesanek> 5y analizowa:
o zodnie z kryteriami oceny literatury pisanej; Im tekst Mmniej literackiO> im
5ardziej oparty na dKwi8kowych Grodkach wyrazu> tym mniejsza szansa adekwatnej
jeo interpretacji 5ez uprzednieo wysuchania dKwi8kowej wersji utworu;
" ile al-a5etyzacja estetyki -ilmowej ju7 w latach dwudziestych 5ya tak
zaawansowana> 7e niejeden realizator telewizyjny do dziG nie z85i jej do koca> o
tyle powszechnie dost8pna ramatyka suchowiska wci67 jeszcze jest w powijakach;
!e7yserzy> realizatorzy dKwi8ku> krytycy literaccy> a nast8pnie pisarze re7yseruj6cy
wasne teksty> a przede wszystkim dramaturdzy radiowi w ci6u wielu lat pracy
zawodowej opracowali i wprowadzili w o5ie wiele podstawowych poj8:
u7ywanych w praktyce realizacji akustycznej; F6 to najcz8Gciej okreGlenia
zaczerpni8te z -ilmu> teatru> muzyki czy literatury; Za pomoc6 tych poj8: mo7na z
ru5sza podj6: analiz8 dzie -onicznych;
Po pi8:dziesi8ciu latach tw9rczej pracy autor9w suchowisk> kt9rym
zawdzi8czamy powstanie w radiu nowych -orm wypowiedzi artystycznej> nadszed
chy5a czas> a7e5y rozwin6: odpowiedni dla tej sztuki -onicznej aparat 5adawczy>
pozwalaj6cy na analiz8 dziea; Nauce> a przede wszystkim literaturoznawstwu>
przypada tu szcze9lnie tw,rcza rola nie tylko w sterowaniu jej wasnym aparatem
5adawczym> ale r9wnie7 w przystosowaniu do teo celu doro5ku innych dyscyplin
nauki; )wzl8dni: przy tym nale7y kryteria odnosz6ce si8 do sameo tekstu, ich
powi6zanie z 58d6cymi przedmiotem analizy synaami dKwi8kowymi w aspekcie
ich -unkcji w ramach systemu znak9w okreGloneo dziea radioweo> nale7y
uwzl8dni: "onoloi7 @N;F; &ru5ieckoj> .; de FaussereAE j8zyk m9wiony jest pod0
staw6 suchowiskaP ci6le jeszcze rozwijaj6c6 si8 lu5 te7 kwestionowan6 mor"oloi7
i t#poloi7 zjawisk sonorycznych @Pierre Fcha--erA> jak r9wnie7 opart6 na praktyce
teori7 montau dDwi7koweo% Przy opracowywaniu estetyki komunikatu
dKwi8koweo nie nale7y pomin6: wynik9w bada; nad odbiorem, kt9re pozwalaj6
na poznanie aktu tw9rczeo suchacza; &ak wi8c s-ormuowana przez )m5erta $co
teoria otwarteo dziea sztuki> zodnie z kt9r6 ka7dy od5i9r dziea jest jeo
interpretacj6 i realizacj6> odnosi si8 r9wnie7 i do suchowiska; Badania kryteri9w
od5ioru wydaj6 si8 dlateo takie wa7ne> poniewa7 suchowisko stanowi interaln6
cz8G: emitowaneo proramu;
#est to tylko kilka wy5ranych punkt9w zaczepienia 0 5y: mo7e ry0
zykownych; *yniki analizy zale7noGci mi8dzy tekstem, realizacj) i odbiorem
moy5y m;in; okaza: si8 5ardzo przydatne w dalszym opracowaniu kryteri9w
interpretacji oraz sownika poj8: i wnieG: istotny wkad do warsztatu tw9rczeo
suchowiska oraz jeo dydaktyczneo oddziaywania;
Ue5y jednak nie popaG: w eu-ori8> trze5a pami8ta:> 7e same studia nad harmoni6 i
5arw6 nie tworz6 jeszcze dziea sztuki; &ak wi8c sama> rzeczowa nawet analiza
dziea nie pozwala pozna: jeo intencji;
Zakorzenienie suchowiska w GwiadomoGci kulturowej zale7y nie tylko od
otwartej> niedomatycznej dramaturii> jej realizacji> od5ioru i historycznej
ci6oGci w odczuciach spoecznych> ale i od mo7liwoGci staej kontroli poprzez
codzienn6 krytyk8 oraz 5adania naukowe zinterowane w procesie dydaktycznym>
poGrednicz6cym w od5iorze d95r kultury w szkoach> uniwersytetach> na kursach
doksztacaj6cych itp; * zwi6zku z tym> 7e opr9cz radia nie istnieje> jak dotychczas>
inny producent i dystry5utor literatury -onicznej oraz 7e 5rak odpowiednich
kryteri9w interpretacji> kt9re pozwoliy5y na ksztatowanie GwiadomoGci
kulturowej> radio samo musiao sta: si8 inicjatorem takich kryteri9w i takieo
aparatu 5adawczeo;
niekt9re redakcje teatru radioweo rozpocz8y pu5likowanie swoich analiz w
sprawozdaniach> dyskusjach i naraniach dydaktycznych
H
; Zainteresowano tymi
zaadnieniami naukowc9w> ana7uj6c ich do wsp9pracy> a tak7e nawi6zuj6c
kontakty z podo5nymi zaranicznymi rupami 5adawczymi; Zaplanowano
oranizowanie studi9w eksperymentalnych i 5adawczych> a wsp9praca
zainteresowanych rup z r97nych uniwersytet9w z tymi studiami mo7e si8 okaza:
5ardzo owocna; Fztuka i nauka winny si8 dopenia: r9wnie7 przy produkcji; .ia
e-ekty tej wsp9pracy przyjdzie jeszcze poczeka:E
Zale7y od naukowych 5ada literackich> czy zechc6 one zainteresowa: si8
tym niecodziennym zjawiskiem z caym jeo 5oactwem wykraczaj6cym poza
sztywne> dotychczas o5owi6zuj6ce 5ariery; #eGli nauka wyka7e to zainteresowanie>
5y: mo7e przyniesie to korzyG: jej samej; Pozwoli to> 5y: mo7e> na przekroczenie
ranic dotychczasowych dyscyplin; Byo5y to r9wnoznaczne z nadaniem rani
akademickiej znacznej cz8Gci wsp9czesnej literatury> kt9ra i 5ez tej rani istnieje;
H
Por; %laus Fch9nin> Spuren des :euen :,rspiels, MZeitschri-t -ur Literatur und %unstO
CHIH> nr C;
Artyku w tumaczeniu ,aliny Ue5rowskiej ukaza si8 w
kwartalniku "Grodka Badania "pinii Pu5licznej i
Ftudi9w Proramowych %omitetu do spraw !adia i
&elewizji MPrzekazy i "pinieO CHJ2> nr C@2IA;
+I$(Z/FVA* %"+IN$%
.onora-ia artystyczna
Z pr8dkoGci6 typow6 dla rozchodzenia si8 przejGciowych m9d na jakiG zwrot
7aronowy czy kapelusze panama> wojennych pokrzykiwa polityk9w i popularnych
powieGci> zalewa kraj mechaniczne urz6dzenie> kt9re Gpiewa dla nas pieGni al5o ra na
-ortepianie> zast8puj6c ludzk6 umiej8tnoG:> rozum i dusz8; &o prawda> 7e wynalazcy
wykazuj6 zdumiewaj6c6 przedsi85iorczoG: i pomysowoG: w rozwijaniu i wykorzystywaniu
tych nadzwyczajnych urz6dze; Ich mechanizm jest stale i przedziwnie ulepszany> a one same
s6 coraz 5ardziej powszechne; I trze5a przyzna:> 7e w sytuacji> dy ludziom 5rak czasu lu5
zainteresowania do samodzielneo z85iania tajnik9w muzyki al5o cho:5y do chodzenia na
koncerty> najlepsze spoGr9d tych machin daj6 pewn6 satys-akcj8 i przyjemnoG:;
Przy tym wszystkim przewiduj8 upadek amerykaskiej muzyki i muzycznych
zamiowa> koniec muzyczneo rozwoju kraju i mn9stwo innych strat dla sztuki muzycznej>
kt9rych przyczyn6 58d6 zalety 0 nale7ao5y raczej powiedzie: wady 0mno76cych si8 maszyn
do odtwarzania muzyki; 'ot6d celem muzyki 0 od jej pierwszych dni do dzisiaj 0 5yo zawsze
wyra7anie uczu:; &eraz> w tym dwudziestym stuleciu> mamy te m9wi6ce i raj6ce machiny>
kt9re zn9w redukuj6 muzyk8 do matematyczneo systemu mea-on9w> k9ek z85atych> pyt>
cylindr9w i wszelkich innych o5racaj6cych si8 przedmiot9w;
@;;;A Przy onisku domowym spodziewamy si8 znaleK: prawoG: i patriotyzm>
oczekujemy pieGni> kt9re wz5urz6 krew i rozpal6 zapaP oczekujemy pieGni o domu> o matce>
o mioGci> kt9re porusz6 serce i rozjaGni6 oko; +uzyka uczy wszystkieo> co pi8kne na tym
padole; Nie pozw9lmy jej sp8ta: machinie> kt9ra opowiada 5ajki dzie w dzie> wci67
jednakowo> 5ezdusznie i 5eznami8tnie> 5ez 7arliwoGci> kt9ra jest dziedzictwem czowiekaS;
&ak rzmia i 5aa na przemian #ohn Philip Fousa w amerykaskim
MAppletonSs +aazineO we wrzeGniu CH3< r; Byo to niemal trzydzieGci lat po
skonstruowaniu pierwszeo -onora-u 0 cylindry $disona i pyty Berlinera
rozchodziy si8 ju7 po caym Gwiecie; Zreszt6 nie 5ez nazwiska #ohna Philipa Fousy
na etykietach\ +imo 5owiem swojej niech8ci do -onora-u nara 0 przede
wszystkim dla Rictor&alkin +achin8 (o; 0 wiele pyt; nazywano o w Ameryce
przeomu stuleci Mkr9lem marszaO 0 5y
C
(yt; zaE M,ih .idelity and +usical AmericaSX CHI?> nr CC> s; <3;
kapelmistrzem orkiestry d8tej marynarki Ftan9w Zjednoczonych i sym5olem
Ameryki tamtych czas9w; * historii -onora-ii przetrwa do dziG jako jeden z
pierwszych sawnych muzyk9w uwiecznionych na zawsze przez pyt8; *
najwczeGniejszych latach -onora-ii urz6dzenie do zapisu dKwi8ku 5yo dla
muzyk9w swoistym kuriozum> poci6aj6cym swoj6 nowoGci6; &rze5a 5yo -onora-
wypr95owa:> lecz na umieszczenie nazwiska na pycie ten nowy wynalazek nie
zasuiwa; &ote7 dziewi8tnastowieczne pyty opatrzone 5yy zazwyczaj opisami w
rodzajuE orkiestra d7ta, kwartet instrumentaln#, "ortepian, puzon, sopran czy alt%
Ale (aruso wyst6pi na pytach na pocz6tku XX w; ju7 z penym imieniem i
nazwiskiem; +uzycy zaczynali patrze: na ramo-on i pyt8 inaczejE *ielcy widzieli
w nich Grodek utrwalaj6cy ich saw8> mniejsi dostrzeali r9wnie7
nie5ezpieczestwo; Zwaszcza po wprowadzeniu nara elektrycznych> kiedy
narywany dKwi8k wkracza ju7 ostatecznie i na zawsze do 7ycia muzyczneo
wsp9czesneo Gwiata; #ames (aesar Petrillo> prezes American .ederation o-
+usicians> oranizacji zwi6zkowej zrzeszaj6cej ponad ?33 tys; amerykaskich
muzyk9w> tak oceni to wydarzenieE
%atastro-a nast6pia pod koniec paKdziernika CH2H> kiedy doszo do krachu
na iedzie; Ndy 5iznesmeni odczytywali sw9j los z taGmy dalekopisu> inny rodzaj
taGmy zaczyna zapowiada: nieszcz8Gcie muzyk9w; +aszyna wyrywaa wyGci z
muzykami; Bya to Gcie7ka dKwi8kowa -ilmu; &en may Glad na 5rzeu celuloidowej
taGmy oznacza> 7e muzyka wykonana przez 7ywych ludzi 58dzie moa 5y: teraz
odtwarzana mechanicznie; &ak wi8c muzycy 5yli pierwszymi o-iarami lampy
elektronowej> kt9ra otworzya drzwi do mechanizacji muzyki
2
;
i
%iedy Gwiat wydo5ywa si8 z *ielkieo %ryzysu> muzykom wci67
zara7ao coraz wi8ksze 5ezro5ocie; Wcie7ka dKwi8kowa usun8a ich z kin> pyta z
radiowych rozoGni i klu59w;
* CHB2 r; American .ederation o- +usicians wydaa walk8 Mmechanicznej
muzyceO; !ozpocz6 si8 powszechny> o9lnoamerykaski 5ojkot nara;
)czestniczyli w nim solidarnie wszyscy muzycy> -lie chodzio o likwidacj8 owych
strasznych urz6dze> 5yo ju7 jasne> 7e ramo-on i pyta z5yt wiele znacz6 w
9wczesnym Gwiecie; Inny prezes A.+> ,;(; 'aTies> tak okreGli p9Kniej sytuacj8
muzyka wo5ec -onora-iiE
i *iemy> 7e nie mo7na zatrzyma: post8pu techniczneo i
elektroniczneo
odtwarzania naszych produkcji; +ie chcemy nawet zatrzymywa: teo procesu> ale
jesteGmy zdecydowani przyotowa: si8 do 7ycia z nim i uratowa: si8
?
;
*ymuszono strajkiem powstanie -undacji utrzymywanej z dochod9w -irm
pytowych> kt9ra miaa dziaa: na rzecz muzyki wykonywanej Mna
(yt; zaE $;L; &orick> &(e ?usician and t(e !ecord, M#ournal o- the Audio $nineerin FocietyO
CHII> nr C3QCC> s; JJ2;
(yt; zaE tam7e> s; JJ3;
7ywoO; 'ziG nikt nie walczy z -onora-i6> nikt nie traktuje jej jak zaro7enia; *ytw9rnie
potrze5uj6 muzyk9w> muzycy potrze5uj6 pytE przystosowali si8 do 7ycia z -onora-i6 od
dawna i widz6 w niej nie tylko medium dokumentuj6ce ich artystyczn6 dziaalnoG:>
niewykorzystywanie tw9rczych mo7liwoGci narania z korzyGci6 dla warsztatu
wykonawczeo jest dziG anachronizmem> a GwiadomoG: artystycznej specy-iki -onora-ii
toruje so5ie dro8 coraz szerzej r9wnie7 wGr9d muzyk9w;
* CHB= r; trzynastoletniemu w9wczas Nlennowi Nouldowi> p9Kniej znakomitemu
pianiGcie o Gwiatowej sawie> nauczyciel -ortepianu w !oyal (onsenQatory o- +usie w
&oronto zaproponowa wykonanie ze szkoln6 orkiestr6 IT *oncertu "ortepianoweo >0dur
BeethoTena; Propozycja zostaa przyj8ta przez modeo pianist8 z entuzjazmem> ale 0jak
wspomina sam Nould 0 trzynastoletniemu uczniowi przyotowanie utworu Beetho0Tena nie
wydawao si8 z5yt trudne> ju7 od dw9ch lat 5owiem :wiczy ten koncert\ * domu mia
al5um !(A Rictor z naraniem IT *oncertu w wykonaniu Arthura Fchna5la i (hicao
Fymphony "rchestra pod dyrekcj6 .redericka Ftocka; *ykonanie Fchna5la i Ftocka
utrwalio si8 w pami8ci Noulda na zawsze;
niemal dzie w dzie przez te dwa lata niekt9re al5o i wszystkie osiem stron pyt o IJ
o5rotach na minut8 su7yo mi jako podstawa do :wiczenia IT *oncertu BeethoTena> podczas
kt9reo skrupulatnie Gledziem ka7dy niuans stylistyki wykonawczej Fchna5la> podziwiaem
niezr9wnan6 dramaturi8 narracji> nadaj6c6 nawet najtrudniejszym do interpretacji
-ramentom niezwyky urokP narracji zmierzaj6cej do penych wdzi8k9w cezur kadencyjnych
wyst8puj6cych co ka7de cztery minuty i dwadzieGcia pi8: sekund> czy coG koo teo> kiedy
w6cza si8 automatyczny zmieniacz ramo-onu;
&e cezury odryway niezwykle wa7n6 rol8P 5ez nich drui temat w '0dur> pocz6tek
przetworzenia w naturalnym -0moll> $0durowe stretto w takcie 2?= i oczywiGcie kadencja 0
7e5y wspomnie: tylko punkty zwrotne z cz8Gci I 0 traciy sw9j wyraz> swoj6 jednoznacznoG:
i BeethoTenowskie pi8tno> naprawd8 do dziG nie znosz8 7adneo wykonania teo dojrzaeo
dziea> kt9re inoruje te oczywiste punkty demarkacyjne> kt9re w najmniejszym nawet
stopniu nie uwzl8dnia teo -enomenu zmiany pyt> lecz kroczy Glepo i 5eztrosko do -inau 0
my> pokolenie wychowane w erze pyt szy5koo5rotowych> 5yliGmy tym zjawiskiem w
naszych wykonaniach 85oko zdeterminowani; C dy lata mijay> przy5ywao wci67 wiele
nowych wykona IT *oncertu BeethoTena 0 jak (asadesusa i Ferkina> .leischera i +oraTca 0
kt9re nie speniay moich schna5lowskich oczekiwaE przepaday dzieG na 5ezdro7ach
B
;
Po wielu sukcesach na estradach caeo Gwiata Nlenn Nould w wieku lat trzydziestu
porzuci wyst8py pu5liczne i poGwi8ci si8 niemal 5ez reszty -onora-ii; Znana 5ya jeo
-ascynacja technicznymi mo7liwoGciami narania; )wa7a naranie za oddzieln6 -orm8
sztuki> kt9ra o-eruje wyko0
B
Nlenn Nould> Speakin o"!ecords, M,ih .idelity and +usical AmericaO CHI3> nr <> s; =2;
nawcy i suchaczom mo7liwoGci nie znane M7ywemuO wykonaniu> stwarza
optymalne warunki do kreacji wykonania idealneo> czyli zodneo z wczeG0
niejszym zamierzeniem; A dla re7ysera muzyczneo rezerwowa w tym procesie
wa7ne miejsce;
*ielu wy5itnych muzyk9w -ascynowa najpierw -onora-> potem ramo-on i
caa> coraz 5ardziej komplikuj6ca si8 technika -onora-iczna; Nie zawsze jednak
darzono j6 takim zau-aniem> z jakim odnosi si8 do narania Nlenn Nould; Arturo
&oscanini do koca swojej 5yskotliwej kariery nie poz5y si8 o5aw> kt9re
powstrzymyway o przed narywaniem; #eo ostatnie pyty to wy6cznie narania
M7ywychO koncert9w z orkiestr6 riB( transmitowanych przez radio; Za-ascynowany
technik6 studyjn6 5y Leopold Ftokowski> kt9ry znakomicie rozumia i docenia
mo7liwoGci dKwi8kowe noweo medium; *ykorzystywa je w peni> co 5yo cz8sto
powodem krytyki jeo nara przez o5roc9w tak zwanej MnaturalnoGciO 5rzmienia;
Zarzucano im> 7e s6 z5yt przeadowane dKwi8kowymi e-ektami> z5yt ekscentryczne
w 5arwach i 5oate w 5rzmieniach; Fwojej aktywnoGci w studiu nie oranicza
Ftokowski do dyryenckieo pulpitu; Interesoway o r9wnie7 mikro-ony>
rozmieszczenie muzyk9w w studiu i inne elementy warsztatu -onora-iczneo
zastrze7one zwykle dla re7ysera; Fwoj6 ciekawoGci6 sprawia nieraz wiele kopotu
ekipie narywaj6cej i kr67y anedota> jak to in7ynierowie Rictora oddali mu do
dyspozycji specjalne urz6dzenie z mn9stwem najr97niejszych przycisk9w>
wskaKnik9w i suwak9w> a5y zaspokoi: jeo pranienie Gledzenia ka7deo szcze9u
procesu narania; &yle tylko 7e urz6dzenie to nie 5yo do niczeo pod6czone\ nie0
prawdopodo5na to historia przy znanej inteliencji Ftokowskieo i jeo 85okim
rozumieniu istoty narania;
Przypomina mi si8 tutaj pewne naranie w studiu Polskieo !adia w
*arszawie; Narywano trudny utw9r wsp9czesny na 5aryton i orkiestr8; Folist6
5y Andrzej ,iolski> kt9ry mia nao7y: sw9j os na uprzednio naran6 parti8
orkiestry; Parti8 5ardzo skomplikowan6 rytmicznie; !zecz wydawaa si8 nie do
zro5ienia i kiedy ostatnie ju7 pr95y nie przynosiy waGciweo rezultatu>
przysuchuj6cy si8 rozmowom Andrzej ,iolski wskaza rozwi6zanie; !ozwi6zanie
pro5lemu z zakresu techniki studyjnej\ Nie zawsze muzycy s6 inorantami w
dziedzinie techniki; Istnieje przy tym pewna prawidowoG:E Im wi8ksze
doGwiadczenie artysty w pracy studyjnej> tym wi8ksze zrozumienie estetycznej
specy-iki narania> tym peniej potra-i artysta wykorzysta: nowe mo7liwoGci
elektroakustyczneo medium; I tym wi8ksza zazwyczaj zoda z re7yserem i ca6
ekip6 narywaj6c6; Zoda owocuj6ca kreacj6 nowej jakoGci muzycznej;
Fpotka: si8 mo7na jednak wci67 jeszcze z opini6> 7e naranie Mza5ijaO
muzyk8; +9wio si8 niedyG> a okreGlenie takie pojawia si8 czasem nawet i dzisiaj>
7e muzyka na pycie to Mmuzyka z puszkiO> muzyczna konserwa; &o prawda> 7e
nieraz o5awa przed mikro-onem 5ezlitoGnie o5na7aj6cym wszelkie 5raki
wykonawczeo warsztatu muzyka mo7e wywoa: -rustracje o5jawiaj6ce si8
zau5ieniem emocji i uczucia; Ale tak naprawd8
dla do5reo muzyka nie jSest to pro5lem; 'ro5ne usterki mo6 zreszt6 pozosta: nie
zauwa7one> dy suchacz zaa5sor5owany jest pi8knem interpretacji; Znany ze swej
per-ekcji technicznej #ascha ,ei-etz zadza si8 0cho: niech8tnie 0 na pozostawienie
w naraniu pewnych intonacyjnych niedoci6ni8:> jeGli odpowiadao ono pod
innymi wzl8dami jeo interpretacyjnym zamierzeniom; Podnosi si8 r9wnie7
zarzut> 7e 5rak pu5licznoGci w studiu uniemo7liwia osi6ni8cie 0 nieod6cznie
towarzysz6ceo podo5no sytuacji w sali koncertowej 0 odpowiednieo stanu
emocjonalneo> niezale7nie od w6tpliwoGci> czy o5ecnoG: suchaczy ineruj6cych w
wykonanie kaszlem i skrzypieniem -oteli nie 5ywa czasem r9wnie -rustruj6ca>
niekt9rzy muzycy radz6 so5ie z takim pro5lemem;
*anda *ikomirska powtarzaa zawsze> 7e ma w studiu pu5licznoG:; #est
ona wprawdzie 5ardzo wymaaj6ca> ale przecie7 potra-i stworzy: atmos-er8
Mcudownej akceptacji> tak potrze5n6 ka7demu artyGcieO; Nraa po prostu dla
re7ysera muzyczneo i caej ekipy realizacyjnej; *ierz6c przy tym w -achowoG: i
nie mniej wa7n6 do5r6 wol8 wsp9tw9rc9w narania zza konsolety> z pen6 u-noGci6
poddawaa si8 rytuaowi pracy w studiu> kt9ra zreszt6 po wsp9lnym przesuchaniu
wst8pneo zapisu i ustaleniu odpowiednieo 5rzmienia prze5ieaa zawsze
niezwykle sprawnie i szy5ko;
)wa7aam si8 za oso58 niemikro-onow6> poniewa7 nad precyzj8 wykonania zawsze
przenosz8 stron8 emocjonaln6; A mikro-on wszystkie moje niedostatki pokazuje w
ostrzejszym Gwietle> a ca6 urod8 meo rania 0 w orszym; Pami8tam jeszcze czasy> kiedy w
radiu si8 nie narywao> tylko po prostu rao; Przeom pierwszy nast6pi w momencie> kiedy
przestaam myGle: o czerwonej lampce; A potem 5y okres Mrzeczneo raniaO> co
znakomicie sycha: na archiwalnych taGmach z lat szeG:dziesi6tych; I ten okres uwa7am za
stracony dla historii mojej wsp9pracy z radiem> 5owiem od dawna ju7mie uwa7am> 7e
najpi8kniejsz6 cech6 artysty jest kontrola emocji; *ydaje mi si8> 7e w odtw9rstwie musimy
so5ie pozwoli: na pewien ekshi5icjonizm> nie ma to nic wsp9lneo z pustym estem> ry0
masem> z 7adn6 poz6; Bo spos95 kadzenia smyczka> postawa> ruch owy musz6 su7y:
jakoGci dKwi8ku; 'ziG wiem> 7e najwa7niejsze jest przekazanie swojej oso5owoGci; I 7e
wszystkie lata> jakie s6 przede mn6> poGwi8c8 na to, 7e5y jak najwi8cej wartoGci
emocjonalnych pozostawi: na taGmie; Przeom drui nast6pi w9wczas> kiedy przestaam si8
5a: nara; A stao si8 to w zetkni8ciu z ludKmi> kt9rym 5ardzo zale7y na muzyce> a mniej na
tym> 7e5y wszystkie nuty 5yy 5ardzo czysto i dokadnie narane; 'zi8ki realizatorom> kt9rzy
narywali mnie w Anlii> zrozumiaam> 7e mo7na z mikro-onu zro5i: coG takieo> 7e5y su7y
mojej sprawie; 'zi8ki zaG mojemu nowojorskiemu producentowi pyt> kt9ry szuka w naraniu
teo 5ysku wielkiej muzyki> zau-aam -achowcom od dKwi8ku
=
;
&akie zau-anie i wsp9praca muzyka i re7ysera jest zwykle warancj6
uzyskania optymalnych e-ekt9w; Ale przecie7 nie zawsze muzycy darz6
=
+; &yielska> Emocje ze skrz#piec w#zwolone% !ozmowa z W% Wi'komirsk), M!adio i
&elewizjaO CHI=> nr ?> s; C;
zau-aniem ekip8 realizacyjn6; 'awa si8 we znaki realizatorom wspaniaych w kocu zwykle
nara nasz wy5itny dyryent #erzy +aksymiuk> 5ieaj6cy wci67 mi8dzy studiem i
re7yserk6> pr95uj6cy przestawia: mikro-ony i porusza: czym si8 dao na re7yserskiej
konsolecie; Lorin +aazel> wielki dyryent amerykaski> wyosi nawet tak6 oto opini8 o
realizatorach naraE
*ielu re7yser9w pre-eruje artyst8> kt9ry nie ma z5yt du7eo doGwiadczenia w
wykonywaniu jakieoG konkretneo utworu> prawdopodo5nie dlateo> 7e wielu z nich to
s-rustrowani muzycy> kt9rzy wyczuwaj6 niepewnoG: artysty; Ftwarza im to okazj8 do
wtr6cenia swoich trzech roszyE szy5ciej> wolniej> oGniej> ciszej> mocniej drui -aot itp;
*ielu re7yser9w nie chciao5y mie: w studiu powiedzmy (harlesa +iincha> kt9ry 5y wszed
i po prostu ro5i swoje ;
Zawsze uwiel5iaem sytuacje> w kt9rych artysta ro5i swoje i mnie r9wnie7
pozwoli dziaa: w moim zakresie; A jeszcze lepiej 5yo w9wczas> dy
ka7dy z nas akceptowa prac8 druieo; *a7ne jest 5owiem w studiu
rozumienie istoty narania i GwiadomoG: jeo specy-iki> kt9r6 mo7na w
tw9rczej interpretacji utworu muzyczneo wykorzysta: dla uzyskania
czeoG> czeo w sali koncertowej nie da si8 osi6n6:; * przeciwnym razie>
czy7 warto 5y w o9le do narania przyst8powa:L #eszcze raz si8am tutaj
do Nlenna Noulda> tym razem po analiz8 nara amerykaskieo dyryenta
!o5erta (ra-ta;
+arania !o5erta (ra-ta> wspaniae przedsi8wzi8cie na rzecz tr9jcy wiedeskiejE
Fch9n5era> Bera i *e5erna 0 5y nie wspomina:ju7 'on (arla Nesualda 0wiele m9wi6 o
tym> w jaki spos95 wzl8dy technoloiczne wpywaj6 na wykonanie przyotowywane z
myGl6 o mikro-onie; 'la (ra-ta stoper i taGma maneto-onowa s6 zar9wno narz8dziami> jak i
owymi Grodkami inspiracji> kt9rymi dla wczeGniejszeo pokolenia mistrz9w 5atuty 5y
paszcz operowy i histeryczne awantury; Pouczaj6ce jest por9wnanie (ra-towskich
interpretacji wielkich studi9w orkiestrowych Fch9n5era> zwaszcza wczesnych>
postromantycznych utwor9w> takich jak Terklarte Mac(t oraz +eleas i ?elizanda, z
interpretacjami 5ardziej czciodnych mistrz9w> na przykad z 7arliwie romantycznym
wykonaniem +eleasa przez *in0-rieda Zillia w CHBH roku;
'u7e zespoy orkiestralne modeo Fch9n5era rzeK5i (ra-t dutem i stwarza dla nich
okreGlon6 seri8 paszczyzn> na kt9rych -unkcjonuj6 0 rzecz zaiste 5ardzo 5arokowa; )wa7a on
5odaj> 7e pu5licznoG:> siedz6ca w domu przy oGnikach i suchaj6ca ze szcze9ln6
koncentracj6> przyotowana jest do jeo za5ie9w> co pozwala mu na przeprowadzenie
analizy muzyki i sprezentowanie suchaczowi jej 5ardzo jednostronnej koncepcji; (aa
interpretacja (ra-ta skada si8 z dodawania nap8du i hamowania> natomiast w wersji Zillia
A+eleas na wyco-anej o5ecnie pycie (apitol 0 &ele-unkenA dostrzeamy wyraKnie swo5odne
zastosowanie ru5ata> zmysow6 pomrok8 zoc6c6 wykonanie> jak dy5y w przeGwiadcze0i
X Lorin +aazel> A !ecordin +(ilosop(#, M,ih .idelity and +usical AmericaO CHI?> nr
2> s; ?3;
niu> 7e jasnoG: jest wroiem tajemniczoGci> ca6 t8 interpretacj8 wywodz6c6 si8 z
doGwiadcze sali koncertowej> na kt9rej teo rodzaju cechy wykonania 5yy intuicyjn6
kompensacj6 dylematu akustyczneo;
Przykad ten posu7y nam do ezempli-ikacji pro5lemu szerszeo> przed kt9rym
stajemy w o5liczu metod narywania w studiu; *y5raem o Gwiadomie z takiej cz8Gci
repertuaru XX0wieczneo> kt9rej ten spos95 zapisu najmniej odpowiada; +i8 chodzi mi o to>
czy analityczna sekcja dokonywana przez (ra-ta na teo rodzaju repertuarze jest waGciwa>
ani te7 o to> czy prezentowanie p9Knoroman0tycznej strawy jest czy te7 nie jest domen6 sali
koncertowej; +usimy poodzi: si8 z -aktem> 7e tak czy inaczej naranie na zawsze zmienia
nasze poj8cie o tym> jak nale7y wykonywa: muzyk8 ;
%toG powiedzia kiedyG> 7e to ramo-on potrze5owa muzyk9w> muzycy zaG
prze7yli5y 5ez ramo-onu; #ak7e anachronicznie 5rzmi dzisiaj taka opinia; .onora-ia staa
si8 niez58dn6 cz6stk6 naszeo muzyczneo Gwiata> nie spos95 so5ie 5ez pyty wyo5razi:
dzisiejszej muzyki i dzisiejszeo wykonawstwa; A jak7e pomocne jest naranie w codziennej
pracy muzyka; Artur !u5instein przed przesuchaniem pierwszej wersji ka7deo swojeo
narania zwyk mawia:E MA teraz 5ior8 lekcj8O; +odym adeptom radzi korzysta: z
maneto-onu; #eGli w wieku lat kilkunastu mody pianista nie 58dzie m9 sam
uchwyci: swoich 58d9w ani oceni: tra-noGci swojej interpretacji> 7aden pedao
nie pomo7e mu sta: si8 artyst6; " przesuchiwaniu pyt przy pracy nad partytur6
pisa we wspomnianym ju7 artykule Lorin +aazelE
%iedy mam zaplanowane dyryowanie jakimG utworem> staram si8 unikn6: narania
dop9ty> dop9ki nie przestudiuj8 partytury> nie opracuj8 wasnej wizji wykonawczej i nie
wykonam teo utworu; *tedy sucham r97nych nara> a5y zo5aczy:> jak inni dyryenci
rozwi6zuj6 pro5lemy> z kt9rymi 5orykam si8 ju7 tak duo; T S#m"onia +ahlera mo7e tu 5y:
do5rym przykadem; %iedy przestudiowaem i wykonaem t8 5ardzo skomplikowan6
partytur8> wzi6em si8 do przesuchania nara Bar5irollieo> Bernsteina> rieumanna i
Leinsdor-a; Byem a5solutnie oszoomiony r97norodnoGci6 koncepcjiE wersja Bernsteina jest
5ardzo wyrazista @(olum5ia +2F <HJAP Bar5irollieo podo5na> cho: nie tak oczywista @Anel
F ?I<3AP Neumann jest 5ardzo solidny @(ardinal R(F C33CCQ2AP Leinsdor- ma koncepcj8
spokojniejsz6> 5ardziej muzyczn6> mniej 5ohatersk6 @!(A !ed Feal LF( I3?CA; Po
wysuchaniu czterech nara uGwiadomiem so5ie> 7e muzyka +ahlera jest otwarta na niemal
ka7dy rodzaj interpretacji; %a7de z tych wykona zro5io na mnie inne wra7enie i 5yem
5ardzo szcz8Gliwy> 7e 7adne z nich nie wydao mi si8 z5yt 5liskie mojej wasnej koncepcji;
+oja wersja zmieniaa si8 w spos95 istotny przez lata; +oo to mie: zwi6zek z
przesuchanymi naraniami> ale nie w odniesieniu do jakichG konkretnych szcze99w;
Bardzo cz8sto naranie wyzwala seri8 skojarze i chocia7 nie reauje si8 na konkretny
element teo narania> mo7e ono stymulowa: do inneo myGlenia o utworze; &o si8 mo7e
zdarzy:> a nawet powinno; &ak6 inspiracj6 dla mnie 5yo naranie !einera> chocia7 jeo
interpretacja 6arat(ustr#
I
N; Nould> cyt; dzieo> s; J30JC;
@!(A !ed Feal LF( 2<3HA jest cakiem odmienna od mojej wasnej @Anel F ?=HHBA; %iedy
si8 por9wna te dwa wykonania> wida:> 7e naranie !einera jest mniej ekstatyczne> ma wi8cej
olimpijskieo spokoju> ale jest przecie7 -ascynuj6ce na sw9j spos95; Lu5i8 te7 S#m"oni7 W6
noweo Fwiata@ w wykonaniu !einera @!(A !ed Feal LF( 22CBA> kt9re z pozoru jest 5ardzo
dla nieo nietypowe 0 5ardzo ciepe> 5ardzo su5telne; *ykonanie tej sym-onii przez
&oscaninieo ma swoje unikalne cechy> aleja wol8 !einera;
* runcie rzeczy wol8 sucha: cudzych nara ni7 swoich wasnych 0 te pierwsze s6
wyzwaniem> s6 inneP prezentuj6 inny punkt widzenia; #edynym sposo5em dla utrzymania
wasnej r9wnowai duchowej i wz5oacania swojej oso5owoGci jest zapoznawanie si8 z
punktem widzenia innych
J
;
Zmieniay si8 w historii -onora-ii relacje i stosunki mi8dzy muzykiem i
naraniem; Zmienia si8 status ramo-onu w 7yciu muzycznym wsp9czesneo
Gwiata; *ielkie pytowe -irmy 5udoway nieraz sw9j presti7 na staych zwi6zkach z
wy5itnymi muzykami> a saw8 wielu muzyk9w utrwaliy kontrakty z wytw9rniami;
Praktyka wi6zania artyst9w kontraktem z -irm6 pytow6 5ya powszechn6 podstaw6
dziaalnoGci przemysu pytoweo niemal od pocz6tku istnienia -onora-ii; %ontrakt
nakada na muzyka o5owi6zek narywania wy6cznie dla tej jednej wytw9rni>
-irma zaG miaa zapewni: mu odpowiedni6 licz58 nara i d5a: o ich reklam8 i
sprzeda7; *sp9lny interes o5u stron polea na mo7liwoGciach kompleksoweo
planowania repertuaru> o5sady i termin9w nara; *ad6 takieo systemu 5yo
powstrzymywanie artyst9w maj6cych zawarte kontrakty z r97nymi -irmami od
ewentualnej wsp9pracy; * sytuacji jednak> dy liczyo si8 na Gwiecie tylko kilka
du7ych -irm> nie 5y to pro5lem istotny;
Fytuacja zmienia si8 w latach pi8:dziesi6tych> kiedy pyty duo0r6j6ce
zmusiy -irmy pytowe do watowneo powi8kszenia narywaneo repertuaru>
niemo7liweo do zrealizowania siami MwasnychO muzyk9w; (oraz trudniej te7
5yo kompletowa: o5sady do realizacji du7ych -orm 0 zwaszcza oper 0 w
najlepszych zestawieniach; * poowie lat siedemdziesi6tych praktyka zawierania
kontrakt9w na wy6cznoG: nara zacz8a ju7 cakiem zanika:; Poszcze9lne -irmy
podtrzymyway kontrakty jedynie z niewielk6 licz56 najwy5itniejszych artyst9w>
cz8sto ze wzl8d9w presti7owych> cz8sto te7 ze wzl8du na duoletnie zwi6zki>
kt9re zd67yy przerodzi: si8 nieraz w przyjaKnie;
Przeomowe znaczenie narania dla kultury XX w;> zwaszcza dla
wsp9czesnej kultury muzycznej> wyda: si8 powinno oczywiste; Zrozumienia istoty
-onora-ii nale7ao5y oczekiwa: przede wszystkim od meloman9w; 'la nich
przecie7 odpowiedni z5i9r pyt w domu staje si8 r9wnie niez58dny> jak do5rze
zaopatrzona w ksi67ki domowa 5i5lioteka; "wszem> widzi si8 w -onora-ii medium
niezwykle przydatne dla rozpowszechnia0
L; +aazel> cyt; dzieo> s; 23;
nia muzyki> ale w powszechnej GwiadomoGci pyta wyst8puje jeszcze 5ardzo cz8sto
jako wy6cznie mechaniczny przekaKnik treGci muzycznych uksztatowanych przez
odtw9rc8 utworu 0 wykonawc8E pianist8> skrzypka> dyryenta> tak7e zesp9
muzyk9w 0 orkiestr8> ch9r; &echniczny aspekt narania> 5o nie mo7e 5y: przecie7
w6tpliwoGci co do udziau techniki w naraniu> -unkcjonuje w9wczas zupenie
niezale7nie od jeo aspektu muzyczneo> artystyczneo; &ymczasem
przekazywanie komunikatu estetyczneo> jakim jest ka7de dzieo sztuki> zatem i
dzieo muzyczne> za poGrednictwem -onora-iczneo medium nie jest wy6cznie
zadaniem technicznym> rozwi6zywanym przez in7ynieri8 komunikacyjn6> lecz
zakada> a nawet wymusza rozwi6zywanie pro5lem9w artystycznych> kt9re w spo0
s95 decyduj6cy wpywaj6 na kocowy e-ekt tych wszystkich dziaa 0zapisany na
pycie dKwi8kowy ksztat dziea muzyczneo;
"t97 muzyka i technika w -onora-ii nie s6 dwoma niezale7nymi aspektami
jedneo przedsi8wzi8cia> a technika -onora-iczna nie jest tylko wehikuem dla
przeniesienia in-ormacji muzycznej; #ej pocz6tkowo pasywna> su7e5na wo5ec
muzyki rola medium zostaa zast6piona -unkcjonalnym przenikaniem si8 tych
dw9ch aspekt9w> w wyniku kt9reo jakoGci techniczne na5ray znaczenia
estetyczneo> stay si8 na r9wni z ja0koGciami muzycznymi Grodkiem wyrazu nowej
sztukiE -onora-ii; A tw9rc6 noweo dziea sztuki 0 dziea -onora-iczneo 0 zosta
re7yser muzyczny narania;
!ozw9j techniki -onora-icznej to jednoczeGnie rozw9j artystycznej
samoGwiadomoGci re7ysera narania; *arsztat elektroakustyczny to jeo
instrument> takjak instrumentem pianisty jest -ortepian> a dyryenta 0orkiestra; A
teza o jedynie technicznym uwarunkowaniu specy-iki narania wynika po prostu z
nieGwiadomoGci wyaszaj6cych takie opinie; Podo5nie mo7na 5y twierdzi:> 7e
wszelkie niuanse r97nych wykona teo sameo -ortepianoweo utworu wynikaj6
jedynie z odmiennoGci instrument9w> na kt9rych ten utw9r jest wykonywany;
!ozumowanie takie pomija decyduj6ce znaczenie indywidualnej interpretacji
realizowanej za ka7dym razem na innym instrumencie> cz8sto o r97nych walorach
technicznych; I ta waGnie indywidualna interpretacja decyduje przede wszystkim o
dKwi8kowym ksztacie utworu> kt9ry tra-ia do ucha suchacza; Analoiczne
znaczenie dla dKwi8koweo ksztatu utworu reprodukowaneo z noGnika dKwi8ku> a
od5ieraneo podczas suchania muzyki z oGnika> ma indywidualna interpretacja
teo utworu przez re7ysera narania; Bowiem takjak M7yweO wykonanie> tak i
realizacja narania jest interpretacj6 dziea muzyczneo> ale interpretacj6 swoist6>
dokonywan6 za pomoc6 specy-icznych i odr85nych Grodk9w warsztatowo0
wyrazowych;
'Kwi8kowy Mwyl6dO dziea muzyczneo -ormuje muzyk0wykonaw0ca;
Partyturowy zapis utworu jest przecie7 jedynie pewnym schematem> jak5y
szkieletem> wok9 kt9reo wykonawca tworzy swoj6 wizj8; %ompozytor nie mia
nidy mo7liwoGci peneo okreGlenia swojej idei> m9 w partyturze zapisa:
niekt9re tylko warunki zapewniaj6ce to7samoG: jeo
utworowi w r97nych> jak7e odmiennych wykonaniach; A wykonawca mia coraz
5oatszy warsztat do urzeczywistnienia idei kompozytoraE udoskonalano
instrumenty> rozwijaa si8 technika wykonawcza; .onora-ia posza dalejE stworzya
nowe mo7liwoGci wyra7enia w odr85ny spos95 indywidualneo kontaktu z dzieem
muzycznym> nowe Grodki do jeo interpretacji; &e nowe Grodki wyksztaciy si8 i
rozwin8y wraz z rozwojem warsztatu elektroakustyczneo i Gwiadomeo dziaania
re7ysera> kt9ry> doskonal6c swoj6 Mtechnik8 wykonawcz6O> z 5ierneo rejestratora
M7yweoO wykonania m9 sta: si8 tw9rc6 dziea -onora-iczneo;
" ile w pocz6tkach -onora-ii chodzio jedynie o utrwalenie przekazu
muzyczneo> a jedynym pro5lemem 5yy zaadnienia natury technicznej> o tyle
wraz z rozwojem techniki -onora-icznej pojawiy si8 r9wnie7 pro5lemy estetyczne;
A w miar8 udoskonalania sprz8tu elektroakustyczneo te waGnie zaadnienia
zacz8y wysuwa: si8 na plan pierwszy i dziG> kiedy doskonaoG: aparatury 5udzi:
mo7e podziw> pro5lemy techniczne s6 proiem> poni7ej kt9reo wszelka dyskusja o
-onora-ii w o9le nie ma sensu; 'la re7ysera narania pozostaje jedynie
mo7liwoG: wy5oru optymalnych rozwi6za warsztatowych w celu uzyskania
okreGloneo e-ektu artystyczneo;
&en e-ekt dziaa re7ysera jest inny od e-ektu uzyskiwaneo przez M7yweoO
wykonawc8; (o do teo nie mo7e 5y: w6tpliwoGci> zadzaj6 si8 z tym nawet
naj5ardziej zaorzali przeciwnicy pol6du o istnieniu artystycznej specy-iki
-onora-ii; "to 5az6 materiaow6 M7yweoO wykonania utworu s6 -ale akustyczne
produkowane przez wi5ruj6ce Kr9do dKwi8ku 0 instrument; *szelkie dziaania
wykonawcze dokonuj6 si8 w takim akustycznym materiale; .ormowanie 5rzmienia
w trakcie realizacji elektroakustycznej dokonuje si8 natomiast nie poprzez
odpowiednie modelowanie -ali akustycznej> lecz poprzez strukturowanie synau
-oniczneo> charakteryzuj6ceo si8 zupenie innymi parametrami -izycznymi>
cho:5y takimi jak napi8cie czy nat87enie pr6du; !zecz jasna r9wnie7 metody
ksztatowania takieo elektroakustyczneo materiau musz6 5y: cakiem odmienne;
I mimo 7e w kocowym e-ekcie wszystkie procesy elektroniczne su76
wyprodukowaniu -ali akustycznej> to przecie7 z druiej strony oGnika powstaje
sytuacja jedynie analoiczna do sytuacji wykonania M7yweoO; Analoiczna>
podo5na> a nie identyczna> 5o naranie wnosi nowe dane do naszej wiedzy o
utworze> jak6 5udujemy na podstawie in-ormacji przekazywanych nam przez
M7yweO wykonanie; !9wnie7 specy-iczny kontakt suchacza z muzyk6> kontakt>
kt9ry musi mie: na uwadze re7yser realizuj6cy naranie> pozwala dostrzec inne 0
ni7 to ma miejsce przy suchaniu wykonania koncertoweo 0 aspekty utworu;
Naranie dysponuje specy-iczn6 mo7liwoGci6 za5udowywania przestrzeni
akustycznej> wynikaj6c6 ze zdolnoGci do takiej manipulacji dKwi8kiem> kt9ra
pozwala na nieoraniczon6 w zasadzie jeo preparacj8; *arsztat elektroakustyczny
re7ysera daje mo7noG: wydo5ycia z o9lnej masy dKwi8k9w pewnych prze5ie9w
w spos95 zodny z ide6 kompozytora>
a niemo7liwy do zrealizowania w warunkach M7yweoO wykonania; ZdolnoG:
selekcji dKwi8ku przez wykonawc9w jest powa7nie oraniczona akustyk6
pomieszczenia koncertoweo i okreGlonym z 9ry rozmieszczeniem muzyk9w na
estradzie; !e7yser muzyczny dzi8ki swojemu warsztatowi otrzymuje szans8 noweo
odczytania utworu 0 ile7 mo6 zyska: w naraniu utwory poli-oniczne o
skomplikowanej -akturze i 8stym 5rzmieniu> charakteryzuj6ce si8 cz8sto niezwyk6
konstrukcj6> nie licz6c6 si8 z mo7liwoGciami interpretacyjnymi wykonawcy;
Za5udowa przestrzeni akustycznej polea wi8c na odpowiedniej hierarchizacji i
ustawieniu plan9w akustycznych> w kt9rych ukazywa: si8 mo6 dowolnie wy5rane
prze5iei dKwi8kowe utworu;
A czy7 nie istniej6 utwory> dla kt9rych realizacji dKwi8kowej kompozytor
przewidzia jak5y mo7liwoG: zapisu -onora-iczneoL 'ziea> kt9rych pen6
wartoG: odkrywa dopiero ich przetworzenie w dzieo -onora-iczneL *oncert na
orkiestr7 Beli Bartoka jest znakomitym przykadem takieo utworu; *ystarczy
por9wna: dwa naraniaE jedno zrealizowane przez ,er5erta Ton %arajana> jeszcze
w wersji mono-onicznej na pycie 'NN LP+00?H;33?> druie 0 kwadro-oniczne
PierreSa Bouleza @(olum5ia +a0?2C?2A; %arajan demonstruje wersj8 0 mo7na 5y
rzec 0 koncertow6> sym-oniczn6> poleaj6c6 na podporz6dkowaniu szcze99w
caoGci; Nadrz8dna caoG: wyznacza wa8> pozycj8 i miejsce ka7dej myGli
muzycznej i ka7deo instrumentu; *ersja Bouleza to koncepcja caoGci jako
wypadkowej poszcze9lnych jednostek -ormy> to wyjGcie od szcze9u; &o naranie
mieni si8 wci67 5arwami na5ieraj6cymi w mikro-onowym przekazie niezwykej
ostroGci; Bez wahania mo7na m9wi: w druim przypadku o -onora-icznej
koncepcji wykonawczej i to chy5a ona waGnie oddaje zamierzenia kompozytora;
* takiej sytuacji> popularne jeszcze wci67 76danie MwiernoGciO narania
wzl8dem M7yweoO wykonania wynika: mo7e jedynie z niezrozumienia istoty i
specy-iki -onora-ii waGnie; &rudno wyo5razi: so5ie zreszt6> co miaa5y ona
oznacza:> a jeszcze trudniej 5yo5y tak6 wiernoG: uzyska:> skoro materia i
warsztat> jakim posuuje si8 re7yser narania> tak 5ardzo jest r97ny od warsztatu i
materiau pozostaj6ceo w dyspozycji wykonawcy; Naranie namiastk6> kt9ra
nidy nie zast6pi udziau w prawdziwym koncercieL Ale7 tak> naranie nidy nie
zast6pi koncertu> tak jak koncert nie zast6pi narania; &o s6 dwa r97ne i niezale7ne
od sie5ie sposo5y o5jawiania si8 muzykil #eden nie jest ani lepszy> ani orszy od
druieo 0 one s6 inne; "5a te7 o-eruj6 inne prze7ycia> inne doznania estetyczne>
kt9re s6 przecie7 ostatecznym celem muzyki> przesank6 jej istnienia; I jak istniej6
r97ne style wykonawcze> tak istniej6 odmienne konwencje -onora-iczne;
%onwencja w naraniu to pewien wy59r z caeo zaso5u Grodk9w
wyrazowych stoj6cych do dyspozycji re7ysera muzyczneo; Zmieniaj6 si8 te
konwencje wraz z rozwojem -onora-ii> zale76 od koncepcji estetycznej re7ysera>
maj6 nawet swoj6 Grodowiskow6 specy-ik8; 'ziaanie ich wyra7a
si8 w okreGlonym przyporz6dkowaniu treGciom muzycznym odpowiednich>
charakterystycznych waGnie dla danej konwencji Grodk9w realizacyjnych w celu
osi6ni8cia zamierzoneo e-ektu; * tym sensie mo7emy m9wi: o naraniu
intymnym lu5 wyrazistym> mi8kkim lu5 ostrym> paskim lu5 85okim> a nawet o
naraniu mniej lu5 5ardziej naturalistycznym; &o 5ardzo powierzchowna i prosta
analiza -onora-icznych konwencji; Ale nawet i ona Gwiadczy o artystycznej
specy-ice -onora-u;
!ola re7ysera muzyczneo w naraniu jest wci67 niedoceniana> on sam
cz8sto nie zauwa7any; A przecie7 to on podejmuje w studiu ostateczne decyzje i
ponosi za nie odpowiedzialnoG:; Poniewa7 zaG wszelkie studyjne dziaania
realizuj6ce owe decyzje> cho: wi676 si8 5ezpoGrednio z pro5lemami technicznymi>
w ostatecznym e-ekcie su76 skonkretyzowaniu przedmiotu estetyczneo> przeto
odpowiedzialnoG: re7ysera narania ma wszelkie znamiona odpowiedzialnoGci
artystycznej; (aa historia -onora-ii dowodzi> 7e owa odpowiedzialnoG: si8
zmieniaaE od czuwania nad techniczn6 rejestracj6 dKwi8ku poprzez kontrol8
-onora-icznej penetracji 5rzmienia a7 do tw9rczej inerencji w ksztat
zapisywaneo na pycie dziea muzyczneo; &ak powstaa artystyczna specy-ika
-onora-ii;
Fkr9cony -rament ksi67ki +ieczysawa %ominka
6acz7'o si7 od "onora"u%%% @P*+> %rak9w CHJ<A;
&ytu -ramentu pochodzi od redakcji niniejszej
antoloii;
*"_(l$(, FI*A%
Audios-era na przeomie stuleci
!ejestracja i transmisja dKwi8ku
+ikro-on i ampli-ikacja osu
Zapocz6tkowane w latach dwudziestych XX stulecia u7ycie mikro-onu i
wzmocnienia dKwi8ku w tw9rczoGci audialnej
C
zmienio dotychczasowe
wyo5ra7enia o kateorii przestrzeni w muzyce> nowe technoloie> rozwini8te ju7 w
latach trzydziestych0czterdziestych sprawiy> 7e oGna i 5ardziej dynamiczna ni7
pojedynczy os ludzki orkiestra zostaa odsuni8ta na drui plan akustyczny> a
Gpiew p9osem lu5 5rzmienia cichych instrument9w> do tej pory syszalne w
warunkach naturalnych jedynie w 5ezpoGredniej 5liskoGci suchacza lu5 przy
szcze9lnym wyciszeniu ta> moy dzi8ki ampli-ikacji prze5ija: si8 ponad to i
dociera: w najdalsze miejsca sali koncertowej; * latach czterdziestych i
pi8:dziesi6tych mikro-on i ampli-ikacja umo7liwiy w6czenie do repertuaru
wokalnych Grodk9w ekspresyjnych tych emocjonalnych skadnik9w osu> kt9re 5ez
ich pomocy moy istnie: tylko w wymiarze komunikacji intymnej; Ftworzenie
wra7enia 5liskoGci kontaktu ze suchaczem pozwalao wykonawcom na manipulo0
wanie emocjami 0 w tym waGnie okresie po raz pierwszy spotykamy si8 z
histerycznymi reakcjami pu5licznoGci;
* nast8pnych dekadach mikro-on sta si8 dla wykonawc9w muzyki>
zwaszcza popularnej> naturalnym poGrednikiem mi8dzy osem a suchaczem;
*szelkie odcienie zawartej w osie emocji moy zosta: wyeksponowane;
*okaliGci musieli mie: teo GwiadomoG:> dostosowuj6c konsekwentnie Grodki
ekspresji wokalnej do nowych mo7liwoGci; Ampli-ikacja osu zyskiwaa tu t8 sam6
56dK podo5n6 ran8jak na masowych wiecach 0 wyposa7aa nadawc8 komunikatu
@m9wc8> wokalist8A w niezwyk6 si8; nic wi8c dziwneo> 7e jednym z
eksponowanych Grodk9w ekspresji wokalnej w muzyce popularnej sta si8 krzyk
jako naj5ardziej przekonuj6ca -orma okazania wadzy;
Nos ludzki stawa si8 niecodziennym Grodkiem ekspresji tak7e dzi8ki
urz6dzeniom poosowym; "dpowiednio u7yte poos i elektroniczna
&ermin Mtw9rczoG: audialnaO o5ejmuje zar9wno tw9rczoG: muzyczn6 w klasycznym ro0
zumieniu> poleaj6c6 na kompozycji i wykonawstwie> jak te7 tw9rczoG: radiow6> studyjn6>
tworzenie architektonicznych MGrodowisk dKwi8kowychO itp;
korekcja dKwi8ku moy nadawa: osom wokalist9w i 5rzmieniu instrument9w
cechy niepowtarzalne> a okreGlony typ poosu i spos95 ksztatowania za jeo
pomoc6 przestrzeni muzycznej stawa si8 na tyle wyr97niaj6cy> 7e m9 stanowi:
cech8 charakterystyczn6 5rzmienia okreGloneo artysty> a nawet okreGlonych
kierunk9w w rozwoju muzyki popularnej; *ystarczy przeGledzi: cho:5y rozw9j
tw9rczoGci pytowej &he Beatles> 5y zauwa7y:> jak od wykorzystywaneo we
wczesnych naraniach poosu MprosteoO przechodzili oni stopniowo ku coraz
5ardziej wyra-inowanym sposo5om jeo u7ycia> np; przez 6czenie urz6dze
poosowych z innymi przetwornikami elektronicznymi;
(y-rowe techniki przetwarzania dKwi8ku> kt9re szcze9lnie dynamicznie
rozwin8y si8 w latach osiemdziesi6tych> day artystom nowe niezwyke
mo7liwoGci; *e wsp9czesnym studiu naraniowym mo7na zro5i: z osem
ludzkim> jak i z innym dowolnym dKwi8kiem wydo5ytym z instrumentu czy
Mpo7yczonymO z otaczaj6cej rzeczywistoGci 0 jako wejGciowym synaem
akustycznym 0 niemal wszystko; +o7liwe jest rozszerzenie jeo spektrum
harmoniczneo> dowolna korekcja 5arwy> zmiana wysokoGci dKwi8ku> a nawet
komputerowo sterowana korekta intonacji; * ten spos95 os ludzki i inne synay
akustyczne poddane elektronicznej o5r95ce mo6 uzyska: niepowtarzalne cechy
indywidualne; 'zi8ki komputerowym procesorom 6cz6cym jednoczeGnie wiele
e-ekt9w 0 m;in; poos> kompresj8> zdwojenia czy nawet wieloos harmoniczny>
pynne panoramowanie dKwi8ku w przestrzeni stereo-onicznej> pynn6 zmian8
rejestru 0 coraz mniej zale7y od samych umiej8tnoGci muzycznych> a coraz wi8cej
od elektroniki;
&echnika wieloGladowa
Przeomowym momentem zmieniaj6cym o5licze caej wsp9czesnej kultury
muzycznej i caeo procesu tw9rczeo w muzyce XX w; stao si8 wprowadzenie
zapisu maneto-onoweo @CHB<A; Pozwala on na podejmowanie przez tw9rc8 wielu
pr95 naraniowych a7 do uzyskania zadowalaj6ceo produktu dKwi8koweo> kt9ry
nast8pnie mo7na 5yo odtwarza: w radiu> zapisa: na pycie itd; Zapis
maneto-onowy zmienia ca6 dotychczasow6 procedur8 produkcji nara
pytowych; 'o teo momentu 5owiem naranie 5yo praktycznie zapisem
jednorazoweo> spontaniczneo wykonania; +atryc8 pyty od razu nacinano
podczas narania; Ft6d naranie takie 5yo ze wszech miar MprawdziweO w sensie
wiernoGci chwili> w kt9rej powstawaa muzyka> 5yo swoist6 M-otora-i8O muzyki>
jedyn6 i niepowtarzaln6;
&aGma maneto-onowa miaa te7 inn6 przewa8 nad dotychczasowymi
noGnikami dKwi8ku; +o7na 5yo poddawa: j6 monta7owi przez ci8cie i sklejanie ze
so56 -rament9w nara> narz8dziem pracy muzyka przestawa 5y: wy6cznie
instrument> staway si8 nim maneto-on> mikro0
-on> st9 monta7owy i mikserski oraz inne urz6dzenia do elektroakustycznej i
elektronicznej o5r95ki dKwi8ku; Artysta wykorzystuj6cy nowoczesne technoloie
stawa si8 coraz 5ardziej zale7ny od waGcicieli studi9w naraniowych> wytw9rni
pytowych> producent9w urz6dze przetwarzaj6cych> a tak7e od tych> kt9rzy lepiej
ni7 on sam opanowali ow6 technoloi8 0realizator9w dKwi8ku> akustyk9w>;
*szystko to stymulowao rozw9j techniki naraniowej i pytowej i 5ezpoGrednio
wpyn8o na pojawienie si8 w kocu lat szeG:dziesi6tych tanieo sprz8tu o wysokiej
jakoGci odtwarzania S(i(0"id elit#C i powszechne przyj8cie stereo-onicznej pyty
duora0j6cej jako standardu pytoweo;
+aranie pyty St% +epper8s Lonel# liearts Ilub Hand 5yo w historii nara
rockowych pionierskie z kilku powod9w; Po pierwsze> 5yo od pocz6tku do koca
przedsi8wzi8ciem studyjnym; Beatlesi zrezynowali z koncert9w i odt6d zasadnicz6
postaci6> ostatecznym produktem ich tw9rczoGci miaa sta: si8 pyta; Po druie>
u7yli w naraniu St% +epper wszystkich dost8pnych 9wczeGnie technoloii
naraniowych 0 wieloGladoweo maneto-onu> skomplikowanych urz6dze
przetwarzaj6cych dKwi8k> elektroniczneo instrumentarium> wreszcie wyszukanych
technik monta7u naraneo materiau; Fesja naraniowa trwaa I33 odzin;
!ejestrowano po kilkanaGcie> czasem kilkadziesi6t wersji poszcze9lnych utwor9w>
a nast8pnie narane taGmy ci8to na p9metrowe kawaki i z tych odcink9w>
wy5ieraj6c najlepsze> zestawiano caoG: narania; &a niezwykle 7mudna praca daa
zadziwiaj6cy e-ekt 5rzmieniowy; Po trzecie> w naraniu St% +epper ujawnia si8 po
raz pierwszy w tak oromnym stopniu rola> jak6 w procesie tworzenia pyty
odrywaj6 producent i realizator nara; Neore +artin> realizator sesji
naraniowych Beatles9w> mo7e 5y: z punktu widzenia zakresu jeo inerencji w
proces tw9rczy z powodzeniem nazwany pi6tym czonkiem zespou; (zuwa on nad
ostatecznym ksztatem nara> ustala cz8sto aran7acje utwor9w> zrywa
poszcze9lne Glady> a wi8c modelowa struktur8 dynamiczn6 i przestrzenn6
narania;
Zastosowana przez Beatles9w technika wieloGladowa miaa wkr9tce
zrewolucjonizowa: technoloi8 naraniow6 caej muzyki popularnej; B6d na
kt9rymkolwiek ze Glad9w m9 5y: wielokrotnie poprawiany a7 do uzyskania
zadowalaj6ceo rezultatu; &ak przyotowany materia mo7na 5yo opracowywa: w
paszczyKnie wertykalnej> do5ieraj6c proporcje i rozmieszczenie w przestrzeni
akustycznej poszcze9lnych os9w skadowych 0 Gcie7ek> oraz w paszczyKnie
horyzontalnej> dzi8ki mo7liwoGci powtarzania poszcze9lnych -rament9w>
zar9wno pojedynczych Gcie7ek> jak i ich wertykalnych Mzo7eO; Zar9wno
pojedyncz6 Gcie7k8> jak i zrany ze so56 ich ukad mo7na 5yo odtwarza: ze
zwolnion6 lu5 przyspieszon6 pr8dkoGci6> zmieniaj6c o stay interwa cz8stotliwoG:
zapisanej melodii> jak te7 odtwarza: Mdo tyuO; 'o zapisaneo MGladuO jako
materiau wyjGcioweo mo7na 5yo dodawa: poszcze9lne Me-ektyO poosowe i
przetwarzaj6ce
2
;
2
Zo5; +ieczysaw %ominek> 6acz7'o si7 od "onora"u, %rak9w CHJ<;
Ftandardy technoloiczne a standardy artystyczne
&echnoloia produkcji nara wyznaczaa r9wnie7 standardy muzyczne; Idea
rocka MproresywneoO> kt9ra rozwin8a si8 w kocu lat szeG:dziesi6tych i na
pocz6tku lat siedemdziesi6tych> podleaa w r9wnym stopniu ocenie technicznej>
jak muzycznej; MProresywnoG:O t8 wyznacza m;in; stopie zaana7owania
nowoczesnych technoloii w proces tworzenia muzyki; (z8sto przed jakoGciami
artystycznymi 0 podstawowymi kryteriami muzyki Mdo5rejO 0 pojawiay si8 jakoGci
technoloiczne> np; techniczna MczystoG:O zapisaneo dKwi8ku> narany technik6
(i(0"idelit# utw9r> kt9ry 5rzmia r9wnie atrakcyjnie i MczystoO w sensie
akustycznym odtwarzany na droim sprz8cie> jak i na zwykym tranzystorowym
stereo-onicznym od5iorniku radiowym> zyskiwa od razu pozytywn6 ocen8; (ho:
dotyczya ona wy6cznie jakoGci dKwi8ku> przenosia si8 na ocen8 artystyczn6>
staj6c si8 jej cech6 skadow6; &en element wartoGciowania dostrzec mo7na w ocenie
wielu styl9w rockowych> ale tak7e w caej wsp9czesnej muzyce;
"5serwuj6c Gwiat przemysu muzyczneo> ,; Ftith Bennett napisaE
*a7ne wydaje si8> i7 waGciwe studiom mo7liwoGci kontroli dKwi8ku staj6
si8 podstaw6 skomplikowanych zwi6zk9w muzyk9w z waGcicielami i operatorami
urz6dze studyjnych @;;;A; 'o5r6 muzyk8 de-iniuje si8 cz8sto terminami technicz0
nymi i zespoy niejednokrotnie nie maj6 inneo wy5oru> jak tylko dostosowywa:
si8 do coraz to nowych standard9w technicznych
?
;
Przedstawiciele radia i telewizji stali si8 niezwykle wyczuleni na jakoG:
techniczn6 teo> co emituj6; &echniczna doskonaoG: narania jest dla nich cz8sto
du7o wa7niejsza ni7 jeo zawartoG:; 'otyczy to wszystkich rodzaj9w audycji
radiowych i telewizyjnych; +uzyka jest przez nich oceniana cz8Gciej w kateoriach
technicznych ni7 estetycznych; #ohn Ftreet zwraca uwa8> 7e suchanie i ocenianie
nara ze wzl8du na ich parametry techniczne mo7e w e-ekcie doprowadzi: do
-aworyzowania muzyki okreGloneo typu @np; przesyconej Me-ektamiO muzyki
elektronicznejA lu5 wydo5ywaj6cej si8 z okreGloneo Kr9da @np; odtwarzanej
wy6cznie z pyt kompaktowychA
B
; &e charakterystyczne uwarunkowania tw9rczoGci
naraniowej dotycz6 przede wszystkim wielkich konserwatywnych wytw9rni
pytowych> a tak7e du7ych stacji radiowych> cz8sto stanowi6cych cz8G: radio-onii
pastwowej; Na znacznie wi8ksz6 swo5od8 dziaania mo6 liczy: tw9rcy
narywaj6cy dla wytw9rni i radio-onii niezale7nych; *ykorzystuj6 oni cz8sto tanie
technoloie zapisu nara> a e-ekt -inalny w postaci kasety czy pyty produkowany
jest i rozprowadzany w niskonakadowych seriach;
?
,; Ftith Bennett> Kn Hecomin !ock ?usiclan, (am5ride> +ass; CHJ3> s; C2<;
B
#ohn Ftreet> !ebel !ock% &(e +olitics o" +opular ?usie, New /ork CHJ<> s; C2C;
Pyta
+o7e si8 wydawa:> i7 pyta stanowi jedynie Grodek rozpowszechniania
muzyki; &wierdzenie to 5yo5y jednak prawdziwe jedynie w przypadku> dy5y
zapis pytowy wiernie odtwarza sytuacj8 koncertow6; &ak jednak nie jest> dy7
tylko nieliczne edycje pytowe zawieraj6 narania Iwe, zrealizowane na 7ywo
podczas koncert9w> a i tu mamy do czynienia z inerencj6 w materia dKwi8kowy ze
strony producenta narania> realizatora> a wreszcie samych muzyk9w> kt9rzy
dokonuj6 selekcji> monta7u i korekt naraneo materiau; +imo to w myGleniu
potocznym wci67 jeszcze traktuje si8 wsp9czesne noGniki in-ormacji jako tylko
Grodek zapisywania treGci; A przecie7> jak wskazywa +arshall +cLuhan>
MprzekaKnik jest przekazemO; +ow8 technoloie zapisu i przetwarzania in-ormacji
zmieniaj6 status samej in-ormacji> nadaj6 jej nowy sens> w kt9ry wpisana jest
r9wnie7 specy-ika medium poGrednicz6ceo mi8dzy nadawc6 i od5iorc6 in-ormacji;
* przypadku pyty> tak w naraniach muzyki powa7nej> jak jeszcze wyraKniej w
naraniach muzyki popularnej> dostrzec mo7na> i7 mamy do czynienia nie tylko z
nowym medium przekazywania muzyki> ale z now6 struktur6 artystyczn6> kt9r6 za
+ieczysawem %ominkiem nazwa5ym Mdzieem -onora-icznymO
=
;
Pyta jest jedn6 z postaci> w jakiej jawi si8 muzyka> tak jak jest ni6 koncert>
naranie radiowe> -ilm muzyczny czy teledysk; %a7da z tych postaci przekazuje
muzyczny komunikat w so5ie waGciwy spos95; *raz z nieustannym rozwojem
technoloii tworzenia i wykonywaniaQprezentowania muzyki musimy si8 liczy: z
tym> 7e postacie te 58d6 coraz 5ardziej zo7one i polisensoryczne> wykraczaj6c
daleko poza o5szar czystej audialnoGci; PrzyszoGci6 pyty zdaj6 si8 multimedialne
produkcje 6cz6ce w jedn6 caoG: sekwencje muzyczne> wideo> animacje> teksty>
5y: mo7e w nieodleej przyszoGci r9wnie7 tr9jwymiarowe Gwiaty wirtualne; &en
multimedialny potencja dostrzeaj6> jak si8 zdaje> wsp9czeGni artyGci> tacy jak
Brian $no> Peter Na5riel
<
czy Laurie Anderson;
!ewolucja cy-rowa
Fyntezatory
Fkonstruowany przez !o5erta A; +ooa w latach pi8:dziesi6tych syntezator
zyska popularnoG: dopiero pod koniec lat szeG:dziesi6tych dzi8ki sukcesowi pyty
*altera (arlosa Switc(ed0on0Hac(, prezentuj6cej elektroniczne wersje kompozycji
Bacha; $ksperymenty z tym nowym in0
=
Zo5; +; %ominek> cyt; dzieo> s; 2H302H=;
<
Peter Na5riel 5y tw9rc6 jedneo z pierwszych al5um9w wydanych jednoczeGnie
z ('0!"+0em zawieraj6cym sekwencje wideoklip9w artysty;
strumentem podj8li w latach szeG:dziesi6tych przedstawiciele awanardy jazzu i
muzyki powa7nej> m;in; &erry !iley i #ohn (ae; Wwiatowa kariera syntezator9w
rozpocz8a si8 jednak dopiero w chwili> dy pod koniec lat szeG:dziesi6tych
w6czone zostay na stae do instrumentarium rocka i elektryczneo jazzu przez
takich muzyk9w> jak %eith $merson> !ick *a0keman> ,er5ie ,ancock czy #an
,ammer;
Zasada syntezy dKwi8ku wypracowana przez +ooa w latach CH<200CH<? i
stosowana do dziG w niekt9rych instrumentach wykorzystuje elektroniczn6 technik8
analoow6 mody-ikowan6 przez ukady cy-rowe> wspomaaj6ce proramowanie i
kontrol8 dKwi8ku; Pierwsze syntezatory analoowe 5yy urz6dzeniami trudnymi w
o5sudze> zwaszcza na koncercie> z uwai na skomplikowan6 procedur8
proramowania i prze6czania 5rzmie; &akie du7e> niewyodne> studyjne
urz6dzenia wykorzystywano m;in; w Polsce w latach szeG:dziesi6tych w #9ze-a
Patkowskieo Ftudio $ksperymentalnym Polskieo !adia;
!ewolucja cy-rowa zerwaa wi8zy linearnoGci i usankcjonowaa po0
wszechnoG: tworzenia przekaz9w metod6 nieci6oGci> nawarstwiania> in0krustacji
element9w zestawianych ze so56 w spos95 dowolny> cz8sto 5ez wyraKneo
pocz6tku i koca; 'iitalizacja utrwalia te7 modele narracyjne i struktury
komunikacyjne @w tym nowe -ormy artystyczneA z zao7enia otwarte i
nieskoczone; !ozpoczynaj6cy si8 z niewiadomeo i kocz6cy w nieokreGlonoGci
przekaz o5ecny jest na stronach internetowych> ale dostrzec mo7emy o r9wnie7 w
eksperymentach wsp9czesnej audios-ery> zwaszcza w niekt9rych nurtach
wsp9czesnej muzyki
I
;
* technice analoowej synay elektryczne s6 odpowiednikami okreGlonych
wielkoGci -izycznych> czyli ich analoami; &echnika cy-rowa natomiast polea na
tym> 7e wielkoGci -izyczne nie s6 reprezentowane przez wartoGci napi8: czy pr6d9w>
ale przez licz5y 0 licz5y te zaG s6 zakodowane w postaci wielu prostych impuls9w
elektrycznych;
&ermin ManaloowyO w odniesieniu do dKwi8ku oznacza mo7liwoG:
produkowania i przetwarzania syna9w elektrycznych lu5 elektromanetycznych>
kt9re tworz6 analoon @odpowiednikA dra powietrza percy0powanych przez nas
jako dKwi8ki; * e-ekcie te przepywy syna9w elektrycznych s6 przetwarzane z
powrotem na drania powietrza> przechodz6c przez ukady wzmacniaj6ce do
oGnik9w;
Fyntezatory cy-rowe> w odr97nieniu od analoowych> wytwarzaj6 dKwi8ki
poprzez przetwarzanie cy-rowych reprezentacji -al dKwi8kowych w -ormie licz5
5inarnych @MCO i M3OA; !eprezentacje te mo6 5y: poddawane najr97niejszym
procesom matematycznym> lecz jeGli chcemy usysze: e-ekty tych manipulacji>
musimy przetworzy: dane licz5owe za pomoc6
(elowo nie wprowadzam tu podziau na muzyk8 Mpowa7n6O i Mpopularn6O> dy7 klasy-i0
kacja ta pod koniec naszeo stulecia utracia sens> zwaszcza i7 o5ok Fch9n5era> RareseSa>
(aeSa czy Ftockhausena w jednym rz8dzie znacz6cych tw9rc9w muzyki XX w; nale7y umieGci:
r9wnie7 Beatles9w> +ilesa 'aTisa czy #imieo iendriDa;
konwertera cy-rowo0anaooweo @'A(A z powrotem na odpowiednie napi8cia
elektryczne> kt9re popyn6 we wzmacniaczu i porusz6 mem5rany oGnik9w>
wytwarzaj6c dKwi8ki;
Istotnym czynnikiem dotycz6cym reprezentacji cy-rowej jest to> i7 jej jakoG:
zale7y w pierwszej kolejnoGci od jakoGci wst8pneo synau analooweo; Zatem
im lepszy mikro-on> im czulsze sensory uchwyc6 dKwi8kow6 rzeczywistoG:> tym
wierniejsza i dokadniejsza mo7e 5y: jej cy-rowa kopia; %olejnym wyznacznikiem
jakoGci jest dokadnoG: pr95kowania synau analooweo nazywana
cz8stotliwoGci6 pr95kowania; &en czynnik wyznacza specy-ik8 cy-rowych
symulacji> dy7 nie istnieje 9rna ranica 8stoGci pr95kowania rzeczywistoGci
audialnej;
Ponadto ka7da pr95ka poddawana jest procesowi kwantyzacji; Proces ten
polea na ustaleniu stopnia dokadnoGci> a zatem r9wnie7 oraniczenia> jakiemu
podlea pr95kowany materia dKwi8kowy; +a zjawisko dKwi8ku skada si8 wiele
zo7onych element9w> takich jak tony harmoniczne> poos i rezonans> uzyskiwany
w specy-icznych i niepowtarzalnych warunkach przestrzennych; Pr95ka mo7e
uwzl8dnia: wiele tych element9w> ale nie jest w stanie odtworzy: wszystkich; Z
punktu widzenia dokadnoGci syszenia wystarczy pr95kowa: syna dKwi8kowy z
cz8stotliwoGci6 BB %lz> 5y uzyska: jakoG: dKwi8ku odpowiadaj6c6 mo7liwoGciom
percepcyjnym ucha ludzkieo w przedziale 23023 333 ,z; Pro5lem polea jednak na
tym> 7e wi8kszoG: specy-icznych wyznacznik9w niepowtarzalnoGci dKwi8ku
rozrywa si8 poza tym zakresem> na poziomie in-ra0 i ultradKwi8k9w; Pr95ka
po5ieraj6ca analoowy odpowiednik dKwi8ku 0 modulowany syna elektryczny 0
przedstawia ten syna w spos95 nieci6y> skokowo> a cz8stotliwoG: owych
Mskok9wO od jedneo momentu synau do druieo jest waGnie owym
oraniczeniem wynikaj6cym z kwantyzacji; Pojawia si8 pytanie> co dzieje si8
mi8dzy owymi momentami chwytania synau> jak wypeniana jest Mpusta
przestrzeO mi8dzy momentami pr95kowania; Z jednej strony> pokonanie wra7enia
nieci6oGci wspomaa 5ezwadnoG: ludzkiej percepcji> umo7liwiaj6c po6czenie
kilku niez5yt w czasie odleych element9w w pynny prze5ie @por; wra7enie
pynnoGci ruchu w o5razie -ilmowymA; Z druiej strony> opracowuje si8 skompliko0
wane alorytmy matematyczne> kt9re na podstawie rachunku prawdopodo5iestwa
mo6 uzupeni: w ka7dej chwili 5rakuj6ce miejsca> upoda5niaj6c MschodkoweO
prze5iei cy-rowe do pynnych i MopywowychO -al dKwi8kowych;
+a druim etapie rozwoju syntezator9w technika cy-rowa zacz8a sterowa:
analoow6 syntez6 dKwi8ku; +a kolejnym zaG etapie technika cy-rowa>
zastosowana w komputerach> uatwia z czasem o5su8 syntezator9w przez
zastosowanie ukad9w mikroprocesorowych jako modu9w uatwiaj6cych> a
niekiedy niemal automatyzuj6cych czynnoGci ksztatowania dKwi8ku; +a przeomie
lat siedemdziesi6tych i osiemdziesi6tych powstaa cakowicie nowa eneracja
syntezator9w> oparta wy6cznie na syntezie cy-rowej; "5ecnie cy-rowa o5r95ka
dKwi8ku daje muzykom niespo0
tykane dot6d mo7liwoGci; Po pierwsze> poszcze9lne parametry dKwi8ku mo7na
de-iniowa: z du7o wi8ksz6 precyzj6; Po druie> synay cy-rowe mo7na wprowadzi:
do komputera> 5y tam podda: je dokadnej analizie; Powstaj6 wi8c proramy
komputerowe wspomaaj6ce komponowanie> projektowanie 5rzmie syntezator9w>
archiwizacj8 napisanej muzyki;
* latach CHJ20CHJ? amerykaska -irma Fe^uential wprowadzia now6
technoloi8> zwan6 +I'I @+usical Instrument 'iital Inter-aceA> cy-rowe z6cze
instrument9w muzycznych; &a technoloia rewolucjonizuje prac8 z elektronicznie
wytwarzanym i przetwarzanym dKwi8kiem> dy7 umo7liwia 6czenie wielu
syntezator9w w 5loki i enerowanie dKwi8k9w z wielu sprz87onych ze so56
urz6dze za pomoc6 jednej klawiatury steruj6cej> tzw; master ke#board% %omunikat
w systemie +I'I opisuje C< kana9w> a ka7dy kana mo7e przenosi: do C2J
r97nych in-ormacji dotycz6cych instrumentu> kt9ry ma wydo5y: dKwi8k> wysokoGci
teo dKwi8ku> czasu jeo trwania> 5arwy> oGnoGci> poosu> a tak7e skadnik9w
typowo artykulacyjnych> jak lissando czy portamento% +o7liwoGci sterowania ta0
kim systemem s6 oromne i wsp9czeGnie syntezator jest ju7 nie urz6dzeniem> w
kt9rym klawiatura na stae sprz87ona 5ya z moduem wytwarzaj6cym dKwi8k> ale
raczej zestawem do5ieranych wedu upodo5a modu9w> kt9re mo6 5y:
sterowane zdalnie za pomoc6 jednej klawiatury;
&echnika cy-rowa umo7liwia te7 zapis danych muzycznych w pami8ci
komputera; 'ane cy-rowe> zwaszcza sekwencje +I'I> mo6 5y: zapisywane na
dyskietkach> dyskach twardych> ('0!"+0ach; "dpowiednikiem wieloGladoweo
maneto-onu stao si8 dla syntezator9w urz6dzenie zwane sekwencerem>
pozwalaj6ce na zapis dKwi8k9w Mkrok po krokuO> przez wprowadzanie kolejno
wszystkich parametr9w muzycznych> lu5 w tzw; czasie rzeczywistym> czyli
rejestracji wszystkich parametr9w muzycznych jednoczeGnie @tempa> dynamiki>
5arwy> wysokoGci dKwi8ku itd;A; * procesie odtwarzania tak zapisanych danych
ka7dy z parametr9w mo7e 5y: mody-ikowany; +uzyk ma mo7liwoG: zmieniania
tempa utworu> jeo metrum> dynamiki> 5arwy poszcze9lnych dKwi8k9w; &a
-ramentaryzacja procesu kompozycji wymaa zarazem od tw9rc9w swoistej
dyscypliny 0atwo 5owiem mo7na ulec -ascynacji samymi mo7liwoGciami
nowoczesnych urz6dze> zapominaj6c o celu> jakim jest muzyka; *ielu muzyk9w
rockowych nie potra-io zapanowa: nad elektronicznym instrumentarium w takim
stopniu> 5y tw9rczoG: ich miaa cechy indywidualne> niepowtarzalne; (i> kt9rym si8
to udao i kt9rzy wy5rali nowe instrumentarium jako 9wny Grodek wyrazu>
najcz8Gciej pod67ali w kierunku MklasycyzacjiO rocka> wprowadzaj6c -ormy czy
struktury harmoniczne upoda5niaj6ce dziea elektroniczneo rocka do muzyki
powa7nej> z szerok6> roz5udowan6> cho: realizowan6 9wnie za pomoc6
syntezator9w instrumentacj6;
Fyntezatory stay si8 coraz 5ardziej wyspecjalizowanymi komputerami do
wytwarzania i przetwarzania dKwi8k9w; *ymaay zupenie nowych umiej8tnoGci;
&ote7 wi8kszoG: wsp9czesnych elektronicznych instrument9w dostarczana 5ya
klientom z zaproramowanym -a5rycznie
zestawem 5rzmie> mo7na te7 5yo zakupi: dodatkowe moduy z przyotowanymi
przez specjalist9w nowymi 5arwami; &a sytuacja spowodowaa> 7e w wi8kszoGci
przypadk9w wykorzystanie syntezatora w rocku czy muzyce pop w latach
siedemdziesi6tych poleao na automatycznym w6czeniu otowej 5arwy wy5ranej
spoGr9d kilkudziesi8ciu czy kilkuset wpisanych do pami8ci syntezatora; &a
uni-ikacja instrumentarium prawdopodo5nie wpyn8a cz8Gciowo na upodo5nienie
si8 muzyki rockowej do komercyjnych prze5oj9w pop @przykadem 5ya w
pierwszej poowie lat osiemdziesi6tych Gwiatowa popularnoG: syntezatora /amaha
'X0I> kt9reo charakterystyczne> MplastikoweO 5rzmienia wykorzystywali niemal
wszyscy tw9rcy rocka> jazzu i popA;
$lektroniczna synteza dKwi8ku o5j8a w rocku i innych atunkach muzyki
popularnej niemal cae instrumentarium; 'oprowadzia te7 do zniesienia typoweo
podziau r9l na pianist9w> itarzyst9w> 5asist9w czy perkusist9w; *szystkie te
-unkcje mo7e realizowa: dowolny muzyk> steruj6c za pomoc6 dowolnej koc9wki>
czy 58dzie ni6 klawiatura> itara> czy instrument d8ty> caym zestawem
syntezator9w wydo5ywaj6cych po76dane 5rzmienia; +ie dziwi wi8c ju7 nikoo> 7e
itarzysta rockowy ra solo 5rzmieniem tr65ki> wydo5ytym przez sprz87ony z
itar6 syntezator> lu5 7e warstw8 perkusyjn6 realizuje perkusja automatyczna;
'odatkowym czynnikiem wpywaj6cym na uniwersalizacj8 procesu
tworzenia muzyki jest rozw9j eneracji syntezator9w typu personal studio,
umo7liwiaj6cych muzykom wydo5ycie wszystkich potrze5nych im 5rzmie> od
perkusji przez partie smyczk9w> itar> oran9w czy instrument9w d8tych> z jedneo
instrumentu; Za pomoc6 tych syntezator9w mo7na w warunkach domowych
skomponowa:> zapisa: i odtworzy: zar9wno kolejne partie instrumentalne> jak i
cae kompozycje> a tak7e dokona: kompletnej przestrzennej oranizacji utworu;
)rz6dzenia te day muzykom mo7liwoG: cakowicie samodzielneo przyotowania
utwor9w> czyni6c ich producentami wasnych nara;
Sa=plery
#ednym z najciekawszych osi6ni8: ostatnich dwudziestu lat w dziedzinie
cy-rowej techniki wytwarzania i przetwarzania dKwi8ku jest technoloia
pr95kowania cy-roweo Adiital samplinC% 'zi8ki tej technoloii mo7na po5ra:
dowolny dKwi8k> a waGciwie jeo Mpr95k8O> czyli cakowite parametry akustyczne
0 np; szumu drzew> Gpiewu ptak9w> solo na itarze elektrycznej czy osu ludzkieo
0 i po zamianie ich na posta: cy-row6 poddawa: o5r95ce elektronicznej i
wykorzystywa: jako jedne z 5rzmie syntezatora;
Po5ieraniu pr95ek dKwi8ku i ich o5r95ce su76 tzw; samplery> kt9rych
podstaw8 stanowi urz6dzenie do zapisu dKwi8ku w postaci cy-rowej; 'owolny
syna dKwi8kowy 0 z mikro-onu> ramo-onu czy inneo analo0
oweo Kr9da dKwi8ku 0 przetwarzany jest tu na cy-row6 reprezentacj8 w postaci
ci6u komputerowych 5it9w i zapisywany jako dane na dysku czy pycie
kompaktowej; * procesie odtwarzania sampler dziaa podo5nie jak odtwarzacz
kompaktowy 0 odczytuje zapisany ci6 5it9w> przetwarzaj6c o z powrotem w
syna dKwi8kowy; #ednak> w odr97nieniu od odtwarzaczy kompaktowych> strumie
cy-r zapisany na dysku> po przepisaniu o do pami8ci wewn8trznej samplera> mo7na
przetwarza:> dokonuj6c tzw; edycji; *ystarczy odwr9ci: kolejnoG: cy-r i uzyskuje
si8 e-ekt muzyki Mpuszczonej od tyuO; "5ni7ywszy wartoG: tych cy-r> transponowa:
mo7na muzyk8 do ni7szej tonacji; +o7na wydzieli: z zapisanej pr95ki dKwi8ku
pojedyncz6 syla58> dKwi8k czy -raz8 i za pomoc6 p8tli proramowej powtarza: j6 w
nieskoczonoG:; $dycja pr95ek od5ywa si8 najcz8Gciej z pomoc6 komputera
przedstawiaj6ceo ra-iczny o5raz dokonywanych zmian charakterystyki
akustycznej dKwi8ku;
narywanie pr95ek jest proste; #ak w maneto-onie 0 ustawia si8 poziom
narania i wciska przycisk; Podo5nie rzecz si8 ma z odtwarzaniem> najcz8Gciej
stosuje si8 sprz87on6 z samplerem elektroniczn6 klawiatur8; Pr95k8 mo7na
umieszcza: w dowolnym miejscu narania;
Poniewa7 u7ycie pr95ki w odpowiednim momencie utworu jest tak proste>
wielu artyst9w zacz8o za5iera: samplery na trasy koncertowe; Przed tournee
poszcze9lne partie> np; instrument9w d8tych> ch9rk9w akompaniuj6cych itp;>
przerywa si8 z taGm studyjnych i MwstrzeliwujeO we waGciwych momentach w
czasie koncertu; &ak ro5i6 !ollin Ftones> Lau0rie Anderson> Peter Na5riel> Phil
(ollins> Prince> Art o- noise> muzycy rap> jak !un ';+;(> a tak7e wiazdy muzyki
pop 0 +adonna> +ichael #ackson i inni;
Ftosowanie pr95kowania cy-roweo stao si8 pro5lemem nie tylko natury
artystycznej> ale i prawnej; * wywiadzie dla pisma MBill5oardO prawnik Bill
%rasiloTsky stwierdziE MPrawa autorskie dotycz6 tylko sekwencji nut w
kompozycji> a nie ich pojedynczych -rament9w i 5rzmieniaO
J
; (y-rowe Mpo7yczkiO
stay si8 we wsp9czesnej muzyce popularnej zjawiskiem powszechnym; !ockowa
rupa Art o- noise wykorzystaa na przykad 5rzmienie perkusji i charakterystyczne
sol9wki jazzmana BuddySeo !icha; Peter Na5riel polemizowa na amach prasy ze
swym nast8pc6 w rupie Nenesis> Philem (ollinsem> zarzucaj6c mu kradzie7
charakterystyczneo elektroniczneo 5rzmienia perkusji> stworzoneo rzekomo
przez Na5riela w studiu wraz z in7ynierem dKwi8ku ,uh Padhamem; (o wi8cej>
owo charakterystyczne 5rzmienie 585n9w stao si8 wkr9tce przedmiotem dalszych
cy-rowych Mkradzie7yO; Phil (ollins stwierdzi p9Kniej> i7 nie jest nawet w stanie
okreGli:> w ilu wsp9czesnych naraniach rockowych i pop je wykorzystano> ale> jak
s6dzi> suma ich 5ya5y co najmniej trzycy-rowa; "statnio -irmy produkuj6ce
samplery o-eruj6 ju7 owo 5rzmienie jako otow6
J
(yt; za Ftewart Brand> &(e ?edia Lab% Inuentin t(e Futur7 at ?%I%&%, New /ork CHJJ;
do natychmiastoweo wykorzystania 5arw8; Bank dost8pnych na rynku
muzycznym pr95ek stale p8cznieje> powi8kszaj6 si8 te7 mo7liwoGci pami8ciowe
sampler9w; "5ecnie mo7na ju7 z powodzeniem wydo5ywa: z klawiatury
MukradzioneO uprzednio i wpisane do pami8ci sampler9w 5rzmienia smyczk9w
wiedeskich -ilharmonik9w> tr65ki +ilesa 'aTisa> itary Andresa FeoTii czy
oryinalnych tam0tam9w z zachodniej A-ryki;
#on ,assel> postmodernistyczny artysta> kt9ry wsp9pracowa z takimi
postaciami muzyki rockowej> jak Brian $no> Peter Na5riel czy rupa &alkin
,eads> uwa7a pr95kowanie cy-rowe za Mwsp9czesne rozwini8cie -ormy sztuki>
kt9ra powstaa w latach pi8:dziesi6tych> dy kompozytorzy> tacy jak Pierre ,enry
czy %arlheinz Ftockhausen> eksperymentowali z naranymi na taGm8 dKwi8kami>
tworz6c kako-oniczne przestrzenie dKwi8koweO
H
; %rytyka muzyczna dostrzea w
pr95kowaniu rodzaj techniki artystycznej podo5nej do tych> kt9re w sztukach
plastycznych stosowali artyGci awanardowi od czas9w 'uchampa po *arhola i
,amiltona; Pr95ki s6 dKwi8kowymi read#0mades%
Zainteresowanie pr95kowaniem cy-rowym> podo5nie jak innymi
komputerowymi technikami symulacji rzeczywistoGci audialnej> potwierdzaj6> jak
si8 wydaje> istotn6 tendencj8 rozwoju wsp9czesnej kultury> poleaj6c6 na tym> 7e
im 5ardziej odrywa si8 ona od natury> z tym wi8ksz6 determinacj6 stara si8 stworzy:
jej technoloiczne su5stytuty; !9wnie7 sztuka wsp9czesna coraz cz8Gciej nie
potra-i wyra7a: si8 inaczej ni7 za pomoc6 i poprzez symuluj6ce rzeczywistoG:
nowoczesne media> potwierdzaj6c tym samym> 7e jej odwieczny przedmiot 0
otaczaj6cy Gwiat 0 coraz 5ardziej staje si8 Gwiatem Mz druiej r8kiO> su5stytutem
natury; Nic wi8c dziwneo> 7e technika daj6ca mo7liwoG: niemal wierneo
skopiowania dowolnych dKwi8k9w zyskuje tak du7e uznanie;
#$styczna cy%erprzestrze&
+cLuhanowskie poj8cie Mprzestrzeni akustycznejO
C3
odnosi si8 znakomicie>
zar,wno w sensie historycznym> jak i kulturowym> do wymiaru tw9rczoGci> kt9ry
cz8sto 5y niedostrzeany w 5adaniach kultury audiowizualnejE muzycznych
przestrzeni produkowanych przewa7nie al5o cakowicie przez technoloie
elektroniczne; Znacz6ca cz8G: muzyki transmitowanej elektronicznie 5ya i jest
zainteresowana 5udowaniem owych wirtualnych przestrzeni 0 od niewidzialnych
krajo5raz9w (aeSa i Ftock0hausena przez analoowe eksploracje producent9w
muzyki du5 i reae oraz czarodziej9w syntezator9w z lat siedemdziesi6tych do
cy-rowych
H
#on ,assel> wypowiedK dla ;!ollin FtoneO CHH3> CB lipca;
C3
)wai +cLuhana na temat przestrzeni wizualnej i audialnej> a tak7e wpywu Nuten5er0
owskieo modelu na zmian8 rozumienia przestrzeni wE +arshall +cLuhan> W#b,r pism% tum;
%arol #aku5owicz> *arszawa CHI=> s; 23H02CC> 2?I02B3> zwaszcza 2<202<<;
dKwi8kowych enuironments ksztatuj6cych dzisiejsz6 muzyk8 am5ient> junle i hip
hop;
Przestrzenie dKwi8koweO s6 przestrzennymi reprezentacjami pami8ci> jej
dKwi8kowymi wykresami architektonicznymi; *ielu 5adaczy zadza si8 z tym> i7
Kr9da poszukiwa w zakresie przestrzeni dKwi8kowych mo7na odnaleK: w
eksperymentach muzyki wsp9czesnej> np; u ,oneera> RareseSa> (aeSa czy
Ftockhausena> a tak7e w jazzie> zwaszcza u Fun !a i +ilesa 'aTisa;
A-ro-uturystyczne przyody przestrzenne Fun !a i jeo walka o esencjalnie o5cy>
czarny Gwiat jest powa7nie podejmowana @kontynuowanaA przez '#09w trip0hopu i
kompozytor9w studyjnych; Podo5na inspiracja czerpana jest z elektroniczneo
cy5er-unku +ilesa 'aTisa z wczesnych lat siedemdziesi6tych; 'aTis
wsp9pracowa z producentem &eo +a0riano w eksploracji zaawansowanych
mo7liwoGci studia naranioweo; Bazuj6c na kolekcji wczeGniejszych nara na
7ywo> stworzyli o5aj sztuczne wszechGwiaty dKwi8kowe oparte na miksowaniu i
dorywaniu Gcie7ek AouerdubbinC i na dKwi8kowych e-ektach specjalnych;
Al5umy z teo okresu 0 od Hitc(es Hrew do $ark ?aus 0 s6 w rzeczywistoGci
sztucznymi improwizacjami wyczarowuj6cymi mityczne cywilizacje na
zainionych kontynentach> takich jak Aharta i Paneaea;
+uzyka przestaje 5y: traktowana jako Grodek strukturyzacji czasu> a zaczyna
przede wszystkim su7y: strukturyzacji przestrzeni; &a istotna zmiana jakoGciowa
dostrzealna jest ju7 w pocz6tkach XX w; w poczynaniach dodeka-onist9w i
serialist9w; #ednak dopiero rozw9j technoloii elektronowych> a zwaszcza technik
zapisu umo7liwiaj6cych sekwencyjny monta7 oraz urz6dze transmituj6cych
dKwi8k 5ez istotnych strat jakoGci> przyspieszy znacznie ten proces;
$rik 'aTis> rozwijaj6c +cLuhanowsk6 koncepcj8 przestrzeni> piszeE
Przestrze akustyczna jest zdolna do symultanicznoGci> superimpozycji @przenikaniaA
i nielinearnoGci> ale przede wszystkim> rezonuje; M!ezonansO mo7e 5y: postrzeany jako
-orma przyczynowoGci> ale przyczynowoG: ta jest zupenie inna ni7 kojarzona z przestrzeni6
wizualn6> poniewa7 rezonans pozwala rzeczom odpowiada: na inne rzeczy w spos95
nielinearny; Poprzez rezonans w systemie -izycznym maa aktywnoG: czy zdarzenie mo6
wytworzy: oromn6 porcj8 eneriiP dla przykaduE jeGli wydo58d8 dKwi8k> kt9ry rezonuje ze
specy-iczn6 akustyk6 pokoju> eneria mojeo osu zostanie wzmocniona przez otoczenie; Z
teo powodu niekt9rzy Gpiewacy mo6 osem doprowadzi: do wi5racji szko @kt9re jest
przestrzeni6 i zawiera przestrzeA> powoduj6c jeo p8kanie> i w ten spos95 roz5ija: szklane
naczynia; @;;;A
* literaturze 5rytyjskiej i amerykaskiej pojawia si8 termin soundscapes jako okreGlenie
rezultat9w takich dziaa i poszukiwa tw9rc9w muzyki> kt9re nie koncentruj6 si8 ju7 na
5udowaniu i przeksztacaniu warstwy melodycznej czy harmonicznej> a nawet> co wydaje si8
nieprawdopodo5ne> rytmu> lecz na konstruowaniu architektonicznych konstrukcji dKwi8ko0
wych> podejmowaniu swoistych ier z przestrzeni6 akustyczn6> poleaj6cych na reoranizacji
dKwi8kowych o5iekt9w w przestrzeni stereo-onicznej czy tr9jwymiarowej; Zo5; 'aTid &oop>
"cean o"Sound, om9wienie N;#; Ftreuholt> +ediamatic> H e ?> httpEQQwww;mediamatic;nl
!ezonans nie jest jedyn6 jakoGci6 przestrzeni akustycznejP inn6 jest symul0
tanicznoG:> Przestrze akustyczna umo7liwia dzianie si8 wielu zdarze w tej samej
stre-ie czasoprzestrzeni; *edu teo schematu podmiot0oso5a mo7e oranizowa:
lu5 oranizuje przestrze poprzez dokonywanie syntezy r97nych zdarze> punkt9w>
o5raz9w i Kr9de in-ormacji w oraniczn6 caoG: @;;;A odczuwamy wiele rzeczy jed0
noczeGnie i 6czymy je w koherentn6 lu5 -ramentaryczn6 caoG:; @;;;A !ozw9j me0
di9w elektronicznych o5udzi akustyczne wra7liwoGci w sposo5ach naszeo do0
Gwiadczania Gwiata
C2
;
*i8kszoG: dyskusji dotycz6cych wsp9czesnej cy5erprzestrzeni> Internetu>
rzeczywistoGci wirtualnej skoncentrowana jest na o5razach wizualnych; (o wi8cej>
ta tendencja do podkreGlania s-ery wizualnej i koncentrowania si8 na niej jest
charakterystyczna dla wi8kszoGci wsp9czesnych teorii medi9w; 'aje ona oromne
pole dziaania -ilmoznaw0com i teoretykom sztuk wizualnych> kt9rzy cz8sto nie
rozumiej6 specy-iki audios-ery; &raktuj6 j6 jako MtoO o5raz9w> jako dopenienie
wizual0noGci; *ydaje si8> 7e Kr9da takiej postawy odnaleK: mo7na w przekonaniu>
i7 wsp9czesna ikonos-era narzuca si8 ludziom 5ardziej ni7 audio0s-era; "5razy nas
przytaczaj6> zmuszaj6 umys do nieustanneo dekodowania> mamy przemo7n6
potrze58 m9wienia o n
P
ch; Wwiat dKwi8k9w dziaa na nas inaczej; *i8ksza jest w
percepcji audios-ery rola poznania intuicyjneo> a-ektywneo; nie ma potrze5y
intelektualizacji doGwiadczenia muzyki> mo7na si8 po prostu w ni6 emotywnie
zanurza:; "5razy> pojawiaj6c si8 w okreGlonej kolejnoGci> wymuszaj6 asocjacjeP
ka76 nam ukada: znacz6ce powi6zania mi8dzy nimi> s6 prosemantyczne> dy7 do0
maaj6 si8> 5yGmy je czytali; 'Kwi8ki nie uzurpuj6 so5ie takich praw> 5o te7 nie o
znaczenia im chodzi> przynajmniej nie w takim sensie> jak w przypadku o5raz9w;
#eGli przyjrzymy si8 procesowi wytwarzania o5raz9w> zrozumiemy 5ardziej istot8
tej r97nicy; Akt o5razowania> wizualizacji> polea na o5j8ciu rzeczywistoGci
pewnym skr9tem> na kwanty- i kowaniu jej; )miej8tnoG: kwanty-ikacji natomiast
wymaa intelektualizacji procesu ujmowania rzeczywistoGci> zdolnoGci syntezy>
okreGlenia ranic dokadnoGci uj8cia; * przypadku dKwi8ku nie istnieje teo rodzaju
oraniczenie; 'Kwi8ki mo7emy wypromieniowywac z sie5ie w spos95 naturalny
C?
>
o5raz9w nie potra-imy; +usimy wyjG: poza ranice ciaa> w przestrze kartki
papieru> p9tna> kadru -otora-iczneo czy -ilmoweo> 5y wizualizacja nie 5ya
tylko naszym wewn8trznym doGwiadczeniem> a staa si8 aktem komunikacji;
.rances 'yson wprowadza w odniesieniu do dKwi8ku kateori8 Mpro0
mienistoGciO AradianceC% PiszeE
C2
$rik 'aTis> <coustlc I#berspace, wykad na kon-erencji MXchaneO w !ydze w listopa
dzie CHHIE httpEQQleTity; comQ-imentQacoustic;html
C?
#ohn (ae m9wi o dKwi8ku jako o transmisji we wszystkich kierunkach z pewneo
McentrumO przestrzenneo; $dard Rarese wspomina z kolei> 7e ceni muzyk8> kt9ra Meksplo
dujeO; Zo5; #ohn (ae> Silence% Lectures and Writins, +iddletown CH<C> (&> s; CBP .ernand
"ulette> Edard Tarese, tum; 'erek (oltman> New /ork CH<J> s; =2;
MPromienistoG:O @rozprzestrzenianie> rozpraszanieA @;;;A sueruje pynnoG: i
e-emerycznoG: o5iektu; )stanawiaj6c kompromis mi8dzy o5iektem i zdarzeniem
CB
>
promienistoG: @rozpraszanieA oznacza sens proces9w oranicznych> ruchu> zmiany i
zo7onoGci 0 przypuszczalnej esencji witalnoGci 0 potwierdzaj6c jednoczeGnie sens to7samoGci
i indywidualnoGci; * czasach> dy sta5ilne struktury zast8powane s6 przez -ormy nietrwae>
dzie ranice o5iekt9w zaczynaj6 si8 zaciera:> dKwi8k> ze swym 5oactwem zdarze>
-amiliarnoGci6 i 5ezpieczestwem> staje si8 5ardzo odpowiednim medium dla reneocjacji
czasu i przestrzeni zwi6zanej z tymi znacz6cymi trans-ormacjami
C=
;
Z)ar'enia - pr?E*i
Annea Lockwood> artystka z Nowej Zelandii> rozpocz8a w CH<< r;
narywanie serii dKwi8k9w strumieni i rzek pyn6cych w *alii i Fzkocji; #ednym z
motyw9w> jak sama m9wi> 5yo myGlenie o dKwi8ku jako -ormie enerii
oddziauj6cej w r97ny spos95 na ciao; Zromadzone przez Lockwood archiwum
zostao wykorzystane w instalacjach; Pierwsza z nich> +la# t(e >anes Hackwards
Kne ?or7, Sam, zaaran7owana w dw9ch pomieszczeniach> jednym wypenionym
dKwi8kami wodospadu> druim 0delikatnie szemrz6cej wody> uzupeniona slajdami
znad rzeki> wystawiona zostaa w +odern Art Nalerie w *iedniu; 'rua>
plenerowa wersja +la# t(e >anes zostaa zrealizowana przy u7yciu dwunastu
oGnik9w zawieszonych na drzewach placu w ,art-ord w stanie (onnecticut dla
!eal Art *ays; * kolejnej> Walkin on Water, dKwi8ki rzeki 5rzmiay w
suchawkach walkmana> 5alansuj6c stereo-onicznie mi8dzy lewym a prawym
uchem> podczas dy suchacz pi wod8; "statnia instalacja 0 Sound ?ap o" t(e
:udson !iuer 0 skadaa si8 z dwuodzinneo narania dKwi8k9w rzeki ,udson
zarejestrowanych w 2< miejscach mi8dzy Kr9dem a ujGciem w r97nych porach
roku> skoordynowaneo z map6 opisuj6c6 ka7dy moment i miejsce narania w
-ormie wizualnej; 'odatek stanowia odzinna taGma
* wielu teoriach dKwi8k traktowany 5ywa jako pewien stay> sta5ilny o5iekt> na podo0
5iestwo o5iektu> kt9ry widzimy; 'Kwi8k pr95owano zatem Mzatrzyma:O> jak zatrzymuje si8
poszcze9lne o5razy> 5y podda: je analizie; %oncepcja Mo5iektu dKwi8koweoO> podzielana
przez wielu 5adaczy muzyki> o5ecna cho:5y w niekt9rych metodach muzykoloii> rozwin8a
si8> zdaniem 'yson> z wizualizmu myGlenia Zachodu; #ak twierdzi autorka> rola wizualizmu
w dyskusji o dKwi8ku mo7e 5y: cz8Gciowo wyjaGniona przez analiz8 potoczneo s-ormuowa0
nia Mzo5aczy: znaczy uwierzy:O; *iara jest kojarzona z wiedz6> wiedza jest zawarta w teorii>
i> jak pokazuje to kr9tka analiza etymoloiczna> sowo MteoriaO jest zwi6zane ze sowem Mwidzie:O
i sowem Mol6dO; %ojarzone z reckim poj8ciem t(eoria widzenie jest rozumiane jako kontem0
placja> kt9ra rozpoczyna si8 podzieleniem -enomen9w na oddzielne cz8Gci lu5 kateorie> przez
co mo7liwy jest ich 5ardziej 5liski ol6d; Idea kontemplacji jest te7 pod wpywem aciskieo
sowa templum, oznaczaj6ceo zar9wno Gwi8ty mach> jak i MGwi6tyni8 rozumuO> i kojarzy si8
z poj8ciem tempus 0 czasu dzieloneo na okresy> jak te7 ide6 przestrzeni podzielonej na
oddzielne sektory; * takiej perspektywie> zdaniem 'yson> o5iekt jako 5yt -izyczny oddzielany
jest od zdarzenia> czyli jeo Mdziania si8O w relacji z innymi o5iektami> natomiast koncepcja
dKwi8ku jako MrozpraszaniaO czy MpromieniowaniaO zdaje si8 ow6 roz5ie7noG: niwelowa:;
.rances 'yson> < +(ilosop(onics o"SpaceE Sound, Futurit# and t(e End o" t(e World,
IF$A SHB> ,elsinki;
z rozmowami ludzi> kt9rzy doGwiadczyli siy rzeki 0 stra7nikiem leGnym> ry5akiem>
-armerem> pilotem; Instalacja zostaa pokazana w National Art Nallery w
*ellinton w Piowej Zelandii> a tak7e w kilku aleriach amerykaskich
C<
;
Worldtune jest rodzajem akustyczneo 5arometru daj6ceo suchaczowi
wra7enie wi5racji naszeo Gwiata w okreGlonym czasie; Z5li7aj6c si8 do prawie
dwumetrowych rzeK50o5elisk9w umieszczonych w czterech miejscach Gwiata
mo7na usysze: emitowane przez nie dKwi8ki z caeo lo5u; Pojawiaj6 si8 tam
mi8dzy innymi odosy ptak9w znad wy5rze7a Atlantyku w Portualii> dKwi8ki z
taru w Falonikach w Nrecji> Gpiewy mnich9w z ty5etaskieo klasztoru> haas
5erliskiej kolejki> osy uczni9w odpowiadaj6cych na lekcji dzieG w Niemczech;
FzeG:dziesi8ciosekundowe pr95ki narane przez ludzi z caeo Gwiata zaproszonych
do Worldtune przesyane s6 Internetem do serwer9w projektu i zamieniane w
pr95ki> kt9re mo6 5y: odrywane w p8tli; Fuchacze mo6 usysze: dKwi8ki
wydo5ywaj6ce si8 z oGnik9w umieszczonych w o5eliskach Worldtune w postaci
przypadkowo do5ranych sekwencji pr95ek; Fuchaj6c Worldtune przez Internet>
mo6 sami dokona: wy5oru dKwi8k9w> kt9re chc6 usysze:> a tak7e przesa: wasne
propozycje dKwi8kowe do serwer9w Worldtune% "5eliski Worldtune stan8y w
FaarijarTi w .inlandii w centrum miasta o5ok ratusza> w Liz5onie o5ok centrum
handloweo> na szczycie 9ry ,oher %asten w Appenzell w Fzwajcarii> w parku w
&ell9w w Niemczech; Banki pr95ek dKwi8kowych s6 w ,elsinkach> Berlinie>
Pekinie> ,onkonu> Liz5onie> Ft; Nallen i +oers we .rancji oraz Fan .rancisco>
Brockton i Fprin0-ield w Ftanach Zjednoczonych> sk6d s6 transmitowane do
o5elisk9w Worldtune i na cay Gwiat poprzez Internet;
Artysta studyjnej konsolety Bill Laswell dokona remiksu nara jedneo z
najwi8kszych muzyk9w naszeo wieku 0 +ilesa 'aTisa z lat CH<H0CHIB; Pyt8
+ant(alassa, kt9rej podstaw6 5yy sesje naraniowe utrwalone w al5umach
wydanych za 7ycia artysty> ale tak7e nie wydane w postaci pytowej eksperymenty
w studio> traktowa: nale7y jako raniczn6 -orm8 tw9rczoGci dKwi8kowej>
poleaj6cej na rekonstrukcji i re0mapo0waniu istniej6cych o5iekt9w dKwi8kowych;
ArtyGci sampler9w wykorzystywali i wykorzystuj6 o5szerne -ramenty nara
innych muzyk9w> ale u7ycie pr95ek> uzasadnione -ormalnymi zao7eniami utworu>
nie o5ejmuje zwykle dzie w caoGci; * tym przypadku mamy do czynienia ze
stworzeniem pyty nie7yj6ceo muzyka przez inneo artyst8> kt9ry 5uduje
muzyczn6 caoG: w spos95 architektoniczny> u7ywaj6c zarejestrowanych uprzednio
pre-a5rykat9w; (o ciekawe> dziaanie Laswella nie narusza w istotny spos95
struktur muzycznych ani kompozycji> kt9re syszymy na
C<
Iasette ?#t(os, !o5in #ames @red;A> CHH=> httpEQQwww;halcyon;comQro5i5jaQmythosQAn0
neaLockwood;html
oryinalnych pytach +ilesa; F6 to te same utwory> ale prze5udowane w nowym
kontekGcie; Laswel mi8dzy innymi kierowa si8 w swym projekcie tym> 7e +iles
'aTis ceni so5ie tw9rczoG: #imieo ,endriDa> cho: nidy razem nie zarali;
*iedz6c o tym> zaaran7owa @a waGciwie z5udowaA niekt9re partie utwor9w w
taki spos95> jak5y 5yy rezultatem wsp9lneo projektu o5u> nie7yj6cych ju7
przecie7> muzyk9w; * podo5ny spos95 Laswell potraktowa tw9rczoG: innej
leendy rocka 0 najsynniejszeo muzyka reae 0 Bo5a +arleya; Pyta Hob ?arle#
0 $reams o" Freedom zawiera> jak m9wi o tym in-ormacja na okadce>
Mam5ientowe
CI
translacje Bo5a +arleya w stylu du5O
CJ
;
,uh Nalaher pisze w M*iredO o '# FpookymE
F6 r97ni '#0e> tak jak r97ne s6 wsp9czesne style muzyczne 0 techno> acid
jazz, hip hop> ambient 0 ale wszyscy oni ro5i6 w istocie t8 sam6 rzeczE manipuluj6
in-ormacj6; Narania muzyczne s6 zapisan6 in-ormacj6> a najlepszy '# ma najlepsz6
kolekcj8 pyt f najlepsz6 in-ormacj8; Fkadaj6 si8 na ni6 naj5ardziej aktualne>
modne i Gwie7e in-ormacje @nowoGci pytoweA> naj5ardziej solidna podstawa
in-ormacyjna @standardy i klasykaA i naj5ardziej ezoteryczne> rzadkie okruchy in-or0
macji @wyczerpane nakady> pyty wydawane w maym nakadzie> narania maych>
niezale7nych wytw9rniA; &en> kto potra-i manipulowa: in-ormacj6 w MnajGwie7szymO
stylu @wycinaj6c> stosuj6c technik8 scratc( czy miksuj6c naraniaA> jest najlepszym
'#0em
CH
;
* przeszoGci modzi ludzie kupowali tanie itary> 5y nauczy: si8 kilku
rockSandSrollowych akord9w> teraz kupuj6 przenoGne radioodtwarzacze i pyty>
samplery i komputery> 5y z ich pomoc6 per-ekcyjnie wycina:> przetwarza: i
miesza: wydo5yt6 z wczeGniej dokonanych nara prze0
<mblent, czyli MotaczanieO 0 kierunek we wsp9czesnej muzyce pop poleaj6cy na tworzeniu za
pomoc6 sampler9w i procesor9w dKwi8kowych swoistych nastrojowych MprzestrzeniO> dla kt9rych
kanw6 s6 zarejestrowane uprzednio pr95ki nara innych muzyk9w; ArtyGci ambient znieksztacaj6c>
dekontekstualizuj6c oryinalne narania s6 w stanie stworzy: niezwyke> nastrojowe i niepowtarzalne
struktury muzyczne> cho: oparte na MprenaranymO materiale;
$ub 0 styl tw9rczoGci studyjnej powstay w kocu lat siedemdziesi6tych na 5azie muzyki reae>
poleaj6cy na tworzeniu nowych nara wykorzystuj6cych uprzednie analoowe narania artyst9w
reae; Pionierem teo stylu 5y re7yser nara Lee MFcratchO Perty; Perry dodawa do analoowych
Gcie7ek e-ekty poosowe> zmienia panoram8 stereo-oniczn6> prze0montowywa sekwencje> konstruuj6c
w istocie zupenie nowe utwory; "d jeo pseudonimu prawdopodo5nie wywodzi si8 r9wnie7 termin
scratc( oznaczaj6cy CA wycinanie -rament9w utwor9w i wykorzystywanie ich po zap8tleniu jako
ostinatowej podstawy rytmiczno0harmonicz0n8j do nowych konstrukcji muzycznych> 2A technik8
stosowan6 przez '#09w> zwaszcza styl9w rap> techno i hip hop> poleaj6c6 na wykorzystaniu
odtwarzanej pyty analoowej jako noweo instrumentu; '#> przesuwaj6c pyt8 w trakcie odtwarzania>
zatrzymuj6c j6> co-aj6c w ty i przyspieszaj6c r8k6 jej o5roty> tworzy nowe sekwencje> mieszaj6c je z
innymi> stosuj6c od kilku do kilkunastu adapter9w;; +istrzem tej techniki jest m;in; Paul +iller> znany
jako '# Fpooky;
CH
,uh Nalaher> &(e $= is t(e FNter, M*iredO CHHB> 2 sierpnia; '# @did7ejA 0 skr9t od disc0jocke# 0
prezenter pyt; * nowych stylach muzycznych> takich jak dub, ambient, hip hop> junle, status '#0a
ulea zmianie; Ftaje on si8 samoistnym tw9rc6 i aran7erem nowych dKwi8kowych Gwiat9w;
strze dKwi8kow6 w coraz to nowych> nie kocz6cych si8 i niepowtarzalnych
realizacjach; '#0e ilustruj6 kierunek> w kt9rym pod67a proresywna> innowacyjna
muzykaP realizowana przez technoloi8> zmienia ona poj8cie MklasycznychO
instrument9w> jak r9wnie7 poj8cie artysty muzyka; 'otyczy to zwaszcza rocka czy
jazzu> ale widoczne jest r9wnie7 w awanardowej muzyce wsp9czesnej zwi6zanej z
tradycj6 muzyki powa7nej;
%ateoria imae wpisana w kultur8 rocka i muzyk8 pop> ale r9wnie7 silnie
eksponowana w muzyce wsp9czesnej> jest przez nowych artyst9w konsolety
rede-iniowana; '# jest muzykiem antywizerunkowym; $kspozycja artysty na scenie>
teatralny dystans> podzia na scen8 i widowni8 jest tu znoszony; * wi8kszoGci
klu59w '#0e s6 poza 5laskiem re-lektor9w> siadaj6 na pododze> na tym samym
poziomie co widownia; +uzyka wydo5ywaj6ca si8 z oGnik9w 6czy wykonawc8 i
pu5licznoG:; Artysta0wiazda
0 oGwietlony na scenie> nieosi6alny> koturnowy 0 coraz 5ardziej staje si8
reliktem naszej kulturowej przeszoGci;
Scratc(in jest jak reinterpretacja pieGni 0 powiedzia '# Fpooky w
rozmowie z ,uh Nalaherem;
*ydo5ywasz o5iekt z lo5alnej kultury i wkadasz we sie5ie; Zamiast od0
5iera: jako pasywny konsument> zaczynasz transmitowa:; @;;;A 'zieje si8 to wsz80
dzie 0 w Fztokholmie> Izraelu> Londynie 0 widzisz podo5nych ludzi> podo5nie
dziaaj6cych;;; &o jest lo5alna scena
23
;
'# jawi si8> zdaniem Nalahera> jako swoisty -iltr in-ormacji wydo5ywaj6cy
istotne> znacz6ce dane; &echnoloia potrze5na do produkcji pyt
0 samplery> miksery> procesory e-ekt9w 0 staje si8 dost8pna dla przeci8t
neo u7ytkownika> mo7e on wyda: wasne naranie w nakadzie kilku
dziesi8ciu ezemplarzy; &a decentralizacja przemysu naranioweo po
woduje> 7e tw9rczoG: studyjno0realizacyjna> cz8sto w warunkach klu5o
wych czy domowych> skierowanajest do kameralnych widowni> natomiast
dzi8ki zderzeniu z mediami> teletransmisjom> Internetowi tra-ia r9wnie7
do lo5alnych widowni i staje si8 jedn6 z wa7niejszych aktywnoGci tw9r
czych na przeomie stuleci; * nadchodz6cej epoce artyGci medi9w mo6
okaza: si8 pomostem mi8dzy przeszoGci6> teraKniejszoGci6 i przyszoG
ci6 muzyki> dokonuj6c re0mapowania
2C
rzeczywistoGci poprzez jej wyci
nanie> -ramentacj8> mieszanie w celu powoywania nowych dKwi8kowych
Gwiat9w;
23
&am7e; '# Fpooky uczestniczy w wielu projektach na poraniczu jazzu> muzyki nip hop
i sztuki konceptualnej; #eo koncert mo7na 5yo wysucha: @i o5ejrze:A w Internecie w systemie
real audio na stronie httpEQQwww#iTeconcerts;com
2C
&ermin Mre0mapowanieO pojawia si8 jako meta-ora wielu dziaa na postmodernisty
cznej scenie; &raktowanie Gwiata jako rodzaju interaktywnej mapy> kt9r6 od5iorca ma zrekon
struowa:> wypeni: u5 przeksztaci:> widoczne jest w propozycjach m;in; sztuki interaktywnej>
a tak7e w meta-orach odnosz6cych si8 do w8dr9wek w cy5erprzestrzeni; Zo5; np; (h; (hesher>
Iolonizin Zirtual !ealit#, (ultroniD> Issue "ne> httpEQQeserTer;orQcultroniDQchesher
Audialna teleo5ecnoG:
+uzyka w Internecie
Internet wraz z rozwojem mo7liwoGci komputer9w oso5istych wypenia si8
nie tylko tekstami> ale i komunikatami audiowizualnymi; 'Kwi8k pojawia si8 tu
zar9wno w postaci -rament9w tekst9w i muzyki naranej cy-rowo> jak i pot87nych
archiw9w muzycznych zapisanych w systemie +I'I> z kt9rych mo7na przepisa: na
sw9j komputer dowoln6 partytur8 muzyczn6 i odtworzy: j6 przez syntezator karty
muzycznej komputera; +o7na r9wnie7 po5rane partytury przearan7owywa:>
zamienia: instrumenty> dodawa: nowe partie instrumentalne> zmienia: tempo>
dynamik8> tonacj8 utwor9w;
#ednym z pierwszych zastosowa Internetu i system9w sieciowych do
tworzenia dKwi8ku jest system (F")N' opracowany przez la5oratorium +edia
La5 z +assachusetts Institute o- &echnoloy w Bostonie; Fystem ten polea na
wykorzystaniu j8zyk9w proramowania nowej eneracji do pisania alorytm9w> za
pomoc6 kt9rych mo7na tworzy: muzyk8 na komputerach dowolnej plat-ormyE IB+
P(> +clntosh> Filicon Nraphics> Amia i innych; +o7liwe jest te7 wykorzystanie
przy pisaniu muzyki i jej enerowaniu mocy o5liczeniowej pod6czonych do sieci
stacjonarnych superkomputer9w;
+uzyk8 tworzy si8 tu przez proramowanie prostych i kr9tkich sekwencji w
specjalnym j8zyku proramowania> a jej odtworzenie od5ywa si8 poprzez
enerowanie cy-rowych plik9w dKwi8kowych wykorzystuj6cych przyotowane
uprzednio @dost8pne pu5licznieA 56dK stworzone przez kompozytora instrumenty;
#akoG: tych cy-rowych dKwi8k9w por9wnywalna jest z dKwi8kami MrealnejO
rzeczywistoGci;
Bi5lioteka instrument9w systemu umieszczona jest na serwerach sieci
internetowej; * zwi6zku z tym ka7dy u7ytkownik mo7e korzysta: z kilku tysi8cy
instrument9w> po5ieraj6c z w8z9w internetowych rozmieszczonych na caym
Gwiecie skadniki swojej cy-rowej orkiestry; * e-ekcie na komputerze domowym> a
jeGli ma on z5yt sa56 moc> to z pomoc6 komputer9w sprz87onych w sieci
enerowany jest plik Kr9dowy @dKwi8k cy-rowyA> kt9ry mo7na odtwarza:
5ezpoGrednio z dysku twardeo lu5 po zraniu na taGm8 manetyczn6 czy
maneto-on cy-rowy;
!eal audio 0 radio i telewizja w Internecie
Fystem real audio umo7liwi przesyanie w Internecie skompresowaneo
synau -oniczneo> kt9ry mo7e 5y: nast8pnie odczytany przez kart8 muzyczn6
komputera; Idea teo systemu polea> jak w przy0
padku podo5nych zastosowa w dziedzinie wideo> na konwersji analooweo
zapisu dKwi8ku na syna cy-rowy i nast8pnie emitowaniu o w -ormie strumienia
danych; &aki strumie nie musi 5y: odczytywany w caoGci 0 jest to cz8sto 5ardzo
du7y plik 0 mo7e 5y: po5ierany partiami> a odpowiednie oproramowanie pomaa
w zachowaniu ci6oGci transmisji;
!eal audio zrewolucjonizowao dotychczasowe -unkcjonowanie rozoGni
radiowych i przemysu muzyczneo> zwaszcza dystry5utor9w nara i
sprzedawc9w pyt; "to 5owiem pojawiy si8 strony internetowe znanych stacji
radiowych i wytw9rni pytowych o-eruj6ce kilkudziesi8cio0sekundowe pr95ki
nowych produkcji -onora-icznych; Fuchacz jak przed kupieniem pyty w sklepie
pytowym mo7e wysucha: -rament9w nara> a potem dokona: zam9wienia
listownie lu5 za poGrednictwem elektronicznych system9w zakupu;
Po doGwiadczeniach z emisj6 pr95ek utwor9w podj8to pr95y emisji non
stop% * ci6u kilku ostatnich lat licz5a stacji radiowych i telewizyjnych
emituj6cych w systemie real audio wzrosa kilkunastokrotnie i wynosi o5ecnie
kilkanaGcie tysi8cy; * Polsce sta6 emisj8 proramu o-eruje mi8dzy innymi
Proram I i Proram III Polskieo !adia oraz !adio Polonia> a tak7e stacje
komercyjne> !+. .+ i inne;
Fystem real audio wpyn6 na rozw9j niezale7nej produkcji dKwi8kowej;
Pozwala 5owiem omin6: skomplikowane i cz8sto 5lokuj6ce dro8 niezale7nym
tw9rcom przepisy dotycz6ce emisji radiowej i telewizyjnej; #ak pirackie radia w
latach szeG:dziesi6tych i siedemdziesi6tych> tak w latach dziewi8:dziesi6tych
radiowe stacje internetowe stay si8 -orum niezale7nej muzyki i pol6d9w; %oszt
urz6dze i oproramowania niez58dneo do emisji w systemie real audio jest
5owiem wielokrotnie ni7szy od kosztu pro-esjonalnych urz6dze radio-onicznych>
nie m9wi6c o kosztach opat licencji i emisji;
*ielu artyst9w> doceniaj6c popularnoG: systemu real audio, zodzio si8
pu5likowa: swoje narania w tym -ormacie; +a stronie
httpEQQwww;liTeconcerts;com mo7na wysucha: ponad 233 koncert9w znanych
wykonawc9w muzyki pop> jazzu czy 5luesa zarejestrowanych w ostatnich latach;
Fystem real audio przeksztaca si8 o5ecnie w peni multimedialny przekaz
poprzez dodanie o5razu w tzw; real Rideo% " ile jednak dKwi8k udaje si8
skompresowa: 5ez widocznej straty jakoGci> o tyle przesyanie penoekranoweo
o5razu sprawia wci67 wiele trudnoGci; Z teo powodu okienko wizyjne sytemu real
Rideo jest na razie 5ardzo mae> a jakoG: o5razu pozostawia wiele do 7yczenia; *
la5oratoriach +assachusetts Institute o- &echnoloy i innych znanych oGrodkach
technicznych na Gwiecie trwaj6 jednak intensywne prace nad nowymi standardami
zapisu i kompresji dKwi8ku i o5razu> mi8dzy innymi standardem +P$N0B;
Nowy standard zapisu dKwi8ku 0 +P?
#ak pisze &omasz Nidecki
22
> to najnowoczeGniejszy o5ecnie standard stratnej
kompresji danych audio; "-eruje on ponad dziesi8ciokrotne zmniejszenie
rozmiar9w plik9w dKwi8kowych przy praktycznie niesyszalnym dla ludzkieo
ucha poorszeniu jakoGci narania; +P? to pocz6tek nowej ery w technoloii audio
0 ery> w kt9rej rol8 odtwarzaczy kompaktowych i maneto-on9w przejmie nasz
poczciwy komputer domowy;
Ftandard +P? @+P$N layer ?> czyli trzecieo poziomuA to rezultat prac
znakomitej rupy 5adawczej znanej jako +oTin Picture $Dperts Nroup; &en
zao7ony w CHJJ r; i GciGle wsp9pracuj6cy z International "ranisation -or
Ftandarization 0 +i8dzynarodow6 "ranizacj6 do spraw normalizacji 0 komitet jest
odpowiedzialny za prace nad nowymi technoloiami kompresji danych
multimedialnych; !ezultatami ich 5ada jest doskonay standard +P$N02
ApublicdomainC, stosowany m;in; w cy-rowych dyskach wideo @'R'A;
Ftandardy audio +P$N pierwszeo i druieo poziomu nie 5yy za0
dowalaj6ce; Zapisany za ich pomoc6 dKwi8k mia jakoG: zdecydowanie orsz6 od
oryinau> jednoczeGnie poziom kompresji nie 5y z5yt wysoki; Przeom nast6pi
wraz z powstaniem +P$N trzecieo poziomu; Ftandard ten pozwala 5owiem na
umieszczenie na typowej pycie kompaktowej nie I< minut> lecz ok; C= odzin
muzyki; I nawet prawdziwy audio0-il 58dzie mia pro5lemy ze stwierdzeniem> czy
muzyka pochodzi z pyty (' audio czy z pliku +P? @pod warunkiem posiadania
do5rej klasy karty dKwi8kowejA;
&ajemnica silneo wskaKnika kompresji +P$N trzecieo poziomu przy
jednoczesnym zachowaniu wysokiej jakoGci narania polea na oszukiwaniu
ludzkieo ucha> kt9re> jak si8 okazuje> jest instrumentem nader niedoskonaym;
"t97 w wyniku duotrwaych 5ada ustalono> 7e znaczna cz8G: element9w nara
muzycznych jest przez nasz m9z inorowana; )cho ludzkie nie jest w stanie
wychwyci: wszystkich niuans9w suchaneo dKwi8ku; *ystarczyo wi8c ustali:>
jakie konkretne -razy mo7na z narania usun6:> a5y w e-ekcie wydawao si8> i7
dKwi8k pozosta nie zmieniony;
Ftandard +P$N layer ?> kt9ry wszed do powszechneo u7ytku stosunkowo
niedawno> natychmiast poci6n6 za so56 pojawienie si8 nowej -ormy piractwa; Poniewa7
pliki +P? zajmuj6 niewiele miejsca @Grednio ok; 20? +B dla trzyminuto0weo naraniaA>
cz8G: u7ytkownik9w komputer9w wpada na oczywisty pomys> 7e przesyanie ich przez
Internet nie powinno stanowi: pro5lemu; * e-ekcie w cy5erprzestrzeni powstaa ju7
oromna licz5a pirackich witryn o-eruj6cych 5ezpatnie najnowsze hity zapisane w -ormie
+P?
2?
;
22
&omasz nidecki> ?+Q 0 muz#czne piractwo do Q pot7i, M(y5erO> wydanie internetowe>
httpEQQwww;cy5er;com;pl
2? g
&am7e;
Internetowe studio 0
teleo5ecnoG: zrealizowana
Pro-esjonalni muzycy oraz amatorzy dokonuj6cy nara za pomoc6 systemu
+I'I otrzymali w marcu CHH= r; now6 mo7liwoG: 0 wirtualne studia> z kt9rymi
mo7na 6czy: si8 przez Internet> 5y narywa: w sieci z innymi muzykami; 'zi8ki
!es !ocket
2B
> rupie muzyk9w i proramist9w z %ali-ornii> kt9rzy uruchomili
serwer internetowy i stworzyli odpowiednie oproramowanie> ka7dy u7ytkownik
sieci posiadaj6cy komputer> kart8 muzyczn6 i urz6dzenie do wprowadzania
dKwi8k9w @mo7e 5y: nim przy6czona do komputera klawiatura steruj6ca> ale
r9wnie7 ka7dy inny instrument sprz87ony z systemem +I'I> a nawet zwyka
myszka komputerowa i dodatkowy prosty proram do edycji nutowejA mo7e
uczestniczy: pro-esjonalnie czy tylko dla za5awy w sesjach naraniowych jak w
prawdziwym studiu;
Po zainstalowaniu potrze5neo oproramowania mo7emy> u7ywaj6c
wymyGloneo przez nas pseudonimu> zaloowa: si8 do serwera !es !ocket jako
oG:> korzysta: z kilkudziesi8ciu studi9w pu5licznych> ale r9wnie7 za dro5n6 opat6
wynaj6: prywatne studio> umieszcza: w nim nasze kompozycje i zaprasza: do nieo
innych muzyk9w w celu wsp9lnych nara; "proramowanie studyjne> kt9re su7y
do przesyania> narywania i odsuchiwania naszych kompozycji> po6czone jest z
oproramowaniem komunikacyjnym opartym na idei czat 0 jednoczesnych rozm9w
wielu u7ytkownik9w w czasie rzeczywistym za poGrednictwem Internetu; 'zi8ki
okienku czat wiemy zatem> kto jest w danym momencie o5ecny w studiach>
mo7emy o odwiedzi:> uzodni: z nim temat narania> zaprosi: kole9w> przesya:
poczt8> dyskutowa: pu5licznie lu5 prywatnie; )zodnione narania realizowane s6
jak na maneto-onie wieloGladowym 0 w postaci kolejno lu5 symultanicznie
rejestrowanych Gcie7ek; * ten spos95 przesyaj6c do !es !ocket szkielet utworu 0
parti8 harmoniczn6 -ortepianu i zarys tematu 0 po niespena odzinie dysponowaem
naraniem> w kt9rym parti8 5asu nara czarny jazzman z Bostonu> parti8 sakso-onu
0 awanardowy sakso-onista z Pary7a> perkusj8 0 muzyk z Fan .rancisco> a partie
-letu i etnicznych instrument9w 0 szkocki 5ard> etnomuzykolo; (o ciekawe>
naranie takie nidy nie jest zamkni8te i skoczone; Przez kilka tyodni
pozostawao ono w pu5licznym studiu !es !ocket jako zaproszenie do nowych
jam0sessions, do kolejnych takes, pr95 i wersji> tak charakterystycznych dla
jazzowych konwencji; * rezultacie posiadam kilkanaGcie kompletnie r97nych
wersji zaproponowaneo przeze mnie utworu;
&w9rcy !es !ocket wsp9lnie ze znanymi producentami pro-esjonalneo
oproramowania studyjneo> specjalistami od Internetu i telewizj6 BB( jako
sponsorem wykonali C= marca CHHH r; eksperyment zapo0
httpEQQwww;resrocket;comP httpEQQwww;rocketnetwork;com
wiadaj6cy rewolucj8 w dziedzinie studyjnej pracy muzycznej 0 pierwsze naranie
zrealizowane cakowicie za poGrednictwem Internetu> ale z jednoczesnym
naraniem Gcie7ek audio; 'otychczas przesyane w systemie +I'I in-ormacje
miay stosunkowo niewielk6 o5j8toG:> w wypadku jednak zapisu dKwi8ku
pro-esjonalneo> naraneo cy-rowo> pojawi si8 pro5lem wielkoGci pliku i
szy5koGci przesania o z miejsca narania do studia; &w9rcom eksperymentu udao
si8> dzi8ki kompresji dKwi8ku> zrealizowa: caoG: narania> 6cznie z przesaniem
wszystkich jeo Gcie7ek jako plik9w do studia realizacyjneo> w ci6u kilku odzin;
* naraniu uczestniczyy wiazdy muzyki pop> rocka i muzyki elektronicznej 0
Finead 3S(onnor> Brinsley .orde> &homas 'ol5y i rupa (oldcut; (aoG: realizacji
ol6dao na 7ywo 2J min widz9w za poGrednictwem transmisji telewizyjnej; +ow8>
eksperymentalne oproramowanie oraz technoloie u7yte podczas narania maj6 si8
pojawi: w wersji komercyjnej i> jak zapowiadaj6 tw9rcy> 5y: dost8pne dla Grednio
zamo7neo u7ytkownika; "znacza: to mo7e przeom w technoloii naraniowej>
kt9reo konsekwencje trudno o5ecnie przewidzie:; #edno jest pewne 0 teleo5ecnoG:
zostaa w6czona na stae w proces tworzenia muzyki;
"swojony inter-ejs 0 hiperinstrumenty
#ednym z naj5ardziej spektakularnych przedsi8wzi8: w zakresie dKwi8ku
transmitowaneo przez Internet> ale r9wnie7 jedn6 z naj5ardziej zaawansowanych
instalacji hipermedialnych 5y projekt Hrain Kpera, powstay w +I& +ediaLa5 z
udziaem kilkudziesi8ciu artyst9w> desiner9w i in-ormatyk9w pod wodz6
kompozytora &oda +achoTera; +achoTer postanowi zinscenizowa: i przedstawi:
w Hrain Kpera 7ycie sweo przyjaciela Philipa %; 'icka; $ksperyment 9w
umo7liwia wsp9prac8 w produkcji i realizacji dziea suchaczom odwiedzaj6cym
la5oratoria +I&> a tak7e tym> kt9rzy 6czyli si8 z serwerem Hrain Kpera za
poGrednictwem Internetu; Premiera Hrain Kpera od5ya si8 2? lipca CHH< r; w +ew
/ork Lincoln (enter; Fpektakl pokazano tak7e w (entr8 Pompidou w Pary7u;
$ksperyment umo7liwi r9wnie7 pu5licznoGci z caeo Gwiata o5serwowanie>
tworzenie i uczestniczenie w tr9jwymiarowych kompozycjach dKwi8kowych i
wizualnych;
%luczow6> 5o nowatorsk6 rol8 w eksperymencie speniay instrumenty 0
inter-ejsy> przy u7yciu kt9rych stworzono oper8; " ile w dotychczasowym
instrumentarium elektronicznym 5arwy instrument9w wydo5ywano za pomoc6
klawiatury steruj6cej syntezatora lu5 inneo instrumentu po6czoneo cy-rowo w
systemie +I'I> o tyle w instrumentarium projektu Hrain Kpera wykorzystano
nowy typ inter-ejsu mi8dzy tw9rc60wy0konawc6 a enerowanym Gwiatem
dKwi8k9w; Pojawiy si8 tam np; krzeso sensoryczne> hiperwiolonczela> ramki
sensoryczne> kierownica harmoniczna> sztalua melodyczna i inne dziwnie i
ezotycznie cz8sto 5rzmi6ce
urz6dzenia; %onstrukcja tych instrument9w opieraa si8 na doGwiadczeniach sztuki
interaktywnej> wykorzystano np; ekrany dotykowe> 5y Mmaluj6cO po nich palcem
wydo5ywa: dKwi8ki; Inne urz6dzenia> jak hiperwio0lonczela czy krzeso
sensoryczne> 5yy rezultatem uprzednich projekt9w +I& maj6cych na celu
pokonanie 5arier zwi6zanych z dotychczasowym rozumieniem technik operowania
instrumentem muzycznym;
:#percello @hiperwiolonczelaA zaprojektowana zostaa w CHHC r; przez &oda
+achoTera dla wiolonczelisty /o /o +a; Pozwala ona instrumentaliGcie na
kontrolowanie wyst8pu poprzez reaowanie na najdro5niejsze niuanse
artykulacyjne i estualne w czasie ry; Fpecjalne techniki umo7liwiaj6
rejestrowanie i pomiar ruchu nadarstka> nacisku smyczka> pozycji sensor9w>
poo7enia palc9w lewej r8kiP 5ezpoGredni6 analiz8 dKwi8k9w i ich przetwarzanie
oraz inne pomiary; Ze5rane w ten spos95 dane mo6 5y: dynamicznie poddawane
o5r95ce w czasie wyst8pu> a tak7e wykorzystane p9Kniej jako skadniki zapisu
wykonania; !ezultatem -inalnym jest aleato0ryczna struktura dKwi8kowa
wytworzona przez motoryk8 artysty> kt9ra mo7e 5y: struktur6 samoistn6> ale
r9wnie7 mo7na j6 po6czy: z dKwi8kiem naturalneo instrumentu jako swoiste
Mrozszerzenie solistyO;
Sensor I(air 0 krzeso wra7eniowe @sensoryczneA zaprojektowane zostao
r9wnie7 przez &oda +achoTera jesieni6 CHHB r; dla opery maik9w Pennieo i
&ellera pL ?ediaX?edium% "so5a posadzona na takim krzeGle staje si8
dopenieniem konstrukcji wynalazku; * poduszce krzesa umieszczony jest
specjalny czujnik> kt9ry synalizuje> czy krzeso0instrument jest w stanie
aktywnoGci tw9rczej; *ok9 krzesa i w podo7u zamontowane s6 sensoryczne
tyczki pozwalaj6ce na zlokalizowanie punktu w tr9jwymiarowej przestrzeni; !uchy
oso5y siedz6cej na krzeGle s6 dokadnie rejestrowane przez owe tyczki i
przetwarzane na impulsy elektryczne> kt9re po przejGciu do komputera zamieniane
s6 na synay muzyki 0 w zale7noGci od zaprojektowaneo wczeGniej ukadu
ruch9w; * e-ekcie powstaje wra7enie> 7e ekspresja ruchowa wykonawcy tworzy
muzyk8;
*ydaje si8> 7e poszukiwania w zakresie nowych inter-ejs9w umo7li0
wiaj6cych 5ezpoGrednie przekadanie motoryki naszeo ciaa na sekwencje
dKwi8k9w 58d6 kontynuowane i doprowadz6 w rezultacie do stworzenia technoloii
podo5nych do tej> kt9ra eksperymentalnie zostaa u7yta przez australijskieo
per-ormera Ftelarca w projekcie I#ber0:uman
B/
, dy akompaniament dKwi8kowy
do cy5er05aletu wykonywaneo po cz8Gci przez Ftelarca> po cz8Gci przez jeo ciao
niezale7nie od woli per-ormera
2<
stanowiy uchwycone przez sensory i odpowiednio
wzmocnione dKwi8ki pochodz6ce Mz wewn6trzO ciaa 0 rytmiczne skurcze oran9w
wewn8trznych> dr7enie mi8Gni itp;
2=
Artysta wyst6pi na -estiwalu *!" SHI we *rocawiu;
2<
Lewa strona ciaa Ftelarca 5ya po5udzana przez elektrody wysyaj6ce zaproramowane
sekwencje impuls9w elektrycznych> a kolejnoGci6 sekwencji moli za poGrednictwem kom
putera sterowa: widzowie;
Perspektywy
Analiza o5ecnie dost8pnych technoloii oraz kierunk9w ich przemian
pozwala przypuszcza:> i7 rozw9j dKwi8ku w kulturze audiowizualnej prze5iea:
58dzie w kierunkuE
C; Nsprawnienia narz7dzi do tworzenia muz#ki i przestrzeni dDwi7kow#c(,
nast6pi rede-inicja dotychczasowych instrument9w muzycznych i urz6dze
wytwarzaj6cych dKwi8k; Powstan6 tak7e nowe> w kt9rych> w odr97nieniu od
tradycyjnych> zniesione zostan6 utrudnienia uwarunkowane sprawnoGci6 manualn6
czy motoryczn6; &akie instrumenty reaowa: 58d6 np; na dotyk> a 5y: mo7e tak7e
na myGl Aju dziG trwaj6 intensywne prace nad mo7liwoGci6 wykorzystania jako
synau steruj6ceo instrumentami muzycznymi -al m9zowychA;
2; Nsankcjonowania w#st7puj)ceo ju w muz#ce zacierania podzia'u na
tw,rc,w0w#konawc,w i odbiorc,w% Zar9wno proces tworzenia> jak i proces od5ioru
ulen6 roz5iciu na wielooso5owe doGwiadczenie> kt9re mo7e 5y: poddawane
nieustannym mody-ikacjom; Ftanie si8 to mo7liwe dzi8ki cy-rowemu przetwarzaniu
dKwi8k9w; +ody-ikacje takie dotyczy: 58d6 nie tylko samej materii muzycznej> to
znaczy tekstu muzyczneo i instrumentarium> ale tak7e warunk9w
wykonaniaQsuchania muzyki;
?; +odj7cia przez art#st,w poruszaj6cych si8 w przestrzeni audial0nej i przez
tw9rc9w nowych hiper0 i intermedialnych technoloii kolejn#c( krok,w
umoliwiaj)c#c( s#ntez7 sztuk% !ozwin6 si8 takie postacie tw9rczoGci dKwi8kowej>
kt9re po6cz6 j6 z wra7eniami wizualnymi> dotykowymi> w8chowymi> poczuciem
r9wnowai czy orientacji przestrzennej;
B; Sta'eo rozszerzenia spektrum akust#czneo i muz#czneo% #ako
przestrze muzyczna zostanie zaakceptowane wszystko> co mo7e 5y: uchwycone
przez ludzki aparat suchowy 5ezpoGrednio lu5 za poGrednictwem urz6dze
trans-ormuj6cych; Wwiat muzyki si8nie wi8c w kierunku nano0technoloii>
mikrowymiar9w> daj6c nam mo7liwoG: posuchania sym-onii ocieraj6cych si8 o
sie5ie atom9w> a tak7e w kierunku makrokosmosu i makrowymiar9w @ju7 dziG
radioteleskopy dostarczaj6 -onicznych in-ormacji o kosmicznych katastro-ach i
narodzinachA;
=; 6niesienie bezporednioci kontaktu tw,rc# i odbiorc# z naturaln)
substancj) dDwi7kow) oraz wirtualizacji rzecz#wistoci audialnej% +i8dzy
dKwi8kiem istniej6cym w naturze a tw9rc6 czy od5iorc6 pojawi si8 skomplikowany
ukad przetwornik9w elektronicznych; )lenie redukcji 5ezpoGrednie wykonanie
muzyki na koncercie na rzecz tw9rczoGci muzycznej w innych postaciach
audiowizualnychE na pytach ('> w -ilmach muzycznych> na teledyskach> pytach
wizyjnych> partyturach w standardzie +I'I czy interaktywnych proramach
umo7liwiaj6cych od5iorcy modularne MskadanieO muzyki wedu wasneo uznania
z dostarczonych przez tw9rc9w element9w;
<; I#borizacji procesu s'uc(ania i tworzenia muz#ki% Powstanie coraz
wi8cejS urz6dze do tworzenia muzyki i jejS suchania za pomoc6 technoloii
MniewidocznychO; +iniaturyzacja umo7liwi suchanie muzyki Mw owieO oraz
tworzenie jej w spos95 naturalny> w procesie chodzenia czy 5ieania; Fuchacz w
XXI w; prawdopodo5nie zanurza: si8 58dzie w przestrzeniach wirtualnych sal
koncertowych czy innych spreparowanych rzeczywistoGciach> proramuj6c na
domowym sprz8cie wykonanie sym-onii BeethoTena wedu swojeo uznania> a
nawet pod wasn6 5atut6P 56dK te7 po6czony sieci6 komputerow6 uczestniczy:
58dzie w wirtualnych jam0sessions wykonywanych na instrumentach nowej
eneracji sterowanych ruchem> dotykiem> osem> myGl6;
.ascynuj6ce jest to> 7e mimo tylu przeo5ra7e muzyka utrzymuje nadal sw9j
tajemniczy i maiczny wpyw na czowieka; I jak mo7na to zauwa7y: w innych
dziedzinach sztuki> r9wnie7 muzyka w swym rozwoju zatacza kr6> si8aj6c na
nowo do swych cywilizacyjnych Kr9de> 6cz6c na wz9r staro7ytny treGci muzyczne
ze sowem> ruchem i o5razem; * nowych rozwi6zaniach technoloicznych 0 np;
rzecz#wistoci wirtualnej 0 ten synkretyzm jest ju7 z 9ry zao7ony; Proramy
komputerowe pozwalaj6 na przeniesienie uwai widza0suchacza w -ikcyjn6
przestrze tr9jwymiarow6 o5razu i dKwi8ku 0 stwarzaj6c warunki 85okieo>
immersyjneo prze7ycia emocjonalneo; &en syntetyczny Gwiat> oddziauj6cy
totalnie 0 o5razem> dKwi8kiem> przestrzeni6> kt9rych parametry mo7na dowolnie
zmienia: i ksztatowa: 0 otwiera> jak si8 wydaje> nowe> niezwyke i -ascynuj6ce
perspektywy dla tw9rczoGci> w kt9rej muzyka> jak w czasach pierwotnych> stopi si8
w jednoG: z innymi -ormami artystyczneo dziaania;
*AL&$! _A(%F"N "NN
*t9rna oralnoG:
Fia i dziaanie sowa dKwi8koweo
"so5a piGmienna mo7e tylko z wielkim trudem wyo5razi: so5ie> czym jest
kultura oralna> tzn; kultura> kt9ra nie zna pisma; Fpr95ujmy wyo5razi: so5ie
kultur8> w kt9rej nikt niczeo Mnie przel6daO> Mnie sprawdzaO; * pierwotnej
kulturze oralnej wyra7enie Mprzel6da:> sprawdza: coGO jest pustym zwrotemE nie
ma realneo znaczenia; Bez pisma sowa nie maj6 widzialnej postaci> chocia7
mo7emy zo5aczy: przedmioty> kt9re one oznaczaj6; Fowa s6 dKwi8kami; +o7na je
przywoa: 0 Mprzypomnie:O; Piie mo7na ich jednak nidzie Mszuka:O> nie maj6 ani
siedliska> ani Gladu @ta wizualna meta-ora wskazuje na uzale7nienie od pismaA> ani
nawet trajektorii; F6 zdarzeniami;
Ndy pr95ujemy uczy: si8> czym jest pierwotna kultura oralna oraz na czym
polea jej istota> warto przemyGle: natur8 sameo dKwi8ku; *szelkie doznania
rozrywaj6 si8 w czasie> dKwi8k ma jednak szcze9lny zwi6zek z czasem> r97ny od
pozostaych odmian dozna zmysowych czowieka> nie tylko po prostu znikaP jest
e-emeryczny i tak o od5ieramy; %iedy wymawiam sowo MtrwaoG:O> to dochodz6c
do MoG:O straciem ju7 MtrwaO; +usiaem je straci:;
riie ma sposo5u zatrzymania dKwi8ku> posiadania dKwi8ku; +o8 zatrzyma:
prac8 kamery -ilmowej i pokazywa: na ekranie jedno uj8cie; Zatrzymuj6c ruch
dKwi8ku nie mam niczeo 0 7adneo dKwi8ku> jedynie cisz8; I cho: wszystkie
doznania zmysowe rozrywaj6 si8 Tw czasie> to 7adne inne nie jest a7 tak oporne
wo5ec dziaa zatrzymuj6cych> sta5ilizuj6cych; *idzenie pozwala zarejestrowa:
ruch> mo7e jednak rejestrowa: r9wnie7 5ezruch; *i8cej nawet> widzenie pre-eruje
5ezruch> ol6daj6c 5owiem coG dokadnie> wolimy> 5y pozostawao nieruchome;
(z8sto sprowadzamy ruch do serii kolejnych uj8:> 5y lepiej zo5aczy:> czym jest
ruch; nie istnieje odpowiednik Mserii uj8:O dla dKwi8ku; "scyloram jest cichy;
&kwi poza Gwiatem dKwi8ku;
%toG> kto czuje> czym jest sowo w pierwotnej kulturze oralnej al5o w
kulturze 5liskiej oralnoGci pierwotnej> nie zdziwi si8> 7e he5rajskie okreGlenie dabar
znaczy MsowoO oraz MzdarzenieO; +alinowski stwierdza jednoznacznie> 7e dla
lud9w MprymitywnychO @oralnychA j8zyk jest sposo5em
dziaania> a nie odpowiednikiem myGli
C
; +alinowski nie 5ardzo wiedzia> co zro5i:
z tym spostrze7eniem> poniewa7 w CH2? r; nie rozumiano psy0chodynamiki
oralnoGci; Nie dziwi r9wnie7 przekonanie 5liskie na o9 ludom pierwotnym> 7e
sowa maj6 wielk6 moc; 'Kwi8k nie mo7e roz5rzmiewa: 5ez u7ycia siy; +yGliwy
mo7e przyl6da: si8 5awou> w6cha: o> smakowa:> dotyka:> o ile ten pozostaje
cakowicie nieruchomy czy martwy> kiedy jednak syszy 5awou> musi mie: si8 na
5acznoGciP 5owiem coG si8 dzieje; * tym sensie ka7dy dKwi8k> a zwaszcza
wypowiedK oralna> pochodz6ca z wn8trza 7yweo oranizmu> jest MdynamicznaO;
.akt> 7e ludy oralne uwa7aj6 zazwyczaj> a prawdopodo5nie powszechnie> 7e
sowo ma moc maiczn6> wi67e si8 wyraKnie> cho:5y nieGwiadomie> z kojarzeniem
sowa z m9wieniem> z 5rzmieniem> z u7ywaniem siy; (zowiek typora-iczny
przesta myGle: o sowach w kateorii wypowiadania> w kateorii zdarze> a wi8c
jako o zwi6zku z si6P sowa przypominaj6 mu raczej rzeczy> MtamO> na powierzchni>
na paszczyKnie; &akie MrzeczyO trudniej kojarzy: z mai6> poniewa7 nie s6 dzia0
aniem> s6 czymG martwym> cho: zdolnym do dynamiczneo zmartwychwstania;
Ludzie oralni uwa7aj6 te7 zwykle> 7e imiona @jedna z odmian s9wA maj6
wadz8 nad rzeczami; $zeeza -ramentu 2;23 *si7i !odzaju, o nadawaniu imion
zwierz8tom przez Adama> zazwyczaj traktuje po5a7liwie to> jak si8 uwa7a>
oso5liwe staro7ytne przekonanie; &o przekonanie jest w istocie znacznie mniej
oso5liwe> ni7 wydaje si8 powierzchownie myGl6cym ludziom cyrora-icznym czy
typora-icznym; Po pierwsze 0nazwy rzeczywiGcie daj6 istotom ludzkim wadz8 nad
nazywanymi rzeczamiP 5ez zapami8tania wielkiej licz5y nazw nie mo7na po prostu
zrozumie: np; chemii> nie mo7na praktykowa: in7ynierii chemicznej; Podo5nie z in0
nymi odmianami wiedzy intelektualnej; Po druie 0 czowiek cyrora0-iczny i
typora-iczny ma skonnoG: do myGlenia o nazwach jako etykietkach> pisanych lu5
drukowanych metkach> przyczepionych w wyo5raKni do nazywaneo przedmiotu;
(zowiek oralny nie potra-i pomyGle: o nazwie jako o metce> nie ma 5owiem
koncepcji nazwy jako czeoG> co mo7na zo5aczy:; Pisane czy drukowane
przedstawienie sowa mo7e 5y: etykietk6P rzeczywiste> m9wione sowo 5y: ni6 nie
mo7e; @;;;A
Fowo m9wione> wydo5ywaj6ce si8 z ludzkieo wn8trza> z uwai na -izyczne
waGciwoGci dKwi8ku o5jawia so5ie nawzajem istoty ludzkie jako wn8trza
Gwiadome> jako oso5yP to sowo m9wione tworzy z poszcze9lnych ludzi GciGle
powi6zan6 rup8; %iedy m9wca przemawia do audytorium> czonkowie audytorium
zwykle staj6 si8 jednoGci6> sami z so56 i z m9wi6cym; #e7eli m9wca prosi
audytorium o przeczytanie wr8czoneo im proramu> jednoG: audytorium zostaje
roz5ita> poniewa7 ka7dy czytaj6cy wkracza w prywatny Gwiat wasnej lekturyP z
chwil6 ponowneo rozpo0
S Bronisaw +alinowski> &(e +roblem o" ?eanin in +rimitiue Lanuaes, wE &(e ?eanin
o" ?eanin, (;%; "den> Ior A; !icliards @red;A> London CH2?;
cz8cia oralneo wyst6pienia powraca te7 jednoG: audytorium; Pismo0i druk izoluj6>
nie ma rzeczownika z5iorczeo al5o z5iorczeo poj8cia odpowiadaj6ceo
MaudytoriumO> a oznaczaj6ceo czytelnik9w; !zeczownik z5iorowy readers(ip
@spoecznoG: czytaj6caA 0 to pismo ma dwumilionow6 spoecznoG: czytaj6c6 0 jest
a5strakcj6; )znanie czytelnik9w za rup8 wymaa powrotu do nazwy audience
@audytoriumA> jak dy5y istotnie chodzio o suchaczy; Fowo m9wione -ormuje
r9wnie7 jednoG: na du76 skal8P kraje z dwoma lu5 wi8cej j8zykami m9wionymi 58d6
miay niew6tpliwie trudnoGci ze z5udowaniem i utrzymaniem jednoGci narodu> jak
dzisiejsza %anada> Belia czy liczne kraje rozwijaj6ce si8;
Interuj6ca sia sowa oralneo pozostaje w szcze9lnym zwi6zku z sacrum,
z zaadnieniami ostatecznymi naszej ezystencji; * wi8kszoGci reliii sowo
m9wione 6czy si8 niepodzielnie z 7yciem o5rz8dowym i reliijnym; *a7niejsze
reliie Gwiata rozwin8y w kocu r9wnie7 poczucie sakralnoGci z6czone ze sowem
pisanym> nawet jednak tradycja reliijna opieraj6ca si8 na tekstach pisanych jest w
stanie> na wiele sposo59w> utrzymywa: prymat oralnoGci; na przykad w
chrzeGcijastwie Bi5li8 czyta si8 oGno podczas liturii; )znaj6c zawsze> 7e B9
MprzemawiaO> a nie pisze do istot ludzkich; * Bi5lii dominuje nastawienie oralne>
nawet w listach; @;;;A
+i8dzy oralnoGci6 a drukiem
Paradoksalnie powi6zanie oralnoGci oraz piGmiennoGci w retoryce i w
wyuczonej acinie sueruje> 7e przejGcie od oralnoGci do piGmiennoGci 5yo
powolne; Wredniowiecze znacznie 5ardziej wykorzystywao teksty ani7eli staro7ytna
Nrecja i !zym> na tekstach opierali si8 wykadowcy w uniwersytetach> cho: wiedzy
lu5 mo7liwoGci intelektualnych nie sprawdzali nidy za pomoc6 pisma> lecz poprzez
dysput8 oraln6 0 praktyk8> kt9ra w malej6cym stopniu trwaa jeszcze w wieku XIX>
dzisiaj istniej6c6 w postaci szcz6tkowej przy o5ronie prac doktorskich w coraz
mniejszej licz5ie szk9; "drodzeniowy humanizm> kt9ry stworzy nowoczesne
5adanie tekstu i ksztatowa rozw9j druku literoweo> nawi6za te7 do punktu
wyjGcia> do staro7ytnoGci> o7ywiaj6c na nowo oralnoG:; Ftyl anielszczyzny z epoki
&udor9w> a nawet znacznie p9Kniej 0 o5ci67a residuum oralne> dostrzealne w
stosowanych epitetach> r9wnowadze> antytezach> strukturach -or0muowych i
materiaach typu komuna9w; 'otyczy to stylu europejskiej piGmiennoGci w o9le;
* klasycznej staro7ytnoGci na Zachodzie 5yo rzecz6 oczywist6> 7e tekst
pisany ka7dej wai winien 5y: czytany na os> 7e na to zasuiwaP praktyka
oGneo czytania tekst9w utrzymywaa si8 z niewielkimi raczej zmianami jeszcze
w wieku XIX; "wa praktyka silnie oddziaywaa na styl literacki od staro7ytnoGci
a7 po czasy najnowsze; Uywi6c ci6le upodo5ania do dawnej oralnoGci> wiek XIX
rozwin6 konkursy MwysowieniaO;
kt9re 5yy pr956 upierwotnienia tekstu drukowaneo z zastosowaniem
przemyGlnych za5ie9w pozwalaj6cych dosownie opanowa: tekst i recytowa: tak>
5y 5rzmia jak starodawne wyst6pienia oralne; 'ickens czytywa -ramenty swoich
powieGci z try5uny; Fynny M+cNu--eySs !eadersO> ukazuj6cy si8 w Ftanach
Zjednoczonych w C23 min ezemplarzy w latach CJ?<0CH23> pomyGlano jako
antoloi8 podnosz6c6 poziom nie czytania ze zrozumieniem> kt9re cenimy dzisiaj>
lecz czytania deklamacyjneo> oralneo; *ydawnictwa +cau--eySs specjalizoway
si8 w wypisach z literatury MGwiadomej05rzmieniaO> zainteresowanej wielkimi
5ohaterami @Mci87kieO postacie oralneA; 'ostarczay nie kocz6cych si8 :wicze
wymowy i oddychania;
Fama retoryka przechodzia stopniowo acz nieuchronnie od Gwiata oralneo
do cyrora-iczneo; )miej8tnoGci wer5alne na5yte dzi8ki retoryce wykorzystywano
praktycznie nie tylko w oratorstwie> lecz tak7e w piGmie od staro7ytnoGci
klasycznej; Pocz6wszy od wieku XRI podr8czniki retoryki na o9 pomijaj6
czwart6 spoGr9d pi8ciu tradycyjnych dziedzin retoryki Ainuentio, dispositio,
elocutio, memoria, pronuntiatioC 0 pami8:> kt9ra w piGmie nie ma zastosowania;
Pomniejszaj6 r9wnie7 wa8 dziedziny ostatniej> wyaszania; "9lnie m9wi6c 0
zmian tych dokonuj6 al5o pozoruj6c ich uzasadnienie> al5o 5ez sowa komentarza;
!etoryka umieszczana dzisiaj w spisie przedmiot9w oznacza po prostu nauk8
e-ektywneo pisania; +ikt jednak takieo noweo ukierunkowania retoryki nidy
Gwiadomie nie uksztatowaP owa MsztukaO pod67aa za GwiadomoGci6 odchodz6c6
od struktur oralnych do piGmiennych; &o pod67anie zakoczyo si8 zanim
ktokolwiek zauwa7y> 7e coG si8 dzieje; Ndy to si8 dokonao> retoryka przestaa 5y:
przedmiotem przenikaj6cym wszystko> kt9rym kiedyG 5yaP musiano zaprzesta:
okreGlania edukacji jako przede wszystkim retorycznej> jak to czyniono w wiekach
minionych; &rzy ! 0 readin @czytanieA> 8ritin @pisanieA i 8rit(metic @arytmetykaA 0
stanowi6ce podstaw8 edukacji nieretorycznej> ksi67kowej> handlowej i dotycz6cej
prowadzenia domu> wypierao stopniowo edukacj8 opart6 na tradycji oralnej>
heroicznej> ao0nistycznej> kt9ra w przeszoGci przyotowywaa modych m87czyzn
zazwyczaj do nauczania oraz do su75y pu5licznej w zawodzie> w %oGciele lu5 w
polityce; * tym procesie odchodzenia retoryki i aciny coraz cz8Gciej tra-iay do
akademii ko5iety> natomiast akademia coraz 5ardziej uleaa komercjalizacji;
@;;;A 'ruk wzmacnia i ksztatuje oddziaywanie pisma na myGlenie i
wyra7anie; Fkoro przejGcie od mowy oralnej do pisanej to w zasadzie przejGcie od
dKwi8ku do przestrzeni widzianej> wo5ec teo uwa8 zoniskujemy 9wnie> ale
nie jedynie> na wpywie druku na zaospodarowanie przestrzeni widzianej; 'zi8ki
takiemu skupieniu uwai ujawni6 si8 nie tylko relacje mi8dzy drukiem i pismem>
lecz tak7e relacje mi8dzy drukiem i oralnoGci6 ci6le o5ecn6 w kulturze pisma i
wczesneo druku;
Zakres niniejszej pracy nie daje mo7liwoGci wyliczenia wszystkich skutk9w
druku; (ho:5y po5ie7ne o5ejrzenie dwutomowej pracy
$lisa5eth $isenstein
2
dostarcza 5oateo Gwiadectwa r97norodnoGci i rozleoGci
konkretnych skutk9w druku; $isenstein mozolnie odszy-rowuje szcze9y teo> jak
druk przeksztaca renesans woski w permanentny renesans europejski> jak
uruntowywa re-ormacj8 protestanck6 i zmian8 katolickich praktyk reliijnych> jak
oddziaa na rozw9j wsp9czesneo kapitalizmu> uruntowywa
zachodnioeuropejsk6 eksploracj8 lo5u> zmienia 7ycie rodzinne i polityk8>
rozprzestrzenia wiedz8 jak nidy przedtem> uczyni wa7nym celem powszechn6
piGmiennoG:> umo7liwi powstanie wsp9czesnej nauki i w inny spos95 przemieni
7ycie spoeczne oraz intelektualne; Liczne> mniej spektakularne sposo5y
oddziaywania druku na GwiadomoG: analizuje +arshall +cLuhan w &(e
>utenber >alaO# @CH<2A i w Nnderstandin ?edia @CH<BA
?
> podo5nie czyni
Neore Fteiner w Lan0uae and Silence @CH<IA i r9wnie7 ja sam
B
; &u interesuj6 nas
szcze9lnie owe su5telniejsze oddziaywania druku na GwiadomoG:> a nie atwo za0
uwa7alne jeo skutki spoeczne;
"d tysi8cy lat istoty ludzkie od5ijay wzory r97norodnie rzeK5ionych
powierzchni> a od RIIgRIII w; (hiczycy> %oreaczycy i #apoczycy drukowali
teksty wer5alne> pocz6tkowo z relie-u rzeK5ioneo w kawakach; +omentem
przeomowym w historii druku stao si8 wynalezienie prasy z literami al-a5etu>
dokonane w pi8tnastowiecznej $uropie; Pismo al-a5etyczne roz5io sowo na
przestrzenne ekwiwalenty jednostek -onemowych @jako zasadaP nidy 5owiem nie
dopasowano liter cakowicie> 5y w peni odpowiaday -onemomA; Litery u7ywane w
piGmie nie istniej6 wszak7e przed tekstem> w kt9rym si8 pojawiaj6 @przed
przetransponowaniem mowy na tekst pisanyA; Inaczej rzecz si8 ma z czcionkami
al-a5etu w druku; Fowa ro5i si8 z jednostek @czcionekA> kt9re istniej6 jako jednostki
przed sowami> jakie maj6 utworzy: @ju7 istniej6 jako jednostki> z kt9rych skada si8
sowo pisaneA; 'ruk sueruje daleko silniej ni7 pismo> 7e sowa s6 rzeczami;
@;;;A 'rukowanie z liter al-a5etu> w kt9rym ka7d6 liter8 odlewa si8 w
oddzielnym kawaku metalu> oznacza przede wszystkim przeom psycholoiczny;
Fowo zostaje silnie uwikane w proces technoloiczny i staje si8 rodzajem towaru;
&a pierwsza taGma monta7owa> technoloia manu-aktury> dzie seria kolejnych
dziaa stwarza identyczne> skomplikowane przedmioty skadane z cz8Gci> nie
wytwarzaa piecyk9w> 5ut9w czy 5roni> lecz su7ya do produkcji drukowanych
ksi67ek; &echnik8 cz8Gci wymiennych stosowan6 przez drukarzy wykorzystaa do
innych wytwor9w rewolucja przemysowa pod koniec wieku XRIII; *5rew
zao7eniu wielu semiotyk9w strukturalist9w to nie pismo> lecz druk skutecznie
rei-ikowa sowo> a z nim 0 aktywnoG: noetyczn6;
$lisa5eth $isenstein> &(e +rintin +ress as an <ent o"I(ane, New /ork CHIH;
Por; +arshall +cLuhan> W#b,r pism, tum; %arol #aku5owicz> *arszawa CHI=;
Neore Fteiner> Lanuae and Silence, +ew /ork CH<IP *alter #ackson "n> &(e +re0sence o"
t(e Word, +ew ,aren0London CH<IP ten7e> !(e'oric, !omance, and &ec(nolo#, Ithaca0London CHICP
ten7e> Inter"aces o"t(e Word, lthaca0London CHII;
* Gwiecie dawniejszej noetyki dominowao na r97ne sposo5y raczej
syszenie ni7 widzenie> mimo duiej ju7 interioryzacji pisma; %ultura ma0
nuskryptowa na Zachodzie pozostawaa zawsze marinalnie oralna; A7 do czas9w
!enesansu mowa 5ya najcz8Gciej nauczanym na Zachodzie tworem wer5alnym>
pozostaj6c implicite zasadniczym paradymatem wszelkieo dyskursu> tak
pisaneo> jak oralneo; +ateria pisany stanowi pomoc dla suchu w spos95> kt9ry
sw6 dziwacznoGci6 zwraca dzisiaj uwa8; Pismo su7yo 9wnie do ponowneo
wprowadzenia wiedzy w Gwiat oralny> przykadem Gredniowieczne dysputy
uniwersyteckie> dzie czytano w rupie teksty literackie lu5 inneP oGno czytano
nawet dla sie5ie; @;;;A
%ultury manuskryptowe pozostay w du7ym stopniu oralno0audialne nawet
w9wczas> dy przetwarzay materiay utrwalone w tekstach; +ierz6c p9Kniejszymi
kateoriami typora-icznymi> manuskrypty nie 5yy atwe do czytania> a czytelnicy
starali si8 cho:5y cz8Gciowo powierzy: pami8ci to> co znajdowali w
manuskryptach> nie zawsze 5yo atwo ponownie odnaleK: w manuskrypcie
okreGlony materia; Popierano zapami8tywanie> uatwione -aktem> 7e w wysoce
oralnej kulturze manuskryptowej wer5alizacja nawet w tekstach pisanych
kontynuowaa najcz8Gciej oralny wzorzec mnemoniczny> kt9ry uatwia
przywoanie na pami8:; (o wi8cej 0 czytelnicy zwykle wokalizowali> czytaj6c
powoli> oGno lu5 sotto Roce, nawet kiedy czytali dla sie5ie> a to r9wnie7 uatwiao
za-iksowanie materiau w pami8ci;
@;;;A * naszym odczuciu sowa drukowane jawi6 si8 jako widzialne caostki
@nawet jeGli w trakcie lektury 5rzmi6> cho:5y w naszej wyo5raKniA; *iek XRI>
przetwarzaj6c tekst na znaczenie> mniej ni7 my skupia si8 na sowie widzialnym> a
5ardziej na jeo 5rzmieniu; %a7dy tekst wymaa widzenia i 5rzmienia; +y
odczuwamy czytanie jako czynnoG: wzrokow6 przywouj6c6 dKwi8k> ale
pocz6tkowo odczuwano j6 jako proces suchania uruchamiany za pomoc6 wzroku;
@;;;A Przecie to druk w kocu zast6pi przeci6aj6c6 si8 w Gwiecie myGlenia i
wyra7ania dominacj8 syszenia 0 dominacj6 widzenia> kt9r6 zapocz6tkowao pismo>
ale samo pismo nie wystarczao do jej rozkwitu; 'ruk sytuuje sowa w przestrzeni
znacznie 5ardziej 5ezwzl8dnie> ani7eli czynio to pismo; Pismo przenosi sowo ze
Gwiata dKwi8ku do Gwiata przestrzeni widzianej> druk natomiast wi8zi sowo w
przestrzennej pozycji; %ontrola pozycji jest w druku spraw6 nadrz8dn6; !8czne
MkomponowanieO czcionek @pierwotna -orma przyotowania skadu do drukuA
polea na r8cznym ustawianiu otowych czcionek literowych> kt9re po u7yciu> po0
rz6dkuj6c do przyszeo wykorzystania> pieczoowicie rozkada si8 w odpowiednich
przer9dkach kaszty; %omponuj6c na Iinotypie wykorzystujemy maszyn8 w celu
znalezienia miejsca dla oddzielnych matryc pojedynczych linijek tak> 5y linijk8
czcionek mo7na 5yo odla: z odpowiednio umiejscowionych matryc;
%omponowanie na komputerze polea na umiejscowieniu wzorc9w elektronicznych
@literA zaproramowanych wczeGniej w komputerze;
@;;;A *yl6d tekstu drukowaneo daje czytelnikom zupenie inny o5raz sowa
w0przestrzeni> ani7eli daje pismo; &eksty drukowane wyl6daj6 na wykonane
maszynowo> zodnie ze stanem -aktycznym; Przestrze opanowana cyrora-icznie
ci67y ku ozdo5noGci typu kalira-iczneo; Po0rz6dek typora-iczny imponuje
zazwyczaj schludnoGci6 i niechy5noGci6E doskonale reularnymi linijkami>
wszystko w odpowiednim miejscu> wszystko do5rze wyr9wnane> cho: 5rak linijek
czy interlinii> kt9re cz8sto pojawiaj6 si8 w manuskryptach;
&eksty drukowane 0 o9lnie m9wi6c 0 s6 znacznie atwiejsze do czytania
ani7eli teksty manuskrypt9w; Fkutki zwi8kszonej czytelnoGci druku s6 rozliczne;
*i8ksza czytelnoG: daa w e-ekcie szy5kie czytanie po cichu; Z kolei takie czytanie
stwarza odmienn6 relacj8 mi8dzy czytelnikiem i osem autora w tekGcie i wymaa
odmiennych styl9w pisarskich; "pr9cz autora druk ana7uje w wytworzenie dziea
wielu innych ludzi 0wydawc9w> aent9w literackich> recenzent9w wydawcy>
redaktor9w tomu i innych; Pisanie do druku i przed> i po opiniowaniu przez owe
oso5y wymaa od autora dro5iazowych nierzadko poprawek w skali a5solutnie
nieznanej kulturze manuskryptowej; &ylko nieliczne dziea proz6 z kultury
manuskryptowej sprostay5y sprawdzianom redakcyjnym dzisiaj opiniowanych
dzie> nie tworzono ich z myGl6 o szy5kim przyswajaniu z zadrukowanej strony;
%ultura manuskryptowa jest zorientowana na wytw9rc8> ka7dy 5owiem ezemplarz
dziea wymaa wydatkowania oromnej iloGci czasu konkretneo kopisty;
+anuskrypty Gredniowieczne s6 przepenione skr9tami> kt9re uatwiaj6 prac8
kopiGcie> ale stanowi6 niewyod8 dla czytelnika; 'ruk jest zorientowany na
konsumenta> przyotowanie 5owiem poszcze9lnych ezemplarzy dziea wymaa
znacznie mniej czasuE kilka odzin sp8dzonych przy tworzeniu 5ardziej czytelneo
tekstu udoskonali natychmiast setki tysi8cy ezemplarzy; Fkutki druku dla myGli i
stylu nadal domaaj6 si8 peniejszeo oszacowania; Pismo MRisi5le LanuaeO
@wczeGniej M#ournal o- &yporaphic !esearchOA pu5likuje liczne artykuy przy0
5li7aj6ce moment takieo oszacowania; @;;;A
i
Posttypora-iaE elektronika
Przeksztacanie wyra7e wer5alnych z pomoc6 elektroniki zar9wno
po85io zwi6zanie sowa z przestrzeni6> zapocz6tkowaneX pismem a wzmocnione
drukiem> jak i wprowadzio GwiadomoG: w now6 epok8 wt9rnej oralnoGci;
#akkolwiek kwestia peneo uzale7nienia sowa przetworzoneo elektronicznie od
polaryzacji oralnoG:0piGmiennoG: stanowi przedmiot z5yt rozley> 5y o tutaj uj6:
w caej peni> to nie da si8 unikn6: kilku uwa;
)rz6dzenia elektroniczne> w5rew temu> co si8 niekiedy m9wi> nie eliminuj6
ksi67ek drukowanych> lecz wytwarzaj6 ich jeszcze wi8cej> narywane
elektronicznie wywiady stwarzaj6 tysi6ce ksi67ek i artyku9w> kt9re
nidy nie zostay5y wydrukowane> dy5y nie 5yo mo7liwoGci narywania; +owy
Grodek przekazu wzmacnia stary> chocia7 naturalnie przeksztaca o> rodzi 5owiem
nowy> Gwiadomie nie-ormalny styl> poniewa7 czowiek typora-iczny uwa7a> i7
oralna wymiana @sownaA normalnie powinna 5y: nie-ormalna @czowiek oralny
uwa7a> i7 normalnie powinna ona 5y: -ormalnaA; Poza tym komponowanie na
terminalu komputerowym zast8puje wczeGniejsze -ormy kompozycji typora-icznej>
wkr9tce wi8c wszelki druk 58dzie w taki czy inny spos95 przyotowywany za
pomoc6 sprz8tu elektroniczneo; 'o druku tra-ia oczywiGcie wszelka in-ormacja
romadzona iQlu5 przetwarzana elektronicznie> powi8kszaj6c iloG: wytwor9w
typora-icznych; *reszcie sekwencyjne i przestrzenne przetwarzanie sowa> roz0
pocz8te pismem> a doprowadzone do wy7szeo stopnia intensywnoGci przez druk>
zostao 5ardziej jeszcze zintensy-ikowane przez komputer> kt9ry maksymalizuje
zwi6zanie sowa z przestrzeni6 i z @elektronicznymA ruchem w miejscu;
#ednoczeGnie technoloia elektroniczna wprowadza nas w wiek MoralnoGci
wt9rnejO dzi8ki tele-onowi> radiu> telewizji i r97nym odmianom taGm dKwi8kowych;
&8 now6 oralnoG: cechuje uderzaj6ce podo5iestwo z t6 dawn6> np; mistyka
uczestnictwa> karmienie poczucia wsp9lnoty> skupienie na chwili 5ie76cej> a nawet
u7ywanie -ormu; #est to jednak oralnoG: 5ardziej swo5odna i Gwiadoma> trwale
oparta na wykorzystaniu pisma i druku> kt9re maj6 zasadnicze znaczenie dla
wytwarzania i dziaania sprz8tu> jak r9wnie7 jeo u7ytkowania;
"ralnoG: wt9rna jest zar9wno uderzaj6co podo5na> jak i uderzaj6co
niepodo5na do oralnoGci pierwotnej; "ralnoG: wt9rna eneruje tak jak oralnoG:
pierwotna silne poczucie wsp9lnoty> suchanie 5owiem sowa m9wioneo czyni ze
suchaczy wsp9lnot8> prawdziwe audytorium; "ralnoG: wt9rna eneruje wszak7e
poczucie wsp9lnot nieskoczenie wi8kszych od rup pierwotnej kultury oralnej 0
ow6 Mlo5aln6 wiosk8O +cLu0hana; (o wi8cej 0 przed pismem czowiek oralny 5y
zorientowany na rup8> poniewa7 nie jawia mu si8 7adna prawdopodo5na
alternatywa; * naszej epoce oralnoGci wt9rnej orientujemy si8 na rup8 Gwiadomie i
proramowo; #ednostka czuje> 7e jako jednostka musi 5y: uwra7liwiona spoecznie;
(zonkowie pierwotnej kultury oralnej s6 nastawieni na zewn6trz> poniewa7 maj6
niewiele okazji kierowa: si8 ku wn8trzuP my kierujemy si8 na zewn6trz> poniewa7
jesteGmy nastawieni na to> co wewn8trzne; * podo5ny spos95 mo7na powiedzie:>
7e oralnoG: pierwotna stawia na spontanicznoG:> poniewa7 niedost8pna jej jest
re-leksyjnoG: analityczna> osi6ni8ta dzi8ki pismu> natomiast oralnoG: wt9rna stawia
na spontanicznoG:> poniewa7 dzi8ki analitycznej re-leksji uznajemy> 7e
spontanicznoG: jest rzecz6 do5r6; +asze happenini starannie planujemy> 5y
uzyska: pewnoG:> 7e s6 one cakowicie spontaniczne;
%ontrast> jaki zachodzi mi8dzy mow6 w Gwiecie minionym i dzisiejszym>
doskonale uwypukla kontrast mi8dzy oralnoGci6 pierwotn6 i wt9rn6; !adio i
telewizja przedstawiaj6 wa7ne -iury polityczne> kt9re wyst80
puj6 pu5licznie wo5ec znacznie wi8kszeo audytorium> ani7eli 5yo to mo7liwe
przed rozwojem nowoczesnej elektroniki; &ak wi8c w pewnym sensie oralnoG:
wysza na swoje 5ardziej ni7 kiedykolwiek wczeGniej> nie jest to jednak ta dawna
oralnoG:; +a zawsze znikn8a mowa w dawnym stylu> mowa wywodz6ca si8 z
oralnoGci pierwotnej; * de5acie mi8dzy Lincolnem i 'oulasem w roku CJ=J o5aj
walcz6cy 0 5o tak trze5a ich -aktycznie nazwa: 0 stawali cz8sto naprzeciw sie5ie na
otwartej przestrzeni w pra76cym socu lata w Illinois> w o5ecnoGci reauj6cej 7ywo
pu5licznoGci licz6cej od C2 333 do C= 333 os95 @odpowiednio w "ttawie i .reeport
w IllinoisA; %a7dy z nich przemawia przez p9torej odziny; Pierwszy przemawia
odzin8> drui p9torej odziny i znowu pierwszy p9 odziny> odpieraj6c zarzuty> a
wszystko od5ywao si8 5ez jakieokolwiek sprz8tu naaGniaj6ceo; "ralnoG:
pierwotna czuje si8 do5rze w stylu addytyw0nym> redundantnym> starannie
z5alansowanym> silnie aonistycznym> z intensywnym napi8ciem mi8dzy m9wc6 i
audytorium; Pod koniec ka7dej MrundyO de5atuj6cy 5yli zachrypni8ci i wyczerpani
-izycznie; 'zisiejsze prezydenckie de5aty w telewizji zupenie nie przypominaj6
Gwiata dawnej oralnoGci; Pu5licznoG: jest nieo5ecna> niewidzialna i niesyszalna;
%andydaci> schowani w ciasnych> niewielkich ka5inach dokonuj6 kr9tkiej pre0
zentacji i ana7uj6 si8 w podchwytliw6 lekk6 konwersacj8> w trakcie kt9rej
rozmyGlnie zostay st8pione wszelkie MkantyO aonistyczne; +edia elektroniczne Kle
znosz6 pokaz otwarteo antaonizmu; *5rew kultywowanej aurze spontanicznoGci
dominuje w tych mediach poczucie zamkni8cia> kt9re odziedziczyy z drukuP pokaz
wrooGci m95y stworzy: luk8 w owym zamkni8ciu> uchyli: pen6 kontrol8;
%andydaci przystosowuj6 si8 do psycholoii tych medi9w; 'ominuje wi8c aodne>
MpiGmienneO zadomowienie; #edynie ludzie starzy mo6 dzisiaj pami8ta:> czym 5ya
mowa> kiedy ci6le jeszcze 7ywy 5y kontakt z korzeniami oralnoGci pierwotnej;
Pozostali sysz6 mo7e wi8cej m9w czy cho:5y wi8cej rozm9w wa7nych postaci
o-icjalnych> ni7 moli sysze: ludzie sto lat temu; #ednak7e to> co sysz6> daje im
mae wyo5ra7enie o dawnej mowie> si8aj6cej czas9w przedelektronicznych> sprzed
dwu tysi6cleci> a nawet wczeGniejP niewiele dowiaduj6 si8 o oralnym stylu 7ycia> o
strukturze myGli oralnej> z kt9rych taka mowa wyrasta;
.rament ksi67ki *altera #; "na Kralit# and Li0
terac#% &(e &ec(noloizin o"t(e Word @+ethuen>
London0New /ork CHJ2A; !edakcja *ydawnictw
%atolickieo )niwersytetu Lu5elskieo udost8p0
nia j6 czytelnikowi polskiemu w tumaczeniu #90
ze-a #apoliE Kralno i pimienno% S'owo pod0
dane tec(noloii, Lu5lin CHH2; "-icyna naukowa
pu5likuje niniejszy -rament za zod6 waGciciela
copyriht> wydawnictwa !outlede z Londynu;
%A!"L I!Z/%"*F%I
Prawo zwierciada
*pierw trze5a okreGli: 5li7ej i rozrusza: samo poj8cie widzialnoci%
*idziaem raz w kinie manewry anielskich imnastyk9w> ich marsze kom5inowane>
rozsypywanie si8 w r97ne -iury> na przykad w wiazdy> nie wstydz8 si8 przyzna:> 7e podo5ay mi
si8 w kinie lepiej ni7 7ywe :wiczenia imnastyczne> jakich sporo widywaem; * czowieku tkwi
ch8: ol)dania rzecz# i spraw w oderwaniu od rzecz#wistoci% Im 5ezpoGredniej ich dozna> tym
5ardziej rad 5y je mie: przed so56 jeszcze raz> w -ormie nieo5owi6zuj6cej> nieszkodliwej a
dokadniejszej; * tym jest jedno ze Kr9de sztuki w o9le @tak7e i naukiA; Bo Gwiatem do poowy
tylko rz6dzi zasada czynu> drua poowa stoi pod prawami zwierciad'a%
* kinie lokomotywa p8dzi wprost naprzeciw cie5ie> ju7 si8 z5li7a> powi8kszaj6c si8 naiej
ni7 w rzeczywistoGci> jak potw9r> a5y ci8 pochon6:;;; *tem przepada> wsi6kn8a w cie5ie> czueG
jednak przez chwil8 l8k doprawdy miy> taki mo7e> jakieo doznaje lord anielski poluj6cy w
d7unli z 5ezpieczneo kosza; Ale dy5yG 5y tak7e sysza sapanie lokomotywy i huk jej k9 i
wyczu w nim jej straszliwy ci87ar> dy5y ci8 zaleciaa przykra wo jej dymu> 5y5yG struchla i
zerwa si8 do ucieczki myGl6c> 7e pod pozorem przedstawienia kinoweo wci6ni8to ci8 w zasadzk8;
Lecz to jest tylko lokomotywa optyczna> lokomotywa0widmo> kt9ra przechodzi przez cie5ie
tak> jak5y nale7aa do oweo 58dneo poci6u z olGniewaj6cej noweli Nra5iskieo @z cyklu
$emon ruc(uC%
%ino jest takim -iltrem rzeczywistoGci; Zmienia wszystko na widma; Ft6d niekt9rzy
odmawiaj6 mu nawet powai> skazuj6 je na opowiadanie 5aGni> uwa7aj6 za rodzaj narkotyku
St[inorausc(C%
*zrok jest zmysem najwi8cej wyro5ionym i -iltruje najsprawniej; Lecz zasadniczo istnieje
ta sama mo7liwoG: i dla suchu; $pstein w swym dzieku Iinema uskar7a si8> 7e Mramo-on jest z
teo punktu widzenia rzecz6 chy5ion6O; M&rze5a 5y szuka: 0 pisze dalej 0 co on de-ormuje i w czym
wy5iera; (zy zarejestrowano na pycie szmer ulic> motor9w> dworc9wL +o7na 5y pewneo dnia
dostrzec> 7e ramo-on ma si8 tak do muzyki> jak kino do teatru> to znaczy wcale si8 do niej nie ma>
5o ma
wasn6 dro8O; A wi8c $pstein chce powiedzie:> 7e ramo-on m95y dla
syszalnoGci spenia: to> co kino dla widzialnoGci; %onsekwentnie id6c> mo7na 0
teoretycznie 0 wyo5razi: so5ie tak7e psie kino> syntetyzuj6ce Gwiat z samych
wra7e w8chowych;
Wwiat w kinie postawiony jest na swej stronie optycznej> na kt9rej nidy
wy6cznie nie stoi; Pokazuje si8 w nim tylko optyczna sk9ra wszech0zdarze; (zy
to zu5a7aL (zy kino wskutek teo mo7e 5y: rzeczywiGcie narkotykiemL
F6dz8> 7e nie> 7e i tu rz6dzi to samo prawo estetyczne> kt9re na przykad
sprawia> 7e uczucie> pokratkowane przez matematyczny rytm @w muzyce> w poezjiA>
jednak nie osa5ia si8> lecz wraca inn6 stron6> zmody-ikowane> lecz i spot8owane;
+a poz9r cechuje kino -otora-iczny o5iektywizm; Lecz tkwi w czowieku
pewna mistyczna za5orczoG:> kt9ra Mwidzie:O uto7samia z Mmie:O; 'lateo kino
d67y do uoptycznienia Gwiata; &a sk9ra> o kt9rej wspomnieliGmy> staje si8 w jeo
warsztacie sk9r6 'ydony; +ie tylko oddaje to> co zwykle widzimy> podl6da za nas
wytrwale i odwa7nie tak7e to> czeo nie widujemy wskutek niedost8pnoGci lu5
niecierpliwoGciE pokazuje walk8 polipa z rakiem w wodzie> rozkada 5ie konia na
elementy> widzi w skr9ceniu> jak trawa roGnieP w kocu jeszcze wmawia w nas> 7e
widzi rzeczy nadzwyczajne i nadprzyrodzone @triki> -ilm -antastycznyA;
#est to taka sama podstawowa przemiana kulturalna w duszy ludzkiej> jaka
niedyG od5ywaa si8 na przykad wskutek wynalezienia rysunku lu5 pisma; Lecz
dy tamte przemiany od5yway si8 5ardzo powoli> ta od5ywa si8 watownie i w
naszych oczach;
Powi8ksza si8 optyczna powierzchnia Gwiata; *yo5raKmy so5ie> 7e 5ya ona
dotychczas poi8ta> zmarszczona> po-adowana i teraz -ady powoli si8 wyadzaj6>
a5y sucha: praw zwierciada;
Ndy si8 o tym pomyGli> jak7e upoGledzonymi wydadz6 si8 nam Glepi; +o6
oni od 5iedy zorientowa: si8 nawet w teatrze dzi8ki suchowi> ale wynalazek kina>
tej widzialnoGci skoncentrowanej> jest dla nich niejako utrat6 wzroku po raz drui;
%ino jest kultem widzialnoGci; %ino rejestruje Gwiat> ale mo7e o te7
przera5ia: w -ikcji; (o ma rejestrowa:L (o przera5ia:L (zym kierowa: si8 w
wy5orzeL Istniej6 pod tym wzl8dem pewne tendencje naturalne> kt9re 5y mo7na
z5ada: i zmieni: na idee kierownicze;
&en rozdzia i nast8pny pochodz6 z ksi67ki %arola
Irzykowskieo 9 muza, opu5likowanej w roku
CH2B> po roku CH=< kilkakrotnie wznawianej
przez *ydawnictwa Artystyczne i .ilmowe
%A!"L I!Z/%"*F%I
(zowiek i materia
* -ilmach typu sensacyjneo oromn6 rol8 ma przeciwdziaanie czowieka materii
lu5 wsp9dziaanie z ni6; Podczas dy mimika jest sama przez si8 u5oa> poniewa7
znajduje si8 w przedsionku sowa> i jest ju7 zaledwie ostatnim> rozwiewaj6cym si8
wyrazem materialnoGci> w'aciwe zdarzenia kinowe musz) si7 dzia w cis'#m
zwi)zku z materi) 0 przyjazn6 lu5 wro6;
#u7 dziecko 5uduj6ce -ortece z piasku> cieGla o5ra5iaj6cy drzewo> rzeK5iarz
w chwili enialneo rzutu 0 5yli5y do5rym motywem kinowym; Ale to s6
oczywiGcie tylko rudymenta> jakich tysi6ce musi zu7ywa: ka7dy -ilm>
niepostrze7enie d676c ku wi8kszym celom; &u mam na myGli przykady na wi8ksz6
skal8> w kt9rych o5jawia si8 coG jak5y meta"iz#czna korespondencja mi7dz#
cz'owiekiem a materi)%
* -ilmie rozrywaj6cym si8 w chodnikach kopalni czowiek uciekaj6cy
chc6c ujG: napastnikowi> kt9ry ju7 si8 pojawi po druiej stronie szyn> o5raca ku
niemu tr9jranne pudo waonika 9rniczeo w ten spos95> 7e napastnik zostaje na
du7szy czas przyskrzyniony do muruE zra5ny -iiel> kt9ry mo7na 5yo zastosowa:
tylko w tym w87szym miejscu kru7anka; 0Inny> uciekszy na wie78> wdrapuje si8
na drzewce wysterczaj6cej stamt6d chor6wi> owija si8 w chor6iew i
rozkoysawszy si8> skacze na dach po5liskiej kamienicy; Podo5ne onitwy i
ucieczki widzieliGmy te7 czasem od5ywane na skrzydach wiatraka; *e55s>
wieziony przez zoczyc9w w skrzyni na tyle samochodu> znajduje tam 7elazny pr8t
z haczykiem i otworzywszy klap8> czeka na chwil8 odpowiedni6E na skr8cie droi
jest latarnia zakoczona w 9rze ukiemP na ten uk zarzuca *e55s sw9j pr8t
jednym szcz8Gliwym podrzutem> zawisa i podczas dy samoch9d jedzie dalej> on
jeszcze jakiG czas koysze si8 zaczepiony na pr8cie u latarni; 0 Ale najciekawsz6
kom5inacj8 widziaem w -ilmie *ip, *op i *om @chopak> atleta i piesAE chopaka
zamkn8li w wysokiej iz5ie i z wodoci6u umieszczoneo w 9rze wypuGcili wod8>
a5y o utopi:; *oda wypenia pok9j jak 5asenP chopakowi nie pozostaje nic inneo
jak pywa: i czeka: a7 woda sama podniesie o do wysokoGci jedyneo okna;
+ozolnie wyramoli si8 wreszcie na okno i czeka ratunku; #ako7 wnet zo5aczy o
pies> a ol5rzym wychwiewa z korzeni wielkie drzewo rosn6ce przed domem i
przechyla je tak> 7e szczyt drzewa dostaje si8 tu7 pod okno> i teraz malec zejdzie ju7
wyodnie na d9> ale pod tymi> co o 58d6 t6 dro6 Gciali> drzewo si8 unie i
upadnie> a5y ich sk6pa: w rzeczce tamt8dy pyn6cej;
* ostatnim przykadzie wszystko zadza si8 cudownieE woda podnosi o
waGnie ku oknu> drzewo roGnie waGnie w tej wysokoGci i waGnie pod oknem 0 cay
ten zak6tek jest jak nae odkryty mechanizm; 'la komedii takie zmechanizowanie>
a wi8c poniek6d poni7enie materii jeszcze lepiej si8 nadaje; +aD Linder zastaje u
7ony rzekomeo acha> Gcia oP wy5ieaj6 do orodu> ach na drzewo> +aD za
nim> ach spada na jeden koniec deski od huGtawki ustawionej pod drzewem> +aD
spada na drui koniec stercz6cy w 9r8P huGtawka nale wprawia si8 w ruch i ach
jak z procy wylatuje 0 waGnie w okno pierwszeo pi8tra> dzie +aD mieszka;
"to tumikiet u wejGcia do domu k6pieloweo; (haplin Gciany przechodzi
t8dy> on i przeGladowca 5ieaj6 naokoo> (haplin wci67 wraca> wreszcie powstaje
taka sytuacja> 7e przeGladowca uwi6z w jednym skrzydle no6> a (haplin w innym
ow6 i tak si8 wzajemnie unieruchomili;
&o nas prowadzi ju7 do mechanizm9w wynalezionych lu5 zaaran7owanych
rozmyGlnie; Znowu *e55s 0 tym razem uwi8ziony we wasnym domu przez
5andyt9w> za5awia ich Gpiewem i akompaniuj6c so5ie na -ortepianie wzywa policj8
0 -ortepian 5y 5owiem na wszelki wypadek po6czony z aparatem telera-icznym; 0
Al5o ten sam *e55s ma poradzi: w szcze9lnej sprawieE jeden otr chce druiemu
sprzeda: dokumenty za pewn6 kwot8 pieni87n6> lecz chodzi o to> co ma 5y: dane
najpierwE dokumenty czy pieni6dze; "5aj nie dowierzaj6 so5ie wzajemnie> wi8c
*e55s konstruuje dla nich oso5ny st9 w ksztacie elipsyE po o5u roach zasiadaj6
przeciwnicy> ka7dy trzyma sw9j towar> lecz donie ich zamkni8te s6 pod klamr6> tak
7e drapie7ny chwyt wyprzedzaj6cy jest niemo7liwy; &eraz o5raca si8 okr6a ta-la
umieszczona w Grodku stou i wskutek o5rotu dokumenty przesuwaj6 si8 na miejsce
przed kupuj6cym a pieni6dze przed sprzedaj6ceo; !adzi 5y teraz za5ra: ka7dy
swoj6 zdo5ycz> lecz w5rew oczekiwaniom r8ce ich tkwi6 dalej w klamrachP
komiczne s6 ich wysiki> podskoki i wypr87anie palc9w; &o -iiel *e55saE teraz
wchodzi on sam> kon-iskuje zapanym w potrzask ptaszkom i dokumenty> i
pieni6dze> nadto o5rotem zakr8tki utrwala ich sytuacj8 na par8 odzinE tak so5ie
siedKcie i powiedzcie so5ie wszystko> co macie so5ie do powiedzenia> zanim si8
wami nie zaopiekuje policja;
Istnieje zewn8trzna @immanentnaA loika materii> kt9r6 kino wydo5ywa;
Istnieje mowa materii; !uc( za jest ranic), na kt,rej materia st#ka si7 z
cz'owiekiem% #est 7ywym zwi6zkiem chwili i miejsca> nieustann#m przec(odzeniem
rzecz#wistoci widzialnej w niewidzialn), minion6> lecz pami8tan6; PrzeszoG: nie
jest czymG cakowicie przeszym> dy7 dopiero jej o5ecnoG: w pami8ci nadaje wa8
i znaczenie temu> co si8 dzieje teraz> akumuluje wra7enia a7 do kr9tkieo spi8cia we
wzruszeniu estetycznym;
.ormuaE czowiek i materia 0 odpowiada zreszt6 po prostu optycznemu
stosunkowi rzeczy na -ilmieE materia jest na nim przewa7nie cz8Gci6 nieruchom6>
5ezwadn6> tem> czowiek zaG czynnikiem ruchu> zmian i niepokoju;
AL$%FAN'$! #A(%I$*I(Z
.ilm jako powieG: naszeo wieku
C; +9wi si8 cz8sto> 7e -ilm to swoista sztuka literacka; +ianuje si8 o nawet sztuk6
przyliterack6; Arumenty s6 nast8puj6ceE aA dzieo -ilmowe powstaje na podstawie
tekstu sowneo 0 scenariusza i scenopisuP 5A sowo odrywa w dziele -ilmowym
powa7n6 rol8 0 dialo> monolo> narracja ustna towarzysz6ca o5razowi> sowo
pisane na ekranieP cA -ilm jest sztuk6 narracyjn6 0 rozwija si8 w czasieP dA w dziele
-ilmowym> jak w dziele literackim> wyst8puj6 postacie i przedmioty 0 od5icie
realneo GwiataP eA ich losy ukadaj6 si8 w -a5uy i w6tki -a5ularneP -A literatura
ksztatuje sztuk8 -ilmow6 poprzez adaptacje dzie literackich wzl8dnie inspiruje j6
poGrednio @sposo5y narracji literackiej s6 ch8tnie przejmowane przez -ilmAP A -ilm
wpywa na M-ilmowoG:O literatury wsp9czesnej;
+imo to -ilm nie jest ani swoist6 sztuk6 literack6> ani tym 5ardziej
przyliterack6; Arumenty s6 nast8puj6ceE aA scenariusz> nawet scenopis> nie jest
warunkiem koniecznym do powstania dziea -ilmoweoP wartoGciowe realizacje
-ilmowe> od pocz6tku istnienia kina> notuj6 przewa7nie odst8pstwa dzie
ekranowych od tekst9w scenariuszyP od pocz6tku istnienia kina wiele wy5itnych
dzie powstawao 5ez scenariuszaP w miar8 rozwoju -ilmu ta praktyka 0 zwaszcza
ostatnio 0 wyraKnie si8 nasilaP scenariusz> tekst j8zykowy> hamuje dojrzewanie
nowej sztuki> coraz wyraKniej staje si8 zem koniecznym @koniecznym ze wzl8du
na o5ecny techniczno0produkcyjny> -a5ryczny proces powstawania -ilmuP w
warunkach produkcji MchaupniczejO waGnie scenariusz ulea likwidacji lu5 jeo
rola jest 5ardzo oraniczonaAP 5A sowo to element wt9rny w -ilmie> zwaszcza 7e
wyst8puje na ekranie przede wszystkim jako jedna z cech ludzkieo zachowania si8>
Mest9wO> jako -izyczny skadnik o5razu rzeczywistoGciP cA -ilm jest sztuk6
wprawdzie narracyjn6> ale rozwija si8 9wnie w przestrzeni> czas jest tylko
sposo5em istnienia przestrzeni -ilmowejP dA literackoG: struktury dziea -ilmoweo
@ludzie> rzeczy> losy ludzi i rzeczy> -a5uyA jest pozorna ze wzl8du na odmiennoG:
tworzywa @o czym dalejAP eA adaptacje dzie literackich rzadko 5ywaj6 supami
milowymi w rozwoju sztuki -ilmowejP cz8Gciej natomiast 0 odwrotnie 0 op9Kniay i
op9Kniaj6 jej rozw9j;
2; Podstawow6 r97nic8 mi8dzy literatur6 a -ilmem stanowi zasadnicza
odmiennoG: tworzyw o5u sztuk; &worzywem literatury jest sowo>
jS8zyk; &worzywem -ilmu jest ruchome widmo -onora-iczne> ruchoma -o0
no-otora-ia na ekranieE -ono-otora-icznie zarejestrowana> mechanicznie od5ita
realna rzeczywistoG:;
Fowo> mimo 7e w miar8 rozwoju j8zyka zo5iektywizowao si8 i stao si8
przedmiotem intersu5iektywnym> jednak7e jest tworem cakowicie ludzkim> jest
tworem i wyrazem ludzkiej GwiadomoGci; &worzywo -ilmowe natomiast 0 to dzieo
maszyny> kamery -ilmowej; +owa ludzka jest wprawdzie zjawiskiem
intersu5iektywnym> ale j8zyk nale7y do czowieka> stanowi cz8G: oso5owoGci
ludzkiej; Za pomoc6 j8zyka czowiek nazywa Gwiat i wyra7a sie5ie; %amera zaG jest
maszyn6> jej dzialaniejest realizacj6 praw -izyki i chemii; %amera to przedmiot
pozaludzki> to cz6stka pozaludzkieo 5ytu; %amera nie wyra7a czowieka> kamera
nawet nie nazywa Gwiata> tym 5ardziej nie wyra7a sie5ie; %amera zaledwie chwyta
mechanicznie aku0styczno0wizualne MpromieniowanieO Gwiata; *prawdzie
czowiek ni6 si8 posuuje> ale nawet niejako narz8dziem> lecz autonomiczn6
struktur6 praw naturalnych; Ftruktur6 naturaln6 jest tak7e od5ita in crudo przez
kamer8 realna rzeczywistoG: na ekranie;
&w9rczy udzia czowieka w powstaniu dziea -ilmoweo> a wi8c wy59r teo
czy inneo -ramentu realnoGci do zarejestrowania @realnoGci surowej czy
MspreparowanejO przez tw9rc8A> uj8cie o pod odpowiednim k6tem widzenia> s-ono0
i s-otora-owanie> zmontowanie wreszcie zarejestrowanych -rament9w 0 tworzy
zaledwie o7ysko> ramy> schemat zewn8trzny> w kt9rych pynie to> co istniao
o5iektywnie> co 5yo -izycznie o5ecne przed kamer6 i mikro-onem w chwili
rejestracji;
"wszem> czowiek przez swoje za5iei w procesie realizowania dziea mo7e
zarejestrowanemu Gwiatu nadawa: przer97ne znaczenia> narzuca: mu przer97ne
role> kaza: nawet realnoGci i materialnoGci Mra:O duchowoG: 0 uczuciowe>
intelektualne lu5 -ormalne a5strakcjeP mo7e przed kamer6> oraz p9Kniej> wszystko
przetworzy: i Mzmieni:O; A przecie7 naj5ardziej sym5oliczna posta: w utworze
pozostanie zawsze zdj8ciem realneo> -izycznie istniej6ceo> konkretneo i
jednorazoweo czowieka lu5 rzeczy> lu5 przynajmniej konkretnej materii> nawet
je7eli zostaa Mwypro0mieniowanaO na ekran w roli innej ni7 jej naturalna rola; &ak
samo za5iei techniczne czy artystyczne wo5ec naGwietlonej taGmy> MskokiO w
czasie i przestrzeni> odwracanie kolejnoGci naturalnych prze5ie9w -izycznych 0nie
zlikwiduj6 w -ilmie realnej przestrzeni lu5 element9w realneo czasu> wi8c cz6stek
materialnoGci Gwiata; %r9tkoE -ilm nidy nie 58dzie czyst6 kreacj6> jak czyst6
kreacj8 stanowi nawet naj5ardziej wierna realnoGci literatura> sztuka sowaP sowa>
kt9re jest zawsze kreacj6 nawet w roli intersu5iektywnej mowy;
?; Ze wzl8du na jeo tworzywo> odr85ne przecie7 nie tylko wo5ec
tworzywa literatury 0 -ilm nale7y traktowa: jako autonomiczn6 dziedzin8
tw9rczoGci; *i8cejE z naszych rozwa7a wynika> 7e ze wzl8du na wt9rny udzia
czowieka w powstawaniu dziea -ilmoweo> -ilm nie zawsze jest sztuk6> jest przede
wszystkim dziedzin6 poznania i dopiero zale7nie od
estetycznej dawki> estetyczneo o7yska> w jakim na ekranie s-onos-oto0ra-owana
autentyczna realnoG: pynie> mo7na m9wi: o dziele -ilmowym jako dziele sztuki>
przy czym jako o dziele sztuki MnieczystejO> wedu zao7e estetyki tradycyjnej> ze
wzl8du na MniekreacyjneO tworzywo kina; &u estetyka musiaa5y zrewidowa:
swoje dotychczasowe zao7enia> 5o po raz pierwszy w dziejach ma ona do czynienia
z tw9rczoGci6 o tak silnym charakterze poznawczym> z tak decyduj6cym udziaem
realnoGci w dziele;
B; A mo7e dzieo -ilmowe jest hy5ryd6L +ao 7e 6czy w so5ie pasz
czyzn8 wizualn6 i akustyczn6P mao 7e jest owocem wsp9dziaania czo
wieka i maszyny> od5itki realnoGci i oweo o7yska kreacyjneo @za5ie9w
techniczno0warsztatowych> ry aktorskiej> dekoracjiA> ale zawiera w so5ie
jeszcze tworzywo sowne> kt9re przecie7 nie tylko spenia rol8 MestuO> lecz
tak7e jest nosicielem 0jak w literaturze 0 warstwy poj8ciowejP nie tylko
nazywa Gwiat> 5o dopowiada to> czeo nie poka7e ekran> ale tak7e wyra7a
ludzi i rzeczy; 'zieo -ilmowe zawiera w so5ie wreszcie muzyk8> tak7e nie
tylko jej elementy> lecz cae muzyczne utwory;
&e wszystkie skadniki tworzywa s6 rzeczywiGcie w -ilmie o5ecne; %iedyG
nawet wsp97yy z so56 w spos95 mechaniczny; * pierwszym okresie istnienia
kina> a tak7e dy do niemeo> -otora-iczneo o5razu zosta dodany dKwi8k; Lecz
jednoczeGnie od pocz6tku d67yy one do interacjiP -otora-owana rzeczywistoG:
wi6zaa si8 z udziaem tw9rcy> sowo z o5razem> muzyka z zarejestrowanymi
dKwi8kami naturalnymi> paszczyzna akustyczna z paszczyzn6 wizualn6; Fkadniki
tworzywa d67yy do syntezy; A7 w o5ecnym okresie sweo rozwoju -ilm d67y ju7
nie tylko do syntezy> kt9r6 osi6n6> ale do penej interalnoGci tworzywa> dzie nie
tylko element akustyczny stanowi jednoG: z wizualnym> lecz r9wnie7 j8zyk czy
muzyka @konkretna zwaszczaA coraz wyraKniej staj6 si8 nieodrodnymi komponen0
tami -ono-otora-icznej caoGci> zwaszcza w -ilmie dokumentalnym> naj5li7szym
istocie kina> chocia7 -i lm -a5ularny tak7e d67y wyraKnie w ostatnich latach w tym
samym dokumentalnym> estetyczno0poznawczym kierunku; Proces ostatecznej
interacji -ilmoweo tworzywa nie jest skoczony> nie mo7na wi8c o nim m9wi:
jako o -akcie dokonanym> ale na pewno jako o wiod6cej tendencji o5ecneo kina>
zwaszcza w jeo dzieach czoowych;
=; Powr9:my do arument9w MprzyliterackoGciO; Zao7ywszy podsta
wy pod odr85noG: -ilmu> mo7emy arumenty MprzyliterackoGciO przyj6:;
Lecz wypenimy je materiaem dotychczasowych rozwa7aE -ilm 0 sztuka
-ono-otora-iczneo od5ijania Gwiata 0 jest ze wszystkich pozostaych
sztuk naj5li7szy literaturze @waGnie teatr wydaje si8 sztuk6 Mprzyliterac0
k6S&A; Przede wszystkim przez sw9j artystyczno0poznawczy charakter;
Fowo peni w literaturze 0 w o5r85ie literatury 0 podo5n6 rol8 co kadr w
-ilmie; * mowie> z kt9rej pisarz czerpie sw9j indywidualny j8zyk> jest MzawartyO
Gwiat realny> zewn8trzny i wewn8trzny Gwiat czowieka; +owa jest struktur6
znaczeniow6> znaczeniem mowy jest rzeczywistoG:; .ilm zaG rzeczywistoG:
5ezpoGrednio rejestruje> i to tylko zewn8trzn6 @sowo 0
przypominamy 0 ra w nim wt9rn6 rol8A; Wwiat jest w mowie nazwany> w dziele
literackim 0 na nowo 5udowany ze znak9wj8zykowych i znacze; * -ilmie jest on
od5ity konkretnie i -izycznie powt9rzony; Ale 0jak ju7 zaznaczyliGmy 0 mo7e on
5y: na ekranie kierowany ku kreacji> a5strakcji intelektualnej> wyrazowi;
* ten spos95 w dziele literackim przewa7a kreacja> ale maj6ca za podstaw8
znaczenie sowa> odnosz6ce si8 zawsze do jakiejG rzeczywistoGci; * -ilmie
odwrotnie 0jest w nim przede wszystkim rzeczywistoG: zmysowa> podatna w
pewnych ranicach na poczynania kreacyjne; &o> co w literaturze jest nazwane>
przedstawia si8 schematycznieP realnoG: pokazana w -ilmie przedstawia si8
indywidualnie i jednorazowo; I na odwr9tE to> co w literaturze jest kreowane> mo7e
5y: Gcise> jednorazowe> poj8ciowo okreGlone> stanowi wierne od5icie intelektualnej
czy uczuciowej oso5owoGci ludzkiejP to zaG> co kreowane jest w -ilmie> nie mo7e
5y: ani Gcise> ani okreGlone> pozostaje pynne i nieostre> dy7 nie jest przekadem
GwiadomoGci na semantyczne znaki> najwy7ej 0 suesti6 wo5ec od5itej> niezale7nej
od tw9rcy rzeczywistoGci;
!zeczywistoG: zewn8trzna w -ilmie jest wolna> wewn8trzna 0 niedo0
-ormuowanaP w literaturze s6 one 0 i zewn8trzna> i wewn8trzna 0 zawsze niewolne>
dy7 ju7 s-ormuowane;
u
C; &o nie przypadek> 7e kiedy powstawa j8zyk kina tw9rcy si8n8li po
literackie konstrukcje> i to przede wszystkim do modelu opowieGci
dziewi8tnastowiecznej> realistycznej> opisowej> epickiej> najch8tniej czerpano
sposo5y narracji z nieskomplikowanych wzor9w powieGci sensacyjnej czy
kryminalnej; Am5itny tw9rca j8zyka -ilmoweo 'aTid *; Nri--ith czerpa
wprawdzie a7 z 'ickensa> ale przecie7 dzieo autora $awida Iop0per"ielda opierao
si8 na modelu powieGci sensacyjnej> dzie po5rzmieway nawet echa prozy
rycerskiej i pikarejskiej; )czy si8 wi8c Nri--ith monta7u -ilmoweoE poruszania si8
w przestrzeni i czasie> wielow6tkoweo prowadzenia akcji> 5udowania dramaturii
dziea; Fi8ajednakju7 dalejE wprowadza 5liskie plany 0 ni5y psycholoiczne
z5li7enia 0 operuj6c twarzami 5ohater9w> detalami postaci i rzeczy; &u -ilm
realizowa swoje prawaE co w prozie 5yo przede wszystkim introspekcj6> na ekranie
przy5ierao materialny ksztat rzeczywistoGciP na ekranie 5yy twarze> r8ce>
przedmioty> a nie a5strakcja psycholoiczna; * schemat konstrukcji MliterackiejO
5y odziany zewn8trzny Gwiat okreGlony do koca; *raz z -otora-owan6
psycholoi6 czy lepiejE zewn8trznymi znakami wewn8trzneo 7ycia czowieka i
jeo realnoGci> wchodzia na ekran rzeczywistoG: znacznie szersza> znacznie
peniejsza> ni7 5yo to potrze5ne u7ytym schematom;
'oskonaym przykadem tej kolizji literatury i -ilmu> przy czym kolizji jak5y
ju7 literatury dwudziestowiecznej> eseistycznej> -ilozo-icznej> po0
j8ciowej> z dziewi8tnastowiecznym w tym sensie -ilmem> o5arczonym z samej
swojej istoty opisowoGci6 i epickoGci6 0jest nietolerancja Nri--itha> dzie
zamierzony traktat moralny o koniecznoGci tolerancji mi8dzy ludKmi> ilustrowany
przez kilka symultanicznie opowiedzianych -a5u zaczerpni8tych z r97nych epok
historycznych> przerodzi si8 w -ilmow6 epopej8 o walkach> z5rodniach i kl8skach
w konkretnych warunkach> czasach i miejscach> a splecione w jednoG: -a5uy
wyrosy najwy7ej na o5raz wielkiej 5itwy> kt9r6 umownie podzielono na -ramenty
z r97nych epok; Intelektualna koncepcja dziea> jeo MmyGlO 0 nie utrzymaa
panoramy sk9coneo i rozp8dzoneo Gwiata;
2; %ino seryjne 5ardzo szy5ko zrezynowao z takich intelektualnych
am5icji> zast8puj6c do dziG literatur8 wjej przede wszystkim epickiej> zmysowo0
poznawczej roli> jak6 miaa powieG:> zwaszcza w u5ieym wieku; %onkretni
ludzie> ich wyl6d> ich u5i9r> miejsca> w kt9rych 7yj6> natura> kt9ra ich otacza>
konkretna o5yczajowoG:> o5raz spoeczestw> pok9j i wojna> losy indywidualne i
rupowe 0 to wszystko silniej przemawia z ekranu ni7 z kart podo5neo typu prozy;
In-ormacj8 o Gwiecie przej6 na do5re -ilrh> uwalniaj6c coraz 5ardziej literatur8 od
dawnych zada;
\ .ilm zast6pi j6 zreszt6 w szerszym jeszcze zakresie; #eo historia jest skr9con6
wersj6 wielowiekowych dziej9w sztuki sowa; .ilm> przez MmaterialnoG:O sweo
tworzywa> da nie tylko nowe> znacznie 5ujniejsze 7ycie powieGci sensacyjnej>
przyodowej czy kryminalnej> dziedzicom najstarszych literackich -a5u> dy
literatura 9wnie opowiada historie 0 ale nawi6za> na przykad w westernie i jeo
pochodnych> do staro7ytneo eposu> pieGni rycerskiej czy rycerskiej powieGci>
nieskomplikowane intryi westernu> relacjonowane w spos95 5ardzo prosty> 5ardzo
MdocelowyO> niemal a-orystyczny 0 prezentuj6 wsp9czesnemu od5iorcy> w
atrakcyjnej przyodowej -ormie> odwieczny tematE walk8 do5ra ze zem; &ylko 7e
teraz te siy s6 nie tylko aleoryczne czy schematyczne> wi8c zawsze przecie7 w
kocu a5strakcyjne> lecz zmysowo uchwytne> wcielone w okreGlonych> 7ywych
ludzi> konie> prerie; * walce tej wa7ni s6 nie tylko 5ohaterowie jako tacy i ich
-unkcje w opowieGci> ale caa ich -izycznoG:> ich stroje> sposo5y zachowania si8;
'o5ro i zo odnosi si8 tak7e do ich koni> ko5iet> przedmiot9w im przynale7nych;
+oralistyka spenia si8 w -izycznych alopach> onitwach i walkach; *idz> dzi8ki
technicznym mo7liwoGciom kina> widz> kt9reo 5ezpoGrednio> zwracaj6c si8 do
kamery 0 MstraszyO czowiek zy> a MpocieszaO czowiek do5ry> widz> kt9ry mo7e
wraz ze swym 5ohaterem dosiada: konia> 5y oni: i zwyci87a: otrzyka 0 jest sam
uczestnikiem> 5ohaterem epos9w> kt9rych 5y dawniej tylko Gwiadkiem;
* atunku westernu istniej6cym od pierwszych lat historii kina dokonuje si8
nie tylko swoista MrealizacjaO i konkretyzacja minionej literatury> ale western
zaczyna ostatnio ju7 tworzy: dziea przy wszystkich r97nicach wsp95rzmi6ce z
now6 literatur6; Po85ia swoj6 -ormu8 o pro5lematyk8 podstawowych wartoGci
ludzkich> o spenienie losu czowieka; NoGny -ilm Zinnemanna W samo po'udnie, i
coraz wi8cej jemu podo50
nych> przypomina klimat moralny oraz poetyk8 prozy Faint0$DuperySeo> (amusa>
,eminwaya> .aulknera> realizuj6cej si8 teraz w M7ywym 7yciuO i w sytuacjach
autentycznych> w ka7dym razie tak to przyjmuje od5iorca> 9w uczestnik> nareszcie
M-izycznie o5ecnyO 0 -ikcyjnych wydarze; (iekawe> 7e western> -ilmowy Mromans
rycerskiO> nie mia sweo 'on %ichota; (zystoG: i szlachetnoG: teo atunku nie
spospolitowaa si8 przez z 9r6 p9 wieku i nie zostaa sparodiowana> jak romans
literacki w powieGci pikarejskiej;
?; Bo -ilm wyda tak7e ten drui atunek; #est nim komedia -ilmo
wa> ludowa komedia otrzykowska> kt9r6 przede wszystkim reprezentuje
dzieo (haplina; #ej historia jeszcze 5ardziej ni7 dzieje westernu o5-ituje
w wydarzenia powtarzaj6ce przeszoG: literatury; Zrodzona jako prymity
wna powiastka ple5ejska> jako -ilmowa Mliteratura sznurowaO @wczesne
wcielenia amoralneo> zoGliweo (harlieoA> prze7ya 5aG i 5ajk8 AId#lla
na wsi, Hrzd)c, Fwiat'a wielkieo miasta, >or)czka z'otaC, opowieG: o5y
czajow6> melodramat> commediam deliarte i komedi8 satyryczn6> wreszcie
liryk8 miosn6> jednoczeGnie tu i 9wdzie @rzecz dzieje si8 w XX w;A ocie
raj6c si8 o powiastk8 -ilozo-iczn6> o wsp9czesn6 meta-or8 i esej AI(arlie
o'nierzem, $zisiejsze czas#C, a7 powstay wielkie moralitety 0 chocia7
wci67 MotrzykowskieO> opowieGci o dramacie wieku i o czowieku w histo
rii S$#ktator i ?onsieur TerdouOC%
Wwiat -ilm9w (haplina nie 5y Gwiatem 5ezpoGredniej -otora-ii rze0
czywistoGci> 5ya to rzeczywistoG: atelierowa i konsekwentnie umowna; (harlie
markowa kukiek8 w anachronicznym stroju> z mask6 mima zamiast twarzy>
otaczay o podo5ne -iury i dekoracje lu5 plenery o charakterze dekoracji; A mimo
to waGnie 0 mi8dzy innymi 0 z -ilm9w (haplina %arol Irzykowski wysnu -ormu8
kina jako o5razu o5cowania czowieka z materi6> GwiadomoGci 0 z materi6
nieo7ywion6> kina jako okna na podstawowe sprawy 5ytu; Bo w dziele (haplina nie
s6 wa7ne same opowiadane historyjki czy sama umownoG:; .a5uy s6 tylko
pretekstem> a umownoG: sposo5em oczyszczania terenu dla a-orystycznych
widowisk> widowisk -otora-icznych> materialnych> dzie czowiek jako konkretny
0chocia7 uproszczony 0 przedmiot realny> materia o7ywiona i o5darzona
GwiadomoGci6 0 zmaa si8 i walczy z materi6 martw6> opanowuje j6> oranizuje>
ulea jej i znowu podejmuje walk8; Wwiat czowieka i Gwiat natury zosta w tym
dziele po raz pierwszy w dziejach sztuki postawiony ad oculos, a od5iorca po raz
pierwszy 0jak w westernie 0 wzi6 w nim niemal oso5isty udzia;
B; +a przykadzie westernu i tw9rczoGci (haplina przeGledziliGmy
-rament MliterackiejO> a przecie7 zupenie niezale7nej od literackich wzo
r9w historii kina> -rament Modra5ianiaO przez mod6 sztuk8 dr9 sztuk
starszych; !9wnolele jednak -ilm> jak w tamtych atunkach> tak i w in
nych> rozwija tendencje sztuki nam wsp9czesnej; Przede wszystkim w za
le7noGci od literatury> ale i na wasn6 r8k8;
%ino miao sw9j dadaizm A<ntrakt (lairaA> miao i ma sw9j surrealizm A+ies
andaluz#jski% 6'ot# wiek, w pewnym sensie <nio' za'ad# Bu0
uela> tak7e +a'a ze sprawowania RioP -ilmy (octeauA> swoj6 poezj8 -uturystyczn6
czy wywodz6c6 si8 z -uturyzmu @wczesne -ilmy %ozincewa i &rau5era> -ilmy
$isensteina z okresu kina niemeo 0 5liskie poezji +ajakowskieoAP mia i ma do
dziG sw9j ekspresjonizm @dziea Fj9str9ma i Ftillera> tw9rczoG: 'reyeraP
ekspresjonizm -ilmu niemieckieo okresu kina niemeo> kt9ry odera 5odaj
wy5itniejsz6 rol8 w dziejach teo kierunku ni7 nurt ekspresjonizmu w literaturze i
malarstwieP wreszcie tw9rczoG: Bermana czy *ajdyA;
Bardzo trudno powiedzie:> na ile te pr6dy i szkoy 5yy uwarunkowane
podo5nymi poszukiwaniami innych sztuk> a na ile 5yy owocem poszukiwa
sameo kina; * ka7dym razie wsz8dzie tu -ilm zaznacza swoj6 odr85noG:; " ile w
literaturze> teatrze> plastyce wymienione kierunki 5uduj6 rzeczywistoG: 5aGni>
automatyczneo zapisu czy snu ponad rzeczywistoGci6 realn6> o tyle -ilm 0 zn9w ze
wzl8du na swoj6 -otora-icz0noG:> -izycznoG: i materialnoG: 0 owe 5aGnie> sny
wpisuje w o5raz realneo Gwiata> a poniewa7 MtreGci6O -ilmoweo tworzywa jest 9w
realny Gwiat> ono si8 z nim niejako uto7samia> nawet ra -ilmoweo tworzywa jest
r6 jak5y samej realnoGci;
=; *ydaje si8 natomiast nie ulea: w6tpliwoGci> 7e dzisiejsze awanardowe
kierunki w -ilmie> datuj6ce si8 mniej wi8cej od koca u5ieej wojny> maj6
inspiracj8 literack6; (hodzi o eksperymenty czasowo0prze0strzenne> o zak9cenia
tradycyjnej dramaturii> o otwarte -ormy dzie> o ich eseistycznoG: i poj8ciow6
noGnoG:; *ydaje si8 0 na przykad 0 7e Kb#watel *ane *ellesa> -ilm> kt9ry w
historii kina odera podo5n6 rol8 jak w dziejach powieGci dzieo Prousta>
wykorzysta doGwiadczenia autora W poszukiwaniu straconeo czasu czy
doGwiadczenia w stosunku do jeo dziea pochodne; *elles> jak Proust> przeama
tradycyjn6 narracj8 chronoloiczn6> kt9ra w starej powieGci czy -ilmie 5iea od
czasu przeszeo przez czas teraKniejszy ku przyszemuP wprowadzi przeszoG: w
teraKniejszoG: i zatrzyma w ten spos95 czas; Lecz podczas dy Proust musia si8
uciec w tym celu do czystej kreacji> do opisu o5razu przeszoGci> jaki pozosta w
GwiadomoGci tw9rcy> zatem do opisu Gwiata GwiadomoGci ludzkiej> *elles na
miejsce pami8ci czowieka wprowadzi Mpami8:O kamery -ilmowej> si8aj6c ni5y to
po kroniki -ilmowe z %anem> po strz8pki -otora-owaneo 7ycia> i postawi je jako
naj5ardziej wiaryodnych Gwiadk9w czasu minioneo pod os6d teraKniejszoGci;
%reacja przestaa 5y: kreacj6> a je7eli nawet ni6 pozostaa> to jako kreacja
z5udowana z autentyczneo materiau 7ycia;
Podo5ne post8powanie mo7emy zauwa7y: w innym -ilmie> jak Kb#watel
*ane decyduj6cym o dalszym> r9wnoleym do literatury wsp9czesnej rozwoju
kina; (hodzi o -ilm :iroszima, moja mi'o !esnaisSo; &u te7 s6 kroniki z
przeszoGci> a poniewa7 tworzywo -ilmowe nie zna czasu przeszeo> kroniki zn9w
przyjmuj6 wymiar teraKniejszoGci; (ytowane s6 te7 dawne zdj8cia 5ohaterki i one
te7 znalazy si8 na identycznej paszczyKnie czasowej jak zdj8cia ukazuj6ce dramat
rejestrowany 5ezpoGrednio; #ak
w Kb#watelu *ane, tak w dziele !esnaisSo sowo> tekst j8zykowy> tu Gwiadomie
5ardzo literacki> 5ardzo poj8ciowy> 5oaty w skoki czasowe> towarzyszy przez cay
czas o5razom; Lecz c97 si8 dziejeL &ekst literacki 0pod naciskiem 5ezczasowoGci
struktury o5razowej> teo sprowadzenia do wsp9lneo mianownika wszelkich
Mczas9wO 0 zaczyna zmienia: wasny porz6dek; Bohaterka aktualnemu kochankowi
m9wi o swym pierwszym kochanku z lat wojny> ale m9wi jak5y o o5ydwu
jednoczeGnieE MZaczynam cie5ie zapomina:; 'r78 na myGl> 7e zapomniaam tak6
mioG:O; (zas przesta istnie:> jest tylko przestrzeE mae miasteczko we .rancji>
5om5ardowana ,iroszima> ,iroszima dzisiejsza 0 al5um z -otora-iami> na tych
-otora-iach dziewczynka> dziewczyna i ko5ieta dojrzaa; Nie ma przeszoGci>
teraKniejszoGci> przyszoGci; #est tylko ci6 -otora-ii> -otora-icznych od5itek
chwili> kom9rek 7ycia> atom9w; Wwiat rozsypa si8 w arstk8 zdj8:; * -ilmie
dokonao si8 w MrealnoGciO to> co zapowiedzia w swoim dziele Proust;
<; &ak wyl6da na terenie wsp9czesneo -ilmu odpowiednik literatury
kreacyjnej; Ale -ilm 0jak si8 ju7 powiedziao 0jest powoany przede wszystkim do
penetrowania i poznawania realnoGci; &o 5yt> kt9ry sam sie5ie chce pozna:; *
stosunku do atunk9w dokumentalnych literatury -ilm wydaje si8 aliteracki czy
nawet antyliteracki; "d pocz6tku sweo istnienia> od pierwszych taGm
Lumierowskich; * ostatnich latach ten kierunek przy5ra na sile> kamera coraz
85iej wciska si8 w niezainscenizo0wane 7ycie> a -ormua dokumentalna> -ormua
-otora-iczna zaczyna tak7e 0jak si8 powiedziao 0 atakowa: -ilm -ikcji;
Ale wsp9czesne kino dokumentalne ma wszak7e r9wnie7 jak6G wo5ec
literatury rol8 do spenienia 0je7eli ju7 w naszym szkicu przede wszystkim o -ilmie i
literaturze mowa; * 5ezpoGredniej analizie rzeczywistoGci> poczynaj6c od
rejestrowania widzialnoGci i syszalnoGci Gwiata zmysoweo poprzez odkrywanie
sposo5u jeo istnienia a7 do wykrywania nadrz8dnych praw rz6dz6cych 7yciem 0
-ilm nie tylko zast6pi tradycyjn6 powieG:> lecz pozostaj6c wierny zewn8trznej
realnoGci 0 dopenia wsp9czesn6 powieG:> zaj8t6 wewn8trznym 7yciem czowieka;
.ilm i powieG: atakuj6 5yt z dw9ch r97nych> przecie7 jednak dopeniaj6cych si8
stron; .ilm i powieG: zdaj6 si8 tworzy: jedn6> nierozdzieln6 caoG:> nie mieszaj6c
si8 ze so56> nie ineruj6c wzajem w swoje domeny> ale uzupeniaj6c si8 we
wsp9lnym d67eniu poznania Gwiata;
Iinema uerite, Mszkoa nowojorskaO> Mpolska szkoa -ilmu dokumentalneoO>
rozwijaj6cy si8 w wielu krajach nowoczesny -ilm dokumentalny 0 ten cay z roku na
rok nasilaj6cy si8 pr6d jest pr6dem tak 85oko poznawczym> jak 7adna
dotychczasowa sztuka ani nawet dotychczasowy -ilm; *szystko> co jest w
czowieku> jeo 7yciu> jeo losie> w jeo 5ezpoGrednim otoczeniu i otaczaj6cej o
naturze> wszystkie relacje realnoGci> kt9re oko kamery 0 Mcy5ernetyczneoO artysty i
5adacza 0 mo7e podpatrzy: i zarejestrowa:> realizuje si8 w tworzywie dzisiejszeo
-ilmu dokumentalneo; Z tych podpatrywa> z tych 5ada rodz6 si8 autentyczne>
ukadane przez samo 7ycie historie> -a5uy i dramaty; 'oGwiadczenia do0
kumentalist9w przejmuje -ilm -ikcji> coraz mniej -ikcyjny> coraz mniej insce0
nizowany> coraz 5li7szy o5iektywnej prawdy; Nawet kiedyjest realizowany w
atelier> nawet kiedyjest MranyO; #ak cho:5y w dziejach Bressona> dzie twarz> r8ce>
ciao aktora> przewa7nie tzw; aktora naturalneo 0 stanowi6 materia do podo5nych
odkry:> jak materia chwytany w samym 7yciu;
*sp9czesny -ilm dokumentalny lu5 pradokumentalny dopenia nie tylko
literatur8 zwr9con6 ku wn8trzu czowieka> alejej odkrycia uzasadnia poprzez
-otora-i8 Gwiata zewn8trzneo; !udol- Arnheim we wsp9czesnych -ilmach
dokumentalnych @-ilm Andersona :ale tarowe w Lond#nieC widzi MmaterialneO
potwierdzenie a5strakcji stworzonych przez ku5izm; !ozwijaj6c jeo myGl> mo7na
5y powiedzie:> 7e nowa literatura> jej konstrukcje -ormalne wyprowadzone ze
wsp9czesnej GwiadomoGci ludzkiej> jej dr67enie przedpro7a psychiki> jej powr9t do
styku MnieotowejO GwiadomoGci ze Kr9dami s-ormuowa j8zykowych 0 to
wszystko znajduje -izyczny odpowiednik w dzisiejszym -ilmie dokumentalnym;
(zowiek zostaje w nim odkryty jak5y w momencie> kiedy dopiero si8 staje> kiedy
jest jeszcze -lor6 7ycia zo5aczoneo jak5y na pocz6tku istnienia; Literatura i -ilm
wydaj6 si8 odkrywa: w naszej wsp9czesnoGci na nowo histori8 Gwiata;
&ekst z roku CH<?> zamieszczony w ksi67ce Alek0
sandra #ackiewicza Film jako powie 99 wieku
@*ydawnictwa Artystyczne i -ilmowe> *arszawa
CH<JA;
ALI(#A ,$L+AN
!ealizm i kreacja w -ilmie
Istnieje przekonanie> 7e powszechnie wiadomo> czym jest realizm w -ilmie; *
rozumieniu potocznym realistyczne jest to> co pokazuj6 wydarzenia z 7ycia w
spos95 zodny z powszechnym> zdroworozs6dkowym doGwiadczeniem> z
zachowaniem loiki przyczynowo0skutkowej> w spos95 zrozumiay> 5ez
MudziwnieO; Praktyka dowodzi jednak> 7e w j8zyku krytycznym wsp9istnieje
przynajmniej kilka diametralnie r97nych mo7liwoGci posuiwania si8 terminem
MrealizmO i przymiotnikiem MrealistycznyO> nie ka7d6 z nich mo7na odnieG: do tych
sposo59w pojmowania realizmu> kt9re proponowaa estetyka> teoria literatury czy
teorie innych sztuk> co jeszcze powi8ksza istniej6ce zamieszanie; Vatwo so5ie
wyo5razi:> jak tekst> w kt9rym istotn6 -unkcj8 spenia termin MrealizmO> na
podo5iestwo kameleona zmienia sw9j sens w zale7noGci od teo> kto o czytaE
naukowiec Gwie7o po lekturze Lukacsa> krytyk -ilmowy ksztacony na Bazinie>
ucze studiuj6cy utwory tzw; realizmu krytyczneo czy dziaacz uGwiadamiany na
temat roli realizmu socjalistyczneo;
Pomijaj6c -akt> i7 termin z natury swej nale7y do spornych i wieloznacznych>
posu7enie si8 nim w odniesieniu do -ilmu spowodowao komplikacje cakowicie
szcze9lne i nowe; #eGli nawet termin ten pojawia si8 w kt9rymG ze starych>
tradycyjnych znacze> to zmieniao ono sw9j zakres wraz ze specy-ik6 zjawiska>
jakie miao nazywa:; Pojawiy si8 tak7e znaczenia nowe> waGciwe tylko -ilmowi;
* tej sytuacji wydao mi si8 rzecz6 po7yteczn6 odwoanie si8 do wiedzy
historycznejP niniejszy szkic nie pr95uje odpowiedzie: na zasadnicze pytanie> co to
jest realizm -ilmowy> lecz tylko na pytanie znacznie atwiejszeE (o nazywano
realizmem -ilmowym w dziejach kinaL
I
"pozycjaE realizm 0 kreacjonizm nie r9wna si8 przeciwstawieniu dokument 0
-a5ua> cho: wyrazistoG: teo pierwszeo podziau cz8sto jest zaciemniona
uto7samieniem realizmu z dokumentalizmem> jako 7e o5a wywodz6 si8 od
rejestracji czy reprodukcji; (o wi8cej> w okresie kina nie0
meo 0 a w ka7dym razie przez pierwsze dwudziestolecie dziej9w -ilmu 0poj8cie
realizmu wi67e si8 przede wszystkim z -a5u6> rzadziej z dokumentem; By: mo7e
zodnie z nie wyra7onym eOpressis uerbis przekonaniem> 7e 9wny nurt rozwoju
kinematora-ii to -ilm -a5ularny> reszta zaG to marinesy; By: mo7e dlateo> 7e
realizm 5y kateori6 odnoszon6 do zjawisk artystycznych> innych zaG -ilm9w poza
-a5ularnymi i eksperymentalnymi do sztuki nie zaliczano; *yo5ra7enia o kinie
ksztatowa na0onczas -ilm -a5ularny;
Pocz6tki -ilmu -a5ularneo okreGla poo za niezwykoGci6> -antastyk6>
ucieleGnieniem niemo7liwoGci; "jciec -ilmu -a5ularneo> Neores +elies> to
przecie7 ma> czarodziej ekranu; .ilmy to zmaterializowane sny o wielkiej mioGci>
darach -ortuny> dalekich podr97ach> wszelkich rodzajach uGmiech9w losu; Z chwil6
dy kino -a5ularne spr95uje aspirowa: do miana sztuki> jeo tw9rcy szuka: 58d6
Grodk9w a-irmuj6cych swo5od8 autoekspresji> su5iektywny charakter wizji> si8
kreatywnej imainacji;
cwczesny realizm pojawi si8 jako opozycja wo5ec McudownoGciO zarazem>
kt9r6 kino karmio widza na co dzie> jak i @cho: nieco p9KniejA artystycznych
am5icji awanardy> kt9ra wydo5ywaa z -ilmu to> co literackie> malarskie>
muzyczne czy architektoniczne> 5y tym sposo5em dowieG: jeo przynale7noGci do
Gwiata sztuki;
!ealizm wczesneo -ilmu to wzorowana na postawach tw9rc9w naturalizmu
w literaturze pr95a ukazania Mprawdziweo 7yciaO; %ryterium i zarazem
sprawdzianem owej prawdziwoGci miao 5y: potoczne doGwiadczenie; +asowy
widz @a wi8c dro5nomieszczanin> proletariuszA mia rozpozna: na ekranie sie5ie i
swoje pro5lemy; !ozpozna: nie zadaj6c so5ie nadmierneo trudu> 5y przenikn6:
skomplikowane szy-ry artystyczneo j8zyka; #8zyk kina m9wi6ceo o
Mprawdziwym 7yciuO musia 5y: wi8c na sw9j spos95 j8zykiem potocznym;
&o> 7e -ilmy pierwszych realist9w odwoyway si8 do doGwiadcze spoza
kina> potwierdzi dystans czasu; .ilmy -a5ularne pierwszeo dwudziestolecia
zawodz6> dy traktowa: je jako Mokno na GwiatO> potwierdzaj6 si8 jako utwory
autotematyczne 0 Kr9do wiedzy o artyGcie i j8zyku -ilmowym daneo okresu; &o> co
w nich jednoznacznie czytelne> to okreGlaj6cy je system konwencji;
Pierwsze pr95y -ilmowc9w0realist9w @amerykaskich i -rancuskich przede
wszystkimA determinuje wiara w temat i wszechmoc tw9rczej intencji; Bierze si8
temat z 7ycia zwykych> szarych ludzi> realizuj6c o z do5r6 wiar6> 7e chodzi tu o
ukazanie prawdy; Prawda ta w wyo5ra7eniu tw9rc9w -ilmowych jawia si8 na
podo5iestwo o5razu Gwiata patronuj6ceo dziewi8tnastowiecznej prozie; Wwiat
stanowi zamkni8t6> loiczn6 caoG: rz6dzon6 okreGlonymi prawami> dost8pn6
ludzkiemu poznaniu i daj6c6 si8 ujmowa: zar9wno nauce> jak i sztuce w struktury
sensowne; Punktem wyjGcia dla tw9rcy -ilmoweo 5ya wiedza o rzeczywistoGci
traktowana jako zesp9 aksjomat9w i ona to stanowia oparcie dla proponowanej
skali wartoGci i rozkadu walor9wP indywidualnym wkadem realizatora 5y wy0
59r perspektywyE de-ormuj6cej> aumentuj6cej> pomniejszaj6cej> karyka0turuj6cej
itd; *e wasnym przekonaniu autora reprezentowa on najcz8Gciej o5iektywizm
wierz6c> i7 pokazuje rzeczy jakimi naprawd8 s6> nie zaG takie> jakimi wydaj6 si8 5y:
w okreGlonej perspektywie poznawczej> -ilozo-icznej> moralnej czy estetycznej;
&ry5 post8powania artystyczneo mo7na w tym przypadku sprowadzi: do dwu
podstawowych oniwE wy5oru pewnej apriorycznej struktury stanowi6cej
poj8ciow6 ram8 dla przedstawioneo Gwiata i nast8pnie jej MuwierzytelnianiaO za
pomoc6 materiau -otora-iczneo 58d6ceo Mnaocznym GwiadkiemO prawdziwoGci
nie tylko @cho: przede wszystkimA o5razu Gwiata na ekranie> lecz tak7e zawartych w
dziele twierdze> s6d9w i ocen;
*czeGni realiGci> w rodzaju .euilladeSa> mieli ju7 poczucie teo> co znacznie
p9Kniej Andre Bazin podniesie do rani wyznania wiary> czyli GwiadomoG:> i7
dysponuj6 narz8dziem jakoGciowo odmiennym ni7 pi9ro w r8ku pisarza czy p8dzel
w r8ku malarza; #u7 .euillade wyrazi opini8> i7 sama technika zdj8: warantuje
realizm
C
; *ierzy> i7 zapis -otora-iczny jest z natury swej MprawdziwyO> czyli
wiedzie ku realizmowi;
* dziejach myGli -ilmowej opinia na ten temat podzieli teoretyk9w na dwa
o5ozyE tych> kt9rzy uwierz6 w -undamentalny @ontoloicznyA realizm o5razu
-otora-iczneo i na tym przekonaniu z5uduj6 swoje systemy> oraz na tych> kt9rzy
dowodzi: 58d6> i7 realizm -otora-ii jest tak6 sam6 iluzj6> z jak6 mamy do czynienia
w sztukach plastycznych; &en sam podzia wGr9d tw9rc9w pierwszym 58dzie
dyktowa zadanie maksymalneo z5li7enia do rzeczywistoGci> kt9re 58d6 r97nie
realizowali w zale7noGci od stanu techniki i zaawansowania Grodk9w wyrazowychP
druich zaG skoni do ustawiczneo amania konwencji i pr95 ustanawiania nowych
w przeGwiadczeniu> i7 to> co tworz6> jest sztuk6> czyli zmyGleniem i -ikcj6;
(zynnik nazwany postaw6 tw9rcy> wyra7aj6cy si8 intencj6 tworzenia
okreGlonych dzie w okreGlony spos95 @jedn6 z takich postaw jest waGnie realizmA>
stanowi w powa7nej licz5ie przypadk9w podstaw8 do klasy-ikowania -ilm9w i
tw9rc9w jako realistycznych 56dK nierealistycznych; +oment ten uwierzytelniony
mani-estami> wypowiedziami> autokomentarza0mi re7yser9w wystarcza w peni do
wyr97nienia realist9w pierwszeo dwudziestolecia spoGr9d innych tw9rc9w;
(zynnikiem dodatkowym> wspieraj6cym t8 klasy-ikacj8> 5y kr6 temat9w i
pro5lem9w> z kt9rych jedne uchodziy za realistyczne> inne zaG nie; !ealizm
-ilmowy o za5arwieniu naturalistycznym portretowa okreGlone Grodowiska>
pre-erowa pewne typy 5ohater9w> wy5iera kon-likty uznane za charakterystyczne
i typowe> Mlu5iO niekt9re rodzaje -a5u i rozwi6za;
#eGli realizm determinowany przez intencj8 i temat charakterystyczny 5y dla
wczesnej -azy rozwoju sztuki -ilmowej> nie oznacza to> 5y takie
Andre Bazin> Film i rzecz#wisto, w#b,r tekst9w> przekad i posowie Holes'aw +ichaek>
*arszawa CH<?;
jeo rozumienie nie wyst8powao i p9Kniej> za jeo pomoc6 oceniano 5owiem tak7e
-ilmy dKwi8kowe lat trzydziestych i p9Kniejszych dziesi8cioleciP w istocie takie lu5
podo5ne rozumienie realizmu pojawia si8 w wielu wypowiedziach wsp9czesnych;
#ak dy5y mo7na 5yo pomin6: komplikacje> kt9re przyniosy dalsze -azy rozwoju
realistyczneo kina;
niemae zamieszanie w interesuj6cej nas tu kwestii wni9s rozw9j -ilmu
dokumentalneo i re-leksji z nim zwi6zanej; * tekstach pochodz6cych z lat
dwudziestych 56dK nawi6zuj6cych do teo okresu mo7na dostrzec ksztatowanie si8
takiej postawy wo5ec dokumentu> kt9rej 9wnym skadnikiem jest uszanowanie
sweo rodzaju moralneo autorytetu teo rodzaju -ilmoweo; .ilmom
dokumentalnym 0 w 9wczesnym poj8ciu 0status prawdy przysuiwa sam przez si8>
niezale7nie od intencji tw9rcy i wy5raneo przeze tematu; 'okument pokazywa
prawdziwe zdarzenia> prawdziwe miejsca akcji> prawdziwych ludzi> co znaczyo
tylko tyle> i7 to> co pojawiao si8 na ekranie> nie miao przed so56 7adneo
MaktorskieoO zadania> nie miao udawa: czeoG> czym nie jest; &a r97nica mi8dzy
dokumentem a -ilmem -a5ularnym 0 kt9ry m9 posuiwa: si8 dokadnie tym
samym materiaem> lecz ka76c mu Mra:O pewn6 Mrol8O 0 zacieraj6ca si8 z 5ieiem
lat> prawie do uto7samienia o5u rodzaj9w> wydawaa si8 naonczas niezwykle
istotna;
&w9rcy -ilmu -a5ularneo zorientowani na realizm pr95owali w kolejnych
-azach rozwoju tej tendencji przekracza: ranic8> jaka dzieli realistyczn6 konwencj8
przedstawiania w -ilmie -ikcji od niekwestionowanej prawdy dokumentu; *ielu z
nich @m;in; na przykad FtroheimowiA wydawao si8> i7 wiedzie do teo celu
dokumentalna czy paradokumentalna realizacja -ilmu -a5ularneo; * 6locie
Ftroheim kr8ci prawdziwe miejsca akcji 0 polsk6 dzielnic8 Fan .rancisco> 'olin8
Wmierci; Ftara si8 te7 o wzmocnienie e-ektu prawdy psycholoicznej ka76c
aktorom rzeczywiGcie mieszka: w 5rudnych norach domu> kt9ry naprawd8 5y
miejscem z5rodni> lu5 czoa: si8 odzinami po piachu w penym socu;
Ftroheim nie 5y pierwszym ani ostatnim z -ilmowc9w> kt9ry w tak
pojmowanym autentyzmie widzia klucz do wz5oacenia realistycznej techniki
opowiadania i wzmocnienia realistycznej wymowy -ilmu;
Pokusy teo rodzaju autentycznoGci doGwiadczaj6 wci67 nowe pokolenia
tw9rc9w> do dziG; NeorealiGci uczynili z tej metody wyznanie wiary> nieco p9Kniej>
cho: niezale7nie od nich szczycili si8 t6 technik6 pracy Amerykanie @,athaway>
'assin i inniA> tw9rcy nowej -ali odkryli t8 -ormu8 na nowo> a po nich
eksploatowano j6 ju7 permanentnie w najr97niejszych -ilmach> pod wszelkimi
szerokoGciami eora-icznymi; (o ciekawe> Mpo drodzeO zatar si8 i zau5i
cakowicie pierwotny cel teo sposo5u post8powaniaE !ealizmP -otora-owanie
autentycznych wn8trz i akcji> nary0
wanie nie inscenizowaneo kontekstu dKwi8koweo nie musiao zawsze prowadzi:
ani do poszukiwaneo przez realist9w e-ektu prawdy> ani do realistyczneo o5razu
7ycia na ekranie;
Ftosunkowo szy5ko okazao si8> 7e dokumentalizm ma niejedno o5licze> i 7e
spokojna oczywistoG:> z jak6 przyjmowano za Mprawd8O propozycje
dokumentalist9w> musi zosta: zakwestionowana; 'okumentalna technika realizacji
wcale nie przes6dzaa ostateczneo e-ektuE Zacz8y powstawa: dokumenty
nazywane M-ormalistycznymiO> jak cho:5y dziea *iertowa czy !uttmanna;
+ateria i spos95 jeo uzyskiwania 5y niew6tpliwie autentyczny czy realistyczny>
natomiast o charakterze caoGci> zoa nierealistycznym> przes6dzay za5iei
monta7owe i 5oato eksploatowane -iury stylistyczne; 'okumentalna technika
powstawania utworu co najwy7ej w nieznacznym stopniu oraniczaa tw9rcz6
inwencj8 artysty;
Apoloeta metody i stylu dokumentalneo Fie-ried %racauer
2
zauwa7y
puapk8 58d6c6 wynikiem naiwnej wiary tw9rc9w i od5iorc9w w to> 7e spos95
realizacji -ilmu determinuje i por8cza rezultat; 'ostrze> i7 -otora-owanie
autentycznych zdarze nie przes6dza wcale e-ektu autentycznoGci na ekranie;
*yprowadzi st6d prawidowy wniosek> i7 cakowicie o5oj8tne dla ostateczneo
rezultatu ekranoweo jest to> czy posu7ymy si8 materiaem w peni autentycznym>
czy inscenizowanym; Istotny jest 5owiem nie spos95 post8powania -ilmowca> lecz
to> co udao mu si8 osi6n6: niezale7nie od metod realizacji; %racauer zmuszony 5y
niejednokrotnie przyzna:> i7 peni8 realistyczneo o5razowania> doskona6 iluzj8
potoku 7ycia> cz8Gciej osi6ano dzi8ki za5ieom okreGlanym jako Mdo5ra ro5ota
-ilmowaO> ni7 trzymaj6c si8 recept dokumentalneo stylu realizacji w ortodoksyjnym
rozumieniu teo procesu;
Zaamanie si8 wiary w to> 7e dokumentalna technika pracy w -ilmie
warantuje rezultat> kt9ry mo7na okreGli: mianem realizmu> jest jednak7e spraw6 lat
szeG:dziesi6tych; Przy tym technika ta @cho: zdewaluowana jako wartoG: a5solutna
sama w so5ieA nadal uchodzi za wa7ny skadnik szerzej ju7 i mniej jednoznacznie
pojmowaneo realizmu; (ho: przyjmuje si8> i7 nie wystarczy pracowa: technik6
dokumentaln6> 5y zro5i: -ilm realistyczny> to przecie7 tw9rcy i krytycy uwa7aj6> i7
technika taka mo7e 5y: u7yteczna i pomocna 5ardziej ni7 zespoy wielorakich
za5ie9w przysuuj6cych kreacji;
Przez kilka dziesi6tk9w lat tw9rczoG: -ilmowa i re-leksja nad realizmem jest
w mniejszym lu5 wi8kszym stopniu uwikana w dokumentalizm; Poj8cie teo> co
realistyczne> jest cz8sto uto7samiane z dokumentaliz0mem; niezawodowi aktorzy>
5rak inscenizacji> autentyzm miejsc akcji> cytaty z kronik 0 to wszystko uwa7a si8
za chwyty su76ce realizmowi> za atuty -ilmu realistyczneo;
Fie-ried %racauer> &eoria "ilmu, tum; *anda *ertenstein> *arszawa CHI=;
&endencji rodzajoweo czy atunkoweo pojmowania realizmu prze0
ciwstawia si8 orientacja> kt9ra uksztatowaa si8 jako realizm socjalistyczny w
Zwi6zku !adzieckim> przenikaj6c nast8pnie do innych kraj9w> najo9lniej rzecz
ujmuj6c> realizm socjalistyczny oznacza zodnoG: ukazaneo o5razu Gwiata w jeo
kon-liktach> procesach i zdarzeniach z ideoloi6 marksistowsk6> z marksistowsk6
teori6 poznania; Poniewa7 zesp9 -enomen9w materialnych> okreGlanych w teorii
-ilmu jako M-izyczna realnoG:O> jest ideoloicznie neutralny> tw9rc9w realizmu
socjalistyczneo nidy nie interesowa ten Mpoziom realizmuO 0jeGli tak mo7na
powiedzie: 0kt9ry jest pochodn6 czysto dokumentalneo zapisu; (o wi8cej> uwa7ali
zainteresowania teo typu za wyraz postawy Mo5iektywistycznejO> kt9ra eliminuje
sztucznie z portretu Gwiata determinuj6ce o zjawiska natury ekonomiczno0
spoeczno0politycznej i tym samym -aszuje o z zachowaniem pozor9w troski o
prawd8; &w9rcy realizmu socjalistyczneo zajmowali si8 przede wszystkim -ilmem
-a5ularnym> do ideoloicznej interpretacji rzeczywistoGci niez58dne 5yy 5owiem
kon-likty> 5ohaterowie> mo7liwoG: uzewn8trznienia okreGlonych proces9w w
postaci akcji> wydarze> -a5u; Potoczna rzeczywistoG: nie zawieraa potrze5rrych
tw9rcom w6tk9w> motyw9w i dramat9w w postaci dostatecznie wyrazistej>
okreGlonej> penej> tote7 re7yserzy tej orientacji posuuj6 si8 wszelkieo typu
procesami syntetyzowaniaE za8szczaj6> wykreGlaj6 9wne linie> intensy-ikuj6> do0
daj6 i nakadaj6> 5y otrzyma: o5raz dokadnie uwierzytelniaj6cy pierwotny>
ideoloiczny zamys;
!ealizatorom tej orientacji tak7e przyGwieca idea prawdy> lecz nie jest to ju7
prawda naoczneo doGwiadczenia ani ta> kt9ra wynika z potocznej> codziennej
o5serwacji> lecz prawda wynikaj6ca ze znajomoGci proces9w 5ioloicznych i
spoecznych> 58d6ca rezultatem naukoweo poznania; &w9rcy realizmu
socjalistyczneo wierz6 w to> co wiedz6 i co uznali za niekwestionowan6 prawd8;
Ich prawdy s6 wszak7e prawdami nie mani-estuj6cymi si8 w -ormach materialnie i
zmysowo uchwytnych> musz6 5y: ujawniane poprzez specy-iczne strukturowanie
Gwiata przedstawioneo> dochodz6 do osu w caoGciach wy7szeo rz8du 0 w
temacie i -a5ule> poprzez sylwetki 5ohater9w> akcje i kontrakcje; Porz6dki ujaw0
niaj6ce si8 w dzieach realizmu socjalistyczneo s6 wi8c wyraKnie natury
ideoloicznej> a su76ce im -ormy materialne s6 sposo5ami i postaciami ich
przejawiania si8;
#eszcze przed dat6 o-icjalneo proklamowania realizmu socjalistyczneo
$isenstein> kt9ry podo5nie jak inni tw9rcy lat dwudziestych wyznawa zasad8
ideoloicznej interpretacji Gwiata na ekranie> chcia zro5i: -ilm o istocie metody
dialektycznej> widzia w kinematora-ie Grodek zjednoczenia sposo59w dziaania
waGciwych sztuce i waGciwych nauce; !ealizm socjalistyczny w istocie podj6 ten
w6tek> ale nie w a5strakcyjnej
paszczyKnie ksztatowania noweo j8zyka> lecz jako pr958 ucieleGnienia praw
odkrytych przez materializm historyczny i dialektyczny w postaci przekaz9w
-a5ularnych; Przekazy te> adresowane do najszerszych mas> stawiay so5ie cele
przekraczaj6ce dziaania tradycyjnie przypisywane sztuce; Ich -unkcje ksztac6ce i
wychowawcze> zamierzone kierunki polityczneo i ideoweo dziaania> wymaay>
5y tw9rcy przestrzeali okreGlonych reu ry; .a5uy konstruowano zodnie z
zasadami 7ycioweo prawdopodo5iestwa> do59r zaG Grodk9w wyrazu znajdowa
oparcie w tzw; widzeniu zdroworozs6dkowym> realizatorzy troszczyli si8 przede
wszystkim o zodnoG: swej wizji z doGwiadczeniem potocznym;
*idz otrzymywa o5raz Gwiata zinterpretowany> dookreGlony> w realizmie
socjalistycznym pojawia si8 tak7e optyka aksjoloicznaP wszystko> co ukazane>
podleao wartoGciowaniu> kt9re nie moo 5udzi: w6tpliwoGci widza> lecz winno
su7y: porz6dkowaniu przez nieo wizji Gwiata i utwierdzaniu w susznoGci
oszonych z ekranu prawd; *ychowawcza i perswazyjna -unkcja -ilm9w realizmu
socjalistyczneo skaniaa tw9rc9w> 5y raczej ukazywa: to> co 5y: powinno> ni7 to>
co jest> jeGli stan 5ie76cy okazywa si8 z jakichG wzl8d9w niezadowalaj6cy> a jeo
przedstawienie moo dziaa: na masy demo5ilizuj6co; * poszukiwaniu pozy0
tywnych i skutecznie dziaaj6cych wzor9w -ilmy pocz8te z inspiracji przedstawiania
prawdy o rzeczywistoGci zodnej z marksistowsk6 nauk6 odchodziy od tej prawdy
nieraz 5ardzo daleko i miast pozyskiwa: so5ie widza> traciy jeo zau-anie;
Ftruktury modeli i wzor9w uksztatowanych w pierwszym okresie o-ensywy
socrealistycznej> naonczas 7ywe> po latach kostniay w schematy> ryorystycznie
przestrzeane nakazy i zakazy; 'uch sztuki realistycznej ulatnia si8 st6d 5ez Gladu;
iD
Propozycje zawarte w koncepcji Andre Bazina i podo5ne im pol6dy krytyki
amerykaskiej zwi6zanej z nurtami awanardowymi @tzw; II awanarda
amerykaska> szkoa nowojorska> +ew American (inema> underroundC oderway
niemal7e cakowicie poj8cie realizmu w -ilmie od> znajduj6ceo oparcie w tradycji
historycznej> poj8cia realizmu jako konwencji zwi6zanej ze specjalnym rodzajem
odtwarzania rzeczywistoGci w sztuce;
+ow8 poj8cie realizmu 6czyo si8 przede wszystkim ze specy-icznym
typem GwiadomoGci tw9rczej znajduj6cej wyraz w stosunku do medium i
mani-estuj6cej si8 do5orem specy-icznych Grodk9w; !e7yser0realista @Ba0zin
nazywa o Mwierz6cym w rzeczywistoG:OA
?
odrzuca konwencje jako przestarzay
spos95 porozumienia z widzem na rzecz komunikacji 5ezpo0
Andre Bazin> Ewolucja j7z#ka "ilmu, tum; Bolesaw +ichaek> wE Film i rzecz#wisto,
wyd; cyt;
Gredniej> niear5itralnej> oraniczonej w swej -unkcji poetyckiej i ekspre0sywnej w
celu 5ardziej skuteczneo in-ormowania o rzeczywistoGci samej> nie o artyGcie> jeo
postawie> jeo su5iektywnym widzeniu Gwiata; %onsekwentna Mwiara w
rzeczywistoG:O 5ya jednak zjawiskiem doG: rzadkim; * Gwietle nowych kryteri9w
7elazne pozycje realizmu nieoczekiwanie nale7ao spisywa: na straty @np; takie
-ilmy jak +ancernik +otiomkin $isensteinaA> szukaj6c nowej klasyki wGr9d mao
znanych utwor9w dokumentalnych;
*edu Bazina i orientacji jemu podo5nych> -ilm nie jest sztuk6> lecz
zjawiskiem cakowicie r97nym> inn6 ni7 sztuka relacj6 mi8dzy czowiekiem i
otaczaj6cym o Gwiatem; Pewne postacie tej relacji @tw9rczoG: Mwierz6cych w
o5razOA s6 w stanie upodo5ni: si8 do sztuki> przej6: jej Grodki i peni: jej -unkcje>
nie one jednak s6 dla -ilmu typowe i specy-iczne; .ilm znajduje sw6 odr85noG: i
niepowtarzalnoG: w unikalnej zdolnoGci 5udowania replik rzeczywistoGci
odznaczaj6cych si8 niezale7noGci6 od kreacji ludzkiej i autorytetem @reakcja
od5iorc9wA rzeczywistoGci samej; By jednak MrzeczywistoG: przem9wia z ekranuO>
potrze5ne s6 Grodki transkrypcji pozwalaj6ce na zachowanie jej lo5alneo i
wieloznaczneo charakteru; Fu76 temu duie uj8cia @zachowanie kontinuum
czasoprzestrzenneoA> 85ia ostroGci @zwi8kszenie pojemnoGci in-ormacyjnej o5ra0
zu> odwzorowanie realnych stosunk9w i ukad9w mi8dzy 5ohaterami 0ludKmi i
przedmiotami 0 a temA> jazdy kamery @wzrastaj6ce uczestnictwo widza>
podkreGlenie wzl8dnoGci ramy kadruA; !9wnie wa7ne jak wy5ory s6 tak7e
eliminacjeE rezynacja z monta7u ci8teo> -iur stylistycznych> trik9w itp; jako
Grodk9w wnosz6cych do o5razu Gwiata elementy> kt9re w rzeczywistoGci do nie
nale7ay;
!eprodukcja rzeczywistoGci oparta na prawidowym procesie wy5o0ru0
eliminacji warantowaa swym mechanicznym charakterem skutekE prawdziwoG:
o5razu Gwiata> o5razu nie skomentowaneo przez artyst8> chaotyczneo>
przypadkoweo> wieloznaczneo> cho: zdradzaj6ceo naturaln6 skonnoG: do
ujawnienia swej MtajemnicyO nieuprzedzonemu oku; &echnika post8powania miaa
za zadanie wyeliminowanie z uzyskaneo o5razu Gwiata caej uprzedniej wiedzy
artysty o tym Gwiecie> tak a5y m9 ol6da: o okiem kamery jak dy5y po raz
pierwszy> jak widz> kt9ry na jeo -ilm wy5ierze si8 do kina; "znaczao to daleko
id6c6 redukcj8 roli artysty;
!ozumowanie takie zakadao odwrotnoG: proramu> kt9ry pran8li
zrealizowa: przedstawiciele orientacji realistycznych tradycyjneo typu; "ni
mianowicie starali si8 zawrze: w o5razie maksimum naukowej o5iektywnej wiedzy
o Gwiecie i spoeczestwie> a widza podci6n6: do pozycji artysty> zakadaj6c> 7e
proces tw9rczy powt9rzy si8 w procesie od5ioru;
#edni chcieli wi8c wtoczy: w o5raz wi8cej ni7 5y on w stanie pomieGci: i
przekaza: od5iorcy> drudzy 0 usun6: z nieo tak7e i to> czeo 7adn6 miar6
wyeliminowa: si8 nie da;
+aturaln6 konsekwencj6 teo teoretyczneo Mo5razo5urstwaO winna 5y:
eliminacja sowa MrealizmO; "kazao si8 ono jednak niezmiernie
przydatne i e-ektowne w sensie czysto j8zykowym @M-undamentalny realizm
o5razuO> Mrealizm totalnyOA> dy7 przekazanie nowej treGci w starym opakowaniu
wyraKnie zaznaczao dystans mi8dzy uprzednim i aktualnym stanem GwiadomoGci
intelektualnej; Nadto rozumowanie teoretyczne wspierao si8 na konkretnych
-enomenach> czyli na neorealizmie 0 zwi6zek terminoloiczny 5y zatem
nieunikniony;
cw nowy realizm o techniczno0-ormalnych determinantach 5y 0w poj8ciu
zwolennik9w tej koncepcji 0 kateori6 stopniowaln6; .ilm 5y tym 5ardziej
realistyczny> im wi8ksz6 licz58 aspekt9w rzeczywistoGci zdolny 5y zreprodukowa:
oraz im dokadniej to czyni; +a drodze do transkrypcji totalnej -ilm dKwi8kowy
5y5y wi8c 5ardziej realistyczny od niemeo> 5arwny zaG i szerokoekranowy od
zwykeo dKwi8koweoP mo7liwoG: rozszerzenia skali zmysoweo dziaania -ilmu
@w8ch> smak> dotykA daa5y szans8 tworzenia dzie jeszcze 5ardziej realistycznych 0
a7 do z5udowania kompletnej repliki otaczaj6ceo nas Gwiata;
" ile realizm wedle tradycyjnej -ormuy rozwija si8 i przeo5ra7a przede
wszystkim w praktyce @towarzysz6ca mu re-leksja teoretyczna 5ya raczej sa5a i
doG: przypadkowa> a myGl krytyczna chaotyczna i niekonsekwentnaA> o tyle nowy
realizm zosta przede wszystkim s-ormuowany teoretycznie> a praktyka
potwierdzaa o wyj6tkowo i tylko cz8Gciowo;
Apoloia 85i ostroGci i ruchomej kamery jako Grodk9w zapewniaj6cych
MrealistycznyO charakter samej technice tworzenia @w innym sensie ni7 pojmowali t8
spraw8 dokumentaliGci> o czym pisaam wy7ejA zrodzia si8 w okresie> kiedy
powszechne posuiwanie si8 nimi stanowio jeszcze nowoG:> o konsekwencjach nie
doG: oczywistych ani z5adanych; Z 5ieiem czasu okazao si8 jednak> 7e owe
rzekomo z natury swej realistyczne techniki zdolne s6 su7y: diametralnie r97nym
poetykom wypowiedzi; Przeciwstawienie tw9rc9w pre-eruj6cych 85i8 ostroGci i
jazdy kamery tym> kt9rzy pre-eruj6 monta7 i -iury stylistyczne> okazao si8
historycznie nader oraniczone> nowa technika nie wypara starej> nie rozwijay si8
te7 one niezale7nymi od sie5ie odr85nymi nurtami> lecz po prostu uleay interacji;
&w9rcy posuuj6 si8 nimi niezale7nie od postawy Gwiatopol6dowej lu5
estetycznej;
Podo5nie praktyka nadaa cakowicie inny sens tej linii rozwoju kina> kt9ra
zdawaa si8 potwierdza: ide8 realizmu totalneo;
D
&echniczna ewolucja kina nie tyle wspara nurt poszukiwa realistycznych 0 i
to zar9wno w nowym> jak i tradycyjnym rozumieniu 0 ile posu7ya krystalizacji
modelu -ilmu jako wielkieo widowiska> kt9reo ocena w kateoriach realizmu nie
miaa du7ej sensu;
* najnowszych dociekaniach teoretycznych pojawiy si8 wnioski> kt9rych
autorzy wr8cz twierdzili> i7 wsp9czesne kino 5arwne> stereo-oniczne>
szerokoekranowe d676ce do uzyskania coraz to peniejszej iluzji otaczaj6ceo nas
Gwiata przekroczyo pr9> poczynaj6c od kt9reo zaczyna si8 ono na powr9t od
realizmu oddala:> miast nadal si8 do z5li7a:; &o MprzekroczenieO charakteryzuje
zreszt6 wszystkie postacie i mo7liwoGci rozumienia konwencji realistycznej> chy5a
7e decydowali5yGmy si8 akceptowa: jakiG Mrealizm 5ez ranicO czy Mrozszerzony
realizmO na wz9r /oun05loodowskieo Mrozszerzoneo kinaO
B
;
Przekroczenie -ormuy realizmu nast8puje wi8c> jak ju7 powiedziaam> w
-ilmach korzystaj6cych z najnowszych zdo5yczy technicznych kina> dzie o5raz
Gwiata nie przypomina w swych parametrach -izycznych i psycholoicznych
otaczaj6cej nas rzeczywistoGci; MWwiatO w o5razach wsp9czesneo kina pojawia si8
jako model wielorako zintensy-ikowany> umo7liwiaj6cy doznania> kt9re w
rzeczywistoGci nidy nie staj6 si8 udziaem od5iorcy @chodzi mi nie tylko o treG:
prze7y:> lecz o ich specy-iczn6 jakoG:A ani do nich nawi6zuj6;
M!ealizm totalnyO kina okaza si8 nieosi6alnyP pojmowany jako cel
za5ie9w tw9rczych pozwoli Mz5li7y: si8O do teo ideau tylko do pewneo
stopnia; Nranicy tej tw9rcy ani teoretycy nie uGwiadamiali so5ie> p9ki nie zostaa
ona przekroczonaP a przekroczenie to oznaczao krok wstecz> odwr9t od realizmu;
* inn6 stron8 dokonay teo przekroczenia orientacje wywodz6ce si8 z
myGlenia artystyczneo 5liskieo cinema0uerite i kierunkom pokrewnym;
)runtowuj6ce si8 przekonanie> 7e nie ma Grodk9w j8zykowych @technicznych i
-ormalnychA> kt9re warantoway realizm w rozumieniu Bazi0nowskim 0 powt9rne>
ekranowe Mnarodziny rzeczywistoGciO 0 doprowadzio do proramoweo odrzucenia
tzw; warsztatu na rzecz coraz to silniejszeo eksponowania czysto mechaniczneo
aspektu rejestracji; !ezynacja z wszelkich konwencji> w jakich mo7na 5y zamkn6:
artykuowan6 wypowiedK tw9rcy> przyniosa na miejsce oddziaywania artystycz0
neo oddziaywanie 5ezpoGrednie> -izjoloiczne; *ieloodzinne> statyczne -ilmy
*arhola> nios6ce zaprzeczenie determinuj6cej -ilm -ormuy ruchu> *latka 5raci
+ekas realizuj6ca wsp9uczestnictwo widza dro6 5ezpoGrednieo dziaania na jeo
system nerwowy> utwory underroundu wywouj6ce stany paraepileptyczne czy
narkotyczne 0 to przykady przekroczenia> w kt9rych ranica mi8dzy -ilmem a
rzeczywistoGci6 zostaje naruszona> lecz rezultatem tych poczyna nie jest ukad
ekranowy stanowi6cy r9wnowa7nik rzeczywistoGci;
Za przekroczenie nale7y uzna: te7 te pr95y> w kt9rych ideoloiczna
interpretacja rzeczywistoGci stracia sw9j walor naukoweo opisu Gwiata na rzecz
-unkcji instrumentalnych> sprowadzana do roli narz8dzia indoktrynacji mas;
B
Nene /oun5lood> EOpanded Iinema, London CHI3;
By: mo7e owe najnowsze wcielenia realizmu> kt9re wahamy si8 tak
nazywa: w zestawieniu z historycznie wczeGniejszymi postaciami tej konwencji>
zostan6 w peni zaakceptowane i uznane; By: mo7e nie jest to MprzekroczenieO> jak
ka7e okreGla: te ekstrema dzisiejszy stan GwiadomoGci artystycznej> lecz po prostu
kolejne oniwo ewolucji sameo realizmu> kt9ry musi 56dK przejG: do historii> 56dK
wraz ze sztuk6 -ilmow6 podlea: zmianom; Lekcja> jak6 daje nam w tym wzl8dzie
historia -ilmu> skania do wniosku> 7e nie ma w sztuce -ilmowej> czy kinematora-ii
w o9le> realizmu> kt9ry 5y5y czymG mniej lu5 wi8cej ni7 historycznie zmienn6
artystyczn6 konwencj6;
KI
Poj8cie kreacji w re-leksji nad -ilmem nale7ao zawsze do najmniej
precyzyjnych i naj5ardziej wieloznacznych; +im w teorii nowszej zacz8o
-unkcjonowa: w opozycji do reprodukcji 0 uto7samianej najcz8Gciej z kolejnymi
-azami rozwoju nurtu realistyczneo 0 zdo5ywaj6c tym samym potwierdzenie sweo
istnienia w o5r85ie sztuki mechanicznej> pojawiao si8 opatrywane znakiem
zapytania; 'opiero stosunkowo od niedawna myGl -ilmowa doszukuje si8
MkreacyjnoGciO u samych pocz6tk9w kinematora-u> nie tylko w MmaicznychO
trikach +eliesa> tak7e w poczynaniach 5raci Lumiere; Przez du7szy czas panowao
powszechnie podzielane przeGwiadczenie> i7 technika kinematora-iczna zrodzia w
pewnym momencie sztuk8 @kreacj8A> a stao si8 to w9wczas> dy realizatorzy @palm8
pierwszestwa tradycja przypisuje Nri--ithowiA pocz8li Gwiadomie korzysta: z
mo7liwoGci technicznych jako Grodk9w wyrazu; (hodzio zwaszcza o odkrycie
artystycznych mo7liwoGci monta7u; * myGl teo przekonania kreacja pojawia si8
w -ilmie jako element naddany> nadwy7ka autentycznej> koncesjonowanej sztuki w
medium z natury swej wo5ec artyzmu indy-e0rentnym; &eoretycy -ilmu niemeo
zwaszcza> ale i wi8kszoG: 5adaczy wczesneo okresu dKwi8koweo tak7e>
traktowali zar9wno proces powstawania -ilmu> jak i zrodzone przeze dziea jako
zjawiska i twory swoiGcie dwuwarstwowe; Zrazu dokonuje si8 proces rejestracji
@reprodukcjiA zjawisk Gwiata -izyczneo> konstruuj6cy materialne podo7e utworu>
na kt9rym o9 czynnoGci> ju7 o niekwestionowanym artystycznym charakterze>
Mnad5udowujeO waGciwe dzieo 58d6ce wyrazem oso5owoGci jeo tw9rcy; &en
spos95 myGlenia w istocie podziela tak7e Bazin> kt9ry zrewolucjonizowa myGlenie
o -ilmie> odrzucaj6c kreacyjn6 nad5udow8 jako pierwiastek o5cy kinu ; Nie dlateo
wszak7e> 5y postrzea o5ecnoG: kreacji na etapie wczeGniejszym> lecz dlateo> i7 w
o9le uznawa j6 za z58dn6; #eo zdaniem> jeGli -ilm> podo5nie jak inne sztuki>
zdolny 5y do kreowania nowych auto0
A; Bazin> Film i rzecz#wisto, wyd; cyt;
nomicznych 5yt9w artystycznych> stao si8 to za spraw6 -aszywej GwiadomoGci
tw9rc9w zanied5uj6cych unikalne szanse tkwi6ce w nowym medium; Bazin
upatrywa je po stronie reprodukcji> w jedynej w swym rodzaju umiej8tnoGci
mechaniczneo utrwalania przez -ilm prawdziwoGci o5licza Gwiata;
%ontynuacje Bazinowskieo stylu re-leksji w krytyce przynosiy wszak7e
ci6e niepokoj6ce o5ni7anie prou> od kt9reo moa5y si8 zaczyna: inerencja
niepo76daneo pierwiastka kreacyjneo; $kstremy cinema0ue0rite i amerykaskieo
underroundu potwierdziy teoretyczn6 w6tpliwoG:E "kazao si8> i7 takieo prou
nie ma; %reacja nie dawaa si8 oddzieli: od reprodukcji> zdawaa si8 5y: przez ow6
reprodukcj8 nieuchronnie przywoywana; * ten spos95 pytanie> na kt9re przez kilka
dziesi6tk9w lat 5ez wahania udzielano jednoznacznej odpowiedzi> stan8o na nowo
otwarte; (zym mianowicie jest kreacja w -ilmieL (zy i jak r97ni si8 od kreacji w
sztukach pozostaychL +o7liwoG: udzielenia odpowiedzi na to pytanie pojawia si8
na runcie przemian GwiadomoGci estetycznej o5ejmuj6cej nie tylko zjawiska
-ilmowe> cho: waGnie -ilm jest znakomitym terenem do ich o5serwacji; Zrazu za
kreacyjne uchodziy te waGciwoGci i wsp9czynniki> kt9re -ilm dzieli z innymi
sztukami> kt9re mo7na 5yo w spos95 zasadny por9wnywa: do takich zjawisk> jak
rytm w muzyce> kompozycja o5razu w malarstwie czy 5udowa Gwiata
przedstawioneo w literaturze; &o wszystko> co odpowiadao utrwalonym przez
tradycj8 kryteriom artyzmu> myGl -ilmowa> d5aa o presti7 kina> staraa si8 odnaleK:
w nowym medium z natury swej przecz6cym tym kryteriom; Za sztuk8> w myGl
reu estetyki> m9 uchodzi: tylko 5ezpoGredni tw9r umysu i r6k ludzkichP -ilm
wprowadzi poGrednictwo maszyny i przekreGli cakowicie moment oso5isteo
wykonawstwa; .ilmowcy dowodzili wszak7e> i7 dzieje si8 tak tylko na pierwszym
etapie> podczas dy w druim decyduje ju7 ar5itralnie i swo5odnie sam artysta; Z
poj8ciem sztuki w estetyce zwi6zane jest autorstwo indywidualne 56dK ostatecznie
wsp9praca dwu lu5 wi8cej r9wnorz8dnych partne0r9w0autor9wP w -ilmie kolektyw
odpowiedzialny za utw9r jest z5iorowiskiem r97neo rodzaju specjalist9w> cz8sto ze
sztuk6 nie maj6cych nic wsp9lneo; *szelako historia -ilmu dowodzi> i7 w
kolektywach tych decyduje i dominuje oso5owoG: autora lu5 autor9w sprawuj6cych
w peni tw9rcz6 kontrol8 nad caoGci6; Nri--ith> (haplin> Ftroheim> +urnau mo6
5y: uznani za indywidualnych autor9w w tym samym znaczeniu teo sowa> jak to
ma miejsce w innych sztukach; +a zarzut> i7 celem powstania -ilmu nie jest
autoekspresja artysty cakowicie swo5odneo w swych decyzjach> lecz zaspokojenie
okreGlonych rynkowych potrze5> odpowiadano> 7e mimo to zawsze istnia w -ilmie
nurt niezawisy od dyktatu owych potrze5> a dziea nios6ce post8p w kinematora-ii
najcz8Gciej 5yy wolne od dziaania systemu pozaartystycznych zakaz9w i nakaz9w;
&en spos95 rozumowania wydziela zatem nie tylko kreacyjn6 Mnad5udow8O w
utworach powstaj6cych i rozpowszechnianych na drodze mechaniczneo
powielania> lecz cay nurt -enomen9w artystycznych> MkreowanychO> tworz6cych jak
dy5y
wasn6> niezale7n6 od 9wneo nurtu ewolucyjneo> lini8 rozwoju kinematora-ii;
Zreszt6> zdaniem wielu historyk9w> zorientowanych na histori8 sztuki -ilmowej> nie
zaG histori8 kinematora-ii> ta waGnie linia artystyczna miaa 5y: lini6 nie 5oczn6>
lecz 9wn6;
&en styl myGlenia o kinie ulea wszak7e zaamaniu wo5ec powszechneo
kryzysu norm> poj8: i wartoGci zwi6zanych z tradycyjnym rozumieniem sztuki; #u7
tzw; wielka awanarda pierwszeo dwudziestolecia naszeo wieku zawiesia> a
nawet przekreGlia wyr97niki nadal eksponowane przez przywi6zan6 do starych
kanon9w estetyk8; 'rua> wsp9czesna nam awanarda> dokoczya dziea
rozpocz8teo przez pierwsz6> nie pozostawiaj6c i nie ocalaj6c niczeo> co
pozwalao5y na odnalezienie w materiale nowej sztuki i stosowanie w re-leksji
teoretycznej cho:5y zr859w o5aloneo systemu; * tej sytuacji -ilm nie jest @nie 5y
zreszt6 nidy> tyle 7e duo teo nie dostrzeanoA zjawiskiem odoso5nionym>
-enomenem z punktu widzenia estetyki oso5liwym czy jedynym w swoim rodzaju;
Fwoj6 pozycj8 sztuki stechnicyzowanej> dla kt9rej dawne poj8cia s6 niewystarcza0
j6ce> a wytyczone niedyG ranice stale przekraczane> determinuj6cy zaG oni
czynnik ksztatowania zast6piony zostaje czynnoGci6 wy5oru> -ilm dzieli z
pozostaymi sztukami nie tylko nowymi @radiow6> telewizyjn6A> lecz i klasycznymi>
dzie r9wnie7 nast6pia inwazja techniki> inkorporacja suroweo materiau
rzeczywistoGci> otwarcie na czynnik przypadku itp;> na to wszystko> wskutek czeo
sweo czasu odmawiano -ilmowi miana sztuki dowodz6c> i7 w tym medium kreacja
jest w o9le niemo7liwa lu5 tak a5surdalnie oraniczona> 7e nie powinna
interesowa: prawdziweo artysty; +o7na 5y t8 sytuacj8 wyrazi: za pomoc6
paradoksuE "pozycja mi8dzy -ilmem a Mprawdziw6 sztuk6O zostaa zniwelowana nie
dlateo> 7e -ilm z5li7y si8 do sztuki> lecz dlateo> 7e sztuka z5li7ya si8 do -ilmu;
"5ie znalazy si8 w nurcie przemian> kt9ry zakwestionowa i uniewa7ni istniej6ce
mi8dzy nimi przedziay i r97nice;
Zatem w nowej sytuacji pytanie o kreacj8 nie jest du7ej pytaniem o
czynnoGci -ormotw9rcze> analoiczne lu5 podo5ne tym> kt9rych rezultatem jest
sztuka odpowiadaj6ca dziewi8tnastowiecznym normom odczuwania i pojmowania
artyzmu; #est natomiast pytaniem o istot8 i charakter za5ieu> dzi8ki kt9remu -ilm
jest autonomicznym przekazem> systemem znak9w> odr85n6 caoGci6 -unkcjonuj6c6
na prawach sztuki; %reacj8 i reprodukcj8 nale7ao5y> jak si8 wydaje> traktowa: jako
poj8cia komplementarne> jako Mdwie strony teo sameo medaluO> jedna 5owiem
warunkuje i nieuchronnie poci6a za so56 dru6; Przynajmniej dzieje si8 tak na
o5ecnym etapie techniczneo rozwoju kina> cho: ju7 dzisiaj niekt9re eksperymenty
dowodz6> i7 e-ekt reprodukcji mo7liwy jest do osi6ni8cia 5ez mechanicznej
rejestracji rzeczywistoGci> co uchodzio dotychczas za impondera5ilium; * istocie
wszelk6 5ieunowoG: lu5 opozycyjnoG: poj8: kreacja0reprodukcja czy opozycj8
odmiennych typ9w kreacji dao5y si8 zamkn6: w jednym poj8ciu kreacji
odpowiadaj6cym nowemu statusowi sztuki wsp9czesnej;
Pozostaje do wyjaGnienia sprawa sposo5u> w jaki -unkcjonuje w historii -ilmu
opozycja mi8dzy nurtem kreacyjnym @inaczej +eliesowskim> inaczej kinem Mwierz6cych w
o5razOA a reprodukcyjnym> zwanym umownie najcz8Gciej realistycznym @inaczej
Lumierowskim> inaczej kinem Mwierz6cych w rzeczywistoG:OA> najo9lniej rzecz 5ior6c
opozycja ta pokrywa si8 z dychotomi6 -unkcjonuj6c6 na terenie literatury; Potocznemu rozu0
mieniu MkreacjonizmuO jako -enomenu historyczneo w -ilmie moa5y znakomicie
odpowiada: de-inicja> kt9r6 cytuj8 z pracy teoretyczno0lite0rackiejE
%reacjonizm @;;;A to okreGlona historycznie> charakterystyczna dla pewnych nurt9w
sztuki i literatury XX w; postawa tw9rcza> kt9rej istot6 jest stwarzanie o5razu rzeczywistoGci
nie wykazuj6cej 5ezpoGrednich zwi6zk9w ze Gwiatem realnym> stanowi6cej reprezentacj8
raczej strukturaln6 ani7eli werystyczn6 oweo Gwiata; Al5owiem kreacjonizmu nie mo7na
sprowadza: jedynie do postulatu autotelicz0noGciP wzl8dna autonomicznoG: sztuki
kreacjonistycznej nie przekreGla jej -unkcji poznawczo0ideowej> chocia7 -unkcj8 t8 w
pewnym stopniu oranicza; "trzymujemy o5raz Gwiata poz5awiony wprawdzie
5ezpoGredniej adekwatnoGci w stosunku do rzeczywistoGci realnej> ale przecie7 zawsze
uwarunkowany w istotnej mierze sytuacj6 spoeczn6 i historyczn6> w jakiej powsta
<
;
* -ilmie ucieczka od dyktatury reprodukcji nie oznaczaa nic inneo> jak
pr958 wyzwolenia o5razu @dKwi8k zawsze pozostawia wi8ksz6 swo5od8 manewruA
z M5ezpoGrednich zwi6zk9w ze Gwiatem realnymO; MZaklinanie wularnej materiiO 0
zaproponowane przez +eliesa oznaczao wykorzystanie trik9w -otora-icznych w
su75ie -antastyki> 5aGni> -eerii> co przez pewien czas wydawao si8 jedyn6 dro6>
nie przypadkiem ekspresjo0nizm> najpot87niejsza -ormacja kreacyjna wczesneo
kina> nawi6zywa do tradycji -antastyki spod znaku +eliesa; Fzerzej nawet 0
zachodnioeuropejska linia ewolucji kina rozwijaa si8 na podo7u przeGwiadczenia>
i7 a5y oddali: si8 od s-otora-owanej realnoGci Gwiata> w kt9rym 7yjemy> nale7y
-otora-owa: sztuczne Gwiaty> powoywane do istnienia w atelier; &radycje
radziecka i amerykaska roz5udowyway Grodki z zakresu monta7u pojmowaneo
jako 9wny instrument kreacji> zdolny do rozlicznych operacji analizy i syntezy> a
tym samym umo7liwiaj6cy cakowicie swo5odne posuiwanie si8
s-otora-owanym materiaem realnoGci; %onstruowanie dowolnych -a5u w r97nych
porz6dkach narracyjnych> kreowanie znakoweo czasu i znakowej przestrzeni>
tworzenie nowych praw rz6dz6cych rzeczywistoGci6 przedstawion6> wszystko to
sprawiao> i7 Gwiat na ekranie ni9s Mreprezentacj8 raczej strukturaln6 ni7
werystyczn6O Gwiata realneo;
%ino awanardowe pr95owao innej jeszcze -ormuy> kt9rej skutkiem miao
5y: cakowite odejGcie od weryzmu reprodukcji; &w9rcy awanardy a5solutyzowali
czysto -ilmowe Grodki wyrazu @w konsekwencji tech0
<
#erzy Fpeina> Hankructwo realnoci, *arszawa0Pozna CHIB> s; =J;
nik8> ale od innej strony ni7 czynio to kino reprodukcjiA> zmierzaj6c ku
a5strakcyjnie pojmowanej MczystoGciO kina> kt9re miao 5y: raczej swo5odn6 r6
-orm ni7 Grodkiem przekazywania jakichkolwiek treGci czerpanych z o5raz9w
realneo Gwiata; &en spos95 pojmowania M-ilmowoGciO> wprawdzie uwalniaj6cy
kino od uwarunkowa -otora-iczneo medium odzwierciedlaj6ceo realnoG:>
prowadzi jednak konsekwentnie w kierunku kino0plastyki czy kinomuzyki> co
oznaczao nie tyle przeksztacenie medium> ile opuszczenie jeo ranic; &echnika
-ilmowa poGredniczya tylko w powstawaniu utworu> kt9ry -aktycznie nie 5y ju7
-ilmem> a jeGli chciao si8 nadal traktowa: o jako -ilm> trze5a 5yo uzna: w nim
odr85ny> cakowicie specy-iczny rodzaj sztuki -ilmowej;
.ilm wsp9czesny> kt9reo narodziny datuje si8 umownie na moment
powstania Kb#watela *ane "rsona *ellesa> rozmaitymi sposo5ami
I
pr95uje
przekroczy: dosownoG: reprodukowania -izycznych parametr9w Gwiata na rzecz
przekazywania jeo wymiar9w duchowych; Pr95uje zatem kreowa: przez
reprodukcj8 czy nawet dzi8ki niej; Poniewa7 wszystko> co -ilm powouje do
istnienia> musi ulec ucieleGnieniu> materialnej konkretyzacji> zatem Gwiat duchowy>
rzeczywistoG: psycholoiczna i spoeczna> przemawiaj6 do nas j8zykiem znak9w i
sym5oli MurzeczowionychO w swych -izykalnie okreGlonych wehikuach; "ko
kamery nie jest nidy tym Mniewinnym> nieuprzedzonym okiemO 0 jak suponowa
Bazin 0 ani te7 rzeczywistoG: przedstawiona na ekranie 7adnym sposo5em nie
osi6a statusu Mdziewiczej ziemiO; Proces -ilmoweo komunikowania nieuchronnie
poci6a za so56 Mkulturyzacj8 i semantyzacj8O 0 jak to nazwa !oland Barthes
J
0
stanowi6c6 jeo immanentn6 waGciwoG:> nie zaG niezale7n6 ode Msiatk8
poj8ciow6O> kt9ra mo7e zosta: MnarzuconaO przez od5iorc8 na s-otora-owany Gwiat
lu5 te7 nie; $kstremalne eksperymenty kina reprodukcji dowiody teo> czemu
chciay zaprzeczy:E o5ecnoGci kreacji na najni7szych pi8trach powoywania do
istnienia dziea -ilmoweo;
Pr95owaam je opisa: w dwunastu analizach r97nych -ilm9w uznawanych powszechnie
za kreacyjne; Zo5; Alicja ,elman> "ilm "akt,w i "ilm "ikcji, %atowice CHII> cz; II;
!oland Barthes> !etor#ka obrazu, tum; Z5iniew %ruszyski> MPami8tnik LiterackiO
CHJ=> nr ?;
.ramenty z ksi67ki Alicji ,elman Film "akt,w I "ilm
"ikcji% $ialekt#ka postaw i poet#k tw,rcz#c(
opu5likowanej w CHII r; jako C=B; pozycja w serii
MPrace naukowe )niwersytetu Wl6skieo w
%atowicachO; &ytu niniejszeo tekstu pochodzi od
redakcji antoloii;
+A!$% ,$N'!/%"*F%I
.ilm kinowy w perspektywie
audiowizualnoGci
* swojej ponad stuletniej historii kino prze5yo unikatow6 ewolucj8; $wolucja ta
poleaa na przjeGciu droi od medium 5ezdKwi8koweo @w najstarszych
pocz6tkach kinematora-iiA poprzez -az8 pierwszych eksperyment9w z dKwi8kiem>
kilka kolejnych nieudanych MrewolucjiO 0 z odrzuconym zar9wno przez
pu5licznoG:> jak i samych producent9w udziaem mechaniczneo dKwi8ku w -ilmie
0 ku uwieczonemu sukcesem przeomowi dKwi8kowemu koca lat dwudziestych> i
wreszcie do nowoczesneo audiowizualneo Grodka wyrazu> w kt9rym po6czenie
element9w wizualnych i audy0tywnych osi6a najwy7szy stopie znakoweo
zinterowania; *arto w tym miejscu przywoa: najnowszy przykad takiej
wywieraj6cej oromne wra7enie na widzu interalnoGci o5u wymienionych s-er
widowiska ekranoweo> jakim jest sekwencja l6dowania 7onierzy amerykaskich
na pla7y "maha w Normandii w Szereowcu !#anie FteTena Fpiel5era @CHHJA;
Ftudium niniejsze stanowi pr958 zrekonstruowania eneralneo kierunku i
dotychczasoweo prze5ieu tej ewolucji; #ednak nie> jak czyniono to zazwyczaj> w
ramach jednej> traktowanej w spos95 izolowany dziedziny; (hodzi o szersz6
perspektyw8> kt9ra pozwoli odczyta: doGwiadczenie kina i -ilmu jako pewneo
rodzaju -orpoczt8 przemian o9lniejszych> o5ejmuj6cych r97ne alternatywne wo5ec
sie5ie media; &8 perspektyw8 stanowi system komunikacji> jakim jest j8zyk
ruchomych o5raz9w; Interesowa: nas tutaj 58dzie nie tyle ewolucja technoloiczna
kina jako Grodka przekazu> ile przede wszystkim j8zyk -ilmu i kino jako skadnik
systemu masoweo komunikowania zmierzaj6ceo w stron8 audiowizualnoGci;
Zaadnienie MaudiowizualnoGciO kina pojawio si8 w polskiej literaturze
przedmiotu z 9r6 dwadzieGcia lat temu> zyskuj6c z czasem wiele 5ardzo cennych
opracowa
C
; %ateoria ta pozostaje u7yteczna do dzisiaj>
C
.or; 6 zaadnie; semiot#ki sztuk masow#c(, Alicja ,elman> +aryla ,op-iner> +anna
%si67ek0%onicka @red;A; *arszawa CHIIP +aryla ,op-iner> *ultura wsp,'czesna 0 audiowizual0
no, *arszawa CHJ=P +aryla ,op-iner> W laboratorium sztuki99 wieku% K roli s'owa i obrazu,
*arszawa CHH?P +aryla ,op-iner> *ultura audiowizualna u prou 99 wieku, *arszawa CHHIP
Kd "otora"ii do rzecz#wistoci wirtualnej, +aryla ,op-iner @red;A> *arszawa CHHI;
stanowi6c dla wsp9czesneo 5adacza -ilmu niezast6piony instrument re-leksji nad
t6 0 5ardzo zo7on6 ze wzl8du na sw9j interdyscyplinarny charakter 0
pro5lematyk6; 'Kwi8k w -ilmie 5y 5owiem zawsze pro5lemem zo7onym>
wykraczaj6cym daleko poza takie czy inne trudnoGci natury rejestracyjno0
technicznej; nie spos95 zrozumie:> przed czym 5roni si8 na prou lat trzydziestych
artysta tej klasy co (haplin> jeGli odpowiedK 58dzie wskazywaa na samo tylko kino
dKwi8kowe jako -enomen technoloiczny> nie o technoloi8 tu 5owiem chodzio>
lecz o zasadnicz6 przemian8 komunikacyjn6> jak6 wczesny przeom dKwi8kowy
wywoywa w dotychczasowym modelu widowiska ekranoweo> kt9reo mistrzem
5y (harlie (haplin
2
;
Ftawk6 5ya w tym wypadku nie 7adna nowinka techniczna> lecz nowy
paradymat rozwoju j8zyka ruchomych o5raz9w> wywieraj6cy zasadniczy wpyw
na wsp9czesne mechanizmy masowej komunikacji> czeo skutki o5serwujemy do
dzisiaj; (haplin 5roni nie tyle pi8knej tradycji kina niemeo> jak si8 na o9 s6dzi>
ile waGnie perspektyw rozwojowych niemeo j8zyka; Perspektyw pewnej> dot6d
harmonijnie prze5ieaj6cej ewolucji> kt9rym nale zacz8a zara7a: inwazja
mechanicznie utrwaloneo dKwi8ku; +ie chodzio przy tym wcale o 5ezwzl8dn6
nieo5ecnoG: sowa> kt9re wykorzystywano przecie7 w tamtym okresie z niezwyk6
maestri6 w kunsztownych napisach mi8dzyuj8ciowych;
&ypowa dla kina po przeomie dKwi8kowym konwencja naturalizmu
dKwi8koweo> z 5ardzo charakterystycznym dla niej przywi6zaniem do stosowania
dKwi8ku synchroniczneo @nawiasem m9wi6c> kontynuowana niezmiennie po dzie
dzisiejszy przez telewizj8A> czynia Gcie7k8 dKwi8kow6 Mprzezroczyst6O dla
znaczenia> rezerwuj6c inerencj8 znakow6 w ekranowy przekaz dla muzyki i
komentarza zza kadru; "5raz w kinie wczesno0dKwi8kowym jest solist6> a dKwi8k
jedynie akompaniatorem; * -ilmach m9wionych strona akustyczna zazwyczaj
wt9ruje o5razowi> nie wyklucza to su5stancjalneo 5oactwa u7ytych dKwi8k9w>
jak powiada 'aTid *ark Nri--ithE Mod Gpiewu sowika do huku NiaaryO; *arstwa
dKwi8kowa ma w tej konwencji charakter jeszcze niesamodzielny> co oznacza> i7
-unkcjonuje nie tylko wt9rnie @czyli podrz8dnieA> ale i z reuy tautoloicznie wo0
5ec warstwy wizualnej> potwierdzaj6c jej mimetyczne waGciwoGci i du5luj6c ros
zawartych w niej in-ormacji;
naturalizm jako konwencja u7ycia dKwi8ku w -ilmie na duie lata narzuci
spos95 myGlenia na temat dKwi8ku -ilmoweo w o9le; Prekursorski mani-est
$isensteina> Pudowkina i Aleksandrowa o kontrapunkcie dKwi8kowym w -ilmie>
opu5likowany w roku CH2J
?
> 5y osem
Pisze o tym #an +ukaroTsky w znakomitym studium +r,ba strukturalnej analiz# "eno0
menu aktorstwa AI(aplin w %Fwiat'ac( wielkieo miasta@C, wE ten7e> Wr,d znak,w i struktur,
tum; #9ze- +ayen> *arszawa CHI3;
Zo5; Fieriej $isenstein> *siewolod Pudowkin> Nriorij Aleksandr9w> +rz#sz'o "ilmu
dDwi7koweo% Kwiadczenie, tum; +ieczysaw %umorek> wE F; $isenstein> W#b,r pism, *ar0
szawa CH=H;
-ilmowca woaj6ceo na puszczy; Praktyk8 j8zykow6 kina wczesnodKwi80koweo
zdominowaa o5razowo0dKwi8kowa tautoloia przedstawie; Podo5nie jak niedyG wizualny
znak kinematora-iczny wyst8powa w roli rzeczy> kt9r6 oznacza> tak p9Kniej audialny znak
kinematora-iczny powt9rzy znak r9wnoGci mi8dzy swoj6 ekranow6 reprezentacj6 a
oznaczanym przez ni6 desynatem> skazany na rol8 sekundanta o5raz9w wizualnych;
Post8p w dziedzinie kina dKwi8koweo 6czony 5ywa zazwyczaj z nazwiskami raczej
mao znanych> jeGli nie wr8cz zapomnianych dzisiaj wynalazc9w w tej dziedzinie> nale7eli do
nich m;in; *illiam %ennedy> Laurie 'ickson> $uene Auustin Lauste> "skar +esster> #ose-
$nel> #oseph +assole> ,ans Rot> Lee 'e .orest> &heodore *; (ase> $;I; Fpo0na5le> !ay
+; 'ol5y; Byo5y jednak rzecz6 zajmuj6c6 uo7y: nie list8 nazwisk> lecz list8 tytu9w
-ilm9w> z kt9rych ka7dy stanowi kamie milowy w rozwoju dKwi8ku -ilmoweo i
audiowizualnoGci kina; +oja lista dwudziestu najwa7niejszy tytu9w uo7onych w porz6dku
chronoloicznym> sporz6dzona specjalnie na u7ytek niniejszeo studium> przedstawia si8
nast8puj6coE
C 0 $ickson EOperimental Sound Film, prod; &homas $dison> ok; CJH=P
2 0 pierwsze dKwi8kowce A&on"ilmeC zrealizowane przez "skara +esste0ra> CH3=P
? 0 6ab,jstwo ksi7cia >wizjusza, re7; Andre (almettes> CH3JP
B 0 <ue ?aria oraz &(e Soot(in In"luence o" ?usie on Merues, real; %azimierz
Pr9szyski> CHC?P
= 0 Iarmen, re% (ecil B; 'e+ille> CHC=P
< 0 Fpiewak jazzbandu, re% Alan (rosland> CH2IP
I 0 $usze czarn#c(, re% %in Ridor> CH2HP
J 0 Studium nr \, real; "skar .ischiner> CH?3P
H 0 napoleonY re% A5el Nance> CH2I @wersja dKwi8kowa CH?BAP
C3 0 &rade &attoo, real; Len Lye> CH?IP
CC 0 <leksander newski, re% Fieriej $isenstein> CH?JP
C3 0 Fantazja, real; *alt 'isney @wedu projekt9w i animacji "skara .ischin0eraA>
CHB3P
C2 0 Kb#watel *ane, re% "rson *elles> CHB3P
C? 0 +taki, re% Al-red ,itchcock> CH<?P
CB 0 Luiet !euolution, re% Fhyam Beneal> CHI2P
C= 0 !ozmowa, re% .rancis .ord (oppola> CHIBP
C< 0 >wiezdne wojn#, re% Neore Lucas> CHIIP
CI 0 Hliskie spotkania trzecieo stopnia, re% FteTen Fpiel5er CHIIP
CJ 0 Izas <pokalips#, re% .rancis .ord (oppola> CHIHP
CH 0 Szereowiec !#an, re% FteTen Fpiel5er> CHHJ;
niekt9re z -iuruj6cych na tej liGcie tytu9w s6 oczywiste i nie wymaaj6 dodatkowy
komentarzy> jak cho:5y pionierski eksperymentalny dKwi80
kowiec wyprodukowany przez wytw9rni8 $disona
B
> -ilmy dKwi8kowe +es0stera>
Fpiewak jazzbandu 0 pierwszy -ilm z dKwi8kiem> czy Luiet !euo0lution 0 pierwszy
-ilm zrealizowany w systemie 'ol5y; " innych jeszcze 58dzie mowa w dalszej
cz8Gci rozwa7a; *szystkie te -ilmy stanowi6 uwieczone sukcesem kolejne kroki
na drodze do penej interacji strony wizualnej i audialnej w -ilmie; * dw9ch
zapomnianych dzisiaj eksperymentalnych -ilmach zrealizowanych w CHC? r; przez
%azimierza Pr9szyskieo 5ya to kwestia uzyskania nienaannej technicznie
synchronizacji o5razu i dKwi8ku; * przypadku $usz czarn#c(, dKwi8kowej wersji
napoleona, &rade &atoo, <leksandra newskieo, 'isneyowskiej Fantazji,
Kb#watela *ane *ellesa> +tak,w ,itchcocka> a tak7e !ozmow# i Izasu
<pokalips# (oppoli 0 osi6ni8cia takieo poziomu audiowizualnoGci> kt9ry czyni
dKwi8k pod ka7dym wzl8dem r9wnoprawnym Grodkiem wyrazu i umo7liwia
stworzenie dziea o nieosi6alnym do tej pory poziomie artystycznym;
AudiowizualnoG: jest kateori6 poj8ciow6 stosowan6 od du7szeo czasu w
semiotyce> antropoloii kulturowej> -ilmoznawstwie> psycholoii> teorii
komunikacji i estetyce; "dnosimy j6 o5ecnie do kina> telewizji> wideo>
komputer9w> multimedi9w> niedyG dotyczya wy6cznie przekaz9w analoowych
@rejestrowanych i odtwarzanych -otooptycznie lu5 manetycznieA> dzisiaj o5ejmuje
r9wnie7 przekazy cy-rowe; Ale perspektyw6 naj5ardziej uniwersaln6> jednocz6c6
wszystkie wymienione zakresy i dziedziny naukowej re-leksji> jest w przypadku
audiowizualnoGci perspektywa linwistyczno0semiotyczna; %a7da z pozostaych
stanowi jej pochodn6; AudiowizualnoG: najpierw 5owiem istnieje i rozrywa si8 w
j8zyku ruchomych o5raz9w; *arto wi8c rozpatrzy: cae zjawisko w kateoriach
linwistycznych> traktuj6c je jako rezultat duotrwaeo procesu interacji znak9w
wizualnych i audialnych> maj6cych wzl8dem sie5ie charakter komplementarny i
w6czonych odt6d w jednolity system komunikowania;
+ie ulea w6tpliwoGci> 7e kino oderao wielk6 rol8 w rozwoju au0
diowizualnoGci; &o waGnie zmiany zachodz6ce w -ilmie dKwi8kowym odkryy
przed artystami i 5adaczami now6 jakoG: w postaci znaku audiowizualneo, kt9reo
struktura i spos95 -unkcjonowania staj6 si8 czym innym ni7 znaki ikoniczne i znaki
audytywne z oso5na wzi8te; *artoG: znaku audiowizualneo rozpatrywana z
perspektywy semiotyki> zodnie z klasyczn6 koncepcj6 (harlesa +orrisa
=
>
ksztatuje si8 w trzech zasadniczych ukadach odniesienia; Pierwszym z nich jest
semantyka> czyli skr9towo rzecz ujmuj6cE ukad znak0denotat; 'ruim 0 syntaktyka
jako dzie0
+owa o eksperymentalnym -ilmie zrealizowanym przez *illiama %ennedySeo i Laurie 'icksona
przechowanym w z5iorach archiwum -ilmoweo waszyntoskiej Li5rary o- (on0ress; Autor teo
artykuu nale7y do nieliczneo rona historyk9w kina> kt9rzy w czerwcu CHHJ r; 0 po z 9r6 stu latach od
momentu wyprodukowania teo -ilmu 0 stali si8 Gwiadkami jeo ponownej projekcji zoranizowanej
przez 'aTida .rancisa podczas +i8dzynarodoweo %onresu MFound in $arly (inemaO> kt9ry od5y si8
z inicjatywy International Association to Promote the Ftudy o- $arly (inema 0 '"+I&"! w
*aszyntonie;
(harles *; +orris> Lanuae and He(auiour, new /ork CHB<;
d7ina okreGlona przez ukad znak0znak; &rzecim 0 pramatyka o5ejmuj6ca
caoksztat zale7noGci mi8dzy znakiem a jeo u7ytkownikami;
Znak audiowizualny jest jednak tak7e Mo5iektem estetycznymO; "znacza to>
i7 koniecznym dopenieniem re-leksji 5adawczej nad jeo natur6 musi sta: si8 0jak
zaproponowa przed dwudziestu laty $dward Balcerzan 0 estetyka jako Mczwarta
a6K semioloiiO
<
; Bez uwzl8dnienia teo aspektu wszelka re-leksja nad
-enomenem audiowizualnoGci 58dzie miaa charakter oraniczony> u5i6c z pola
widzenia @i> 56dKmy konsekwentni> r9wnie7 z pola syszeniaA wi6zki relacji
wsp9tworz6cych specy-iczn6 se0miosis przekaz9w audiowizualnych; Przekaz9w
zar9wno -ilmowych> jak i post-ilmowych> to jest wywodz6cych si8 z
komunikacyjneo doGwiadczenia zapocz6tkowaneo niedyG przez kino;
liale7y pami8ta:> 7e audiowizualny aspekt przekaz9w -ilmowych @nie tylko
artystycznych> ale r9wnie7 u7ytkowychA runtownie przemodelowa nasze
rozumienie teo> co nazywamy dzisiaj -ilmowoGci6; I umo7liwi owej M-ilmowoGciO
dalsz6 ekspansj8 na terytorium telewizji> wideo> ier komputerowych> a dzisiaj
tak7e w 5ezkresnych cy5erprzestrzeniach elektronicznych symulakr9w; +edia
mo6 5y: 5ardzo r97ne> podo5nie jak materialne zapisy tekstu zo7oneo z
ruchomych o5raz9w; Nie zmienia si8 jednak eneralna zasada -unkcjonowania
znak9w audiowizualnych; * szcze9lnoGci dotyczy to ich postaci audialnej 0
wyst8puj6cej zar9wno w kinie> jak i poza nim;
'Kwi8k w przekazie kinowym i telewizyjnym> na monitorze komputera etc%
nidy nie przesta 5y: znakiem; #edn6 z najistotniejszych tez niniejszych rozwa7a
wyznacza pol6d> 7e dDwi7k na ekranie jest obrazem% !9wnie7 o5razem; Znaczy to>
7e na wszystkich poziomach sweo kinematora-iczneo istnienia ma on charakter
j8zykowy> nios6c z so56 mo7liwoGci ekspresji niedost8pne dla o5raz9w wizualnych>
ale podleaj6c tym samym co one> o9lniejszym reuom j8zyka ruchomych
o5raz9w;
F-ormuowanie M-ilm 0 sztuk6 o5razuO pozostaje nieprawdziwe tak duo> jak
duo dotyczy tylko o5raz9w wizualnych> a nie akustycznych; Ilekro: m9wi si8
Mo5raz i dKwi8kO> tylekro: w domyGle traktuje si8 o5razy -ilmowe jako coG
przeciwstawneo dKwi8kom> najzupeniej niesusznie; "5raz @wizualnyA i dKwi8k
@o5raz audialnyA na ekranie przeciwstawiaj6 si8 so5ie tylko w s-erze percepcyjnej ze
wzl8du na nasz naturalny spos95 od5ioru> nie chodzi przy tym wy6cznie o
r97nic8> jaka dzieli wzrok i such jako odmienne systemy percepcyjne; Ani te7 o to>
7e wizualne o5razy kinematora-iczne zdaj6 si8 dysponowa: szerszym zakresem
umownoGci ekranoweo znaku ni7 ekranowe dKwi8ki; Ani nawet o to> 7e dKwi8k
@szum> cisza> m9wione sowo itp;A jawi si8 nam jako Mcytat z naturyO> a wi8c coG
od5ieraneo wprost 0 5ez poGrednictwa znak9w> niezale7nie od r97nic w stopniu
umownoGci o5razu i dKwi8ku w -ilmie chodzi o to> 5y o5razy
<
$dward Balcerzan> Estet#kaE czwarta a')D semioloii, wE ten7e> *r7i wtajemniczenia%
Iz#telnik% Hadacz% &'umacz% +isarz, %rak9w CHJ2> s; C2B i nast;
wizualne i audialne jednakowo traktowa: jako wsp9tworz6ce znaczenia -ilmowej
caoGci;
%omentarza domaa si8 w tym miejscu o5ecnoG: na liGcie wymienionych
wy7ej przeomowych -ilm9w kilku tytu9w nale76cych do historii kina niemeo> w
odniesieniu 5owiem do zjawiska audiowizualnoGci mo7e ona w pierwszej chwili
dziwi:; Znawcy tamtej epoki wiedz6 jednak> 7e kino nieme nie 5yo kinem
5ezdKwi8kowym; I nie chodzi tu tylko o sam6 o5ecnoG: w nim element9w
dKwi8kowych> ale o ich coraz peniejsz6 -unkcjo0nalizacj8; "d pocz6tku istnienia
kinematora-ii dKwi8k 5y zawsze elementem umownym; * kinie niemym> ze
wzl8du na technoloiczn6 niedoskonaoG: mechanicznej reprodukcji dKwi8ku> a
zwaszcza pro5lemy z utrzymaniem audiowizualneo synchronu> szeroko
upowszechnia si8 praktyka dKwi8koweo akompaniamentu na 7ywo w sali
kinowej; N9wnie stanowia o wykonywana przez tapera lu5 kinow6 orkiestr8
muzyka> ale sporadycznie r9wnie7 sowo w -unkcji komentarza> melorecytacji 56dK
Gpiewu @jak w przypadku respektuj6cej porz6dek operowej partytury ekranizacji
Iarmen (ecila B; 'e+illeSaA; "5ok szy5ko konwencjonalizuj6ceo si8 repertuaru
rozmaitych temat9w muzycznych ad noc, niejednokrotnie zdarzay si8 kompozycje
pisane specjalnie dla -ilmu @ju7 w roku CH3J muzyk8 do wyprodukowaneo przez
wytw9rni8 .ilm dSArt 6ab,jstwa ksi7cia >wi0zjusza napisa (amille Faint0FaensA;
Naj5ardziej niezwykym ze sposo59w udKwi8kowienia -ilmu 5y jednak
japoski kunszt 5enszi> uprawiany r9wnie7 w innych krajach Azji> m;in; w Fyjamie;
ArtyGci 5enszi wyst8powali w roli narrator9w i aktor9w podkadaj6cych na 7ywo w
trakcie seansu osy ekranowych postaci> ale 5yli r9wnie7 akompaniatorami i
niedoGciymi w swym per-ekcyjnym mistrzostwie tw9rcami najr97niejszych
e-ekt9w dKwi8kowych> nic dziwneo> 7e kunszt ten przetrwa w azjatyckiej kulturze
-ilmowej du7o du7ej ni7 do koca lat dwudziestych> skutecznie opieraj6c si8
inwazji dKwi8ku -ilmoweo reprodukowaneo mechanicznie; +echanicznie czy na
7ywo> tak czy inaczej znaczyo jednak umownie;
* widowisku ekranowym o5razy dKwi8kowe s6 elementami tej samej
kateorii co o5razy wizualne; *izualny tekst kinematora-iczny skada si8 z
o5raz9w optycznych> audiowizualny zaG 0 z o5raz9w optycznych i akustycznych;
"to caa r97nica; #edne i druie maj6 charakter par eOcel0lence j8zykowy; .akt> i7
wydaj6 si8 nam r9wnie naturalne> nie zmienia teo> 7e w o5u wariantach s6
znakami; Z punktu widzenia semiotyki skadaj6 si8 z dw9ch r97nych> lecz GciGle ze
so56 powi6zanych w ramach daneo komunikatu ekranoweo odmian znak9w
kinematora-icznychE wzrokowych i suchowych> niczeo w tym wzl8dzie nie
przes6dza te7 zmieniaj6ca si8 technoloia ich wytwarzania;
Al-red ,itchcock posu7y si8 w +takac( prekursorsk6 na owe czasy @CH<?A
technoloi6 e-ekt9w dKwi8kowych sztucznie preparowanych za pomoc6
instrument9w elektronicznych; "stateczny rezultat wypad nad wyraz suestywnie;
Uywym ptakom -ruwaj6cym na ekranie dodano przeraKliwie
5rzmi6ce sztuczne dKwi8ki; +owa technoloia preparowania dKwi8ku -ilmoweo
stworzya pole tw9rczeo manewru niedost8pne w przypadku dot6d stosowanych
technoloii tradycyjnych; (zy zmienio to jednak coG w samym sposo5ie od5ioru
tych znak9wL nie; * przestrzeni ekranoweo widowiska syszymy wykreowane z
mistrzowsk6 suestywnoGci6 o5razy ptasich osowanie zastanawiaj6c si8 podczas
projekcji nad tym> w jaki spos95 zostay one technicznie wykonane> przetworzone>
zmontowane> opracowane;
* !ozmowie .rancisa .orda (oppoli @CHIBA najwa7niejsze zdanie -ilmuE
MZa5i5y nas> dy5y m9O wyania si8 na moment z morza szmer9w> muzyki>
przypadkowych dKwi8k9w> odos9w wielkomiejskieo zieku> spoGr9d wielu
innych niewa7nych s9w; Zostaje wyowione i zarejestrowane przez precyzyjn6
aparatur8 podsuchow6> wydo5yte i oczyszczone za pomoc6 najnowoczeGniejszych
urz6dze odtwarzaj6cych o5suiwanych przez zawodowych inwiilator9w> kt9rzy
poszukuj6 tych s9w 0 ukrytych niczym ia w stou siana 0 w chaosie
rzeczywistoGci;
*aGnie wok9 teo jedneo zdania @nawiasem m9wi6c> s-ormuowaneo w
try5ie przypuszczaj6cymA 5ohater opowieGci z5uduje so5ie pewn6 konstrukcj8
wyo5ra7eniow6 0 przekonanie o Gmiertelnym nie5ezpieczestwie zara7aj6cym
dwoju modym rozm9wcom i rozpocznie seri8 dziaa usiuj6cych zapo5iec zu;
!zeczywisty sens podsuchanej rozmowy odsaniany jest w -ilmie stopniowo> dro6
wielokrotneo zestawiania jej z coraz nowymi kontekstami sytuacyjnymi
@wyo5ra7enia> retrospekcje> zdarzenia 5ie76ce itp;A> kt9re nadaj6 wypowiedzianym
sowom odmienne> a niekiedy diametralnie r97ne znaczenie; (o jest w nich prawd6>
a co -aszywym tropemL %orekta wyjGcioweo sensu poci6a za so56 najdalej id6ce
konsekwencje; !zekomo przeGladowani modzi ludzie zmieniaj6 si8 nale w par8
prze5ieych> wyra-inowanych z5rodniarzyP kontrahent narania z przeGladowcy
staje si8 o-iar6P MczystaO i MnaturalnaO sytuacja zwykej rozmowy przeo5ra7a si8 w
sprytnie zainscenizowan6 puapk8> naranie> kt9remu 5ohater zodnie ze sw6
pro-esjonaln6 etyk6 mia nie poGwi8ca: wi8kszej uwai> coraz 85iej i 5ardziej
dramatycznie ineruje w jeo 7ycie oso5iste; * ten oto spos95 mikrokosmos kilku
s9w przeistacza si8 w makrokosmos ekranoweo uniwersum;
"5a przywoane przykady wydaj6 si8 5ardzo r97ne> pokazuj6 jednak to
samo; "dosy naturalneo Gwiata> podo5nie jak wszelkie dKwi8ki ekranowe>
niezale7nie od sposo5u ich wytworzenia> na ekranie staj6 si8 o5razami dKwi8ku>
czyli wpisanymi w ekranow6 czasoprzestrze znakami j8zyka -ilmu; &o nie huk
Niaary syszymy w -ilmie> lecz akustyczny o5raz teo huku; Podo5nie ma si8 rzecz
z cisz6> muzyk6> mow6> szmerami; &akich o5raz9w @analoicznie wyl6da to w
przypadku o5raz9w wizualnychA mo7na wyprodukowa: Grodkami kinematora-ii
nieskoczon6 licz58> wykorzystuj6c do teo celu r97ne noGniki i 5ardzo wiele
rozmaitych technik oraz metod;
"5razy dKwi8kowe @nie myli: z Mo5razami dKwi8cz6cymiO> jak nazywano
wczesne -ilmy dKwi8koweA r97nie te7 5yy dawniej i s6 o5ecnie re0
jestrowaneE -otooptycznie> manetycznie> elektronicznie> cy-rowo 0 na cylinder>
pyt8 ramo-onow6> Gcie7k8 dKwi8kow6> Gcie7k8 elektroniczn6 @lu5 ich wi6zk8A>
pyt8 kompaktow6> twardy dysk> w -ormie plik9w dKwi8kowych na stronach
internetowych itp; &o tylko kwestia ich zmiennej postaci zwi6zanej z dan6
technoloi6 wytwarzania> utrwalania i projekcji; "d momentu jednak> kiedy staj6
si8 wydarzeniami kinematora-icznymi> o5razom dKwi8k9w przysuuje status
znak,w j7z#ka ruc(om#c( obraz,w% "znacza to> 7e staj6 si8 one tworzywem i na
u7ytek wypowiedzi tw9rczej mo7na si8 nimi posu7y: r9wnie swo5odnie jak
znakami wizualnymi;
AudiowizualnoG: nie sprowadza si8 wy6cznie> jak si8 niekiedy uwa7a> do
rozwoju technoloii; &echnoloia jedynie toruje jej dro8> nie doG: jest r9wnie7
wi6za: kateori8 audiowizualnoGci z kultur6 wsp9czesn6 traktowan6 jako pewien
a5strakcyjny system; AudiowizualnoG: ma 5owiem wyraz 5ardzo praktyczny i
konkretny> a przy tym powszechny i codzienny; 'otyczy zmian dokonuj6cych si8
przez cae stulecie w sposo5ie komunikowania za pomoc6 ruchomych o5raz9w; Na
te7 dzisiaj wymiar lo5alny> co oznacza nie tylko lo5aln6 skal8jej wyst8powania>
ale przede wszystkim o9lnoludzki zasi8 przemian zachodz6cych w procesie ko0
munikowania;
*a7nym przejawem tych zmian s6 codziennie ukazywane w niezliczonej
licz5ie przekaz9w -ilmowych i telewizyjnych ekranowe postacie> kt9rych
najcz8stsz6 czynnoGci6 jest m9wienie; Inter-erencja znak9w wizualnych i
audialnych na ekranie staje si8 doGwiadczeniem antropoloicznym paru miliard9w
uczestnik9w komunikacji prowadzonej ka7deo dnia za poGrednictwem ruchomych
o5raz9w; Pol6dowym jej przykadem mo7e 5y: analiza semiotyczna tak zwanych
zachowa j8zykowych> czyli indywidualnych akt9w mowy ukazywanych na maym
i wielkim ekranie; Fowo m9wione w tej -ormie stwarza przekaz niepor9wnanie
5oatszy i 5ardziej noGny od sowa pisaneo; &ekst monolou czy dialou zapisany
w scenariuszu stanowi zaledwie wer5alny surowiec jeo ekranowej wersji; &a
ostatnia ana7uje przecie7 dla swoich potrze5 nie tylko tekst sowny> lecz 7yw6
mow8 ekranowych postaci> a wraz z ni6 ca6 am8 zorkiestro0wanych z so56
r97nokodowych element9w> do kt9rych nale76 postawa m9wi6ceo i suchaj6ceo>
ra spojrze> mimika> estykulacja> spos95 m9wienia> 5arwa i nat87enie osu>
tempo> rytm> -razowanie> intonacja> pauza itp; 'ochodz6 do teo jeszcze inne>
stricte -ilmowe relacje pro0ksemiczne @np; z5li7enie czy narracja oparta na
konwencji uj8cia0przeciw0uj8ciaA;
" tym> jak wielka rola przypada w -ilmie 0 audiowizualnemu ze swej istoty 0
-enomenowi> jakim jest zachowanie j8zykowe> przekonuje na przykad synne
przem9wienie dyktatora ,ynkela wyoszone przez (haplina w $#ktatorze @CHB3A;
Parodiuj6c zowr975ne mowy ,itlera do narodu> (haplin posu7y si8 w tym -ilmie
nie tylko karykaturalnie zde-ormowanym sowem zamienionym w 5ekot> ale i
do5rze znan6 am6 audiowizualnych zachowa sweo pierwowzoru;
Przemawiaj6cy -iihrer pieni si8
i wrzeszczy> popada w komiczn6 ekstaz8> a7 w kocu zatruwa Gwiat wok9 sie5ie>
czeo wyrazem staj6 si8 wi8dn6ce pod wpywem za59jczej atmos-ery jeo s9w
mikro-ony w ksztacie kwiat9w; ,a tle 9wczesnych osi6ni8: kina
wczesnodKwi8koweo dokonania szcze9lnie nowatorskie stanowi6 jednak dwa
inne -ilmy z CHB3 r;> z kt9rych ka7dy okazuje si8 -inezyj n6 orkiestracj6 po6czoneo
w jedn6 caoG: materiau wizualneo i audial0neo; 'zieami tymi s6 'isneyowska
Fantazja i Kb#watel *ane "rsona *ellesa;
*ytworzony w wyniku wieloletniej ewolucji praktyki komunikowania si8 za
poGrednictwem ruchomych o5raz9w syndrom audiowizualny umo7liwia 6czenie
wizualnych i audialnych znak9w ekranowych w struktur8 semantyczn6 wy7szeo
rz8du> nie wyst8puj6 ju7 one w przekazie z oso5na> lecz dziaaj6 symultanicznie;
Poszerzeniu ulea tak7e z roku na rok coraz 5oatszy repertuar nowych operacji
monta7owych> nowych po6cze i chwyt9w; *raz z nim rozwija si8 instrumentacja
i orkiestracj6 znak9w audiowizualnych reprezentuj6cych najr97niejsze su5kody; *
e-ekcie zmienia si8 od5iorcza wra7liwoG:> roGnie audiowizualna kompetencja>
pojawia si8 i stale powi8ksza nieosi6alna dawniej w takim stopniu kondensacja
audiowizualneo przekazu; Proces ten katalizuj6 kolejne dziea sztuki -ilmowej
powstaj6ce w ci6u nast8pnych kilku dziesi8cioleci; * ich wyniku upowszechnia
si8 nowa jakoG: systemu j8zyka ruchomych o5raz9w w postaci znaku
audiowizualneo;
#ak z teo wynika> istota zjawiska audiowizualnoGci ma charakter w runcie
rzeczy j8zykowy; #est e-ektem 85okich zmian> jakie zaszy w XX w; w sposo5ie
traktowania znak9w j8zyka ruchomych o5raz9w; Audios-era jako domena
m9wioneo sowa i dKwi8ku> dawniej antao0nistyczna w stosunku do ikonos-ery>
przestaa 5y: w przekazach kinematora-icznych opozycj6 o5razu wizualneo;
Przeciwstawne dot6d 5ieuny MaudioO i MwideoO zacz8y wchodzi: ze so56 w coraz
GciGlejsz6 semiotyczn6 kooperacj8; * konsekwencji zasadniczo zmieni si8
dotychczasowy uzus posuiwania si8 znakami wizualnymi i audialnymi
@o5ejmuj6cy spos95 zar9wno ich nadawania> jak i odczytywaniaA;
)zus ten stopniowo rozpowszechni si8 w codziennej praktyce ko0
munikacyjnej> przy5ieraj6c posta: s#ndromu audiowizualnoci% #eo zasadniczy
wyr97nik stanowi 6czna artykulacja caoGci zo7onej z przetworzonych w ekranowe
-antomy element9w r97nych su5kod9w;
"5raz audiowizualny jest zjawiskiem heteroenicznym> wywouj6cym w
umyGle asocjacje zar9wno optyczne> jak i akustyczne; >ros umo7liwiaj6cych jeo
powstanie przemian j8zykowych dokonao si8 za poGrednictwem -ilmu i sztuki
-ilmowej; Fwoje p9Kniejsze upowszechnienie syndrom audiowizualnoGci
zawdzi8cza telewizji; &o> co nast6pio w ostatnim czasie> a co wi67emy z er6
in-ormacji> jest dalszym ci6iem otwieraj6cym przed audiowizualnoGci6 kolejne
stadium jej rozwoju;
#8zyk ruchomych o5raz9w stanowi jedno z naj5ardziej -ascynuj6cych
zjawisk cywilizacji i kultury XX w; *prawdzie z historyczneo punktu
widzenia nie ulea 7adnejS w6tpliwoGci> 7e to nie wiek XX> lecz XIX powoa do
istnienia kinematora-i8 jako wynalazek> ale prawdziwa rewolucja dokonaa si8 ju7
w nast8pnym stuleciu; Powsta i wyksztaci si8 nowy system komunikowania> a
wraz z nim uruchomione zostay nowe> nie znane dot6d> mo7liwoGci i z trudem
wyo5ra7alne dawniej doGwiadczenia> jak pami8tna transmisja na 7ywo z l6dowania
czowieka na %si87ycu @CH<HA> podr97e kamer6 po wn8trzu ludzkieo oranizmu @z
m9ziem w6cznieA czy holora-iczny reporta7 z podr97y na odleeo od nas o ??3
min km +arsa> przedstawiaj6cy Gwit Foca na czerwonej planecie widziany okiem
kamery Path-indera @CHHIA zaprojektowanej przez Petera Fmitha z )niTer0sity o-
Arizona w &ucson;
* operacji l6dowania czowieka na %si87ycu i sondy na +arsie naj5ardziej
interesuj6ca dla 5adacza j8zyka ruchomych o5raz9w okazuje si8 nie technika
przekazu> lecz aspekt antropoloiczno0semiotyczny tych osi6ni8:; * przypadku
transmisji z ksi87ycoweo spaceru astronauty +eila Armstrona poszerzenie ranic
audiowizualneo ol6du realnoGci przyszo nam o tyle atwiej> 7e w imieniu
ludzkoGci spacerowa tam oso5iGcie jeden z nas> dzi8ki kt9remu wszystko
widzieliGmy i syszeliGmy> siedz6c przed ekranami swoich telewizor9w; +a +arsie
nie 5yo jeszcze dot6d czowieka> a mimo to ruchome o5razy z tej planety znalazy
si8 w katalou naszych antropoloicznych doGwiadcze;
.ascynuj6cy jest w tym przypadku nie tyle sam wyczyn techniczny> kt9ry
umo7liwi t8 wypraw8> ile semiotyczne MoswojenieO Gwiata Mnie z tej ziemiO za
pomoc6 od niedawna> 5o zaledwie od stu lat u7ywaneo przez czowieka aparatu i
j8zyka kinematora-ii; 'zi8ki temu poGrednictwu mieliGmy nie tylko sposo5noG:
odkry:> 58d6cy dot6d wielk6 niewiadom6> Gwiat na +arsie> ale i przymierzy: o do
naszych ziemskich wyo5ra7e> a wi8c do czeoG znaneo> to jest MnazwaneoO
@wyra7oneoA w j8zyku ruchomych o5raz9w; *yniesiona na trudn6 do wyo5ra7enia
odleoG: od Ziemi kamera przekazaa nam telewizyjny komunikat zo7ony ze
znak9w audiowizualnych> kt9re nidy dot6d nie opisyway nam czeoG r9wnie
odleeo; +imo empirycznej 5ariery niedost8pnoGci sameo doGwiadczenia> dzi8ki
poGrednictwu teo uniwersalneo j8zyka o5razy transmitowane z powierzchni
+arsa stay si8 dla nas dost8pne i czytelne; %amera skonstruowana przez Petera
Fmitha pozwolia milionom %owalskich na Gwiecie zo5aczy: na wasne oczy coG>
co sto lat wczeGniej 5yo jedynie domen6 wyo5raKni pisarzy science "iction%
#8zyk kinematora-iczny 0 wykorzystywany dzisiaj przez kino> telewizj8>
noktowizj8> holora-i8> przekazy cy-rowe> a tak7e radar> mikro-on> echosond8>
laparoskop> ultrasonora-y> tomora-y komputerowe> lasery> manetyczny rezonans
j6drowy i wiele innych przemyGlnych aparat9w 58d6cych ekstensjami naszych
zmys9w 0 wpyn6 w oromnej mierze na ksztat kultury i GwiadomoG: czowieka
wsp9czesneo; Zmierzch ery Nuten5era upodrz8dni sowo drukowane na rzecz
cywilizacji ruchomeo o5razu> zwanej r9wnie7 er6 in-ormacji; Pojawia si8 nowa
ikonos-era i no0
wa audios-era; "5ie zmieniy dotychczasowy model percepcji zar9wno nas samych>
jSak i wszystkieo> co nas otacza; ,asem wywoawczym tych przemian stao si8
poj8cie audiowizualnoGci;
(zym jednak jest audiowizualnoG: jako kateoria u7yteczna w 5adaniach
nad j8zykiem szeroko poj8tej kinematora-iiL Z perspektywy prezentowaneo tu
modelu teoretyczneo j8zyka ruchomych o5raz9w audiowizualno jest kateori)
semiot#czn), antropoloiczn) i estet#czn) odnosz)c) si7 do dominuj)ceo w
druiej polowie 99 w% sposobu art#kulacji kultur#%
* praktyce komunikacyjnej zjawisko audiowizualnoGci opiera si8 na
r9wnoprawnoGci> wsp9dziaaniu i wsp9dopenianiu si8 znak9w wizualnych i
znak9w audialnych w przekazach> kt9re w swej 5udowie stanowi6 swoiGcie
zespolon6 caoG: znaczeniow6; (aoG: ta nie jest prost6 sum6 u7ytych w danym
przekazie element9w wizualnych i audialnych> lecz jakoGci6 wy7szeo rz8du
58d6c6 rezultatem zaawansowanej interacji se0miotycznej o5u rodzaj9w
element9w; Proces ich korelacji reuluje mechanizm nadawczo0od5iorczy zwany
Msyndromem audiowizualnymO> nastawiony na 6czne wydo5ywanie znacze
warstwy wizualnej i warstwy dKwi8kowej @w przekazie kinematora-icznymA;
+ow8 media znosz6 utrwalon6 przez -ilm i tradycyjn6 telewizj8 zasad8
mechanicznej zamiany rzeczy w znaki> niepotrze5na im jest istniej6ca poza
przekazem 0 wykorzystywana w rozmaitych postaciach ekranowej mimesis 0
rzeczywistoG:> niszcz6 -otora-iczn6 iluzj8 realnoGci> zast8puj6c j6 iluzj6
elektroniczneo symulakrum; *raz z tym zmienia si8 5lisko dwustuletnia
konwencja realizmu -otora-ii i ustalona przez ponad stulecie> 85oko wpisana w
ikonos-er8 XX w; ontoloia o5razu kinematora-iczneo; *ytwarzane cy-rowo
o5razy nie wymaaj6 dla sie5ie pre0-ilmowej realnoGci> same staj6 si8
hiperrealnoGci6; %omputerowa Mnad0rzeczywistoG:O daje si8 widzie: i sysze: 5ez
udziau -izykalnej powoki otaczaj6ceo nas Gwiata; )wolnione od realneo
desynatu ekranowe widmo elektroniczne i cy-rowe z powodzeniem konkuruje teraz
z -otora-iczn6 i -onora-iczn6 reprodukcj6 realnoGci> stwarzaj6c wasne> alterna0
tywne uniwersum;
'la teorii j8zyka -ilmu oznacza to nie kres> lecz nowe wyzwanie> nowe
media rozszerzaj6 dotychczasowe ranice naszeo poj8cia o tym> czym s6
kinematora-iczne wyl6dy realnoGci> nadal jednak posuuj6 si8 j8zykiem
ruchomych o5raz9w; (y-rowa audiowizualnoG: nie zaczyna wszystkieo od nowa>
nie tworzy a5solutnie noweo j8zyka; &o j8zyk ruchomych o5raz9w ery
elektronicznej wchodzi w nowe stadium sweo rozwoju; *raz z er6 komputera>
Internetu> wideodromoweo kasku i przekaz9w interaktywnych -ilm zyskuje kolejn6
po telewizji alternatyw8; $ntuzjaGci nowych medi9w> zauroczeni ich
niepowstrzyman6 ekspansj6> 7ywi6 zudzenie> 7e niczeo podo5neo przedtem nie
5yo; Femiotycy -ilmu do5rze wiedz6> 7e wczeGniejsze rewolucje w komunikacji
audiowizualnej> na przykad ekspansja -ilmu dKwi8koweo w druiej poowie lat
dwu0
dziestych> zmieniay wiele; Zawsze jednak praktyka komunikacyjna dokonuj6ca si8
za poGrednictwem ruchomych o5raz9w powracaa do wasnych Kr9de;
Fpecy-ika ka7deo z wymienionych medi9w 5ynajmniej nie ulea w tym
uj8ciu zamazaniu; By: mo7e stanie si8 tak> 7e coraz powszechniej stosowana
technoloia cy-rowa wyprze z czasem technoloi8 analoow6; Bardziej
prawdopodo5ne wydaje si8 jednak to> 7e o5ie technoloie 58d6 w przyszoGci
wsp9istnie:> tworz6c wsp9lnie now6 jakoG:> nowatorstwo przekaz9w cy-rowych
nie wynika z totalneo przekreGlenia duiej i 5oatej tradycji komunikowania
audiowizualneo; %ino ze swoj6 ponad stuletni6 histori6 stanowi dla dalszeo
rozwoju zjawiska audiowizualnoGci niezwykle cenny ukad odniesienia i wspania6
tradycj8> kt9rej znaczenie dla dalszeo rozwoju nowych medi9w trudno przeceni:;
,istoryczna i kulturowa odmiennoG: sposo59w u7ycia j8zyka kine0
matora-iczneo w -ilmie> telewizji> holora-ii> rach komputerowych i wy0
twarzanej cy-rowo rzeczywistoGci wirtualnej nie zmienia -aktu> 7e za ka7dym razem
-undament semiotyczny wszystkich tych kolejno powstaj6cych system9w okazuje
si8 wsp9lny; #8zyk ruchomych o5raz9w> zwany do niedawna j8zykiem -ilmu> 5y>
jest i nadal 58dzie wykorzystywany przez r97ne media; * tym sensie pozostaje on
systemem na sw9j spos95 eklektycznym; &o jeo wielka zaleta> nie wada; 'zi8ki
temu media te mo6 wsp9istnie: i> jeGli trze5a> skutecznie z so56 kooperowa:;
#8zyk ruchomych o5raz9w jako system komunikacji audiowizualnej ma 5owiem
charakter intermedialnyE w zale7noGci od specy-iki daneo medium daje si8
adaptowa: na 5ardzo r97ne sposo5y i na tym polea jeo uniwersalna rola;
AN'!Z$# N*c`'`
'ekonstrukcje widzenia
%ino wsp9czesne znalazo si8 w nowej sytuacji zar9wno technoloicznej> jak i
antropoloicznej; +o7na j6 okreGli: mianem syndromu Mpomi8dzyO al5o pr95owa:
opisa: za pomoc6 kateorii inter-ejsu 0 miejsca przeci8cia czeoG z czymG>
powierzchni styku podmiotu i przedmiotu> elektroniczneo @cy-roweoA
przesuwania si8 o5raz9w; MPomi8dzyO znaczy 5owiem> i7 zmienia si8 nieustannie
ontoloia kina 0 od Bazinowskieo Modcisku rzeczywistoGciO po matryc8 cy-row6>
od -otochemii po matematyczne opozycje 5inarne> kt9re przechowuj6 ju7 nie
su5stancjalne MGlady wydarzeO> ale znaki cy-r> od 5ycia po poz9r; Ale znaczy te7> i7
komplikuje si8 niepomiernie klasyczny rozdzia mi8dzy sztuk6 a technik6> mi8dzy
tym> co jeszcze na pocz6tku lat pi8:dziesi6tych ,eideer m9;rozr97ni: wyraKnie>
z jednej strony> jako Mprzywodzenie w nieskrytoG:O @sztukaA> z druiej zaG jako
Mwyzywanie w nieskrytoG:O @technikaA
C
;
* epoce hy5rydyzacji sztuki i techniki coraz trudniej jednoznacznie
oddzieli: od sie5ie te dwie s-ery; M*yzywanieO w znaczeniu Mnastawiania
AHestellenC, kt9re ustawia SstelltC przyrod8; )stawiaj6 w sensieE wyzywaO
2
0staje si8
nieodrodnym sposo5em odkrywania za pomoc6 nowych technoloii
komunikowania> w tym oczywiGcie tak7e technoloii widzialnoGci w znaczeniu
poiesis 0 sztuki; +9wi si8 dziG przecie7 nie 5ez racji o sztuce technoloicznej>
58d6cej spenieniem wsp9czesnej poiesis% &a technoloiczna zmiana nie pozostaje>
rzecz jasna> 5ez wpywu na konsekwencje od5ioru i szerzej 0 kondycj8 kulturow6
u7ytkownik9w o5raz9w> czyli nas wszystkich;
'zieje si8 tak przede wszystkim dlateo> 7e tych o5raz9w jest du7o> 5y:
mo7e za du7o> 7e s6 one dost8pne zawsze i wsz8dzie> 7e nasza ikonos-erajest nimi
wypeniona do ranic> 7e Gwiat sta si8 po prostu jednym wielkim o5razem> a epoka
nasza zasu7ya so5ie na miano Mepoki dry-uj6cych o5raz9wO
?
;
C
+artin ,eideer> +#tanie o tec(nik7, tum; %rzyszto- *olicki> wE +; ,eideer> Hudowa%
?ieszka% ?#le% Eseje w#brane% *arszawa CHII> s; 2?C i nast;
2
&am7e> s; 2??02?B;
?
Alain !enaud> Kbraz c#"row# albo tec(noloiczna katastro"a obraz,w, tum; Bar5ara
%ita i $dyta Ftawowczyk> wE +ejzae audiowizualne% &elewizja 0 wideo 0 komputer, Andrzej
Nw9KdK @red;A> %rak9w CHHI> s; ?B3;
Nie kto inny jak ,eideer waGnie dawno ju7 proroczo wskazywa> i7 wtedy> kiedy
Gwiat czynimy o5razem> M5yt w caoGci zakada si8 jako coG> na co czowiek si8
nastawia i co chce zatem pozwa: przed sie5ie> mie: przed so56 i w ten spos95 w
zdecydowanym sensie postawi: przed so56O
B
; Poczynamy so5ie zatem z 5ytem na
spos95 techniczny 0 wyzywamy o w nie0skrytoG:;
!zecz jednak w tym> 7e dzisiaj to media za nas poz#waj) M5yt w caoGciO>
znacznie uatwiaj6c nam owo MnastawianieO; Al5o raczej 0 to one same ju7
Mnastawiaj6O nam 5yt tak> i7 M5ycia 5ytu poszukuje si8 i znajduje sieje w tym> 7e
jest on przedstawianyO w jednym totalnym Gwiatoo5razie
=
; Nie ma ju7 zatem
oso5no o5raz9w i rzeczywistoGci> lecz to sama rzeczywistoG: staje si8 o5razem
<
> a
znak rzeczywistoGci jest zawsze ju7 znakiem o5razu tej rzeczywistoGci>
re-lektuj6cym stosunek do medium przedstawienia; *i8cej jeszcze> widzialnoG:
awansuje dziG do rani noweo kryterium podziau spoeczestwaE na tych> kt9rzy
widz6> i tych> kt9rzy nie widz6> tych> kt9rym dane jest> i tych> kt9rym nie jest dane
ol6da:
I
;
"znacza to chocia75y> i7 kino w stopniu dot6d rzadko spotykanym
proponuje sw9j wasny> -ilmowy dyskurs o o5razach przeomu wiek9wE nasycaj6c
si8 nimi> tematyzuje ich status i -unkcje; Ale zarazem przecie7 pozostaje nadal
kinemE opowiada o historii o5raz9w> tworz6c wielorakie Grodowiska o5razowe> w
o5r85ie kt9rych jedne media opowiadaj6 o innych> Gcieraj6 si8 z nimi> koliduj6> ale
zarazem wzajemnie nasycaj6; * e-ekcie -ilmy staj6 si8 coraz 5ardziej -ilmami o
mediach> cytatami i palimpses0tami swej wasnej medialnej o5razowoGci> a kino 0
maszyn6 widzenia o zo7onej> multimedialnej strukturze o5razowej> kt9r6
przychodzi odkrywa: i de-iniowa: w toku zo7onych procedur poznawczych; *
tym sensie kino przy5iera w coraz wi8kszym stopniu znamiona przedsi8wzi8cia o
charakterze epistemoloicznym 0 staje si8 maszyn6 poznania; &o jedna strona
zaadnienia; 'rua to -akt> i7 komplikuje si8 klarowny jeszcze nie tak dawno ukad>
w kt9rym Mmaszyny widzialneoO stay na stra7y teo> co widzialneE 5yy aparatami
optycznymi do przedstawiania rzeczywistoGci -izycznej> mo7liwej do oarni8cia
zmysem wzroku;
'ziG te maszyny widzenia 0 zwaszcza komputer jako medium medi9w 0
stay si8 w du7ej mierze Mmaszynami niewidzialneoOE o5razy> kt9re dzi8ki nim
powstaj6> reprezentuj6 w znacznym stopniu niejawne -ormy widzialnoGci> skryte
przed oczyma patrz6cych> utajone; Nenetycznie rzecz 5ior6c> s6 to po prostu o5razy
znik6d> wskazuj6ce raczej ku czemu
+artin ,eideer> Izas wlatoobrazu, tum; %rzyszto- *olicki> wE +; ,eideer> Hudowa%
?ieszka% ?#le% Eseje w#brane, *arszawa CHII> s; CB2;
'
(ame.
<
Por; ITan Illich> $le <skese des Hlicks im 6eitalter der S(ow 0 IM&E!F<IE, wE Inter"ace B
0 WeltbilderXHildwelten% Iomputerestiitzte Tislonen, %laus Peter 'enckery @red;A> ,am5ur
CHH=;
I
Patrz !eis 'e5ray> Tie et mort de -8imae% Nne (istoire du reard en Kccident, Paris
CHH2> s; B<?;
ni7 sk6dG; #ak tra-nie powiada !enaud> na ekranach mamy do czynienia z tym> Mco
pierwotnie 5yo -aktem kalkulacji> czystej loiki> ju7 nie optyki; +odeluO
J
; Ba>
wiele z tych o5raz9w jest e-ektem wizualizacji technoloii o5serwacyjnych> a wi8c
prze'oenia na obraz danych matematycznychP w istocie wi8c s6 to ikoniczne
wirtualizacje rozmaitych proces9w @medycznych> ekonomicznych> eo-izycznych>
np; mapy poodyA; Zwaszcza widoczne 5ywa to w medycynie> dzie wskutek coraz
to nowych technoloii coraz 5ardziej odroczony zostaje kontakt lekarza z ciaem
pacjenta na rzecz jeo elektroniczneo Mciaoo5razuO> tak i7 w konsekwencji 0 jak
tra-nie sueruje +ichael ,eim 0 Mleczenie stanowi cz8G: inter-ejsuO
H
; Pami8tajmy
jednak> i7 pocz6tki pierwszej wielkiej techniki niewidzialneo w s-erze o5raz9w
technicznych> jak6 stanowi renten> przypadaj6 na rok CJH=> a wi8c dokadnie ten
sam czas> kiedy spektakl kinematora-iczny zacz6 przeistacza: si8 w przemys i
instytucj8; (o wi8cej> renten i kino stanowi6 zarazem kulminacj8
dziewi8tnastowieczneo Mszalestwa widzialnoGciO> kt9reo ekspansja sprawia> 7e
Mcay Gwiat staje si8 nale widzialny i zawaszczony jednoczeGnieO
C3
;
%le i sam -ilm przesta 5y: tekstem kina Mwyzwalaj6cym materialn6
rzeczywistoG:O Gwiata w jeo -ono-otora-icznych replikach; Fta si8 w znacznym
stopniu sond6 zapuszczan6 w rejony niewidzialneo> hipotetyczneo> numerycznie
skalkulowaneo;;; Poniewa7 zaG jako sztuka wizualna musi te nowe Gwiaty pokaza:>
tzn; zwizualizowa:> posuuje si8 nowymi> nie znanymi dot6d strateiami
widzialnoGci @chocia75y animacj6 al5o symulacj6 komputerow6A> powouj6cymi do
istnienia owe MinneO Gwiaty> przeciwstawiaj6ce poz9r 5ytowiP wykorzystuje o5razy
ultrasonora-iczne> ter0mora-iczne> ucieka si8 do tomora-ii komputerowej i
innych rodzaj9w o5raz9w u7ytkowych; I cho: prawie czterdzieGci lat min8o od
czasu> kiedy !oer (orman 0 w spos95 tyle7 naiwny> co i plastycznie wyra-inowany
0zwizualizowa widzenie rentenowskie w -ilmie &(e ?an wit( O0 !a# E#e @)FA
CH<?A> to dopiero ostatnia dekada XX w; staa si8 prawdziwym trium-em nowych
Mmaszyn widzeniaO; &o one patrz6 za nas> dokonuj6c 5ezprzykadneo awansu
estetyczneo czeoG> co z natury swej estetyczne nie jest> mimo to jednak zawiera w
so5ie spory potencja anestetyzacyjny> dzi8ki kt9remu -ilm dawno ju7 przesta 5y:
e-ektem wy6cznie kinooka od5ijaj6ceo -izycznoG: teo Gwiata w Gwietlnej
rawiurze celuloidu; Zwaszcza -ilmowa kariera komputerowo enerowanych
Gwiat9w wirtualnych> a raczej ich rana oraz stopie kompleksowoGci sposo59w
inscenizowania przez nie porz6dk9w niewidzialnoGci> ka76 dostrzea: w nich
antytetyczny wo5ec %racauerowskieo model Gwiata 0ju7 nie wyzwalaj6ceo
rzeczywistoG: -izyczn6> ale powouj6ceo realnoG: niematerialn6;
J
A; !enaud> cyt; dzieo> s; ?=I;
H
+ichael ,eim> &(e ?etap(#slcs o"Tlrtual !ealit#, New /ork0"D-ord CHH?> s; II;
C3
#ean0Louis (omolli> ?asz#n# niewidzialneo, tum; Artur Piskorz> Andrzej Nw9KdK> wE Widzie,
m#le, b#% &ec(noloie medi,w, Andrzej Nw9KdK @red;A> %rak9w 233C> s; BBH;
.ilmy te o5razuj6 coG> czeo reprodukcyjny -otorealizm kina rejestracyj neo
pokaza: nie jest w stanie> a co jest niez58dne ze wzl8du na -a5u8; &ote7 o5razy te
dokonuj6 na o9 -ikcjonalizacji nowych technoloii> przydaj6c im -unkcji
reprezentacji tekstu; (hodzi wi8c o strateie podo5ne do tych> jakie stosowali
pionierzy kina w swym d67eniu do odkrywania niewidzialneo;
Bywa jednak i tak> 7e tw9rcy -ilmowi 0 zwaszcza ci szcze9lnie
zainteresowani kultur6 audiowizualn6 0 tropi6 r97norodne inter-ejsy medialne> w
eGcie 5adacza i artysty zarazem nieustannie tematyzuj6 rozmaite praktyki
intermedialne> traktuj6c je nieledwie jako narz8dzie poznania rozmaitych
widzialnoGci; "znacza to> i7 -ormy medi9w przyjmuj6 -unkcj8 instancji dyskursu>
kt9ry ze wzl8du na nie waGnie otrzymuje tak6 a nie inn6 posta:; Inscenizacja i
tematyzacja o5raz9w r97nych eneracji su7y w istocie pro5lematyzacji zaadnienia
-ilmu mi8dzy mediami> tak i7 w rezultacie otrzymujemy -ilmy> kt9re ju7 nie tyle i
nie tylko reprezentuj6 Gwiat@yA w o5razach> ile przede wszystkim sam o5raz
awansuj6 do rani waGciweo przedmiotu przedstawieniaP m9wi6c kr9tko 0 Gwiat w
o5razach staje si8 w nich przedmiotem okreGlonej kr#t#ki widzenia @o5razoGwiataA;
&eo rodzaju dekonstrukcja reprezentacji ikonicznej w samym procesie
ksztatowania powoki o5razowej> al5o inaczej 0 denuncjacja o5razu w jeo -ormie
@-ormachA medialnej @medialnychA> zdaje si8 stanowi: la5oratorium -ilmu> w kt9rym
wypracowuje si8 sweo rodzaju instancj8 wczesneo ostrzeania wo5ec teo> co 0
5y: mo7e 0ju7 jutro stanie si8 chle5em powszednim medialnej codziennoGci> al5o
rodzaj rezerwuaru pami8ci o tym> co wydarzyo si8 wczoraj; "czywiGcie> to tylko
jedna z mo7liwoGci MpracyO kina nad wasnymi podstawami medialnymi i jeden ze
sposo59w intermedialnej autoinscenizacji -ilmu> Gwiadomeo sweo miejsca
Mpomi8dzyO r97nymi aparatami medialnymi i odmiennymi kulturami o5razu;
"znacza to jednak koniecznoG: ostro7neo post8powania z nowinkami
technicznymi w dyskursie poznawczym 0 po to 9wnie> 5y unikn6: doraKnych
dianoz> a zwaszcza podejGcia instrumentalneoE
Nowinka technoloiczna sama w so5ie> oderwana od wszelkieo kontekstu> a
rozumiana przede wszystkim jako coG w rodzaju dziewiczej -enomenoloii 5roni6cej si8
przed jakimkolwiek dziedzictwem intelektualnym> zwolnionej z jakiejkolwiek
przynale7noGci ideoloicznej> nie mo7e 5y: kryterium teoretycznej ewaluacji nowych
technoloiiO;
nas jednak interesowa: 58dzie nieco inna strona zaadnienia> ta> o kt9rej
+artin ,eideer pisa> i7 potrze5ny jest nam Mnamys sztuk6O nad istot6 techniki
C2
>
pozwalaj6cy na kon-rontacj8 sztuki z technik6;
'omini^ue (hateau> nowe tec(noloie a luki w m#leniu, tum; Iwona "staszewska>
wE Widzie, m#le, b#% &ec(noloie medi,w, Andrzej Nw9KdK @red;A> %rak9w 233C> s; CH023;
(ezary *oKniak> ?artina :eideera m#lenie sztuki, %rak9w CHHI> s; 23I;
&aki Mistotny namys nad technik6 0 pisze ,eideer 0 i decyduj6ca dyskusja z ni6
dzia: si8 musz6 w o5szarze> z jednej strony> spokrewnionym z istot6 techniki> z
druiej wszak7e z runtu odmiennym; &akim o5szarem jest sztukaO
C?
; Pami8tajmy>
i7 w ,eideerowskiej -ilozo-ii techniki zar9wno sztuka ApoiesisC, jak i technika s6
dwoma sposo5ami odkrywania w nieskrytosc> 7e ta nieskrytoG: istoczy si8 jako
zestaw A>esteNC 0 to co czowiek Mwyzywa> a5y odkrywa rzeczywistoG:O @jako
skadA> i 7e 9w zestaw MnastawiaO nasze wy0do5ywanie na jaw
CB
;
* teorii -ilmu co najmniej od poowy lat siedemdziesi6tych Mnamys sztuk6O
nad technik6 o5ecny jest w postaci tzw; de5aty nad aparatem> zaproponowanej w
o5r85ie psychoanalitycznej re-leksji nad -ilmem; Aparat @kinematora-icznyA
oznacza w niej Moprzyrz6dowanieO kina jako medium> instrumentarium
technoloiczne al5o raczej 0 5az8 technoloiczn6> produkuj6c6 specy-iczne e-ekty
ideoloiczne
C=
; * takim sensie ,ei0deerowski zestaw jest 5ardzo z5li7ony do tak
pojmowaneo aparatu @medialneoA 0 zestawu urz6dze technicznych su76cych
odsanianiu> uo5ecnianiu przedmiot9w dla podmiot9w> przyczyny> kt9ra nastawia
przedmiot dla podmiotu> poniewa7 wytwarza historycznie okreGlony porz6dek
widzialnoGci; Al5o inaczejE zestaw okrela Aw#dob#waC "orm7 widzialnoci,
skupiaj)c w jedn#m tec(nik7, tec(noloi7 widzenia i tec(noloi7 w'adz#% .orma
widzialnoGci z kolei wydo5ywa do istnienia okreGlony porz)dek reprezentacji,
stanowi6cy o sposo5ach powi6zania technoloii wadzy z re7imami widzialnoGci>
podley jednoczeGnie zasadzie waGciwej wszelkim dyspozytywom widzeniaE
dyskursowi Gwiata w ksztatowaniu widzialnoGci;
&akim Mwidz6cymO tw9rc6 jest w dzisiejszym kinie niemiecki re7yser *im
*enders; (aa tw9rczoG: teo artysty to nieustaj6ca re-leksja -ilmowca nad
wsp9czesn6 widzialnoGci6> pr95a zmierzenia si8 zjej wyzwaniami> ale nade
wszystko -ascynuj6ce Gwiadectwo -ilozo-owania za pomoc6 o5raz9w o samych
o5razach> nie tylko -ilmowych przecie7; *enders uprawia po prostu za pomoc6
kina rodzaj kulturowej dysputy o o5razach koca wieku i wytwarzaj6cych je
maszynach widzenia> tropi technokulturowe Kr9da rozmaitych kultur widzenia>
uprawia wreszcie sweo rodzaju archeoloi8 medi9w> czeo Glady nietrudno odkry:
ju7 w jeo wczeGniejszej tw9rczoGci> zwaszcza w -ilmie <mer#ka;ski prz#jaciel
@!.N0.rancja CHIIA;
#e7eli istot6 techniki jest wyzywaj6ce odkrywanie> do5ywanie na jaw> to
istot6 kina *endersa jest przywodzenie w nieskrytoG: samych sposo59w oweo
odkrywania> oweo wydo5ywania waGnie> po to> a5y ujawni: sam6 ideoloi8
widzialnoGci; &utaj zestaw nie ukrywa teo> w jaki spos95 porz6dkuje Gwiat> nie
Mkryje odkrywania jako takieoO> wasnej
C?
+; ,eideer> +#tanie o tec(nik7, wyd; cyt; s; 2==;
CB
(; *oKniak> cyt; dzieo> s; 23B;
C=
PatrzE #ean0Louis Baudry> Ideoloiczne skutki "unkcjonowania aparatu "ilmoweo,
tum; Alicja ,elman> MPowi8kszenieO CHJ=> nr C;
o5ecnoGci; Przeciwnie> staje si8 przedmiotem de5aty o kulturze i sztuce
C<
; .ilmy
teo tw9rcy s6 wi8c w istocie dyskursami na temat sposo59w widzialnoGci epoki
przeomu kina i nowych medi9w;
&akie odkrywanie jest jednak zawsze tak7e> a mo7e przede wszystkim>
dekonstruowaniem zestawu> maszynerii kina> wideo> komputera w o5r85ie tekstu
kina; Al5o m9wi6c sowami ,eideeraE zestaw A>estellC technoloii elektronicznej
@a cy-rowej w szcze9lnoGciA wyzywa do noweo MnastawianiaO> przydzielaj6c inny
ni7 Mwyzwalanie materialnej rzeczywistoGciO
CI
spos95 odkrywania; * wykadni
Rilema .lussera takie MnastawianieO zyskuje kwali-ikacj8 Mestu> kt9ry mo7e 5y:
odczytany jako wyjawienie noweo sposo5u 5ycia0w0Gwiecie; @(hodziA o spos95
5ycia podwa7aj6cy kateorie tradycyjne @;;;A> proponuj6cy w ich miejsce nowe> nie
poddaj6ce si8 jeszcze jednoznacznej analizieO
C
; #eGli 5owiem na zasadzie pars pro
toto przyj6:> i7 media elektroniczne s6 w istocie monitorowymi mediami wideo>
wykorzystuj6cymi zapis wideo 56dK transmisj8 :ue @w ka7dym razie monitory
aparat9w od5iorczych jako aktywne powierzchnie o5razoweA> to owo
,eideerowskie MnastawianieO dokonuje si8 w nich waGnie za pomoc6 Mestu
wideoO @5ardziej w znaczeniu etymoloicznym 0jako widzenia 0 ni7 atunku wideoA;
cw Mest wideoOjest tym waGnie> co Mwyzywa w szalestwo nastawianiaO> co
wydo5ywa na jaw;
Pytania> jakie w zwi6zku z tym si8 rodz6> 5rzmi6 nast8puj6coE Na co
nastawia technika kina> wideo> wideo cy-roweo> komputera itd;L #ak w tym
nastawianiu zachowuje si8 MstareO kino> kt9re opowiada o nowych technoloiachL
#aki jest udzia Gwiata w owym nastawianiuL I jakie7 o5razo0Gwiaty z tych
rozmaitych nastawie wynikaj6L
F6 to pytania> na kt9re odpowiadaj6 -ilmy *endersa> niekt9re zaG odpowiedzi
postaram si8 za chwil8 przedstawi:; Przyjrzymy si8 tu czterem jeo -ilmom> spoGr9d
kt9rych ka7dy proponuje wl6d w nieco inny zakres -ilozo-owania o mediach;
"czywiGcie> poj8cie -ilozo-ii traktujemy z pewnym zastrze7eniem 0 odnosimy je
5owiem do dyskursu -ilmoweo zorientowaneo na namys nad rol6 nowych
technoloii we wsp9czesnej cywilizacji o5razu; +yGlimy raczej o pewnym stylu
re-leksji uwikanym w aur8 -ilozo-owania;
&e cztery -ilmy to 0 w kolejnoGci niechronoloicznej 0 notatnik stroj,w i
miast @!.N0.rancja CHJJA> Lisbon Stor# @Niemcy0Portualia CHH?A> < na koniec
wiata @!.N0.rancja0Australia CHHCA> =ak daleko, jak blisko @Niemcy CHH2A; %a7dy
z nich wpisuje si8 w aktualn6 de5at8 nad statusem i rol6 nowych medi9w 0 od
swoisteo la5oratorium o5razoweo Ariotat0
+; ,eideer> +#tanie o tec(nik7, wyd; cyt;> s; 2B<;
PatrzE Fie-ried %racauer> &eoria "ilmu% W#zwolenie materialnej rzecz#wistoci, tum; *anda
*ertenstein> *arszawa CHI=;
J
Rilem .lusser> >est wideo, tum; Andrzej Nw9KdK> wE +ejzae audiowizualne% &elewizja 0 wideo 0
komputer, Andrzej Nw9KdK @red;A> %rak9w CHHI> s; 2??;
nikC poprzez re-leksj8 nad estetyk6 materiau i ontoloi6 o5raz9w audiowizualnych
ALisbon Stor#C, -antazj8 naukow6 na temat mo7liwoGci nowych widzialnoGci S< na
koniec wiataC a7 po studium Gwiata i widzialnoGci A=ak daleko, jak bliskoC%
!ozpocznijmy od notatnika stroj,w i miast, poniewa7 to w tym waGnie
-ilmie *endersa -ilozo-ia medi9w zyskuje pierwsz6 wyraKn6 eks0plikacj8E notatnik
jest de "acto medialnym mani-estem *endersa> zasuuje wi8c na szcze9ln6
uwa8; &ym 5ardziej i7 niewiele jest wsp9czeGnie dzie -ilmowych> kt9re tak
jawnie mani-estoway5y sw9j medialny rodow9d> tak ewidentnie demonstroway
>estell ideoloii widzialnoGci; *en0ders takie ryzyko podejmuje> cho: 0jak
zauwa7y (omolli 0 zredukowanie ukryteo aspektu techniki do jeo widzialnej
cz8Gci niesie ze so56 ryzyko przywr9cenia dominacji teo> co widzialne> owej
ideoloii teo, co widzialne
-1
% Ale o to przecie7 waGnie *endersowi chodzi;
.ilm powsta w czasie ekspansji pierwszych miniaturowych kamkor0der9w
Rideo J @,i0JA> kt9re zast6piy niepor8czne @oddzielone od manetowiduA kamery
wczesnych eneracji> a poGwi8cony zosta japoskiemu kreatorowi mody /ohji
/amamoto; * istocie jednak notatnik jest Gwiadectwem poszukiwania przez artyst8
to7samoGci 0 tej ludzkiej> ale przede wszystkim medialnej 0 za pomoc6
tematyzowania zestawu; #ako artysta o wyj6tkowym zmyGle -ormy materiaowej
*enders nieustannie docieka medialnej> ale przede wszystkim kulturowej
to7samoGci o5raz9w celuloidowych i elektronicznych> tropi ich odmiennoG:> 5ada
ich -enomenoloiczne uposa7enie i semiotyczn6 wytrzymaoG:; +i8dzy prac6
projektanta mody /amamoto i swoj6 dostrzea daleko id6ce powinowactwa> z
kt9rych wywodzi swoist6 -ilozo-i8 desinu, rozpi8t6 mi8dzy Mprzemijaniem i trwa0
oGci6> pynnoGci6 i staoGci6> ulotnoGci6 i sta5ilnoGci6O; #ak si8 5owiem miao
okaza:> odmienne kamery to zarazem odmienne sposo5y wyzywania w nieskrytoG:>
inne media wydo5ywania na jaw; " tej odmiennoGci m9wi *enders w komentarzu
z o--uE
!o5i6c ten -ilm> czuem si8 @;;;A jak potw9r; Pracowaem w dw9ch r97nych j8zykach>
dwoma r97nymi systemami; Fpol6daj6c przez o5iektyw maej ?=0mili0metrowej kamery
miaem wra7enie> 7e posuuj8 si8 starym klasycznym sprz8tem; +iaem do dyspozycji ?30
metrowe -ilmy i musiaem zmienia: je co <3 sekund; (oraz cz8Gciej wi8c posuiwaem si8
kamer6 wideo> kt9ra pozwalaa mi Gledzi: prac8 /ohji w czasie rzeczywistym; #ej zapis 5y
nawet dokadniejszy> tak jak5y kamera wideo lepiej rozumiaa sceny rozrywaj6ce si8 przed
o5iektywem; Istnia dziwny zwi6zek mi8dzy kamer6 a mod6
23
;
A wi8c przelotnoG: mody> 5o Mjest zawsze tu i teraz> jest zawsze dzisiaj i
nidy wczorajO> r9wnie pynnej i ulotnej jak o5razy wideoL\ I na
CH
#;0L; (omolli> cyt; dzieo> s; B?2;
23
Lista dialoowa -ilmu notatnik stroj,w i miast%
odwr9t 0 sta5ilnoG: tradycji zakl8ta w trwaoG: o5razu kinematora-iczneo;;;
*aGnie w takich hy5rydowych dyspozytywach upatruje Patrick #; Brunet
wyj6tkowoG: przedsi8wzi8cia *endersaE MPro5lem teo> co niezmienne i
przemijaj6ce> e-emeryczne i trwae> 6czy si8 z pro5lemem kina i wideo> mimo 7e w
o5u przypadkach kwestia przechowywania o5raz9w pozostaje nierozwi6zanaO
2C
;
A wi8c mimo wszystko o5razy wideo> kt9re przed dziesi8cioma laty w
Filmie Micka 0 Lnieniu nad wod) @!.N CHJ3A *enders o5woa MnaroGl6 rakow6
na -ilmieO> awansoway do rani #8zykaO o5razoweo 0 skody-iko0wanej>
penoprawnej wo5ec M-ilmuO -ormy audiowizji; Ale 0 paradoksalnie 0 caoG: jest z
powrotem M-ilmemO na taGmie ?= mm> 5y jako wt9rny zapis wideo wr9ci: na kasety
i do telewizji; Fzcze9lnie jednak intryuj6ce jest to> 7e swojej estetyce materiau
przydaje *enders wymowy ideoloicznejE ontoloia o5razu wideo staje si8
wehikuem rozpozna zdeterminowanych ideoloicznie; "to 5owiem dla Pary7a 0
sym5olu to7samoGci europejskiej kultury 0 rezerwuje *enders o5razy M-ilmoweO>
&okio natomiast 0tyiel> w kt9rym kotuj6 si8 dalekowschodni tradycjonalizm i
najnowsze technoloie 0jawi si8 re7yserowi jako Gwiat wideopodo5ny; "wa r97nica
mi8dzy MkinookiemO a MwideookiemO jest r97nic6 na miar8 dw9ch r97nych
Gwiatoo5raz9w> dw9ch odmiennych> cho: przecie7 5liskich so5ie -orm widzialnoGci
i porz6dk9w reprezentacji; ,eideer zwraca uwa8 na to> i7 Mprzedstawia:
oznacza tuE coG> co istnieje> stawia: naprzeciw sie5ie> odnosi: do sie5ie0
przedstawiaj6ceo i wtacza: w takie odniesienie jako miarodajny o5szarO
22
; Fkoro
wi8c o5raz pozywa coG przedmiotoweo @5ycie 5ytuA przed czowieka> a 5yt 5ytuje
dzi8ki temu> 7e czowiek spol6da na nieo> to przedstawienie jest zarazem
sytuowaniem podmiotu wo5ec przedstawienia> stanowi skad jeo to7samoGci;
+ale na zatoczonej ulicy w &okio zdaem so5ie spraw8> 7e o5raz elektroniczny jest
wierniejszym wizerunkiem teo miasta ni7 moje wizje utrwalone na taGmie; %amera wideo w
swoim wasnym j8zyku uj8a to miasto w spos95 uporz6dkowany; Byem zdumiony; #8zyk
o5raz9w nie jest wi8c przywilejem kina\ (zy nie trze5a wszystkieo na nowo przemyGle:L
Poj8cia to7samoGci> j8zyka> o5razu> autorstwaL +o7e pisarze przyszoGci 58d6 zajmowa: si8
reklam6> tworzy: wideoklipy> ry elektroniczne> j8zyki komputeroweL A kinoL *ynalazek
XIX wieku> sztuka pi8kna czas9w mechanizacji> niezwyky j8zyk Gwiata> ruchu> mit9w>
przy9d> kt9ry potra-i m9wi: o mioGci i nienawiGci> pokoju i wojnie> 7yciu i Gmierci> o
przyszoGci
2?
;
#e7eli zatem -ilm i wideo to dwie odmienne technoloie desynowania
znacze> dwa r97ne sposo5y widzenia> inne typy doGwiadcze este0
2C
Patrick #; Brunet> Kbraz "ilmow# a obraz telewiz#jn#% 6wi)zki t perspekt#w#, tum;
Iwona "staszewska> wE +ejzae audiowizualne% &elewizja 0 wideo 0 komputer, Andrzej Nw9KdK
@red;A %rak9w CHHI> s; 2C<;
22
+; ,eideer> Izas wiatoobrazu% wyd; cyt;> s; CBB;
Lista dialoowa -ilmu notatnik stroj,w i miast%
tycznych> emocjonalnych i etycznych> wreszcie 0 dwa sposo5y wyzywania w nieskrytoG:> to
dylematy i pytania> jakie stawia *enders na kocu swojeo monolou> nie s6 wcale
pytaniami stawianymi na wyrost; A 5rzmi6 one takE
(zy wszyscy ci mistrzowie za kamerami> re-lektorami> stoami monta7owymi musz6
si8 nauczy: noweo j8zykaL (zy 58dziemy mieli rzemieGlnik9w elektronicznych>
cy-rowychL (zy ten nowy j8zyk 58dzie w stanie pokaza: o5raz czowieka XX wieku> tak jak
aparat -otora-iczny Auusta Fandera czy kamera #ohna (assaTetesaL
2B
C jak5y w odpowiedzi na te kwestie *enders nieustannie por9wnuje
kinematora-iczne przedstawienia Gwiata z jeo reprezentacjami wideo>
s6cz6cymi si8 z ciekokrystalicznych wyGwietlaczy kamkorder9w> 5om5ar0
duj6cymi zewsz6d o5razy -ilmowe; "wa duplikacja o5razu kinematora0
-iczneo w o5razie elektronicznym> w istocie zaG 5ezustanna reprezentacja
jedneo medium w innym> zyskuje szcze9lnie wyra-inowan6 posta: w
scenach przel6dania al5umu -otora-ii FanderaE o5razy wideo pokazuj6 tu
MprawieO to samo co o5razy -ilmowe @jedynie z minimalnym przesuni8ciem
czasowymA> a tw9rca zdaje si8 zaprasza: do re-leksji nad trzema eneracjami
o5raz9w i trzema porz6dkami GwietlnymiE -otora-i6> kinem i wideo;
Podo5nie jest w scenach przyotowa do paryskieo pokazu mody
/amamota i sameo ju7 pokazuE rzeczywistoG: przed kamer6 media0
tyzowana 5ywa jednoczeGnie jako o5raz @-ilmA i w o5razie @wideoA; &aka
kon-rontacja medi9w w o5razowych palimpsestach sprawia> 7e notatnik jest
tak7e opowieGci6 o modach przedstawiania Gwiata w o5razach> re-leksj6 nad
aparatami widzenia> porz6dkami widzialnoGci i d#skursami wiat'a @nawet
jeGli tylko w porz6dku ukrytymA> a tym samym stanowi permanentn6 krytyk8
widzenia;
%iedy pi8: lat p9Kniej *enders zrealizuje Lisbon Stor#, oka7e si8> 7e
jeo zau-anie do o5raz9w wideo i wiara w to> 7e potra-i6 one skutecznie
konkurowa: z M-ilmemO o adekwatny o5raz Gwiata> zostan6 wystawione na
now6 pr958; #u7 na samym pocz6tku re7yser zastosuje inicjalny est
otwarcia ekranu dia-ram6 irysow6 0 9w est rozGwietlenia ekranu> roz0
wini8cia 7ycia ze Gwiata> od kt9reo wzi8o sw9j pocz6tek wszelkie stwo0
rzenie> tak7e stworzenie -antom9w -ono-otora-icznych; &akie s6 Kr9da
-ilozo-ii kina; &o przecie7 MGwiato jako zwini7t# obraz #cia@
B/
przechowuje
w so5ie o5raz 5ytu> kt9ry wymaa uwolnienia ze> rozwini8cia waGnie;
$nerii Gwietlnej nie tylko przydana tu zostaje -unkcja stylistyczna @aluzja
do MstareoO kinaA> emanuje ona nadto prawdziw6 moc6 sprawcz6E
2B
&am7e;
2=
#erzy *9jcik> Fwiat'o 0 propoz#cja uj7cia tematu Akonspekt w#k'ad,wC, M%wartalnik
.ilmowyO CHHB> nr I> s; ?I;
"to 5owiem wraz z rozjaGnieniem ekranu powoany zostaje do 7ycia Gwiat
ekranowych -antom9w; &o sprawcza moc Gwiata wymazuje wartoG: sowneo
per-ormatywuE M%to sowu moc od5iera Gwiatotw9rcz6 w Gwiecie> ten d5a jeno o
85i8> o rzeczy istot8\O
2<
0 odpowiada +e-isto-eles .austowi na pytanie o
pochodzenie imienia; Bohaterami -ilmu s6E kamera 0zasadniczy przecie7 element
zestawu kinematora-iczneo> aparat> kt9ry wydo5ywa na jaw 0 oraz o5raz; Ale -ilm
*endersa nie opowiada o kamerze w o9le> lecz o trzech kateoriach> a zarazem i
eneracjach aparat9w widzeniaE archaicznej kamerze kor5kowej> wsp9czesnym
arri-leksie i zminiaturyzowanych kamkorderach @watchmanachA poowy lat
dziewi8:dziesi6tych; %a7da z tych kamer nale7y do inneo czasu> do okreGloneo
systemu prezentacyjneo kina> jaki dzi8ki niej zosta usankcjonowany> do okreGlonej
technoloii widzenia i sposo5u wyzywania wreszcie> wytwarzaj6cych odmienne
porz6dki widzialnoGci i sposo5y odsaniania przez o5razy; I waGnie ontoloii tych
rozmaitych o5raz9w w epoce naznaczonej hy5rydyzacj6 medi9w @mi8dzy taGm6
celuloidow6 a wideo> mi8dzy ekranem a monitoremA poGwi8cona jest Lisbon Stor#%
!e7yser +onroe @\A przy5ywa do Liz5ony> 5y zrealizowa: o tym mieGcie -ilm
star6 archaiczn6 kamer6 kor5kow6> 5o u-a> 7e tylko w ten spos95 zdoa uchwyci:
klimat teo miasta i z5li7y: si8 do prawdy o nim; !ycho jednak przekonuje si8> 7e
kontrolowane przez jeo spojrzenie widzenie miast z5li7a: 0 oddala Gwiat przed
o5iektywem> odracza kontakt z aur6 miasta; !zeczywistoG:> a co za tym idzie
prawda teo miasta umykaj6 pod naporem MkinookaO> zostaj6 nieledwie
za-aszowane;
+onroe wpada wi8c na pomys ratowania MnieprawdziwychO o5raz9w za
pomoc6 dKwi8ku i wzywa na odsiecz przyjaciela> dKwi8kowca *intera; &en
wprawdzie rusza w dalek6 podr97> ale dziwnym tra-em przez dui czas nie
dochodzi do spotkania re7ysera z dKwi8kowcem; A kiedy ju7 spotkanie takie ma
miejsce> jest za p9Kno na dKwi8kow6 korekt8 -ilmu; +onroe 5owiem cakowicie
zmieni stratei8 pracy nad -ilmemE +iast rejestrowa: tradycyjn6 kamer6 -ilmow6>
kt9rej spojrzenie kontroluje oko -ilmowca> zarzuci na plecy cy-rowy kamkorder i>
w8druj6c odzinami po mieGcie> zda si8 cakowicie na automatyzm aparatu
o5ywaj6ceo si8 5ez poGrednictwa kontroluj6ceo oka;
M"czy s6 wolne> patrz6> dzie chc6; &o jest to> czeo mi trze5a; *izualny
szkicownikO 0 5rzmi credo -ilmowca; Noom pozwoli: w8drowa:> oczom 56dzi:> a
maa kamera i tak zarejestruje wszystko> co znajdzie si8 w polu jej widzenia;
Zaleaj6ce prowizoryczn6 monta7owni8 Gcinki -ilmowe s6 ju7 tylko echem tamtej
-ilozo-ii kina; +ie ska7one inwiiluj6cym spojrzeniem materiay romadzi potem
dla przyszych pokole w swojej MtaGmotece nie widzianeo o5razuO> ulokowanej w
nieczynnym kinie> niczym strate wojskowy zazdroGnie strze6cy w 5unkrze
tajnych materia9w; #est 5owiem przekonany> i7 Mo5raz nie widziany nie mo7e
#ohann *ol-an Ton Noethe> Faust, t; C> tum; $mil Zeadowicz> *arszawa CH=?> s; HH;
niczeo sprzedawa:; #est czysty> a zatem prawdziwy i pi8kny; Fowem 0niewinny;
'op9ki oko o nie skala @;;;A jest w doskonaej zodzie ze Gwiatem; #eGli nie jest
widziany 0 o5raz i przedstawiony o5iekt nale76 do sie5ie; #edno spojrzenie przez
kamer8 i zaraz przedmiot na o5razie @;;;A jest martwyO
2I
;
A wi8c niewinnoG: jako pro5lem wyzywania w nieskrytoG:;;; nieu-ny wo5ec
o5iektywu kamery -ilmowej +onroe ma jeszcze jeden arumentE &e o5razy> a5y
moy zaistnie: dla od5iorcy> nie wymaaj6 instytucji> kosztownych sal ani
pu5licznoGci 0 mo7na je przecie7 ol6da: w samotnoGci> 5a> na tym samym aparacie>
kt9ry je zarejestrowa> a 0jeGli si8 teo chce 0 nawet w czasie rzeczywistym; Ale teo
ostatnieo waGnie +onroe nie chce; I jeszcze jeden istotny arumentE zwi6zane z t6
-orm6 widzialnoGci nowe doGwiadczenie czasu> kt9ry niejest 5ezlitosnym
cenzoremjuz na planie> 5o Mwszystko jest wa7ne i ma jednakowe znaczenieO; I jest
to mo7e najwa7niejsze ali5i> 5o poparte autorytetem wielkieo poety Pessoi> kt9reo
poezj8 w 5ezsenne noce czyta *interE MWlepe od urodzenia myGlenie tyle wie o
widzeniuO; +o7e zatem warto nie widzie, 5y tym wi8cej m9c wiedzieJ *szak
czytamy w Bi5liiE MBoosawieni> kt9rzy nie widzieli> a uwierzyliO @#an> 23> 2HA;
(zy zawinio tu jedynie oko> czy te7 +onroe chce takich waGnie MGlepychO
o5raz9w elektronicznych Liz5ony @podo5nie jak *enders> kt9ry zawierzy
elektronicznemu wizerunkowi &okioAL I dlaczeo akurat w tym sk6panym w socu
mieGcie o5razy 58d6ce rezultatem inskrypcji Gwiata na taGmie Gwiatoczuej nie
satys-akcjonuj6 re7yseraL Podo5nych pyta jest wiele> a kumuluj6 si8 one w
jednym> nadrz8dnymE M(o stanowi: 58dzie o przyszoGci technoloii widzeniaOL
*szak niczym za5awkami posuuj6 si8 kamkorderami dzieci z liz5oskich
zauk9w> nieustannie inwiiluj6ce dKwi8kowca *intera; (zy ci mali MwidiociO> jak
ich wyzywa *inter> produkuj6cy nami8tnie MGmiecie o5razowe jednorazoweo
u7ytkuO> 58d6 jeszcze w stanie zrozumie: kiedyG sens Mmaiczneo celuloiduOL
"ko 0 zdaje si8 m9wi: *enders 0 skalao kino spojrzeniem interesownym>
konsumpcyjnym> rymasem> kt9ry skorumpowa niewinnoG: o5raz9w; 'lateo
terapia szokowa> taka jak ta podj8ta przez +onroeSa> mo7e okaza: si8 skutecznym
lekarstwem na ow6 przypadoG:; +o7e wi8c warto zakwestionowa: o5raz w jeo
przywi6zaniu do skopo-ilii patrz6ceo oka> poz5awi: o ali5i przemawiania w
czyimG imieniu> przysta: 0 o zrozo\ 0 na MGmier: okaO
2J
> 5y po takim
doGwiadczeniu m9c powr9ci: mo7e do widzenia czystszeo i peniejszeoL Zodnie
z tym> co m9wi anio (as0siel przemieniony w czowieka w =ak daleko, jak bliskoE
M+y> ludzie> jesteGmy skazani na to> co widzimy @;;;A; &o okropne; (zeo nie wida:>
teo nie ma; "to nasza wiara; *ierzymy tylko w Gwiat widzialny i kropkaO
2H
;
2I
Lista dialoowa -ilmu Llsbon Stor#%
2J
Paul Ririlio> Ninertie polaire, Paris CHH3> s; C33;
2H
Lista dialoowa -ilmu =ak daleko, jak blisko%
Ale przecie7 widzie: oznacza jednoczeGnie zawszeE czeoG nie widzie:>
skoro to> co wypenia -ilmowy o5raz> stanowi zarazem rejestr niewidzialneo>
nieo5ecneo> skoro -ilmowa reprezentacja o5ok widzialnoGci wytwarza zawsze
tak7e Glepot8> 5ez kt9rej nie ma teo> co widzialne; Proklamowana przez .aula
Ririlia MwizjonikaO
?3
0 widzenie 5ez patrzenia 0 sankcjonuj6ca kult Glepoty jako
antidotum na wszechwidzenie> zdaje si8 5y: o5ca tw9rcy Lisbon Stor#% *szak
*enders kr8ci mimo wszystko kinematora-icznym arri-leDem> a jeo oczy
czuwaj6 nad tym> 5y -ilm sprzedawa jeo wasn6 wizj8 miasta;
Zasynalizowany przez *endersa pro5lem dotyczy tak7e @a mo7e przede
wszystkimA o5raz9w syntetycznych> cy-rowych> wyenerowanych przez
komputery; *skutek technoloii cy-rowych oko 5owiem zostaje uwolnione od
o5owi6zku> ale tak7e i przyjemnoGci spol6dania przez o5iektyw>
wyemancypowane ze swej podstawowej -unkcji usankcjonowanej przez o5razy
kinematora-iczneE ol6dania Gwiata na ekranie> takim jakim zo5aczy o ju7 ktoG
wczeGniej; *aGnieE zobacz#', a nie skalkulowa dzi8ki proramowi komputera;
Zarazem wi8c Lisbon Stor# wydaje si8 ostrze7eniem przed odpodmiotowieniem
kina wskutek naporu samopatrz6cych maszyn widzenia 0 nie tylejeo
elektroniczneo zestawu> ile waGnie zeo MnastawianiaO> prowadz6ceo do
odczowieczenia> kiedy maszyna jest na najlepszej drodze ku temu> 5y wyprze:
podstawowe -unkcje -izjoloiczne oka przez automatyzacj8 postrzeania;
Z druiej jednak strony takie paradoksalne> skalkulowane cy-rowo o5razy
mo6 okaza: si8 przydatne w terapii 0 tym razem jednak ju7 nie przeciw
nadu7ywanej skopo-ilii kina> ale jako su5stytut widzenia> 5y tak rzec> 5ioloiczneo;
*aGnie -ilm < na koniec wiata stanowi tak6 ekspedycj8 tw9rcy o5raz9w ku
nowej widzialnoGci> a zarazem przedstawia jedn6 z mo7liwych technoloii
wyzwalania zwini8teo porz6dku widzialnoGci 0 telewizji wysokiej rozdzielczoGci
A(i( de"initlon teleuisionC% * -ilmowej -ikcji o5razy te wyst8puj6 w roli
5iochemicznych Mwyo5ra7eO transmitowanych za pomoc6 skomplikowanej
aparatury elektronicznej z m9zu do m9zu> 5ez poGrednictwa widz6ceo oka;
+amy oto do czynienia z interesuj6cym przypadkiem> kiedy to nowe o5razy
telewizji wysokiej rozdzielczoGci wyst8puj6 w -unkcji o5raz9w jeszcze nowszych> a
waGciwie zostaj6 powoane do eksperymentowania w dziedzinie -ikcji naukowej;
&o> co 6czy ich status -ikcji z rzeczywistym statusem przedstawie ,ih Ri0sion> to
-akt> 7e nale76 one do -ormacji o5raz9w cy-rowych> wyzwolonych z serwilizm9w
reprodukcyjnoGci> o5raz9w opartych na kalkulacji matrycy numerycznej> cho:
operuj6cych mimo wszystko w domenie re-eren0cyjnoGci typu mimetyczneo;
'okonuj6 one a5strakcji rzeczywistoGci> nadal jednak sytuuj6 si8 w o5r85ie loiki
reprezentacji i sensu waGciwej wszelkim odwzorowaniom> 5o za przedmiot maj6
rzeczywistoG:> kt9r6
Paul Ririlio> ?asz#na widzenia, tum; Bar5ara %ita> wE Widzie, m#le, b#% &ec(noloie
medi,w, Andrzej Nw9KdK @red;A> %rak9w 233C> s; B?;
zo5aczy i zarejestrowa MdawcaO impuls9w 5iochemicznych dla m9zu Mod5iorcyO;
'zieje si8 tak> 7e mi8dzy monitorem komputera a procesami 5io0
chemicznymi w m9zu wymazany zostaje jakikolwiek inter-ejs @powierzchnia styku
podmiotu i przedmiotuA> 7e 0jak tra-nie odnoGnie do podmiotowoGci -raktalnej epoki
nowych medi9w pisa #ean Baudrillard 0 Mmonitor komputera i mentalny monitor
mojeo wasneo m9zu stoj6 wo5ec sie5ie w relacji m95iusowskiejE s6 z6czone z
so56 jak we wst8dze +95iusaO> wo5ec czeo elektroniczne przetwarzanie danych i
komunikowanie Mnachodz6 ci6le na sie5ie niczym kazirodczy zw9jO
?C
> niewidoma
od lat $dith 6czy si8 przez komputerowe kalkulacje z m9ziem dawc9w o5raz9w>
wytwarzaj6c we wasnym m9zu wt9rne wyo5ra7enia emitowanych jako 5odziec
wyo5ra7e ikonicznych syna i synowej; * ten spos95 mo7e okiem umysu @ale nie
oczami 5ioloicznymiA Mzo5aczy:O Gwiat na nowo; A 58dzie to Gwiat 5liski o5razom
neoimpresjonistycznym> wykreowany w technice pointylistycznej> jako 7ywo
przypominaj6cy o5razy Feurata;
Posu7yem si8 (i( de"inition @w trakcie pracy nad -ilmemA> poniewa7 m9j
nowy -ilm ma do czynienia z marzeniami; Przyotowuj6c si8 do realizacji> zo5a0
czyem wszystkie sekwencje marze w historii -ilmu i doszedem do wniosku> 7e
7adna z nich nie 5ya podo5na do marzeP wszystkie wyl6day jak -ilm; I kiedy
rozmyGlaem nad tym> jak wyl6daj6 marzenia> wpadem na pomys> 5y wyko0
rzysta: technoloi8 (i( wision% Byem zdumiony jej mo7liwoGciami kreacyjnymi;
'zi8ki temu moem zaprojektowa: taki j8zyk o5raz9w @praca nad nim nie do5iea
jeszcze kocaA> kt9reo nie stworzy5ym nidy za pomoc6 Grodk9w -ilmowych
?2
;
Ale rola o5raz9w (i( uision znacznie wykracza> wedu *endersa> ponad
ich technoloiczn6 innowacyjnoG:> kulminuj6c w sweo rodzaju posannictwie
moralnym; Z o5razami tymi re7yser wi67e 5owiem nadziej8 na oczyszczenie
kultury wideo z prymitywizmu i cynizmu j8zyka elektroniczneo> na wyniesienie
jej ku kulturze zaawansowanej wizji A:i(t TI0sion *ulturC% &rudno si8 wi8c
dziwi:> i7 *enders podnosi je do rani malarstwa elektroniczneo Selectronic
paintinsC, eu-orycznie o5wieszczaj6c ich nowatorstwoE
i (zuliGmy> 7e>w tym miejscu zaawansowanej technoloii
odwiedzaj6 nas
malarze; Pojawili si8 impresjoniGci> po kt9rych nast8powali pointyliGci> a dalej 0
ku5iGci i a5strakcjoniGci; &urner wychyli sw6 ow8> !enoir i Feurat pozdrowili nas>
'eas po7elowa z ekranu> Picasso i %andinsky spacerowali> a jeden z o5raz9w
nazywaliGmy zawsz8 nasz6 elektroniczn6 +on6 LisaO
??
;
?C
#ean Baudrillard> Fwiat wideo i podmiot "raktaln#, tum; Andrzej Nw9KdK> wE +o klnieJ%%%
<udiowizualno w epoce przekaDnik,w elektroniczn#c(, Andrzej Nw9KdK @red;A %rak9w
CHHB> s; 2=2;
?2
*im *enders> :i( $e"inition, wE ten7e> &(e <ct o" Seeln% &eOte und >esprac(e,
.rank-urt am +ain CHH2> s; HH;
??
*im *enders> Achille Bonito "liTa> Electronic +aintins, !oma0.rank-urt am +ain
CHH?> s; 2=;
*i8cej jeszcze> *enders decyduje si8 na pokazanie ich podczas weneckieo
Biennale Fztuki *sp9czesnej jako samodzielne Mo5razy elektroniczneO> a nawet
upowszechnia je w wydaniu al5umowym; Paradoksalnie wi8c nowe o5razy
sankcjonuj6 ostatecznie kultur8 druku> wchodz6c tylnymi drzwiami na powr9t w
or5it8 alaktyki Nuten5era; M%inop8dzelO zast6pi *iertowowskie kinooko> a
o5razy zo5aczone przez o5iektyw kamery znajd6 si8 o5ok tych MnamalowanychO
przez proramy komputerowe; Zaiste znamienny to e-ekt ekspedycji ku nowym
widzialnoGciom;
* =ak daleko, jak blisko mamy do czynienia z przykadem wydo5ywania na
jaw inneo porz6dku zwini8teo> niejawneo; Ale zainicjowaneo dokadnie w taki
sam spos95 jak w -ilmie L'sbon Stor#E poprzez Mrozwini8cieO Gwietlneo -antomu z
dia-ramy w Gwietlny o5raz rzeczywistoGci
?B
; Poniewa7 cay nieomal -i lm
opowiada z perspektywy anielskiej @co i jak widz6 anioyA> oku kamery przypada w
udziale -unkcja su5stytuo0wania oweo anielskieo spojrzenia na u7ytek widza;
Zestaw technoloii kinematora-icznej zostaje zatem w6czony do odsaniania
MinnychO Gwiat9w> a -ilm staje si8 opowieGci6 oka uz5rojoneo w moc 5osk6;
"l6damy 5owiem anioy 5ytuj6ce na Ziemi> ale ol6damy je okiem anielskim> po0
niewa7 ludziom nie jest dana mo7liwoG: postrzeania tych istot; #u7 wczeGniej> w
niebie nad Herlinem, *enders przywoa podo5ny punkt widzenia; &echnika
-ilmowa wyzywa w nieskrytoG: to> co niewidzialne> i zapisuje ten o5raz na -ilmowej
taGmie; +9wi6c inaczej> spojrzenie kamery podlea tej samej transcendencji
spojrzenia co widzenie anio9w; #eGli kamera to potra-i> to jej Modkrywaniu w
nieskrytoG:O @w znaczeniu MwyzywaniaOA przyzna: przyjdzie nieomal 5osk6 moc
kontemplacji niewidzialneo;
Ale skoro anioowie s6 niewidzialni> to w jaki spos95 mo7liwy staje si8 9w
zapis na Gwiatoczuej 5onieL #ak od5ija si8 na celuloidzie Glad 5ytuL *ydaje si8> i7
*enders dotyka tu 5ardzo istotnej kwestii 0 powiada mianowicie> i7 technika
kinematora-iczna potra-i odkry: przed naszymi oczami tak7e to> co niewidzialne>
niewidoczne oym okiem i co nie podlea prostej mediacji ze Gwiata na taGm8;
+usi wi8c to 5y: 0 i jest 0 -ilm o Gwietle jako najwa7niejszym elemencie
zestawu kinematora-iczneo poznania; %ino jako maszyna niewidzialneo\
*enders przenosi na -a5u8 -ilmu owo Modkrywanie w nieskrytoG:O> kt9re tak
wielk6 rol8 odrywa w dzisiejszych technoloiach widzenia; +o7e wi8c jest tak> i7
to nie rzutowanie przedmiotu za pomoc6 Gwiata na taGm8 umo7liwia nasze
widzenie> ale emanacja Gwiata wewn8trzneo umo7liwia odkrywanie
niewidzialneo> 9w platoski Moie okaO przywodz6cy przedmioty duszy> kt9ra
wytwarza widzenie;;; Nie lumen Poj8te jako materialne medium Gwiata> nawet nie
%artezjaskie przyrodzone Gwiato rozumu Alumiere naturelleC, kt9rym B9 o5darza
czowieka
.or; #erzy *9jcik> cyt; dzieo> s; ?I;
Mdla odr97niania prawdy i -aszuO> ale owa 5oska luO 0 Gwiato stworzenia>
su5iektywny -antom GwiadomoGci> waGnie Gwiato oka> to> kt9re do5ywa na jaw
-ilmowe anioy; MWwiatem ciaa jest okoO 0 5rzmi motto -ilmu zaczerpni8te z
ewanelii Gw; +ateusza; M#eGli tedy oko twoje jest zdrowe> cae ciao twoje jasne
58dzie; A jeGli5y oko twoje 5yo chore> cae ciao twoje 58dzie ciemne; #eGli tedy
Gwiato> kt9re jest w to5ie> jest ciemnoGci6> sama ciemnoG: jaka7 58dzie\O @+ateusz
<> 2202?A; Nie przypadkiem wi8c -ilm *endersa jest hodem zo7onym sztuce
Gwiata ,enri Alekana @raj6ceo w nim zreszt6 rol8 kapitana 5arkiA> mistrza
operatorskieo> autora zdj8: do nieba nad Herlinem%
*endersowi anioowie s6 Mposacami nios6cymi Gwiato por67onym w
cieniuO> ale sami GwiatoGci6 nie s6; Anio (assiel m9wi wr8czE MBy: jednym z nich
@ludziA> 5y w ten spos95 sta: si8 jaGniejszym posacem Gwiata w tym mrocznym
czasieO; +isja anio9w jednak jest klarowna; (hodzi o to> 5y uatwi: ludziom
odzyskanie Mwzroku peneo mioGciO> 5y przywr9ci: wi8K mi8dzy sercem a okiem>
mi8dzy GwiatoGci6 serca a Gwiatem oka;
MLudzie patrz6 na Gwiat inaczej> nie tak jak my 0 m9wi anielica !a-aela; 0 Ich
oczy potra-i6 tylko 5ra:> chwytaj6> postrzeaj6> lecz niczeo nie daj6; Zapomnieli>
7e Gwiato dociera poprzez oko do serca> a potem z serca wyziera na zewn6trz
poprzez oko; "5ie Gwiata zosta przerwanyO
?=
; I o to przywr9cenie wi8zi mi8dzy
mioGci6 a widzialnoGci6 w runcie rzeczy *endersowi chodzi; !e7yser mody-ikuje
tu nieco ukad %artezja0ski 0 wedle kt9reo widzenie jest okreGlone przez Gwiat
su5stancji Ares eOtensaC, z jednej strony> i zasad8 duchow6 Ares coitansC z druiej>
zast8puj6c w tym o5ieu Gwiato rozumu przez Gwiato serca> czyli uczucie;
Bo te7 *endersowi anioowie niewiele wsp9lneo maj6 ze swymi 5i5lijnymi
protoplastami; &o raczej uliczni kloszardzi ni7eli zjawy nie z teo Gwiata 0 skromni>
taktowni w niewidzialnej powoce ludzi; * =ak daleko, jak blisko 5rak im ju7 nawet
zewn8trznych atry5ut9w anielskoGci> w kt9re wyposa7eni 5yli jeszcze w niebie nad
Herlinem% (i anioowie nie dm6 w tr65y> nie udz6 wiecznym szcz8Gciem kr9lestwa
nie5ieskieo> nie przy5ywaj6 z misj6 karc6cych 56dK karz6cych ezekutor9w
5oskich praw; Przeciwnie> s6 cisi> jak5y w o5awie> 7e ich o5ecnoG: @kt9rej i tak nikt
pr9cz dzieci nie jest w stanie zauwa7y:A mo7e zak9ci: ludzki porz6dek rzeczy>
tote7 cieszy ich ka7dy przejaw ziemskieo trwania; &o raczej anioowie str97e
przy5ywaj6cy z misj6 oczyszczenia nas z przypadoGci teo Gwiata> poprowadzenia
we waGciwym kierunku dalej;
Ale przecie7 ci przy5ysze z nie5ios> a przynajmniej niekt9rzy spoGr9d nich>
staj6 si8 ludKmi; #ak wo5ec teo pokaza: owo uczowieczenie teo> co
transcendentneL
Fym5olicznie wizualizuje je *enders przez utrat8 z5roi> kt9ra jest
widzialnym atry5utem anielskiej niewidzialnoGci> -ilozo-icznie 0 za po0
%westie z listy dialoowej -ilmu =ak daleko% =ak blisko%
Grednictwem maszyn widzenia> takich np; jak wizjer> kt9ry otrzyma (assiel> kiedy
uratowawszy wypadaj6c6 z okna ma6 !aiss8 stanie si8 w tej samej chwili
czowiekiem; &o dzi8ki owemu wizjerowi 0 atry5utowi kino0oka 0 (assiel0czowiek
na nowo 58dzie kadrowa Gwiat> a maksyma Rideo ero sum 0 Mwidz8> wi8c jestemO
0 zyska teraz inny wymiarE poznawania w ludzkiej powoce;
Ale jest w tym -ilmie jeszcze jedno Gwiato 0 neonowe Gwiato 5erliskiej
stacji metra AleDanderplatz> o kt9rym (assiel powie> 7e to MGwiato pasa7er9w> 5o
nadaje im wi8ksze przyspieszenieO; &o Gwiato> kt9re desi0nuje przestrze 0 nie
powouje jej do istnienia> ale jedynie ksztatuje powok8 widzenia; &a jasnoG: nie
jest ju7 GwiatoGci6 w znaczeniu ewanelicznym czy -ilozo-icznym> to jedynie
MoGwietlaczO
?<
> kt9ry nie tyle wydo5ywa na jaw> ile jest rodzajem maszyny
pr8dkoGci @nap8duA> MGwiata pr8dkoGciO> to nie 5oska luO, ale zsekularyzowane
lumen% Ludzie si8 spiesz6 Mwskutek Gwiata> kt9rym zast8puj6 soceO; &o
s-ormuowanie (assiela jest 5ardzo w duchu -ilozo-ii pr8dkoGci Paula Ririlia> kt9ry
waGnie Gwiato uznaje za trzeci 0 po czasie i przestrzeni 0 interwa kultury
wsp9czesnej> i to najwa7niejszy> a pr8dkoG: awansuje do rani przedmiotu oso5nej
dyscypliny wiedzy 0 dromoloii
?I
; &o pierwsze> 5oskie Gwiato pozwala nam 5y:
ludKmi> okreGla porz6dek naszeo istoczenia si8P to druie jedynie wyzywaj6co
ustawia miejsce> o kt9rym 0 wedu Ririlia 0 stanowi Mdromo0skopiczna
widzialnoG:O> poza chronoloicznym nast8pstwem> podleaa przede wszystkim
czasowi naGwietlania
?J
; (zy jest to mo7e Gwiato Lucy-era 0 teo> kto przynosi ze
GwiatoL I czy to nie tu waGnie najp9Kniej nast8puje spotkanie anioa z dia5em>
GwiatoGci z ciemnoGci6L
?<
,enri Alekan> Fwiat'a i cienie% Frament# ksi)ki, tum; &eresa !utkowska> M%wartalnik
.ilmowyO CHHB> nr IQJ;
?I
%oncept estetyki pr8dkoGci 0 dromoloii 0 rozwija Ririlio w swoich pracach od pocz6tku
lat osiemdziesi6tych @por; Paul Ririlio> Est(eti)ue de la disparition, Paris CHJ3A;
?J
Paul Ririlio> Llnertte polaire, wyd; cyt;
+A!/LA ,"P.INN$!
.ilm i antropoloia
"si6anie dystansu wo5ec audiowizualnoGci
Antropoloia i -ilm 0 dwie dziedziny ludzkiej aktywnoGci> tak odmienne> a jednak
pod pewnymi wzl8dami 5liskie; * poszukiwaniu o5razu natury czowieka i istoty
kultury> w odkrywaniu 5oactwa wytwor9w ludzkich r6k i umys9w> w
dokumentowaniu r97norodnoGci 7ycia i porz6dkowania Gwiata; Ale nie tylko;
Pierwsza zaczynaa od zainteresowa spoecznoGciami zamieszkuj6cymi
dalekie l6dy> 7yj6cymi ezotycznie> 5y potem zaj6: si8 tak7e zachowaniami
swojskimi> spotykanymi 5lisko> na co dzie; 'rua zaG zaczyna od rejestracji
zachowa i sytuacji znanych> zwyczajnych> z kr8u naj5li7szych doGwiadcze> 5y z
czasem zainteresowa: si8 odcieniami czowieczej kondycji> dr67y: ludzk6
oso5owoG:> a zarazem przedstawia: dalekie krajo5razy i rozmaite o5yczaje;
Pierwsza sementuje s-er8 ludzkich zachowa> stara si8 zasadnie wyodr85ni:
teksty kultury i poprawnie je odczyta:; 'rua jako praktyka komunikacyjna sama
wytwarza teksty kultury i przedstawia je do odczytania widzom;
&e podo5iestwa i r97nice mo7na 5y mno7y:> w ich Gwietle si8anie do
doGwiadcze antropoloii wydaje mi si8 dla re-leksji o -ilmie tra-ne i podne;
Fueruj6 to rozwa7ania Aleksandra #ackiewicza; M#eGli antropoloia jest jedn6 z
-orm GwiadomoGci naszeo atunku> to -ilm mo7e 5y: cennym dla niej
materiaemO
C
; * swojej <ntropoloii "ilm u pr95owa odpowiedzie: na pytanie>
czym miaa5y 5y: antropoloia -ilmu> i projektowa nowy dzia -ilmoznawstwa;
Inny spos95 uj8cia teo zaadnienia zaprezentowali autorzy tomu
z5ioroweo FilmE tekst i kontekst% Zadawane przez nich wszystkich pytanie
s-ormuowaa eOplicite Alicja ,elmanE (zym antropoloia moa5y 5y: dla -ilmu>
dla nowoczesneo myGlenia o nim> dla jeo rozumienia
2
;
C
Aleksander #ackiewicz> <ntropoloia "ilmu, %rak9w CHI=> s; CI;
2
Alicja ,elman> Filmoznawstwo wobec antropoloii, wE FilmE tekst i kontekst, Alicja
,elman> *iesaw Nodzi: @red;A> %atowice CHJ2;
Fpr95uj8 p9jG: innym jeszcze tropemP spr95uj8 mianowicie odszuka: taki
punkt widzenia> kt9ry pozwoli mi dziedziny te rozpatrywa: 6cznie i przy
wszystkich oczywistych r97nicach dostrzec pewne wsp9lne 0 jak s6dz8 0 rysy; #e7eli
ten plan powiedzie si8> 58dzie sprzyja: antropoloicznie zorientowanej interpretacji
kina oraz audiowizualnej perspektywie antropoloii;
&o> co 6czy antropoloi8 i -ilm z mojeo punktu widzenia> to szcze9lny
spos95> wjaki mo6 si8 sta: i staj6 si8 one Kr9dami naszej wiedzy i samowiedzy;
Potra-i6 5owiem uGwiadomi: uczestnikom kultury XX stulecia innoG: o5cych> a
zarazem to7samoG: swoichP odmiennoG: i zr97nicowanie kultur czy podkultur
innych spoecznoGci oraz o5licze kultury wasnej> swojskiejP cechy mniej czy
5ardziej ezotyczne o5cych i rysy charakterystyczne swoich; Przy czym o5a rodzaje
wizerunk9w mo6 okazywa: si8 oczywiste 56dK zaskakuj6ce> 5liskie lu5 dalekie>
swoje> cho: innych> i o5ce> cho: wasne;
+o7na oczywiGcie zauwa7y:> 7e ka7dy przejaw ludzkiej dziaalnoGci> a ju7 z
pewnoGci6 tw9rczoG: artystyczna i naukowa> jest z istoty swej Kr9dem naszej
wiedzy i samowiedzy; &akt jest niew6tpliwie> tyle tylko> 7e -ilm i antropoloia s6
czymG takim w spos95 szcze9lny> kt9ry dalej spr95uj8 wyo7y:;
FwoistoG: antropoloii i -ilmu jako Kr9de naszej wiedzy i samowiedzy
wymaa na wst8pie zdania sprawy ze wsp9lneo ich pochodzenia; "no 5owiem
stanowi o ich podstawowych mo7liwoGciach poznawczych> a jednoczeGnie
wyznacza ich niew6tpliwe oraniczenia;
Antropoloi8 i -ilm zrodzia kultura europejska; *yrastaj6 zwaszcza z
pewnej jej waGciwoGci> kt9r6 Leszek %oakowski okreGli jako zdolnoG: do
samokwestionowania> do spol6dania na sie5ie oczami innych> a tak7e do
zainteresowania si8 innymi i do patrzenia na nich z zawieszeniem wasnej
perspektywy ol6du Gwiata
=
;
Antropoloia u prou XX w; kierowaa uwa8 5adaczy w stron8 innych
kultur i odmiennie zoranizowanych z5iorowoGci ludzkichP przezwyci87aa przy
tym postawy etnocentryczne> nastawienia i konwencje wasnej spoecznoGci>
Mpodj8a wysiek rozumienia inneo> poniewa7 sam6 sie5ie nauczya si8
kwestionowa:O
B
;
*yjGcie poza kr6 wasnej kultury sprzyjao Gwiadomej re-leksji nad jej
-undamentami oraz -unkcjonowaniem> uatwiao starania o osi6ni8cie pozycji
o5serwatora tak7e w stosunku do swojej kultury> pomaao uzasadni: wysiek
patrzenia na sie5ie> na wasn6 kultur8 z pewneo dystansu; * rezultacie ksztatowa
si8 mechanizm sprz87enia 0 5y tak rzec 0dodatnieoP najpierw charakter europejskiej
kultury> poleaj6cy na umie0
Leszek %oakowski> Szukanie barbarz#;c#, wE ten7e> Iz# diabe' moe b# zbawion# i
B2 inn#c( kaza;, Londyn CHJ2;
)
(ame* s. 1'.
j8tnoGci samokwestionowania> pozwoli narodzi: si8 klasycznej antropoloii> potem
doGwiadczenia zdo5yte na jej terenie> wyniesione z o5serwacji odmiennych kultur>
wzmacniaj6 ten waGnie rys europejskiej kultury i pomaaj6 w wypracowaniu
postawy o5serwatora kultury wasnej oraz sprzyjaj6 re-leksji me ta kulturowej;
Antropoloia otwieraa $urop8 na inne kontynenty> inne Gwiaty spoeczne>
inne repertuary i hierarchie wartoGci; 'zi8ki swoim kulturowym korzeniom
proramowo zawieszaa 0 a w ka7dym razie Gwiadomie do teo d67ya 0 wasne
nawyki myGlowe> percepcyjne> moralne> estetyczne; &roszczya si8 o analiz8 i opis
oparte na ol6dzie wolnym od normatywnych> oceniaj6cych zao7e> o rozumienie
wyz5yte w miar8 mo7noGci wasnych projekcji;
Postawa taka nie jest 5ynajmniej neutralna> lecz sama wynika z s6d9w
wartoGciuj6cych> niepodo5na 5owiem naprawd8 porzuci: wartoGciowania>
niepodo5na wyz5y: si8 do koca wasnych korzeni; "ne w przypadku kultury
europejskiej s6 Kr9dem otwartoGci> otwartoG: ta wszak7e ma swoje ranice 0
dotycz6ce np; hierarchizowania wartoGci 0 wyznaczone przez owe korzenieP
ranice> kt9rych nie potra-imy przekroczy:; F6 to waGnie poznawcze i samowiedne
ranice antropoloii;
.ilm jest r9wnie7 dzieci8ciem kultury europejskiej; Zrodziy o ludzkie
starania o pochwycenie czasu> o zatrzymanie przestrzeni> o odtworzenie ruchu>
marzenia o 5alsamowaniu wyl6d9w ludzi i rzeczy> o powt9rzeniu raz jeszcze
rozeranych zdarze; %ino -ascynowao zatrzyman6 materi6> jej naocznoGci6>
dynamik6 ruchu i rytmu; .ascynowao zar9wno mo7liwoGci6 przywoywania
realneo Gwiata wjeo -izycznych wymiarach> jak i szans6 na powoywanie Gwiat9w
wyimainowanych> pokazywanie rzeczy niemo7liwych> ^uasi0realnych; *ynalazek
kina spenia sen o replice -aktury rzeczywistoGci i o o5razowaniu 85okich warstw
wyo5raKni; * konsekwencji -ilm 0 w jakimG stopniu niezale7nie od konwencji
przedstawieniowej 0 pozwala pokazywa: czowieka> jeo zmienne o5licza> za0
chowania> reakcje> pozwala pokazywa: czowieka w sytuacji antropoloicznej
=
z
ro7nych punkt9w widzenia i perspektyw; Na ekranie> dosownie> czowiek zo5aczy
sie5ie sameo i m9 teraz odkrywa: tajniki sweo ciaa i swojej duszy> niuanse
psychiki> spoeczne uwikania> ezystencjalny niepok9j i meta-izyczne nadzieje;
Zo5aczy orom dozna i wieloG: ich wyrazu;
%ino nieme> wyra7aj6c myGl poprzez ciao @s-ormuowanie !udol-a
Arnheima
<
A> wydao takie -enomeny> jak np; aktorstwo (harlie (haplina i Nrety
Nar5o; * sztuce (haplina esty> mimika> postawa> kt9re zazwyczaj peni6 rol8
podrz8dn6> zajmuj6 miejsce czoowe> najwa7niejsze; *szystkie
=
+aryla ,op-iner> *ultura wsp,'czesna 0 audiowizualno% *arszawa CHJ=; zwaszcza
s; CIB i nast;
<
Zo5; !udol- Amheim> Filmjako sztuka hCH??A> tum; *anda *ertenstein> *arszawa CH<C>
zwaszcza s; C3= i nast;
pozostae Grodki wyrazu i elementy -ilmowej caoGci s6 im podporz6dkowane i
dozowane oszcz8dnie; Zdaniem +uka-oTskySeo> ra (haplina polea na
posuiwaniu si8 dwojakieo rodzaju estamiE konwencjonalnymi Mestami0
znakamiO i indywidualnymi Mestami0ekspresjamiO; !97ne s6 ich kom5inacje 0
jednoczesne> nast8pcze> lecz na ich zawsze dramatycznym przeciwstawieniu
z5udowana jest -ilmowa posta: (haplina i sens jeo przesania; * rezultacie
o5cujemy z czyst6 liryk6 est9w> wyzwolonych z zale7noGci od cielesneo
su5stratu
I
; Nreta Nar5o> wedu !olanda Barthesa>
@;;;A nale7y do owej chwili w historii -ilmu> kiedy to widok ludzkiej twarzy
rozp8tywa w tumach najwy7szy niepok9j> kiedy 0 dosownie 0 u5iono si8 w o5ra0
zie czowieka jak w czarodziejskim napoju> kiedy twarz stanowia jak5y a5solut
ciaa> kt9reo nie mo7na 5yo ani dosi8n6:> ani porzuci:; @;;;A Nar5o ukazywaa
widzom jak5y platosk6 ide8 oso5y ludzkiej
J
;
.ilm tworzy nowe szanse poznawczeE poszerza nasz6 GwiadomoG:
atunkow6 zar9wno odsaniaj6c pokady rodzimej kultury> jak prezentuj6c ludzi
uksztatowanych w odmiennych warunkach> ukazuj6c powtarzalnoG: jednych
zachowa i sytuacji> a wyj6tkowoG: innych> -ormuuj6c nasze doznania wizualne>
audialne i audiowizualne;
"twartoG: -ilmowca na zr97nicowane 5oactwo sytuacji ludzkich podo5na
5y: mo7e i 5ywa 5liska otwartej 0 z zao7enia 0 postawie antropoloa; I natra-ia na
te same ranice poznania zakorzenione w Gwiecie europejskich wartoGci;
Podo5iestwo to mo7na pr95owa: osa5i:> przywouj6c o5ecnoG: kamery w pracy
-ilmowca; +o7na mianowicie utrzymywa:> 7e -ilmowiec uz5rojony w aparatur8
techniczn6 znajduje si8 w korzystniejszym poo7eniu> al5owiem aparatura ta pod
pewnymi przynajmniej wzl8dami dziaa> 5y tak powiedzie:> o5iektywizuj6ce
&ymczasem> paradoksalnie> to waGnie 5udowa kamery -ilmowej wprowadza do
dziaalnoGci -ilmowca> czy te7 lepiejE uwypukla> jeden jeszcze rodzaj oranicze
wynikaj6cych z waGciwoGci kultury europejskiej> oranicze per0cepcyjnych;
FwoiGcie o5iektywizuj6cy walor pracy kamery> kt9ry zapewnia wysoki
stopie podo5iestwa materiau -ilmoweo do rzeczywistoGci takiej> jak6
postrzeamy Moym okiemO> daje si8 uzasadni: jedynie wewn6trz kultury
europejskiej; Budowa kamery dostosowana jest 5owiem do MnaturalneoO dla nas>
$uropejczyk9w> sposo5u porz6dkowania przestrzeni> sposo5u patrzenia> kt9ry
polea na perspektywie centralnej; &en waGciwy nam spos95 patrzenia ustali si8 w
epoce !enesansu> kiedy sztuka nauczy0
I
Zo5; #an +uka-oTsky> +r,ba strukturalnej analiz# "enomenu aktorstwa AI(aplin w WFwiat'ac(
wielkieo miasta@C @CH?CA> tum; #9ze- +ayen> wE ten7e; Wr,d znak,w i struktur% W#b,r szkic,w,
wy59r> redakcja i sowo wst8pne #anusz Fawiski> *arszawa CHI3;
!oland Barthes> &warz >ret# >arbo @CH=IA> wE ten7e> ?it Aznak% Eseje, tum; i wy59r #an Boski>
*arszawa CHI3;
a si8 kreowa: wizualn6 iluzj8 Grodkami perspektywicznymi
H
; %onstrukcyjnym
modelem 5y tu przejrzysty szeGcian> sprowadzony na paszczyzn8 za pomoc6 rzutu
centralneo; "dkrycie perspektywy centralnej stao si8 podstaw6 sztuki
iluzjonistycznej i w tym kierunku rozwijay si8 w $uropie metody przedstawiania
przestrzeni> a tak7e uruntowa si8 zharmonizowany z tym spos95 artykulacji
Gwiata> czyli podstawowy wz9r percepcyjny; 'la nas sta si8 oczywistym sposo5em
porz6dkowania Gwiata> lecz dla uczestnik9w kultur pozaeuropejskich wcale nie jest
oczywisty> naturalny> przeciwnie 0jawi si8 jako sztuczny;
%ino waGnie odzwierciedla widzenie w perspektywie centralnej; &a
zdeterminowana kulturowo waGciwoG: pozostaje oraniczeniem nieuchronnym;
Antropoloi8 i -ilm 6czy ich audiowizualny charakter> s6 one audio0
wizualnymi waGnie Kr9dami naszej wiedzy i samowiedzy;
* o5u tych dziaaniach o5cujemy raczej nie z jakimiG elementami czy
aspektami zo7onych sytuacji ludzkich wy5ranych celowo> Gwiadomie do roli
noGnik9w in-ormacji i komponent9w 5udowanej wypowiedzi; "5cujemy zazwyczaj
z sytuacjami antropoloicznymi w ich penym> wieloaspektowym wymiarze> z
caymi 5lokami sytuacyjnymi> waGnie audiowizualnymi; "5cowanie takie jest
czymG zupenie innym ni7 o5cowanie z dominuj6cymi od dawna w naszej kulturze
tekstami drukowanymi> nawet jeGli m9wi6 o ludziach w takich samych czy
podo5nych sytuacjach; !97ny jest 5owiem materia> odmienna Min-rastruktura
rzeczowaO> przez kt9r6 poznajemy te sytuacje; !97nicy tej nikt waGciwie nie
kwestionuje; #ej kwali-ikacja za to wypada niemal z reuy neatywnie;
Przyzwyczajeni do przekaz9w j8zykowych> a zwaszcza wysoko wartoGciuj6c
utwory literackie> powiadamy> 7e literatura su5telnie zarysowuje sylwetki>
pro5lemy> kon-likty etc, nie dopowiada z58dnie> zostawia miejsce na prac8
wyo5raKni; %ino natomiast wszystko trywialnie pokazuje> unaoczniaj6c
nieuchronnie spaszcza> widz zaG mo7e tylko wpatrywa: si8 w ekran;;;
Audiowizualne doGwiadczenie antropoloa wartoGciowane jest pozytywnie>
pochodzi 5owiem z 5ezpoGrednich kontakt9w z ludKmi> nie poGredniczy w nim
7adne dodatkowe medium> analoicznie jak w komunikacji potocznej;
Antropoloowie waGnie> o5cuj6c z zachowaniami od5ieaj6cymi od wzor9w
waGciwych ich wasnej kulturze> pierwsi zwr9cili uwa8 na zachowania
pozawer5alne> odkryli ich wa7n6> aktywn6 o5ecnoG: w porozumiewaniu si8 ludzi;
&e swoje audiowizualne doGwiadczenia opatrywali komentarzem> krytyczn6
re-leksj6 0 od wczesnych intuicji w stylu na przykad ';N; +allerySeo przez
prekursorskie artykuy $dwar0
H
Zo5; !udol- Arnheim> Sztuka i percepcja wzrokowa, tum; #olanta +ach> *arszawa CHIJP
$rnst II; Nom5rich> Sztuka I z'udzenie, tum; #an Zaraski> *arszawa CHJCP *adysaw Ftrze0
miski> &eoria widzenia, %rak9w CH=JP +ieczysaw Por85ski> Sztuka i in"ormacja, wE ten7e>
+oenanie z kr#t#k), %rak9w CH<<P +arcin (zerwiski> Samotno sztuki% *arszawa CHIJ;
da Fapira i +arcela +aussa> po 5ardziej systematyczne 5adania w ostatnich
dziesi8cioleciach
C3
;
Mota bene, podo5ne doGwiadczenia maj6 psychiatrzy> kt9rzy o5cuj6c
r9wnie7 z zachowaniami jaskrawo odmiennymi od wasnych> szy5ko nauczyli si8
dostrzea: i docenia: komunikacyjn6 rol8 czynnik9w niewer5alnych; Znamienne
jest zreszt6> w moim przekonaniu> cz8ste> zwaszcza w Ftanach Zjednoczonych>
6czenie zawodu antropoloa i psychiatry
CC
;
AudiowizualnoG: materiau antropoloiczneo ma> co oczywiste> rodow9d
5ehawioralny> u-undowany na 5ezpoGrednim kontakcie komunikacyjnym; 'otyczy
stosunk9w mi8dzy realnymi> dziaaj6cym ludKmi 0w jakichG okolicznoGciach>
wedu lu5 przeciw o5owi6zuj6cym kanonom> co 6czy si8 z ich reaowaniem Mna
or6coO> powodowaniem si8 emocjami; &en typ audiowizualneo komunikowania
si8 zakada mo7liwoG: aktywneo> 5ezpoGrednieo uczestnictwa i jednoczeGnie
jednorazowy prze5ie zdarze;
&ymczasem status antropoloa przekreGla na o9 ewentualnoG: peneo
uczestnictwa w 7yciu 5adanych z5iorowoGci; +a tym polea swoistoG: jeo
doGwiadczenia; #ednorazowosc zaG sytuacji skonia 5adaczy do przeciwdzia'ania
jej skutkom; 6acz7li oni notatki, kwestionariusze i inne materiay pisane uzupenia:
zapisem -otora-icznym> audialnym> a wreszcie audiowizualnym; &o mechaniczne i
elektroniczne utrwalanie materiau> kt9ry mo7na podda: analizom> wywoao
przewr9t w metodach i technikach 5adawczych> okazao si8 5ardzo wa7ne dla
ukonstytuowania si8 antropoloii jako nauki opartej nie tylko na intuicji
C2
;
%westionowanie wiaryodnoGci antropoloicznej takieo zapisu 5ierze si8 z
pomieszania dw9ch r97nych spraw; (zym innym 5y5y zamiar potraktowania
materiau -ilmoweo zrealizowaneo przez ludzi> kt9rych kultur8 antropolo 5ada>
jako Mo5iektywneO Gwiadectwo tej waGnie kultury; *iemy ju7> 7e swoista 5udowa
aparatury -ilmowej uniemo7liwia: mo7e wykorzystanie o w takim charakterze;
(zym innym jednak jest materia -ilmowy zarejestrowany przez sameo 5adacza i
potraktowany jak pomocnicze> dodatkowe Kr9do analizy 5adanej kultury; &ak
zwana adekwatnoG: takieo materiau -ilmoweo jest oczywiGcie wzl8dna> od0
3
';N; +allery> Sln Lanuae <mon t(e Mort( <merican Indians @CJJCA> &he ,aue CHICP
$dward Fapir> *ulturaj7z#k, osobowo% W#brane eseje, tum; Bar5ara Ftanosz> !oman Zimand>
*arszawa CHIJ> zwaszczaE ?owa jako r#s osobowoci @CH2IA oraz niewiadome modelowanie
zac(owa; w spo'ecze;stwie @CH2IAP +arcel +auss> Socjoloia i antropoloia, tum; +arcin %r9l>
%rzyszto- Pomian> #erzy Fzacki> *arszawa CHI?> zwaszczaE Sposob# pos'uiwania si7 cia'em @CH?<A>
tum; +arcin %r9l; Zo5; te7 +aryla ,op-iner> +rzemian# pramat#czneE mowa w potoczn#m
komunikowaniu, wE *ultura wsp,'czesna 0 audiowizualno, wyd; cyt; @tam o5szerna 5i5liora-iaA;
O +a przykad $dward Fapir> #uren !eusch> !ay L; Birdwhistell> +ary (atherine Bateson;
C2
ha przykad +araret +ead> From Intuition to <nal#sis in Iommunication !esearc(, MFemioticaO
CH<H> nr C;
daje 5owiem przede wszystkim spojrzenie samych antropolo9w; &ak wszak7e
wyl6da sytuacja poznawcza antropoloii; &u prze5iea 0 wskazana ju7 uprzednio 0
ranica szans poznawczych antropoloii jako dzieci8cia europejskiej kultury;
Nranicy tej nie da si8 przekroczy:> mo7na j6 tylko so5ie uGwiadomi:;
AudiowizualnoG: -ilmu ma rodow9d techniczny; )trwalenie sytuacji i
zdarze zakada tu jednoczeGnie poGrednioG: kontaktu komunikacyjneo oraz
-antomatyczny charakter podstawy teo doGwiadczenia;
Przemiany -ilmu> od niemeo do dKwi8koweo> pokazuj6 zarazem> jak
trudna 5ya droa do audiowizualnoGci opartej na technice i jej doskonaleniu; .ilm
dKwi8kowy powsta dzi8ki estetycznej interpretacji wynalazku techniczneo>
interpretacji zmierzaj6cej Gwiadomie do scalenia niejednorodnych skadnik9w w
caoGciow6 struktur8 artystyczn6; Pojawienie si8 kolejnych technik audiowizualnych
sprzyja spoecznemu upowszechnianiu audiowizualnych replik rzeczywistoGci 0
realnej 56dK wyo5ra7onej; Przy tym telewizja od pocz6tku poleaa na jednoczesnej
rejestracji o5razu i dKwi8ku;
&echniczna rejestracja konstytuuj6ca kino stworzya podstawy w6czenia do
kultury r97nych -rament9w i wymiar9w Gwiata naturalneo oraz zwaszcza
wprowadzenia do centrum kultury rozleych o5szar9w ludzkieo 7ycia; )kazaa
materiaowe zr97nicowanie skadnik9w naszych zachowa i uGwiadomia udzia
tych wszystkich element9w w 5udowaniu znacze komplementarnej caoGci
audiowizualnej; Fzeroki zasi8 spoeczny -ilmu i telewizji> stopie nasycenia nimi
wsp9czesnej komunikacji> ich intensywna o5ecnoG: w polu widzenia i uwai ludzi
7yj6cych w druiej poowie XX w; sprzyjaj6 oswojeniu audiowizualneo wymiaru
naszych zachowa;
Audiowizualne techniki utrwalania zachowa wykorzystane zostay w
rozmaitych -ormach artystycznych i in-ormacyjnych> -ikcyjnych i dokumentalnych;
%orzystaj6 z nich r9wnie7> zwaszcza od kiedy -unkcjonuje atwa w o5sudze
technika wideo> psycho0 i socjoterapia> zatem dziedziny :wicze intencjonalnie
samowiednych; Praca z manetowidem pozwala czonkom zespo9w
terapeutycznych przyjrze: si8 so5ie> swoim reakcjom Mz 5okuO> wyst6pi: w
komunikacyjnej roli o5serwatoraP pozwala prze5ie zaj8: poddawa: kolejnym
ol6dom> analizom> interpretacjom;
* przypadku terapii manetowid jest ju7 niew6tpliwie narz8dziem
Mkulturowo adekwatnymO> cho: zapewne i tu mo7e o so5ie da: zna: swoisty punkt
widzenia> kt9ry wy5iera oso5a rejestruj6ca; *ydaje si8 jednak> 7e nasza epoka
zrezynowaa ze zudze na temat tak zwaneo o5iektywizmu poznawczeo; (97 w
tej sytuacji miaa5y dokadniej znaczy: nadzieja na znalezienie narz8dzi poznania
doskonale o5iektywnychL * naszym kulturowo uwarunkowanym sposo5ie
patrzenia na Gwiat zapis audiowizualny 0 w por9wnaniu z innymi mediamiE statycz0
nym sowem i o5razem> przekazem tylko audialnym czy tylko wizualnym 0 wydaje
si8 stosunkowo peny i w pewnym sensie teo sowa nawet
wierny
C?
; .ilm 5owiem najmniej musi redukowa: wymiar9w i szcze99w
rejestrowanej sytuacji> ma raczej wiele mo7liwoGci odtw9rczych> mo7e najpeniej t8
sytuacj8 zreplikowa:P ju7 sama wsp9o5ecnoG: r97norodnych skadnik9w
uruchamia mechanizmy wewn6trztekstowej kon-rontacji i neocjacji znacze;
*a7noG: -ilmu i innych technik audiowizualnych jako Kr9da naszej wiedzy i
samowiedzy polea na mo7liwoGci wieloaspektoweo oddania autentyzmu
ludzkieo be(auioru, na realizmie struktury zachowa i caych sekwencji zdarze;
Wwiadomie 5udowana wypowiedK mo7e te szanse wykorzysta: lu5 zniweczy:> cho:
sama audiowizualnoG: przekazu te ostatnie starania raczej zdaje si8 utrudnia:;
AudiowizualnoG: jest zatem tym> co 6czy doGwiadczenia antropoloa i
uczestnika praktyki -ilmowej; !97ni je rodow9d owej audiowizual0noGci 0 raz
5ehawioralny> raz techniczny; !97ni je charakterystyka sytuacji komunikacyjnych>
opartych 56dK na kontakcie 5ezpoGrednim> 56dK poGrednim; !97ni je eneralnie
odniesienie do sytuacji antropoloicznejE 5ycie wewn6trz 56dK na zewn6trz tej
sytuacji;
%olejna istotna> z mojeo punktu widzenia> cecha wsp9lna doGwiadcze
antropoloa i widza to udzia w komunikacji oparty na rze dystansu;
+o7liwoG: spojrzenia na dan6 sytuacj8> na sie5ie w tej sytuacji z pewneo
dystansu 0 emocjonalneo> czasoweo> przestrzenneo> dystansu uatwiaj6ceo
namys 0 to przeciwiestwo automatycznej identy-ikacji; +asza kultura na co dzie>
w kontaktach 5ezpoGrednich> ceni przede wszystkim spontanicznoG:> autentycznoG:>
zdolnoG: do peneo ana7owania si8 etc% *aGciwoGci te zazwyczaj zestawia si8
kontrastowo z dystansem ujmowanym jako dziaanie interesownie wyrozumowane>
asekuranckie> z natury neatywne; "pozycja ta nacechowana jest aksjoloicznie>
jak5y chodzio o przeciwstawienie postaw i zachowa szlachetnie odwa7nych>
5ohaterskich 0 pospolicie niewra7liwym> oportunistycznym czy wr8cz
tch9rzowskim; &aki punkt widzenia oddaje do5rze znana scena -ilmowa; "to jej
opisE
%rzyk 5ien6cych ludzi poprzedza ukazanie wypadku> w sekund8 p9Kniej widzimy
dziecko poruszaj6ce si8 niezdarnie w -osie dla niedKwiedzi> lalk8> po kt9r6 si8a> i same
niedKwiedzie; Z5li7a si8 nieuchronnie traiczna katastro-a; +ody chopak> kt9ry przed
chwil6 caowa dziewczyn8> nastawia aparat -otora-iczny> wy5iera najlepsze uj8cia;
Przera7ony tum zamiera i wtedy niepozorny czowiek w okularach schodzi po dziecko;
"dania niedKwiedzie> 5ierze dziecko na r8k8 i wyco-uje si8 szcz8Gliwie otwartym
przejGciem
CB
;
Zo5; szerzej +aryla ,op-iner> nowe przedmiot# audiowizualne% Iec(# i "unkcje, wE ta7;
*ultura wsp,'czesna 0 audiowizualno, wyd; cyt;P na temat wideo zo5; przede wszystkim
/annick Ne--roy> Patrick Accolla> Ann8 Ancelin Fchiitzen5erer> Tideo, "ormation et t(erapie%
$8autres imaes de son corps, $pi CHJ3;
Fcena z noweli -ilmowej Andrzeja *ajdy ?i'o dwudziestolatk,w @CH<2A; "pis wedu
Bar5ary +ruklik> <ndrzej Wajda, *arszawa CH<H> s; <=0<<;
Bohater kontra -otora-uj6cy widz; Uycie ludzkie> sym5ol najwy7szych
wartoGci> i aparat -otora-iczny jako znak Mopakowania zast8pczeoO; Zawarte w tej
sekwencji 0 Gwiadome 56dK nieGwiadome 0 przeciwstawienie nie wydaje mi si8
tra-ne; Z mojej perspektywy czowiek w okularach ratuj6cy dziecko tak7e m9
mie: przy so5ie aparat; Przekonana jestem 5owiem> 7e to nie aparat -otora-iczny
o5ni7a czy 5lokuje 5ohaterskie skonnoGci modych ludzi; "dnosz8 wra7enie> 7e w
interesuj6cej mnie kwestii zestawiane s6 i por9wnywane niewsp9mierne sprawy;
Zjednej strony> cechy postawy 7yciowej warunkuj6ce zachowanie i zwi6zane z
wyznawanym systemem wartoGci> z druiej natomiast 0 skadowe sytuacji
poznawczej> kt9ra dzi8ki dystansowi sprzyja re-leksji> mo7e podwa7a: i
ewentualnie eliminowa: nawykowe> 5ezre-leksyjne zao7enia czy reakcje> a kt9ra
przecie7 nie przes6dza o konkretnych wy5orach i dziaaniach; Inaczej m9wi6c>
dystans poznawczy nie zakada> a nawet nie musi sprzyja: postawom asekuranckim
i zachowaniom moralnie naannymP dystans poznawczy nie koliduje z akceptacj6
wartoGci> a zachowanie oceniane w naszej kulturze pozytywnie mo7e 5y: nie tylko
spraw6 odruchu> lecz r9wnie7 wynikiem namysu;
+inimum dystansu> jakiG jeo rodzaj> zdaje si8 warunkiem niez58dnym
wszelkiej re-leksji; I jeGli przyjrze: si8 pod tym k6tem ewolucji naszeo atunku> to
jednym z jej podstawowych rezultat9w 5yo zwi8kszanie odst8pu mi8dzy 5odKcem
a reakcj6> zwi8kszanie mi8dzy nimi dystansu; Zwaszcza ludziom wsp9czesnym
potrze5ny jest on ze wzl8du na 5oaty> coraz wi8kszy i coraz 5ardziej r97norodny>
niejednokrotnie kon-liktowy repertuar sytuacji> z kt9rymi stykaj6 si8 w swoim
7yciu; &ak rozumiany dystans uwa7am za wa7n6 i wartoGciow6 waGciwoG:
dwudziestowiecznej wiedzy oraz samowiedzy;
Antropoloia> narodziwszy si8 z o5serwacji o5cych spoecznoGci> do0
konywaa ol6du z pozycji zewn8trznej wzl8dem tych spoecznoGci> zewn8trznej z
powodu odmiennoGci kultur 5adacza i 5adanych; Zewn8trzne miejsce o5serwatora
to> inaczej m9wi6c> trudna> a 5y: mo7e niemo7liwa do pokonania 5ariera o5coGci;
Ftwarza ona nieunikniony dystans wynikaj6cy z r97nic kulturowych; &en dystans>
utrudniaj6cy rozpoznawanie zjawisk o5cej kultury> wymaaj6cy wysiku
poznawczeo do jej rozumienia> sam ju7 oranicza nastawienie 5ezre-leksyjne>
wprowadza w6tek samokontroli 5adawczej> sprzyja autore-leksji i torowa dro8
rozumieniu ponad mechanizmami identy-ikacji;
'ystans ten niew6tpliwie stwarza r97ne kopoty; )trudnia nie tylko
rozpoznawanie znacze> ale i poruszanie si8 atwe w tej innej przestrzeni
kulturowej; Przy tym podstawowe doGwiadczenie antropoloa jest komunikacyjnie
5ezpoGrednie; #ak ju7 wspomniaam> opiera si8 na kontaktach twarz6 w twarz> tak
jak w porozumiewaniu si8 potocznym> i w tym sensie jest to kontakt 5liski>
poz5awiony 5arier -izycznych> przestrzennych> medialnych; Lecz dystans kulturowy
wpisany w ten ukad uniemo7liwia pene uczestnictwo; Antropolo jest przy5yszem
z inneo wymiaruE Inny j8zyk> o5yczaje> a przede wszystkim odmienna hierarchia
wartoGci 0 wszystko to
upoGrednia komunikacyjnie 5ezpoGrednie zetkni8cia; Bariera kulturowa wyklucza
automatyzm rozumienia i porozumienia;
Z perspektywy komunikowania si8 potoczneo doGwiadczenie antropoloa
jest skrajne; (harakterystyka komunikacji potocznej podkreGla> 7e uczestnicz6cy w
niej ludzie mo6 si8 w peni realizowa:> mo6 ro5i: u7ytek z cech swojej
oso5owoGciP tkwi6 oni wewn6trz rozrywaj6cych si8 wydarze> co umo7liwia
realny> oso5isty udzia> autentyczne prze7ywanie i wielopoziomow6 aktywnoG:;
&ymczasem przypadek antropoloii pozwala nam uGwiadomi: so5ie> 7e spenianie
warunku komunikacyjnej 5ezpoGrednioGci nie wystarcza> 5y udzia w
rozrywaj6cym si8 zdarzeniu mo7na 5yo uzna: za aktywny> 7e jest to warunek
wst8pny> ale niewystarczaj6cy;
" ile antropoloia wyci6n8a wniosek ze swoich doGwiadcze w stosunkach
z o5cymi i dzisiaj wy5iera Gwiadomie dystans wo5ec swoich> o tyle kino ma
dystans wpisany niezmiennie w swoje -unkcjonowanie; 'ystans ten polea na
czymG innymE wynika z techniki przekazu opartej na mechanicznej 56dK
elektronicznej rejestracji> co sprawia> 7e kontakt komunikacyjny ma tu nieuchronnie
charakter poGredni;
* komunikacji -ilmowej o5cujemy z sytuacjami antropoloicznymi
intencjonalnie przetworzonymi ju7 przez autora czy nadawc8; *prawdzie -ilm daje
ich stosunkowo wiern6 replik8> ma jednak natur8 -antomatyczn6> poprzestaje na
udawaniu realnoGci; Fytuacj8 ekranow6 o5serwujemy z zewn6trz> izolowani od
zdarze pozostajemy widzami; Bycie na zewn6trz sytuacji uniemo7liwia -aktyczne
uczestnictwo> dopuszcza tylko o5serwacj8> przyl6danie si8> w miejsce oso5isteo
udziau o-eruje mo7liwoG: przysowioweo ju7 ki5icowania; Prze7ycia z porz6dku
realneo> a wi8c autentyczne> ust8puj6 przed doznaniami zast8pczymi>
imitacyjnymi> przed -ikcyjnoG0ci6; )dzia w tej komunikacji> odznaczaj6cy si8
5rakiem jakieokolwiek wpywu na 5ie wydarze> okreGlany jest jako 5ierny> a
ujemne skutki poGrednieo kontaktu mi8dzy nadawcami a od5iorcami rzutowa:
maj6 na postawy ludzkie w 7yciu spoecznym Auide przywoana wy7ej scena
-ilmowaA;
+a tak zinterpretowanej r97nicy mi8dzy audiowizualn6 komunika6
5ezpoGredni6 a poGredni6 opieraj6 si8 m;in; krytyki wsp9czesnej kultury; Nie
zadzam si8 z nimi w tej sprawie; *idz8 zasadnicze odmiennoGci tych dw9ch
rodzaj9w komunikacji i nie chc8 ich 5aatelizowa:> spr95uj8 jednak spojrze: na nie
z takiej perspektywy> z kt9rej r97nica ta da si8 zinterpretowa: w kateoriach
odmiennych jakoGci i 0 5y: mo7e 0 oceni: dodatnio;
'ziaanie interakcyjne zakada zaana7owanie si8 5ezpoGrednie uczestnik9w
spotkania; Z jednej strony> podleaj6 oni oddziaywaniu wielu czynnik9w zodnych
z ich wyo5ra7eniami i przyzwyczajeniami> niekt9re jednak czynniki zaskakuj6 ich
swym pojawieniem si8> prze5ieiem czy si6; Z druiej strony> jednostka uruchamia
swoim zachowaniem lawin8 nast8pstw> kt9rych cz8G: przewiduje z 9ry>
pozostaych zaG nie 5ierze pod uwa8 lu5 nie mo7e ich przewidzie:;
"t97 widz> kt9ry znajduje si8 na zewn6trz zdarzenia i z zao7enia nie mo7e
wzi6: w nim udziau> mo7e przecie7 stara: sieje uwa7nie o5serwo0
wa: i analizowa:> mo7e umiej8tnie rozpozna: rysuj6ce si8 motywy post8powania>
wzajemne sprz87enia zaana7owanych w sytuacj8 os95> a tak7e prze5ie i
dramaturi8 ich dziaa> punkty zwrotne> starcia stron> nieoczekiwane nast8pstwa;
*idz mo7e spontanicznoG: cudzeo dziaania uzupeni: wasn6 re-leksyjnoGci6;
+o7e autentyzm prze7ycia innych dopeni: swoim staraniem o tra-ne odczytanie
znacze> o ich interpretacj8 0 nie na podstawie oso5isteo uwikania w sytuacj8>
zainteresowania prze5ieiem i e-ektem interakcyjnej ry> i nie pod wra7eniem
5ezpoGrednich impuls9w> dozna> lecz na podstawie o5serwacji z dystansu> z wielu
punkt9w widzenia naraz> wielostronnie; +o7e si8 ekspresji aktor9w dopeni: swoj6
pr956 rozumienia> nie po to> a5y z oceny rezynowa:> lecz 5y ocen8 s-ormuowa:
odpowiedzialnie; I mo7e nie po to> 5y re-leksj6 nad zachowaniami innych zast6pi:
wasne dziaanie; By: mo7e po to> 5y z o5serwacji czyichG zachowa wyci6n6:
wnioski dla sie5ie i ewentualnie posu7y: si8 nimi we wasnych> realnych
sytuacjach; &ak wi8c doGwiadczenia wyniesione z aktywneo> cho: nie w sensie
5ehawioralnym> lecz percepcyj0nym i intelektualnym> udziau w komunikacji
-ilmowej mo6 5y: pomocne w wewn8trznym i spoecznym 7yciu jednostki; +o6
dopenia: doGwiadczenia zromadzone w kontaktach 5ezpoGrednich> a razem wzi8te
maj6 szanse wzajemneo oGwietlania si8 i koryowania> szanse poznawczej
wsp9pracy ponad -antomatycznoGci6 jednych i realnoGci6 druich; +o6
pozostawa: w relacji> jaka zachodzi np; mi8dzy empiri6 a wiedz6 o niej> mi8dzy
konkretnymi zachowaniami czowieka a jeo samo0wiedz6; +yGlenie z pewnoGci6
mo7e dziaanie hamowa:> lecz mo7e tak7e je wspiera:;
Mota bene, nasuwa mi si8 jeszcze uwaa na temat dystansu i ki5icowania;
'ystans komunikacyjny> jaki zakadaj6 Grodki masoweo przekazu> ulea: mo7e
tak7e> jak s6dz8> swoistemu zawieszeniu> a to ze wzl8du na si8 ekspresji
zachowa ki5ic9w 0 np; sportowych; &ymczasem krytyka kultury wsp9czesnej
przypisuje ki5icowaniu 5iernoG:> nieautentycznoG:> imitacyjnoG:; %i5ic to
przeciwiestwo 5ohatera> to pseudouczestnik 5ez wysiku i ryzyka> kt9ry podszywa
si8 pod cudze dramaty i radoGci> niepowodzenia i osi6ni8cia> upadki i wzloty;
Ftanowisko takie uwa7am za skrajnie jednostronne; %i5icowanie jest dzisiaj
realn6> 7ywotn6 cz8Gci6 spoeczneo 5ytowania> autentyczn6 s-er6 z5iorowych
prze7y: i reakcji; * do5ie intensy-ikacji wydarze sportowych tempo i zasi8
o5ieu in-ormacji sportowej w prasie> radiu i telewizji odrywa podstawow6 rol8;
Ale rol8 najwa7niejsz6> naj5ardziej spektakularn6 odrywa udzia w tych imprezach
tysi8cy ki5ic9w dzi8ki telewizyjnym transmisjom krajowym> kontynentalnym i
mi8dzykontynental0nym; &o waGnie Grodki masoweo przekazu powoay oromn6
pu5licznoG: 0 nieprze5rane rzesze ki5ic9w sportowych na caym GwiecieP powoay
nowy typ uczestnictwa 0 na odleoG: wprawdzie> ale autentyczneo; PoGrednictwo
ekranu nie uniemo7liwia ki5icowania; A nierzadko sukcesy 56dK pora7ki na
stadionach wyprowadzaj6 ki5ic9w na ulice miast dla demonstrowania nastroj9w
eu-orii lu5 rozpaczy; "d5i9r widowiska
sportoweo na stadionie> ale i przed telewizorem> wsp9tworzy jeo realny>
prawdziwy kontekst
C=
;
(zy jako 5ierne> nieautentyczne> zast8pcze kwali-ikowa: mamy ka7de
doGwiadczenie @prze7ycie> zachowanieA> kt9re nie spenia warunk9w
5ezpoGrednioGci i kt9re nie dotyczy sztuki usankcjonowanej du6 tradycj6L ,a tym
o5szarze pro5lemowym widz8 tak7e miejsce dla rozwa7a antropoloicznych;
.ilm i inne Grodki audiowizualne z pewnoGci6 uatwiaj6 nam orientacj8 we
wsp9czesnoGci; Fzansa o5cowania 0 cho:5y poGrednio 0 z utrwalonymi sytuacjami
antropoloicznymi> kt9rych aktorzy s6 zr97nicowani pod wzl8dem
psycholoicznym i spoecznym> -izjonomicznym i o5yczajowym> poszerza nasz6
wiedz8 i samowiedz8; Ich kulturowa r97norodnoG: uo5ecniana powszechnie stwarza
dzisiaj wszystkim okazj8 do 5ycia antropoloami amatorami;
.ilm i antropoloia spotykaj6 si8 tutaj twarz6 w twarz;
$lektroniczne post scriptum
Ftuletnia o5ecnoG: kina w kulturze przeo5razia j6 zasadniczo; .ilmo0
znawstwo jako odr85na dyscyplina od dawna oGci na uczelniach; Ale przeci8tny
uczestnik kultury dalej nie uczy si8 w szkole reu wypowiedzi audiowizualnej ani
nawet historii kina; niezale7nie od teo> czy waGnie dlateo> pu5licznoG: -ilmowa
jest ci6le liczna; $ntuzjast9w -ilmu kinoweo nadal jest wi8cej ni7 tych> kt9rzy
m9wi6 o Gmierci kina> -ilmu i o5razu analooweo w o9le;
$kspansja elektroniki u prou XXI w; otwiera wielkie mo7liwoGci i stwarza
nowe pro5lemy; Lekcja -ilmu okazuje si8> wedu mnie> niez58dnym
doGwiadczeniem dla o5ecnych uczestnik9w zmieniaj6cej si8 kultury;
Antropoloia> kt9ra przez cay czas rozwija si8 nad wyraz dynamicznie>
okazaa si8 niezast6piona w naszym dzisiejszym myGleniu o wsp9czesnoGci;
C=
Por; np; Ftanisaw Baraczak> ?asza wola 0 +olska ola]@ @o transparentach ki5ic9w
pikarskichA> wE Form# literatur# popularnej, Aleksandra "kopie0Fawiska @red;A; *rocaw CHI?P
*ojciech Liposki> Sport w literaturze prasowej dwudziestolecia mi7dz#wojenneo, tam7e;
!ozdzia z ksi67ki +aryli ,op-iner *ultura audio0
wizualna u prou 99I wieku @Instytut Bada Lite0
rackich PAN> *arszawa CHHIA;
!)'"L. A!N,$I+
Perspektywy telewizji
Zainteresowania czowieka si8aj6 dalej ni7 jeo zmysy; *Gr9d wynalazk9w technicznych
su76cych do zmniejszenia tej dysproporcji telewizja jest najnowszym i mo7e najwa7niejszym;
+owa za5awka jest maiczna i tajemnicza; Budzi ciekawoG:E #ak dziaaL #ak na nas wpywaL Z
pewnoGci6> kiedy aparaty telewizyjne pojawi6 si8 wGr9d upomink9w urodzinowych i pod
Gwi6teczn6 choink6> ciekawoG: osa5nie; &ajemnica domaa si8 wyjaGnienia> p9ki jest nowa;
Fkorzystajmy wi8c ze sprzyjaj6cej chwili;
Przede wszystkim powiedzmy so5ie> jaki podstawowy pro5lem wi67e si8 z telewizj6; "czy i
uszy maj6 zupenie r97ne zadania i odpowiednio s6 zupenie odmiennie z5udowane; "czy
in-ormuj6 o ksztacie i kolorze> o strukturze powierzchni i o ruchu przedmiot9w w tr9jwymiarowej
przestrzeni> rejestruj6c reakcje tych przedmiot9w na Gwiato; )cho mao m9wi o samych
przedmiotach> donosi tylko o pewnych ich dziaaniach wytwarzaj6cych -ale dKwi8kowe; "ka na
o9 nie interesuje natura> miejsce i warunki> od kt9rych zale7y Kr9do promieni Gwietlnych> jakie
padaj6 na siatk9wk8; )cho interesuje si8 Kr9dem dKwi8ku> chce> 5y -ale dKwi8kowe docieray do
nieo w spos95 mo7liwie niezmieniony> 5y dKwi8k w drodze ze Kr9da ulea jak najmniejszemu
znieksztaceniu; 'Kwi8k wytworzony przez dany o5iekt mao m9wi nam o jeo ksztacie>
natomiast oko> 5y speni: swoje zadanie> musi liczy: si8 z -aktem> 7e podo5izna tr9jwymiaroweo
o5iektu powinna 5y: przynajmniej dwuwymiarowa; !zut tr9jwymiaroweo ciaa na
dwuwymiarow6 powierzchni8 daje o5raz jednostronny> ale cz8sto in-ormuj6cy w stopniu
wystarczaj6cym; @;;;A Fpecy-icznym pro5lemem telewizji jest oczywiGcie to> 7e o5razy s6
dwuwymiarowe; Przy analizie rozkadaj6 si8 na wielk6 iloG: walor9w jasnoGci i 5arwy> z kt9rych
ka7dy w danym momencie mo7e 5y: przekazany przy pomocy tylko jedneo nadajnika; #e7eli
weKmiemy pod uwa8> 7e dla wytworzenia o5razu siatk9wka naszeo oka posuuje si8 okoo stu
pi8:dziesi8cioma milionami receptor9w> moo5y si8 wydawa:> 7e dla przesania jedneo tylko
o5razu trze5a 5y mie: miliony tele-on9w lu5 radiostacji; +a szcz8Gcie oko nasze zatrzymuje
ode5rane wra7enie przez okreGlony> cho: niewielki> przeci6 czasu; #e7eli wi8c wszystkie impulsy
skadaj6ce si8 na dany o5raz
zostan6 przekazane w uamku sekundy> 58dzie si8 wydawao> 7e ukazuj6 si8
wszystkie jednoczeGnie; (zas ten> cho: 5ardzo kr9tki> wystarcza jednak> 5y
elektrycznoG: moa wysa: punktowe impulsy jeden po druim przez ten sam
nadajnik; Innymi sowy> pro5lem zosta rozwi6zany przez zamian8 stosunk9w
przestrzennych @w o5razieA na stosunki czasowe> to znaczy przez przeksztacenie
zjawiska dwuwymiaroweo w jednowymiarowe;
*ielka szy5koG: transmisji jest konieczna tak7e i dlateo> 7e przedmioty
o5razu zmieniaj6 si8 i poruszaj6; .ilm nauczy nas> 7e dla uzyskania pynneo ruchu
potrze5a najmniej szesnastu do dwudziestu czterech o5raz9w na sekund8; Promie
katodowy musi wypunktowa: ka7dy o5raz dostatecznie szy5ko> 5y w ci6u
sekundy o5j6: odpowiedni6 iloG: o5raz9w; Ikonoskop musi praktycznie mie: do
czynienia z pierwszym> druim i czwartym wymiarem jednoczeGnie;
&elewizja oromnie rozszerza mo7liwoGci radia w zakresie in-ormacji
dokumentalnej; Wwiat dKwi8kowy> dost8pny od5iorcy audycji radiowych> jest w
wartoGci dokumentalne 5ardzo u5oi; Fuch znakomicie przekazuje mow8 i muzyk8>
a wi8c produkty ludzkieo umysu> natomiast w 5ardzo sa5ym stopniu oddaje
o5iektywn6 rzeczywistoG:; Bez usu komentatora lu5 reportera radiowe transmisje
wydarze 5yy5y tak -ramentaryczne> 7e niemal niezrozumiae; (zasami rytmiczny
tupot n9> urywki dKwi8k9w orkiestry i os9w mo6 zo7y: si8 na o5raz wielkieo
tumu przeci6aj6ceo ulicami miasta; Ale konkretnoG: od5ioru jest tu raczej
zasu6 wyo5raKni suchacza ni7 rzeczywistych dKwi8k9w> jakie dochodz6 z
oGnika; )cho jest instrumentem rozumowania 0 przystosowanym najlepiej do
od5ierania materiau> kt9ry zosta ju7 uksztatowany przez czowiekaP natomiast
widzenie jest doGwiadczeniem 5ezpoGrednim> z5ieraniem suroweo materiau
dozna zmysowych;
'zi8ki telewizji radio staje si8 dziedzin6 dokumentaln6; &ylko wtedy> kiedy
radio dostarcza wra7e r9wnie7 i dla oczu> wypenia zadanie 0nie jedyne> jakie ma
do spenienia i mo7e nie najwa7niejsze 0 dania nam mo7liwoGci 5ezpoGrednieo
uczestniczenia w wydarzeniach zachodz6cych w otaczaj6cym nas Gwiecie;
"l6damy zromadzonych na rynku mieszkac9w s6siednieo miasta>
zaraniczneo premiera wyaszaj6ceo przem9wienie> 5okser9w walcz6cych po
druiej stronie oceanu o tytu mistrza Gwiata> anielsk6 orkiestr8 raj6c6 do taca>
wosk6 Gpiewaczk8 koloraturow6> niemieckieo pro-esora> doasaj6ce zliszcza
poci6u> kt9ry ule katastro-ie> ulice wypenione roz5awionym tumem
karnawaowych masek> oGnie7one szczyty Alp widziane z samolotu ponad
chmurami> tropikalne ry5y za oknem odzi podwodnej> maszyny w -a5ryce
samochod9w> okr8t ekspedycji naukowej prze5ijaj6cy si8 przez pod5ieunowe lody;
"l6damy soce Gwiec6ce nad *ezuwiuszem i chwil8 potem neony> kt9re o tej
porze oGwietlaj6 Broadway; "kr87na droa opisywania Gwiata staje si8
niepotrze5na> 5ariera j8zykowa traci znaczenie; Fzeroki Gwiat wkracza do naszeo
pokoju;
&elewizja 0 krewniaczka samochodu i samolotu 0 jest Grodkiem transportu w
dziedzinie kulturiS0 "czywiGcie> stanowi tylko instrument transmisyjny> nie daj6cy 0
w odr97nieniu od radia i -ilmu 0 nowych mo7liwoGci artystycznej interpretacji
Gwiata; Ale podo5nie jak wszystkie Grodki transportowe> kt9re s6 darem ostatnieo
stulecia> i telewizja zmienia nasz stosunek do rzeczywistoGci> pozwala lepiej
poznawa: Gwiat> a w szcze9lnoGci daje nam odczu: wieloG: wydarze
zachodz6cych r9wnoczeGnie w r97nych miejscach; Po raz pierwszy w historii
ludzkich d67e do zrozumienia Gwiata mo7emy ol6da: r9wnoczesnoG:
5ezpoGrednio> a nie jak dotychczas w -ormie kolejno nast8puj6cych po so5ie
wydarze> nie kr8puj6 nas ju7 nasze powolne ciaa i kr9tkowzroczne oczy;
Zaczynamy uGwiadamia: so5ie> 7e miejsce> w kt9rym si8 znajdujemy> jest jednym z
wielu 0stajemy si8 skromniejsi> mniej eocentryczni;
Aparat telewizyjny sam z sie5ie nie powoduje jednak tych do5roczynnych
zmian; Ftwarza tylko mo7liwoGci> kt9re musi podchwyci: sam od5iorca; +ow8
zwyci8stwo nad czasem i przestrzeni6 nie tylko pot87nie wz5oaca Gwiat percepcji>
ale tak7e uatwia kult podniet zmysowych> tak charakterystyczny dla od5ioru
kulturalneo w naszych czasach; 'umni z naszych wynalazk9w 0 -otora-ii>
ramo-onu> -ilmu> radia 0 wychwalamy poznawcze wartoGci 5ezpoGrednieo
doGwiadczenia; *ierzymy w podr97e> posuujemy si8 -ilmem w szkoach; Ale
czyni6c ludzkie wyo5ra7enie Gwiata 5ez por9wnania peniejszym i dokadniejszym>
ni7 5yo w przeszoGci> oraniczamy tak7e domen8 m9wioneo i pisaneo sowa> a
przez to domen8 myGlenia; Im doskonalsze s6 nasze Grodki 5ezpoGrednieo
doGwiadczenia> tym atwiej podleamy nie5ezpiecznemu zudzeniu> 7e doznawanie
jest r9wnoznaczne z wiedz6 i rozumieniem;
&elewizja jest now6> ci87k6 pr956 naszej m6droGci; +owy Grodek wyrazowy
wz5oaci nas> jeGli potra-imy o opanowa:; Ale mo7e r9wnie7 uGpi: nasze umysy;
Nie zapominajmy> 7e dawniej 5rak mo7liwoGci 5ezpoGrednieo przekazywania
doGwiadcze powodowa koniecznoG: u7ytkowania j8zyka i zmusza przez to umys
ludzki do ksztatowania idei; "pis rzeczy wymaa 5owiem oddzielenia o9lneo od
szcze9oweo 0 wy5oru> por9wnywania> myGlenia; %iedy do porozumienia
wystarczy wskazanie palcem> usta milkn6> r8ka przestaje pisa:> umys dr8twieje;
'o5ry -ilm dokumentalny lu5 oGwiatowy nie jest surowym doznaniem;
+ateria w nim zawarty zosta poddany kontroli rozumowania> przesiany i
zinterpretowany; BezpoGrednie transmisje telewizyjne nie 58d6 daway mo7liwoGci
takieo ksztatowania materiau; +imo to ludzie> kt9rzy potra-i6 o5serwowa: i
wyci6a: wnioski> odnios6 du7e korzyGci z teo> co zo5acz6; Innych pochonie 5ez
reszty o5raz na ekranie i oszoomi r97norodnoG: widzianych rzeczy; Po jakimG
czasie przestan6 nawet odczuwa: oszoomienie 0 dumni ze sweo prawa do
ol6dania wszystkieo i odzwyczajeni od d67enia> 5y rozumie: i przetrawia: to> co
widz6> 58d6 mo7e doznawa: wielkiej satys-akcji 0jak owe przysi8e anielskie
stare panny> kt9re po podr97y dookoa Gwiata wysiadaj6 zadowolone na stacji
kolejo0
wej rodzinneo miasta w takim samym stanie umysu> zjakim wyruszay w dro8;
Zmysy s6 u7yteczne> je7eli nie przecenia si8 ich roli; * systemie kultury> w
jakim przypado nam 7y:> stosunkowo niewiele mo6 nas nauczy:; Wwiat naszeo
stulecia jest kiepskim aktorem 0 ukazuje swoje urozmaicone o5licze zewn8trzne> ale
jeo natura nie o5jawia si8 5ezpoGrednio ani naszym oczom> ani uszom; %roniki
-ilmowe mao nam m9wi6> nie tylko dlateo> 7e materia jest cz8sto Kle do5rany
al5o 7e nie potra-imy do5rze o5serwowa:; %roniki zawodz6> poniewa7 istotnych
cech dzisiejszej sytuacji mi8dzynarodowej> wydarzenia polityczneo czy nawet
-ormy ustrojowej nie da si8 okreGli: jednoznacznie na podstawie dostrzealnych
o5jaw9w zewn8trznych> chocia7 wyraz twarzy czowieka mo7e w spos95 dosadny
odzwierciedla: jeo oso5owoG:; Fymptomy niewiele m9wi6> je7eli nie ma lekarza>
kt9ry 5y umia je interpretowa:; A5y zrozumie: nasze czasy> trze5a rozmawia: z
prostymi ludKmi> z przemysowcami> czyta: pami8tniki dyplomat9w; #e7eli
telewizja ma dopom9c w zrozumieniu Gwiata> zamiast o tylko pokazywa:> 58dzie
musiaa do o5razu> muzyki i dKwi8k9w naturalnych doda: przynajmniej os
komentatora> 5o sowa mo6 porusza: sprawy o9lne> kiedy ol6damy rzeczy
szcze9owe> i omawia: przyczyny> kiedy przed oczami mamy skutki;
#ak wyl6da sprawa pewnych aspoecznych cech> kt9re telewizja dziedziczy
po radiuL "czywiGcie> kiedy wielkie masy ludzi ol6daj6 te same proramy> musi
nast6pi: pewne ujednolicenie pol6d9w; *ymiana proram9w mo7e r9wnie7
przyczyni: si8 do z5li7enia mi8dzy narodami; &ransmisje o-icjalnych oGwiadcze>
posiedze parlamentarnych> uroczystoGci czy rozpraw s6dowych mo6 da:
o5ywatelowi poczucie GciGlejszeo zwi6zania ze sprawami sweo kraju;
Fkomplikowany system poGrednieo rz6dzenia> kt9ry 9wnym siom 7ycia
spoeczneo pozwala dotrze: do jednostki tylko poprzez niezliczon6 iloG: stopni
poGrednich> znajduje uzupenienie w -ormie Mradioweo uczestnictwaO ka7deo
suchacza w sprawach pastwowych;
Ale ro5ienie czeoG r9wnoczeGnie i ro5ienie teo razem to nie jest zupenie
to samo; !adio i telewizja stwarzaj6 wok9 7ycia pu5liczneo przytuln6 atmos-er8
rodzinn6> ale jednoczeGnie powstrzymuj6 o5ywatela od spotykania si8 z 5liKnimi>
Nie trze5a ju7 5y: w towarzystwie> 5y Gwi8towa: czy o5chodzi: 7ao58> 5y uczy:
si8> cieszy:> wiwatowa: czy protestowa:; &o prawda> 7e nasze sale koncertowe czy
teatry tak7e nie wytwarzaj6 dzisiaj wi8kszeo poczucia wsp9lnoty; "5cy ludzie
siedz6 o5ok sie5ie> ka7dy patrzy i sucha samotnie> a o5ecnoG: innych raczej mu
przeszkadza ni7 pomaa; Ale ilekro: pu5licznoG: 5ierze udzia w wydarzeniu 0
reauj6c na nie Gmiechem> okrzykami> wizdami czy oklaskami 0 ilekro: zaciera si8
ranica mi8dzy czynnym i 5iernym uczestnictwem> coG zaczyna dzia: si8 z aktorem>
m9wc6> nauczycielem czy kaznodziej6> a tak7e z pu5licznoGci6> wy5orcami>
uczniami czy wiernymi 0 i teo prze7ycia elektrotechnika nidy nie zast6pi;
&elewizja da namiastk8 rzeczywistej -izycznej o5ecnoGci w stopniu jeszcze
peniejszym ni7 radio; Ale tym 5ardziej izolowana 58dzie jednostka w swym
zaciszu domowym i tym silniejsze zachwianie r9wnowai @kolosalny napyw
5oactw> konsumpcja 5ez oddawanych w zamian usuA; Nodny po7aowania
pustelnik zamkni8ty w swoim pokoju> odley o setki kilometr9w od rozrywaj6cej
si8 sceny> kt9r6 prze7ywa jako cz8G: wasneo 7ycia> MwidzO> kt9ry nie mo7e nawet
Gmia: si8 u5 oklaskiwa:> a5y si8 nie oGmieszy: we wasnych oczach 0 oto kocowy
produkt stuletnieo rozwoju> kt9ry od oniska o5ozoweo> jarmarku i areny
doprowadzi nas do osamotnioneo od5iorcy dzisiejszych widowisk;
&ekst w CH?= r; ukaza si8 w MIntercineO> wycho0
dz6cym w +ediolanie oranie +i8dzynarodoweo
Instytutu .ilmu "Gwiatoweo> a nast8pnie wszed
do z5ioru prac !udol-a Arnheima Film as <rt
@CH=IA; Z5i9r ten pod polskim tytuem nim jako
sztuka opu5likoway w tumaczeniu *andy *er0
tenstein *ydawnictwa Artystyczne i .ilmowe w ro0
ku CH<C;
#AN)FZ LAL$*I(Z
&elewizja i ksztat potoczneo Gwiata
+edium jest przekazem 0 wyjaGnia w jednym z artyku9w +cLuhan 0 w tym sensie>
7e ka7dy przekaz opr9cz teo> co jest jeo przedmiotem> prezentuje pewne>
waGciwe danemu medium uj8cie teo przedmiotu> czyli pokazuje o 0 i uczy
ol6da: 0 w specy-icznej> okreGlonej przez waGciwoGci medium postaci; "9lnieE
Poszcze9lne media dostarczaj6 wzorc9w artykulacji i oranizacji poznawczej
Gwiata> ucz6c tym samym okreGlonych sposo59w widzenia rzeczywistoGci i
myGlenia o niej; 'lateo te7 media 0przede wszystkim te> kt9re ze wzl8du na
powszechnoG: i staoG: oddziaywania dominuj6 w danej kulturze 0 w znacznej
mierze decyduj6 o tym> jak wyl6da i czym jest dla nas otaczaj6cy Gwiat
C
;
Wwiat czowieka wsp9czesneo w szcze9lnoGci ksztatowany jest przede
wszystkim przez Mmedia elektroniczneO> wGr9d kt9rych centraln6 rol8 odrywa 0 ze
wzl8du na zasi8 oddziaywania z jednej> a waGciwoGci sameo przekazu z druiej
strony 0 telewizja; +edia te tworz6 oromn6 Msie: neuro0elektroniczn6O> kt9ra
stanowi przedu7enie systemu neuro00sensoryczneo czowieka i rozszerza jeo
zasi8 na cay Gwiat; &a wszech0o5ejmuj6ca sie: 6czy nas z caym Gwiatem i
wszystkimi ludKmi> stwarzaj6c uniwersaln6 wsp9lnot8 prze7ywania nieustannie
zmieniaj6cej si8 MmozaikiO wszystkieo> co si8 na caym Gwiecie dzieje; Implikuje to
w szcze9lnoGci pewn6 specy-iczn6> radykalnie odmienn6 od wszystkich znanych
dotychczas> oranizacj8 czasowo0przestrzenn6 Gwiata owej societe de Tu%biPu%ite,
jak to okreGla #ean (azeneuTe; * przeciwiestwie do dawnych kultur> kt9rych Gwiat
uporz6dkowany 5y przede wszystkim przestrzennie 0 przez kierunki i odleoGci w
przestrzeni 0 cywilizacja ery elektronicznej zneutralizowaa w znacznej mierze
porz6dek przestrzenny Gwiata> wyeksponowaa natomiast i zintensy-ikowaa jeo
temporalnoG:; <ll0at0onceness Gwiata docieraj6ceo do nas ci6le przez
wszecho5ejmuj6c6 sie: medi9w skupia nasz6 uwa8 na jeo aktualnoGci i
zmiennoGci> redukuje natomiast wa8 relacji przestrzennych;
C
+arshall +cLuhan> ls It natural t(at Kne ?edium S(ould <ppropriate and EOploit <no0t(erJ, wE
ten7e> <ll0at0onceness Mot and Iool, New /ork CH<H> s; C<3;
&en waGnie aspekt oddziaywania nowoczesnych Grodk9w rozpo0
wszechniania jest przedmiotem podj8tych tu rozwa7a; * jakim sensie i jak dalece
telewizja i inne Mmedia elektroniczneO czyni6 nas uczestnikami teraKniejszoGci
caeo Gwiata> Gwiadkami wszystkieo> co si8 na Gwiecie dziejeL * jaki spos95 ta
wszecho5ecnoG: Gwiata ksztatuje potoczn6 GwiadomoG:L * szcze9lnoGci 0 jak6
oranizacj8 czasowo0przestrzenn6 rzeczywistoGci przekazuj6 media i jak6 rol8 ten
model odrywa w stosunku do 5ezpoGrednieo doGwiadczenia> z jednej strony> a
innych kulturowych @j8zykowych> naukowych itd;A wzorc9w ujmowania Gwiata 0 z
druiejL &ezy +cLuhana 0 podo5nie jak id6ce w tym kierunku wywody $dara
+orina 0 zasuuj6 na przemyGlenie ze wzl8du na intuicje> kt9rych s6 artykulacj6;
Zasuuj6 jednak na przemyGlenie od nowa> w ich s-ormuowaniu 5owiem wi8cej
jest pomysowoGci i entuzjazmu ni7 rozwai i precyzji> kt9re pozwoliy5y je uzna:
za wst8pne ustalenia> nadaj6ce si8 do rozwijania;
C; &elewizja jest w ramach tej pro5lematyki interesuj6ca przede wszystkim
od strony -unkcji in-ormacyjnej> a wi8c tej -unkcji> ze wzl8du na kt9r6 zalicza si8 j6
0 podo5nie jak radio 0 do prasy; Przekazy nie in-ormuj6ce 5ezpoGrednio o Gwiecie>
np; spektakle teatralne> seriale> proramy rozrywkowe> s6 z teo punktu widzenia
wa7ne tylko poGrednio i druoplanowo; (harakteryzuj6c telewizj8 jako -orm8 prasy>
doodnie 58dzie przyj6: ^uasi0historyczny porz6dek wykaduE wyjG: od pro5lematy0
ki> kt9r6 wprowadzio pojawienie si8 prasy drukowanej> a kt9ra jest w znacznej
cz8Gci pro5lematyk6 prasy w o9lnoGci> 5y nast8pnie podkreGli: przeksztacenia
-ormy i sposo5u -unkcjonowania przekazu prasoweo pod wpywem nowych
technik rozpowszechniania> a w szcze9lnoGci telewizji;
2; Prasa skanalizowaa i instytucjonalnie ureulowaa istniej6cy o5ie
wiadomoGci o wa7nych lu5 ciekawych zdarzeniach i sprawach ze Gwiata> dotychczas
kr676cych rozmaitymi kanaami w postaci relacji> wieGci> plotek> sprawozda>
anedot> opowiada itp; $-ektem powstania prasy 5yo jednak coG wi8cejE prasa
stworzya now6 s-er8 kultury i nowy wymiar spoecznej rzeczywistoGci;
Prasa to przede wszystkim nowy typ przekazu> odmienny od do0
tychczasowych> kt9re po cz8Gci zast6pia ze wzl8du na swoje znaczenie i spos95
-unkcjonowania spoeczneo; Przekaz prasowy -unkcjonuje mianowicie jako
przekazE
0 publiczn# @a nie komunikat prywatny> jak plotka> opowieG: czy list> al5o
-unkcjonalny komunikat przeznaczany do o5ieu w ramach jakiejG oranizacji 0jak
raport czy awizoAP
0 o"icjaln#, a w ka7dym razie instytucjonalnyP
0 ci)'# reularn# @a nie jednorazowy lu5 sporadycznyA;
Z punktu widzenia przedmiotu al5o zawartoGci jest to przekaz> kt9ry dotyczy
spraw publiczn#c(, tzn; wa7nych lu5 ciekawych dla o9u> oraz aktualn#c(%
!eularny o5ie pu5liczny teo rodzaju przekaz9w oznacza wyodr85nienie
pewnej kateorii in-ormacjiE 5ie76cych in-ormacji o aktualnych sprawach
pu5licznych; In-ormacje takie istniay> oczywiGcie> wczeGniej> ale nie wyst8poway
jako odr85na kateoria; &ym samym wyodr85niona zostaa nowa s-era
rzeczywistoGciE te wydarzenia> sprawy> oso5y i rzeczy> kt9rych przekazy prasowe
dotycz6; I trze5a podkreGli:> 7e prasa t8 s-er8 rzeczywistoGci w znacznej mierze
stwarza> a nie tylko prezentujeE 'oniesienia prasowe nie s6 pochodne wo5ec
jakieoG sk6din6d daneo podziau -akt9w na -akty wa7ne pu5licznie i aktualne
oraz inne> lecz ten podzia stwarzaj6; M* runcie rzeczy media masowe stwarzaj6
t8 wa7noG: @prezentowanych -akt9w 0 =% L%C w spos95 niemal autonomiczny> jako
7e zdolne s6 nada: w umyGle tum9w t8 sam6 wa8 Glu5owi iraskiej ksi87niczki i
najnowszym osi6ni8ciom w dziedzinie enerii atomowejO 0 pisze +oles
2
;
?; Ze wzl8du na czasowo0przestrzenn6 oranizacj8 otaczaj6cej rze0
czywistoGci wyodr85nienie tej dziedziny jest interesuj6ce przede wszystkim jako
wyodr85nienie w Gwiecie s-ery -akt9w aktualnych; "znacza to 5owiem
wprowadzenie takieo podziau teo wszystkieo> cojest i co si8 dzieje na Gwiecie>
kt9ry przeo5ra7a zasadniczo spos95 uporz6dkowania rzeczywistoGci waGciwy
wszelkim poprzednim kulturom;
* Gwiecie> w kt9rym 7yjemy> istnieje pewien wyr97niony z naszeo punktu
widzenia o5szarE to wszystko> co jest przedmiotem staeo> codzienneo
doGwiadczenia> dziaalnoGci i wymiany in-ormacji; Poza tym otoczeniem, wGr9d
kt9reo 7yjemy i z kt9rym mamy stay kontakt in-ormacyjny> le76 o5szary mniej
lu5 5ardziej z nim powi6zane przez sprz87enia eneretyczne @oddziaywaniaA i
in-ormacyjne; IntensywnoG:> GcisoG: i ci6oG: tych oddziaywa i kontakt9w
in-ormacyjnych wyznacza stopie o5ecnoGci rzeczy> zdarze i spraw nale76cych do
owych dalszych> wykraczaj6cych poza nasze otoczenie rejon9w rzeczywistoGciP s6
one tym 5ardziej dla nas odle'e 0 we wszystkich sensach teo sowa 0 im mniej
powi6zane eneretycznie i in-ormacyjnie z tym> co si8 dzieje w naszym otoczeniu;
Ftopie i spos95 o5ecnoGci r97nych rejon9w Gwiata zale7y zatem od rodzaju
i zasi8u oddziaywa i kontakt9w in-ormacyjnych> te zaG wyznaczone s6 przez
rodzaj narz8dzi oddziaywania i komunikacji> z kt9rymi w danej kulturze mamy do
czynienia; Wrodki dziaania i Grodki komunikacji okreGlaj6 rozleoG: i w pewnej
mierze struktur8 teo o5szaru rzeczywistoGci> kt9ry dla ludzi 7yj6cych w danej
kulturze jest ukadem powi6zanych wzajemnymi oddziaywaniami i kontaktami
zjawisk> stanowi6cym kontekst ich doGwiadcze i poczyna praktycznych;
"czywiste jest> 7e ten synchroniczny ukad nie o5ejmuje rzeczy i zdarze odleych
czasowo 0tzn; przeszych 0jako 7e nie istniej6 sprz87enia zwrotne mi8dzy tym> co
si8 dzieje w o5ecnym Gwiecie> a tym> co stao si8 niedyG; #eo rozmiary
2
A5raham +oles> Sociod#namlue de la culture, Paris CH<I> s; C32;
przestrzenne zale76 natomiast od zasi8u i pr8dkoGci wymiany eneretycznej i
in-ormacyjnej; Przede wszystkim od pr8dkoGci o5ieu in-ormacji> przewy7sza on
5owiem z reuy szy5koGci6 i zasi8iem powi6zania eneretyczne;
"dwoam si8 do przykadu z innej dziedziny; * Gwiecie -izycznym
nieprzekraczaln6 5arier6 wszelkich sprz87e in-ormacyjnych i eneretycznych jest
pr8dkoG: Gwiata; 'lateo te7 mo7emy wprawdzie pomyGle: so5ie> 7e na wieKdzie
odleej o trzysta lat Gwietlnych coG si8 teraz dzieje> ale ta teraKniejszoG: mo7e mie:
dla nas sens r9wnoczesnoGci jedynie rachunkowejP to> z czym mamy praktycznie do
czynienia> to przeszoG: tej wiazdy sprzed trzystu lat; Innymi sowy> teraKniejszoG:
tej wiazdy 0 to> co si8 z ni6 teraz dzieje> nie nale7y do Gwiata> w kt9rym 7yjemy;
&eraz istnieje w naszym Gwiecie tylko jej przeszoG:; PytanieE M(o si8 tam teraz
dziejeLO ma tyle7 rzeczoweo sensu> co pytanie M(o tu si8 58dzie dziao za trzysta
latLO;
"t97 w Gwiecie kulturowym analoiczn6 rol8 peni szy5koG: o5ieu
in-ormacji> niepodo5na rzeczowo i dorzecznie m9wi: w czasie teraKniejszym o
niczym poza tym> co dost8pne jest przez wymian8 5ie76cych in-ormacji; !ejony
Gwiata znajduj6ce si8 poza zasi8iem tej wymiany istniej6 dla nas tyko w czasie
przeszym; 'ystans przestrzenny nieuchronnie jest zarazem dystansem czasowymE
zdarzenia dane s6 nam jako tym dawniejsze> im 5ardziej dalekie;
B; * licznych dawnych kulturach 0 tak7e w kulturze europejskiej do XRIII
w; 0 szy5koG: oddziaywa i kontakt9w komunikacyjnych wyznaczona 5ya przez
szy5koG: konia; &eo rodzaju Grodek przenoszenia in-ormacji pozwala stworzy:
powi6zania wzajemne o zasi8u stosunkowo niewielkim; *szystko> co jest lu5
dzieje si8 poza tym niewielkim o5szarem> istnieje dla 7yj6cych w nim ludzi 9wnie
w czasie przeszym; #ako7 wiadomoGci z %onstantynopola docieraj6 na dw9r
Ludwika XI po kilku miesi6cach> wieGci z Indii 0 po kilku lu5 kilkudziesi8ciu
latach> a wi8c wtedy> kiedy stay si8 ju7 wiadomoGciami o nieokreGlonej 5li7ej
przeszoGci; &ote7 Indie czy &urcja istniej6 dla 9wczesneo $uropejczyka w
narracyjnym czasie przeszym;
!ejony szcze9lnie odlee> z kt9rymi 9wczeGni $uropejczycy maj6 jedynie
rzadkie i 5ardzo poGrednie kontakty> np; (hiny> Indie czy A5isynia> nie r97ni6 si8
niemal zupenie od leendarnych krain Mza siedmioma 9rami> za siedmioma
lasamiO> zamieszkaych przez ludy No i +ao; nie istniej6 waGciwie na t#m
Gwiecie 0 nale76 do tamteo Gwiata na p9 leendarnej przeszoGci; %raje 5li7ej
znane i 5ardziej o5ecne w 7yciu spoecznym 0 &urcja czy +oskwa 0 al5o> w innej
skali> okolice .rancji odlee od Pary7a> a wi8c oddzielone od stolicy
nieprzekraczalnym dystansem czasowym potrze5nym na przeniesienie in-ormacji>
nale76 do teo Gwiata> ale na mod8 historii;
* takiej kulturze poj8cie aktualnoGci ze Gwiata nie ma 7adneo sensu;
PytanieE M(o dziG ro5i cesarz chiskiLO jest niemal tak 5ezsensowne
jak pytanieE M#aka jest dziG pooda w orodzie ,esperydLO> pytanie zaG o dzisiejsze
wydarzenia w Barcelonie jest r9wnie 5ezprzedmiotowe jak pytanie o teraKniejszoG:
odleej o wiele lat Gwietlnych wiazdy;
Wwiat spoeczestwa 7yj6ceo w teo typu kulturze dzieli si8 wi8c na dwie
cz8GciE @CA o5szar wewn8trzny> o5ejmuj6cy to> co obecne in-ormacyjnie i
eneretycznie> a wyznaczony przez zasi8 wzajemnych oddziaywa i kontakt9w>
oraz @2A o5szar zewn8trznyE to> co wykracza przestrzennie poza pole mo7liwych
sprz87e eneretycznych i in-ormacyjnych> a przeto staje si8 nieo5ecne tak7e
czasowo> czyli przesze; Ze wzl8du na korespondencj8 mi8dzy dystansem
przestrzennym a dystansem czasowym mo7na wi8c m9wi: o 5liskoGci @o5ecnoGciA i
oddaleniu @nieo5ecnoGciA czasoprzestrzennym
?
;
*prowadzenie reularneo rozpowszechniania wiadomoGci 5ie76cych ze
Gwiata oznacza zniesienie jednoliteo porz6dku czasowo0prze0strzenneo;
In-ormacja prasowa wyodr85nia o5szar Gwiata aktualneo> wykraczaj6cy
przestrzennie poza o5szar o5ecnoGci przestrzeno0czaso0wej> tzn; stwarza
niezale7n6 od dawneo uporz6dkowania opozycj8 mi8dzy tym> co aktualne 0 o5ecne
in-ormacyjnie w o5ieu pu5licznym 0 a tym> co nieaktualne% #est to zarazem
oddzielenie aktualnych spraw pu5licznych i o-icjalnych od spraw partykularnych>
znanych z doGwiadczenia oraz prywatneo> nieinstytucjonalneo o5ieu in-ormacji;
&e dwa podziay naruszaj6> wreszcie> r9wnie7 uporz6dkowania inneo rodzajuE
wyraKn6 dawniej i ryorystyczn6 hierarchi8 wiadomoGci 0 i odpowiadaj6cych im
zjawisk; M+ozaikowoG:O przekazu prasoweo> kt9r6 podkreGla wielu teoretyk9w
komunikacji masowej> oznacza 5owiem zestawienie na jednej paszczyKnie 0 a wi8c
zneutralizowanie pod wzl8dem wa7noGci> atunku itd; 0 wszelkich wiadomoGci
aktualnych; !azem> a wi8c jako r9wnowa7ne> jednakowo aktualne i wa7ne
pu5licznie> wyst8puj6 in-ormacje o wystawie ps9w> mi8dzynarodowej umowie
ospodarczej> przewrocie w (hile> lansowanych w Londynie kostiumach
k6pielowych> z5udowaniu noweo o5serwatorium astronomiczneo we .rancji i
suszy w Iranie;
=; "czywiGcie> to przeo5ra7enie czasowo0przestrzenneo modelu Gwiata
uzyskao peny sens i doniosoG: dopiero wtedy> kiedy innowacje w dziedzinie
Grodk9w 6cznoGci i rozpowszechniania zasadniczo zmieniy zasi8 wymiany
5ie76cej in-ormacji; #eszcze w XRIII w; londyski M&he
?
* tym ostatnim s-ormuowaniu nawi6zuj8 do aparatu poj8cioweo i zao7e opisu Gwiata
danej kultury zaproponowanych przez #urija Votmana> K mietajaz#kie tipoloiczeskic( opi0
san# kultur#, seria M&rudy po znakowym sistiemamO> t; B> &artu CH<H;
+ie 5ez zwi6zku z rozpatrywanymi tu uwarunkowaniami przestrzennej oranizacji Gwiata
s6> jak si8 zdaje> opisywane przez etnora-9w i historyk9w modele przestrzenne i czasowe
Gwiata w kulturach przedprzemysowych> z reuy wyr97niaj6ce MGrodek GwiataO i radacj8
przestrzenno0sym5oliczn6 otaczaj6cych o s-er> a tak7e przestrzenny podzia na MGwiatO
@o5szar wewn8trznyA i otaczaj6cy o5szar teo> co o5ce> nieznane> tajemnicze i dziwne lu5
roKneP por; +ircea $liade> Sacrum, mit, (istoria, tum; Anna &atarkiewicz> *arszawa CHIC>
s; <C0C2=P tak7e Aron Nuriewicz> *ateorie kultur# redniowiecznej, tum; #9ze- 'ancyier>
*arszawa CHI<> s; 2H0C=< oraz przykady w cytowanym artykule Votmana;
&imesO podaje wiadomoGci naprawd8 aktualne> wczorajsze 0 z Londynu> z
*arszawy natomiast wiadomoGci sprzed miesi6ca> a z %onstantynopola 0 sprzed
dw9ch; AktualnoGci ze Gwiata r97ni6 si8 tedy od relacji historycznych tym przede
wszystkim> 7e dotycz6 -akt9w stosunkowo niedawnych i datowanych> a wi8c
przeszoGci 5liskiej i powi6zanej okreGlon6 relacj6 czasow6 z teraKniejszoGci6;
"d poowy u5ieeo stulecia nast6piy istotne zmiany w technice 6cznoGci;
*ykorzystanie transportu kolejoweo> a potem nowych Grodk9w 6cznoGciE
telera-u> tele-onu> wreszcie radia> zwi8ksza szy5koG: o5ieu in-ormacji do teo
stopnia> 7e dystans przestrzenny mi8dzy zdarzeniem a wiadomoGci6 o nim nie
implikuje dystansu czasoweo; +o7liwe jest uzyskanie wiadomoGci
natychmiastowych> a wi8c aktualnych i r9wnoczesnych> ze wszystkich stron Gwiata;
"p9Knienie dostarczanej od5iorcom in-ormacji zwi6zane jest tylko z czasem
potrze5nym na przyotowanie i rozpowszechnienie przekazu; 'lateo czytelnik
azety otrzymuje wiadomoGci o zdarzeniach wczorajszych;
nast8pna zmiana jest e-ektem wprowadzenia nowych technik roz0
powszechnianiaE radia i telewizji> kt9re umo7liwiaj6 r9wnie7 natychmiastow6
dy-uzj8 przekazu; "d5iorca radia lu5 telewizji mo7e w zasadzie otrzyma: z caeo
Gwiata in-ormacje natychmiastowe> tzn; aktualne nie tylko w skali kalendarzowej>
lecz tak7e zearowej; +o7liwoGci te wykorzystywane s6 wprawdzie rzadko 0
niewielka tylko licz5a przekaz9w ma charakter 5ezpoGrednich transmisji; +o7na
jednak praktycznie traktowa: dystans czasowy mi8dzy -aktem a od5ieran6
in-ormacj6 jako z5li7ony do zera> czyli uwa7a: przekaz za aktualny w penym
znaczeniu teo sowa; ,oryzont aktualnoGci> tj; o5szar Gwiata> o kt9rym mo7na
rzeczowo m9wi: w czasie teraKniejszym> o5ejmuje cay Gwiat; Znaczy to> 7e
opozycjaE aktual0ne0przesz'e dotyczy wszelkich mo7liwych przedmiot9w w
komunikacji niezale7nie od ich pozycji przestrzennej; &ym samym staje si8
opozycj6 jakoGciow6 al5o semantyczn6E wyznacza nie przestrzenny podzia Gwiata
na dwa o5szary> ale jakoGciowy podzia -akt9w na aktualne -akty pu5liczne i -akty
partykularne lu5 przesze;
Z teo punktu widzenia telewizja dziaa tak samo jak radio; *prowadza
natomiast istotn6 zmian8 jako medium audiowizualne; * przeciwiestwie do prasy
drukowanej i radia> kt9re przekazuj6 in"ormacje s'owne o tym> co jest lu5 co si8
dzieje na Gwiecie> telewizja to pokazuje% "d5iorca otrzymuje nie w#powiedzi o
aktualnych -aktach> lecz ich obraz#% "5razowi towarzysz6 in-ormacje sowne> ale w
przekazie telewizyjnym tekst peni rol8 komentarza 0 podstaw6 oranizacji
przekazu> jeo trzonem jest o5raz; "d5iorca przekazu jest nie tylko od5iorc6
in-ormacji> lecz i widzem teo> co si8 na Gwiecie dzieje; "5ecnoG: rzeczy i zdarze
z odleych stron Gwiata oznacza dla nieo nie tylko aktualnoG: in-ormacji na ich
temat 0jest to tak7e o5ecnoG: percepcyjna;
&elewizja stwarza zatem now6 kateoryzacj8 dost8pnych czowiekowi
element9w rzeczywistoGci; "5ok o5szaru -akt9w znanych z in-ormacji
dyskursywnej> wyodr85nia si8 o5szar przedmiot9w> zdarze i sytuacjSi znanych z
dowiadczenia audiowizualneo, a wi8c z5li7onych do przedmiot9w
5ezpoGrednieo doGwiadczenia zmysoweo; #est to zatem pewneo rodzajXu
rozszerzenie teo doGwiadczenia> dotychczas oraniczoneo do codzienneo
otoczenia; 'zi8ki temu rozszerzeniu nie tylko wiemy> co si8 na caym Gwiecie
dzieje> ale jesteGmy przy tym niejako o5ecni 0 w roli Gwiadk9w;
<; Zastanawiaj6c si8 nad tym> jak telewizja i inne media wsp9czesne
uksztatoway nasz spos95 widzenia i pojmowania rzeczywistoGci> nie wystarczy
jednak okreGli:> jaki Gwiat prezentuj6> jakich wzorc9w ujmowania rzeczywistoGci
dostarczaj6; &rze5a nadto odpowiedzie: na pytanie> jak dalece te wzorce wpywaj6
na nasz o5raz Gwiata 0 ksztatowany przecie7 tak7e przez 5ezpoGrednie
doGwiadczenie> nauk8> sztuk8 itd; Analizowano wielokrotnie sposo5y widzenia
Gwiata> kt9re uksztatowao 0 i kt9rych uczyo 0 malarstwo renesansowe>
impresjonizm> ku5izm> sztuka eipska czy chiska> naiwnoGci6 5yo5y jednak
utrzymywa:> 7e o5razy woskich malarzy cinPuecenta uksztatoway spos95
patrzenia na Gwiat spoeczestwa woskieo w XRI w; 0 z5yt oraniczone 5yo
oddziaywanie teo malarstwa;
"t97 zasi8 i spos95 oddziaywania prasy zmieni si8 znacznie od chwili jej
powstania; * XRII i XRIII w; przekaz prasowy dociera do stosunkowo niewielkiej
z5iorowoGci a5onent9w nale76cych do elity kulturalnej i spoecznej; Przeo5ra7enia
i rozw9j iloGciowy prasy> z jednej strony> a przemiany spoeczne> z druiej>
doprowadziy do teo> 7e pod koniec XIX w; prasa uzyskaa zasi8 masowy; * XX
w; mo7na m9wi: wr8cz o zasi8u powszechnymE przekaz prasowy dociera do
wszystkich rup spoecznych
B
; Zmiana iloGciowa spoecznej przestrzeni
rozpowszechniania prasy stanowi zarazem jakoGciow6 zmian8 jej oddziaywaniaE
Przekaz prasowy przesta 5y: jednym ze Kr9de in-ormacji o sprawach aktualnych
dla niewielkiej cz8Gci spoeczestwa> a sta si8 Kr9dem podstawowym> jeGli nie
wy6cznym> dla caeo spoeczestwa i odniesieniem dla wszelkiej komunikacji w
sprawach pu5licznych; &ym samym opozycja mi8dzy instytucjonalnym przekazem
pu5licznym a in-ormacj6 nieo-icjaln6 staje si8 opoz#cj)jakociow) 0 podstaw6 nie
tyle podziau temat,w wiadomoGci> ile statusu samych wiadomoGciE podziau na to>
co na dany temat pisze azeta al5o podaje radio> oraz to> co Msycha:O na ten temat
ze Kr9de nieo-icjalnych;
!adio i telewizja uczyniy masowy przekaz stale o5ecnym w 7yciu
codziennym; "d5i9r przekazu drukowaneo wymaa zdo5ycia ksi67ki lu5 azety i
oderwania si8 od innych zaj8: 7ycia codzienneo> 5y je prze0
&8 powszechnoG: zasi8u> kt9ra jest przede wszystkim powszechnoGci6 dy-uzji> ale dla jej
skutecznoGci nie ma w runcie rzeczy znaczenia to> czy jest r9wnie7 dokadn6 powszechnoGci6 od5ioru>
rozpatruj6 o5szerniej +oles w cytowanej pracy> s; 23B oraz Na5riel &hoTeron w ksi67ce !adio et
'eleuision dans Aa uie uotidlenne, BruDelles CHIC> s; 2202I;
czyta:; #est to jednorazowy @w ci6u dniaA kontakt ze Kr9dem in-ormacji o Gwiecie;
Przekaz radiowy czy telewizyjny natomiast to przekaz ci6y i stale o5ecny w
otoczeniu od5iorcy> przekaz> kt9ry towarzyszy mu w mieszkaniu i w miejscach
pu5licznych> cz8sto tak7e w podr97y i w pracy; * rejonach Gwiata o szcze9lnie
du7ym nasyceniu Grodkami masoweo przekazu 0 w Ameryce P9nocnej 0 staje si8
wr8cz przekazem wszecho5ecnym i narzuconym> stale od5ieranym> cho:5y mimo
woli;
+o7na tedy powiedzie:> 7e w epoce Grodk9w masoweo przekazu wzorce
ujmowania Gwiata stworzone przez media docieraj6 stale do wszystkich i oddziauj6
na GwiadomoG: powszechn6 i potoczn6; (zy znaczy to> 7e j6 determinuj6L * jakim
sensie i wjakim zakresieL
I; Posuwaj6c si8 za Gmiaymi wywodami +cLuhana czy $dara +odna>
dostrzeamy przesanki ich wizji Gwiata stworzoneo przez media ery
elektronicznejE stale o5ecnej in-ormacyjnie i percepcyjnie teraKniejszoGci
wszystkich stron Gwiata; *szecho5ecnoG: medi9w rozszerzya doGwiadczenie
czowieka na cay Gwiat> czyni6c o jedn6 wielk6 caoGci6 rzeczywistoGci wsp9lnie
przez wszystkich prze7ywanej w jej 5oactwie i nieustannej zmiennoGci; (o-niemy
si8 jednak przed Gmiaymi konkluzjami o5u uczonych> jeGli t8 wszecho5ecnoG:
telewidza por9wnamy z opisywan6 dawniej wszecho5ecnoGci6 Boa; "t97 B9> jak
nas poucza teoloia> w ka7dej chwili jest we wszystkich miejscach i wie> co si8
dzieje na caym Gwiecie i w ka7dym jeo punkcieP wszystko> co si8 dzieje> jest stale
przedmiotem jeo wiedzy i mo7liweo dziaania> nie da si8 teo powiedzie: o
od5iorcy telewizjiE Wwiat jest mu znany -ramentarycznie i w -ormie zredukowanej>
a jeo wszecho5ecnoG: czy wszechuczestniczenie w teraKniejszoGci caeo Gwiata
oranicza si8 do kontemplacji o5razu niekt9rych rzeczy i zdarze; *ypada wi8c to
rozszerzenie doGwiadczaneo za poGrednictwem medi9w Gwiata rozpatrzy:
ostro7niej;
"t97 rozszerzenie horyzontu aktualneo Gwiata na ca6 kul8 ziemsk6 nie
implikuje ani obecnoci ca'eo wiata, ani tym 5ardziej uczestniczenia w tym> co
si8 na caym Gwiecie dziejeP implikuje tylko in-ormacyj n6 dost8pnoG: aktualnych
wydarze niezale7nie od ich usytuowania w przestrzeni eora-icznej; +edia
udost8pniy nam to> co si8 dzieje na ca'#m tym o5szarze> ale nie udost8pniaj6 nam
ani wsz#stkieo, co si8 na tym o5szarze dzieje> ani teo o5szaru jako ca'oci% &en
o5szar rzeczywistoGci> kt9ry poznaj8 za poGrednictwem telewizji 0 i innych medi9w
0 dany mi jest w postaci MmozaikiO aktualnoGci ze Gwiata; Innymi sowy> s6 to
-ramenty> MmiawkiO teo> co si8 na Gwiecie dzieje> wy5rane i zestawione semi0
alea0torycznie 0jak to okreGla A5raham +oles 0 a wi8c ani nie reprezentuj6ce Gwiata
jako zinterowaneo ukadu rzeczy i zdarze> ani nie ukadaj6ce si8 w zrozumia6
caoG:; Przekaz telewizyjny prezentuje cay Gwiat w takim sensie> w jakim seria
anedot dotycz6cych niekt9rych moment9w 7ycia jakiejG postaci prezentuje jej
5iora-i8;
P9przypadkowy zestaw p9 przypadkowo wy5ranych -rament9w aktualnej
rzeczywistoGci staje si8 jednak w e-ekcie jej caoGciowym o5ra0
zem> jako 7e stanowi dla od5iorcy wszystko> co z owej rzeczywistoGci do nieo
dociera; !zeczywistoG: z koniecznoGci istnieje dla nieo w postaci mozaiki
aktualnoGci> ale waGnie dlateo jest dla nieo czymG odr85nym i odmiennym od tej
rzeczywistoGci czy te7 teo jej o5szaru> kt9ry zna z 7ycia codzienneo i kt9ry
istnieje dla nieo w inny spos95; "toczenie> w kt9rym 7yj8> stanowi dla mnie
sp9jn6 caoG:P uczestnicz8 w niej zarazem przez 5ezpoGrednie doGwiadczenie>
komunikacj8 i dziaania> natomiast Gwiat> kt9ry udost8pniaj6 mi media> dany mi jest
tylko na paszczyKnie in-ormacji i 0 w przypadku przekazu telewizyjneo 0 o5razu;
A poniewa7 w tym o5ieu in-ormacji wyst8puj8 0 ze wzl8du na mechanizmy
rozpowszechniania 0 wy6cznie w roli od5iorcy> jest to Gwiat istniej6cy na mod'7
spektaklu% *raz z innymi uczestnicz8 nie w tym> co si8 na caym Gwiecie dzieje 0 w
sprawach caej ludzkoGci 0 lecz w kontemplowaniu mozaikoweo spektaklu
aktualnych spraw czy zdarze z innych rejon9w Gwiata
=
;
J; &elewizja nie stworzya zatem jednoliteo o5szaru rzeczywistoGci>
o5ejmuj6ceo cay Gwiat i jednakowo o5ecneo dla wszystkich> a stanowi6ceo
rozszerzenie codzienneo otoczenia ka7deo; Podzia rzeczywistoGci na o5szar
wewn8trzny> sprz87ony we wszystkich wymiarach z tym> co si8 dzieje tu i teraz,
oraz o5szar zewn8trzny> o5ecny w spos95 zredukowany> nie ule likwidacji>
zmieniy si8 tylko jeo podstawy i znaczenie;
"pozycja mi8dzy otoczeniem a reszt6 Gwiata przestaa 5y: opozycj6
czasowo0przestrzenn6P staa si8 opozycj6 kateorialn6; Podzia na otoczenie i to> co
zewn8trzne> nie jest -unkcj6 dystansu w przestrzeni i nie wyr97nia odpowiednich
o5szar9w w przestrzeni eora-icznej; #est to raczej podzia na dwie paszczyzny
czy dwa poziomy rzeczywistoGciE
0 paszczyzn8 rzeczy> spraw i zdarze codzienn#c( 0 konkretnych>
zwi6zanych -unkcjonalnie z okreGlonym kontekstem i przez to zrozumiaych> ale
partykularnych> 5o istniej6cych i maj6cych znaczenie tylko w partykularnym
Gwiecie jakiejG spoecznoGci lokalnej> zawodowej czy towarzyskiejP
0 paszczyzn8 rzeczy> spraw i zdarze publiczn#c( i o"icjaln#c(, sta0
nowi6cych przedmiot uwai i jedyne wsp9lne odniesienie caeo spoeczestwa> a
przeto usankcjonowanych niejako przez autorytet spoeczestwa i jeo instytucji
jako o5iektywnie wa7ne i znacz6ce> ale istniej6cych tylko w wymiarze
in-ormacyjnym;
Zakresowo te dwie s-ery rzeczywistoGci krzy7uj6 si8 niekiedyE Zdarza si8> 7e
zdarzenia znane z codzienneo otoczenia s6 nam prezentowane
=
#ean (azeneuTe ALa soclete de l8ubiPuite, Paris CHI2A -ormuuje tez8 mocniejsz6E .unkcj6
Grodk9w masoweo komunikowania 0 a w szcze9lnoGci kina i telewizji 0jest przeo5ra7anie
rzeczywistoGci w spektaklP tym samym przyzwyczajaj6 one masoweo od5iorc8 do przyjmo0
wania wo5ec Gwiata postawy widza w o9lnoGci; Idea audiowizualneo kr9lestwa wyo5raKni
u $dara +orina> a tak7e idea kolektywneo uczestnictwa w mityczno0codziennej rzeczywis0
toGci u +cLuhana zawieraj6> jak si8 zdaje> z5li7on6 intuicj8 przy caej odmiennoGci oceny
zjawiska;
przez telewizj8> czyli dane jako elementy oweo Gwiata pu5licznych aktualnoGci;
*9wczas r97nica mi8dzy tymi dwoma sposo5ami istnienia i znaczenia staje si8
wyraKna;
!ozwa7ania te s6 pr956 uporz6dkowania pewnych zaadnie> kt9re
5ezpoGrednio nasuwaj6 prace +cLuhana> ale kt9re s6 zaadnieniami stawianymi
przez o5ecnoG: telewizji 0 i innych nowoczesnych medi9w 0w naszej kulturze i
pojawiaj6 si8 w ten l u5 inny spos95 w re-leksji r97nych 5adaczy; Fkupienie si8 nad
pewnym aspektem oddziaywania tych medi9w nieuchronnie powoduje pomini8cie
czynnik9w nie mniej mo7e istotnych ni7 te> kt9re tu 5yy uwzl8dnione
<
; 'lateo
te7 0 w5rew niez58dnemu w wykadzie> apodyktycznemu try5owi -ormuowania tez
i konkluzji 0 traktuj8 przedstawiony wyw9d jako pr958 postawienia raczej czy upo0
rz6dkowania poruszanych pro5lem9w ni7 ich rozwi6zania;
<
* artykule opu5likowanym w MPolityceO @CHI<> nr BHA podkreGlaem z teo punktu widze0
nia silniej pro5lematyk8 wi8zi spoecznych i wsp9lnoty> niekt9re inne zaadnienia poruszyem
w artykule +r,ba zrozumienia ?cLu(ana @M'ialoO CHI<> nr C2A;
*yst6pienie #anusza Lalewicza na zoranizowa0
nej przez )niwersytet V9dzki w listopadzie CHI< r;
kon-erencji naukowej M!ola telewizji w kulturze na0
rodowejO ukazao si8 w -ormie niniejszeo arty0
kuu na amach kwartalnika MPrzekazy i "pinieO
@CHII> nr 2A;
+A!$% ,$N'!/%"*F%I
Fowo w telewizji
*arianty o5ecnoGci sowa w
komunikacie telewizyjnym
,a pocz6tek dokonajmy syntetyczneo przel6du wariant9w o5ec0
noGci sowa w komunikacie telewizyjnym> traktuj6c 9w komunikat jako
zo7on6 semantycznie> wielokodow6 struktur8 sowno0o5razow6; * uj8ciu
ra-icznym warianty te przedstawiaj6 si8 nast8puj6coE
Ad; I; Prymat o5razu; *ariant pierwszy to supremacja samowystar0
czalneo semantycznie @i dlateo wyodr85nioneo ra-icznieA o5razu nad
dodanym do nieo sowem> kt9re wyst8puje w charakterze tautoloicz0neo
naddatku> du5luje treGci zawarte w samym o5razie @zjawisko Mwaty
sownejOA;
Ad II; nadrz8dnoG: o5razu; *ariant drui cechuje r9wnie7 nadrz8d0
noG: o5razu w stosunku do sowa z t6 wszelako r97nic6> 7e ani jeden> ani
drui czynnik nie jest samowystarczalny znaczeniowo> o5a uzupeniaj6 si8
na zasadzie sprz87enia zwrotneo> wsp9tworz6c razem struktur8 seman0
tyczn6 komunikatu;
Ad III; !9wnorz8dnoG: o5razu i sowa; *ariant trzeci to taki typ kon0
strukcji komunikatu telewizyjneo> w kt9rym sowo i o5raz odrywaj6 r9w0
norz8dn6 rol8> wsp9tworz6c jeo struktur8 semantyczn6 i nie daj6c si8 z
niej wyeliminowa: pod roK56 utraty sp9jnoGci komunikacyjnej przekazu;
Ad IR; nadrz8dnoG: sowa; * wariancie czwartym mamy do czynie0
nia z ukadem odwrotnym w stosunku do wariantu druieoE sowo jest
nadrz8dne wzl8dem o5razu> tekst sowny nie jest jednak w peni samo0
wystarczalny semantycznie; (aoG: komunikatu telewizyjneo -unkcjonuje
dzi8ki podrz8dnej wprawdzie> ale niez58dnej wsp9o5ecnoGci o5razu;
Ad R; Prymat sowa; * wariancie pi6tym w przeciwiestwie do wa0
riantu pierwszeo daje o so5ie zna: supremacja samowystarczalneo se0
mantycznie @i dlateo wyodr85nioneoA sowa nad dodanym do nieo w
charakterze tautoloiczneo naddatku o5razem> kt9ry du5luje treGci zawarte w
przekazie sownym @zjawisko Mwaty wizualnejOA;
* codziennej praktyce w zale7noGci od sytuacji komunikacyjnej Aresp%
atunku> kt9rym operuje w danym momencie przekaz telewizyjny> oraz sposo5u
konstrukcji pojedynczeo uj8cia czy scenyA wyst8puj6 wszystkie powy7sze
warianty> ale najcz8Gciej trzy Grodkowe @IIgIRA;
niew6tpliwym niedostatkiem przedstawioneo uj8cia jest jeo statyczny
charakter> kt9ry sprawia> 7e zawarte w nim warianty o5ejmuj6 zale7noGci mi8dzy
sowem i o5razem nie tylko w przekazie telewizyjnym> lecz r9wnie7 we wszelkich
innych komunikatach sowno0o5razowych> takich jak -ilm> rozmaite atunki ra-iki
u7ytkowej @zwaszcza plakat reklamowy i ilustracja ksi67kowaA oraz komunikaty
-otora-iczne powi6zane z tekstem wer5alnym i wreszcie komiks; * odniesieniu do
sowa konieczne jest wi8c uwzl8dnienie specy-icznej waGciwoGci konstrukcji
komunikat9w przekazywanych za poGrednictwem telewizji;
Fowo i o5raz w czasoprzestrzeni
telewizyjnej
Fpecy-ika uo5ecniania si8 sowa w przekazie telewizyjnym wymaa
dostrze7enia jeo czasoprzestrzennej dynamiki 58d6cej pochodn6 z jednej strony 0
tranz#t#wn#c( waGciwoGci komunikat9w operuj6cych ruchomym o5razem> z
druiej zaG 0 s#multaniczneo wsp9 wyst8powania znak9w wer5alnych i
niewer5alnych; "wa dynamika czasoprzestrzenna charakteryzuje zar9wno
telewizj8> jak i -ilm; " r97nicach w sposo5ie -unkcjonowania element9w sownych
w przekazie telewizyjnym i -ilmowym 58dzie mowa oso5no w dalszej cz8Gci
rozwa7a;
"dmienne od poprzednieo uj8cie relacji mi8dzy sowem a o5razem w
strukturze przekazu telewizyjneo> uwzl8dniaj6ce zar9wno tran0zytywne
waGciwoGci sameo komunikatu> jak i symultaniczne wsp9wy0st8powanie
r97nokodowych znak9w wer5alnych i niewer5alnych> przedstawia si8 nast8puj6coE
Ad I; Prymat o5razu; Pierwszy wariant to supremacja o5razu nad
poprzedzaj6cym o w sekwencji znak9w sowem; * wariancie tym o5raz
zachowuje pen6 semantyczn6 samowystarczalnoG: @i dlateo wyodr85niony zosta
ra-icznieA; *czeGniejszy od nieo w czasoprzestrzeni przekazu tekst sowny>
58d6cy tautoloicznym naddatkiem w stosunku do o5razu> du5luje jeo zawartoG:
semantyczn6;
Ad II; nadrz8dnoG: o5razu; *ariant drui r9wnie7 cechuje nadrz8dnoG:
o5razu wzl8dem sowa z t6 wszelako r97nic6> 7e 7aden z dopeniaj6cych si8
element9w nie jest samowystarczalny semantycznie; * wariancie tym o5raz
dominuje nad tekstem wer5alnym> odrywaj6c w komunikacie telewizyjnym rol8
pierwszoplanow6; Fowo -unkcjonuje w tak skonstruowanej strukturze
audiowizualnej jako element towarzysz6cy> jest dla o5razu rodzajem niez58dneo
ta> 5ez kt9reo zanika sp9jnoG: przekazu;
Ad III; !9wnorz8dnoG: o5razu i sowa; *ariant trzeci to taki typ konstrukcji
komunikatu telewizyjneo> w kt9rym sowo i o5raz odrywaj6 rol8 r9wnorz8dn6;
!9wnoprawne pod wzl8dem noGnoGci semantycznej i komplementarne w
-unkcjach o5a elementy pozostaj6 wzl8dem sie5ie w stanie chwiejnej r9wnowai;
* zale7noGci od potrze5y o5a prawie niezauwa7alnie zamieniaj6 si8 rolamiE raz
znaczeniowotw9rcza inicjatywa przypada o5razowi> a tekst wer5alny MpodpieraO
ca6 konstrukcj8> kiedy indziej sowo wysuwa si8 na pierwszy plan> podczas dy
o5razowi przypada rola komplementarneo dopenienia caoGci;
Ad IR; nadrz8dnoG: sowa; * wariancie czwartym mamy do czynienia z
ukadem odwrotnym w stosunku do wariantu druieo> tj; z nadrz8dnoGci6 sowa
wo5ec o5razu; !9wnie7 w tym przypadku 7aden z element9w nie jest
samowystarczalny semantycznie; * wariancie tym wyposa7one w
znaczeniowotw9rcza inicjatyw8 sowo 9ruje nad o5razem i wysuwa si8 w
komunikacie telewizyjnym na plan pierwszy; Z kolei o5raz -unkcjonuje w ramach
tak skomponowanej struktury audiowizualnej jako element towarzysz6cy> stanowi
dla tekstu sowneo rodzaj konieczneo ta> 5ez kt9reo zanika sp9jnoG: przekazu;
Ad R; Prymat sowa; "statni z przedstawionych wariant9w to supremacja
sowa nad wyst8puj6cym po nim w danej sekwencji znak9w o5razem; * wariancie
tym tekst sowny zachowuje pen6 semantyczn6 samowystarczalnoG: @i dlateo
sowo zostao wyodr85nione ra-icznieA> nast8puj6cy po nim w czasoprzestrzeni
przekazu o5raz jest tautoloicznym naddatkiem w stosunku do tekstu wer5alneo>
du5luje jeo zawartoG: semantyczn6;
Zaprezentowany repertuar pi8ciu modelowych relacji wi676cych sowo i
o5raz w telewizji pozwala uchwyci: sposo5y interacji materiau wer5alneo i
ikoniczneo w codziennej praktyce komunikacyjnej; )Gwiadamia r9wnie7 -akt> 7e
sowo 0 w postaci m9wionej i pisanej 0 nie tylko -unkcjonuje jako jeden z wielu
skadnik9w przekazu telewizyjneo> ale tak7e odrywa w nim pierwszorz8dn6 rol8;
#est 5owiem w niekt9rych odmianach atunkowych niez5ywalnym
wsp9czynnikiem telewizyjnej semiozy;
"wa wszecho5ecnoG: sowa w telewizji dotyczy zar9wno najstarszeo
okresu jej dziej9w> jak i czas9w wsp9czesnychE od pierwszych eks0
perymentalnych transmisji #ohna Loie Bairda po satelitarne imperium &eda
&urnera z lat dziewi8:dziesi6tych; * dzisiejszej do5ie elektronicznej kreacji
audiowizji i doprowadzoneo do nie5ywaej per-ekcji warsztatowej
ultranowoczesneo monta7u komunikat9w telewizyjnych> dy jedno i druie
wydaje si8 sprzyja: ekspansji strony wizualnej przekazu na ekranach telewizor9w>
nale7ao5y si8 raczej spodziewa: znaczneo oraniczenia roli sowa na rzecz
pewnej autonomii o5razu; &ymczasem nic podo5neo nie nast6pio;
(okolwiek wzi6: pod uwa8> od teledysk9w po serwisy aktualnoGci 0jak
telewizja dua i szeroka mamy do czynienia ze zjawiskiem intensy-ikacji dziaania
wszystkich Grodk9w audiowizualneo wyrazu> a w e-ekcie z d67eniem do
dynamizacji -unkcji sowa i o5razu w przekazie telewizyjnym; &radycyjne
proporcje iloGciowe mi8dzy nimi nie uley przy tym zmianie; A jeGli nawet uley 0
to paradoksalnie na korzyG: sowa; #est tak dlateo> poniewa7 wkomponowany w
5ardziej jednolit6 caoG: pierwiastek wer5alny uzyska korzystniejsze ni7 dawniej
warunki udziau; *ida: to zwaszcza na przykadzie elektroniczneo Mmonta7u
atrakcjiO> jakim operuje powszechnie stosowana dzisiaj poetyka proram9w
transmitowanych za poGrednictwem telewizji satelitarnej; Fowo ma w nich nadal
5ardzo eksponowan6 pozycj8 i 5ynajmniej nie stanowi uci67liweo 5alastu ze
wzl8du na atrakcyjne dopenienie> jakie stwarza w od5iorze r97norodnoG:
nadawanych wraz z nim o5raz9w;
Inaczej ni7 w przypadku -ilmu> sowo w telewizji od sameo pocz6tku jej
istnienia 5yo stale o5ecne; A5y przekona: si8 o wsp9czesnej skali jeo udziau>
spr95ujmy wyo5razi: so5ie jeden dzie nieo5ecnoGci sowa na antenach
telewizyjnych caeo Gwiata; Ndy5y doszo do takiej sytuacji> w telewizyjnej
ikonos-erze powsta5y nieopisany chaos in-ormacyjny; Ftrumienie nadawanych
o5raz9w zmieniy5y si8 w 7ywio poz5awiony niez58dneo minimum wewn8trznej
oranizacji> kt9ra 0 jak przekonuje o tym codzienna praktyka komunikacyjna
realizowana za poGrednictwem telewizji 0 w zasadniczej mierze zale7y waGnie od
sowa;
"pisana tu ewentualnoG: pozwala plastycznie uzmysowi: so5ieE
C 0 wa8 pierwiastka wer5alneo w przekazie telewizyjnym>
2 0 systemowy charakter czasoprzestrzeni audiowizualnej> w ramach kt9rej
ezystuje sowo w telewizji>
? 0 specy-ik8 -unkcji> jakie peni element wer5alny w rozwini8tym modelu
komunikacji telewizyjnej> nie tylko uczestnicz6c w tworzeniu struktury
poszcze9lnych caostek> ale i oranizuj6c makrokosmos Mwielkiej syntamyO
caeo proramu;
Porz6dek znak9w wer5alnych> podo5nie jak wszystkie inne porz6dki
znakowe wyst8puj6ce w telewizji> poszukuje dla sie5ie dopenienia semantyczneo>
d676c do korelacji z pozostaymi rodzajami znak9w; %a7dy z takich ci69w
znakowych wzi8ty z oso5na okazuje si8 niesamoistny pod wzl8dem
znaczeniowym; #eGi mimo wszystko za ka7dym razem mamy do czynienia z
uporz6dkowanym komunikatem> to dlateo> 7e owe niesa0
moistne ci6i @pasmaA znakowe realizuj6 wsp9lnie porz)dek komunikac#jn#
s#nkret#cznej ca'oci, w kt9r6 zostay w6czone; C waGnie ten wielo0
skadnikowy porz6dek wy7szeo stopnia stanowi dla nich podstawowy
ukad odniesienia;
&ak wi8c niekompletne i niez5orne teksty wer5alne @m9wione i pi0
saneA rozpatrywane z oso5na jako izolowane skadniki komunikatu tele0
wizyjneo okazuj6 si8 kompletne i sp9jne> jeGli spojrze: na nie jako na
korelat# wsp,'uczestnicz)ce w procesie interakcji semant#cznej% Fpos95
przejawiania si8 sowa w semiotycznym uniwersum przekazu telewizyjneo
jest jednoczeGnie kluczem do teorii i praktyki transportowania znak9w
sownych na wielokodowy system komunikacji telewizyjnej; Fpr95ujmy
zatem 5li7ej przyjrze: si8 mechanizmowi owej interacji> maj6cej doniose
znaczenie zar9wno dla wewn8trznej jednoGci struktury komunikat9w
telewizyjnych> jak i dla ich jakoGci estetyczno0in-ormacyjnej;
Fowo m9wione
i sowo pisane w telewizji
Znaki wer5alne> niezale7nie od r97nic tworzywowych> -unkcjonuj6 w
telewizji ka7dorazowo jako obiekt# kinematora"iczne o c(arakterze
wizualn#m b)dD audiatn#m% Innymi sowyE pojawiaj6 si8 one na ekranie
telewizyjnym jako determinowane czasoprzestrzennie napis lub mowa%
.ormuuj6c rzecz jeszcze inaczej mo7na 5y powiedzie:> 7e -unkcjonuj6 w
przekazie telewizyjnym jako wizualne w#darzenia "otora"iczne lub au0
dialne w#darzenia "onora"iczne%
Zaczerpni8ty od Fola *orthaS termin MwydarzenieO> kt9rym si8 w tym
miejscu posu7yliGmy> jest o tyle adekwatny w stosunku do 5adaneo przed0
miotu> i7 podkreGla czasoprzestrzenny> a nie tylko przestrzenny charakter
komunikat9w telewizyjnych; Akcentowany tutaj "ono"otora"iczn# status
znak9w sownych w telewizji czyni je> ze wzl8du na typ waGciwoGci two0
rzywowych> podo5nymi do wszystkich pozostaych rodzaj9w znak9w ekra0
nowych; Ftatus ten 0 niezale7nie od waGciweo im zdeterminowania ma0
cierzystym kodem 0 umo7liwia ich dowolne zinterowanie z pozostaymi
rodzajami znak9w w ranicach telewizyjneo uniwersum;
Pojawiaj6c si8 w telewizji jako wydarzenia kinematora-iczne @wi0
zualne> audialne 56dK audiowizualne> o czym 58dzie za chwil8 mowaA>
sowa pozwalaj6 si8 na r97ne sposo5y kojarzy: i 6czy: z elementami in0
nych su5kod9w; *sp9lne podo7e tworzywowe owej wi8zi nie stanowi
5ynajmniej arumentu na poparcie tezy o MnaturalnymO charakterze in0
terakcji senliotycznych realizowanych w przekazie telewizyjnym; Podo7e
C
&ermin MwydarzeniaO AcircumstancesC zo5; Fol *orth> &(e $euelopment o"a Semiotic o"
Film, MFemioticaO CH<H> nr ?> s; 2JI i nast;
to stanowi jedynie materialny Mwsp9lny mianownikO proces9w znaczenio0
tw9rczych z udziaem sowa> maj6cych w istocie charakter par eOellence
konwencjonalny; Podo5nie jak -ilm> r9wnie7 telewizja nie od razu nauczya si8
wydo5ywa: i podkreGla: kinematora-iczne Sresp% teleeniczneA waGciwoGci
u7ytkowaneo materiau sowneo> nie od razu te7 zdoaa wyksztaci: istniej6cy
dzisiaj 5oaty repertuar relacji znak9w wer5alnych z wszelkimi innymi rodzajami
znak9w> jakie wyst8puj6 w przekazie telewizyjnym
2
;
Fzcze9lnie ciekaweo przykadu dostarcza pod tym wzl8dem ekspansja
tekstu pisaneo w ci6u ostatnich kilkunastu lat za spraw6 dynamiczneo rozwoju
elektroniki telewizyjnej; +odel poetyki widowiska telewizyjneo> kt9ry dominowa
przez kilka pierwszych dziesi8cioleci istnienia telewizji> praktycznie a7 do koca lat
siedemdziesi6tych> pre-erowa sowo m9wione; "5ecnoG: sowa pisaneo w
przekazie telewizyjnym zasadniczo oraniczaa si8 56dK do prezentacji plansz z
napisami> 56dK do napis9w translacyjnych> ukazuj6cych si8 podczas projekcji
o5coj8zycznych -ilm9w z tekstem prezentowanym jednoczeGnie w wersji
lektorskiej; &a ostatnia 5ya zreszt6 i jest nadal lokaln6 specy-ik6 polsk6 na tle
zasady du55inowania zaranicznej produkcji -ilmowej> od dawna przyj8tej w wie0
lu innych krajach
?
;
* epoce MprzedelektronicznejO wszelkie napisy 0 z reuy prezentowane w
-ormie specjalnej planszy 0 uchodziy na ekranie telewizyjnym za element
niepor9wnanie mniej atrakcyjny od sowa m9wioneo; * samym od5iorze zaG
traktowane 5yy przewa7nie jako o5iekt o5cy i w pewien spos95 MnietelewizyjnyO>
ka7de 5owiem ich pojawienie si8 rozrywao kontinuum transmitowanej realnoGci;
"5ecnie sytuacja ulea zasadniczej zmianie; .inezyjnie zaaran7owany> peni6cy
najr97niejsze -unkcje komunikacyjne napis sta si8 w telewizji wsp9czesnej
elementem niezmiernie teleenicznym> z powodzeniem konkuruj6cym ze sowem
m9wionym;
Fw6 5yskotliw6 karier8 napis telewizyjny lat osiemdziesi6tych i dzie0
wi8:dziesi6tych zawdzi8cza przede wszystkim -unkcjonalnej atwoGci> z jak6
nadawca mo7e o w ka7dej chwili wprowadza: w o5r85 kreowaneo przez sie5ie
przekazu; "statnia dekada 5ez przesady mo7e pod tym wzl8dem
2
Na temat ewolucji spoecznych praktyk komunikacyjnych i zwi6zanych z tym przemian
GwiadomoGci kulturowej zo5; rozwa7ania +aryli ,op-iner w jej ksi67ce *ultura wsp,'czesna
0 audiowlzualno, *arszawa CHJ=> s; <30IH> C320C2J; M(ech6 wsp9czesneo typu kultury 0
pisze autorka 0 jest 6czenie aspekt9w audialnych i wizualnych> dKwi8kowych i o5razowych>
wer5alnych i niewer5alnych; @;;;A 'zisiaj nowa jest tendencja do rejestracji i odtwarzania 5oa
tej> wielo5arwnej s-ery niewer5alnej; &endencja ta charakteryzuje zar9wno nowoczesne tech
niki ra-iczne i -otora-iczne> jak techniki elektroniczne; .ilm i telewizja nie tylko utrwalaj6 owe
wizualne aspekty niewer5alne> lecz jeszcze nadaj6 im ruch> dynamizm i uzupeniaj6 je dKwi8
kiem; #eGli zatem m9wi: ju7 o Oinwazji o5razuZ> to o5razu ruchomeo i dKwi8cz6ceo @wer5al
neo i niewer5alneoAO @tam7e> s; IJ0IHA;
?
Pisaem na ten temat szerzej w artykule 6 problem,w przek'adu "ilmoweo, wP Wieloj7
z#czno literatur# i problem# przek'adu art#st#czneo, $dward Balcerzan @red;A> *roclaw0
0*arszawa CHJB> s; 2B?02=H;
uchodzi: za dekad8 teletekstu% nieoczekiwanie> jeGli pami8ta: o jeo dawniejszej
podrz8dnej roli> napis zyska w telewizji eksponowane miejsce; $lektroniczne
techniki pisania na ekranie nie tylko wydo5yy plastyczne walory napisu jako
o5iektu telewizyjneo> ale tak7e pozwoliy odkry: szcze9lneo rodzaju
teleenicznoG: teo elementu jako wydarzenia ekranoweo> zdolneo wnieG: do
przekazu wasn6 dramaturi8;
$kspansja tekstu pisaneo> kt9ra po latach jeo dyskryminacji dokonaa si8
we wsp9czesnej telewizji> nie oznacza oczywiGcie> i7 napis zdoa kiedykolwiek
zdominowa: pot87neo konkurenta> jakim jest dla nieo 0 i nie tylko dla nieo 0
sowo m9wione; &ekst pisany ukazuj6cy si8 na ekranie telewizyjnym po
dziesi8cioleciach penienia r97nych podrz8dnych i niewdzi8cznych -unkcji
@pami8tne plansze z napisem Mprzepraszamy> usterki na 6czachO al5o Mza chwil8
dalszy ci6 proramuOA sta si8 w kocu za spraw6 elektronicznych technik jeo
enerowania i monta7u penoprawnym Grodkiem kinematora-iczneo wyrazu;
$lementem zajmuj6cym pierwszorz8dnie wa7n6 pozycj8 w repertuarze znak9w>
kt9rym dysponuje dzisiaj semiotyczne uniwersum telewizji;
*arto zwr9ci: w tym miejscu uwa8 na moment osi6ni8tej cakiem
niedawno przez napis r9wnoprawnoGci wo5ec tekstu m9wioneo w przekazie
telewizyjnym; " ile pocz6tkowo panowaa w komunikatach telewizyjnych milcz6co
przyj8ta zasada wzajemneo wykluczania si8 o5u Grodk9w wyrazu @w myGl reuyE
jeGli mowa> to nie napis 0 i Rice uersaC, o tyle dzisiaj tamten tradycyjnie przyj8ty
mechanizm repartycji o5u element9w zosta uzupeniony o alternatywn6 mo7liwoG:
ich jednoczesneo u7ycia na r9wnych prawach;
&ak wi8c zdarza si8 niejednokrotnie> i7 tekst m9wiony z Mo--uO ukazuje si8 w
tej samej chwili na ekranie w postaci napisu> uzyskuj6c w ten spos95 dodatkowy
akcent wa7noGci; I na odwr9t 0 napis> kt9ry ol6damy na ekranie> zostaje dodatkowo
odczytany przez spikera dla wzmocnienia zawartej w nim treGci; Napis i mowa> po
dziesi8cioleciach niemal a5solutnej dominacji teo druieo elementu> wyst8puj6
dzisiaj w telewizji wsp9lnie> a ich antaonizm posu7y nadawcy przekazu do
stworzenia noweo typu interkacji respektuj6cej ich wzl8dn6 r9wnowa8;
&elewizja 7yweo sowa
Poczynione spostrze7enia na temat zwy7ki akcji elektronicznie wy0
twarzaneo napisu we wsp9czesnym przekazie telewizyjnym nie zmieniaj6 -aktu>
7e sowo m9wione zachowao w nim jednak sw9j dotychczasowy prymat i nadal
stanowi lwi6 cz8G: repertuaru wykorzystywanych przez nadawc8 znak9w; %rytycy
telewizji nieraz z7ymali si8 na panuj6c6 w niej konwencj8 Madaj6cych 9wO>
uwa7aj6c> 7e jest ona 9wn6 przyczyn6 nudy> jaka cz8stokro: wieje z ekran9w
telewizyjnych; %rytykaP ta zachowuje sw9j prawomocny charakter tak duo> jak
duo dotyczy sposobu @czytajE
atrakcyjnej aran7acjiA sowa m9wioneo w r97nych typach komunikat9w> a nie
kwestii samej jeo obecnoci% &a ostatnia wydaje si8 oczywista i od dawna
przes6dzona; Praktyka komunikacyjna> z kt9r6 na co dzie wszyscy si8 stykamy>
zaGwiadcza 5owiem w caej rozci6oGci> 7e waGciwym 5ohaterem telewizji jest
m,wi)c# cz'owiek, w specy-icznej zaG naturze teo medium le7y nieosi6alna dla
innych dziedzin przekazu
B
> -ascynuj6ca w od5iorze zdolnoG: audiowizualnej mowy
i m9wienia;
Fpr95ujmy w tym miejscu powr9ci: raz jeszcze do przedstawionych na
pocz6tku wariant9w modelowych relacji mi8dzy sowem i o5razem w telewizji; *
tradycyjnych uj8ciach teoretycznych tej pro5lematyki warstwa sowna i warstwa
o5razowa traktowane 5yy zazwyczaj jako dwie przeciwstawne> wzajemnie
wykluczaj6ce si8 s-ery przekazu; Nie tylko antropolo kultury> ale r9wnie7
semiolo dostrze7e jednak w toku analizy dowolnie wy5raneo -ramentu
telewizyjnej empirii 5rak takiej wyrazistej polaryzacji na to> co wer5alne> i to> co
o5razowe; #u7 na pierwszy rzut oka wida:> i7 sowo w telewizji w znacznym
stopniu zatraca sw9j systemowy antaonizm wzl8dem o5razu i odwrotnie 0 o5raz
niekoniecznie spycha pierwiastek wer5alny na marines ekranowej ezystencji;
!zecz w tym> 7e nie doG: jest uzna: sam6 o5ecnoG: sowa w przekazie
telewizyjnym; &rze5a jeszcze umie: dostrzec semiotyczne skutki jeo w6czenia w
audiowizualny kontekst> nie ulea w6tpliwoGci> 7e pierwszym z takich skutk9w>
maj6cym dla -unkcjonowania sowa w telewizji niezmiernie doniose znaczenie> jest
kompleksowy charakter jeo transmisji> ana7uj6cy zar9wno wizualn6> jak i
audialn6 stron8 przekazu; +9wi6cy czowiek prezentuje na ekranie nie jakiG
wyizolowany> a5strakcyjny tekst wer5alny> lecz konkretne sowa wyposa7one w
indywidualn6 barw7 osu> spos,b art#kulacji, intonacj8> akcent> rytm> ton
wypowiedzi> a tak7e dodatkowy kontekst paralinwlst#czn#, na kt9ry skadaj6 si8E
pauzy> przej8zyczenia> rozmaite paraj8zykowe esty -oniczne itp;
'o teo wszystkieo dochodzi r9wnie7 okreGlony kontekst prokse0miczn#
danej wypowiedzi determinowany m;in; przez rodzaj u7yteo planu zdj8cioweo
@tuE kapitalna rola z5li7enia\A> k6t widzenia kamery> usytuowanie m9wi6ceo
wzl8dem interlokutora oraz adresata; 'alej> jeo postawa> aparycja> ekspresja
twarzy> ruchy oczu> ruchy owy> kontakt wzrokowy z kamer6 lu5 dostrzealny
5rak takieo kontaktuP wreszcie mimika i est#kulacja wzmacniaj6ce ekspresj8
wypowiadanych przed kamer6 s9w 56dK j6 osa5iaj6ce 0 ka7dy z tych czynnik9w
wywiera wasny specy-iczny wpyw na wypowiedK> modeluj6c jej telewizyjny
wyraz> a co za tym idzie 0 komunikowany sens;
*Gr9d kolejnych stricte telewizyjnych komponent9w sowa m9wioneo w
telewizji nale7y jeszcze wymieni: charakterystyczny entourae da0
B
*yj6wszy -ilm 0 ze wzl8du na niepowtarzalny charakter z5ioroweo uczestnictwa wi0
downi w seansie i rozmiary kinoweo ekranu stymuluj6ce komunikacyjny kontakt "ace to "ace
widza z aktorem> a tak7e dodatkowy wymiar akustyczny> jaki stwarza stereo-oniczna transmisja
dKwi8ku w sali kinowej;
nej wypowiedzi> na kt9ry skadaj6 si8E spos,b owietlenia planu oraz oso5y
m9wi6cej> naturalna sceneria al5o specjalnie zaprojektowana scenora"ia w studiu>
dodatkowe rekwiz#t# i wreszcie 0 last but not least 0kostium m9wi6ceo @np;
pami8tne kaski ochronne reporter9w dziennika telewizyjneo z dekady lat
siedemdziesi6tych czy mundury spiker9w dtT w okresie stanu wojenneoA;
"pisany ukad zale7noGci mi8dzy sowem a jeo o5razowymi i dKwi80
kowymi kontekstami ma charakter wzajemny; Fowo> ezystuj6c w najroz0
maitszych zwi6zkach i kon-iuracjach pozawer5alnych> samo peni zarazem w
przekazie telewizyjnym rol8 kontekstu dla warstwy o5razowej; *ynika st6d> 7e
typowe dla zorientowanej wer5alnie GwiadomoGci komunikacyjnej traktowanie
pierwiastka sowneo jako a5solutneo przeciwiestwa o5razu rozmija si8 w
przypadku telewizji z rzeczywistym stanem rzeczy; *aGciwoGci percepcyjne sowa
na ekranie telewizyjnym sprawiaj6 5owiem> 7e staje si8 ono jednoczeGnie o5razowe
i dKwi8kowe> wizualne i audialne> 7e wchania najr97niejsze skadniki wer5alnych i
niewer5alnych ludzkich zachowa> sowem> 7e 0 wsp9tworzy pewn6 caoG:
audiowizualn6 w ka7dym konkretnym akcie komunikacyjnym> w kt9rym si8
pojawia;
*arto r9wnie7 zda: so5ie spraw8 z istotnej r97nicy> jaka dzieli tekst
wer5alny uprzednio przyotowany> narany na taGmie> a dopiero potem emitowany
na antenie> od 7ywej mowy transmitowanej zjakieos miejsca za poGrednictwem
telewizji w czasie identycznym z czasem od5ioru; Zasadniczym elementem> kt9ry
r97ni te dwie jakoGci> jest szcze9lne doGwiadczenie komunikacyjne wyst8puj6ce
tylko w druim przypadku> a 58d6ce pochodn6 nieprzewidywalnosci akcji
transmitowanej na 7ywo; Fowo narywane 0 jakkolwiek znakomicie zostao5y
przyotowane i wypowiedziane 0 jest zawsze sowem re7yserowanym Aresp%
sterowanymA; * odr97nieniu od sowa m9wioneo i od5ieraneo na 7ywo> kt9reo
dramaturia 7yje przez cay czas niewiadom6 percypowanych in statu nascendi
mo7liwoGci dalszeo rozwoju;
Przypadek i intrya> 5y przywoa: w tym miejscu par8 poj8: u7ytych
niedyG do opisu -enomenu 5ezpoGredniej transmisji telewizyjnej przez )m5erta
$co
=
> odrywaj6 w tym przypadku zasadnicz6 rol8; " ile sowo narywane przed
emisj6 jest zazwyczaj MunieruchomionymO> zatrzymanym> istniej6cym wy6cznie ze
wzl8du na przekaz i z myGl6 o nim wytworzonym jako MwypowiedK dla telewizjiO>
o tyle sowo transmitowane na 7ywo przejawia w od5iorze na poy maiczn6
waGciwoG: MnaturalneoO dziania si8 i rozwoju> kt9remu od5iorca asystuje za
poGrednictwem kamery i mikro-onu;
Fpr95ujemy raz jeszcze uchwyci: t8 podstawow6 r97nic8 z punktu widzenia
poetyki od5ioru; * pierwszym przypadku coG zostao powiedziane specjalnie Mdla
telewizjiO> a nast8pnie w stosownym momencie odtwo0
=
+rz#padek i intr#a A$owiadczenia telewizji a estet#kaC, tum; Alina %reis5er> wE )m5er0
to $co> $zie'o otwarte% Forma i nieokrelono w poet#kac( wsp,'czesn#c(% *arszawa CHI?;
rzone na antenie> sprawiaj6c nieodparcie wra7enie rzeczy z 9ry zaplanowanej i
przyotowanej; * przypadku druim 7ywa mowa staje si8 dla widza zdarzeniem
Mna or6coO relacjonowanym przez telewizj8 i w tym samym momencie ol6danym
na ekranie telewizora; "czywiGcie> telewizyjne :ue mo7na potem niezliczon6 iloG:
razy odtwarza: z taGmy> nie zmienia to jednak jeo estetycznych waGciwoGci
zawartych w samej strukturze przekazu;
Pierwsza z opisanych konwencji sprzyja upowszechnianiu w GwiadomoGci
spoecznej zuni-ormizowaneo stylu wypowiedzi telewizyjnej; 'rua 0 premiuje to>
co indywidualne i niepowtarzalne; 'otykamy w tym miejscu jedneo z kluczowych
zaadnie spoecznych -unkcji przekazu telewizyjneo; * o5ieowym
przekonaniu> wspieranym latami przez codzienn6 praktyk8 komunikacyjn6
telewizji> ideaem wydawa si8 zuni-ikowany> ponad0jednostkowy styl wypowiedzi
prezentuj6cej o-icjalny punkt widzenia i przez sam -akt pojawienia si8 na antenie
wyposa7onej w leitymacj8 prawdy;
* warunkach zdalneo sterowania telewizj6 jako narz8dziem presji
ideoloicznej> a nie Grodkiem wyra7ania opinii spoecznej> strateia taka tworzy:
miaa> przynajmniej w intencji centrum steruj6ceo> sweo rodzaju jednolicie
5rzmi6cy makroos pu5liczny; cw masowy os o-icjalny> wyra7aj6cy pol6dy
rzekomo jednakowo myGl6cej z5iorowoGci> jeGli w o9le dopuszcza istnienie
jakichkolwiek alternatywnych opcji i punkt9w widzenia> czyni tak jedynie po to>
a5y je dezawuowa: i oGmiesza:; Im 5ardziej telewizja uzurpowaa so5ie status
wszechwiedz6cej GwiadomoGci> tym ch8tniej rezynowaa z wieloosowoGci>
r97norodnoGci opinii i punkt9w widzenia; Ft6d 5ray si8 mi8dzy innymi starannie
wyre7yserowane kuriozalne pseudodyskusje z udziaem dyskutant9w m9wi6cych w
runcie rzeczy jednym osem; I st6d czerpaa swe roKne uzasadnienie> r9wnie
nie5ezpieczna jak 5lokada in-ormacyjna> 5lokada swo5odneo artykuowania si8
rzeczywistej opinii spoecznej;
&ymczasem sowo w telewizji 5ywa 7ywe dop9ty> dop9ki 7yje wieloGci6
przejaw9w sweo uo5ecniania si8; Uadna wypowiedK telewizyjna nie mo7e liczy:
na 5ezkontekstow6 izolacj8; *szystkie pojawiaj6 si8 w kontekGcie innychE
5li7szych i dalszych> z5li7onych> podo5nych 56dK te7 diametralnie r97nych ze
wzl8du na prezentowany w nich punkt widzenia; Fowo w telewizji z natury swej
jest w#powiedzi) wr,d w#powiedzi, nie spos95 przeceni: wartoG: owej codziennej
interakcji; Fpoeczestwo ludzi Gwiadomych tworzy si8 w wyniku nieustanneo
dialou r97nych racji i punkt9w widzenia; WwiadomoG: zawsze wi67e si8 z
indywidualnym zr97nicowaniem i wyksztaca jedynie na drodze partnerskieo
kontaktu z inn6 GwiadomoGci6; #eGli telewizja ma 5y: eneratorem sensu> powinna
ci6le uwzl8dnia: wielo5ieunow6 struktur8 spoecznej homeostazy; Im mniej
przywi6zana jest do roli dyktatora> tym 5ardziej skonna jest widzie: sie5ie w roli
partnera w procesie o9lnospoeczneo dialou; #8zyk> kt9rym m9wi si8 w
telewizji> staje si8 w ten spos95 5ardzo wa7nym instrumentem so0cjokulturowym>
wpywaj6c @niszcz6co lu5 tw9rczoA na charakter spoeczneo krajo5razu> w kt9rym
wszyscy 7yjemy;
&$!$N($ *!IN,&
Narracja telewizyjna
a -ilm etnora-iczny
*st8p
Wrodki masoweo przekazu otworzyy przed antropoloi6 nowe mo7liwoGci; Za
spraw6 telewizji mo7liwe stao si8 s-ilmowanie zanikaj6cych kultur Gwiata> dzi8ki
niej wzrosa tak7e GwiadomoG: pro5lem9w etnicznych i ekoloicznych oraz
potrze5y ich rozwi6zywania; Z druiej strony jednak telewizja narzucia
antropoloom wi8ksz6 dyscyplin8; &worzenie tak zwanej Mdo5rej telewizjiO
wymaa zazwyczaj> zdaniem zajmuj6cych si8 ni6 ludzi> wtoczenia materiau
etnora-iczneo w znan6 do5rze konwencj8 -ilmu -a5ularneo> nieuniknion6
konsekwencj6 takieo procederu jest swoisty styl narracyjny; Apodyktyczny os
Zachodu umiejscawia akcj8 -ilmu> przedstawia rup8 kulturow6> czasem
indywidualnych 5ohater9w> i prowadzi widza przez ich codzienne zaj8cia; "9lny
plan nie r97ni si8 w zasadzie od przyj8teo jako standard w pisanych pracach z
dziedziny etnora-iiE mamy tu tak samo wprowadzenie w kontekst eora-iczny>
ukazanie zwi6zk9w czowieka z otoczeniem> oranizacjami spoecznymi> rodzin6>
relii6;;; !97nica polea na tym> 7e etnora-ia telewizyjna> opieraj6ca si8 w du7ej
mierze na oczywistoGci sameo o5razu> nie zostawia wiele miejsca na analiz8;
Prawd8 m9wi6c> klasycznej narracji etnora-icznej u7ywa si8 cz8sto> 5y
usprawiedliwi: pokazywanie ci6u interesuj6cych czy widowiskowych scen;
narracj7, w jej naj5ardziej elementarnej warstwie> okreGli: mo7na jako
opowiadanie jakiejG historii; * tym sensie -ilm narracyjny kadzie nacisk na
opowiadanie zdarzenia; (o prawda mo7na 5y si8 zastanawia:> czy poj8cie
MopowiadanieO pasuje do -ilmoweo wydania etnora-ii> ale termin MnarracjaO mo7e
5y: pojmowany szerzej; Ftajemy zatem przed koniecznoGci6 rozszerzenia znaczenia
teo terminu tak> a5y mo7na nim 5yo okreGli: o9lny schemat konceptualny -ilmu
jako pewn6 licz58 zdarze i zasad> wedle kt9rych zdarzenia te s6 uporz6dkowane;
N9wny pro5lem> zwaszcza w przypadku telewizyjneo -ilmu etno0
ra-iczneo> polea na tym> 7e spos95 uporz6dkowania zdarze doprowadzi: mo7e
do 58dnej interpretacji; (o wi8cej> mimo 7e -ilm narodzi si8
w realnym> istniej6cym o5iektywnie Gwiecie> twierdzi: mo7na> 7e proces selekcji i
monta7u stwarza nowy> unikalny Gwiat> kt9ry istnieje jedynie na ekranie
telewizyjnym; *szelkie intencje tw9rcy -ilmu id6ce w stron8 realizmu s6 wi8c
niweczone przez spos95 konstrukcji sameo -ilmu;
* tym eseju zatem> poza przyjrzeniem si8 kilku strateiom narracyjnym
wykorzystywanym w -ilmie etnora-icznym> skupiam uwa8 na oraniczeniach
narzucanych antropoloii wizualnej w celu zaspokojenia potrze5 popularnej kultury
Zachodu> i zastanawiam si8> czy tak 5y: musi;
!+wna rola narracji
Purysta dla prawdziweo -ilmu etnora-iczneo nie widzi miejsca w Gwiecie
telewizji; MPowa7nyO -ilm> odpowiedni dla nielicznej> zaznajomionej z antropoloi6
pu5licznoGci> jest przeciwiestwem produkcji dla od5iorcy masoweo; Z jednej
strony przejrzystoG: o5razu> z druiej zaG odpowiednio spreparowane atrakcje ku
uciesze mas; +a dodatek jest to Gwiat> w kt9rym prac8 indywidualneo antropoloa
wypiera produkcja zoa przemysowa; * konsekwencji pojawia si8 opozycja
mi8dzy o5serwacj6 a narracj6; * sytuacji ekstremalnej celem kamery jest
uatwienie dost8pu do treGci 0 a to przecie7 ju7 coG zupenie r97neo od
opowiadania historii;
* przypadku antropoloii surowoG: materiau -ilmoweo wymaa> a5y
widz posiada ju7 pewne in-ormacje; .ilm o-eruje mu sweo rodzaju Mokno na
GwiatO; *a8 o5serwacji podkreGla ju7 -ilozo- %ratylosE Poniewa7 nie mo7na
wypowiedzie: si8 prawdziwie na temat wci67 zmieniaj6cej si8 rzeczywistoGci>
jedyne co nam pozostaje to wskaza: j6 palcem;
Z punktu widzenia telewizji narracja opisuje wydarzenia lu5 opowiada
histori8> narrator odrywa tu rol8 antropoloa 0 jako ekspert w tej dziedzinie>
neutralny i niewidoczny> osadza sceny w kontekGcie i uzupenia swoim
komentarzem; !ola narratora wyda: si8 mo7e jednak podejrzana; 'ziaaj6c jako
tumacz lu5 M5u-orO> mi8dzy widzem a treGci6 -ilmu sprawia> 7e zanika podstawowa
cecha kina realistyczneoE naturalna identy-ikacja widza z tym> co dzieje si8 na
ekranie; !ezultatem takiej roli narratora jest oraniczenie naszeo wsp90
prze7ywania -ilmu i zmuszenie nas do zachowania 5ezpieczneo dystansu w
stosunku do jeo treGci;
"czywiGcie istnieje r97nica mi8dzy narracj6 w sensie struktury -a5uy
@w6tkuA a narracj6 w sensie sameo opowiadania narratora; Innymi sowy>
powinniGmy odr97ni: od sie5ie dwa pro5lemyE po pierwsze> kto jest postaci), kt,ra
kszta'tuje w#powiedD narratora, po druie 0 i musimy tu 5y: Gwiadomi> 7e pytamy o
coG zupenie inneo 0 kto jest narratorem
-
;
S Nerard Nenette> Marratiue $iscourse, "D-ord CHJ3;
#ednak 9wna rola narracji w kinie> wedle s9w Andrew 'udleya> polea na
Mutrzymaniu w ryzach alopuj6cych konotacji o5raz9wO
2
;
"arracja
z punktu widzenia o5serwatora
Arthur (alder0+arshall w swej 5iora-ii !o5erta .lahertySeo ukazuje
podstawowy pro5lem> przed kt9rym staje tw9rca -ilmu etnora-iczneo; &en
mianowicie> 7e treG: mo7e zosta: przeksztacona przez wtarni8cie w ni6
o5serwatoraE
Biay czowiek jako 5adacz mo7e chcie: ujrze: Gwiat takim> jaki 5y przed
jeo przy5yciem> ale my zo5aczymy jedynie reakcj8 teo Gwiata na przy5ycie pierw0
szeo 5iaeo czowieka; *szystko zatem opiera si8 na rekonstrukcji sytuacji>
wyo5ra7eniu so5ie> jak 5y ten Gwiat wyl6da> dy5y jeo tam nie 5yo
?
;
#ednak w praktyce z jednej strony mamy -ilm> kt9reo struktur8 okreGla
re7yser> z druiej zaG -ilm> kt9ry jest odzwierciedleniem rzeczywisteo porz6dku
wydarze; Ftajemy wi8c przed pytaniem o natur8 -ilmu jako Grodka przekazu; (zy
przez swoj6 konstrukcj8 ma narzuca: su5iektywne znaczenie> czy mo7e powinien
peni: rol8 przejrzysteo> o5iektywneo zapisu;
&en podzia na Mkonstrukcj8O i Modnajdywanie prawdziwych sytuacjiO> czyli
Mo5serwacj8O> mo7e si8 r9wnie7 odnosi: do teo> jak postrzeamy Gwiat; *edle
+erleau0Pontieo> Gwiata nie mo7na wyrazi: inaczej> jak poprzez MopowiadanieO
czy MwskazywanieO; Lecz nawet w samym akcie MwskazywaniaO nie mo7emy
unikn6: pewneo MkonstruowaniaO> czyli przeksztacania Gwiata; +asze
MwskazywanieO oranicza si8 do pokazywania punkt9w na mapie> kt9ra o5razuje
rozwarstwienie znacze; +apa ta powstaje na podstawie naszeo doGwiadczenia
7ycioweo;
*racaj6c do Mpro5lemu intruzaO> przed kt9rym staje tw9rca -ilmu> nale7y
stwierdzi:> 7e z tym samym pro5lemem 5oryka si8 r9wnie7 antropoloE
@;;;A etnolo0o5serwator zosta stworzony przez spoeczestwo> kt9re posiad0
o sztuk8 pisma i poniewa7 sama antropoloia podlea zniewalaj6cym prawom
kultury pisma> dziewiczy stan zerowy pozostaje zakazanym rajem> w kt9ry kultura
pisma wnika zawsze w tym krytycznym momencie> dy raj 9w przestaje waGnie 5y:
dziewiczy> 5o wchodzi w kontakt z cywilizacj6
B
;
2
Andrew #; 'udley> Ioncepts in Film &(eor#, new /ork CHJB> s; I<;
?
Arthur (alder0+arshall> &(e Innocent E#eE &(e Li"e o" !obert Fla(ert#, London CH<?>
s; 2=2;
B
$;*; Faid> <becedarium IulturaeE Structuralism, <bsence, Writin, wE ?odern Frenc(
Iriticism, #;%; Fimon @red;A> (hicao CHI2> s; ?=?;
*ynika z teo> 7e jakkolwiek 5yli5yGmy ostro7ni jako o5serwatorzy>
pozostajemy wci67 zniewoleni prawami cywilizacji; #ean +itry w druim tomie
swej Est(etiPue et +s#c(oloie du Iinema @CH<?> s; ?=BA okreGla -ilm jako MGwiat>
kt9ry oranizuje si8 wedu praw opowiadaniaO; #est to mo7e konsekwencja -aktu>
7e -ilmowane zdarzenia linearnie nast8puj6 po so5ie> 5o nawet w czasach kina
niemeo narracja -ilmowa 5ya oparta na tradycjach literackich Zachodu; Fkoro
zatem narracji nie da si8 unikn6:> warto przyjrze: si8 sposo5om posuiwania si8
ni6; #ej rola nie sprowadza si8 5owiem jedynie do ujawniania zdarze dziej6cych
si8 przed kamer6;
%lasyczne modele narracyjne
'okumentalne -ilmy telewizyjne s6 zwykle ro5ione w pewien swoiGcie
naturalistyczny spos95; N9wnym celem jest autentycznoG: przeciwstawiana
Martystycznemu przetworzeniuO; * tym kontekGcie narracja oznacza przy5li7enie
tematuE skonstruowanie opowiadania dla okreGlonej widowni; * telewizji narracja
staje si8 narz8dziem utrzymania uwai widz9w; Podo5nie jak w Haniac( z -33-
noc#, dzie 5ezpieczestwo Fzeherezady zale7y od jej sztuki narracyjnej; 'op9ki
uda jej si8 za5awia: suchaczy i utrzymywa: uwa8 sutana> nie rozi jej stracenie;
#ej przetrwanie> tak samo jak przetrwanie telewizji> zale7y od umiej8tnoGci
opowiadania; )waa ta mo7e odnosi: si8 tak7e do telewizyjneo -ilmu
dokumentalneo; (ho: tematy s6 r97ne> same schematy opowiadania> jak 5ajki
ludowe Proppa> powtarzaj6 si8; F6 5liskie temu> jak )m5erto $co opisa Mzamkni8te
tekstyO =amesa Honda cz# SupermanaE
@;;;A prowadz6 czytelnika po z 9ry okreGlonej Gcie7ce> umiej8tnie wykorzy0
stuj6 e-ekty> a5y wywoa: 7al lu5 strach> podniecenie lu5 depresj8 w odpowiednim
momencie; %a7dy zwrot akcji 5udzi oczekiwania> kt9re jej dalszy tok zaspokoi
=
;
Przyjmuj6 struktur8> kt9ra musi 5y: znana domniemanej widowni; +a
przykad w -ilmie etnora-icznym> przed rozpocz8ciem 9wneo komentarza
otrzymujemy opis miejsca> imiona 5ohater9w> streszczenie przeszych wydarze i
zapowiedK teo> co o5ejrzymy; Fp9jrzmy w przeszoG:; * -ilmie :anook !o5erta
.lahertySeo z CH22 r; napisy 5yy niemal poetyckie; %omentarz rozpoczyna si8 od
s9wE M&ajemnicza 5ezpodna ziemia> pokryta azami> owiana wiatrem> 5ezkresne
przestrzenie na szczycie GwiataO; #ako widzowie wkraczamy w tajemniczy Gwiat>
kt9reo sekrety autor -ilmu o5iecuje odsoni:; #est to 5ez w6tpienia spos95 na
popularnoG:> kt9ry nie zmieni si8 od pocz6tk9w -ilmu etnora-iczneo; Podo5nie
-ilm HakaE +eople o" t(e !ain"orest @BakaE ludzie las9w tropikalnychP
=
)m5erto $co> &(e !ole o" t(e !eader% Bloominton CHIH> s; J;
re7; P; Aland> CHJIA rozpoczyna uj8cie widzianeo z 9ry lasu pokryteo miek6;
%omentator namaszczonym tonem> zarezerwowanym zwykle dla koGcioa> muzeum
czy 5i5lioteki> in-ormuje nasE M"to serce A-ryki; Pod chmurami le76 lasy
poudniowo0wschodnieo %amerunu; 'om Pimej9w BakaO;
B8dziemy Gwiadkami czeoG niezwykeo> mo7e uGwi8coneo; +amy
szcz8Gcie ol6da: rzadki czy ezotyczny atunek> lecz jeo 7ycia nie wolno nam
zak9ci:; %omentarz umiejscawia plemi8 Baka w toku opowiadania> kt9reo w6tki
pod67aj6 do5rze znanymi szlakami; PopularnoG: Haki wynika w du7ej mierze z
przyj8tej struktury narracyjnej; By: mo7e to ona sprawia> 7e widownia akceptuje
- i l m dokumentalny o duoGci -ilmu -a5ularneo; Podczas jeo pierwszej projekcji
w 5rytyjskiej telewizji @C listopada CHJIA dwuodzinny dokument zromadzi ? min
I=3 tys; widz9w;
* -ilmie MBakaE ludzie las9w tropikalnychO poznajemy najpierw miejsca>
potem 5ohater9w; * miar8 post8pu akcji ujawniaj6 si8 kon-likty mi8dzy
5ohaterami; 'la ich rozwi6zania przywoane zostaj6 moce nadprzyrodzone;
Powraca ad; !elacje pokrewiestwa Pimej9w Baka przedstawia si8 na wz9r
zachodnieo modelu Mrodziny nuklearnejO> przez co nie tylko do6czaj6 do szereu
rodzin telewizyjnych> ale te7 przestaj6 5y: o5cy 0jako indywidualnoGci wydaj6 si8
podo5ni do nas; #edyny Mw67O> kt9ry pojawia si8 w tym raju Pimej9w Baka w
-ormie sporu mi8dzy Likano i Ba5u> zostaje Mwyp8dzonyO przez dwa wydarzeniaE
jedno kulturowe 0pojawienie si8 ducha lasu #eni> druie naturalne 0 urodzenie si8
dziecka; &en stan rzeczy przypomina 7ywo opowieGci z tradycji judeochrzeGci0
jaskiej;
Prawie niezauwa7alnie narracja przenosi si8 z Pimej9w Baka na innych
mieszkac9w lasu 0 zwierz8ta; (ho: mo7e to su7y: podkreGleniu interacji
plemienia ze Grodowiskiem> mo7e te7 suerowa:> 7e s6 oni tylko jednym z wielu
atunk9w; #eGli> dla kontrastu> posuchamy pieGni Likano i o5rz8du wcielania si8 w
zwierz8ta> odkryjemy> 7e maj6 one wsp9lny tematE odr97nienie Baka od zwierz6t;
+onta7 -ilmu posu7y do kreowania scen o dramatycznym napi8ciuP
najoczywistszymi przykadami s6 sceny k9tni Likano i Ba5u lu5 scena z kotem>
kt9ry przeszkodzi ko5ietom w owieniu ry5; Za5ie dramatyzowania dokumentu
nadaje zowieszcze znaczenie postaci stareo siweo oryla> kt9ry odrzucony przez
stado> pozostaj6c na wierzchokach drzew w czasie 5urzy> staje si8 zapowiedzi6
przyszoGci Likano; 'owiadujemy si8 potem> 7e nierozs6dne zachowanie Likano i
podsycanie sporu nara7a o na izolacj8 i odrzucenie przez plemi8;
* pewnej sekwencji widzimy ko5iet8 5uduj6c6 drewniany szkielet chaty>
potem przyotowuj6c6 liGcie i pokrywaj6c6 nimi dach; &e czynnoGci nie zostay
przedstawione w Mczasie realnymO; *idzimy tylko> 7e autor -ilmu uwa7a je za
wa7ne punkty w swojej konstrukcji; *idzimy te7 m87czyzn w innej cz8Gci lasu>
kt9rzy w tym samym czasie wypalaj6 kopce
termit9w; A wi8c -ilm nakr8cono nie tak> jak5yGmy widzieli wydarzenia 58d6c na
miejscu> lecz sztucznie pokazano r9wnoczesnoG: zdarze; *ydaje si8> 7e
r9wnoczesnoG: mo7e 5y: uwa7ana za aspekt realizmu;
Zmiana modeli narracyjnych
PrzejdKmy od poetyckieo do polemiczneo u7ywania monta7u w War o"
t(e >ods @*ojnie 5o9w> re7; B; +oser CHICA; * -ilmie tym przemienne
sekwencje pokazuj6 r97nice mi8dzy dwiema kulturamiE +aku i misjonarzami;
%ontrast dw9ch rup wzmacnia seria przeciwstawnych o5raz9w; Fzamanizm
przeciwstawiany jest chrzeGcijastwu na przykadzie wiary w dusze zwierz6t i
teoloii rzechu pierworodneo; 'zielenie i wymiana przeciwstawiane s6
wynaradzaniu pracy pieni8dzmi> produkty zachodnie przedmiotom wykonywanym
z materia9w dostarczanych przez natur8> MBoski plan czasuO 7yciu w 5ezczasie>
zale7noG: od radia i samolotu 0 5liskiemu kontaktowi -izycznemu; %ultura> kt9rej
system wierze jest zinterowany ze wszystkimi elementami 7ycia kontrastuje z
instytucjonalnym na5o7estwem> narastanie przeciwiestw prowadzi do wyo5co0
wania misjonarzy; Zaczynaj6 oni reprezentowa: dyscyplin8 i staoG:P dostarczaj6
d95r i edukacji o w6tpliwej wartoGci; &en styl narracji i u7ycia monta7u odci6a
widza od struktury realizmu M-ilmu wierz6ceo w rzeczywistoG:O w kierunku
M wyre7yserowaneo znaczeniaO $isensteina;
niew6tpliwie studia nad narracj6 w literaturze powinny mie: wielk6 wa8 dla
telewizyjnych -ilm9w dokumentalnych; *eKmy na przykad Flar0ratiue $iscourse
Nerarda aenetteSa> kt9reo celem jest systematyczne okreGlenie skomplikowanych
relacji mi8dzy narracj6 a opowieGci6E recit 0kolejnoG: wydarze w tekGcie> w
opozycji do (istoire 0 M-aktyczneoO nast8pstwa zdarze i narration 0 sameo aktu
opowiadania; F6 te7 i szersze implikacje> 5o Nenette musi si8 uciec do innych
kateorii narracyjnych o silnych konotacjach optycznoQ-otora-icznych; * jeo
schemacie wyst8puj6 terminy takie jak Mpunkt widzeniaO czy Mskupienie uwai na
szcze9leO> nie oraniczaj6 si8 one do s-ery widzenia> lecz maj6 o5ejmowa: s-er8
poznawcz6> emocjonaln6 i ideoloiczn6; Przypomina to $isensteina> kt9ry uwa7a>
7e za5iei monta7owe @przenikanie> nao7enia i z5li7eniaA odnaleK: mo7na w
powieGciach 'ickensa
<
;
%olejna tradycja narracyjna w sztukach wizualnych opiera si8 na tym> co
znajome widzowi; *prowadza ona element literacki 0 w malarstwie jest to zwykle
przedstawienie jakieoG momentu opowiadania; *idz musi wi8c zna: szerszy
kontekst historii; Produkcja telewizyjna wykazuje tendencj8 do przedkadania sowa
nad o5raz> co prowadzi do nadmierneo uzale7nienia od znanych schemat9w
narracyjnych> nie twierdz8> 7e
<
Fieriej $isenstein> $ickens, >ri""it( i m#, tum; Irena Piotrowska> wE ten7e> W#b,r pism%
*arszawa CH=H;
-ilm etnora-iczny ma 5y: dzieem sztuki> powinien jednak korzysta: z szerokich
mo7liwoGci o-erowanych przez sztuk8 -ilmow6; M*artoGci wizualneO teo Grodka
przekazu nie oraniczaj6 si8 do pokazywania umiejscowienia w czasie i przestrzeni
l u5 precyzyjneo przekazywania in-ormacji i szcze99w; (olin +c(a5e wskaza
na rol8 narracyjn6 kamery> kt9ra Mpokazuje nam wydarzenia 0 m9wi nam prawd8>
do kt9rej mo7emy odnieG: wartoG: komentarzaO; +o7emy wi8c przyj6:> 7e
po6czenie punktu widzenia kamery z narracj6 daje widzowi wyj6tkow6 i
uprzywilejowan6 pozycj8> niedost8pn6 ani -ilmowanym> ani -ilmuj6cym; #est to
wyraKnie widoczne w -ilmie &(e Eskimos o" +ond Inlet @$skimosi z Pond InletA; +;
Nris5y stosuje w tym -ilmie ci6e przechodzenie od wydarzenia do wydarzenia>
powroty do poprzednich scen lu5 przerwanych wywiad9w w serii uj8: i powt9rze;
Zamiast ci6ej linearnej narracji wyst8puje tu coG w rodzaju ruchu konika
szachoweo> kt9ry porusza si8 po caej szachownicy> 5uduj6c o9lny o5raz 7ycia w
Pond Inlet; Przez chwil8 o5raz towarzyszy slizaczom sun6cym po lodzie> potem
przenosi si8 na samolot dostarczaj6cy samoch9d terenowy> potem na starych ludzi
dyskutuj6cych o wpywie 5iaych na ich 7ycie> 5y na koniec powr9ci: do Glizaczy>
dzie syszymy rozmow8 o trudnoGciach podr97owania po mokrym lodzie; Poza
tumaczeniem s9w $skimos9w i kilkoma planszami nie ma komentarza; Przylot
samolotu nie jest wyjaGniony> wydaje si8 wyrwany z kontekstu; Podczas dy si8 nad
tym zastanawiamy> -ilm toczy si8 dalej; #eGli potrze5ne nam wyjaGnienie> musimy
poszuka: o w ksi67ce ,uh BrodySeo &(e +eople8s Land @CHI=> s; CAE MPrzy5ycie
samolotu jest zawsze wa7nym wydarzeniem dla maeo osiedla na p9nocy; Ndy
tylko sycha: warkot silnika w 9rze> na dole zaczynaj6 si8 rozmowy i spekulacjeO;
* innej cz8Gci -ilmu starzec z Pond Inlet stoi w miejscu> dzie przed
wprowadzeniem rz6doweo proramu osiedle znajdowa si8 jeo dom;
Zrozumienie teo uj8cia wymaa odwoania si8 do wczeGniejszych scen> nie
jesteGmy 5owiem pewni> czy m87czyzna opisuje dawny dom nam> -ilmowcom czy
swojemu synowi; &emat polityki mieszkaniowej jest kontynuowany w czasie
nast8pnej scenyE rozmowy teo sameo starca z ko5iet6;
* -ilmie tym> a5y unikn6: z5yt oczywistych wyjaGnie> wtr6cenia
antropoloa uznane zostay za szkodliwe; &endencja do przydawania znaczenia
przypadkowym zdarzeniom> jak przy5ycie samolotu> Gni8ta ry5a znaleziona w
wodzie> strz8pki rozm9w> dzieci skacz6ce przez dziur8 w lodzie> przypomina spos95
dokumentacji spoecznej zalecany przez +ass00"5serTation )nit w latach
trzydziestych; Byo5y myl6ce twierdzenie> 7e styl narracyjny Nris5ySeo z5li7a
nas> widz9w do $skimos9w daj6c ich wyraKniejszy o5raz> poniewa7 zwraca on
nasz6 uwa8 na kinowe konwencje w tym samym stopniu co na wydarzenia
ekranowe; .ilm odnosi jednak sukces> poniewa7 wymaa od widza przyj8cia
aktywnej roliE spos95 przekazania treGci zmusza nas do postawienia pod znakiem
zapytania teo> co widzimy; &o nie spektakularne zdarzenia czy o5razy s6 tutaj
pomijane> lecz punkty kulminacyjne poszcze9lnych sekwencji; Inaczej ni7 zwykle>
przejGcie od jednej sekwencji do druiej od5ywa si8 tu 5ez osi6ni8cia kulminacji;
Podsumowanie
+ie powinniGmy 5y: mo7e zapomina:> 7e wartoG: Grodk9w masoweo
przekazu le7y w ich popularnoGci; +o7liwoG: popularyzowania jest jedn6 z zalet
telewizji> kt9ra sprawi: mo7e> 7e widzowie zainteresuj6 si8 85iej etnora-i6;
Antropoloi8 telewizyjn6 okreGli: mo7na niejako przeciwiestwo etnora-ii pisanej>
ale jako jej uzupenienie; Z ostatnich 5ada statystycznych wynika> 7e 2= proc;
student9w etnora-ii wy5rao ten kierunek studi9w dzi8ki telewizji; +a ona r9wnie7
oromny wpyw na czytelnictwo 0 wedu 5ada #;+; *o5era @przeprowadzonych
dla IBA w CHJ= r;A B< proc; czytelnik9w kupio lu5 wypo7yczyo dan6 ksi67k8 pod
5ezpoGrednim wpywem o5ejrzenia jej telewizyjnej ekranizacji; 'la wi8kszoGci> co
ciekawe> ksi67ka okazaa si8 5ardziej interesuj6ca\
&elewizja> 58d6c w stanie zdawa: natychmiastowe relacje z wydarze
5ie76cych> mo7e pokazywa: najnowsze trendy i pojawiaj6ce si8 zjawiska> mo7e
ukazywa: 5ardzo aktualny o5raz rzeczy> niekt9re mo7liwoGci -ilmu etnora-iczneo
w tym zakresie wykorzysta Leslie *oodhead w &(e ?ursi &rilo# @&ryloia
+ursiA; #eszcze innym przykadem mo7e 5y: por9wnanie pracy etnora-icznej
Fandry "tt >B Iircle o" ?ountains @CHJCA i -ilmu &(e HasPues oj Santazi @re7;
*oodhead> CHJIA; %si67ka koczy si8 o5razem jedynej droi prowadz6cej do wsi>
-ilm natomiast dylematami zwi6zanymi z watownymi przemianami spoecznymi
na wsiE 'roa staa si8 nieprzejezdna> jednak wkr9tce powstanie tu nowa trasa
przelotowa> kt9r6 przeje7d7a: 58d6 kolarze z &our de .rance;
Bertold Brecht powiedzia> 7e sztuka masowa i realizm s6 sojusznikami
I
;
!zeczywistoG: jednak si8 zmienia> wi8c> a5y j6 przedstawi:> zmienia: si8 musz6
tak7e Grodki przekazu; Nic nie 5ierze si8 znik6d; Nowe powstaje ze stareo i waGnie dlateo
staje si8 nowym; +etody starzej6 si8> 5odKce dziaaj6ce na od5iorc8 trac6 sw6 moc;
Pojawiaj6 si8 nowe pro5lemy> kt9re wymaaj6 zastosowania nowej techniki> nowych
Grodk9w wyrazu;
Znaczenie antropoloii wizualnej jest o5ecnie oromne i stale wzrasta;
#ednak tylko nieliczni tw9rcy zdaj6 so5ie spraw8 z mo7liwoGci> jakie stwarza -ilm i
w peni je wykorzystuj6; %amera -ilmowa postrzeana jest 9wnie jako
technoloiczne udoodnienie> zapomina si8 o prawach> ja0
I
Bertold Brecht> &(e +opular and t(e !ealistic% wE Hrec(ton &(eatre, #; *illet @red;A> Lon0
don CH<B;
kimi si8 rz6dzi> i oraniczeniach> jakim podlea> niezale7nie od teo> czy
antropolo zauwa7a to czy nie> zar9wno -ilm> jak i telewizja rz6dz6 si8 wasnymi
prawami; Zatem przed antropoloi6 wizualn6 stoi pytanie> czy mo7e ona so5ie
pozwoli: na inorowanie krytycznej i analitycznej wra7liwoGci na te Grodki
przekazu;
najnowsze prace w zakresie etnora-ii eksperymentalnej stay si8
wyzwaniem dla literatury etnora-icznej> do tej pory opartej 9wnie na konwencji
monora-ii naukowej; I cho: ten trend jest nadal o5ecny w pismach krytycznych>
+arcus i .ischer sueruj6 istnienie powi6za i podo5iestw mi8dzy Mnow6
etnora-i6O a -ilmem etnora-icznymE
*sp9czeGni tw9rcy -ilm9w etnora-icznych zdaj6 so5ie spraw8 z teo> 7e
konstrukcja w -ilmie jest r9wnie wa7na jak w tekGcie pisanym; Ftoj6 oni zatem
przed tym samym pro5lemem> z jakim 5orykaj6 si8 pisz6cyE musz6 zastanawia: si8
nad narracj6> punktami skupienia> pro5lemami monta7u i autore-leksji
J
;
(ho: nie nale7y posuwa: si8 z5yt daleko w tych por9wnaniach @Mod0
czytywanieO -ilmu cz8stokro: polea na poszukiwaniu MznaczeniaO w nawet
najdro5niejszych> na poz9r nic nie znacz6cych szcze9ach> czasami kosztem
dostrze7enia konstrukcji caeo -ilmuA> o5ydwie -ormy przekazu w szerszym
kontekGcie kulturowym podleaj6 metare-leksji> czyli s6 komentarzem dla samych
sie5ie; "5serwuj6c histori8 -ilmu> mo7na zao5serwowa: pewien proces znamienny
dla myGlenia XX w; 0 z medium niemal MprzezroczysteoO sam -i l m jako medium
sta si8 przedmiotem zainteresowania; Pro5lem przekazu sta si8 niezmiernie wa7ny
dla r97nych dyscyplin naukowych> w tym tak7e dla antropoloii> i powraca wci67 w
dyskusjach tw9rc9w i naukowc9w;
$tnora-ia telewizyjna stoi na ranicy dw9ch metod przekazu> cha0
rakterystycznych dla dychotomii kultury zachodniej; #ednoczeGnie istnieje wielkie
nie5ezpieczestwo> 7e telewizja doprowadzi: mo7e do teo> i7 to nowe podejGcie>
kt9re pojawio si8 w antropoloii> zainie w powodzi telewizyjnej tandety; #ednak
jest to mo7liwe tylko w9wczas> dy antropoloia pozostanie wizualnie naiwna;
J
N;$; +arcus> +;+;#; .ischer> <ut(ropolo# as Iultural Iritiue, (hicao CHJ<> s; I=;
Artyku &erenceSa *rihta pt; &eleulsion Marratiue
and Et(norap(ic Film, opu5likowany w z5iorze
Film and Et(norap(# pod redakcj6 Petera #ana
(raw-orda i 'aTida &urtona @+anchester CHH2A>
ukaza si8 w tumaczeniu Anny +oszyskiej w
M%ontekstachO CHH=> nr C;
)!FZ)LA #A!$(%A
"d teledysku do wideoklipu
$wolucja idiomu klipoweo
&eledysk> wideoklip> klip> musie uideo 0 pod tymi okreGleniami kryje si8 jedna z
popularniejszych -orm audiowizualnych koca lat dziewi8:dziesi6tych; *
GwiadomoGci potocznej wideoklip uto7samiany jest najcz8Gciej z musie uideo 0
audiowizualn6 miniatur6 zwi6zan6 z piosenk6; (ho: pierwotnie su7y promocji
prze5oj9w wiazd estrady> wideoklip jako Grodek ekspresji oGci tak7e w innych
s-erach kultury; %lipowy idiom cz8sto wykorzystywany jest w mediach 5ez
wzl8du na temat i cel przekazu> niniejszy szkic ma ukaza: przemiany teo
zjawiska od koca lat pi8:dziesi6tych do koca wieku;
(o to jest wideoklipL
Pojawiaj6 si8 opinie> i7 pr95y konstruowania rzetelnej de-inicji wideoklipu s6
5ezcelowe> dy7 takie de-inicje Mniepotrze5ne s6 od5iorcom> a ci> co potrze5uj6
de-inicji> nie potrze5uj6 klip9wO
C
; &ermin wideoklip prawie nie wyst8puje poza
j8zykiem polskim> w kt9rym u7ywany jest wymiennie z okreGleniem klip lu5
teledysk; * j8zyku anielskim u7ywana jest -orma musie uideo lu5 tylko uideo, w
j8zyku -rancuskim i niemieckim najcz8Gciej pojawia si8 sowo clip%
C
+arek Nalikowski> Estet#ka wideoklipu, MAkcentO CHHC> nr C> s; CIJ; Autor okreGla te
ledysk jako Mo5raz> kt9ry jest echem muzykiO> podkreGla wt9rnoG: wizualizacji w klipach i ich
archiwalne znaczenieE M*ideoklip jest w pewnym sensie dokumentem piosenki> wizualnym
Gwiadectwem jej naraniaO @tam7e> s; CH3A;
2
*ideoklip> zodnie z etymoloi6 0 z ac; uideo 0 widz8> an; clip 0 mo7e 5y: przy5orem
do 6czenia rzeczy @spinacz> 6cznikA al5o -ramentem wi8kszej caoGci> np; wycinkiem -ilmuP
mo7e tak7e oznacza: czynnoG: 6czenia lu5 ci8cia> mody-ikacji -unkcjonalnej> kr9tki> szy5ki
cios i watowny ruch;
* polskim i o5cym piGmiennictwie
?
najcz8GciejS spotykamy si8 z okreG0
leniem> i7 wideoklip @czy teledyskA jest to audiowizualna miniaturaE kr9tki utw9r
telewizyjny realizowany technik6 -ilmow6 lu5 wideo z wykorzystaniem
nowoczesnych technik elektronicznej o5r95ki materiau audiowizualneo @monta7>
e-ekty specjalneA; PodkreGla si8 te7> i7 klipy produkowane s6 w celach
komercyjnych 0 su76 promocji nara muzyczno0wokalnych lu5 innych d95r
kultury> np; -ilm9w; +onadto zwraca si8 uwa8 na takie ich cechy> jak kr9tki czas
trwania> dynamiczne uj8cia> niespotykana dotychczas w sztukach wizualnych
dowolnoG: i swo5oda w zakresie kompozycji> a tak7e rytmicznoG: o5razu i muzyki;
*edu +arka ,endrykowskieo> wideoklip jest to Mkr9tki utw9r
telewizyjny zrealizowany przy u7yciu nowoczesnych technik elektronicznej
rejestracji i monta7u> cz8sto z wykorzystaniem e-ekt9w wizualnych i dKwi8kowych>
produkowany z myGl6 o promocji piosenki> narania pytoweo> wykonawcy czy
-ilmuO
B
; * por9wnaniu do rozumienia potoczneo ,endry0kowski rozszerza zatem
terytorium klipu poza muzyk8; I dalejE
*ideoklip przy5iera zazwyczaj zamkni8t6 dramatycznie posta: audiowizual0
nej miniatury> 58d6cej swo5odnie i pomysowo zainscenizowan6 wizualizacj6 danej
piosenki lu5 utworu muzyczneo; *ideoklip jest atunkiem> kt9reo wsp9czesna
konwencja wykrystalizowaa si8 w wyniku przeksztacania tradycyjneo teledysku
oraz -ilmowych wizualizacji piosenek i utwor,w muz#czn#c(, uprawianych
praktycznie od pocz6tku kina dKwi8koweo
=
;
,endrykowski odr97nia zatem tradycyjny teledysk od wideoklipu;
* latach osiemdziesi6tych i dziewi8:dziesi6tych pr95owano wyznaczy:
teoretyczn6 ranic8 mi8dzy tradycyjn6 -orm6 teledysku a wideokli0pem> upatruj6c j6
w Melektronicznej -ormie rejestracji i przekazuO
<
; #ednak7e elektronika wspieraa
r9wnie7 wytwory paleotelewizji
I
i cho: mo7liwoGci komputeroweo ksztatowania
o5razu zrewolucjonizoway wszelkie wsp9czesne -ormy przekazu> nie oddaje to w
peni przemian i charakteru o5ecnej postaci zjawiska; *edu mnie> tradycyjne
teledyski> powstaj6ce 9wnie w latach szeG:dziesi6tych> s6 to narania studyjne>
zapisy wyst8p9w na 7ywo przed pu5licznoGci6 oraz -ilmy kr9tkometra7owe mo70
liwie wiernie odzwierciedlaj6ce teksty piosenek;
?
+arsha %inder> &eled#ski a widzE telewizja, ideoloia i marzenia senne, tum; +onika
(ha5owska> MPrzekazy i "pinieO CHJJ> nr CQ2P +irosaw Przylipiak> &am, dzie rodz) si7 sn#, M.ilm na
WwiecieO CHH3> nr C3P Nra7yna Ftach9wna> K wideokllpac(, MPowi8kszenieO CHJI> nr ?QB; *i8cej
de-inicji podaj8 w mojej pracy Fwiat wideoklipu% *arszawa 2333;
X +arek ,endrykowski> S'ownik termin,w "ilmow#c(, Pozna CHHB> s; ?22;
&am7e;
,
M. Przylipia$* cyt. dzieo* s. '.
Por; .rancesco (asetti> !oer "din> Kd paleo0 do neo0telewlzjl% W perspekt#wie semio0
pramat#kl, tum; Iwona "staszewska> wE Po kinieJ%%% <udiowizualnoc w epoce przekaDnik,w
elektroniczn#c(, Andrzej Nw9KdK @red;A> %rak9w CHHB> s; C2C;
*i8kszoG: de-inicji i typoloii wideoklip9w dotyczy przede wszystkim
musie uideos 0 klip9w muzycznych; Ich autorzy przyjmuj6 wi8c identyczne z
-unkcjonuj6cym w j8zyku potocznym rozumienie teo poj8cia> zaw87aj6ce o5szar
5ada i odniesie> nie porz6dkuj6ce jednak caoGci materiau realizowaneo
podo5n6 czy identyczn6 wr8cz technik6;
*ideoklip to nie tylko mieszanina przekaz9w> konwencji> atunk9w
-ilmowych czy styl9wP to r9wnie7 Mwsp95rzmienieO> harmonijna synteza>
interacja niejednorodnych skadnik9w przekazuE muzyki> sowa> o5razu
-ilmoweo oraz teo> co niesie osadzenie w kontekGcie @w odniesieniu do musie
uideos s6 to przede wszystkim telewizje muzyczneA;
Na pocz6tku 5y -ilm
#8zyk -ilmu dopisa do o5razu ruch> potem dKwi8k 0 os i muzyk8 oraz
5arwy; *ydawao si8 to szczytem osi6ni8:> ale oto epoka audio0wizuainoGci zn9w
proponuje now6 jakoG:; Zar9wno -ilm> jak i wideoklip s6 swoistymi j8zykami> jak
Mtaniec czy malarstwo> a nie jak j8zyk japoski czy -rancuskiO
J
; Przyjrzyjmy si8
poni7szemu zestawieniuE
+omenty
r97nicuj6ce
.ilm *ideoklip
Neneza pierwotny jest o5raz pierwotna jest muzyka
H
Istota -a5ua wariacje muzyczno0o5razowe
%onstrukcja 0 wsp9istnienie wymiar9w
na paszczyKnie
0 kompozycja su76ca narracji
@ci6aA
0 synteza wymiar9w 0 M5ryaO
0 kompozycja MmozaikowaO
@interpunkcyjnaA
"d5i9r 0 koncentracja na dziele
0 M5ohater seansuO> wydarzenie
0 od5i9r rozproszony> 0jeden z wielu
w telewizyjnym MtumieO
Zatrzymajmy si8 na pochodzeniu o5u sztukE MNenetycznie rzecz ujmuj6c 0
pisze !od *hitaker 0 -i l m narodzi si8 jako sztuka czysto wizualna i wizualnoG:
pozostaje w nim najwa7niejszaO
C3
; *lip# Amusie uideosC maj) inn) enez7 0 ',wnie
muz#czn)%
?imo operowania z5li7onym tworzywem @zapis audiowizualnyA> -ilm i
wideoklip wypracoway odmienne -ormy konstrukcji; Fkadowe j8zyka
J
F-ormuowanie !oda *hitakera; (yt; zaE Alicja ,elman> S'ownik poj7 "ilmow#c(, *ro
caw CHHC> t; C> s; ?J;
1
Por9wnanie dotyczy 9wnie musie uideos, ale r9wnie7 w przypadku pozostaych zasto
sowa idiomu klipoweo> kt9re om9wi8 w cz8Gci poGwi8conej MnurtomO teledysku> eneza jest
odmienna od -ilmowej; +a pierwotnoG: muzyki i jej decyduj6c6 rol8 w wideoklipach zwraca
uwa8 +arek Nalikowski w cytowanym ju7 artykule Estet#ka wideoklipu%
C3
(yt; za A; ,elman> cyt; dzieo> s; ?H;
-ilmu @wedu +etzaAE ruchomy o5raz -otora-iczny> dKwi8k> szmery> dKwi8k
muzyczny> napisy tworz6 MjednoG: techniczno0zmysow6> 5ezpoGrednio uchwytn6
w doGwiadczeniu percepcyjnym i klasy-ikacjach potocznychOO; Ndy5y tak 5yo w
istocie i elementy przekazu -ilmoweo stanowiy5y jednoG:> to klipy 5yy5y tylko
MskrawkamiO> pochodnymi produkcji -ilmowej; Proponuj8 zastosowa: analoi8
eometryczn6 i przyr9wna:j8zyk -ilmu do powierzchni> paszczyzny> kt9r6
wsp9tworz6 dwa wymiaryE sowno0o5ra0zowy i sowno0muzyczny; Analoicznie
mo7na zinterpretowa: stanowisko #urija Votmana> kiedy pisze> 7e w -ilmie
Mwyst8puj6 trzy typy opowiadania narazE przedstawiaj6ce> wer5alne i muzyczneO>
kt9re mo7na rozpatrywa: jako MpoziomyO> a Mzachodz6ce mi8dzy nimi relacje mo6
osi6a: 5ardzo wysoki stopie zo7onoGciO
C2
; !elacje te su76 ksztatowaniu struk0
tury narracyjnej> asymiluj6cej konteksty kulturowe> w e-ekcie powstaje metaj8zyk;
%onstrukcj8 klipu mo7na 5y przyr9wna: raczej do M5ryyO o reularnym
ksztacie 0 kuli lu5 szeGcianu; * materii dzieka 7aden z jeo wymiar9w nie jest
uprzywilejowany> natomiast w toku percepcji mo7emy dowolnie modelowa:
materia wyjGciowy; &aka plastycznoG: klipoweo tworzywa stanowi o uroku tej
sztuki i manetycznej sile klip9w> zawsze 5owiem mo7emy przyjrze: si8 M5ryleO z
innej perspektywy @np; przyj6: postaw8 tylko widza lu5 tylko suchaczaA;
Istot6 -ilmu jest -a5ua> w przypadku klip9w 0 wariacje muzyczno00
o5razowe;
!re<i,(oria *lip6
* CH2< r; #ean $pstein zachwyca si8 pot86 -ilmu niemeo umo7liwiaj6c6
mu panowanie nad MszeGcioma tysi6cami dialekt9w naszeo lo5u @;;;A> j8zyk
dziwny> kt9ry asymilujemy naszym wzrokiem> a nie suchemO
C?
; * CH2J r; Fte-an
&hemerson Mpisa o [muzyce optycznejO> przyszym -ilmie a5strakcyjnym> kt9ry
mia5y 5y: r6 melodii> Gwiate> cieni i 5arwO; Za jeden z pierwszych prototyp9w
wideoklipu mo7na uzna: zrealizowany w CH?? r; przez .ranciszk8 i Fte-ana
&hemerson9w $robiaz melod#jn#, reklam8 -irmy alanteryjnej> kt9ra Mzostaa
pomyGlana jako wizualizacja utworu muzyczneo +auriceSa !aTelaO; &ym samym
artyGci przetarli szlak Meksperyment9w zmierzaj6cych do stworzenia ekwiwalencji
strukturalnej pomi8dzy wizualn6 a dKwi8kow6 warstw6 -ilmuO> Mnajciekawsze i
naj5ardziej r97norodne eksperymenty zmierzaj6ce do -ormalneo zespolenia o5razu
i muzyki podj8te zostay w &(e E#e and t(e Ear, ostatnim
CC
(hristian +etz> Lanuae and Iinema, &he +aue CHIB> s; =I;
#urij Votman> Semiot#ka "ilmu, tum; #erzy .aryno> &adeusz +iczka> *arszawa CHJ?>
s; CB?;
C?
(yt; zaE A; +elman> cyt; dzieo> s; 23;
-ilmie &hemerson9wO
CB
> zrealizowanym do Stopiewni %arola Fzymanowskieo;
&w9rca -ilmu pisa o pokazywaniu na ekranie znaczenia s9w> o synchronizowaniu
a5strakcyjnych wzor9w z lini6 melodyczn6; *ymienione eksperymenty artystyczne
mo7na potraktowa:jako zapowiedK teo> co w przyszoGci zostanie nazwane
teledyskiem> punktem wyjGcia powy7szych realizacji 5ya muzyka;
*arto przypomnie: tak7e popularne produkcje animowane; * CH2J r; *alt
'isney zrealizowa kilka -ilm9w> w kt9rych o5raz podporz6dkowano rytmowi
muzycznemuE Willie z parowca @+iki i +innie tworz6 zwierz8c6 orkiestr8A> Walka
mi7dz# muz#k) klas#czn) a jazzem, a tak7e seria kr9tkometra79wek >'upiutkie
s#m"onie
-/
%
Pr95y wyrazistej synchronizacji muzyki i o5razu o5ecne s6 0 dla przykadu 0
w -ilmie <leksander newski Feriusza $isensteina z muzyk6 Feriusza Proko-iewa>
w kt9rym konstrukcja o5razu -ilmoweo uzale7niona 5ya od muzyki; Poszcze9lne
uj8cia 5yy rozrysowywane i realizowane zodnie z charakterem muzyki>
planowano je np; jako wyciszone> wznosz6ce> opadaj6ce itd; #ako prototyp klipu
mo7na potraktowa: r9wnie7 synn6 scen8 olenia w -ilmie $#ktator (harlieo
(haplina z roku CHB3> kt9ra podporz6dkowana jest rytmicznie pi6temu z tac9w
w8ierskich Brahmsa;
.azy rozwoju wideoklipu
$wolucja klip9w koresponduje ze zmianami audiowizualnoGci; * du7ym
uproszczeniu mo7na ustali: cztery -azy w rozwoju wideoklipu; Proponuj8 wyr97ni:
jako Mkamienie miloweO w tym rozwoju takie klipy> kt9re powstaway w5rew
o5owi6zuj6cemu w danym momencie kanonowi> silnie oddziauj6ce na przysz6
produkcj8E CH<J 0 &he 'oorsE Nnknown Soldier, promocyjny klip wyprodukowany
przez wytw9rni8 $lektraP CHI= 0 ABBAE &ake a I(ance on ?eY CHJB 0
+ichael#acksonE &(riller, CHHB 0 &he !ollin FtonesE ?# LoRe is Stron%
$tap promocji
Pod koniec lat pi8:dziesi6tych w kulturze popularnej pojawio si8 nowe
zjawisko> nowa moda muzyczna 0 rock8n8roll, a wraz z nim nowi idole> nowy styl
7ycia; Nie tylko estrada i radio odnotoway watowne zmiany> tak7e kino nie
unikn8o inwazji nowych nurt9w muzycznych; "5ok musicali> takich jak np;
<mer#kanin w +ar#u @re7; Rincente +inelli> CH=CA>
CB
!yszard *; %luszczyski> Kbraz# na wolnoci% Studia z (istorii sztuk medialn#c( w
+olsce, *arszawa CHHJ> s; <=> <<;
C=
*ronika "ilmu, *ydawnictwo M%ronikaO> *arszawa CHH=> s; I=;
$eszczowa piosenka Are% Nene %elly i Ftanley 'onen> CH=2A> narodzin# wiazd#
Are% Neore (ukor> CH=BA> oromn6 popularnoG: zdo5yy -ilmy muzyczne> w
kt9rych 9wn6 rol8 ra idol rock0and0rolla 0 $ITis Presley; Przeom lat
pi8:dziesi6tych i szeG:dziesi6tych przyni9s wiele -ilmowych prze5oj9w z muzyk6
noweo atunku> np;E Loue ?e &ender Are% !o5ert *e55> CH=<A> =ail(ouse !ock
Are% !ichard &horoe> CH=IA> Hlue "lawaii Are% Norman &auro> CH<CA> TiRa Las
Teas Are% Neore Fidney> CH<BA;
Ponadto lata pi8:dziesi6te to czas upowszechnienia si8 telewizji> Mzoty wiek
telewizjiOE Z entuzjazmem przyjmowano ka7dy typ proramu> dy7 wszystko
w9wczas 5yo nowe; &elewizja lat pi8:dziesi6tych i szeG:dziesi6tych to medium
ulotne> oparte na relacjach na 7ywo> ale te7 kolejne medium dla reklam; Poza
proramami in-ormacyjnymi i reporta7ami w telewizji tamteo okresu dominowaa
-ormua widowiskaE wodewile> rewie talent9w> uarietes, zacz8y pojawia: si8 -ilmy
i seriale produkowane z myGl6 o nowym medium; Z analizy amerykaskiej o-erty
wynika> i7 naj5ardziej popularne w owych czasach 5yy rewie talent9wE M&ed
+ackSs "rii0nal Amateur FhowO 0 na antenie od CHBJ r;> Arthura Nod-reya M&alent
FcoutsO> $da FulliTana M&oast o- the &ownO @po zmianie tytuu 0 M&he $d FulliTan
FhowOA
C<
;
Proramy o charakterze rewii> uariete, pojawiay si8 cyklicznie tak7e w
latach szeG:dziesi6tych> wGr9d nich takie> kt9re promoway muzyk8 rozrywkow6>
np; w Ftanach Zjednoczonych M&he Fmothers Brothers (o0medy FhowO> M#onathan
*inters FhowO> MAmerican BandstandOP w *ielkiej Brytanii M&he 'aTid
.rostFhowO; * latach CHBJ0CHIC w emitowanym przez stacj8 (BF w ka7dy
niedzielny wiecz9r proramie $da FulliTana wzi8o udzia 6cznie okoo C3 333
wykonawc9w; Popularyzowano w nim wszelkie atunki muzyczne> sceniczne>
oGcili reprezentuj6cy je artyGci r97nej rani; M&he $d FulliTan FhowO romadzi
ol5rzymi6 widowni8 0 ponad ?3 min widz9w co tydzie> podo5nie jak wiele lat
p9Kniej +&R
CI
;
%oniec lat pi8:dziesi6tych to pocz6tek techniki wideo
CJ
> kt9ra umo7liwia
powtarzanie emisji> a tak7e poza zwykym utrwalaniem 0 eksperymenty wizualne;
Pocz6tek realizowania klip9w jako samodzielnych miniatur promocyjnych muzyki
rozrywkowej przypada na lata szeG:dziesi6te; &ym> co wyzwolio p9Kniejsz6
-ormu8 klipow6> 5ya muzykaE wytw9rnie chciay sprzeda: pyt8> widownia zaG
chciaa ol6da: nowych idoli 0 wiazdy muzyki
CH
; &radycyjne teledyski stanowiy
swoisty Me-ekt u5ocznyO popularnoGci muzyki modzie7owej; #ednak na etapie
MpromocyjnymO tele0
C<
#oseph !; 'ominick> &(e $#namics o" ?ass Iommunication, +ew /ork CHJI> s; C<30C<J;
CI
Ftacja +&R w samych Ftanach ma ok; 23 min a5onent9w> na Gwiecie poprzez swoje -ilie
dociera do ok; 2BC min dom9w; 'ane ze Ftan9w Zjednoczonych pochodz6 zE #;!; 'ominick>
cyt; dzieo> s; 2<<P dane dotycz6ce +&R na Gwiecie z tyodnika M&imeO z 2H;CC;CHH?;
Pierwszej rejestracji z wykorzystaniem manetowidu AmpeD dokona AleDander Ponia0to-- w
CH=< r;
H
(z8sto po emisji pojawiaa si8 plansza z okadk6 pyty> z kt9rej pochodzio prezentowane
naranie; Por; N; Ftach9wna> cyt; dzieo> s; C<<;
dyski pojawiay si8 w telewizji niez5yt cz8sto i poza ram9wk6; Zanim te miniatury
zacz8to traktowa: jak samodzielny atunek telewizyjny> zajmoway podrz8dn6 rol8
w proramie;
* latach szeG:dziesi6tych powstaway najcz8Gciej teledyski statyczne> o
prostej konstrukcji dokumentalneo zapisu> wz5oacane niekiedy ilustracjami
tekst9w piosenek; * warstwie wizualnej koncentroway si8 9wnie na
wykonawcachE przedstawiay -ramenty ich wyst8p9w w studiu lu5 na koncertach;
*Gr9d Mtradycyjnych teledysk9wO odnajdujemy wi8cE narania koncertowe z
pu5licznoGci6> np; &he !onnettesE He m# bab# @studioA> &he BeatlesE S(e Loues Zou
i &wist and S(out @rejestracje -rament9w koncertu w haliA> (zerwone NitaryE <nna
?ariaY zapis wyst8p9w w studiu telewizyjnym> (reamE Wild Screw, &he %inksE
Zou !ea'# >ot ?e, %arin FtanekE ?alowana lala%
%orzystanie z dziedzictwa kulturoweo poleao w9wczas na przej8ciu
techniki realizacji -ilmowej> posuiwaniu si8 j8zykiem -ilmowym w -ormule
widowiska telewizyjneo; 'opiero tworzy si8 5ank klipowych odniesie;
+eta-orycznoG: przekazu w owych teledyskach jest niewielka> realistyczna
konwencja realizacyjna> dokumentalna -orma powodowaa raczej dosownoG:
znacze; Przykadem su7y: mo7e tautoloiczna ilustracja tekstu piosenki w
teledysku *uli Fkald9wP do wyj6tk9w zaG nale7y teledysk Wild I(ild &he 'oors
@CH<JA> w kt9rym przeplata si8 kilka ci69w narracyjnych> odnosz6cych tytuowe
Mdzikie dzieckoO do tradycji Indian p9nocnoamerykaskich @pojawia si8 i rupa w
studiu> i dokumentalny> archiwalny> czarno05iay zapis tac9w Indian w rytualnych
strojach> i kr9tka -a5ua z udziaem modeo aktoraA;
Wwiat przedstawiony w teledyskach omawianeo okresu wi67e si8 9wnie z
muzyk6 i muzykami> koncertem jako widowiskiem i tekstami piosenek> niekiedy w
tym Gwiecie za5awy i Gwi8ta> radoGci i mioGci> pojawia si8 powa7niejsza tematyka
@wojnaA; !zadko dochodzio do odrealniania rzeczywistoGci za pomoc6
eksperyment9w wizualnych> takich jak w klipie Bee Nees ?assac(usetts @we
-ramencie teledysku twarze i sylwetki wykonawc9w ukazane s6 jak w roz5itym
zwierciadleA czy Fcotta +c%en0zieo San Francisco @nakadane uj8cia> np; dwie
twarze w jednym kadrzeA;
$tap M-otora-iczny
* latach siedemdziesi6tych teledysk traktowany 5y jeszcze jako przerywnik
mi8dzy dwoma proramami> wykorzystywany Mprzy okazjiO> w razie op9Knie
technicznych w emisji podstawowych audycji; By zatem miniatur6> kt9ra pojawiaa
si8 w proramie niereularnie> nieoczekiwanie; Pod koniec lat siedemdziesi6tych
klipy pokazywano tak7e od przypadku do przypadku w r97nych proramach
rozrywkowych oraz w audycjach popularyzuj6cych muzyk8;
Wledz6c zmiany audiowizualnoGci w owym czasie> nale7y podkreGli:
zdo5ycze techniki zwi6zane zwaszcza z wideo; *ynalazek lekkiej przenoGnej
kamery umo7liwi m;in; realizacj8 wielu relacji z koncert9w> w tym ciesz6ceo si8
oromn6 popularnoGci6 oGneo duometra7oweo -ilmu dokumentalneo
+ichaela *adleiha Woodstock z roku CHI3; By to reporta7 z najsynniejszeo z
-estiwali rockowych tamteo okresu> sym5olu kontrkultury lat szeG:dziesi6tych;
Interesuj6cy monta7> przy kt9rym wsp9pracowa m;in; +artin Fcorsese> sta si8
wzorem prowadzenia narracji dla wielu realizacji klipowych;
*ymieniony -ilm nie jest jedyn6 teo rodzaju dokumentacj6; #u7 w latach
szeG:dziesi6tych realizowano na potrze5y r97nych stacji telewizyjnych -ilmy
rejestruj6ce trasy koncertowe najwi8kszych i najpopularniejszych wiazd muzyki
popularnej; Lata siedemdziesi6te to czas rockumen0taries, penych ciekawych
rozwi6za wizualnych> np; Pink .loydE Lwe at +ompeii z CHI2 r; Popularne rupy
muzyczne realizuj6 tak7e -ilmy -a5ularne
23
> w kt9rych treG: wplecione s6 ich
piosenki; *arto wspomnie: o animowanym -ilmie penometra7owym ,'ta ',dD
podwodna w re7yserii aeoreSa 'unina @CH<JA do al5umu zespou &he Beatles;
.ilm ten jest do dziG przykadem plastycznej wizji typowej dla czas9w psychodelii;
.ilmy te miay wpyw na klipowe o5razowanie;
Lata siedemdziesi6te w rozwoju teledysku mo7na nazwa: etapem
M-otora-icznymO> dy7 dla powstaj6cych w tym okresie musie uideos cha0
rakterystyczne jest wykorzystywanie osi6ni8: -otora-ii @np; echo o5razowe>
solaryzacja> -otomonta7A; (z8sto ujmowano ruchomy o5raz -ilmowy w ramki> a
tak7e aran7owano materia wizualny na wz9r al5umu do zdj8: @np; ABBAE &ake a
I(ance on ?eCY cz8Gciej te7 zacz8y si8 pojawia: klipy animowane> np; +arTin
NayeE llieard It &(rou( t(e >rapeuine @rysunkowe> animowane -ramenty
wymieniaj6 si8 z dokumentaln6 rejestracj6 scen realnychP niekiedy te7 o5a zapisy
kom5inowane s6 wjednym kadrzeA; Ponadto realizowane s6 wideoklipy MstatyczneO>
w kt9rych pozostawiony jest tylko sam narrator @np; 'eep PurpleE Hlack Mi(t, CHI3
0 wyst8p w studiu> prosta rejestracjaA;
Za pierwszy teledysk z5li7ony do panuj6cej dziG konwencji klipowej uznaje si8
powstay w latach siedemdziesi6tych wideoklip Ho(emian !apsod# rupy aueen;
&eledyski tamteo okresu 5ywaj6 ju7 ozda5iane ornamentyk6 typow6 dla
klipoweo j8zyka
2C
; %lip zyskuje struktur8 epizodyczn6; Wwiat teledysk9w lat
siedemdziesi6tych staje si8 coraz 5ardziej przednie tylko muzyka popularna raa
znacz6c6 rol8 w -ilmie tamteo okresu> warto wspomnie: ?ec(aniczn) pomara;cz7 Ftanleya
%u5ricka z CHIC r;> dzie jednym z 5ohater9w jest I9 S#m"onia BeethoTena;
Z przykroGci6 nale7y odnotowa:> i7 wspomniane zmiany nie maj6 swej ezempli-ikacji w
teledyskach polskich wykonawc9wE w latach siedemdziesi6tych realizowano je podo5nie jak w
poprzedniej dekadzie; )waa ta dotyczy r9wnie7 nast8pneo etapu 0 sta5ilizacji atunkowej> polskie
klipy nie nad67ay za zmianami na Gwiecie;
stawiony> meta-oryczny i a5strakcyjny> si8a po zdo5ycze awanardy> cho: wizualizacje
maj6 jeszcze Gcisy zwi6zek z narracj6 sown6;
najpeniej charakteryzowa osi6ni8cia oweo okresu #9ze- *ycisk;
@&eledyskA to niew6tpliwie kr9tka -orma widowiska telewizyjneo> trwaj6ca
zazwyczaj nie du7ej ni7 dziesi8: minut> najcz8Gciej pi8: do dziesi8ciu; Polea ona na
6cznym prezentowaniu utworu muzyczno0wokalneo i pewnej -a5uy> przy czym o5raz jest
tworzony na podstawie muzyki ju7 istniej6cej; Ponadto teledyski charakteryzuj6 si8E du76
licz56 kr9tkich> dynamicznych uj8: zar9wno wykonawcy utworu> jak i -a5uy> nie zawsze
zwi6zanej z oso56 wykonawcy> ilustratorskim> czasem wr8cz tautoloicznym charakterem
-a5uy wo5ec s9w utworu muzyczno0wokalneo lu5 idei utworu muzyczneo> znacznym
stopniem zrytmizowania o5razu 0 rytm ten jest wypadkow6 rytmu utworu muzyczneo 0 oraz
@czasamiA korzystaniem z 5ezranicznych mo7liwoGci technoloii 5udowy o5razu
telewizyjneo
22
;
"5ecnie owa charakterystyka jest nieaktualna> dy7 odnosi si8 wy6cznie do
musie uideos%
$tap sta5ilizacji atunkowej
Pod koniec lat osiemdziesi6tych w wi8kszoGci kraj9w kultury zachodniej
manetowidy domowe stay si8 sprz8tem codzienneo u7ytku; Ponadto utrwalia si8
zapocz6tkowana w latach siedemdziesi6tych tradycja rejestracji wydarze sceny
muzycznej na kasetach> ju7 nie tylko na u7ytek telewizji> lecz tak7e dla -an9wP
kasety z rockumentaries stay si8 powszechnie dost8pne; Fztuka wideo przechodzi
kolejn6 -az8 rozwojow6> a ponadto> jak zauwa7a !yszard %luszczyski> r9wnolele
Mrozwija si8 pot87niej6cy z roku na rok> wieloraki kompleks zjawisk> kt9re
tradycyjnie nazywao si8 sztuka nowych medi9wO
2?
;
%olejny etap jest okresem oromnej popularnoGci musie uideos, kt9re nie
tylko stay si8 nieodzownym skadnikiem ram9wek wielu stacji telewizyjnych> ale
r9wnie7 znalazy trwa6 pozycj8 w Gwiecie medi9w 0powstaj6 5owiem telewizje
muzyczne; * CHJC r; w Ftanach Zjednoczonych> a w CHJ= r; w $uropie rozpoczyna
dziaalnoG: +&R; * mediach> w tym tak7e w telewizjach muzycznych> pojawiaj6
si8 o5ok sie5ie produkcje z wszystkich etap9w rozwoju sztuki wideoklipu; * tym
okresie rozpoczyna si8 ekspansja konwencji klipowej stosowanej w r97nych
kontekstach i celach> nie tylko do promocji muzyki; Interesuj6ce doGwiadczenia
klipoweo o5razowania zaczynaj6 zyskiwa: popularnoG:> staj6 si8 wzorem nie
tylko dla reklam> lecz tak7e dla innych przekaz9w> nawet dla reporta7u;
22
#9ze- +; *ycisk> &eled#sk 0 pr,ba opisu zjawiska, MPrzekazy i "pinieO CHJJ> nr CQ2>
s; CC=;
2?
!yszard *; %luszczyski> cyt; dzieo> s; CC=;
* wideoklipowych realizacjach z lat osiemdziesi6tych dominuje tendencja
-a5ularna @trend ten zapocz6tkowa w CHJB r; teledysk +ichaela #acksona &(rillerC,
teledyski realizowane s6 w konwencji -ilmowejE wprowadzono czo9wki> letterboO,
coraz cz8stsze nawi6zania do sztuki -ilmowej; Poza tym w niekt9rych klipach
stosowane s6 MklamryO spajaj6ce narracj8 w postaci podo5nych 56dK identycznych
o5raz9w i -raz muzycznych na pocz6tku i na kocu miniatury> jak np; w !oDetteE
Sleepin in ?# Iar% Bardzo popularne staje si8 korzystanie z interpunkcji -ilmowej
jako 9wneo Grodka ekspresji wizualnej; Zaznacza si8 tak7e tendencja do kumu0
lacji konwencji realizacyjnychE klipy koncertowe> zapisy wydarzenia estradoweo>
widowiskoweo 56dK kompilacje r97nych rejestracji koncertowych @$urop8E &(e
Fina' IountdownC czy 6cz6ce koncert z namiastk6 -a5uy @AerosmithE Loue in an
Elewator, CHJHAP najliczniejsze s6 produkcje zwi6zane z atunkiem (eau# metal%
Pojawiaj6 si8 te7 wideoklipy statyczne 0 INXFE Hitter &ears, Billy IdolE Sweet
SiOteen @CHJ<A;
(oraz cz8stsze s6 te7 pr95y de-iniowania i opisu zjawiska> pierwsze
typoloie; &ypoloie wideokip9w sprowadzaj6 si8 do 5udowania klasy-ikacji w
o5r85ie nurtu musie Rideo, najcz8Gciej na podstawie kryteri9w -ormalnych>
kompozycyjno0strukturalnych; Przykadem mo7e 5y: typoloia +arshy %inder
maj6ca za podstaw8 dominacj8 jedneo z wyr97nionych element9w warstwy
o5razowej @rejestracja wyst8pu> koncertu rupy muzycznej czy wokalistyP -a5uaP
wizje senneAE dzieli klipy na dokumentalne> -a5ularne i oniryczne
2B
;
Fzcze9lnie interesuj6ce wydaje si8 uj8cie zaproponowane przez Ann
%apan
2=
; Zodnie z pomysem autorki> klipy mo7na klasy-ikowa: wedu
zawartoGci treGciowej przekazu naE romantyczne> zaana7owane spoecznie>
nihilistyczne> klasyczne> postmodernistyczneP ponadto wedu styl9w
dominuj6cych w ka7dym z wymienionych typ9w @np; opowiadanie w teledysku
romantycznym> r97norodnoG: element9w 0 w zaana7owanym spoecznie>
antyopowiadanie 0 w nihilistycznym> o5razy nieci6e 0w postmodernistycznymA;
* zale7noGci od typu teledysku> zdaniem %apana> okreGlone tematy> takie np; jak
mioG:> wadza> 58d6 pojawia: si8 w zupenie innym uj8ciu;
Nra7yna Ftach9wna przedstawia klasy-ikacj8> 5ior6c pod uwa8 Mzwi6zek
wi8kszoGci wideokip9w z trzema dziedzinami sztukiE -ilmem> estrad6 i plastyk6O
2<
;
%lasy-ikacja ta odwouje si8 wi8c do intertekstual0noci% Autorka omawia> w jaki
spos95 w klipach wykorzystywane s6 po0
2B
+; %inder> cyt; dzieo> s; H=0C33;
2=
(yt; zaE Ireneusz Fiwiski> &eled#ski, ?&Ti badania kr#t#czne @opra:> na podst; ;#ournal
o-(ommunication ln^uiryO CHJ<> nr CA> MPrzekazy i "pinieO CHJJ> nr CQ2> s; 2=JP por; tak7e Ann
$; %apan> !ockin <round t(e Ilock, London CHJIP *iesaw Nodzi:> ?usie &eleuisionE kontek
st# i tekst#, wE ?itoloie popularne, 'ariusz (zaja @red;A> %rak9w CHHB;
N; Ftach9wna> cyt; dzieo> s; CI2; Autorka opisuje teledyski krajowe i zaraniczne emi0
towane przez polskie stacje> lecz nale7y pami8ta:> i7 w latach osiemdziesi6tych zar9wno &RPC>
jak i &RP2 korzystay z zachodnich klip9w pochodz6cych niemal wy6cznie z produkcji +&R;
szcze9lne sztuki> np; dziedzictwo -ilmowe @atunki -ilmowe> cytaty z -ilm9w>
spos95 o5razowania charakterystyczny dla X muzy itp;A> konwencja estradowa>
inspiracje plastyczne; Ftach9wna wyr97nia trzy zasadnicze kateorie wideoklip9w
z nast8puj6cymi podtypamiE @CA "ilmoweE wideoklip jako reklama -ilmuP z cytatami z
konkretneo -ilmuP z wykorzystaniem materia9w dokumentalnychP z odnoGnikami
do sytuacji -ilmowychP MromantyczneO @5azuj6ce na MchwytachO
charakterystycznych dla melodramatuAP -uturystyczne @stylizowane na science0
"ictionCY nawi6zuj6ce do -ilmu ansterskieo i do 5urleskiP uideomouies 0 klipy
Mucharakteryzo0wane na opowiastk8 -ilmow6> w kt9rej piosenkarz Gpiewaj6c ra
9wn6 rol8> al5o opowiastka towarzyszy naturalnemu wyst8powi piosenkarzaOP @2A
estradoweE koncertowe @produkowane 9wnie do muzyki (eau# metal i
MaodneoO rockaAP uideodanceY @?A plast#czneE animowaneP nawi6zuj6ce do
styl9w plastycznych;
*ymienione kateorie nie s6 wszak7e roz6czne> w wielu przypadkach klipy
z5udowane s6 z element9w charakterystycznych dla wszystkich trzech rodzaj9w
wyr97nionych przez Ftach9wn8 56dK te7 mieszaj6 konwencje @czy podatunkiA w
o5r85ie jednej z kateorii; Przykadem mo7e 5y: &(riller +ichaela #acksona @o
kt9rym autorka tak7e piszeA> dzie 9wn6 rol8 w -a5u8 nawi6zuj6cej do konwencji
-ilm9w rozy ra wykonawca> a caoG: przeplatana jest scenami tanecznymi 0 czyli
zar9wno uideomo0uie, jak i uideodance%
!yszard *; %luszczyski> pisz6c o sztuce lat osiemdziesi6tych> zauwa7aE
@;;;A osa5ienie racjonalnych postaw w sztuce> kryzys tendencji intelektual0
nych; @;;;A * zamian zacz8y zyskiwa: na znaczeniu nurty odwouj6ce si8 do tradycji
szeroko pojmowaneo irracjonalizmu @mitoloii> nozy> alchemii> astroloii etcC,
przywracaj6ce na nowo 7ywotnoG: wzorcom waGciwym epoce romantyzmu czy te7
surrealizmowi> nurty> kt9re sprowokoway zarazem pojawienie si8 postaw 5adaw0
czo0krytycznych odwouj6cych si8 do tradycji hermeneutyki> krytyki tematycznej
@czerpi6cej z psychoanalizyA> krytyki mitora-icznej oraz 5ada zainspirowanych
#unowsk6 psycholoi6 85i
2I
;
!9wnie7 w klipowych przedstawieniach omawianeo okresu da si8
zao5serwowa: przenikanie si8 Gwiat9w -ikcyjneo i rzeczywisteo @np; )2E new
Zears $a#Y .rankie Noes &o ,ollywoodE Welcome to t(e +'easure $omeY 'aTid
BowieE <s(es to<s(esY Paul /ounE W(ereuer I La# ?# "ieartC% *ideoklip z lat
osiemdziesi6tych @tak jak od wielu dziesi8cioleci -ilmA zdaje si8 kojarzy: opozycjeE
Mpoczucie 5ezpoGredniej rzeczywistoGci Gwiata ekranoweo z peni6 iluzjiO; *
latach dwudziestych %arol Irzykowski uwa7a kino za M-iltr rzeczywistoGciO> kt9ry
Mzmienia wszystko na widmaO> a zatem dopuszcza nieszkodliwe przejechanie widza
przez Moptyczn6 lokomotyw8O
2J
; Para0
2I
!;*; %luszczyski> cyt; dzieo> s; CC=;
2J
%arol Irzykowski> 9 muza% 6aadnienia estet#czne kina, rozdz; MPrawo zwierciadaO>
*arszawa CH<3P patrz niniejsza antoloia s; CJH0CH3;
-razuj6c t8 meta-or8E *ideoklip jest 5ezpiecznym> -ikcyjnym roztrzaskaniem
czowieka przez laserowo enerowany dKwi8k i o5raz;
%lipowa narracja w latach osiemdziesi6tych posuuje si8 wyrosymi z
kultury popularnej tradycjami o5razowania> wykorzystuje okreGlone su5kody> kody
kulturowe i wizualne> su76ce sym5olicznemu i meta-orycznemu ujmowaniu
przesania;
(echy charakterystyczne wideoklipu
"pisany okres sta5ilizacji klipowej konwencji pozwala na podsumowanie
wykorzystywanych w teledyskach Grodk9w ekspresji;
Interpunkcja "ilmowa% * teledyskach Grodki wyrazu mo7na sprowadzi:
niemal7e do interpunkcji -ilmowej> a jest to Mproces punktowania i wyodr85niania
poszcze9lnych element9w -ilmu w toku narracji -ilmowej za pomoc6 r97nych
technik monta7owych @rozjaGnienie> Gciemnienie> przenikanie o5raz9w> zamazanie>
roletka> odwijanie> kadr zatrzymany> monta7 ci8ty itd;A> a tak7e poprzez celowe
rozmieszczenie -ilmowych akcent9w wa7noGci uzyskiwane za pomoc6E szcze9lnej
kompozycji kadru> Gwiatocienia> ruch9w kamery> zmian punktu widzenia>
nieostroGci itp;
2H
Podo5ne za5iei stosowane w -ilmach zwiastuj6 retrospekcj8 lu5
wprowadzenie punktu zwrotneo> nie przerywaj6 ci6oGci -a5uy i nie stanowi6
9wneo Grodka ekspresji; * warstwie wizualnej klipy przypominaj6 te7 tzw;
5rulion -ilmowy> 58d6cy z5iorem dowolnych -otora-icznych rejestracji>
amor-icznym zapisem;
'zi8ki no5ilitacji interpunkcji -ilmowej w wideoklipach osi6ni8to
szcze9lnie wyrazist6 symultanicznoG:; "to r97ne plany wsp9ezystuj6> nie
powi6zane ze so56 zdarzenia pojawiaj6 si8 jednoczeGnie> daj6c Mperspektyw8
WwiatowidaO> w kt9rej oko kamery> z5ieraj6ce wszystko od szcze9u do o9lneo
planu> w8druje swo5odnie po rozmaitych miejscach w dowolnym czasie; Pozostae
metody stosowane w j8zyku klip9w w celu uzyskania symultanicznoGci toE podzia
ekranu na reularne i niereularne -ramenty jednakowej 56dK r97nej wielkoGci>
oddzielone wyraKnie 56dK zachodz6ce na sie5ieP ponadto przenikanie si8 plan9w>
dialo mi80dzyo5razowy> nakadanie na -a5u8 czy te7 zapis dokumentalny -orm
a5strakcyjnych;
Wsp,'istnienie kilku plan,w 0 przenikaj)ce si7 obraz#% Przykady tej techniki
znajdujemy w musie uideos, np; &oni BraDtonE Hreat(e <ain, Mos"eratu, seria In
Zour E#es, Fhut up and 'anceE $erek Went ?ad, +aie A--airE Kmen III, a tak7e w
reklamie> np; #onny a; #eans; * niekt9rych klipach za5ie ten wyjaGnia o5ecnoG:
ducha> np; w teledysku +adonny Had >irl% * -ilmach podo5ne e-ekty 5yy rzadko
wykorzystywane> zawsze
+; ,endrykowski> cyt; dzieo> s; C2I;
podkreGlay zmian8 nastroju> czasu lu5 miejsca; ,a przykad w +ikniku pod
Wisz)c) Ska') Petera *eira z roku CHI= wpisana w r97ne ta caa posta: lu5 sama
twarz +irandy> jednej z zainionych dziewcz6t> jest tylko wspomnieniem;
!etrospekcje i -antazje> natr8tne myGli -ilmowych postaci> synalizowane
wsp9o5ecnoGci6 kilku plan9w> znane s6 widzom tak7e np; z <bsolwenta +ikeSa
Nicholsa z roku CHIC czy Izasu <pokalips# .rancisa .; (oppoli @CHIJA; " e-ekcie
symultanicznoGci mo7na m9wi: np; w -ilmie Frankenstein %ennetha Branaha z
CHHB r;> w kt9rym roz8 pocz6tkowych scen katastro-y okr8tu wGr9d lod9w Arktyki
wzmacniaj6 jednoczesne relacje ze zmaa 5ohater9w z 7ywioem w r97nych
cz8Gciach statku;
nak'adanie na zapis "ilmow# "orm abstrakc#jn#c( @wykresy> 5ryy itd;A b)dD
s#mboli wizualn#c(% Na przykad w klipie ApeD &winE <n Eo0sopolis motywem
nadpisywanym na -otora-iczn6 w8dr9wk8 przez krajo5razy s6 kule i okr8iP w
klipie Ace o- BaseE &(e Sin na plan ze Gpiewaj6c6 powraca jak re-ren eipski krzy7
7ycia 0 ankhP w teledysku $lectronicE $isappointed na -a5ularny> pi8kny
kolorystycznie zapis nao7one s6 enerowane komputerowo schematyE modele
cz6stek> wykresy temperatury> siatki eora-iczne itp;
+odzia' ekranu na reularne i niereularne "rament#% * kinie> nawet w
przedwojennych polskich komediach> dzielono ekran> 5y pokaza: np; dwie oso5y
rozmawiaj6ce przez tele-on; *sp9czeGnie za5ie ten 5y tak7e stosowany np; w
<nnie :all *oodySeo Allena @CHIIA> dzie na pionowo podzielonym ekranie
oszcz6 plany z a5inet9w psychoanalityk9w> w kt9rych ma7onkowie omawiaj6
pro5lemy swojeo zwi6zku; "5ok dialou postaci mamy wi8c MdialoO mi8dzy
o5razami; * klipach 5ywa> i7 podzia ekranu nie daje takieo e-ektu> uj8cia s6
niezale7ne> nie wyst8puje miedzy nimi korelacja> jak np; w teledysku !;$;+; Han
Hoom and Hlame, dzie ka7dy z muzyk9w dosta swoje okienko; Podo5nie 0
zar9wno opisan6 wczeGniej symultanicznoG:> jak i niezale7noG: o5razow6 mo7na
przypisa: np; MkosmicznemuO loo +&R> w kt9rym zoranizowany jak niestaranny
al5um -otora-iczny ekran zapenia naraz kilkanaGcie zdj8: czy -rament9w -ilm9w
dokumentalnychP w ramkach z sekundy na sekund8 nast8puj6 zmianyE od o5raz9w
planet poprzez kosmodromy a7 do ludzi w %osmosie 0 oto pierwszy czowiek na
%si87ycu zatyka -la8 z loo +&R; *izualne wariacje na temat przestworzy
od5ywaj6 si8 przy elektronicznej> -uturystycznej muzyce> MhistoriaO wszechGwiata i
pod59j %osmosu przez czowieka prze5ieaj6 r9wnolele;
nie zawsze jednak podzia ekranu w teledyskach su7y symultanicznoGciP
czasami za5ie jest swoistym re"renem obrazow#mE np; w klipie &a &eamE
W(oomp] A&(ere It IsC rapowe naranie wykonywane jest na oddzielonym siatk6 od
tumu -an9w kawaku @\A 5oiska do koszyk9wkiP okrzykom re-renu t(ere it is]
towarzyszy przywoanie leendarnej sceny ze S'omianeo wdowca BillySeo
*ildera z CH== r;> w kt9rej to +arilyn +on0roe chodzi si8 przy wywietrzniku; *
klipie> na poci8tym poziomo na trzy cz8Gci ekranie> dziewczyna w tej samej co
+onroe pozie z podwian6 su0
kienk6 @o identycznym kroju> lecz zmieniaj6cych si8 kolorachA prezentuje zra5ne
noi;
Ekran# wkomponowane w scenora"i7% * teledyskach dowolne przedmioty 0
lusterka> 5loki> plakaty> ksi67ki> szy5y samochodowe 0 mo6 sta: si8 ekranami> na
kt9rych toczy si8 dodatkowa akcja; Przykadem jest tu klip #am j Fpoon .eaturin
PlaTkaE !i(t in t(e lii(t, dzie wielki o5raz w ozdo5nej ramie jest jednoczeGnie
nie5iesko05iaym monitorem> na kt9rym pojawia si8 wokalistka> nie zak9caj6c sw6
o5ecnoGci6 M5arokowejO -a5uy; Podo5nie w wideonaraniu !oDette Sleepin in ?#
Iar szy5a samochodowa najpierw jest tylko czarno05ia6> ru5oziarnist6 -otora-i6>
5y po chwili sta: si8 ekranem stylizowanym na -otora-i8; $kranami sta: si8 mo6
tak7e powierzchnie ciaa> np; w reklamie -irmy Adidas na stopach jedneo z
zawodnik9w prezentowana jest relacja z meczu koszyk9wki> a w $ltona #ohna &(e
Kne sceny z -ilmu pojawiaj6 si8 na plecach kochank9w> 5ohater9w narracji
klipowej> na twarzy wokalisty itd;
Intens#wno przekazu% +a Mzasad8 szy5kieo monta7uO jako rz6dz6c6
klipowym Gwiatem zwraca uwa8 +ariusz (zu5aj
?3
; *i8kszoG: autor9w pisz6cych
o wideoklipach podkreGla ich kr9tki czas trwania i zawrotne tempo> w jakim dociera
do nas przekaz z iloGci6 in-ormacji podaj6c6 w w6tpliwoG: ludzkie mo7liwoGci
percepcyjne; (zy w sytuacji od5ioru teledysk9w Mnadmiar rozkoszy przemienia si8
w cierpienieO 0 jak pisa Baudelaire 0 a Mnapi8te nerwy rodz6 ju7 tylko zrzytliwe i
5olesne wi5racjeOL
?C
%r9tka> pospieszna> skondensowana -orma teledysku nieco przypomina
japoskie haiku 0 M-ilozo-iczny 7art chwytaj6cy teraKniejszoG: miawk6 swoich CI
syla5O
?2
; By: mo7e trudno nazwa: wszystkie klipy M-ilozo-icznymiO 7artami>
podo5iestwo tkwi w nat87eniu i enerii przekazuP poza tym haiku tak7e dysponuje
kilkoma warstwami przekazu; $kstremalnym przykadem intensywnoGci wizualnej
niech 58dzie niezwykle dynamiczna reklama pastylek .ishermanSs .riend; +uzyka
stanowi tu za5aw8 dKwi8kiem> stosowan6 przez prezenter9w dyskotekowych
@r8czne co-anie raj6ceo sinlaA; &owarzyszy jej wizualna narracja
przedstawiaj6ca poGci> jazd8 samochodem> 5ie w 5yskawicznych zmianach
o5razu; IntensywnoG: klipowa ma moc likwidowania antynomii> np; sprawia> 7e
niekiedy poo i ucieczka staj6 si8 tym samym; (zy zatem za5urza rozumienie
Gwiata> czy tylko uprawomocnia zmian8 dla zmianyL &a zmiana i intensywnoG: to
e-ekty tworzenia w nowej estetyce> w estetyce zanikania> nie oznacza to jednak> 7e
wszystkie klipy realizowane s6 tak6 metod6> w przypadku klip9w nawi6zuj6cych do
tradycyjneo> kinoweo sposo5u narracji o5razowej intensywnoG: dotyczy: mo7e
treGci przekazu> klipy 5o0
?3
+ariusz (zu5aj> &eled#skowiC obraz wiata, M%ontekstyO CHH=> nr 2> s; IH;
?C
(harles Baudelaire> +ar#ski spleen, tum; #oanna Nuze> *arszawa CHH2> s; H;
?2
Anieszka Uulawska0)meda> M*st8pO w z5iorze Poezja s-arojapos-ca; *arszawa CHJB>
s; C2;
wiem operuj6 narracyjnymi skr9tami> opowiadane w nich historie podawane s6 w
skondensowanej -ormie;
nast8puj6ca w klipach ci6a niemal7e destrukcja przyczynowo0skut0kowych
ci69w wydarze daje podo5ny e-ekt co MmantrowanieO @zar9wno sowne>
muzyczne> jak i o5razoweAP a mianowicie mo7e powodowa: u od5iorcy stan
z5li7ony do transu; !ytmiczne> pulsuj6ce powtarzanie tych samych sekwencji
o5razowych> wzmocnione sowem i muzyk6> 56dK te7 ci6a> zrytmizowana
zmiennoG: o5raz9w wraz z dyskretn6 o5ecnoGci6 pozostaych wymiar9w @np; w
przypadku nara instrumentalnychA powoduje trans podo5ny do p9snu raczej ni7
podniecenia> niepokoju czy uniesienia;
"m9wione wy7ej MwyznacznikiO idiomu klipoweo nie wyczerpuj6
wszystkich technik i Grodk9w> jakimi posuuje si8 j8zyk klipowy; %r9tko opisz8
jeszcze niekt9re z nich;
WH')d "otora"iczn#@ 0 ru5e ziarno> nieostroG:> pop8kana taGma jako Grodki
artystyczneo wyrazu stosowane s6 w klipach niezmiernie cz8sto> przykady
znajdujemy cho:5y w !oDetteE Sleepin in ?# Iar%
6wielokrotnienie mot#w,w 0 o5razowych> sownych> muzycznych>
wzmaaj6ce e-ekt syntezy tych wymiar9w; Fwoista redundancja o5razowa osi6ana
jest przez podzia ekranu> podo5nie jak w d67eniu do symul0tanicznoGci> tu jednak7e
mamy do czynienia z kilkoma czy kilkunastoma jednakowymi uj8ciami tej samej
twarzy> tak jak w klipie #ohna Fcatmana Seatman czy w 'aTe +atthewSs BandE
W(at Would Zou Sa#J
6abawa kolorem, w kt9rej istotne s6 zar9wno redukcja> jak i eksplozja 5arw;
* kinie zmiany koloru pojawiay si8 w celu zwr9cenia uwai naE zmian8
charakteru relacji> odmienne stany GwiadomoGci 5ohater9w> retro0spekcj8 itd;
najstarszym teo przykadem jest prawdopodo5nie nietolerancja 'aTida Nri--itha z
CHC< r;> dzie mi8dzy poszcze9lnymi epizodami kinoweo -resku pojawiaa ta
sama scenka @matka koysz6ca dziecko w kole5ceA w r97nych kolorach; Z
nowszych dzie X muzy przykadami niech 58d6 Wielki b'7kit @re7; Luc Besson>
CHJJA> w kt9rym kolorow6 caoG: poprzedzaj6 wspomnieniowe czarno05iae
-ramenty> oraz niebo nad Herlinem @re7; *im *enders> CHJIA> w kt9rym -ilmowy
Gwiat Mwypi8kniaO> na5ra 5arw> dy jeden z anio9w zakocha si8 w dziewczynie;
* klipach tak7e zdarza si8> 7e wsp9o5ecnoGci -rament9w kolorowych i
czarno05iaych mo7na przypisa: podo5ne znaczenie jak w -ilmie> np; w teledysku
&ori AmosE Iorn"lake >irl uzasadnieniem od5arwienia opowieGci jest sen
przenosz6cy narratork80wokalistk8> zasypiaj6c6 w Gwiecie o niezwykle nasyconych
5arwach> w czarno05ia6 nierealn6 krain8; #ednak7e manipulowanie kolorem w
wi8kszoGci klipoweo tworzywa wydaje si8 5ez znaczenia 0 nie oddaje zmiany
nastroju ani w muzyce> ani w tekGcie> spenia przede wszystkim -unkcje
ornamentacyjne;
na zakoczenie przel6du dodatkowych cech klip9w wspominana ju7 nieco
wczeGniej klamra% Przypomn8> 7e klamry muzyczno0o5razowe wyst8puj6 m;in; w
teledyskach &ori AmosE Iorn"lake >irl, !oDetteE Slee0
pin in ?# Iar, Inrid (haTezE Elep(ant HoO% *yraKne zaznaczenie pocz6tku i
koca klipu ma tak7e niekiedy posta: z5li7on6 do czo9wek i -ina9w -ilmowych>
np; w klipach $ltona #ohna Helieue, +ichaela #acksona i #anet #ackson Scream,
+adonny Like a +ra#er% &rudno dokadnie oceni:> jaka jest proporcja mi8dzy
teledyskami podkreGlaj6cymi sw6 zamkni8t6 -orm8> a tymi> kt9re po prostu si8
Mdziej6O> 5ez wyraKnych ranicP wydaje si8 jednak> i7 zamkni8te -ormy nale76 do
rzadkoGci; Przyjmuj8> 7e wi8kszoG: klip9w stanowi -ramenty pewneo kontinuum>
czy zatem -akt> 7e nie maj6 kresu> Gwiadczy Mo rezynacji z nadawania tej
rzeczywistoGci sensuOL A przecie7 waGnie z Msementacj6 niedyskretnej
przestrzeniO i nadawaniem znaczenia #urij Votman wi67e kateori8 koca> kresu
??
;
+oim zdaniem> takie Mostentacyjne przypadki dystansowania si8 od kateorii ko0
caO> do jakich mo7na zaliczy: wi8kszoG: teledysk9w> to przejaw pewnej t8sknoty za
istnieniem alternatywnych Gwiat9w> alternatywnych prze5ie9w zdarze;
* klipowej produkcji lat dziewi8:dziesi6tych znakomita wi8kszoG: klip9w
ma -orm8 rozproszon6> lekcewa7y klasyczn6 dramaturi8 -ilmow6;
'rua poowa lat dziewi8:dziesi6tych
* klipach druiej poowy lat dziewi8:dziesi6tych pojawiaj6 si8 wszystkie
dotychczas wypracowane modele> co wynika ze wspomnianeo ju7 kumulowania
styl9w realizacyjnych klip9w; * warstwie wizualnej przewijaj6 si8 w nich dwa
odmienne pr6dyE zmierzaj6cy ku odrealnieniu wizji poprzez za5awy z przestrzeni6 i
czasem> z jednej stron#, a z druiej 0 powr9t do konwencji -ilmowej> do starannie
komponowanych> lepszych jakoGciowo o5raz9w o nasyconych 5arwach @nawet w
przypadku produkcji czarno05iaychA> 5ez epatowania elektronicznymi sztuczkami;
Zaznacza si8 zmiana tempa narracji @cz8sto zwolnienieA> Gwiadome i Gmiae korzy0
stanie z kolorystyki dla podkreGlania nastroju @cz8sto w klipach do muzyki pop s6 to
czerwie z zieleni6> 5ardzo soczyste 5arwy> Gwiato inne ni7 w klipach lat
osiemdziesi6tych> 5ardziej skupione> nadaj6ce wewn8trzny 5lask -ilmowanym
o5iektomA; "5ie wspomniane tendencje zdaj6 si8 su7y: poetyce snu
?B
;
* klipowych miniaturach wsp9wyst8puj6 stylizacja i cytowanie dosowne>
niekiedy trudno je rozr97ni:; MIroniczne cytowanie znanych motyw9w i topos9wO
?=
pochodz6cych z dziedzictwa z5iorowej wyo5raKni jest
?
#urij Votman> *oniec] =ak dDwi7cznie brzmi to s'owo%%%, tum; !oman +azurkiewicz>
M&eksty 'ruieO CHH=> nr C@?CA> s; C=I;
)wai zawarte w tej cz8Gci szkicu odnosz6 si8 9wnie do produkcji zachodnich> w pol0
skich teledyskach pojawiaj6 si8 pojedyncze przykady owych nurt9w; &eledyski do muzyki disco
polo nie s6 uwzl8dnione w niniejszym opracowaniu;
)m5erto $co> Innowacja l powt,rzenieE pomi7dz# modernist#czn) l postmoderni0
st#czn) estet#k), tum; &eresa !utkowska> MPrzekazy i "pinieO CHH3> nr CQ2> s; 22;
doG: cz8st6 praktyk6; Przypomn8 cho:5y teledysk Ftina &(is Iowbo# Son, w
kt9rym z historii westernu zacytowano -ramenty W samo po'udnie, Siedmiu
wspania'#c(% Bez przebaczenia, &om :ornY jednak7e cytaty te wplecione s6 w
za5awn6 now6 narracj8> wspieran6 ironi6 tekstu i lekkoGci6 melodii; Innym
eOemp'um ironiczneo cytowania dawnych dzie mo7e 5y: klip Annie LennoD Mo
?or7 I LoRe Zou8s8, w kt9rym -ramenty 5aletu Piotra (zajkowskieo =ezioro
'ab7dzie taczone s6 przez prze5ranych za 5iae a58dzice pan9w> wokalistka zaG
wyst8puje w roli czarneo a58dzia;
(z8Gciej jednak nale7y m9wi: o cytatach nietra-nych> niepotrze5nych> co
$co nazywa Msemioloiczn6 partyzantk6O; Przykadem takieo cytatu z dziedzictwa
sztuk plastycznych mo7e 5y: u7ycie jako ta Krodu rozkosz# ,ieronima Boscha
we -ramencie musie Rideo 'E !eam &(ins Ian Kn'# >et Hetter% (o prawda tytu
m95y tumaczy: w6czenie akurat teo dziea w jeo warstw8 wizualn6> lecz w
caej miniaturze dawne dzieo inie> miaj6c jedynie wGr9d innych przedstawie>
np; zwielokrotnionych postaci dzieci8cych> szy5ko zmieniaj6cych si8 jako to dla
wokalisty; * kli0powych przedstawieniach niekiedy doG: swo5odnie korzysta si8 z
dziedzictwa kulturoweo; +a przykad w teledysku !ammsteinE Stripped warstw8
wizualn6 stanowi6 -ramenty -ilmu Leni !ie-ensthal Klimpiada z CH?J r;> 5ardzo
sprawnie zmontowane> lecz 5ez podania Kr9da i nazwiska jeo autorki;
*ykorzystanie autentycznych -rament9w 5ez podania Kr9da wydaje si8 nie tylko
naruszeniem do5rych manierX
?<
; Podo5nie dzieje si8 w przypadku jedneo loo
+&R> wykorzystuj6ceo stylizowane> prze0trans-ormowane ra-icznie uj8cie
uciekaj6ceo psychopatyczneo mordercy raneo przez Petera LorreSa w -ilmie ?0
morderca .ritza Lana z CH?C r; @+ na plecach 5ohatera zostao przero5ione na
+&RA; &akich przykad9w jest znacznie wi8cej;
niesta5ilny ukad klipowych opowiastek 56dK impresji odwouje si8 do
wra7liwoGci od5iorcy; Ich meta-orycznosc dopuszcza dowolnoG: interpretacji>
stwarzaj6c pole dla wyo5raKni od5iorcy; Praca wyo5raKni nie musi jednak7e
stanowi: ucieczki w marzenia> ucieczki od realneo Gwiata> niezwyka popularnoG:
klipoweo o5razowania zwi6zana jest z pozytywnymi konotacjami> z mitycznymi
czy 5aGniowymi odniesieniami> kt9re mo6 5y: pomocne w ksztatowaniu
prywatnych mitoloii od5iorc9w;
'rua poowa lat dziewi8:dziesi6tych przyniosa w sztuce wideokli0pu doG:
istotne przeo5ra7enia; Po pierwsze> zmiany s6 zwi6zane z mo7liwoGciami nowych
medi9w> zwaszcza z wykorzystaniem animacji i o5r95ki
?<
Bardzo znamiennym przykadem -ascynacji dawnym dzieem 0 -ilmem ?etropolis .ritza
Lana z CH2I r; 0jest teledysk !adio Ka0>a rupy aueen; Poza dosownymi cytatami z -ilmu>
zrealizowana wsp9czeGnie warstwa wizualna stylizowana jest na +etropolisE narracj8 wizualn6
prowadzi nieruchoma kamera> dekoracje skonstruowano na wz9r oryinalnych> pojawia si8
tum jednakowo u5ranych postaci oraz synne Mkrzycz6ce r8ceO; &w9rcy teledysku podzi8ko0
wali jednak tw9rcom ?etropolis w zakoczeniu swej miniatury;
komputerowej klipowych miniatur; Po druie> sztuka wideoklipu przestaa 5y:
anonimowa; Po trzecie zaG lata dziewi8:dziesi6te to tak7e -aza r97nicowania
klipoweo idiomu i utrwalania pozycji w innych> poza muzyczn6> s-erach;
I; +o7liwoGci komputerowej o5r95ki o5razu zaowocoway nowymi
trendami; Przeo5ra7enia muzyki popularnej dotycz6 zwaszcza wszecho5ecnoGci
rapu i rapowanych wstawek w utworach innych atunk9w muzycznych
?I
@np; rupa
Bad Boys Blue zaproponowaa now6 wersj8 prze5oju z lat osiemdziesi6tych>
dostosowan6 do nowej estetyki> Zou8re ?# Lad#8 1., piosenka zawiera cz8G:
rapowan6P podo5nie duet +odern &alkin zaznaczy sw9jO come back
unowoczeGnionymi hitami Hrot(er Louis, Zou8re ?# :eart, Zou8re ?# SoulC%
Animacja i komputerowa o5r95ka o5razu umo7liwiaj6 takie trans-ormacje
s-otora-owaneo Gwiata> Gwiata realneo> kt9re wczeGniej mo7liwe 5yy tylko w
Gwiecie rysunkowym; Animacja komputerowa umo7liwia za5awy z ciaem> twarz6>
to7samoGci6 @np; w klipie &oolE Stink"ist pojawiaj6 si8 ludzie o5roGni8ci sierGci6> z
oonamiP Gledzimy proces de-ormowania cz8Gci ciaa 0 rozrastaj6 si8 owy>
wydu7a si8 r8ka itp; &eledysk AerosmithE +ink wizualizuje Mdziwol6iOE czowieka
o dw9ch owach> czo0wieka0kr9lika> centaura itp;A; *izualizacje te s6 interesuj6ce
nie tylko od strony praktyki medialnej i zmiany audiowizualnoGci> lecz tak7e ze
wzl8du na jakoG: przekazuE sprzyjaj6 podkreGlaniu meta-orycznoGci tekst9w
piosenek i nadawaniu dodatkowych znacze @np; wstrz6saj6cy teledysk +assiTe
Attack z CHHJ r; &eardropsE smutny em5rion w wodach podowych Gpiewa> ol6da
swoje r6czki i n97ki> szarpie za p8powin8A;
+arek Nalikowski zauwa7a> 7e Mpoj8cie o5razu> jakie niesie estetyka
wideoklipu> z5li7a si8 do wschodnieo rozumienia sztukiO> tzn; zwi6zane jest z
podejGciem monistycznym> uznaj6cym> i7 Gwiat jest jeden i niepodzielny> 7e zawiera
si8 w nim caoG: rzeczy> ludzi i zjawisk
?J
> nie jest to jednak popularne uj8cie>
najcz8Gciej przyjmuje si8> i7 klipowe przedstawienia -ramentaryzuj6 Gwiat> waGnie
poprzez specy-ik8 o5razowania i nieci6oG: narracji;
*sp9czeGnie wi8kszoG: o5raz9w nie opowiada ju7 caych> zamkni8tych
historii> nie wyjaGnia ani porz6dku Gwiata> ani hierarchii zjawisk w tym Gwiecie>
o5razy s6 s-ramentaryzowane> skoncentrowane tylko na wycinkach
rzeczywistoGci; Z5ieraj6 tylko to> co pozostao ze Gwiata> kt9ry wraz z roz5iciem
atomu Mrozpad si8 na kawakiO; &8 tendencj8 Paul Ririlio nazwa uisual mac(in7,
Mmaszyneri6 widzenia
?H
; .ramentarycznoG: o5ra0
?I
* CHHJ r; ukazaa si8 interesuj6ca pyta !(apsod# zawieraj6ca narania wiazd rapu>
kt9rych wspomaaj6 wykonawcy muzyki klasycznej; Z pyty tej pochodzi np; naranie *arren
a; ^ FisselE +rince Ior @anielski rap i rosyjska klasykaA> do kt9reo zrealizowano tak7e teledysk;
?J
+; nalikowski> cyt; dzieo> s; CJ30CJC;
?H
(yt; zaE (hris #enks> &(e Ientralit# o" t(e E#e 'n Western Iulture, wE Tisual Iulture,
(h; #enks @red;A> London CHH=> s; CC;
zu Gwiata wynika z cech rzeczywistoGci i nowych waGciwoGci o5raz9w> nie tylko
elektronicznych; %awakowanie> ci8cie> zanikanie dotyczy tak7e wizerunku
czowiekaP w wizualnych przedstawieniach mamy do czynienia z podo5nym do
wideoklipoweo sposo5em o5razowania; %lipowe kanony o5razowania wpisuj6 si8
w tradycj8 -etyszyzacji ko5ieceo ciaa w sztuce> a tak7e zaznacza si8 w nich
tendencja do -etyszyzacji cia m8skich> co jest zjawiskiem nowym> daj6cym si8
zauwa7y: r9wnie7 w innych arte-aktach ikonos-ery; Zmiany o5ejmuj6ce wizerunek
postaci ludzkiej> twarzy czowieka s6 elementem wsp9czesnej konwencji
o5razowania> a tak7e Gwiadectwem zmian w postrzeaniu i rozumieniu kondycji
ludzkiej;
2; 'o pocz6tku lat dziewi8:dziesi6tych wideoklip 5y sztuk6 anonimow6> od
CHH2 r; amerykaska +&R> a nieco p9Kniej nowsze ni7 +&R niemieckie stacje
muzyczne> np; RiTa C> tak7e zacz8y podawa: nazwiska re7yser9w wideoklip9w;
Wwiadczyo5y to o pewnej sta5ilizacji tej nowej sztuki; Ponadto zacz8to
przywi6zywa: wa8 do dat powstania poszcze9lnych miniatur @RiTa 2> +&R
amerykaskaA> lata produkcji wideoklipu podawane s6 od CHH2 r;> lecz stacje ro5i6
to z r97n6 starannoGci6E niekiedy podaj6 po prostu rok narania przez rup8 czy
solist8 pyty> piosenki> co nie zawsze pokrywa si8 z rokiem powstania wideoklipu;
Zdarzaj6 si8 pomyki doG: nieprzyjemne; +a przykad stacja RiTa 2 w proramie
emitowanym w paKdzierniku CHH< r; stosunkowo nowemu klipowi zrealizowanemu
do narania &he 'oors Hreak on &(rou(, wykorzystuj6cemu -ramenty -ilmu &(e
$oors ",Tera FtoneSa z CHHC r; @a zatem klip promuj6cy -ilmA> przypisano rok
CH<J> dat8 powstania pierwszeo teledysku z tym naraniem; &roska o Mmetryk8O
audiowizualnych miniatur tak7e moa5y Gwiadczy: o pewnej sta5ilizacji tej nowej
sztuki> dy5y stacje ro5iy to konsekwentnie;
?; "5ecna -ormua klipowa> kondensacja o5raz9w> muzyki> s9w 0
zrytmizowana> pulsuj6ca> wkracza we wszystkie niemal s-ery 7ycia> nawet do
polityki> co wida: przy okazji kampanii wy5orczych; +amy tu do czynienia z
pewn6 postaci6 estetyzacji rzeczywistoGci> jak pisze +aria NoaszewskaE Mwydaje
si8> 7e estetyzacja jest wa7nym> znacz6cym elementem potocznych sytuacji pi8kna 0
mianowicie dzi8ki niej waGnie zostaje dostrze7one pi8kno codziennoGci> a tak7e
codziennoG: uzyskuje nowy> para0artystyczny sensO
B3
;
Zastosowanie klipoweo idiomu
&ypowe dla wideoklipu konwencje o5razowania przenikaj6 nie tylko do
innych audiowizualnych przekaz9w> lecz tak7e do innych sztuk wizualnych i
praktyki medialnej; Idiom klipowy u7ywany jest w wielu kontekstach spoecznych i
kulturowych;
+aria Noaszewska> +otoczna s#tuacja pi7kna, wE Estet#ka codziennoci, #erzy (hlo0
pecki> Adam ,or5owski @red;A> !zesz9w CHJJ> s; CB;
N9wne nurty wideoklipoweo j8zyka
Proponuj8 przyjrze: si8 kilku nurtom klipu wyksztaconym przez lata
ewolucji atunkuE
'wie pierwsze kateorie nie s6 w peni roz6czne; (o wi8cej 0 mo7na
uzna:> 7e waGciwie wszystkie wideoklipy maj6 jakieG cechy ka7deo z
wyr97nionych nurt9w; *szystkie s6 komercyjne> 5o pojawienie si8 w ko0
mercyjnej telewizji wymaa handloweo ich potraktowania; %omercyjnoG:
dotyczy nawet klip9w politycznych> w kt9rych wy5orcom MsprzedawaneO s6
pol6dy i zudzenia; * ka7dym z nurt9w pojawia si8 te7 aspekt estetyczny i
re-leksyjny> wsp9raj6cy z emocjonaln6 i intelektualn6 natur6 prze7y:
estetycznych
BC
; Przy konstruowaniu powy7szej klasy-ikacji 5raam pod
uwa8 dominacj8 jedneo z tych pierwiastk9w> podstaw6 podziau
uczyniam cel, jakiemu su76 miniatury tworzone w poszcze9lnych ro0
dzajach;
*arto podkreGli:> i7 z czysto handlowej s-ery wyemancypoway si8
wideoklipy muzyczne i;;; cz8G: reklam; * przypadku reklam artyku9w
przemysowych codzienneo u7ytku czy towar9w luksusowych sztuka uchy0
la swych 5ram w9wczas> dy -irma jest na tyle znana> 7e tylko przypomina
si8 od5iorcomP dy nie musi intensywnie> z zawzi8toGci6 waGciw6 no0
wicjuszom walczy: o klienta; +o7liwe s6 w9wczas eksperymenty artystycz0
ne i prawdziwe arcydzieka SuideE reklamy -irmy Adidas> np; dziesi8cio0
sekundowa czarno05iaa impresja> w kt9rej -ilmowanej drodze wyrzuconych
z poci6u 5ut9w towarzyszy tylko skrzypienie sznur9wek na liniach trakcji>
na kt9rej Adidasy zawisy> i loo -irmy> nic poza tymA; )zasadnieniem
nieroz6cznoGci powy7szeo podziau jest tak7e wspomniana dys0persyjnoG:
materiau> stwarzaj6ca mo7liwoG: nicowania audiowizualneo tworzywa i
kierowania ku niemu spojrze z r97nych perspektywP cho: mamy do
czynienia z tym samym idiomem> wykorzystywanym w r97nych celach i
znaczeniach; "m9wi8 kr9tko wyr97nione nurty;
:urt komerc#jn#% Powstaj6ce w tym nurcie miniatury to wariacje
wok9 po76dania> wzmaaj6ce nienasycenie> odwouj6ce si8 do s-ery po0
p8dowej @.reudowskie idC% +o7emy podzieli: materia teo nurtu na rekla0
myE @aA towar9w przemysowych codzienneo u7ytku> artyku9w luksuso0
wychP @5A d95r kultury 0 -ilm9w> pyt> kaset> koncert9w> -estiwaliP @cA auto0
BC
!udol- *ittkower> Interpretacja s#mboli wizualn#c(, wE S#mbole i s#mbolika, +icha
Nowiski @red;A> *arszawa CHHC> s; ?BH0?=3;
tematyczne 0 zachwalaj6ce sam6 stacj8 nadawcyP @dA muzyczne 0 wspomaaj6ce
promocj8 nara> artyst9w> -ilm9w;
Murt estet#czn#% N9wnym celem tych teledysk9w jest pi8kno> prze7ycie
estetyczne> ksztatowanie wra7liwoGci estetycznej> odwoywanie si8 do potrze5
estetycznych; * warstwie wizualnej wyst8puj6 najr97niejsze -ormyE zapis -ilmowy0
dokumentalny> animacja> eksperymenty wizualne> niekiedy ich warstwa dKwi8kowa
to tylko szum> czasami wsparty tekstem m9wionym lu5 wokaliz6P niekiedy z
podpisem 56dK z tytuem oddaj6cym ide8; Pospieszna> skondensowana -orma
sztuki> jedynie propozycja> zapowiedK sztuki; &en rodzaj wariacji muzyczno0
o5razowych odwouje si8 do caeo spektrum temat9w Gwiata natury i kultury; &u
mo7na wyr97ni:E @aA klipy muzyczne 0 musie uideos oraz @5A tR0art, impresje
-ilmowe @naj5ardziej ze wszystkich rodzaj9w teledysk9w z5li7one do -ilmuA> a
tak7e reklamy stacji telewizyjnych> nie tylko Mtelewizji muzycznychO;
:urt re"leks#jn#% F6 to 9wnie teledyski propaandowo0wychowaw0cze
@edukacyjneAP wariacje wok9 ekoloii> zdrowia> tolerancji 0 wartoGci
koresponduj6cych z political correetness% Impresje -ilmowe> audiowizualne> piuki
rozs6dku> mo7na 5y rzec 0 odwouj6ce si8 do sumienia; &raktuj6 przede wszystkim
oE @aA ekoloii 0 np; :elp] &(e Eart( is not a carto0on, cykl M.actO 0 wy59r
in-ormacji np; o in6cych zwierz8tach> po7arach las9w tropikalnychP @5A zdrowiu 0
seria impresji antyalkoholowych M'onSt drink and driTeO> antynikotynowych 0
MFmokin 0 who needs itLO> in-ormacje o AI'FP @cA tolerancji 0 cykle M.ree your
mind\O> MFtop !acism\O propauj6ce idee rewolucji -rancuskiej> tak7e pojedyncze
przekazy uczulaj6ce na takie aspekty 7ycia jak staroG:> choro5a; * tym nurcie
m9wi si8 cz8sto o wielokulturowoGci w kontekGcie prawa do innoGci; * CHH= r;
+&R zarz6dzia akcj8 w duchu political correetness, podczas kt9rej dyskutowano
pro5lemy zwi6zane z nietolerancj6 0 nie tylko rasow6> wa7ne stao si8 tak7e
m9wienie o AI'F i stosunku do nosicieli wirusa ,IR oraz mniejszoGci seksualnych;
#ednym z trwaych e-ekt9w tej akcji jest seria miniatur tu0art opatrzona wsp9lnym
tytuem M.ree your mind\O;
:urt polit#czn#% Partie wykorzystuj6 klipy do propaowania proram9w
wy5orczychP powinny one ezempli-ikowa:> unaocznia:> przy5li7a: wartoGci
oszone przez daneo kandydata al5o parti8> stronnictwo polityczne; +o7na wi8c
m9wi: o swoistej estetyzacji polityki; &utaj najwa7niejszym celem jest propaanda
polityczna w walce o wadz8;
*arto wspomnie:> i7 w niekt9rych miniaturach muzycznych czy edu0
kacyjnych akcenty polityczne s6 doG: czytelneE cz8G: teledysk9w wykorzystuje
materiay archiwalne z wojen i zamieszek ulicznych> zamach9w na m879w stanu
@np; Fisters o- +ercyE $r =eep, 'ie &oten ,osenE +us(ed <ainC% niekiedy zdarza
si8> i7 w przekazie wideoklipowym wiedza o Gwiecie 5ywa zde-ormowana i
niesp9jna; #ako ezempli-ikacja niech posu7y tu klip +ichaela #acksona ?an in
t(e ?irror w re7yserii 'ona *ilsona z CHJI r; &ekst piosenki mo7na zrozumie:
jako zach8t8 do zmiany Gwiata metod6 dro5nych krok9w> poczynaj6c od sie5ie>
56dK jako protest przeciw0
ko przemocy> meta-or8 niezody; &owarzyszy jednak temu przesaniu niejasny>
nieostry przekaz wizualnyE w zestawie archiwalnych zdj8: i -rament9w kronik
-ilmowych wGr9d okropnoGci teo Gwiata 0 wojny> odu> 5iedy 0 pojawiaj6 si8
zar9wno 5ojownicy o prawa czowieka> jak i ludzie prawa te naruszaj6cy> o-iary i
ciemi87yciele> a tak7e ludzie nios6cy pomoc innym;
"ddziaywanie klipoweo idiomu
*ideoklip zmienia nawyki percepcyjne> zmienia tak7e spos95 ksztatowania
wizerunk9w> techniki wypracowane w klipowym j8zyku przenikaj6 do innych sztuk;
*arto wspomnie: o e-ekcie zwi6zanym z 6czeniem muzyki i o5razuE w CHHB r;
od5y si8 koncert weteran9w rockowych 0 Pink .loydE $ark Side o" t(e ?oon 0 w
kt9rym wykorzystano ol5rzymi ekran wkomponowany w scenora-i8 i
prezentowano na nim -ilm -a5ularny @5ez dialo9wA; "romne ekrany na
koncertach muzyki popularnej> pokazuj6ce detale estradowe> pojawiaj6 si8 od
poowy lat osiemdziesi6tych 5ardzo cz8stoP w Polsce jednym z pierwszych artyst9w
wykorzystuj6cych slajdy i pokaz wideo w trakcie koncert9w 5y Nrzeorz
(iechowski @trasa koncertowa w CHJI r;AP w9wczas to narodzony "skarem w roku
CHJ? kr9tko0metra7owy -ilm &ano Z5iniewa !y5czyskieo towarzyszy
wykonaniu piosenki nie p#taj o +olsk7% +o7na m9wi: r9wnie7 o zmianie charakteru
widowisk z innych o5szar9w kultury> np; sportu 0 ekrany s6 rozstawiane w halach i
na stadionach przy okazji niekt9rych zawod9w sportowych> a 5ardzo cz8sto na
meczach koszyk9wki;
Wwiadectwem wpywu j8zyka klipoweo s6 zmiany sposo5u o5razowania w
-ilmie> przykadem mo6 5y: *si7i +rospera w re7yserii Petera Nreenawaya
@CHHCA czy Nrodzeni morderc# 3CiTera FtoneSa @CHHBA; *ydaje si8 jednak> i7 idiom
klipowy nie nadaje si8 do opowiadania zo7onych> trwaj6cych ponad dwie odziny
-a5u; Fposo5em e-ektywneo zastosowania w kinie osi6ni8: techniki
opowiadania klipoweo s6 czo9wki -ilmowe;
Ponadto o5szarem znakomicie wykorzystuj6cym stosowane w Gwiecie
klip9w muzycznych techniki> zwaszcza interpunkcj8 -ilmow6> staa si8 moda;
niedawno powstaa stacja .ashion &R posuuje si8 wy6cznie klipowym idiomem
do prezentowania kolekcji z r97nych lat; +oda takich projektant9w> jak Fowik>
Ilario +ori> Anela +ansoni> ,uo Boss> %osta +urkudis i in;> jest aran7owana na
nowo; Znane kolekcje zyskuj6 interesuj6c6 opraw8 wizualn6 i muzyczn6> zdarza
si8> 7e ta sama kolekcja ukazuje si8 w kilku r97nych wersjach> towarzysz6 jej r97ne
utwory muzyczne; * .ashion &R stosuje si8 podzia ekranu na pionowe i poziome
pasy @dwa lu5 trzyA> w kt9rych czasami pojawiaj6 si8 jednoczeGnie r97ne modele>
czasami ten sam model pokazywany z r97nych perspektywP stacja ta stosuje tak7e
nakadanie liter na zapis -ilmowy> ponadto rozmazane i nieostre zdj8cia;
%lipowy idiom z powodzeniem wykorzystuj6 telewizje niezale7nie od
charakteru przekazu> od rodzaju tematyki @jest to 5ardzo popularna w ostatnich
latach technika realizacji np; reporta7uA> przykadem mo7e 5y: muzyka w
proramach in-ormacyjnych> i to nie tylko przy pronozach poody @np; stacja
$BPiA czy w zapowiedziach dziennik9w; * telewizjach pojawiaj6 si8 ostatnio @lata
CHH=0CHH<A wiadomoGci realizowane technik6 klipow6> np; w proramie MNo
(ommentsO w stacji $uronews relacjom -ilmowym z wydarze towarzyszy muzyka
56dK szum kamery i teksty wypowiadane przez 5ohater9w wizualnej narracji>
niemiecka stacja N0&R nadaje dzienniki z ruchomym tem> z miaj6cym paskiem
zapisu wynik9w iedy w dole ekranu> z uj8tym w kwadrat zdj8ciem lu5 wizualnym
podsumowaniem omawianych wydarze; * odniesieniu do powy7szych przy0
kad9w mo7na m9wi: zar9wno o Gladach klipoweo o5razowania> jak i o meta-orze
ekranu komputeroweo;
*I$F-A* N"'ZIk
*ideo>
czyli kontrolowanie iluzji wolnoGci
!ozpocznijmy nasz6 w8dr9wk8 po o5szarze wideo od prowokacyjnej wypo0
wiedzi #eana BaudrillardaE
(zy7 niewiaryodny sukces kultury wideo> a tak7e sztucznej inteliencji> nie ma
sweo Kr9da w owej ezorcystycznej -unkcji> czy7 nie 5ierze si8 st6d> i7 odwieczny pro5lem
wolnoGci w o9le przestaje tu istnie:L #estem przedmiotem czy podmiotemL #estem wolny
czy wyo5cowanyL +aszyny wirtualne przestaj6 5y: pro5lematyczne\ Nie jesteGcie ani
podmiotami> ani przedmiotami> nie jesteGcie ani wolni> ani wyo5cowani
C
;
* przytoczonym -ramencie istotne wydaje si8 zar9wno przekonanie
o rozmywaniu si8 podmiotu medi9w> jak i stwierdzenie o Mniewiaryodnym
sukcesie kultury wideoO; #ean Baudrillard> -rancuski -ilozo- medi9w o nasta0
wieniu katastro-icznym i 5ardzo umiarkowany u7ytkownik medi9w elektro0
nicznych @twierdzi kiedyG> 7e -aks jest ostatnim elektronicznym kanaem
przekazu> kt9rym ot9w jest si8 posuiwa:A wyra7a 9w entuzjazm w latach
osiemdziesi6tych; *iele si8 zmienio od teo czasu; "to krytyk -ilmowy
przekazuje w CHHJ r; swoj6 opini8 o wideo cy-rowym> 'iital Rersatile 'iscE
Przestawiamy si8 z uomneo R,F> zapominamy o dropach> zai8ciach taGmy>
rozmazuj6cych si8 konturach i otrzymujemy do r8ki maiczn6 krysztaow6 kul8> w kt9rej
wida: wszystko z nadrealistyczn6 wprost wyrazistoGci6; (y-rowe wideo to jak5y po6czenie
najlepszeo manetowidu z nowoczesn6 wie76 do suchania muzyki i komputerowym ('0
!"+0em
2
;
*szystko to prawda> chocia7 nie ma jeszcze powod9w> 7e5y 5i: na alarm; *ideo
klasyczne> R,F> nie umrze Gmierci6 watown6; #akkolwiek
C
#ean Baudrillard> Fwiat wideo i podmiot "raktaln#, tum; Andrzej Nw9KdK> wE +o kinie%%%J
<udiowizualno w epoce przekaDnik,w elektroniczn#c(, Andrzej Nw9KdK @red;A> %rak9w CHHB>
s; 2==;
&omasz !aczek> *r#szta'ow# wiat, M*prostO z CI maja CHHJ r;
wypo7yczalnie wideo maj6 jXu7 w swojej o-ercie sre5rzyste kr67ki> to z lekcji
historii wiadomo> 7e pod wpywem noweo medium stare nie umiera watownie>
lecz zmienia si8> staraj6c si8 dostosowa: do warunk9w stwarzanych przez
silniejszeo zdo5ywc8 rynku i umys9w; Paradoks wideo polea na tym> 7e
pocz6tek jeo upadku spowodoway wzl8dy wy6cznie technoloiczne> a nie
spoeczne i ekonomiczne 0jak to najcz8Gciej 5ywao w rozwoju Grodk9w
komunikowania; +am na myGli np; sytuacj8 Ftan9w Zjednoczonych po druiej
wojnie Gwiatowej> dy nowa kon-iuracja spoeczna wywoaa wi8ksze
zainteresowanie Amerykan9w telewizj6> od5ieraj6c waGcicielom kin wpywy z
5ilet9w i zaczynaj6c trium-alny rozw9j noweo medium; %ino MprzeraoO z
telewizj6 nie dlateo> 7e coG zeo stao si8 z nim samym i jeo Grodkami
wyrazowymi> lecz dlateo> 7e wyodniejsze okazao si8 medium> kt9re ModwiedzaO
telewidza w jeo wasnym domu na przedmieGciu> oddalonym od centrum
kulturalneo;
&ymczasem wideo zdaje si8 zmierza: do kresu swojeo 7ywota wy6cznie
dlateo> 7e powstaje jeo doskonalsza wersja> niewiele zmieniaj6ca warunki
od5ioruP nadal mamy do czynienia z tym samym medium> tyle 7e kontynuuje ono
rewolucj8 komunikacyjn6; I tym samym nast8puje zmiana sytuacji spoecznej>
jednak7e nie jako przyczyna pojawienia si8 noweo medium> raczej jako jeo
skutek; "t97 wydaje si8> 7e wideo ma du76 szans8 zapocz6tkowa: rzeczywist6 i
85ok6 przemian8 w komunikacji> mianowicie przejGcie od komunikowania do
konwersacji w rozumieniu aeneSa /oun5looda;
* rzeczywistoGci terminyE nadawca> od5iorca> media> komunikat mo6 okaza: si8
tra-ne i skuteczne tylko na o5szarze komunikowania waGnie @metoda lo5alneo
rozpowszechniania susznie nazywa si8 komunikowaniemAP terminy te trac6 ca6 zasadnoG:>
dy chodzi o rozumienie konwersacji; "t97 w konwersacji waGnie> a nie w komunikowaniu
znika nadawca> od5iorca> komunikat i medium> 5y ust6pi: miejsca wypowiedziom mi8dzy
oso5ami; !ozmawiaj6c> stwarzamy pewien GwiatE jesteGmy w stanie rozmawia: o rzeczach o
tyle> o ile> rozmawiaj6c o nich> tworzymy rzeczy> o kt9rych rozmawiamy; @;;;A
%omunikowanie prywatyzuje wiedz8> podczas dy konwersacja sprawia> 7e wiedza prywatna
staje si8 pu5liczn6; %omunikowanie konsumuje znany GwiatP konwersacja oarnia nowy
Gwiat
?
;
PrzejGcie od komunikowania do konwersacji> 58d6ce znakiem dokonuj6cej
si8 rewolucji> mo7na 0jak mi si8 wydaje 0 postrzea: w perspektywie rozwoju i
przemian wideo 0 medium> kt9re jest zdolne 5y: narz8dziem zar9wno
komunikowania> jak i konwersacjiP sposo5u wyra7ania> kt9ry uczy> in-ormuje i
konsumuje znany Gwiat oraz 0 cz8sto r9wnolee 0pozwala na Mrozmow8O i
o5askawienie Gwiata noweo;
* tym miejscu chcia5ym zaj6: si8 cechami wideo> kt9re tworz6 t8
szcze9ln6 pozycj8; (hcia5ym podj6: pr958 odpowiedzi na pytanie o spo0
?
Nene /oun5lood> Wideo i utopia, tum; Iwona "staszewska> wE ?edia audiowizualne,
*iesaw Nodzi:> %rzyszto- Loska @red;A> %rak9w @w drukuA;
so5y u7ytkowania wideo> na pytanie o to> do czeo su7y wideo i co ludzie z nim
ro5i6 @nie zaG najcz8Gciej zadawane pytanie> co wideo ro5i z ludKmiA; *ydaje mi
si8> 7e odpowiedK tkwi ju7 cz8Gciowo w historii teo medium 0i tym zajm8 si8
najpierw> nast8pnie zwr9c8 uwa8 na cech8> kt9ra zdominowaa pocz6tki jeo
rozwoju> sprawia> 7e pojmowano je jako medium artystyczne> narz8dzie kreacji;
%reacja> jako indywidualny akt ekspresji> otwiera dro8 do 5ardziej prospoecznych
u7y: wideo; +o7e ono w szcze9lnych przypadkach peni: -unkcj8 dziennika
telewizyjneo> a tak7e instrumentu walki politycznej na r97nych jej poziomach; &en
spos95 wykorzystania 0 tak 5ardzo odley od stereotypu ol6dania -ilm9w
kinowych na ekranie monitora telewizyjneo dzi8ki manetowidowi 0 pozwala na
takie oto uo9lnienieE *ideo wi67e si8 ze sprawowaniem kontroli spoecznej;
'zieje si8 to na poziomie zar9wno indywidualnych mani-estacji @np; konkurs9w
-ilm9w rodzinnychA> jak i szerokiej spoecznej inwiilacji dzi8ki kamerom umiesz0
czonym w miejscach pu5licznych; *ideo ma wi8c w istocie dwa o5liczaE mo7e
su7y: kontroli jednostki przez spoeczestwo oraz mo7e stwarza: iluzj8 wolnoGci
jednostce> umo7liwiaj6c atwy zapis jej kreacji artystycznej; ,istori8 zjawiska
wyznacza z jednej strony ci6 wynalazk9w i pomys9w technicznych; Pierwsze
urz6dzenie kali-ornijskiej -irmy AmpeD> zaprezentowane w CH=< r;> stosowao
dwucalow6 taGm8 i 5yo wielkoGci du7ej pralki; 'ziesi8: lat p9Kniej -irma Fony
wprowadzia przenoGny manetowid> w kt9rym u7yto p9calowej taGmy wraz z
systemem zapisu z wy5ieraniem Gru5owym opartym na tranzystorach; Prawdziwy
przeom nast6pi w latach siedemdziesi6tych wraz z wprowadzeniem przez Fony
znacznie mniejszych manetowid9w do cel9w edukacyjnych i handlowych> kt9re
pozwalay na time s(i"tin, czyli narywanie inneo proramu ni7 ol6dany w
danym momencie na ekranie telewizora> a nast8pnie odtwarzanie o w dowolnym
czasie; * CHII r; japoska +atsushita wprowadzia standardowe dzisiaj
rozwi6zanie Rideo ,ome Fystem> rozpowszechnione na caym Gwiecie i uwa7ane
za synonimiczne z terminem MwideoO @pomijaj6c epizod z pr956 wprowadzenia na
wi8ksz6 skal8 systemu Beta czy Rideo 2333A; Potem nast8puje okres ad7et9w i
nowych urz6dze wspomaaj6cychE wi8kszej licz5y owic> zdalnych system9w
sterowania i kontroli narywania> urz6dze montuj6cych w5udowanych w
manetowid; !zecz jasna MwideoO to nie tylko urz6dzenie odtwarzaj6ce
zarejestrowany o5raz na kasecie i pozwalaj6ce rejestrowa: syna proramu
telewizyjneo; &o tak7e system rejestracjiE pro-esjonalnych kamer wysokiej
rozdzielczoGci oraz 0 co mnie naj5ardziej interesuje 0 prostych> niewielkich> 5ardzo
sprawnych kamer amatorskich> kt9re wypary kamery -ilmowe do u7ytku do0
moweo; *ystarczy powiedzie:> 7e procesy techniczneo doskonalenia kamer>
trwaj6ce od poowy lat szeG:dziesi6tych> spowodoway powstanie noweo -ormatuE
po6czenia lekkiej kamery i przenoGneo urz6dzenia narywaj6ceo;
Zapocz6tkowao to rewolucj8 w dziedzinie produkcji wiadomoGci> powstanie
electronic news at(erin, $+N> w o5liczu kt9reo u7ywanie -ormatu taGmy
-ilmowej okazao si8 z58dne;
&en ci6 rozwojowy koczy si8 w CHHJ r; po wprowadzeniu i upo0
wszechnieniu Mkrysztaowej kuliO> jak nazwa urz6dzenie polski -elietonista> czyli
uniwersalneo dysku cy-roweo 'R'; * istocie mamy do czynienia z zupenie
nowym urz6dzeniem odtwarzaj6cym> innym -ormatem i noGnikiem in-ormacjiE
zmienia si8 ponadto zawartoG: in-ormacji 0 istnieje mo7liwoG: wy5oru j8zyka
podpis9w i o5jaGnie> za6czonych na pycie;
Bardzo interesuj6co przedstawia si8 inna linia> kt9r6 mo7na 5y nazwa:
spoeczn6 lu5 ekonomiczn6 histori6 wideo; +a pocz6tku dominowao narywanie
proram9w telewizyjnych> znacznie p9Kniej podstawow6 czynnoGci6 stao si8
odtwarzanie -ilm9w kinowych na domowym od5iorniku telewizyjnym oraz
specjalnie dla domoweo u7ytku wykonanych wideo poradnik9w> -ilm9w
edukacyjnych czy pornora-icznych -ilm9w wideo; Pocz6tki dystry5ucji -ilmowych
kaset wideo 5yy trudneE N9wne studia hollywoodzkie uznay ten proceder za z5yt
nie5ezpieczny i nie rokuj6cy -inansowych korzyGci; Pr95y Andre Blaya
zainteresowania w CHII r; wytw9rni produkcj6 -ilm9w na kasetach 5yy na o9
inorowane; * roku CHJ3 *arner Brothers> )niTersal> (olum5ia i 'isney
zdecydoway si8 jednak wypuszcza: kasety z aktualnymi -ilmami; %aseta miaa 5y:
konsumowana tak jak ksi67kaE kupowana za spor6 cen8 @pod koniec lat siedem0
dziesi6tych 5yo to <3 dolar9wA> ol6dana kilkakrotnie przez waGciciela i
odstawiana na p9k8 do nast8pnej MlekturyO; +a pocz6tku lat osiemdziesi6tych $rol
"ranan stworzy sie: wypo7yczalni kaset wideo w Ftanach Zjednoczonych;
+ajpierw towarzyszyo temu zw6tpienieE jakkolwiek $rol @posuuj8 si8 imieniem>
5owiem od nieo sie: przej8a nazw8A 5y przekonany> 7e urz6dzenie wideo Mma
sensO> trudno jednak 5yo uwierzy:> 7e ludzie 58d6 wystarczaj6co zainteresowani
tym Mnarz8dziemO czy raczej Mza5awk6O
B
; &ym 5ardziej 7e wytw9rnie nadal 5yy
niech8tne sprzedawaniu kaset przeznaczonych do wielokrotneo wypo7yczania; Po
kilku latach system odni9s sukcesE z I sklep9w w CHJ2 r; rozr9s si8 do 233 klu59w
wideo pod koniec dekady> wpywy z wypo7yczania kaset wzrosy od zera do C33
min dolar9w
=
; A potem nast6piy ju7 same sukcesyE Powstanie sieci Block5uster>
kt9ra zakupia $rolSs Rideo w CHH3 r; i jest o5ecnie potentatem na rynku
amerykaskimP sukcesy widoczne s6 tak7e w Polsce> dy weKmie si8 pod uwa8
rozw9j systemu wypo7yczalni od nielealnych chod0nikowo05azarowych po
luksusowe w rodzaju ,ollywood Rideo;
*ydaje si8> 7e teza o upadku kina w zwi6zku z upowszechnieniem si8
telewizji wymaa uzupenieniaE Mza5ia kinoO nie tyle telewizja> ile rozw9j systemu
dystry5ucji -ilm9w na kasetach wideo> kt9ry ma 5y: zach8t6 dla kinoman9w do
o5ejrzenia realizacji w sali kinoteatru @wytw9rnie ci6le o-icjalnie w to wierz6A>
lecz w istocie zmienia w spos95 radykalny spos95 od5ioru utworu -ilmoweo;>
B
'oulas Nomery> S(ared +leasures% < :istor# o"?ooie +resentation in t(e Nnited States,
London0+ew /ork CHH2> s; 2JC;
=
&am7e;
*ideo jako kreacja artystyczna
naj5ardziejX rozpowszechniony pol6d mo7na uj6: takE ,istoria wideo jest
histori6 sztuki> a nie histori6 spoeczn6P jest to odr85na i autonomiczna -orma sztukiP
w dodatku pranie sta: si8 jedn6 Mz wa7niejszychO sztuk
<
; Znacznie 5ardziej
ostro7ny jest polski 5adacz wideoE +amy do czynienia z hy5ryd6 artystyczn6> w
kt9rej nie spos95 wyr97ni: ani kr89w tematycznych> -ormacji artystycznych ani
te7 lider9wP uideo0art jest zaG czymG odr85nym od wideo rozumianeo jako -akt
przede wszystkim spoeczny
I
; Brytyjski krytyk !oy Armes zwraca uwa8> 7e
mamy do czynienia z medium> kt9re ze wzl8du na swoje doskonae mo7liwoGci
syntetyzowania o5raz9w i dKwi8k9w potra-i tworzy: przestrze mo7liw6 do zaist0
nienia do tej pory jedynie w owach artyst9w; *ideo nadaje si8 wi8c doskonale do
teo> 7e5y 5y: medium dziaa artystycznych 0 dziaa szcze9lnych;
*ideo 6czy o5razy narracyjne zawieraj6ce dokadnie t8 sama potencj8 rozumienia
@tzn; rozumienie mechanizmu dziaania jakieoG zjawiska 0 W%>%C wraz z unikaln6 atwoGci6
operowania kamer6; * rezultacie powstaje wszechwadny instrument> szcze9lnie u7yteczny
w sytuacjach> dy zamierzony rezultat nie jest wytworem> lecz procesem
J
;
Z teo zapewne powodu dziaania artystyczne typu procesualneo
najch8tniej w6czaj6 wideo w swoj6 tkank8 56dK te7 wideo jest o5iektem
artystycznym rozumianym jako prezentacja czasowa> najnowszy przykad uideo0art
jedneo z naj5ardziej znanych tw9rc9w> Billa RioIi> krytyk opisuje w ten spos95E
* jednej z sal ustawi on kilkanaGcie 5eczek z wod6 0 w ka7dej z nich spoczywa
telewizor; Na ekranie 0 twarz Gpi6cej @mo7e to sen wiecznyLA oso5y; Inna 5eczka> inna twarz
0 raz pi8kna i moda> raz stara i szpetnaE ka7da jednak tak samo 5ez5ronna wo5ec tej
niezwykej hi5ernacji; IdKmy dalej 0 poGrodku kolejnej sali napotykamy coG pomi8dzy 9rsk6
chat6 a mini5unkrem; * Grodku malutkieo> ale przytulneo pokoiku 97ko> a o5ok na
stoliku telewizor; Na ekranie o5razek znany ze szwajcarskich kalendarzyE oGnie7ony 9rski
szczyt na tle lazuroweo nie5a; #ednak na tele5imie> ustawionym ponad tym azylem> ta sama
9ra wyl6da zupenie inaczejE otaczaj6 j6 sino5ure o5oki 5urzy> z urwisk sypi6 si8 kamienie
lawiny> oGniki rzmi6 zowroo
H
;
+; !osler> TideoE S(eddin t(e Ntopian ?oment, M&he Bock !eader in Risual (ultureO
CHH<> s; 2<H;
!yszard *; %luszczyski> Sztuk7 tworz) art#ci, rozmowa z %; (ieGliskim> M$asy !ider;
&eoria> analiza> krytykaO CHHC> nr =@IA;
!oy Armes> Estet#ka obrazu wideo, tum; *iesaw Nodzi:> wE +ejzae audiowizualne%
&elewizja 0 wideo 0 komputer% Andrzej Nw9KdK @red;A> %rak9w CHHI> s; 2IC;
Artur N9rski> Wideo0artE martwa natura w ruc(u% +c(li c#rk, MPolitykaO CHHJ> nr 23> s; <=;
nie miejsce tutaj na dokadn6 prezentacj8 doro5ku Rideo0art 0 dokonuje teo
na przykad .rank Popper; Fpojrzenie historyka odkrywa szeG: podstawowych
rodzaj9w praktyk uideo0artE
C 0 u7ycie 5adawczo0technoloiczneP tworzone po to> 7e5y wyenerowa:
wyo5raKni8 wizualn6> 9wnie poszukiwania -ormalne w s-erze element9w
plastycznych>
C 0 rejestrowanie dziaa i happenin9w sztuki konceptualnej>
2 0 Mwideo partyzanckieO 0 walcz6ce> zaana7owane>
2 0 instalacje i rzeK5y w ruchu> poleaj6ce na kom5inacji u7ycia kamer
wideo i monitor9w>
? 0 utrwalanie przedstawie oraz wszelkie -ormy komunikowania si8 za
pomoc6 wideo>
B 0 kom5inacje zaawansowanych poszukiwa technoloicznych> 9wnie
6cz6ce wideo i komputer
C3
;
*ydaje si8> 7e nie 58dzie przesad6 uo9lnienie> i7 artyGci> wy5ieraj6cy wideo
jako Grodek wyra7ania> s6 Gwiadomi oromneo wyzwania> jakiemu powinni stawi:
czoo; *ideo jest 5owiem medium> kt9reo dokonania @i prawie ka7de artystyczne
u7ycieA znajduj6 si8 w kon-likcie z uruntowanymi na okreGlonym o5szarze
kulturowym przekonaniami w kwestii wytwarzania sztuki; #est medium ulu5ionym
przez artyst9wE nie oranicza spontanicznoGci i wolnoGci kreacjiP jest tak7e medium
stawiaj6cym so5ie za cel zniszczenie przeci8tnoGci w sztuceO; *ydaje si8> 7e uideo0
art ma przed so56 interesuj6c6 i ekscytuj6c6 przyszoG:E ArtyGci daj6 niejedno0
krotnie dowody> 7e potra-i6 ujarzmi: technoloi8 i sprawnie posuiwa: si8 ni6; Ale
tak7e technoloia nieraz dowioda> i7 potra-i sterowa: i manipulowa:
u7ytkownikamiE *ydaje im si8> 7e tworz6 oryinalne i ekscytuj6ce o5razy> dy
tymczasem wyenerowany przekaz jest trywialny 56dK poz5awiony jakichkolwiek
znacze; Proponowana przeze mnie konkluzja 5rzmiE #akkolwiek uideo0art @warto
w6czy: w ten o5szar 0 artyGci na o9 s6 przeciwni 0 wideoklipy muzyczneA jest
historycznie najstarsz6 -orm6 teo medium> to orientacja tylko na MtekstO wideo nie
wyjaGnia -enomenu zjawiska; #est ono 5owiem 5ardziej MspoeczneO ni7
MartystyczneO 0 w moim przekonaniu warto prezentowa: tak6 opini8> mimo
sprzeciwu Gwiata artystyczneo;
-ideo ja$o wiadomo.ci
Prze5ywaem kiedyG du7szy czas w schronisku tatrzaskim> do kt9reo nie
dochodzi syna telewizyjny @a od5iornik satelitarny jeszcze nie wchodzi w r8A> i
w9wczas -antazja podpowiadaa mi nast8puj6ce rozwi60
C3
.rank Popper> <rt o" Electronic <e, +ew /ork CHH?> s; =B0<J;
CC
Por; Fean (u55it> Zideorap(#% Tideo ?edia as <rt and Iulture, London CHH?> s; 23=;
zanie; &rze5a poprosi: zaprzyjaKnioneo 9rala> 7e5y narywa wiadomoGci @o nich
9wnie myGleli turyGciA> nast8pneo dnia pracownik schroniska m95y ode5ra:
naran6 kaset8 i wr8czy: now6; *tedy z jednodniowym @al5o tylko
kilkunastoodzinnymA op9Knieniem 58dziemy Gledzi: o5razy huraan9w> katastro-
lotniczych i 5yskotliwe rozmowy dziennikarzy; Pomys z jakieoG powodu nie
zosta zrealizowany> natomiast kilka lat p9Kniej moem zapozna: si8 z MmoimO
projektem; +owa o Rideo News !eleases> RN!> kt9re w opinii najpowa7niejszeo
ich producenta> -irmy +edialink> s6 Mtelewizyjn6 wersj6 wydania prasoweo>
przekadaj6c6 sowo zapisane na j8zyk ruchomych o5raz9wO @zo5;
www;medialink;comQTnrs;htmA; *iadomoGci wideo wyprodukowane przez central8
rozsyane s6 do ok; I33 stacji telewizyjnych> ',wnie w Startac( 6jednoczon#c(,
reprezentuj6 5ardzo wysok6 jakoG: techniczn6 i poGr9d innych element9w> mniej
istotnych na pierwszy rzut oka> zawieraj6 aktualnoGci; !aport wiaryodnej rupy
5adawczej> Nielsen +edia !esearch> przekonuje> 7e jest to zjawisko 5ardzo
rozpowszechnione @w latach pocz6tkowych> w samym tylko roku CHHC>
wyprodukowano i sprzedano B333 edycji wiadomoGci wideoA; "5ecnie producenci
pr95uj6 wywiera: nacisk na od5ieraj6ce ich produkt stacje> a5y trans-er materia9w
od5ywa si8 dro6 satelitarn6> dy7 jest tasza i szy5sza od pocztowej przesyki
kasety;
#eGli pomin6: homoenizacj8 wiadomoGci sterowanych centralnie i
rozpowszechnianych lokalnie @uznawanych za takie waGnie 0 pozornie pochodz6ce
z daneo miejsca i dziej6ce si8 terazA> to wydaje si8> 7e przyj dzie nam jeszcze raz
doceni: wideo jako medium e-ektywne> atwe w o5sudze i transmisji> a tak7e
przyjazne czowiekowi;
#ednak7e pewne szcze9y niepokoj6> a pena wiedza o zjawisku odsania
oromny wymiar perswazyjny i manipulacyjny; "t97 wiadomoGci mo7na
redaowa:E *prawdzie ponad C= proc; 5adanych redaktor9w odpowiedzialnych za
ten dzia w stacjach lokalnych twierdzio> 7e przekazuje je 5ez jakieokolwiek
monta7u> ale a7 IJ proc; utrzymywao> i7 dokonuje co najmniej jednej zmiany
redakcyjnej w otrzymywanych materiaach
C2
; Fpojrzenie zaG na zakres owej
MredakcjiO wz5udza czujnoG:; (entrala 5owiem przesya do stacji lokalnych
materia> w kt9rym mo7na podo7y: os ulu5ioneo miejscoweo reportera> co
wi8cej 0 kompozycja o5razu jest tak zoranizowana> a5y mo7na 5yo wstawi: posta:
miejscowej wiazdy @utrzymane s6 odpowiednie k6ty spojrzeniaA; Zastanawiaj6ce
jest> jaka 5ya5y ocena prawdy i -aszu wiadomoGci w sytuacji> dy5yGmy por9wnali
wyemitowany materia z r97nych stacji> przedstawiaj6cy wprawdzie teo sameo
rozm9wc8> ale inneo reportera> zadaj6ceo w dodatku inne pytania;
*ideowiadomoGci nie podleaj6 jednak ocenie w tych kateoriach> podo5nie
jak reklama; #est to 5owiem rodzaj reklamy> przyjmuj6cej -or0
!; Andersen> Ionsumer Iulture and &T +rorammin, Boulder> (olo; CHH=> s; CC2;
mat wiadomoGci telewizyjnych> a historie s6 opracowane przez specjalist9w public
relations% "to widzimy taki sement @jeden z tych> kt9re okreGliem jako Mmniej
wa7neOAE !eporter powiada> 7e Mko5iety coraz cz8Gciej ro5i6 karier8 i szcze9lnie
d5aj6 o sw9j wyl6d> przede wszystkim zaG o wosy; #est wi8c okazja> 7e5y
porozmawia: o tych wa7nych sprawach z przedstawicielem -irmy kosmetycznejO;
&u nast8puje du7sza rozmowa z przedstawicielem konkretnej -irmy> nie mamy
w6tpliwoGci> 7e w rozmowie tej 5ynajmniej nie o wiadomoGci chodzi> ale o
promocj8 produktu i zwi8kszenie jeo sprzeda7y;
*ideowiadomoGci s6 -orm6 o silnym oddziaywaniu> przy5ieraj6 5owiem
posta: atunku wiaryodneo> a w ka7dym razie du7o 5ardziej wiaryodneo ni7
reklama; (ay ukad pytanie 0 odpowiedK jest stworzony przez specjalist8 public
relations, czyli polea na 5udowaniu sympatyczneo wizerunku -irmy dla cel9w
marketinowych; #est to -orma> kt9ra pozwala na kontrolowanie przekazu i
manipulowanie nim w naj5ardziej su5telny i precyzyjny spos95; Przedstawiciele
-irm> wypowiadaj6c si8 o tej -ormule> nie kryj6 jej manipulacyjneo charakteru; ,a
przykad m9wi6E M+o7emy skutecznie kontrolowa: przekaz> poz5ywamy si8
zale7noGci od dziennikarzyO
C?
;
*ideowiadomoGci s6 -orm6 roKn6 w sensie spoecznym i estetycznym>
stanowi6 kracowo perswazyjne u7ycie medium i technoloii> o kt9rej m9wimy; *
o9lnoGci jednak ani tak 5y: nie musi> ani tak nie jest; Amatorskie zapisy wideo
pomaaj6 zao5serwowa: rozmaite zjawiska 0czasami dziwne> czasami wa7ne;
Zarejestrowana na wideo relacja turysty z tatrzaskiej doliny przyczynia si8 do
wyjaGnienia przyczyn katastro-y ratowniczeo helikoptera; *ykonane przez
kali-ornijskieo entuzjast8 wideo uj8cia przedstawiaj6ce po5icie przez policj8
czarnosk9reo motocyklisty !odneya %ina stay si8 arumentem przeciwko
5rutalnoGci policji w Los Aneles> niestety 0 tak7e koronnym arumentem w
kon-likcie rasowym; Zreszt6 mo7e posu7y: r9wnie7 za przykad omawianych
wczeGniej manipulacji; "t97 po kilku pierwszych emisjach suroweo> amatorskieo
materiau we wszystkich 5odaj proramach telewizji w %ali-ornii MtekstO zosta
technicznie uwyraKniony i MulepszonyO pod wzl8dem technicznym> ale tak7e
MopakowanyO 0 poprzedzay o i nast8poway po nim rozmaite opinie i interpretacje
dotycz6ce teo kilkuminutoweo -ramentu; (o zaG naj5ardziej istotneE Fta si8
interaln6 cz8Gci6 dyskursu rozrywkoweo telewizji i straci w du7ej mierze walor
zapisu dokumentalneo; "5awiam si8 0 w tym przypadku do6czam si8 do ch9ru
zwolennik9w Neila Postmana 0 7e dyskurs rozrywkowy jako dominuj6cy w6cza w
swoj6 tkank8 zdecydowan6 wi8kszoG: wszystkich innych sposo59w
komunikowania> tak7e relacje wideo Mna 7ywoO;
C?
&am7e> s; 2CC;
*ideo jako dziaanie spoeczne>
czyli sprawowanie kontroli
*ideo jako emanacja anarchicznej wolnoGci artystycznej i wideo jako
przekaKnik zakamu-lowanej reklamy wyznaczaj6 5ieuny jeo spoeczneo
u7ywania; PoGrodku zaG umieGci: nale7y te wszystkie sposo5y kt9re> wykorzystuj6c
atwoG: i dost8pnoG: realizacji oraz przekazu> zachowuj6 jednak 5ardziej
prospoeczne rejestry; +yGl8 na przykad o caym spektrum komunikat9w
audiowizualnych> co do kt9rych trudno jednoznacznie orzec> czy nale76 do kina>
telewizji czy te7 o5szaru wideo; &w9rc6 takieo rodzaju jest niew6tpliwie
Amerykanin +ichael +oore; "d lat siedemdziesi6tych realizowa satyryczne -ilmy
o wydKwi8ku politycznym> saw8 zaG przyni9s mu !oer and ?e z CHJH r; +oore>
w typowym interwencyjnym dokumencie -ilmowym> pokaza wpyw> jaki dla
maeo miasteczka .lint w stanie +ichian miao zamkni8cie zakad9w Neneral
+otors; .ilm ceniony jest zwaszcza za ukazanie wzruszaj6cych o5raz9w ludzkiej
n8dzy i apatii oraz 0 z druiej strony 0 luksusoweo 7ycia 5oatych zarz6dc9w -irmy
znajduj6cej si8 w kopotach -inansowych; &ytuowy !oer Fmith jest sze-em
zakad9w> z kt9rym 5ezskutecznie usiuje skontaktowa: si8 re7yser; "pis tych
niepowodze stanowi 9wn6 oG narracyjn6 -ilmu pokazuj6ceo nie tyle
ekonomiczne kontrasty Ameryki> ile 0w moim przekonaniu 0 nieumiej8tnoG:
komunikowania si8 mi8dzy so56 czonk9w r97nych rup i klas spoecznych;
!e7yser nie jest w stanie porozumie: si8 z kolejnymi urz8dnikami stoj6cymi na jeo
drodze do sze-a nie tylko dlateo> 7e s6 oni Kle nastawieni do mo7liwoGci takieo
zdarzenia> ale 9wnie z powodu niemo7noGci ustalenia wsp9lneo o5szaru komu0
nikowanych poj8:> zda i zachowa;
+ichael +oore od lat dziewi8:dziesi6tych prowadzi w telewizji proram
M&R +ationO> w kt9rym z atwoGci6 rozpoznamy klasyczny reporta7 czy dokument
-ilmowy> jednak7e tworzony dla telewizji i z myGl6 ojej od5iorcy; "l6daem na
ekranie telewizyjnym interwencyjne przeGmiewcze i 85oko satyryczne o5razki
przedstawiaj6ce meandry 5iurokratyzmu> upot8 urz8dnik9w oraz pi8tnuj6ce
rasizm i zwyczajn6 5ezmyGlnoG:; "l6daem tak7e wy5rane epizody dystry5uowane
przez (olum5ia &ristar ,ome Rideo na kasecie wideo; %toG mo7e powiedzie:> 7e
kaseta jest tu zaledwie noGnikiem proramu telewizyjneo> niezupenie 0 weKmy
pod uwa8> 7e proramy zostay zrealizowane pro-esjonaln6 kamer6 wideo> a
ponadto> co wydaje mi si8 wa7niejsze> niekt9re z nich zawieraj6 dodatkowe
sementy opatrzone reklam6E MZ5yt kontrowersyjne dla telewizjiO; Istotnie> takie
-ramenty nie 5yy emitowane w telewizji> a jedynym sposo5em ich -izyczneo
zapisu jest kaseta R,F> jedynym zaG od5iorc6 widz> kt9ry odtworzy kaset8 na
manetowidzie; &ak wi8c mamy do czynienia raczej z autonomicznym
-unkcjonowaniem komunikatu wideo> a nie wideowersj6 -ilmu lu5 proramu
telewizyjneo;
#eszcze wyraKniej wida: to na przykadzie kraj9w &rzecieo Wwiata> dzie
wideo rozpowszechnio si8 i -unkcjonuje podo5nie jak radio w krajach europejskich
i w Ftanach Zjednoczonych kilkadziesi6t lat temu; *ideo peni tam rol8
podstawoweo sposo5u przekazu> su76ceo do edukacji> treninu zawodoweo>
oranizowania si8 ludzi> politycznej walki> z5ierania i przechowywania in-ormacji
oraz rejestrowania zjawisk kultury> najwa7niejsza zaG jeo -unkcja 0 w opinii
historyka audiowizualnosci 0 wynika z przekonania tych spoecznoGci> i7 wideo jest
do5rym remedium na kopoty ekonomiczne> pozwala 5owiem 5iedniejszym
sprawowa: pewien rodzaj kontroli nad trudn6 rzeczywistoGci6
CB
; Podawane s6
liczne przykadyE Indianie %ayapo w Brazylii wyposa7eni w przenoGne
kamkorderyP 5ardzo aktywna medialna oranizacja demokratyczna ($N'I&>
rozprowadzaj6ca w Indiach kasety edukacyjne i in-ormacyjneP Rideo news FerTice
w !epu5lice Poudniowej A-rykiP Rideazimut 0 mi8dzynarodowa oranizacja akty0
wist9w spoecznych nastawiona 9wnie na prezentacj8 proram9w wideo i
dyskusje z tym zwi6zane> dziaaj6ca w Ameryce Vaciskiej;
Rideo News FerTice w !epu5lice Poudniowej A-ryki stanowi odwrotnoG:
opisaneo zjawiska reklamy ukrytej> R,!; )powszechnio si8 w maych
spoecznoGciach lokalnych poz5awionych praktycznie dost8pu do innych medi9w
ze wzl8d9w kulturowych @nieumiej8tnoG: posuiwania si8 technoloi6A> jak i 0
przede wszystkim 0 ekonomicznych; #eGli nawet istnieje przekaz medialny> to jest
traktowany jako Mo-icjalnyO> natomiast w tym przypadku mamy do czynienia z
przekazem MalternatywnymO; *ideo Fewa @Fel-0$mployed *omenSs AssociationA
koncentruje si8 na przekazywaniu in-ormacji dotycz6cych prowadzenia -irm przez
ko5iety na o5szarze Ahmeda5adu w Indiach; +ani-est montrealskiej rupy
Rideazimut osiE
"ranizacja> zao7ona w CHH3 roku> 6czy zwolennik9w niezale7neo i alter0
natywneo wideo i telewizji z caeo kontynentu; #ej czonkowie dziaaj6 razem w
celu promowania demokratycznych praktyk komunikowania; #ej celem jest roz0
szerzenie udziau spoecznoGci lokalnych i ruch9w z Poudnia i P9nocy w wytwa0
rzaniu dKwi8ku i o5razu
C=
;
*ideo w tej opcji ma za zadanie w szcze9lnych warunkach spoecznych i
kulturowych u7yczy: Mosu tym> kt9rzy s6 osu poz5awieniO @okreGlenie uoice o"
t(e uoiceless jest naj5ardziej rozpowszechnion6 meta-or6 tych inicjatywA; +o7na
wi8c twierdzi:> 7e wideo to medium 5ardziej ni7 pozostae powoane do teo> a5y
-ormowa: now6 s-er8 pu5liczn6; Zaospodarowuje ono 9wnie te o5szary> do
kt9rych sa5iej dociera przekaz o-icjalny> lu5 te7 miejsca> w kt9rych z rozmaitych
powod9w op9r wo5ec kultury dominuj6cej jest najsilniejszy; Zwolenniczk6 pol6du
o mo7liwoGci sym5oliczneo wyzwolenia przez aktywnoG: wideo jest np; Liii
CB
!on Burnett> Iultures o"Tision% Imaes, ?edia and te( Imainar#, Bloominton0India0
napolis CHH=> s; 22=;
C=
&am7e> s; 22I;
Berko 0 analizuj6ca spoeczny> polityczny i utopijny niekiedy charakter wytwor9w
artystyQdziaacza z kamer6 wideo na ramieniu oraz sytuacjSi od5ioru rupoweo
wraz z towarzysz6cymi mu dyskusjami
C<
;
*ydaje mi si8> 7e istotnie mamy do czynienia z powstaniem 0 dzi8ki
technoloii wideo i jej mo7liwoGciom przekazu 0 nowej pu5licznoGci lu5 inaczejE
aktywizacj6 tych o5szar9w> kt9re dotychczas poz5awione 5yy cech s-ery
pu5licznej; #ej mani-estacje s6 mao widoczne> dy7 inaczej -unkcjonuj6 w mediach
spoeczestw komsumpcjonistycznych 5oatej $uropy i Ameryki P9nocnej; *
innym miejscu analizowaem 5ardzo popularny i za5awny proram oparty na
-ormule zar9wno interaktywnoGci medialnej> jak i ukrytej kamery wideoE AmericaSs
.unniest ,ome Rideo
CI
; Fkada si8 on ze scenek przedstawiaj6cych 9wnie
Gmieszne zdarzenia 7ycia rodzinneo> ale tak7e w miejscu pracy> zarejestrowane
amatorsk6 kamer6 wideo; Fceny dziej6 si8 niezale7nie od o5ecnoGci kamery i
5ywaj6 uchwycone przypadkowo 56dK te7 s6 aran7owane dla potrze5 rejestracji; *
tym ostatnim przypadku chodzi o to> 7e5y pokaza: je szerokiej pu5licznoGci w
studiu -ilmowym oraz milionom telewidz9w @proram ma 5ardzo wysokie
wskaKniki ol6dalnoGciA; (hodzi tak7e o coG wi8cej> jak przekonuj6 amerykascy
krytycyE o wyraKn6 mani-estacj8 walki w spoeczestwie rz6dzonym przez media> a
poleaj6c6 na kontrolowaniu znaczenia 7ycia codzienneo; Zarz6dzaj6cy
znaczeniami kultury heemonicznej nie mo6 pozwoli: na to> a5y istniay o5szary
medialnej aktywnoGci znaczeniotw9r0czej pozostaj6ce poza kontrol6; 'lateo jedna
z naj5ardziej prywatnych aktywnoGci @w proramie> o kt9rym mowa> pokazuje si8
zachowania naj5li7szych czonk9w rodziny> wn8trza wasneo domuA> wyzuta z
intymnoGci i znacze incydentalnych> zostaje w6czona w dziedzin8 teo> co akcep0
towane lu5 odrzucane przez dominuj6c6 kultur8 konsumpcjonistyczn6;
Nie jestem pewny> czy wi8kszoG: Amerykan9w Gwiadoma jest perswazyjnej
roli telewizyjnej za5awy prezentuj6cej Gmieszne wideo domowe; Natomiast
przykad pochodz6cy z *ielkiej Brytanii pokazuje> 7e walka o znaczenia
przekazywane przez wideo zatacza: mo7e 5ardzo szerokie kr8i; * latach
szeG:dziesi6tych konserwatywna posanka do Iz5y Nmin +ary *hitehouse
rozpocz8a kampani8> kt9rej celem 5y zakaz rozpowszechniania @a nawet -izyczne
zniszczenieA Mo5rzydliwych wideoO Anast# uideosC% Bardzo suestywna kampania
prasowa analizowaa przypadki okruciestwa> przemocy> z5yt Gmiaych scen
seksualnych oraz wularneo j8zyka w -ilmach rozpowszechnianych na wideo;
M*y5itnymiO przykadami stay si8 -ilmy $eat( &rap i $riller *iller% Inni
czonkowie parlamentu pospieszyli z pomoc6> np; Nraham Briht> a celem stao si8
opracowanie i przeosowanie ustawy> kt9ra pozwalaa5y cenzurowa: wideo
Liii Berko> Tideo in Searc( o" a $iscourse, Mauarterly !eTiew o- .ilm FtudiesO CHJH> nr B @C3A;
CI
*iesaw Nodzi:> Kl)danie i inne prz#jemnoci kultur# popularnej, %rak9w CHH<> s; C230C22;
@M+usimy opracowa: szcze9ow6 list8 element9w wat9w i o5scenicz0noGci>
kt9re powinny 5y: uznane za nielealneOA
CJ
;
Ftaraniom torys9w> a5y chroni: Mpu5liczn6 moralnoG:O poprzez stworzenie
specy-icznej cenzury dotycz6cej jedneo tylko medium i Grodka przekazu>
przeciwstawia si8 spoeczna akcja dziennikarzy i krytyk9w sztuki; M"5rzydliwe
wideo; *olnoG: i cenzura w mediachO Barkera jest raportem> kt9ry ma zjednaj
strony wykaza: niemo7noG: zde-iniowania zjawiska i uj8cia o w sztywne ramy
proponowanej ustawy> z druiej zaG interesuj6cym zapisem stanu GwiadomoGci
medialnej; Autorom opracowania naj5ardziej zale7ao na upu5licznieniu ideoloii>
kt9ra przyGwiecaa kampanii torys9w; Bya to ideoloia populistyczna i
antyintelektualnaE arumenty konserwatyst9w 5ray w o5ron8 Mszarych ludziO
przeciwko MjajoowymO 0 autorom 5ada> kt9re nie wyra7ay jednoznacznych
opinii> 7e przemoc na ekranie musi powodowa: nasilenie postaw aresywnych w
7yciu; By to ponadto przykad strachu przed mediami zrodzony na runcie wiedzy
wt9rnej> pochodz6cej z druiej r8ki; "kazao si8 5owiem> 7e wi8kszoG:
pot8piaj6cych teo typu wideo nidy nie widziaa -ilmu> przed kt9rym chciaa
chroni: innych 0 5ya to kampania histeryczna> ucha na jakiekolwiek arumenty
racjonalne;
*ideo i to7samoG:> czyli
kontrolowanie iluzji wolnoGci
Z wczeGniej wypowiedzianych uwa wyania si8 o5raz wideo jako medium
@atunkuL sposo5u ekspresjiLA silnie zinternalizowaneo spoecznie; 'aje wolnoG:>
edukuje> 5awi 0 dla jednych stanowi zaro7enie> realn6 roK58 0 dla druich; (hc8
w tym miejscu zwr9ci: uwa8 na -akt> kt9ry na pewno zainteresowa5y +arshalla
+cLuhana> dy5y mia mo7liwoG: o5serwowania rozwoju teo medium pod koniec
lat osiemdziesi6tych; *ideo daje naj5ardziej powszechn6 mo7liwoG: rzeczywistej
ekstensji ludzkich zmys9wEE jeo suestywna wiaryodnoG: ka7e niejednokrotnie
myGle: o nim jako protezie naszeo ciaa;
#erzy %osiski> pisarz 5ardzo krytycznie nastawiony do telewizji i wideo>
opowiada o swoich eksperymentach> dy pracowa jako nauczyciel w
amerykaskich szkoach Grednich @tytu rozmowyE M+ar9d idiot9w wideoO
pochodzi z jeo wypowiedziA; %osiski zaaran7owa nast8puj6c6 sytuacj8 w klasie
szkolnejE 'o klasy w5iea nieznajomy z zamiarem zaatakowania nauczyciela;
)czniowie moli o5serwowa: to ekscytuj6ce zdarzenie zar9wno w rzeczywistoGci>
jak i na ekranie monitor9w dzi8ki dw9m kamerom wideo @trzecia kamera
rejestrowaa zachowanie o5ecnych w klasieA; Zdecydowana wi8kszoG: wolaa
ol6da: zdarzenie na ekranie mo0
CJ
+; Barker> :ast# +olltlcs or Tideo :asticsJ, wE &(e Tideo Masties% Freedom and Iensor0s(ip in t(e
?edia, +; Barker @red;A> London0Fydney CHJB> s; J;
nitor9w> tumacz6c> 7e w ten spos95 widz6 je lepiej i wyraKniej; Inni twierdzili> 7e
czuj6 si8 M5ezpieczniejO ol6daj6c zdarzenie okiem kamer @jakkolwiek prze5ywali
w pomieszczeniu> w kt9rym zdarzenie zaaran7owanoA;
%olejne eksperymenty pisarza potwierdzay jeo s6d o nie5ezpiecznej
suestywnosci o5razu wideo; Ndy zaproponowa rupie uczni9w w wieku od I do
C3 lat ol6danie -ilmu wideo na monitorach> lecz jednoczeGnie poin-ormowa> 7e
pewne ekscytuj6ce rzeczy dziej6 si8 poza klas6> zaledwie C3 proc; uczni9w
zdecydowao si8 zrezynowa: z ol6dania -ilmu; Ndy z kolei poin-ormowa> 7e
rozmowy rejestrowane w klasie 58d6 pokazywane w popularnym proramie
telewizyjnym> uczniowie na lekcji Mdawali z sie5ie wszystkoOE znikaa apatia>
pasywnoG: i ze maniery
CH
;
"so5iGcie wola5ym aodniejsz6 wersj8 neatywneo s6du %osiskieo; &o
5owiem> co wydaje si8 cech6 dzisiejszeo od5ioru> to przekonanie> i7 wideo jest
doskonaym narz8dziem kreacji rzeczywistoGci> a jednoczeGnie> 7e oddaje
Mrzeczywistoscjako tak6O @uczniowie s6dzili> 7e o5raz na monitorze jest
MwyraKniejsz6O i Mlepsz6O rzeczywistoGci6A;
#eGli prawdziwe s6 wnioski z eksperyment9w pisarza0nauczyciela> jeGli 5ra:
pod uwa8 motywacje dziaaczy spoecznych wyra7aj6cych swoj6 aktywnoGci6
-o5ie i nadzieje zwi6zane z mo7liwoGci6 oromneo wpywu wideo na zachowania
ludzkie 0 to mamy opis jednej strony zaadnienia; 'rua natomiast wi67e si8
potencj6 kreacji> jak6 zapewnia medium> z mo7liwoGci6 dokonywania dzi8ki niemu
artystycznej ekspresji> z wolnoGci6 tworzenia; &ak7e z wolnoGci6 konstruowania
wasnych znacze przez uczestnik9w kultury konsumpcjonistycznej;
#eGli kreacja w ramach tej ideoloii polea na Msztuce ro5ienia cze0
okolwiekO Aart o" makin doC, to e-ektownym teo przykadem jest muzyczne
wideo ro5ione przez -an9w muzyki @.an +usie RideoA; !zecz polea na
eksploatowaniu naj5ardziej wyrazistej cechy postmodernizmuE inter0tekstualnoGci
czy te7 0 w tym przypadku jest to 5ardziej waGciwe okreGlenie 0 5ezceremonialnej
ra5ie7y -rament9w innych utwor9w; Badaj6cy su5kultury modzie7owe ,enry
#enkins
23
przytacza 5ardzo rozpowszechniony proceder tworzenia i
rozpowszechniania przez modocianych -an9w wideoklip9w Mwasnych utwor9wO>
kt9re s6 w znakomitej wi8kszoGci skadank6 dzie innych tw9rc9w; 'ziaalnoG: ta
narusza prawa autorskie i jako taka jest spoecznie napi8tnowanaE MartyGci wideoO
wyst8puj6 wi8c najcz8Gciej pod pseudonimami;
najcz8stszym rodzajem aktywnoGci -an9w wideo jest montowanie 0iGcie
$isensteinowskie> jak mo7na zauwa7y: na wi8kszoGci przykad9w 0-rament9w
pochodz6cych z innych utwor9w> najatwiej zro5i: to podkadaj6c pod jakiG o5raz
dialoi i dKwi8ki pochodz6ce z innych wideoklip9w
CH
#erzy %osiski> < Mation o"Tideots, wE &eleuisionE &(e Iritlcal Tiew, CC; +ewcom5 @red;A>
+ew /ork CHJI> s; ?=B0?=J;
23
,enry #enkins> &eOtual +oac(ers% &eleuision Fans and +articipator# Iulture, New /ork0
0London CHH2;
lu5 -ilm9w; &ak wi8c o5razom 5ohater9w telewizyjneo serialu policyjneo
Starsk# and tiutc( zmienia si8 Gcie7k8 dKwi8kow6 i dopisuje dialoi 0 w ten spos95
tworzone jest nowe znaczenieE 5ohaterowie 7yj6 w zwi6zku homoseksualnym;
Artysta #;$; u7ywa muzyki z Ial#pso #ohna 'enTera do o5raz9w
przedstawiaj6cych kapitana %irka> Picarda i PikeSa> 5ohater9w telewizyjneo serialu
Star &rek% +uzyka maj6ca oryinalnie ilustrowa: podr97e i morskie przyody
#ac^uesSa (ousteau tworzy w po6czeniu z tymi o5razami zaskakuj6ce analoie i
jest Kr9dem wielu za5awnych sens9w
2C
; Bo te7 o przyjemnoG: w tym przypadku
chodzi; Artysta amator nierzadko tworzy dla maych rup widz9w> kt9rzy do5rze
rozumiej6 jeo intencje;
*szystkim> kt9rym z atwoGci6 przychodzi deprecjonowanie tej su5kultury>
trze5a do5itnie powiedzie:> 7e -ani wideo s6 5ardzo aktywnymi uczestnikami
kultury popularnejP maj6 rozle6 wiedz8 na temat kontekst9w mo7liwych do
wykorzystaniaP s6 tak7e tw9rczy w 5udowaniu sens9w cz8sto opacznych> czym
podwa7aj6 heemoniczny charakter tej kultury; F6 wreszcie rup6> kt9rej
czonkowie 0 w przeciwiestwie do coraz powszechniejszej w kulturze tendencji do
M5awienia si8 w samotnoGciO 0 spotykaj6 si8 twarz6 w twarz i mani-estuj6 rupowe
wartoGci i wsp9lne odczuwanie Gwiata;
&ak wi8c Mi ty zostaniesz artyst6;;; wideoO 0 w ka7dym razie wydaje si8> 7e
atwo nim zosta:; Przypomina to psychoanalityczne uwai (hristiana +etza o
silnym pranieniu widza -ilmoweo do symultaniczneo komentowania @9wnie
sowneoA ol6daneo -ilmu; Pranienie to 0jak si8 wydaje 0 zostaje ucieleGnione w
konwencji Mspotka wideoO; 'ostrzeam jeszcze jeden> 5li7szy kontekst> kt9ry
pozwoli precyzyjniej okreGli: wsp9czesn6 rol8 wideo; * jeo przypadku mamy
5owiem do czynienia z medium> kt9re radykalnie zmienia nasz6 podmiotowoG:>
58d6c jednoczeGnie meta-or6 tej radykalnie 0 cho: w spos95 niejasny 0 rodz6cej si8
podmiotowoGci; )wai #eana Baudrillarda i Paula Ririlio o statusie wsp9czesnej
kultury audiowizualnej przekonuj6> i7 wzrostowi roli o5razu w dzisiejszym Gwiecie
towarzyszy 0 paradoksalnie 0 jeo niski status; "5razy s6 5owiem symulakrami>
utraciy zwi6zek z rzeczywistoGci6> s6 o5razami o5raz9w; +asza kultura stacza si8
w stron8 zauroczenia o5razami 0 pisze !on Burnett> analizuj6c spektrum
wsp9czesnej audiowizualnoGci
22
> i dodajeE Mto jest -ascynuj6ceO; Istotnie> to mo7e
5y: -ascynuj6ce i dostrzeam oromne mo7liwoGci wideo jako suestywneo>
dziecinnie atweo narz8dzia do wytwarzania tekst9w wykorzystywanych przez
naukowc9w> polityk9w> nauczycieli> dziaaczy spoecznych i z5untowanych -an9w
wideo0klip9w;
2C
&am7e> s; 22=022<;
22
!; Burnett> cyt; dzieo> s; 22?;
!/FZA!' *; %L)FZ(Z/lF%I
*prowadzenie
do pro5lematyki sztuki wideo
i
,istoria sztuki wideo nie ma jedneo> wyraKnie okreGloneo pocz6tku; Przede
wszystkim z powodu telewizji> z kt9r6 sztuk8 wideo 6czy cz8Gciowa wsp9lnota
medium; Pocz6tki telewizji> pierwsze transmisje w latach trzydziestych> m;in; w
Ftanach Zjednoczonych> Anlii i riiemczech> r9wnie7 reularne proramy w latach
pi8:dziesi6tych> wsp9tworz6 prehistori8 sztuki wideo; I mimo szy5kiej
komercjalizacji telewizji oraz usta5ilizowania si8 jej jako jednokierunkowej
transmisji historia o5u tych dziedzin wielokrotnie 58dzie si8 splata:; &ak7e w5rew
niech8ci> jak6 artyGci si8aj6cy po nowe medium 0 wideo 0 wielokrotnie i z
uzasadnionych powod9w wo5ec telewizji wyra7ali> Mnajwi8kszy zaszczyt> jaki
mo7emy uczyni: telewizji> to j6 odrzuci:O 0 oznajmia 'oulas 'aTisS> okreGlaj6c w
ten spos95 stanowisko wielu tw9rc9w sztuki wideo usiuj6cych 5udowa: t8 now6
dziedzin8 artystyczn6 na autonomicznych podstawach
2
; " am5iwalencji postawy
artyst9w wideo wo5ec telewizji najlepiej Gwiadczy -akt> 7e nikt inny jak waGnie
'oulas 'aTis uzna liue wideo> oparte na telewizyjnym kontakcie nadawcy i
od5iorcy> za rodzaj najwaGciwszy> naj5li7szy istoty tej sztuki; Am5iwalencj8 t8
mo7na jednak wyjaGni: w taki oto spos95> i7 artyGci odrzucali telewizj8 z uwai na
jej -unkcje kulturowe> zachowuj6c zarazem zainteresowanie jej technicznymi
mo7liwoGciami jako medium;
!ozczarowanie telewizj6 5yo tak7e> jak podkreGla !o5 Perree
?
> jednym ze
Kr9de powstania sztuki wideo; * CH<? r; nam #une Paik przedstawi w alerii
Parnass w *uppertalu wystaw8 zatytuowan6 M$Dposition o- +usie 0 $lectronic
&eleTisionO; * jej ramach z5udowa m;in; instalacj8 z w6czonych od5iornik9w
telewizyjnych i za pomoc6 elektromanes9w zak9ca od5ierany przez nie proram;
* tym samym mniej wi8cej
C
'oulas 'aTis> &(e End o" TideoE W(ite Tapor, wE Mew <r'ists Tideo% < Iritical<nt(olo#,
Nreory Battcock @red;A> New /ork CHI<> s; ??;
2
#9ze- !o5akowski A&ekst# -1230-12., Lu5lin CHIJ> s; 2JA pisa w CHI< r;> i7 WRideo art to
opozycja deprecjonuj6ca u7ytkowy charakter tej instytucji @telewizjiA> to ruch artystyczny> kt9ry
przez sw6 niezale7noG: o5na7a mechanizm sterowania druim czowiekiemO;
?
!o5 Perree> Into Tideo <rt% I(aracteristico"a ?edium, !otterdam0Amsterdam CHJJ> s; B;
czasie
B
*ol- Rostell> w ramach dziaania zatytuowaneo &T0de0collXae
Ereinisse und :andlunen "ur ?illionen, usun6 na trzy minuty o5raz z
telewizyjneo ekranu> pozostawiaj6c widz9w przed pustym monitorem; Praca ta>
przez dui czas uznawana przez wielu 5adaczy za pocz6tek historii sztuki wideo>
ukazuje do5itnie jej telewizyjn6 enez8> nieco p9Kniej w Ftanach Zjednoczonych w
New Brunswick Rostell w znacznie 5ardziej spektakularny spos95 wyrazi swoj6
postaw8 wo5ec telewizji> dokonuj6c sym5oliczneo porze5u od5iornika
telewizyjneo;
* przeciwiestwie do prac *ol-a Rostella> z kt9rym> opr9cz -luDuso0weo
rodowodu> 6czya Paika ta sama krytyczna postawa wo5ec komercyjnej telewizji>
w instalacjach z *uppertalu odnajdujemy ju7 zapowiedK -ascynacji wizualnymi
aspektami wideo; 'ekonstrukcja o5razu telewizyjneo> jak6 przeprowadzi Nam
#une Paik> o5razuje jeo 9wczesne zainteresowania; Fkieruj6 o one ostatecznie w
stron8 r97norakich eksperyment9w z trans-ormacj6 o5razu; %ilka lat p9Kniej przy
pomocy Fhuya A5e Paik skonstruuje wideosyntezator pozwalaj6cy na swo5odne
manipulacje ksztatem> kolorem i dKwi8kiem; * tym samym nurcie poszukiwa
artystycznych nale7y umieGci: r9wnie7 m;in; 9wczesne prace Ftephena Becka> $da
$mshwillera i #uda /alkuta;
'opiero ostatni etap procesu wyaniania si8 sztuki wideo daje jej wreszcie
mo7liwoG: uwolnienia si8 od wi8z9w 6cz6cych j6 z telewizj6; * CH<= r; pojawia
si8 na rynku amerykaskim Fony (R Portapak 0 lekki> przenoGny zestaw wideo>
pozwalaj6cy artystom niezadowolonym ze sposo59w -unkcjonowania telewizji
przeciwstawi: im wasne> w peni samodzielnie realizowane taGmy;
&elewizyjny rodow9d sztuki wideo> opr9cz inspiracji medialno0tech0
noloicznych> tematyczno0pro5lemowych i 0 a rebours 0 estetycznych> spowodowa
tak7e wyodr85nienie si8 dw9ch rodzaj9w realizacji Rideo artE instalacji, niekiedy
po6czonej z dziaaniem typu per"ormance lu5 (appenin, oraz tam# 0
autonomiczneo o5iektu nadaj6ceo si8 do wielokrotneo odtwarzania i
posiadaj6ceo walory z5li7aj6ce o> ale tylko z5li7aj6ce @o czym p9KniejA> do
tradycyjnie pojmowaneo dziea artystyczneo;
!odow9d ten narzuci r9wnie7 sztuce wideo jeden z najwa7niejszych
imperatyw9w jej rozwoju; Idea noweo typu komunikacji> kt9ra pojawia si8 dzi8ki
wynalezieniu telewizji> zaprzepaszczona w wyniku szy5kiej komercjalizacji i
petry-ikacji jej chwiloweo standardu komunikacyjneo> odrodzia si8 wraz z
rozkwitem sztuki wideo i nadziej6 na powstanie nowej telewizji 0 lokalnej>
Grodowiskowej lu5 zwi6zanej z okreGlonymi kr8ami su5kulturowymi @np;
wsp9lnotami modzie7owym czy urupowaniami politycznymiA; (harakterystyczna
dla takiej postawy myGlowej jest ksi67ka +ichaela Fham5era >uerriNa &eleuision
@New /ork CHICA oraz teksty
* kwestii chronoloii istniej6 w6tpliwoGci; !o5 Perree> zapewne pod wpywem wypo0
wiedzi sameo RosteIla> umieszcza pocz6tki jeo tw9rczoGci wideo w roku CH=H> podczas dy
$dith 'ecker0Phillips A+aik Tideo% Barrttown> N;/; CHJJ> s; BC0=?A przenosi j6 na rok CH<?;
zamieszczone w antoloii &(e new &eleuision
/
% PoGr9d artyst9w> kt9rzy podj8li to
wyzwanie> tworz6c zdecentralizowane projekty komunikacyjne> znaleKli si8 m;in>
#uan 'owney> #ulie Nusta-son> %en +arsh> *oody i Fteina Rasulka oraz r97ne
rupy alternatywne> np; A(&R> Broadside &R> Porta5le (hannel> *ideo .ree
America> Rideo-reeD;
+o7liwoGci realizacji wasnych prac na taGmie manetycznej> jakie stwarza
artystom post8p w dziedzinie technoloii elektronicznej> wpyn8y r9wnie7 na
charakter wideoinstalacji; 'ot6d skazana 5ya na manipulacj8 zastanymi
proramami telewizyjnymi> na dziaania wykorzystuj6ce -izycznoG: telewizora 56dK
ukad sprz8aj6cy 5ezpoGrednio kamer8 z monitorem> natomiast dzi8ki w6czeniu w
ten ukad manetowidu> odtwarzaj6ceo przyotowane uprzednio taGmy> instalacja
wideo uzyskaa zupenie nowe potencje artystyczne;
Zanim jednak artyGci wideo podj8li pr95y swo5odneo rozwijania
r97norakich poetyk zawartych potencjalnie w nowym medium> czuli si8 zmuszeni
wyjaGni: podstawowe> elementarne waGciwoGci medialne warunkuj6ce t8 mo7liw6
r97norodnoG:; Nie 5ez znaczenia dla tej decyzji 5y artystyczny kontekst> w jakim
decyzj8 podejmowano 0 kontekst konceptualizmu;
"stateczne narodziny sztuki wideo przypady 5owiem na okres dominacji w
sztuce tendencji konceptualnych> przenosz6cych akcent z -ormy na ide8> z
otoweo dziea na koncept le76cy zwykle u podstaw rozwi6za -ormalnych; "wo
porzucenie materialneo wymiaru dziea promowao wartoG: wideo jako medium o
du7ym Mwsp9czynniku niematerialnoGciO; " ile 5owiem w przypadku -ilmu
odnaleK: mo7na charakterystyczny atry5ut okreGlony przez Paula Fharitsa jako
dualizm ontyczny> pozwalaj6cy dostrzec w -ilmie tak7e i materialnoG: celuloidu
<
> o
tyle taGma manetyczna oraz mechanizm kasety wideo wymyka si8 teo rodzaju
klasy-ikacjom> a sztuka wideo zaistnie: mo7e jedynie w postaci ekranowej; Z teo
to waGnie powodu pisaem wczeGniej> i7 taGma wideo jedynie z5li7a si8 ku
statusowi o5iektuP nidy o 5owiem w istocie nie osi6a;
#est jeszcze jeden pow9d> dla kt9reo wideo stao si8 niezwykle 5liskie
artystom konceptualnym; Ich niematerialne dziea0koncepcje> wymaaj6ce dla
zaistnienia w GwiadomoGci od5iorc9w wehiku9w> dzi8ki kt9rym idee> wykresy>
de-inicje i nierealizowalne 56dK nie realizowane @z zao7eniaA projekty zostan6 im
udost8pnione> odnalazy w wideo me0
&(e new &eleuision% < +ublicX+rlRate <rt, 'oulas 'aTis> Allison Fimmons @red;A> (am5ride>
+ass; CHII;
Zo5; !yszard *; %luszczyski> nim 0 wideo 0 multimedia% Sztuka ruc(omeo obrazu w erze
elektronicznej, *arszawa CHHH> rozdz; 2E M%ino transresyjneO;
dium doskonale por8czneE dokumentuj6ce> utrwalaj6ce i rozpowszechniaj6ce
zarazem; 'o w6tku teo 58d8 powraca;
* jeszcze wi8kszym stopniu powy7sze stwierdzenie dotyczy arty0st9w0
per-ormer9w> kt9rych dziea w pewnym sensie wywodz6 si8 z doGwiadcze i
przemyGle sztuki poj8ciowej; * dziaaniu per"ormance, na co zwraca uwa8
przywoywany ju7 wczeGniej !o5 Perree
I
> artysta prezentuje si8 pu5licznoGci w
jednorazowej> e-emerycznej -ormie; Przetwarza on dany koncept artystyczny w
zjawisko postrzealne dla widz9w; (zyni to w okreGlonym miejscu i w okreGlonym
czasie; I mimo wy5oru> jakieo tym samym dokonuje> wy5oru jednorazowej -ormy
ekspresji> potrze5uje narz8dzia rejestruj6ceo to dziaanie w spos95 oddaj6cy
sprawiedliwoG: zar9wno poj8ciowemu> jak i czasowo0przestrzennemu charakterowi
sweo wyst6pienia; *ideo waGnie pozwala zadanie takie zrealizowa:;
Z tej to przyczyny wyonia si8 odmiana wideo poGwi8caj6ca si8 wy6cznie
zadaniom dokumentacyjnym; (harakter pracy teo rodzaju> jej rozpi8toG: czasowa>
jakoGci -ormalne> s6 wyznaczane 9wnie @o ile nie wy6cznieA przez typ> struktur8 i
do59r waGciwoGci rejestrowaneo zjawiska; Fprzyja temu postawa autor9w
dokumentowanych prac> kt9rzy nader niech8tnie przyjmuj6 monta7
zarejestrowaneo materiau uznaj6c> 7e mo7e on znieksztaci: wymow8 ich
dziaania; "d5iorca taGmy0doku0mentu powinien> ich zdaniem> znaleK: si8 w
warunkach mo7liwie naj5li7szych pierwowzorowi;
Przekonanie> i7 oraniczenie zakresu pracy autora dokumentacji do sameo
zapisu wydarzenia artystyczneo zawarantuje o5iektywnoG: rejestracji> nie wydaje
si8 jednak suszne; MPrzeniesienieO dziea w nowy wymiar su5stancjalny poci6a za
so56 nieuchronnie now6 jeo struktu0ryzacj8> niezale7n6 od intencji
dokumentuj6ceo> al5owiem wynikaj6c6 wprost z waGciwoGci medialnych noweo
Grodka przekazu; Ponadto status ten nie w ka7dym przypadku jest identyczny; " ile
5owiem wiele dokumentacji dziaa per"ormance wy5iera Gwiadomie status
czysteo zapisu> przeciwstawny pod tym wzl8dem artystycznemu charakterowi
rejestrowanej pracy> o tyle taGmy dokumentuj6ce projekty konceptualne maj6 w isto0
cie status ten sam co i owe projekty; "dsyaj6 5owiem w ten sam intencjonalny
spos95 ku daj6cym si8 jedynie pomyGle: @lu5 wyo5razi:A korelatom projekt9w 0
ostatecznym tworom dziaa kreacyjnych; * takich waGnie realizacjach wideo u
samych swych pocz6tk9w ujawnio sw9j zo7ony> relacyjny> intermedialny
charakter; 'o zaadnie tych powr9c8 dalej;
*ideo konceptualne nie oraniczao si8 jednak wy6cznie do prac
dokumentuj6cych projekty konceptualne 56dK dziaania per"ormance o
konceptualnym rodowodzie; &akjak na o5szarze kina nurt transresyjny 5y
-ilmowym przejawem o9lnie pojmowanej sztuki konceptualnej> tak w ramach
wideo pojawiy si8 prace> kt9rych jedynym 56dK podstawowym celem 5ya analiza
wasnych podstaw i wyznacznik9w medialnych; Zanim
I
(yt; dzieo> s; =;
to jednak nast6pio> wiele z tych praktyk ujawniao sw9j analityczny charakter>
kieruj6c si8 ku innym dziaaniom artystycznym; #ak ju7 wspominaem> wideo> o5ok
-otora-ii> rysunk9w> wykres9w> zestawie> tekst9w wer5alnych> 5yo
wykorzystywane jako narz8dzie su76ce r97norodnym wypowiedziom
konceptualnym; * tym przypadku przedmiotem analizy stawaa si8 sztuka w
o9lnoGci> a nie medium wideo; Innym razem> kiedy wideo dokumentowao
dziaania per"ormance, analizie poddawany 5y waGnie per"ormance% Bardzo
szy5ko jednak wideo podj8o analiz8 swej wasnej specy-iki; Przedmiotem
zainteresowania uczyniono wszelkie wymiary wideoE ontoloi8 o5razu> zjawisko
transmisji> manipulacyjnoG:> por8cznoG:> charakter od5ioru> procesy tw9rcze i
dystry5ucj8; Analiza dotyczya wszystkich jeo rodzaj9wE taGmy wideo> instalacji
wideo oraz Rideo0per"ormance% *e wszystkich tych odmianach zostaa dostrze7ona
mo7liwoG: wykorzystania wideo do samoo5serwacji prowadz6cej do autoanalizy;
* 5ardzo interesuj6cy spos95 mo7liwoG: t8 wykorzystywaa w swych instalacjach
#oan #onas
J
; Podo5ne postawy day si8 zao5serwowa: tak7e i w pozostaych
rodzajach sztuki wideo> przede wszystkim w wideotaGmach; &w9rcy polscy>
zwaszcza #9ze- !o5akowski> pokazali ponadto> i7 samoo5serwacja nie jest wcale
czynnikiem niez58dnym> 7e autoanaliza od5ywa si8 niemal samoczynnie> 7e
nieuchronnie towarzyszy dziaaniom kreacyjnym w sztukach medialnych;
*ystarczy> jeGli artysta dostrze7e i tw9rczo wykorzysta -akt> 7e kamera jest
swoistym przedu7eniem jeo zmys9w @a wi8c> 7e interuje si8 z nimA i 7e przenosi
na taGm8 znacznie wi8cej ni7 to> co pojawia si8 w polu jej widzenia;
&w9rcy wideo konceptualneo podejmowali tak7e studia nad przestrzennym
charakterem taGmy wideo> czyni6c to zar9wno przez zestawienia z tradycyjnymi
rodzajami sztuk plastycznych oraz z -ilmem> jak i przez por9wnania z odmiennymi
mo7liwoGciami wideoinstalacji; !ozwa7ania nad waGciwoGciami tej ostatniej
doprowadziy do wyonienia si8 odr85nej -ormy artystycznej 0 rzeK5y wideo;
ArtyGci wideo analizowali r9wnie7 czasowe wyznaczniki teo medium> wpyw
przeo5ra7e technoloicznych na o9ln6 GwiadomoG: czasu> charakterystyczn6 dla
ewoluuj6cej kultury dwudziestowiecznej> oraz studiowali mo7liwoGci
manipulowania percepcj6 o5razu elektroniczneo; Zajmowali si8 ponadto wieloma
innymi cechami okreGlaj6cymi zdolnoGci wyrazowe noweo medium> jeo
miejscem na o5szarze sztuk dotychczas istniej6cych i jeo znaczeniem dla procesu
przeo5ra7e> kt9remu podleaa ci6le ksztatuj6ca si8 -ormacja awanardowa;
Przykad9w tej postawy dostarczaj6 realizacje polskich tw9rc9w wideo z
kr8u *arsztatu .ormy .ilmowej
H
; PrzejGcie od -ilmu do wideo nie spowodowao
szcze9lneo przeomu w tw9rczoGci artyst9w skupionych
Por; #oan Fimon> Scenes and TarlationsE <n Interulew wit( =oan =onas, M Art in AmericaO CHH=>
#uly;
H
Zo5; !yszard *; %luszczyski> Kbraz# na wolnoci% Studia z (istorii sztuk medialn#c( w +olsce,
*arszawa CHHJP ten7e> Warsztat Form# Filmowej -1230-122, *arszawa 2333;
w *arsztacie; C to nie dlateo @56dK nie tylko dlateoA> 7e rupa ta od pocz6tku
prezentowaa postaw8 interdyscyplinarn6> multimedialn6; Pierwszym istotnym teo
powodem 5y analityczny charakter ich postawy> kt9ry sprawi> 7e u7ycie noweo
medium podporz6dkowane zostao tym samym co poprzednio zasadom; Ich
-ilmowa postawa artystyczna zakadaa 5owiem waGnie analityczne odniesienie do
sztuki> studia nad wszystkimi jej aspektami> prymat -unkcji poznawczej nad
ekspresyjn6; Przyczyn8 dru6 natomiast mo7na odnaleK: w oso5istych
pre-erencjach artyst9w> ich oso5owoGciach i o5sesjach; %oncepcje *ojciecha
Bruszewskieo> Pawa %wie0ka> #9ze-a !o5akowskieo czy !yszarda *aGki
z5udowane w odniesieniu do -ilmu @czy sztuki w o9leA zachoway swoj6
adekwatnoG: wo5ec wideo w tych wszystkich punktach> kt9re 5yy wsp9lne dla o5u
medi9w; !97nice prowokoway natomiast do dalszych analiz> ukazuj6cych
specy-icznoG: wideo w Gwiecie sztuk medialnych; Po6czenie o9lnej postawy
analitycznej z indywidualnymi perspektywami artystycznymi poszcze9lnych tw9r0
c9w
C3
warantowao zarazem ci6oG: i innowacyjnoG: ich dziaa; Pawe %wiek>
jeden z pionier9w sztuki wideo w Polsce> tak m9wi po latachE M%iedy pojawio si8
wideo> miaem ju7 przyotowan6 podstaw8 swojej postawy; Byem ju7 wtedy
analityczny> precyzyjny> 5ardzo metodyczny w swojej pracy; *ideo odkryo przede
mn6 now6 rzeczywistoG:OO;
*ideo analityczne @resp; konceptualneA stworzyo w dalszej perspektywie
estetyczn6 i technoloiczn6 podstaw8 dla rozwoju wielu rozmaitych tendencji
artystycznych; Zanim jednak podejmiemy w6tek owej r97norodnoGci artystyczno0
tekstualnej> pozostamy jeszcze przez chwil8 przy medialnej pro5lematyce wideo;
*ideo> ze wzl8du na swoj6 zo7on6> wielomedialn6 enez8> skania do
traktowania o jako tworu intermedialneo; Przez sztuk8 intermedialn6 rozumiem
dziedzin8 artystyczn6> kt9ra w ka7dym ze swoich przejaw9w inicjuje w spos95
nieuchronny relacje mi8dzy r97nymi mediami; &ak rozumiany relacjonizm> sie:
odniesie intermedialnych> zast8puje tu kompleks atry5ut9w> za pomoc6 kt9rych
charakteryzujemy zwykle poszcze9lne rodzaje sztuki; Fztuka intermedialna nie jest
dziedzin6 totaln6> nie jest po6czeniem cech waGciwych rozmaitym sztukom ani te7
po6czeniem w now6 caoG: odr85nych dot6d sztuk> lecz odsyaniem> widzeniem
jedneo medium przez druie> wzajemnym aktywizowaniem i po5udzaniem; Fztuki
intermedialne r97ni6 si8 wi8c mi8dzy so56 nie posiadanymi
C3
Por;E !yszard *; %luszczyski> +ostaw# analit#czne l autoanallt#czne w sztukac( me0
dialn#c(, Z$Dit; Nowa sztuka w PolsceO CHH=> nr B@2BA;
O &omasz Famosionek> MFztuka wideo w PolsceO> maszynopis pracy dyplomowej> *ydzia
"peratorski i !ealizacji &elewizyjnej P*F.&Ti&> 59dK CHJH;
waGciwoGciami> ecz do5orem medi9w> ku kt9rym odsyaj6> oraz sposo5em> w jaki
to czyni6;
Przyjrzyjmy si8 sieci relacji intermedialnych inicjowanych przez wideo;
Pierwsze odniesienie kieruje nas w stron8 telewizji; Na ten temat pisaem ju7 we
wst8pnej cz8Gci teo artykuu; *ideo i telewizj8 po6czya przede wszystkim
wsp9lnota technoloiczno0ontoloiczna> wiele cech aparatu podstawoweo i
dyspozytywu oraz wyrastaj6ce ze mo7liwoGci tek0stualne> mo7liwoGci
ksztatowania o5razu; *ideo podj8o ponadto> jakju7 wspominaem> nie
zrealizowany projekt telewizji 0 ide8 stworzenia noweo> zdecentralizowaneo typu
komunikowania spoeczneo;
.9calowe wideo dostarcza czonkom lokalnej wsp9lnoty mo7liwoGci usta0
nowienia penej kontroli nad mediami; +o6 oni posuiwa: si8 kamer6> a5y
przyjrze: si8 so5ie i swojemu otoczeniu nowym> 85szym spojrzeniemP mo6
przeprowadza: wywiady dotycz6ce spraw dla nich wa7nychP mo6 rejestrowa: dys0
kusjeP mo6 przyotowywa: kasety nios6ce okreGlone przekazy okreGlonej pu50
licznoGci 0 pu5licznoGci> kt9r6 sami wy5rali i sami zaprosili
C2
;
*ideo> podejmuj6c -unkcje komunikacyjne> poddawao zarazem w ten
spos95 krytycznej re-leksji telewizj8> kon-rontowao jej istotne mo7liwoGci z
-aktycznymi realizacjami; *ideo wreszcie posuiwao si8> i to wielokrotnie>
transmisj6 telewizyjn6 dla ustanowienia swych struktur i realizacji swych intencji
artystycznych; * pewnym sensie wideo stao si8 wi8c inn6 telewizj6 al5o te7
przyczynio si8 do jej stworzenia;
Ze zwi6zku wideo z -ilmem zrodzi si8 jeden z 9wnych rodzaj9w wideoE
wideotaGma> a pozostae jeo rodzaje odnalazy w relacjach z -ilmem Kr9do swoich
trans-ormacji; cw zwi6zek nie tylko stworzy -undament dla rozwoju sztuki wideo>
ale tak7e wpywa przeksztacaj6co na medium -ilmowe; 'zi8ki odniesieniom do
-ilmu wideo przyj8o wiele rozwi6za konstrukcyjnych dotycz6cych o5razu>
monta7u> relacji mi8dzy s-er6 wizualn6 i audialn6> ale zarazem poddao -ilm
procesowi dekonstrukcji> wydo5yo na powierzchni8 te jeo cechy> kt9re aparatura
kina starannie w -ilmie zacieraa> np; konstruowany charakter prezentowanej
rzeczywistoGci; * wyniku zwi6zk9w z -ilmem w sztuce wideo wyoni si8 nurt nar0
racyjny> uksztatowao si8 wideo poetyckie oraz dokumentalne; .ilm z kolei
stworzy dzi8ki relacjom z wideo elektroniczn6 odmian8 kina i sztuki -ilmowej
C
O
=
;
&aGmy wideo uzyskiway sw9j ksztat artystyczny nie tylko w wyniku
za5ie9w -ormotw9rczych> ale tak7e w rezultacie podejmowania przez autor9w
rozmaitych pro5lem9w dotycz6cych charakteru wideo jako medium @takich np; jak
zaadnienia czasoprzestrzeni wideo> mo7liwoGci krea0
C2
'orothy ,enaut> Bonnie %lein> I(allene "or I(ane, M!adical Fo-twareO CHI3> t; C> nr C>
s; );
C?
Zo5; !;*; %luszczyski> Film 0 wideo 0 multimedia%%%, wyd; cyt;> rozdz; =E M%ino elek
troniczneO;
cyjne i komunikacyjne narz8dzi elektronicznychA lu5 kwestii spoecznych @np;
miejsca wideo w przestrzeni komunikacji spoecznej lu5 jeo udziau w dyskusjach
nad kulturowymi determinantami pozycji m87czyzn i ko5iet w spoeczestwieA;
PoGr9d artyst9w tworz6cych swoje prace na przeci8ciu wspomnianych wektor9w
odnajdujemy m;in; 'ana Nrahama> #ohna Bal0dessari> !o5erta +orrisa> BruceSa
Naumana> aarySeo ,illa> llene Fea0loTe> Lind8 +ontano> 'ana Fandina> $rnesta
Nusell8> !icharda Ferr8> 'ar8 Birn5aum; * latach osiemdziesi6tych do
wspomnianych pro5lem9w do6czaj6 rozwa7ania dotycz6ce spraw
ezystencjalnych> kt9re znajduj6 szcze9lnie interesuj6cy wyraz w realizacjach
Billa Rioli;
Fztuka per"ormance odnalaza w wideo narz8dzie zapisu oraz medium
poGrednicz6ce mi8dzy per-ormerem a pu5licznoGci6 jeo dziaania; Z tej relacji
rozwin6 si8 odr85ny rodzaj sztuki wideo 0 uideoper"ormance, uprawiany przez
5ardzo wielu artyst9w> np; +arin8 A5ramoTi:> Rito Accon0cieo> Bred8 Be5an>
Petera (ampusa> #oan #onas> #9ze-a !o5akowskieo> !yszarda *aGk8> *illiama
*emana; niekiedy -unkcj8 per"ormance, jak uj8a to A5ramoTi:> przejmuje
instalacja wideo> z5li7aj6ca si8 w swym charakterze> o ile pozwalaj6 na to
wyznaczniki medium> do 5ezpoGrednioGci oddziaywania sztuki per"ormanceE Mnie
ma manipulacji czasemP rzeczywiste doGwiadczenie powraca do widz9w dzi8ki
temu> 7e czas dziaania jest taki sam jak czas percepcji; Instalacja wideo zajmuje
miejsce artystyO
CB
>
* przypadku m,eoper"or ma;ce o strukturze realizacji> jej wartoGci i
znaczeniu stanowi w znacznym stopniu kamera> a nie czynnoG: zapisu czy
procedury postprodukcyjne @monta7> e-ekty etcC% * ten spos95 per"ormance
wykonywany za pomoc6 Grodk9w wideo nawi6zuje r9wnie7 relacje z teatrem>
happeniniem> sztuk6 taca; Atry5ut 5ezpoGrednioGci 5ywa tu mody-ikowany przez
relacje 6cz6ce wideo z -ilmem> wprowadzaj6ce systemy strukturuj6ce
audiowizualny materia wideo> przez co wspomniane sztuki uzyskuj6 w ramach
elektroniczneo medium nowy wyraz oraz ujmowane s6 w nowe> zo7one
konstrukcje intermedialne; &ak7e i samo wideo odpowiada na impulsy ze strony
teatru czy taca> w wyniku czeo powstaj6 np; takie atunki sztuki wideo> jak
wideotaniec i wideoteatr;
niezwykle wa7ny i rozley o5szar artystycznych praktyk wideo> istotny
wymiar jeo intermedialnej struktury tworz6 relacje z rzeK56 i ze sztuk6 instalacji
@oraz z telewizj6A; 'o pro5lematyki tej jeszcze powr9c8> instalacja wideo 5owiem
ze wzl8du na jej znaczenie dla rozwoju i charakterystyki sztuki wideo zasuuje na
oso5ne om9wienie;
* wi8kszoGci odmian sztuki wideo s6 aktywnie o5ecne zwi6zki z literatur6 i
muzyk6; +uzyka konkretna dostarczya np; zasad oranizacji o5razu wideo
analoicznych do reu konstrukcji dKwi8kowejP szcze9lnie interesuj6cym
spenieniem tych relacji jest tw9rczoG: !o5erta (ahena;
CB
(yt; za 'el-im Fardo> :o +lace Like (ome, wE +arina A5ramoTi:; Spirit :ouse, w katalou I;
Hienal Internacional de Escultura e $esen(o das Ialdas da !aln(a, (aldas da !ainha CHII> s; 22;
Fztuka wideo nader cz8sto wprowadza w sw9j o5r85 struktury literackie @por; np;
tw9rczoG: Irit Batsry> aarySeo ,illa czy .rancisca !uiza de In0-anteA> aktywizuj6c
relacje mi8dzy wer5alnym i wizualnym paradymatem kultury oraz dynamizuj6c
odniesienia mi8dzy dKwi8kowym i wizualnym wymiarem sowa; *spomniane
zwi6zki powouj6 tak7e do istnienia specy-iczne atunki zdominowane przez ten
typ relacji> np; wideoklip czy wideo0poemat> jak r9wnie7 kreacyjnie oddziauj6 na
o5szary teorii i praktyk literackich oraz muzycznych> wsp9tworz6c kultur8 nowej
oralnoGci i muzyk8 wizualn6;
"dniesienia do sztuk plastycznych> malarstwa czy ra-iki> przynosz6 z kolei
rezultaty na poziomie oranizacji o5razu wideo
C=
> 5uduj6c zarazem wsp9lny dla
tych medi9w o5szar praktyk kreacyjnych @np; ra-ik8 elektroniczn6A;
(ay ten ukad wzajemnych odniesie intermedialnych wyznacza
charakterystyk8 wideo> okreGla jeo specy-ik8; (zyni to nie w wyniku przypisania
mu waGciwoGci zapo7yczonych od poszcze9lnych medi9w> z kt9rymi wideo
wchodzi w relacje> lecz w wyniku uznania> 7e waGnie cay 9w splot odniesie>
wzajemnych przywoa i oddziaywa> sie: komunikacji mi8dzy mediami> stanowi
istot8 wideo jako medium> a waGciwie> m9wi6c GciGle> istot7 wideo jako
intermedium%
4
Zapowiadaem> i7 powr9c8 jeszcze do pro5lematyki wideoinstalacji; #ej
poj8cie uruntowao swoj6 pozycj8 wj8zyku krytyki artystycznej w tej samej
dekadzie lat siedemdziesi6tych co kateoria instalacji w o9le; * tym ci6le
jeszcze pocz6tkowym okresie istnienia sztuki wideo zjawiska do nale76ce> a
maj6ce charakter instalacji> 5yway r9wnie7 okreGlane innymi terminami; *szystkie
one jednak wskazyway zwykle na t8 sam6 waGciwoG:> kt9r6 uznaem za
-undament rozumienia poj8cia instalacji w o9le> czyli relacyjnoG:
C<
; Bardzo
charakterystyczny pod tym wzl8dem jest termin closed0circuit Rideo enuironment
SRideo erwiron0ment wykorzystuj6cy sprz87enie zwrotne w ukadzie zamkni8tymA>
kt9rym posuiwaa si8 m;in; Lizzie Borden
CI
> charakteryzuj6c 9wne tendencje
wideo artystyczneo w latach CH<=0CHI=; &ermin ten 5owiem nie tylko
C=
* 5ardzo charakterystyczny spos95 relacje mi8dzy wideo a sztukami plastycznymi
@w tym przypadku malarstwemA wyrazi nam #une Paik w mani-eGcie Tersatlle Iolor &TS#nt(e0
sizer, pisz6c> i7 dzi8ki syntezatorowi 58dziemy moli Mksztatowa: o5raz ekranu telewizyjneo
r9wnie precyzyjnie jak Leonardo> r9wnie swo5odnie jak Picasso> r9wnie kolorowo jak !enoir>
r9wnie 85oko jak +ondrian> r9wnie watownie jak Pollock i r9wnie lirycznie jak #asper
#ohnsOP cyt; $; 'ecker0Phillips> cyt; dzieo> s; C=B;
C<
Zo5; !;*; %luszczyski> Film 0 wideo 0 multimedia%%%, wyd; cyt;
CI
Lizzie Borden> $irections in Tideo <rt, wE Tideo <rt, Fusan 'elehanty @red;A> Philadel0
phia CHI=;
wydo5ywa relacyjnoG: jako istotn6 cech8 wideoinstalacji> ale tak7e wskazuje na
zwi6zki teo rodzaju wideo ze sztuk6 przestrzeni 0 enuironment% WEnuironment w
zwrotnym ukadzie zamkni8tymO pozostaje zarazem w Gcisym zwi6zku z
zachowaniami od5iorczymi pu5licznoGci> wi676c percepcj8 wideo z r9wnole6
percepcj6 realnoGci i zak9caj6c tradycyjne metody orientacji @dyslokacja -izyczna i
psycholoicznaA; *prowadza ponadto do samej percepcji wideo element
r9wnoczesnoGci @symultanicznoGciA; 'wa pozostae nurty wyodr85nione przez
Borden reprezentuj6 ju7 taGmy wideoE wideo a5strakcyjne> kt9re nazywa ona
r9wnie7 autotelicznym czy samozwrotnym Asel"0re"erentialC, oraz wideo
przedstawiaj6ce> kt9re mo7e mie: dodatkowo tak7e charakter narracyjny;
%ateoria wykorzystywana przez Lizzie Borden pozostawaa oczywiGcie w
5ezpoGrednim zwi6zku z charakterystyczn6 dla tamtej dekady sytuacj6 w sztuce
wideo> al5owiem podstawowym typem wideoinstalacji 5y w9wczas waGnie ukad
wi676cy kamer8> monitor@yA i ich otoczenie w system wzajemnych odniesie
CJ
; *
tym samym jednak czasie inni autorzy posuiwali si8 ju7 poj8ciem wideoinstalacji
w celu nazwania i scharakteryzowania wszelkich typ9w przestrzennych aran7acji
wideo> zar9wno tych> kt9re wykorzystuj6 ukad sprz87enia zwrotneo> jak i tych>
kt9re proponuj6 inne systemy relacji mi8dzy elementami 56dK aspektami dziea>
nale7a do nich np; *ul- ,erzoenrath> kt9ry charakteryzuj6c sytuacj8 Rideo0art w
Niemczech Zachodnich i wyodr85niaj6c przy tej okazji cztery 9wne o5szary
sztuki> dzie znajdowaa zastosowanie technoloia wideo> okreGla jeden z nich jako
dziedzin8 wideoinstalacji i wideo0o5iekt9w
CH
;
*arto tu podkreGli:> i7 Lizzie Borden zaj8a si8 w omawianym wy7ej
artykule losami instalacji wideo w latach CH<=0CHI= ; ,istoria teo zjawiska
wyprzedzia 5owiem pojawienie si8 jeo nazwy i poj8cia; Pocz6tek dziej9w
instalacji wideo pokrywa si8 z pocz6tkiem sztuki wideo w o9le> al5owiem
pierwsze> powstae w roku CH<?
23
wideoinstalacje> kt9rych autorami 5yli Nam #une
Paik oraz *ol- Rostell> wyznaczaj6 narodziny tej dziedziny sztuki; * Glad za nimi
pojawiy si8 wkr9tce liczne prace innych artyst9w> co uczynio dziedzin8 instalacji
wideo nie tylko o5szarem niezwykle szy5ko rozwijaj6cych si8 eksperyment9w>
5uduj6cych podstawy sztuki wideo en lobe, ale tak7e naj5ardziej dynamiczn6
domen6 sztuki instalacji w o9le; #u7 sama aktywnoG: artystyczna Nam #une Paika>
kt9r6 zajm8 si8 szerzej w ostatniej cz8Gci teo studium> dostarcza przykad9w
oromneo zr97nicowania wideoinstalacji> jest Kr9dem 5ardzo wielu jej odmian;
CJ
Por; Anne0+arie 'uuet> &(e Lumlnous ImaeE Tideo Installation, M(amera "5scuraO
CHJ=> nr C?QCB;
CH
*ul- ,erzoenrath> Tideo <rt in West >erman#% From !eproduction to ?edium o"
Ionscious Ireatiuit#, MFtudio InternationalO CHI<> nr HJC> s; 22C;
23
Na temat lokalizacji czasowej pierwszych prac wideo *ol-a Rostella zo5; $; 'ecker0Phil0
lips> cyt; dzieo> s; BC 0=?;
(harakterystyka poj8cia instalacji artystycznej
2C
pozwolia okreGli:
najwa7niejsze skadaj6ce si8 na waGciwoGciE relacyjnoG:> intermedial0noG:>
tymczasowoG:> pro0interaktywnoG:> prezentyzm i semantycznoG:; *szystkie te
atry5uty instalacji pojmowanej en enera' odnajdujemy r9wnie7 w instalacji wideo>
Nie wyczerpuj6 one jednak repertuaru cech charakterystycznych dla tej ostatniej;
"5ok nich 5owiem poj8cie instalacji wideo zawiera r9wnie7 inne> specy-iczne
waGciwoGci> wynikaj6ce z charakterystyki jej medium 0 wideo;
Pierwsz6 z nich nale7ao5y okreGli: mianem pro0wirtualnoGci; Instalacje
wideo wykorzystuj6 w celach artystycznych przeciwstawienie Gwiata realneo
@rzeczywistoGciA i Gwiata wirtualneo; Fytuuj6 one od5iorc8 na poraniczu tych
dw9ch wymiar9w ontoloicznych> sprawiaj6c w ten spos95> i7 w skad procesu
od5iorczeo nieuchronnie wchodzi dyskurs na temat metod> za kt9rych pomoc6
rzeczywistoG: jest artykuowana przez media; Podstawow6 -unkcj6 instalacji wideo
w kontekGcie kultury staje si8 w rezultacie> jak dowodzi +araret +orse> analiza
wszelkich dost8pnych wsp9czesnemu> do85nie zmediatyzowanemu>
spoeczestwu -orm materializacji pierwiastka konceptualneo
22
;
* nowo ksztatuj6cym si8 wsp9czeGnie paradymacie @multiAme0dialnym
relacja mi8dzy materialnym i wirtualnym aspektem dziea wysuwa si8 o5ecnie na
plan pierwszy; Instalacje wideo prezentuj6 rozmaite typy relacji mi8dzy s-er6
materialn6 a wirtualn6; &e relacje tworz6 wsp9lnie paradymat wsp9o5ecnoGci>
realizowany przez napi8cia kon-liktowe 56dK przez zr9wnowa7ony dialo> jak
r9wnie7 pokazuj6 r97ne -ormy aktualizowania si8 o5u tych wymiar9w;
!97norodnoGci -orm przejawiania si8 materialnoGci towarzyszy nie mniejsza
r97norodnoG: -orm wirtual0noGci; 'o zaadnie tych jeszcze powr9c8;
%olejn6 waGciwoGci6 charakterystyczn6 dla instalacji wideo jest nar0
racyjnoG:; Zanim jednak przejd8 do jej om9wienia> musz8 najpierw przywoa:
jeszcze jedno rozr97nienie> tym razem dokonuj6c podziau w o5r85ie samych ju7
instalacji wideo; Nale7y 5owiem wyr97ni: poGr9d nich dwa atunkiE
C; Instalacja> w kt9rej audiowizualnoG: jest wy6cznie -unkcj6 sprz87enia
zwrotneo; %amera przekazuje o5raz @i dKwi8kA na monitor@yA> a instalacja>
pozostaj6c w o5wodzie zamkni8tym> 5ada relacje mi8dzy o5razem a jeo
Grodowiskiem> poddaje dekonstrukcji status teo Grodowiska> zajmuje si8 procesem
transmisji i komunikowania> uwydatnia odniesienia mi8dzy przestrzennym a
czasowym aspektem dziea> oraz> jak zauwa7a +orse> poddaje re-leksji proces
mediatyzacji to7samoGci i wadzy
2?
;
Zo5; !;*; %luszczyski> Film 0 wideo 0 multimedia%%%, wyd; cyt;
22
+araret +orse> Tideo Installation <rtE &(e Hod#, t(e Imae, and t(e Space0in0Hetween,
wE llluminatln Tideo, 'on +ail> Fally #o .i-er @red;A> +ew /ork CHH3> s; C==;
2?
&am7e> s; C=H;
2; Instalacja> kt9ra wykorzystuje uprzednio przyotowany materia
@audioAwizualny> zarejestrowany na taGmie manetycznej; * tym przypadku
instalacja> rozwijaj6c si8 w czasie> opr9cz sweo charakteru przestrzenneo
otrzymuje tak7e zintensy-ikowany status oraz waGciwoGci procesu i powouje
zarazem do istnienia okreGlony Gwiat 0 korelat stan9w mentalnych; Powstay Gwiat
posiada pro5lematyczny status ontyczny i wytwarza w rezultacie napi8cie mi8dzy
mimesis a symulacj6
2B
;
+oo5y si8 wydawa:> i7 narracyjnoG: 0 jako cecha strukturalna zapisu na
taGmie 0 jest zwi6zana wy6cznie z instalacj6 wideo druieo typu; &ymczasem
analiza r97nych zrealizowanych dzie pozwala stwierdzi:> 7e narracyjnoG: jest co
prawda waGciwoGci6 strukturaln6 jedynie tych instalacji> kt9re operuj6
przyotowanymi wczeGniej taGmami> ale mo7emy m9wi: o sweo rodzaju
narracyjnoGci tak7e w odniesieniu do dzie inneo typu; narracja w instalacji wideo
rozprzestrzenia si8 5owiem daleko poza tradycyjnie przewidziane dla niej reiony;
(z8sto wr8cz opuszcza plan strukturalny dziea; +o7emy 5owiem odwoywa: si8 do
historii> kt9re ka7dy od5iorca nosi w so5ie; 'zieo w9wczas jedynie wyzwala te
historie> prowokuje ich ustanowienie w procesie komunikacji artystycznej; Ftrateia
ta jest zarazem jednym z przykad9w znoszenia kon-liktoweo napi8cia mi8dzy
materialnym wymiarem dziea a jeo aspektem wirtualnym> reprezentowanym tu
waGnie przez ow6 histori8; +arracja jest w takiej sytuacji pojmowana jako
M-izycznyO skadnik dzieaP jest wt9rnie wprowadzana w o5r85 jeo struktury w taki
sam spos95 i na takich samych prawach> jak to si8 dzieje z jeo elementami mate0
rialnymi;
'oskonaym przykadem wsp9czesnych -orm wsp9o5ecnoGci pierwiastka
materialneo i wirtualneo w strukturze dziea s6 instalacje wideo 'ali5ora
+artinisa; * nich 5owiem o5ie te s-ery wi676 si8 ze so56 w dynamicznej relacji
stanowi6cej proces poszukiwania r9wnowai; !az jeden wymiar> raz drui uzyskuje
chwilow6 przewa8 i wpywa w spos95 decyduj6cy na ksztat caoGci> lecz ka7dy
taki nietrway stan ust8puje wkr9tce nowemu> rozpywaj6c si8 ostatecznie i
nieuchronnie w nurcie ci6le post8puj6cych przeo5ra7e; Poszukiwanie i
ustanawianie tej tymczasowej i chwiejnej r9wnowai stao si8 zasadniczym polem
eksperyment9w artystycznych teo tw9rcy; "wa ra mi8dzy materialnoGci6 i
wirtualnoGci6 dziea @oraz sztuki jako takiejA uzyskuje wspaniay> peen wirtuozerii
ksztat w instalacji Iircles Hetween Sur"aces @%r8i mi8dzy powierzchniami> CHHB0
CHH=A; narracja> kt9ra pozornie lokuje si8 cakowicie w przestrzeni wirtualnej>
ujawnia swoje 85okie uzale7nienie od materialnoGci> -izycz0noGci dziea> a5y
ostatecznie odsoni: uwa7nemu o5serwatorowi sw9j rzeczywisty charakter i
wymiarE rozpi8cie mi8dzy o5iema s-erami; 'zieo jako caoG:> w swej
dwuwymiarowoGci> staje si8 w tym przypadku narracj6> ujaw0
2B
"czywiGcie dystynkcja ta ma charakter modelowyP wiele powstaych i ci6le powstaj60
cych instalacji zawiera 5owiem w so5ie o5a wskazane typy o5razowoGci;
niaj6c @odkrywaj6cA jednoczeGnie materialnoG: wirtualnych Gwiat9w i wir0
tualnoG: materii
2=
;
*ykorzystane wy7ej poj8cie ry jest @przekonujemy si8 o tym nie po
raz pierwszyA jedn6 z podstawowych kateorii strukturalnych najnowszej
-azy dziej9w instalacji wideo Aresp% instalacji medialnychA; Nra toczy si8
tutaj mi8dzy materialnoGci6 i wirtualnoGci6> koncepcj6 i technoloi6> prze0
strzeni6 i czasem> mi8dzy narracj6 i jej ram6> histori6 @tradycj6A i teraKniej 0
szoGci6> dzieem i jeo od5iorc6;
"d5iorca uzyskuje w ramach tak uksztatowanej strateii tw9rczej
szcze9ln6 i wa7n6 pozycj8; #ako nosiciel historii aktualizowanych i w60
czanych w struktur8 dziea staje si8 zarazem 5ohaterem narracji> postaci6 z
opowiadanych za jeo spraw6 przez dzieo historii; Ftaje si8 tak7e przed0
miotem wasnej o5serwacji; Nie mo7e ju7 unikn6: oso5istej> cho:5y mi0
mowolnej interwencji> staj6c si8 w jej wyniku elementem dziea> podmiotem
i przedmiotem o5serwacji;
5
Powr9:my jeszcze na chwil8 do przywoaneo za ,erzoenrathem
2<
rozr97nienia mi8dzy wideoinstalacj6 i wideoo5iektem; * jeo uj8ciu> jak
mo7na si8 domyGla:
2I
> to druie okreGlenie zr9wnuje si8 znaczeniowo z
poj8ciem wideorzeK5yP o5ie te kateorie wsp9lnie odsyaj6 do tych zjawisk
wideo> w kt9rych materialny wymiar dziea 0 jeo -izyczna -orma 0odrywa
rol8 co najmniej r9wnorz8dn6 wo5ec penionej przez aspekt medialny>
elektroniczny czy te7> jak si8 o dzisiaj coraz cz8Gciej nazywa 0wirtualny;
!zeK5a wideo jawi si8 wi8c jako produkt materializacji wideo> kt9ry
uzyskuje te7 w rezultacie tej materializacji walor trwaoGci -ormalnej;
)wa7a si8 nie 5ezzasadnie> i7 ten rodzaj wideo @jak i samo poj8cieA za0
wdzi8cza pojawienie si8 @a zwaszcza rozpowszechnienie i o9ln6 akcep0
tacj8 w kr8ach art establis(mentC nie tylko swej przyleoGci do tradycji
artystycznej> ale r9wnie7 powoli post8puj6cej Mmuzei-ikacjiO wideo> czyli
procesowi w6czania tej dyscypliny artystycznej do kolekcji muzealnych
2J
;
Z perspektywy muzealnej 5owiem wideorzez5a przez 5ardzo dui czas
wydawaa si8 @5y: mo7e wydaje si8 nadalA arte-aktem znacznie lepiej
dostosowanym do konwencji i praktyk muzealnych ni7 e-emeryczna> od0
materializowna i w pewnym sensie a-ormalna instalacja;
2=
Zo5; !yszard *; %luszczyski> &(e ?ateria' Tersus &(e Tirtual% Kn $lalectics o"$alibor
?artlnis8 <rt, wE ?artinis 0 Kbseruatorlum% TideoXaudioXInteractlue Installatlons% La Hiennale
di Tenezla% 9L TIIEsposlzloneInternazionale d8<rte% Iroatian +auilion, B; Ralusek @red;A> !ijeka
CHHI;
2<
(yt; dzieo> s; 22C0222;
I
Posuuj6c si8 takim rozr97nieniem +erzoenrath nie proponuje jednak 7adnych de-inicji czy
okreGle> kt9re wyjaGniay5y jeo przesanki i zasady;
2J
Zo5; #eremy *elsh> Tideo Installatlons In t(e N%*%, wE Tideo +ositlue -11-> +ik ,ouhton
@red;A> LiTerpool CHHC;
'ychotomiczny charakter wideorzeK5y 0 napi8cie mi8dzy jej aspektem
elektronicznym @wirtualnymA a materialnym 0 jest wi8c realizowany w spos95
odmienny ni7 w przypadku wideoinstalacji wykorzystuj6cej sprz87enie zwrotne;
&am 5owiem wyznaczaj6 przede wszystkim relacja mi8dzy rzeczywistoGci6 realn6 a
jej @audioAwizualn6 reprezentacj6> relacja> kt9ra uruchamia zarazem niezwykle
wa7ne dla teo typu dziea odniesienia mi8dzy jeo porz6dkiem czasowym i
przestrzennym; "czywiGcie> ten typ relacji mo7e r9wnie7 wyst6pi: w wideorzeK5ie>
czyni6c ze dzieo o podwy7szonym wsp9czynniku zo7onoGci i r9wnie
zintensy-ikowanym stopniu dychotomicznoGci;
"pisana wy7ej dychotomicznoG: strukturalna> realizowana w spos95
charakterystyczny dla wideoinstalacji 56dK dla wideorzeK5y> uzyskuje r9wnie7 0 i to
5ardzo cz8sto 0 przedu7enie w planie semantycznym; Instalacje i rzeK5y wideo
podejmuj6 pro5lematyk8 zo7onoGci ontoloicznej Gwiata naszych doGwiadcze>
si8aj6 po zaadnienia dotycz6ce podo5iestw i r97nic mi8dzy r97nymi jeo
s-erami oraz zachodz6cych mi8dzy nimi relacji; *sp9czeGnie> w o5liczu
post8puj6cej wirtualizacji coraz to nowych wymiar9w rzeczywistoGci> rola tych
motyw9w stale zyskuje na znaczeniu; ZajmowaliGmy si8 ju7 uprzednio tym
pro5lemem w odniesieniu do instalacji wideo; Powr9cimy raz jeszcze do nieo w
nast8pnej cz8Gci rozwa7a 0 tym razem w relacji do sztuki multimedi9w;
!zeK58 wideo i wideoo5iekt @przeciwstawianie so5ie tych dw9ch -orm dziea
medialneo jest zapewne zakorzenione w niech8ci niekt9rych artyst9w wideo do
wi6zania ich tw9rczoGci z tak tradycyjn6 -orm6 artystyczn6 jak rzeK5aA znacznie
atwiej odr97ni: od instalacji na poziomie rozwa7a teoretycznych> modelowych>
ni7 na planie -enomenalnym> dzie poszcze9lne prace 5ardzo cz8sto 6cz6 w so5ie
cechy ich o5u
2H
; *aGciwoGci charakterystyczne dla rzeK5y @o5iektuAE
wyakcentowanie materialnoGci -ormy oraz 5rak zwi6zku z konkretn6 przestrzeni6
czy miejscem prezentacji nie zawsze wystarczaj6 do przeprowadzenia wyraKnej i
5ezdyskusyjnej dystynkcji; !9wnie7 dziea nale76ce do poszcze9lnych atunk9w
instalacji wideo> jak np; wideoGciana> mo6 przy5iera: cechy rzeK5y wideo;
Zwa7ywszy na sweo rodzaju nadrz8dnoG: @na poziomie de-inicyjnymA
wideoinstalacji w stosunku do rzeK5y wideo i o5iektu wideo> mo7na 5y tak7e te
dwie ostatnie -ormy uzna: za szcze9lne odmiany instalacji
?3
;
Intermedialny charakter wideo sprawi> i7 sztuka wideo od pocz6tku
prezentowaa roz5udowane zwi6zki z innymi dziedzinami tw9rczoGci artystycznej;
#ak wczeGniej -ilm ustanawia rozmaite odniesienia mi8dzy sztu0
2H
&w9rczoG: +am #une .aika dostarcza np; wielu przykad9w rozmywania si8 ranic
mi8dzy instalacj6 a rzeK56;
?3
Por; KbjektE Wideo, Nott-ried +attiner @red;A> Linz CHH<;
kami> 58d6c najwa7niejszym impulsem i oGrodkiem correspondance des arts
pierwszej poowy XX w;> tak po wynalezieniu narz8dzi elektronicznych rol8 t8
przej8a sztuka wideo; !elacje mi8dzyartystyczne odrywaj6ce rol8 Kr9da
dynamiki rozwoju wideo jako sztuki znakomicie daj6 si8 przeGledzi: na przykadzie
tw9rczoGci +am #une Paika> artysty> kt9reo dziea z5udoway -undamenty tej
dziedziny kreacji artystycznej; #eo tw9rczoG: odwzorowuje w o9lnym zarysie
ca6 dotychczasow6 histori8 sztuki wideo wraz z procesami rozszerzaj6cymi jej
terytorium w stron8 tw9rczoGci hiper0medialnej; Fpojrzenie na prze5ie pracy Paika
pozwala wi8c po6czy: re-leksj8 nad elektroniczn6 korespondencj6 sztuk z zarysem
historii uideo0art%
*am #une Paik> artysta pochodzenia koreaskieo> muzyk i kompozytor>
uczestnik ruchu .IuDus> jest susznie uwa7any za najwa7niejszeo tw9rc8 sztuki
elektronicznej; )rodzi si8 w Feulu w CH?2 r;> tam te7 uczy si8 muzyki; P9Kniej
wraz z rodzin6 opuGci %ore8; +ieszka w &okio> studiowa na tamtejszym
uniwersytecie histori8 muzyki> histori8 sztuki i -ilozo-i8> prac8 dyplomow6 pisa o
Arnoldzie Fch9n5eru; Nast8pnie kontynuowa studia nad histori6 muzyki oraz w
zakresie kompozycji w Niemczech @+onachium> 'armstadt> .ry5urA; * ci6u
kolejnych pi8ciu lat mieszka w %olonii; *sp9pracowa z %arlheinzem
Ftockhausenem> tworzy wasne utwory muzyczne i per"ormances oraz uczestniczy
w koncertach i innych przedsi8wzi8ciach artystycznych oranizowanych w ramach
dziaa .lu0Dusu> m;in; w *ies5aden> Amsterdamie> %openhadze> Pary7u i 'ussel0
dor-ie;
* tym te7 okresie Paik zacz6 koncentrowa: si8 na wizualnych aspektach
swych dziaa> czeo Gwiadectwem staa si8jeo wspominana ju7 wczeGniej
wystawa M$Dposition o- +usik 0 $lectronic &eleTisionO> w alerii Parnass w
*uppertalu w CH<? r; *ystaw8 t8 uwa7a si8 o5ecnie za pocz6tek dziej9w sztuki
wideo; Po powrocie do #aponii +am #une Paik z udziaem in7yniera0elektronika
Fhuyi A5e eksperymentowa z kolorow6 telewizj6 i elektromanesami> co
doprowadzio do narodzin projektu +arti0cipation &T% "d5iorca projektu m9
tworzy: i przeksztaca: o5razy oraz proramy telewizyjne; !9wnie7 we wsp9pracy
z A5e Paik stworzy zdalnie sterowaneo ro5ota %0B=<; !o5ot ten wzi6 udzia w
premierze !obot Kpera w Nowym #orku> dok6d Paik przeprowadzi si8 w CH<B r;
&am te7 jako pierwszy z artyst9w zacz6 w CH<= r; u7ywa: kamery wideo @Fony R(
PortapakA; #eo pierwszy> leendarny zapis dokumentowa wizyt8 papie7a Pawa RI
w Nowym #orku i zosta pokazany teo sameo dnia w (a-e No No; * Nowym
#orku Paik pozna wiolonczelistk8 (harlotte +oorman> z kt9r6 i dla kt9rej nast8pnie
stworzy wiele o5iekt9w> taGm i kompozycji muzycznych> np; Kpera SeOtroniPue
@CH<IA> &THra "or Liuin Sculpture @Biustonosz telewizyjny na 7yw6 rzeK58> CH<HA>
Ioncerto "or &TIello and Tideo &ape @CHICA> >uadalcanal !ePuiem @CHI<0CHIIA;
* CH<< r; w +uzeum &echnoloii w Fztokholmie Paik wykona swoj6
pierwsz6 instalacj8 z5udowan6 z wielu monitor9w r9wnolele od5ieraj6cych r97ne
proramy telewizyjne 0 &T Iross% Z kolei w roku CHI3> wraz
z A5e> skonstruowa syntezator wideo pozwalaj6cy manipulowa: kolorami i
-ormami; Z jeo te7 pomoc6 nam #une Paik stworzy nast8pnie liczne taGmy wideo>
m;in; >lobal >rooue @Nlo5alna melodiaA i < &ribute to =o(n Iae @* hodzie dla
#ohna (aeSaA 0 o5ie w CHI? r;; Suit B-B @CHI<00CHIIA> Lak7 +lacld .3 @CHJ3A> ?#
?iO @+9j miks> CHJCA;
* CHIB r; powstaa jedna z najsynniejszych instalacji w historii sztuki
wideo 0 &T Hudd(a% * latach siedemdziesi6tych Paik zrealizowa ponadto wiele
instalacji wielomonitorowych> np; &T >arden "or Electronic <rt IT @"r9d
telewizyjny dla sztuki elektronicznej IR> CHIBA> Fis( Flies on Sk# @!y5a na nie5ieA
oraz Tideo Fis( @!y5a RideoA 0 o5ie CHI= r; %ontynuowa ten cykl w latach
osiemdziesi6tych> 5uduj6c m;in; w (entr8 Neores Pompidou w Pary7u instalacj8 z
?JB monitor9w 0 &ricolor Tideo @CHJ2A> oraz w Feulu> tworz6c z okazji irzysk
olimpijskich iantyczn6 wie78 z C33? monitor9w 0 &adaikson% &(e ?or7, t(e
Hetter @Im wi8cej> tym lepiej> CHJJA;
Poczynaj6c od CHII r; Nam #une Paik realizowa tak7e artystyczne
transmisje satelitarne 0 Sat <rt 0 z kt9rych najsynniejsza chy5aE Nood ?ornin,
?r% Krwell @'zie do5ry> Panie "rwellA zostaa wyemitowana w dzie noworoczny
CHJB r; jednoczeGnie z (entr8 Neores Pompidou w Pary7u i ze studia *N$&0&R
w Nowym #orku;
* roku CHJ3 w 'usseldor-ie Nam #une Paik stworzy swoj6 pierwsz6
instalacj8 laserow6; %ontynuowa r9wnie7 prace z ro5otami> powouj6c np; do
istnienia synn6 Famil# o" !obot @po raz pierwszy pokazan6 w CHJ< r;A> kt9ra 5ya
nast8pnie systematycznie roz5udowywana o kolejne instalacje0ro5oty> prezentuj6ce
m;in; !o5espierreSa @CHJHA> 'iderota @CHJHA> 'on %ichota @CHJHA> Al5erta $insteina
@CHHCA> Aleksandra *ielkieo @CHH?A i Attyl8@CHH?A;
* latach dziewi8:dziesi6tych powstaj6 kolejne du7e wideoinstala0cje> rzeK5y
wideo i wideoGciany> jak Tideo <rbor w .iladel-ii @CHH3A> ?# Faust @Zurich> CHHCA>
I(ase In"ormation Wall @No Gcian8 in-ormacji> Nowy #ork> CHH2A czy te7
Electronic Super(i(wa# @Nowy #ork> CHH=A; Paik u7ywa w nich> o5ok
tradycyjnych monitor9w> tak7e neon9w i pyt laserowych; !9wnolele do dzie
monumentalnych tworzy r9wnie7 prace skromne> kameralne 56dK minimalistyczne>
jak np; Iae czy ?eatiue E @#ajko na wspak> CHH?A;
&w9rczoG: Paika jest w caym swym prze5ieu szcze9lneo rodzaju
po6czeniem przeciwiestw; * jeo dziele minimalizm> inspirowany
prawdopodo5nie przez awanardow6 rzeK58 lat szeG:dziesi6tych> spotyka si8 z
wy5ujaymi> skomplikowanymi -ormami> maj6cymi zapewne korzenie w kulturze i
sztuce "rientu; !e-leksja -ilozo-iczna przeplata si8 z ironi6 i 5azenad6 -luDusowej
proweniencji> a synkretyzm i multimedializm 0 cechy waGciwe paradymatowi
postmodernistycznemu 0 swo5odnie 6cz6 si8 z analitycznym zainteresowaniem
natur6 u7ywanych medi9w; *ynalazczoG: technoloiczna i artystyczna>
heteroenicznoG: rodzajowa> GmiaoG: w przekraczaniu ranic i amaniu konwencji
oraz wielokierunko0
woG: poetyk i strateii tw9rczych to charakterystyczne waGciwoGci sztuki Paika;
'aje si8 w niej odnaleK: wszystkie rodzaje oraz najwa7niejsze atunki uideo0art%
+o7na te7 na jej przykadzie przeGledzi: proces ksztatowania si8 i trans-ormacji
podstawowych zaadnie zwi6zanych ze sztuk6 @multiAmediain6; *szystko to w
peni upowa7nia do uznania +am #une Paika za artyst8> kt9ry wywar zasadniczy
wpyw na rozw9j i uksztatowanie si8 sztuki wideo i kt9ry zainicjowa zarazem
procesy transcenduj6ce ranice wideo ku nowej sztuce hipermedialnej;
)wolni: si8 od rzeczywistoGci
!ozmowa ze Z5iniewem !y5czyskim
8IN.: :+a la(a (e=6L ' o*a'7i pre=iery Orkiestry, ro'=a+ialiC=y po ra'
pier+,'y1 Za)a+aliC=y !an6 py(ania ele=en(arne1 !opro+a)'i& na, !an +
(a=(e7 ro'=o+ie )oCA )ale*o i po+ie)'ia& )o,(a(e3'nie +iele na (e=a(
ro'6=ienia ,+o7e7 pra3yL aEy 'a3<B3iA )o )al,'ego )rMNeniaL )al,'y3< py(a41
C<3ieliEyC=y *on(yn6o+aA (a=(M ro'=o+B )'iCL po ,6*3e,ie !a4,*iego
no+ego fil=6L Kafka.
M?+i !anL Ne +i)eo )a7e +y7M(*o+M =oNli+oCA *reo+ania C+ia(a
'a,(Bp3'egoL po)oEnego )o na,'y3< =yCli1 !r'e3i+,(a+ia !an pra+)B
fo(ografii - pra+)'ie oEra'6 ele*(roni3'negoO pra+)B *ina - pra+)'ie +i)eo1
C'y (o 'na3'yL Ne neg67e !an *inoH .)=a+ia fo(ografii i fil=o+i +alor6
reali'=6H
ZBI0NI"$ #9BCZ9PS8I: "5raz Gwiata rejestrowany -ilmowo jest tak
samo prymitywny> umowny> jak eipskie przedstawienie perspektywy; &ak
uwa7am; Nawet kiedy ol6dam news# w telewizji> coraz 5ardziej jestem
przekonany> 7e to nieprawda; Pami8tamy te kawaki z wojny w %uwejcie 0 mimo
demonstrowania nowej techniki> pod wzl8dem -ilmowym prymitywne> Gmieszne>
dalekie od jakieokolwiek realizmu; #esteGmy Glepi> 7e teo nie widzimy; *i8c
cho: to 5rzmi jak herezja> powiem> 7e nawet materiay dokumentalne wydaj6 mi si8
z runtu nierealistyczne; * przyszoGci znajd6 si8 inne -ormy przedstawiania
rzeczywistoGci; &e> kt9re stosujemy dziG> wydaj6 si8 niezodne z prawd6 naszeo
myGlenia> z percepcj6 Gwiata;
0 5+aNa !anL Ne fil= nie *on(a*(67e na, 'e C+ia(e= r'e3'y+i,(y=H
0 &o> co ol6damy w telewizji czy w kinie> wydaje si8 odlee od
rzeczywistoGci; +edia musz6 iG: dalej w kierunku poszukiwania realizmu> tak jak
to 5yo od wiek9w;
0 Co )'iC o'na3'a ,&o+o reali'=H
0 Fzczerze m9wi6c> 5yo5y wspaniale mie: tak6 technik8> 7e5y m9c ro5i:
o5razy> cakiem dowolne sceny> dowolne pejza7e> dowolne dekoracje; )wolni: si8
od rzeczywistoGci; "d tak zwaneo realizmu> kt9ry realizmem wcale nie jest; "d
realizmu sytuacji istniej6cej tylko i wy6cznie w da0
nym miejscu i czasie; Bo rzeczywistoG: jest w nas> a nie w Mo5iektywnymO Gwiecie;
Wwiat istnieje w naszej wyo5raKni> w naszym doGwiadczeniu> we wspomnieniach>
przypuszczeniach> o5awach;
Fpr95ujmy s-ilmowa: +anhattanE nie ma do teo Grodk9w; A przecie7 sami>
w ci6u uamka sekundy> potra-imy zarejestrowa: w naszej owie o5raz
+anhattanu 0 caeo\ Ale ja wiem> 7e jednak da si8 przekaza: t8 natychmiastowoG:
naszeo myGlenia;
Przypatrzmy si8 zwykej rozmowie; Ile w jej trakcie ro5imy wycieczek w
przeszoG: i przyszoG:> jak atwo z try5u oznajmuj6ceo przerzucamy si8 na try5
przypuszczaj6cy; I dopiero te wszystkie elementy naszeo myGlenia skadaj6 si8 na
rzeczywistoG:; #eGli wi8c m9wi8 o poszukiwaniu realizmu> mam na myGli
odkrywanie teo Gwiata> kt9ry jest w nas; &o jest prawdziwy punkt odniesieniaE my
sami; %a7dy z nas jako indywidualnoG:; A to nie ma nic wsp9lneo z -otora-iczn6
rejestracj6; Bo nie mo7na przecie7 w peni o5iektywnie powiedzie: to jest kolor
czerwony> a to jest pion; &en MpionO i ten Mkolor czerwonyO 0 to nasze su5iektywne
przekonania;
Pami8tam> pod koniec lat siedemdziesi6tych ro5iem z %r9likiewiczem -ilm
&a;cz)c# jastrz)b% Bya tam scena> w kt9rej dwoje przemiych ludzi> pan Zelnik i
pani &yszkiewicz> idzie ze so56 do 97ka; Pami8tam> dopiero w tym momencie
uGwiadomiem so5ie> w czym waGciwie uczestnicz8; Zdawaem so5ie spraw8> 7e
praca operatora i re7ysera polea na tym> 7e5y nie 5yo nas wida:; I 7e pan Zelnik
oraz pani &yszkiewicz tylko wtedy wypadn6 do5rze> kiedy poka76> 7e nas nie ma w
pokoju> razem z tymi cholejrnymi Gwiatami> ka5lami itd; (aa sytuacja poleaa
wi8c na jakiejG imitacji; Ale czeoL "to jest pytanie; Bo w rzeczywistoGci> dy5ym
zo5aczy w 97ku dwoje ludzi> to 5ym si8 wyco-a> a nie pakowa si8 z kamer6 do
97ka> nie chciaem wi8cej 5ra: udziau w tej imitacji 7ycia> kt9ra nazywa si8 m
kinem; #a po prostu w takie kino nie wierz8; %t9ryG z was zwr9ci uwa8> 7e m9j
*a"ka przypomina teatrzyk z lat dzieci8cych; I to jest "%; Ale nie jest to -otora-ia
rzeczywistoGci; (hc8> 7e5y czowiek patrzy na -ilm> nie uwa7aj6c teo za imitacj8
Gwiata;
(hodzi teraz o stworzenie -ormy kreatywnej> kt9ra zakada interakcj8 widza
z o5razem uniemo7liwiaj6c6 5ierny od5i9r> w skali masowej prowadz6cy do
oupienia spoeczestwa; &ak6 -orm8 daje technoloia komputerowa> pomysy
typu uirtual realit#, interactiu Rideo 0 to nie s6 tylko za5awki; &o cay kierunek> dla
mnie szalenie -ascynuj6cy;
0 !r'ypi,67e !an +iel*M rolB (e3<nologii1 %le no+e (e3<ni*iL *(?re !an6
,&6NM )o ar(y,(y3'ny3< o)*ryAL 7a* )o(M)L na ,'er,'M ,*alB +y)a7M ' ,ieEie
(yl*o 'aEa+*iL ,&6NM ni3 nie 'na3'M3e7 ro'ry+3e1
0 #eGli dzi8ki wysokiej technice powstaj6 rzeczy mierne> to wina ludzi> a nie
technoloii; %iedyG na kino te7 patrzono jak na jarmarczn6 rozrywk8> sztuczk8
techniczn6; Z komputerami jest podo5nie; A przecie7 narz8dzia> kt9rymi dziG
dysponujemy> s6 -antastyczne; #eszcze dziesi8:> pi8tnaGcie lat temu nawet nam si8
to nie Gnio; #ak mo7na m9wi:> 7e
technoloia za5ija sztuk8L FtradiTarius to te7 technoloia; (o 5y5y wart Paanini
5ez skrzypiecL I najwy5itniejszy pisarz 5ez wynalazku Nuten5eraL Za pomoc6
technoloii komputerowej> kt9r6 dziG dysponujemy> mo7na malowa: o5razy> jak to
ro5i Brueel; Uadna rejestracja -otora-iczna czy -ilmowa nie daje mo7liwoGci
takiej kreacji; +y mamy szans8 to zro5i: 0 s-otora-owa: coG> czeo nie ma%
%ontynuowa: dzieo dawnych malarzy> tworzy: coG w rodzaju 7ywych o5raz9w>
trwaj6cych w czasie; '67y: do penej realizacji rzeczywistoGci> kt9ra istnieje w
naszym m9zu 0dzi8ki komputerowi;
+ie odzimy si8 z natur6; &ak jest we wszystkich dziedzinach 7ycia> nie
tylko w sztuceE (hcemy zmienia: klimat> chcemy si8 leczy:> chcemy przystosowa:
si8 do czas9w> kiedy soce zacznie asn6:; +ie odzimy si8 na masowe
samo59jstwo; (hcemy tworzy:> stwarza:;
0 Nia& !an po3'63ie pr'e*ro3'enia prog6L 'a *(?ry= Q,(+ar'a ,iB C+ia(R
- + Orkiestrze? + Kafce?
0 Po realizacji Krkiestr# zaj6em si8 studiowaniem pro5lem9w> kt9re
sprawiay najwi8ksz6 trudnoG:; * Krkiestrze pierwszy raz spr95owaem pracy z
+otion (ontrole Fystem> urz6dzeniem> kt9re komputerowo kontroluje ruch kamery;
Byo to -ascynuj6ce doGwiadczenie> w wyniku kt9reo z5udowaem wasny
so"tware% Po raz pierwszy zastosowaem o w *a"ce%
#eGli w przypadku Krkiestr# musiaem jecha: do .rancji> 7e5y tam s-ilmowa:
katedr8> a potem w studiu wstawia: postacie> kt9re lataj6 pod jej sklepieniem> to
teraz mo8 z5udowa: w studiu wasn6 katedr8; * *a"ce s6 uj8cia> kt9re Gwiadcz6 o
post8pie w 5udowaniu tej mojej MkatedryO; (hodzi o to> 7e wszystkie te dekoracje>
wszystkie Gwiaty> 5udowane s6 z 5ardzo wielu r97nych element9w> w r97nej skali>
nikt z widz9w nie ma poj8cia> 7e jeden o5raz skada si8 nieraz z kilkudziesi8ciu
element9w -otora-owanych oso5no; &o przy ro5ieniu ?an(attanu odkryem coG
nieprawdopodo5neo> co potem dao e-ekt w *a"ce 0 7e dowolny o5raz mo7na
zo7y: w caoGci z miniatur> modeli> 6cz6c dowolne skale i wprowadzaj6c w to
7yweo czowieka;
Z5udowaem rodzaj maszyny produkuj6cej ruchome o5razy; Przed o5iektyw
kamery dostarczam r97neo rodzaju komponenty> np; Gcian8; A maszyna 5uduje z
tej Gciany na przykad o5raz pokoju; %omponenty mo6 5y: zro5ione z rozmaitych
materia9w i w r97nych skalach;
Za pomoc6 teo systemu mo8 teoretycznie tworzy: wszystko> co chc8E
chmury> nie5o> soce> nie jestem niczym zwi6zany; +am do dyspozycji jak5y sw9j
Gwiat> kt9ry mo8 dowolnie ksztatowa:; * dodatku to jest tanie;
0 ByliC=y 'a,*o3'eniL oglM)a7M3 fo(o,y ' reali'a37i Kafki: )e*o
ra37a po*o76L + *(?ry= )'ie7M ,iB ,3eny ro)'inne i + *(?ry Q+,(a
+ieniR ,M Ny+i a*(or'yL + r'e3'y+i,(oC3i =a ro'=iary )o=*6 )la
lale*1 !o)oEnie ' go,po)M + Zamku. Z (y= Ne ,'yn*+a,L 'a *(?ry=
-ri)a oEe7=67e 0eo=e(rBL 7e,( 'E6)o+any o,oEnoL + ,*ali 1:11
0 +o8 6czy: dowolne skale; * *a"ce mam w jednym kadrze o5iekty w
skali CEC23> CE<3> CEC2> CE<> CEB> CEC; Nikt z widz9w nie ma poj8cia> 7e tak jest;
najwi8kszym pro5lemem w 5udowie wszelkich speclal e""ectsjest 6czenie
dowolnych skal @np; prawdziweo 5udynku z modelemA przy zachowaniu penej
mo7liwoGci ruchu o5iekt9w> ludzi i kamery; +oja maszyna rozwi6zuje te pro5lemy
i daje mi pen6 swo5od8 ruchu w o5razie 0mo8 jecha: w ika7dym kierunku i
wszystko mi si8 zadza> wszystko jest ze so56 po6czone; * niedalekiej przyszoGci
cay o5raz 58dzie produkowany matematycznie> czyli za pomoc6 komputera; Nie
trze5a 58dzie w o9le narywa: o5razu z rzeczywistoGci; Nawet o5razu 7yweo
czowieka; (ho: nie przypuszczam> 5y za naszeo 7ycia do teo doszo;
0 8a=era *rMNy +o*?& Eo<a(eraL a +&aC3i+ie C+ia( *rMNy +o*?& 8af*i1
.n -7a*Ey ,(a& + =ie7,361 MoNna po+ie)'ieAL Ne 7e,( (o <i,(oria Ny3ia 3'&o+ie*a
'a=*niB(a + par6 +nB(r'a3<L *(?re ,iB na na,'y3< o3'a3< (ran,for=67M:
7a)alnia ' .73e= 'a=ienia ,iB + go,po)BL + *a(e)rBL + ,M)L a +,'y,(*o +
r63<6L + ,po,?E 6lo(ny1 +ia( 7e,( 7e)ynie )e*ora37ML *la(*ML *(?ra +iB'i
Eo<a(era1
0 "czywiGcie> te dekoracje daj6 e-ekt nieco teatralny> kukiekowy; &o
kwestia odro5ienia detali; +o7na so5ie wyo5razi:> 7e wszystkie detale w *a"ce
5yy5y odro5ione per-ekcyjnie; Ale mnie nie chodzi o e-ekt -otora-iczneo
realizmu> cho: jestem w stanie teo dokona:; By5ym szcz8Gliwy> dy5ym m9
osi6n6: taki stopie precyzji> jak na o5razach Bruela 0 ale czy 5y5y to Gwiat
realistycznyL
0 Z (egoL 3o !an =?+iL +yni*aL Ne fil=y (a* r?NneL 7a* Orkiestra, po(e=
Manhattan i Washington, +re,'3ie Kafka - Ey&y *ole7ny=i e(apa=i (y3< ,a=y3<
po,'6*i+a4H
0 Po skoczeniu Krkiestr# natychmiast wiedziaem> co powinienem ro5i:;
%olejne realizacje traktuj8 jako testy> eksperymenty; Fu7yy mi one do rozwi6zania
pewnych pro5lem9w> czy to technicznych czy estetycznych; *idz8 teraz> 7e moje
doGwiadczenia 5yy podporz6dkowane jednej eneralnej linii; *a"ka jest rezultatem
wszystkich dotychczasowych eksperyment9w; Przez dwadzieGcia par8 lat
eksperymentowaem> a teraz wchodz8 na coG w rodzaju paskowy7u; *spinaj6c si8>
doszedem do jeo skraju;
0 $ na(6ralny ,po,?E !ana (+?r3'oCA )'ieli ,iB na e(ap *ra7o+y i
a=ery*a4,*i1 /a= - 3<a&6pni3(+o + Se-Ma--or'e1 /6 - apara(6ra Sony
na7no+,'e7 genera37i1
0 #a nie dziel8 teo> co ro5i8> na 7adne okresy; &o jest to samo chaupnictwo>
zmieniy si8 tylko narz8dzia; ,a lepszych mo7na wi8cej zro5i:> ale jest to wci67 ta
sama udr8ka; &e same pro5lemy 0 na innym poziomie;
0 Na,'a ro'=o+aL pe&na (e3<ni3'ny3< ,'3'eg?&?+L oEra3a ,iB +o*?&
po,(a3iL *(?ra ' (e3<ni*M nig)y nie =ia&a ni3 +,p?lnego -outsidera 8af*i1 >a*
,iB =a7M proEle=y (e3<ni3'ne )o 7ego )ra=a(6L *(?ry !an pr'e),(a+iaH Bo o(o
po ra' pier+,'y 6 !ana po7a+ia ,iB *on*re(na po,(aA1 1 )ra=a( l6)'*i1
0 'ramat ludzkiL Podejrzane okreGlenie; #ak5yGmy 5udowali pomnik;;;
0 C<o)'i o (oL Ne + Kafce po ra' pier+,'y (a* +iel*M rolB gra ,&o+oL
nio,M3e pe+ien )ra=a(1 !o7a+ia ,iB po,(aAL *(?ra =?+i: na'y+a= ,iB (a* i
(a*111
0 'ramat ludzki;;; Nie;;; &o wszystko s6 takie mae kamstwa;;;
0 $iB3 ,*M) +&aC3i+ie 8af*a 6 !anaH /a po,(aA 'roEi&a o,(a(nio *arierB
+ *inie1
0 *aGciwie jeo dzieo nie nadaje si8 do -ilmowania; Ftanowi zamkni8t6
kart8> sam6 dla sie5ie; #eo o5ecna popularnoG: to przypadek; !zeczywiGcie>
powstanie wi8cej -ilm9w wedu %a-ki 0 Fza59 ro5i +roces, ktoG inny przyotowuje
6amek% * pooni za tematami> kt9re s6 na wyczerpaniu> wykupuje si8 wszystko> co
si8 da; +9j wy59r podyktowany 5y poziomem technoloii> do kt9rej pasuj6 mi
o5razy z jeo literatury;
0 8i= )la !ana 7e,( 8af*aH
0 Przede wszystkim artyst6; (zystym artyst6> kt9ry u7ywa literatury jako
narz8dzia; Artyst6 nie zwi6zanym z awanard6> 7yj6cym na u5oczu; Fzuka -ormy>
nie dokoczy swoich powieGci> 5y z nich niezadowolony> a myGmy z nich zro5ili
arcydziea; +yGl8> 7e jest 5ardzo wiele niesusznych interpretacji %a-ki; Z wieloma
85okimi analizami nie mo8 si8 zodzi:; &o> co ukoczy> ma 5ardzo proste
przesanie;
"5serwuj6c jeo prac8 na podstawie list9w> mo7na pomyGle:> 7e 5y to
poszukiwacz> odkrywca> ktoG w rodzaju naukowca lu5 zakonnika0as0cety; Nie
pozostawi po so5ie mani-estu> jak inni dwudziestowieczni artyGci; I mo7e dlateo
o5raz jeo literatury ulea wypaczeniu; )wa7a si8> na przykad> 7e 5y krytykiem
systemu> krytykiem epoki; Ale w tym> co napisa> nie -ascynuje ani o5raz epoki> ani
krytyka systemu> tylko pewna kreacja; %a-ka 5y oarni8ty jedyn6 ide6 0 szuka
tajemnicy kreacji; Pyta 0 po coL dlaczeoL Z dost8pnych mu -orm> jak z klock9w>
5udowa nowe struktury;
i +a przykad *olonia kama jest dla mnie przede wszystkim prac6 poetyck6>
konstrukcj6 estetyczn6; Zaszu-ladkowano %a-k8 jako Mkrytyka 5iurokracjiO; A on
jej wcale nie krytykowa> uwa7am; &raktowa j6 jako swoisty> estetyczny Gwiat; "n
tym 7y> oddycha kurzem akt; &o 5y powa7ny czowiek;
!ozmowa M%inaO ze Z5iniewem !y5czyskim
0opracowana przez &adeusza Fo5olewskieo na
podstawie nara dokonanych przez Z5iniewa
Benedyktowicza w +owym #orku latem CHH2 r;
0ukazaa si8 w ksi67ce 6biniew !#bcz#;ski 0 po0
dr,nik do krain# niemoliwoci @redakcja Z5i0
niew Benedyktowicz> &eresa !utkowska> !yszard
(iarka> *arszawa CHH?A;
F&ANIFVA* *I&%I$*I(Z
&echnika przyszoGci
Ftawiane w ostatnich czasach antycywilizacyjne hasa o rzekomej koniecznoGci zacieGnienia 7ycia
umysoweo do pewnych rup> do pewnych jednostek> kt9re wy6cznie tworzyy5y i u7yway w
s-erze sztuki> s6 z56kaniem si8 myGli ludzkiej przez podstawianie si8 uczu: pr97noGci>
samolu5stwa i maodusznoGci na miejsce wielkich o5jaw9w dusz silnych> wspaniaomyGlnych>
szerokich i szczodrych; Z -aktu> 7e ka7dy prawie umys wy7szy> zatem zwyke nowy> musi stacza:
walk8 o wyznawane przez si8 idee> wyprowadzono -aszywy wniosek; (i> kt9rzy st6d wyo5ra7aj6
so5ie> 7e konieczn) cech6 wy7szoGci pewneo dziea lu5 pewnej idei jest sta'a jej niezodnoG: z
otoczeniem> staa niemo7noG: 5y: poj8t6 przez wi8ksz6 licz58 umys9w> nie rozumiej6> 7e ka7da
nowa idea ma pierwszeo dnia tylko jedneo wyznawc8 0 to jest sweo tw9rc8> lecz 7e jej
koniecznoGci6> jej si6 -ataln6 jest oarnianie jak najszerszeo kr8u ludzkoGci; Fowacki> kt9ry chce
Mzjadacz9w chle5a w anio9w przero5i:O> +ickiewicz> kt9ry pranie> a5y jeo pieGni stay si8
koniecznoGci6 powszednieo 7ycia> czuj6 i dziaaj6 zodnie z zasadniczymi podstawami wy7szeo
5ytu ludzkoGci> s6 w harmonii z psycholoi6 wielkich tw9rc9w; +yGle:> 7e podniesienie powszech0
neo poziomu umysoweo jest o5ni7aniem szcze9lnych o5jaw9w czynu dusz doskonalszych> jest
to o5ni7a: wartoG: i znaczenie tych ostatnich; Neniusz mo7e uGwiadamia: swoj6 wy7szoG: nad
tumem> mo7e nim nawet poardza:> ale nie mo7e prowadzi: dro5iazoweo rachunku wzajemnych
zo5owi6za i ustanawia: sztucznej etykiety> kt9ra 5y o utrzymywaa stale w sztucznym oddaleniu
@jakoA ukryteo w o5okach kadzide 5o7ka;
@;;;A 'usz ludzkich nie nale7y zacieGnia:> nie nale7y z nich ro5i: rozwa7nych sk6pc9w>
zazdrosnych o wsp9u7ycie skar59w> kt9re si8 mimo ich woli romadz6; *sp9udzia w caej
sumie kultury wszystkich jest kracowym punktem d67e rozwoju spoeczneo> nie trzeba obnia
ani m#li, ani sztuki do poziomu przeci7tnoci 0 trzeba dusze przeci7tne podnosi do w##n
eniusz,w 0 trze5a Mzjadacz9w chle5a w anio9w przera5ia:O;
@;;;A 'usza ludzka musi si8 wyt87a: do o5ejmowania jak najrozle0lejszej dziedziny czynu> a
7e poza zwi6zkiem z ludzkoGci6 czyn nie jest mo7liwy> -ataln6 wi8c koniecznoGci6 7ycia jest czu: i
dziaa: w ludzkoGci;
M(zu: za milionyO> panowa: nad milionami dusz lu5 da: si8 za nie ukrzy7owa:> to
s6 krace wyt87enia enerii ludzkiej duszy; * sztuce nikt dalej w ten Gwiat nie
si8n6 ni7 +ickiewicz w improwizacji %onrada @;;;A ale mo7emy dKwia:
wszystkie jednostki na coraz wy7szy stopie 7ycia psychiczneo> mo7emy i
powinniGmy d67y: do osi6ni8cia mo7liwie wznioseo stanu dusz;
@;;;A Z czasem post8p elektrotechniki czy mo7e jeszcze innej> na jakiejG
su5teniejszej> nie znanej dziG sile opartej techniki doprowadzi do teo> 7e cae
do5ro> jakie ludzkoG: w sztuce zromadzia> stanie si8 dost8pne dla wszystkich>
wsz8dzie i w ka7dym czasie; Przenoszenie o5raz9w i dKwi8k9w 58dzie rzecz6 tak
atw6 i zwyk6> 7e wymiana myGli> wsp9rz8dnoG: wra7e i wzrusze> stan9w
psychicznych i uczu:> uczyni z ludzkoGci> jak5y jedn6 pot87n6 dusz8;
!ozlew idei staje si8 coraz atwiejszyP materialne Grodki przenoszenia myGli
staj6 si8 po prostu cz8Gci6 naszeo oranizmu; (zym7e jest tele-on> je7eli nie
spot8owaniem dziaania naszeo osu i suchuL &akie same te7 58d6 urz6dzenia
pot8uj6ce si8 naszeo wzroku do 5ajecznych ranic;
Z czasem wi8c o5razy Relaz^ueza lu5 !em5randta> kt9rych dziG trze5a
szuka: w +adrycie lu5 Antwerpii> 58d6 ol6dane jednoczeGnie na caej kuli
ziemskiej 0 od Pekinu do Zakopaneo; Ue5y widzie: skut6 mrozem pustyni8
pod5ieunow6 i kipi6cy nadmiarem przepych 7ycia podzwrotnikoweo> doG: 58dzie
dotkn6: jakieoG uziczka; I nie tylko widzie:E straszny huk Gcieraj6cych si8 l6d9w
lodowych i war tysi6ca odos9w dusz6ceo si8 nawzajem 7ycia indyjskich
ost8p9w 58d6 przychodziy razem z o5razem; +o7e nawet penoG: wra7e dojdzie
do jednoczesneo przeniesienia napi8cia elektrycznoGci i temperatury 0 58dziemy
marzli lu5 saniali si8 w znojnym or6cuP 58dziemy odurzali si8 zapachem kwiat9w>
kt9re zakwity o tysi6ce mil dali> lu5 wzdryali si8 z o5rzydzenia od zaduchu
rozpadaj6cych si8 cielsk wielory59w;;; *szystko to si8 stanieP stanie si8 nie dziG> to
jutro; *ypeni to mn9stwo dotychczasowych marze> zaspokoi mn9stwo pranie i
otworzy jeszcze dalsze i szersze horyzonty> roz5udzi jeszcze inne pranienia i
t8sknoty;;; 'usza ludzka jest 5ezdenna> poniewa7 jeszcze nie jest w zastoju>
poniewa7 rozwija si8> to znaczy> 7e ci6le trwa w niej przyrost enerii psychicznej;
(zy tak 58dzie a7 do jakieoG kataklizmu> kt9ry zniszczy ziemi8 i jej MpleGO 0
ludzkoG:L czy te7 sia 7ycia si8 wyczerpie i ludzkoG: zinie> tak jak wymieraj6
pewne atunki roGlinL &o zreszt6 wszystko jedno i na to trze5a duo czeka:;
&ymczasem trze5a 7y:\
*yimek z ksi67ki Ftanisawa *itkiewicza $ziwn#
cz'owiek, kt9ra ukazaa si8 we Lwowie w CH3? r;
nakadem &owarzystwa *ydawniczeo %si8arni
F; Fadowskieo w *arszawie; &ytu -ramentu po0
chodzi od redakcji niniejszej antoloii;
#A/ 'ARI' B"L&$!
%omputerE maszyna i narz8dzie
%omputer jako technoloia de-iniuj6ca
* przeszoGci nawet doniosa nowa technoloia przetwarzania materia9w lu5
enerii rzadko wypieraa cakowicie sw6 poprzedniczk8; Nowa technoloia na o9
podporz6dkowuje so5ie dawn6> oraniczaj6c j6 do zada> dla kt9rych samajest al5o
niestosowna> al5o nieekonomiczna; *ynalazek 7elaza nie wyeliminowa narz8dzi z
5r6zu> kt9re 5yy tasze i atwiejsze do sporz6dzania> r9wnie7 wiatraki czy koa
myskie nie ruoway wykorzystania zwierz6t poci6owych> dy7 5rak 5yo
sposo5u ci6ni8cia wozu z pomoc6 siy wiatru lu5 wody; +aszyna parowa> silnik
spalinowy> a o5ecnie reaktor j6drowy nie zast6pi6 ro5otnikowi zwykeo w9zka>
kt9rym wci6nie ci87ki adunek na niskie schody> nadal wykorzystujemy
umiej8tnoGci i odkrycia @oie> rolnictwo> 9rnictwoA maj6ce tysi6cletni6 tradycj8P
elektronika nie jest technoloi6 najwa7niejsz6 z perspektywy prze7ycia atunku lu5
stopnia naszej zamo7noGci; * tym sensie nidy nie dor9wna neolitycznemu
wynalazkowi uprawy roli; Zale7ymy dzisiaj od niewielkiej licz5y rolnik9w> kt9rzy
stosuj6c zaawansowan6 technoloi8 7ywi6 nas> a tym samym umo7liwiaj6 nam np;
rozwa7anie znaczenia komputer9w lu5 czeokolwiek inneo;
%omputery same nie wykonuj6 7adnej pracyP one ni6 kieruj6; &echnoloia
Msterowania i kontroliO> jak zr8cznie j6 nazwa Nor5ert *iener> niewiele jest warta
5ez czeoG> co mo7na kontrolowa: @tzn; na o9 5ez innych maszyn wykonuj6cych
praceA; 'la przykadu> j6drem amerykaskieo wahadowca kosmiczneo s6
komputery> kt9re kontroluj6 niemal ka7d6 -az8 jeo dziaania; Ale jeGli pot87ne
silniki rakietowe nie dostarcz6 oczekiwanej enerii> komputery nie maj6 co ro5i:;
%omputery nie naruszaj6 wielu starszych technoloii> zwaszcza technoloii
przetwarzania enerii> a mimo to sytuuj6 je w innej perspektywie; *raz z
pojawieniem si8 prawdziwie zo7onej maszyny> jak6 jest komputer> stare masz#n#
eneretyczne @silniki parowe> azowe lu5 rakietoweA trac6 na presti7u; +aszyny
eneretyczne przestay 5y: samodzielnymi urz6dzeniami podleymi jedynie
5ezpoGredniej kontroli czowiekaP teraz musz6 si8 podda: heemonii komputera>
kt9ry koordynuje ich dziaanie;
%omputer jest technoloi6> kt9ra 5ardziej ni7 jakakolwiek inna de-iniuje
nasze czasy; Bezwzl8dnie praktyczny i wydajny> komputer jest czymG
-antastycznym; #eo dziaanie zadziwia nawet in7ynier9w> kt9rzy o z5udowali> tak
jak rzemieGlnik9w w XIR stuleciu musia dziwi: zear> a nieczuych
przedsi85iorc9w w XIX w; 0 sia maszyny parowej; 'zisiaj komputer stale rozi> 7e
wyrwie si8 z ciasneo pola ludzkich spraw @pomiary naukowe oraz rachunkowoG:
handlowaA> kt9re zostao mu wyznaczonen 5y zamiast teo przyczynia: si8 do
eneralneo przede-iniowania niekt9rych podstawowych relacjiE nauki wo5ec
technoloii> wiedzy wo5ec wadzy technicznej i> w sensie najszerszym> ludzkoGci
wo5ec Gwiata natury;
&en proces przede-iniowywania nie jest nowy; &echnoloia zawsze
wywieraa taki wpywP zawsze 5ya i mostem> i 5arier6 mi8dzy ludKmi a ich
Grodowiskiem przyrodniczym; )miej8tnoG: tworzenia i u7ywania narz8dzi oraz
rozwini8ta zdolnoG: j8zykoweo komunikowania si8 sprawiy> 7e ludzie mo6 7y:
wyodniejP jednak> z druiej strony> osi6ni8cia te przyczyniy si8 zarazem do
oddzielenia ich od przyrody;
* ci6u wiek9w ludzie zastanawiali si8> jak to jest> 7e oni i ich kultura
@technoloia w najszerszym sensieA wyrastaj6 ponad przyrod8> co waGciwie czyni
ich ludKmi> a nie tylko zwierz8tami; 'la Nrek9w podstawow6 cech6 ludzk6 5ya
zdolnoG: do ustanawiania adu spoeczneo i polityczneo> ucieleGnianeo przez
pastwo0miastoE ludzie w peni swojeo rozwoju moli uzadnia: z5iorowe cele>
stanowi: prawa> przestrzea: ichP nic takieo nie moo 5y: dzieem zwierz6t
pozostaj6cych w stanie natury; Pastwo0miasto 5yo wielkim osi6ni8ciem
technoloii spoecznej; * Gredniowieczu osi6ni8cia technoloii 5yy mo7e
5ardziej natury -izycznej ni7 spoecznej> ale zastosowanie nieo7ywionych Kr9de
enerii> wiatru i wody> sprzyjao nowemu widzeniu zale7noGci czowieka od siy
natury; "dkrycia do5y !enesansu i rewolucji przemysowej popchn8y ludzi w
niekt9rych dziedzinach 5li7ej natury> w innych zaG oddzieliy ich od niej;
Niezmienny nacisk na odkrywanie Gwiata -izyczneo i manipulowanie nim
prowadzi do 85szeo rozumienia kwestii ziemskich zaso59w; +imo to
pranienie opanowania natury 0 ujarzmienia 5ardziej wydajnych Kr9de jej enerii w
postaci pary i paliw kopalnych> wydo5ywania metali dla cel9w przetwarzania 0
nieustannie w9wczas roso; %iedy 'arwin przekonywaj6co pokaza> 7e czowiek
jest zwierz8ciem nie r97ni6cym si8 od innych zwierz6t> raz na zawsze zruchota
5arier8> jaka wedu staro7ytnych i Gredniowiecznych wyo5ra7e oddzielaa ludzi
od reszty istot Gwiata przyrodniczeo; A jednak dziewi8tnastowieczni in7ynierowie
ze swymi kolejami 7elaznymi> a tym 5ardziej dwudziestowieczni -izycy ze swymi
5om5ami atomowymi wydawali si8 mniej przynale7ni do Gwiata przyrody ni7
ludzie kiedykolwiek przedtem> mniej kontrolowani przez natur8 lu5 oso5owe
59stwo> 5ardziej zaG odpowiedzialni za swoje 58dy;
Nieustannie kreGl6c lini8> jaka dzieli natur8 i kultur8> ludzie zawsze 5yli
skonni wyjaGnia: pierwsz6 w kateoriach druiej> 5ada: Gwiat natury przez
pryzmat stworzoneo przez sie5ie ludzkieo Grodowiska; I tak rec0
cy -ilozo-owie przez analoie z dziedziny rzemiosa arncarskieo i stolarskieo
tumaczyli stworzenie %osmosuE wiazd> planet> Ziemi i jejS mieszkac9w; * ten
spos95 zear ci87arkowy wynaleziony w Gredniowieczu dostarczy nowej meta-ory
zar9wno dla reularnych ruch9w cia nie5ieskich> jak i dla wspaniale
skomplikowanych cia zwierz8cychP natomiast szeroko rozpowszechnione w wieku
XIX maszyny parowe przywodz6 na myGl odmienny> 5ardziej 5rutalny aspekt
Gwiata przyrodniczeo; Z pewnoGci6 nie jest prawd6> 7e jedynie technoloie s6
odpowiedzialne za zmieniaj6ce si8 pol6dy ludzkoGci na przyrod8> lecz 5ez
w6tpienia w ka7dej epoce technoloia stanowi atrakcyjne okno> przez kt9re
myGliciele mo6 widzie: swoje -izyczne i meta-izyczne Gwiaty;
@;;;A * tym kontekGcie proponuj8 analizowa: technoloi8 elektroniczn6;
%omputer jest wsp9czesnym odpowiednikiem zear9w i maszyn parowych z
poprzednich szeGciu wiek9wP jest dla nas tak wa7ny> jak koo arncarskie dla Gwiata
staro7ytneo; #est tak nie dlateo> 7e nie mo7emy 7y: 5ez komputer9w> lecz
dlateo> 7e 7yj6c z nimi staniemy si8 innymi ludKmi; *szystkie techniki i
urz6dzenia s6 potencjalnie technoloiami de-iniuj6cymi> poniewa7 wszystkie do
pewneo stopnia rede-iniuj6 nasz stosunek do przyrody; * istocie w ka7dej epoce
jedynie kilka urz6dze lu5 rzemios zasuuje na nazw8 technoloii de-iniuj6cej; *
Gwiecie staro7ytnym stolarstwo i murarstwo 5yy niemal tak wa7ne jak tkactwo lu5
arncarstwo> a mimo to poeci i -ilozo-owie tylko te dwa ostatnie uznali za
inspiruj6ce; * Gredniowiecznej $uropie podozmian i pu lemieszowy miay
wi8kszy wpyw ekonomiczny i spoeczny ni7 pierwsze mechanizmy zearowe; A
mimo to niewielu -ilozo-9w i teolo9w przyr9wnywao Gwiat do ziarna soczewicy;
Pewne umiej8tnoGci i wynalazki atwo si8 przenosiy z aory do akademii> z -a5ryki
tekstyli9w do salon9w lu5 z przemysowych oGrodk9w 5adawczych do sal
uniwersyteckich;
*izje niekt9rych -ilozo-9w i poet9w miay wa7ny wpyw na takie
przeniesienia; %artezjusz i jeo kontynuatorzy przyczynili si8 do ustanowienia
zeara technoloi6 de-iniuj6c6 w zachodniej $uropie; Z pewnoGci6 pierwszy poeta
opiewaj6cy mit prz6dek> kt9re snuj6 ni: 7ycia> dziaa na rzecz uznania tkactwa za
technoloi8 de-iniuj6c6 staro7ytnej Nrecji; Lecz musi coG 5y: w samej naturze
wy5ranej technoloii> co sprawia> i7 jej -orma> materiay> sposo5y dziaania
inspiruj6 zar9wno umys> jak i r8k8 0na przykad przyjemne o5rotowe ruchy
wrzeciona lu5 autonomia i zo7onoG: zeara wahadoweo;
&akie cechy> w powi6zaniu ze spoecznym i ekonomicznym znaczeniem
daneo urz6dzenia> po5udzaj6 spoeczne myGlenie; Bardzo cz8sto urz6dzenie
na5iera znaczenia meta-oryczneo i w sztuce oraz w -ilozo-ii jest przyr9wnywane
do element9w o7ywioneo lu5 nieo7ywioneo Gwiata przyrody; Platon por9wna
wszechGwiat z koowrotkiem> %artezjusz myGla o zwierz8tach jako mechanizmach
zearowych> a naukowcy w XIX i w pocz6tkach XX w; stale przyr9wnywali
wszechGwiat do maszyny cieplnej> kt9ra powoli zu7ywa swe paliwo; 'zisiaj
komputer su7y za meta-or8 ludz0
kieo umysu lu5 m9zuE psycholodzy m9wi6 o wejGciu i wyjGciu> czasami nawet o
(ardware i so"tware m9zuP linwiGci traktuj6 j8zyk ludzki tak> jak5y 5y kodem
proram9w> a wszyscy m9wi6 o nauczeniu komputer9w MmyGleniaO;
&echnoloia de-iniuj6ca rozwija wi8zi> meta-oryczne lu5 inne> z nauk6>
-ilozo-i6 lu5 literatur6 danej kulturyP zawsze 5ez trudu mo7e nam posu7y: jako
meta-ora> przykad> model al5o sym5ol; &echnoloia de-iniuj6ca przypomina szko
powi8kszaj6ce> kt9re oniskuje pozornie rozproszone w danej kulturze idee w jeden
jasny> niekiedy przenikliwy promie; &echnoloia nie odwouje si8 do
podstawowych zmian kulturowych sama przez si8> ale w nowy spos95 skupia idee>
wyjaGnia je szerokiej pu5licznoGci; %artezjaska mechanistyczna koncepcja Gwiata
posuszneo prawom matematyki 5ya jasna> przyst8pna> a przeto wpywowa>
wsp9czeGni 5owiem %artezjusza 7yli w Gwiecie zear9w i przekadni; !9wnie7 i
dzisiaj technoloia elektroniczna nadaje 5ardziej o9lny wyraz pewnym trendom w
myGleniu dwudziestowiecznym> a zwaszcza poj8ciom loiki matematycznej>
linwistyki strukturalnej oraz psycholoii 5ehawiorystycz0nej; &rendy te z oso5na
5yy jedynie sa5ymi wstrz6sami w historii ideiP wzi8te razem tworz6 rewolucj8 w
naszym myGleniu; @;;;A
%omputer jako narz8dzie
%omputer jest z jednej strony maszyn6 wywodz6c6 si8 z mechanicz0no0
dynamicznej tradycji Zachodu> z druiej zaG 0 r8cznym narz8dziem ze staro7ytnej
tradycji rzemieGlniczej; By inspirowa: tw9rcze wykorzystanie komputer9w>
najlepszym sposo5em jest eksponowanie oweo druieo dziedzictwa przed
pierwszym> narz8dzia przed maszyn6;
+aszyn8 charakteryzuje nieprzerwane> samodzielne dziaanie> nastawiana
jest przez czowieka> a nast8pnie> w wi8kszym lu5 mniejszym stopniu> dziaa poza
jeo kontrol6; Zostaa tak zaprojektowana> 5y poGredniczy: mi8dzy czowiekiem a
przyrod6> oddziaywa: na Gwiat przyrodniczy 5ez koniecznoGci> a w istocie 5ez
mo7liwoGci kontaktu ludzi z natur6; &aki jest zear> kt9ry wydo5ywa miar8 czasu z
ruchu Foca i wiazd> taka jest maszyna parowa> kt9ra przetwarza w8iel w si8
poruszaj6c6 okr8ty lu5 pompuje wod8 5ez udziau mi8Gni ludzkich> narz8dzie> w
odr97nieniu od maszyny> nie dziaa samodzielnie; *ymaa od rzemieGlnika
umiej8tnoGci i> po mistrzowskim ich opanowaniu> pozwala mu przeksztaca: Gwiat
na wasny spos95; 'la reckieo rzemieGlnika narz8dzie zawsze 5yo al5o
przedu7eniem r8ki @kopyto szewskie> motek> p8dzelA> al5o ukadem 5ardziej
skomplikowanym> kt9ry podsuwa mu pod r8k8 materia do o5r95ki @warsztat
tkacki> koo arncarskieA;
#ednak7e komputer nie jest w istocie narz8dziem; Zaprojektowany do
operowania z wielk6 szy5koGci6 sym5olami matematycznymi lu5 loicznymi> jest
jak dy5y przedu7eniem ludzkieo m9zu> nie r8ki; %om0
puter wymaa okreGlonej sprawnoGci intelektualnej> a jednoczeGnie przypomina
nam o r8ce rzemieGlnika; &a waGnie analoia zostaa wizualnie przedstawiona w
jednej ze scen -ilmu Ftanleya %u5ricka B33-E Kd#seja kosmiczna, w kt9rej
czekopodo5na istota trium-alnie wywija koGci6> pierwszym opanowanym przez ni6
narz8dziem> po czym ruchem wirowym wyrzuca j6 w powietrze> dzie ta
natychmiast staje si8 or5ituj6c6 stacj6 kosmiczn6; Przerzucaj6c pomost ponad
milionami lat> kamera stawia znak r9wnoGci mi8dzy pierwszym a ostatnim
narz8dziem; *kr9tce oka7e si8> 7e tym ostatnim narz8dziem nie jest sama stacja>
ale elektroniczna loika komputer9w> kt9re 58d6 sterowa: pojazdami kosmicznymi
roku 233C;
Posuiwa: si8 komputerem jako maszyn6 to zarazem podkreGla: jeo
powszechnie uznan6 samodzielnoG:> autonomi8 wo5ec kontroli czowieka>
odkrywa: mo7liwoGci zast6pienia przeze ludzi w kontaktach z otaczaj6cym ich
Gwiatem; Posuiwa: si8 komputerem jako narz8dziem 0 to zarazem da:
czowiekowi> kt9ry ma komputer Mw r8kuO> 5ardziej e-ektywny Grodek
opanowywania jeo -izyczneo i intelektualneo Grodowiska; Ndy twierdz8> 7e
sztuczna inteliencja ilustruje zar9wno nie5ezpieczestwa> jak i mo7liwoGci
komputera> myGl8 o tej waGnie dychotomii; Nikt nie traktuje komputera jako
maszyny w wi8kszym stopniu ni7 specjalista od sztucznej inteliencji> kt9ry pr95uje
zast6pi: ludzkie myGlenie alorytmem komputerowym> usiuje skonstruowa:
przyrz6d do rozwi6zywania pro5lem9w> 5y zast6pi si8 ludzkieo rozumu>
zaprojektowa: proram MprzetwarzaniaO j8zyka naturalneo 5ez poGrednictwa
czowieka; &akie zamierzenia maj6 pewn6 wartoG: demonstratywn6> dy7 ukazuj6
nam nowe mo7liwoGci komputera jako manipulatora sym5olami i operatora
loiczneo; Ale zdaj6 si8 one narusza: oczywisty podzia pracy> poleaj6cy na tym>
5y pozwoli: komputerowi ro5i: to> co mo7e on ro5i: do5rze> a ludziom pozwoli:
interweniowa: tam> dzie wymaane s6 ich uzdolnienia; &a zasada> rzecz jasna> nie
jest nowaP wielu specjalist9w komputerowych ju7 wczeGniej si8 do niej
odwoywao; *alter !osen5lith> kt9ry zajmowa si8 i medycyn6> i komputerami>
zauwa7y dawno temuE
+niej jestem skonny podkreGla: to> co komputer ro5i lepiej ni7 czowiek> a
5ardziej 0 wyo5ra7a: so5ie korzyGci> jakie mo7e da: rozs6dny podzia pracy mi8dzy
czowiekiem a komputerem; @;;;A *sp9praca czowieka i komputera pozwala
osi6n6: rzeczy> kt9rych 7adne z nich samo osi6n6: nie potra-i
C
;
#ohn %emeny> pedao i in-ormatyk> komentowaE Mnale7y przyzna:> 7e
5ardziej owocne jest wykorzystanie istoty ludzkiej jako partnera komputera ni7
poGwi8cenie wielu lat na pr95y nauczenia komputera umiej8tnoGci> do kt9rych nie
jest przystosowanyO
2
; "czywiGcie> nie jest to jedynie
C
(yt; zaE Iomputers and t(e World o" Futur7, +artin Nreen5erer @red;A> (am5ride> +ass;
CH<2> s; ?C2> ?C?;
2
#ohn N; %emeny> ?an and Iomputer, New /ork CHI2> s; CI;
kwestia jeo wydajnoGci; 'eraduj6ce i nie5ezpieczne aspekty wieku
komputeroweo maj6 przyczyn8 w tym waGnie niedocenianiu ludzkich zdolnoGci>
na szcz8Gcie wydajnoG: komputera oraz ludzki zdrowy rozs6dek tym razem id6 w
parze;
+atematycy %enneth Appel i *ol-an ,aken w dowodzie twierdzenia
m9wi6ceo o tym> jak wykona: czyteln6 map8 @polityczn6> np; $uropyA przy u7yciu
jedynie czterech kolor9w> wykorzystali komputer jako narz8dzie loiczne> najpierw
w analityczny spos95 zredukowali zakres pro5lemu do rozmiar9w mo7liwych do
elektroniczneo przetworzenia> a nast8pnie skorzystali z komputera w celu z5adania
setek map> 5y uzyska: dow9d; "d stu lat matematycy pracowali nad tym
pro5lemem> nie umiej6c o rozwika: do koca; Ilustruje to u7ycie komputera jako
przedu7enia ludzkiej zdolnoGci loiczneo rozumowania; %omputer u7yty jako w
peni samodzielna maszyna loiczna jest znacznie mniej e-ektywny; *y7yny sztuki
proramistycznej wykorzystuje si8 do dowodzenia 5analnych twierdze eometrii
euklidesowej oraz prostych rezultat9w loiki sym5olicznej;
A oto inny przykad; 'laczeo eliminowa: czowieka przy tumaczeniach
j8zykowychL * latach pi8:dziesi6tych i szeG:dziesi6tych> korzystaj6c z wielkich
rz6dowych nakad9w -inansowych> proramiGci starali si8 cakowicie zast6pi:
7yweo tumacza maszyn6; Ich proramy dowodziy amerykaskieo 5raku
zamiowania do nauki j8zyk9w o5cychP spodziewano si8> 7e komputer opanuje
j8zyk rosyjski> wi8c naukowcy amerykascy nie 58d6 musieli si8 o uczy:> nie
udao si8 to dlateo> 7e maszyna nie potra-i uwzl8dnia: kontekstu sowa lu5 zdania
ani rozumie: idio0matycznych konstrukcji ramatycznych;
@;;;A Powr9:my do analoii mi8dzy hominidem chwytaj6cym swe koGciane
narz8dzie a siedz6cym przy konsoli komputera (omo sapiens% &ak7e komputer jest
uchwytnym narz8dziem i skania do niemal dotykalneo ujmowania
rozwi6zywanych pro5lem9w; #eo ludzki operator MmanipulujeO kr676c6 w
o5wodach in-ormacj6> 5ada dokumenty przy analizie zawartoGci> tworzy struktury
danych> 5urzy je> przetwarza dane wejGciowe w wynik; &a czynnoG: dawania i
po5ierania> zwaszcza w nowoczesnych> interakcyjnych komputerach> ma wiele
wsp9lneo z przyjemnoGci6> jakiej doznaje arncarz modeluj6cy lin8 0 jest to tym
5ardziej odne uwai> dy przypomnimy> jak a5strakcyjna jest ta elektroniczna
lina> nawet czas i przestrze mo6 5y: przetwarzane i przeksztacane przez
proramist8; "dwoywanie si8 do meta-ory dotyku przy opisywaniu pracy
umysowej nie jest niczym nowym> lecz takie meta-ory nidy nie 5yy 5ardziej
waGciwe ni7 o5ecnie> w wieku komputera;
"d czasu wynalazku druku kultura europejska wy7ej cenia zmys wzroku
ni7 zmys dotyku; +imo wszystko 0 widzie: to wierzy:; *idzenie po5udza analiz8>
teori8 i meta-izyk8P wszystkie one rozkwitay przez ostatnie kilka wiek9w; Lecz
komputer> produkt -izyki ciaa staeo i rozwini8tej technoloii> jest maszyn6
wy5itnie praktyczn6> zach8ca czowieka do pramatyczneo ujmowania
pro5lem9w> kt9re napotyka; Idea uchwycenia
pro5lemu> pr95owanie jeo rozwi6zania przez operowanie Mprzestrzeni6
rozwi6zaniaO kwestionuje prymat teoretycznej> wizualnej analizy; Zamiast niej 0
symulacja komputerowa o-eruje pramatyczn6 metod8 wprowadzania pr95nych
wartoGci i testowania pro5lemu; &a metoda pr95 i 58d9w przypomina w znacznej
mierze rzemieGlnika 5adaj6ceo r8cznie swe dzieo> wyczuwaj6ceo r8k6 po76dany
ksztat;
Proramista przy konsoli komputera jest nie mniej oddalony od Gwiata ni7
dziewi8tnastowieczny matematyk w swoim a5inecie> a jeo proram nie jest mniej
a5strakcyjny ni7 r9wnania matematyka na papierze; +imo to jeo odczucie pracy
jest r97ne; Liczy si8 tu nie 85oka analiza> lecz praktyczne rozwi6zanie; Bez
w6tpienia dawna postawa wo5ec intelektu miaa sw9j urok> lecz MdotykowaO
metoda symulacji komputerowej jest du7o 5ardziej przyst8pna; (ho: proramiGcie
nie s6 potrze5ne specjalistyczne umiej8tnoGci matematyczne ani sia dedukcji> to
przecie7 znajduje on satys-akcj8 w spot8owaniu mo7liwoGci intelektualneo poj0
mowania> kt9re daje komputer; &u waGnie kryje si8 wielki potencja komputeraE
dostarcza on uporz6dkowane wst8pnie elementy> tak 5y proramista m9 je uo7y:
w nowy spos95; Automatyzm maszyny staje si8 podstaw6 tw9rczej wyo5raKni jej
operator9w;
)dost8pniaj6c skomplikowan6 technik8 w uproszczonej -ormie> komputer
sprzyja nowemu rodzajowi amatorstwa; Fystem komputerowy ma charakter
wielopoziomowy; )7ytkownik mo7e pracowa: na okreGlonym poziomie> nie
wnikaj6c w szcze9y operacji ni7szeo poziomu; A5y pisa: proramy w j8zykach
tak wysokieo poziomu jak PAF(AL> nie musi zna: -izyki ciaa staeo ani j8zyka
asem5lera; %onstrukcja wielopoziomowa oznacza> 7e ka7dy proramista mo7e
wykorzystywa: z5iorowy wysiek dziesi6tk9w lu5 setek innych> kt9rzy zajmowali
si8 szcze9ami> jakie jeo ju7 nie a5sor5uj6; +o7e wi8c korzysta: z proram9w
matematycznych wiedz6c tylko> jak podawa: dane wejGciowe oraz jak
interpretowa: wynik; * ten spos95 wy7sza matematyka> cho: 5ez 85i jej analizy>
staje si8 dost8pna milionom amator9w;
* przypadku wszystkich pro5lem9w> kt9re wymaaj6 manipulacji
sym5olami> amatorzy mo6 operowa: w praktyczny 0 cho: nie teoretyczny 0 spos95
na poziomie ekspert9w; * wieku specjalizacji zasuuje to na apro5at8; (zy7 nie
mo7e po5udza: kulturowej skonnoGci do eksperymentowania> za5awy umysowej>
a mo7e nawet penetrowania o5szar9w> na kt9re kiedyG nie mo7na si8 5yo dosta:
5ez o-icjalnie uznanych umiej8tnoGciL "czywiGcie> era ekspert9w rozpocz8a si8
cakiem niedawno; #eszcze w XRIII stuleciu nie pi8tnowano amatora> kt9ry
kierowa si8 mioGci6 do sweo przedmiotu> a nie zawodowym o5owi6zkiem;
%omputer w 7aden spos95 nie wyeliminuje potrze5y szcze9owej wiedzy i s-er
specjalizacji> ale mo7e oznacza:> 7e specjalista 58dzie m9 7ywo interesowa: si8
ca6 kultur6 i nauk6;
+o7e nawet pom9c w powrocie do tw9rczeo amatorstwa; *sp9czesn6
sztuk8> podo5nie jak nauk8> cechuje specjalizacja; 'ziewi8tnasto0
wieczna muzyka wymaaa wirtuozerskich umiej8tnoGciP muzyka wieku XX
wymaa ich r9wnie7> ale wymaa tak7e do5rze wyszkolonej wra7liwoGci; A
najlepsza muzyka wsp9czesna jest zrozumiaa tylko dla tych meloman9w> kt9rzy
poGwi8cili lata na z85ienie jej estetyki; * znacznej mierze jest to r9wnie7
prawdziwe w odniesieniu do sztuk plastycznych> a w mniejszym stopniu 0 do
literatury; %omputer natomiast o-eruje t8 mo7liwoG:> i7 proces tw9rczy mo7e si8
od5ywa: na r97nych poziomach umiej8tnoGci;
%ompozytor0proramista mo7e stworzy: system enerowania muzyki
elektronicznej i wyrazi: o w uproszczonym j8zyku proramowania> nast8pnie
amator> kt9ry nie zna detali -al sinusoidalnych i o5wiedni dKwi8kowych> mo7e
posuiwa: si8 tym proramem do tworzenia wasnych kompozycji; Vatwo so5ie
wyo5razi: r97ne stopnie wsp9pracy mi8dzy kompozytorem a tw9rc60amatoremE
kompozytor mo7e sprawowa: wi8ksz6 kontrol8 nad tworzeniem dKwi8k9w>
pozostawiaj6c amatorowi operowanie niewieloma tylko parametrami> al5o pozwala:
mu na du76 swo5od8 w tworzeniu dKwi8k9w; Lecz w ka7dym przypadku amator
58dzie aktywniej uczestniczy w tworzeniu muzyki ni7 5ierny suchacz na
koncercie; &w9rczoG: poleaa5y tu na wsp9pracy mi8dzy kompozytorem> ustala0
j6cym ramy i wyznaczaj6cym ranice kompozycji> a amatorem> kt9ry realizuje jedn6
z kompozycji zao7onych przez kompozytora; @+ie jest to z5yt odlee od praktyki
wielu wsp9czesnych kompozytor9w> kt9rzy u7ywaj6 tradycyjnych> a czasami
elektronicznych instrument9wA; +onitory ra-iczne pozwol6 artyGcie i amatorowi
za5awia: si8 w podo5ny spos95 w dziedzinie sztuk plastycznych;
Nawet literatura mo7e 5y: poddawana podo5nym za5ieom; *a7ne> 5y
pami8ta:> 7e komputer jest Grodkiem ekspresji> a nie tw9rc6; Fortuj6c> oranizuj6c i
wykonuj6c prac8 proramisty> komputer staje si8 narz8dziem tw9rczym> ale nie
tworz6c6 maszyn6;
Fyntetyczna inteliencja
Promuj6c komputer jako narz8dzie> opowiadam si8 raczej za syntez6
czowieka i komputera ni7 za zast6pieniem czowieka przez maszyn8; *ydaje si8>
7e Msyntetyczna inteliencjaO 5ya5y tu szcz8Gliwsz6 nazw6 i lepiej wy5ranym
celem ni7 Msztuczna inteliencjaO; Zreszt6 proramiGci sztucznej inteliencji nie
zawsze s6 odleli od teo celu; Ich dziaalnoG: wyra7a zar9wno szanse> jak i
nie5ezpieczestwa wieku komputera> a niekt9re z ich najlepszych proram9w
zmierzaj6 do stworzenia narz8dzi tw9rczej interakcji ludzi i komputer9w;
+yGl8 tu zwaszcza o edukacyjnym j8zyku proramowania L"N">
nazwanym tak przez jeo projektanta Feymoura Paperta i opisanym w ksi67ce
?ainstorms% (hodzi w nim o to> 5y nawet mae dzieci czynnie uczy: eometrii i
matematyki przez samodzielne proramowanie kom0
putera; * prostych komendach dzieci wyznaczaj6 ksztaty eometryczne> a
komputer pokazuje im wizualn6 realizacj8 ich polece; .iury w rzeczywistoGci
rysuje M79wO> kt9ry mo7e 56dK pojawia: si8 na ekranie ojako may tr9jk6cik 0
&%>%*%C, 56dK jako mechaniczny aparat kreGli: linie na papierze uo7onym na
pododze; * o5u przypadkach dzieci s6 aktywnymi partnerami komputera; *
zwykym nauczaniu z pomoc6 komputera> powiada Papert>
komputer jest u7ywany do proramowania dziecka; * mojej koncepcji
dziecko samo proramuje komputer i przez to zyskuje poczucie> 7e panuje nad
elementem najnowoczeGniejszej> pot87nej technoloii oraz nawi6zuje 5liski kontakt
z niekt9rymi 85okimi ideami z dziedziny matematyki oraz sztuki 5udowania
modeli poj8ciowych ;
*y59r s9w @M5liski kontakt z ideamiO> M5udowa modeli poj8ciowychOA
dowodzi> 7e Papert nie pr95uje wyruowa: suestywneo wpywu komputera na
myGlenie dziecka> nazywa nawet swojeo M79wiaO Mprzedmiotem do wsp9lneo
myGleniaO Aobject0to0t(ink0wit(C%
#aki rodzaj myGlenia 58dzie 9w o5iekt po5udzaL 'awny zachodni styl
analizy zostanie przeksztacony w modelowanie i symulacj8 0 nowy styl
elektroniczneo rozwi6zywania pro5lem9w; #eGli dziecko chce narysowa: kwiat>
pisze proram kierowania M79wiemO; #eGli patki wyszy mujak ry5y> doskonali
sw9j proram; Ftopniowo> po wielu pr95ach> kwiat przy5iera waGciwy ksztat i
wkr9tce wyrasta or9d; 'zieci 5awi6ce si8 M79wiemO ucz6 si8 myGle: w spos95
stosowny dla wieku komputeroweoE metod6 pr95 i 58d9w> krok po kroku> z
poczuciem przestrzennych oranicze ich diaram9w; Ich proramy s6 dzieem
sztucznej inteliencjiP 6cz6 ra-ik8 elektroniczn6 i loik8 z motywami i pol6dami
dzieci; L"N" nie skoni dzieci> 5y staway si8 matematykami> -ilozo-ami czy
pisarzami w dziewi8tnastowiecznym stylu; A jednak owi racze ier
komputerowych w najlepszym wydaniu mo6 5y: r9wnie tw9rczy w nowym stylu
myGlenia;
?
Feymour Papert> ?ainstorms% I(ildren, Iomputers, and +ower"ul Ideas, +ew /ork
CHJ3> s; =;
.rament ksi67ki #aya 'aTida Boltera &urin8s
?an% Western Iulture in t(e Iomputer <e @&he
)niTersity o- North (arolina Press CHJBA> kt9r6
pt; Iz'owiek &urina wyda Pastwowy Instytut
*ydawniczy w tumaczeniu &omasza No5ana0%la0
sa @*arszawa CHH3A; &ytu -ramentu pochodzi od
redakcji niniejszej antoloii;
NI(,"LAF N$N!"P"N&$
'NA in-ormacji
/ity i atomy
By doceni: zalety i konsekwencje cy-roweo 7ycia> wystarczy si8 zastanowi: nad
r97nic6 mi8dzy atomami a 5itami; +imo 7e 7yjemy w erze in-ormacji> to ros
in-ormacji jest nam dostarczana w postaci atom9wE azet> czasopism czy ksi67ek
@takich jak taA;
Nasza ospodarka staje si8 5y: mo7e w coraz wi8kszym stopniu
in-ormacyjna> ale my nadal> o5liczaj6c wielkoG: o5rot9w i pisz6c 5ilanse>
rozumujemy w kateoriach atom9w;
)kad "9lny w sprawie (e i ,andlu @NA&&A tak7e dotyczy atom9w;
"dwiedziem ostatnio siedzi58 jedneo z pi8ciu najwi8kszych w Ameryce
producent9w ukad9w scalonych; Poproszono mnie> a5ym si8 wpisa na list8 oGci>
jednoczeGnie zaG zapytano> czy mam z so56 komputer typu laptop; "czywiGcie
miaem; !ecepcjonistka zapytaa o jeo numer seryjny i wartoG:; "dpowiedziaem>
7e jest wart od jedneo do dw9ch milion9w dolar9w;
0 "ch> to niemo7liwe 0 powiedziaa; 0 (o pan ma na myGli; Prosz8 mi o
pokaza:;
Pokazaem m9j stary PowerBook> a ona ocenia> 7e nie mo7e 5y: wart
wi8cej ni7 dwa tysi6ce dolar9w; Zapisaa t8 wartoG: i pozwolia mi wejG: na teren
zakadu; Pro5lem zaG polea na tym> 7e wprawdzie atomy nie s6 warte tak du7o> ale
5ity zawarte w komputerze s6 niemal 5ezcenne;
Niedawno oGciem w domu spokojnej staroGci dla dyrektor9w -irmy
Polyram w RancouTer w %anadzie; (elem spotkania 5ya poprawa komunikacji
mi8dzy pensjonariuszami> zaznajomienie ich z przewidywaniami na naj5li7szy rok
oraz dostarczenie im pr95ek nara muzyki> -ilm9w> ier i wideoklip9w> kt9re maj6
nieduo pojawi: si8 na rynku; 'o5rze opakowane pr95ki na pytach
kompaktowych> kasetach wideo i ('0!"+0ach miay 5y: dostarczone poczt6
kuriersk6; #ednak7e tak si8 pechowo zo7yo> 7e cz8G: materia9w zatrzymano w
komorze celnej; &eo sameo dnia w hotelu przesyaem i od5ieraem przez Internet
5ity in-ormacji do i z +I&> a tak7e innych miejsc na Gwiecie; +oje 5ity> w
odr97nieniu od -izycznych pyt> nie moy 5y: zatrzymane w trakcie odprawy;
In-ostrada to metoda lo5alneo przesyania nic nie wa76cych 5it9w z
szy5koGci6 Gwiata; * miar8 jak sze-owie r97nych a8zi przemysu usiuj6
odadn6:> jaka 58dzie ich przyszoG: w cy-rowym Gwiecie> musz6 zda: so5ie
spraw8> 7e okreGlaj6 mo7liwoG: sprowadzenia ich produkt9w i usu do postaci
cy-rowej; #e7eli produkujesz swetry z kaszmiru lu5 chisk6 7ywnoG:> to du7o czasu
minie> nim przy5ior6 one posta: cy-row6; 0PrzeGlij mi setk8 przez Internet 0 to
cudowne marzenie> ale maa jest szansa> 5y szy5ko si8 spenio> na razie trze5a
polea: na poczcie> rowerze al5o nawet ocu> nie oznacza to 5ynajmniej> 7e
technoloie cy-rowe nie uatwi6 projektowania> produkcji> marketinu i zarz6dzania
przedsi85iorstwami paraj6cymi si8 wytwarzaniem wy7ej wymienionych towar9w;
(hodzi mi o to> 7e nie nast6pi6 tu zasadnicze zmiany> a atomy> z kt9rych skadaj6
si8 produkty> nie dadz6 si8 zmieni: w 5ity\
* przemysach in-ormacji i rozrywki cz8sto si8 myli 5ity i atomy; (zy
wydawca ksi67ki dziaa w sektorze dostarczania in-ormacji @w -ormie 5it9wA czy w
sektorze produkcji @atom9wAL ,istorycznie odpowiedK 5rzmi> 7e dziaa w o5ydwu
sektorach> ale to si8 szy5ko zmieni> dy tylko urz6dzenia in-ormacyjne stan6 si8
powszechnie dost8pne i atwiejsze w u7yciu; "5ecnie trudno jeszcze konkurowa: z
jakoGci6 ksi67ki drukowanej> chocia7 jest to mo7liwe;
%si67ka ma kontrastowy druk> jest lekka> atwa do przel6dania i niez5yt
droa; Ale a5y dotara do czytelnika> trze5a ponieG: koszty transportu i
maazynowania; A7 B= proc; ceny podr8cznik9w stanowi6 koszty maazynowania>
przesyki i zwrot9w; A do teo nakad ksi67ki mo7e si8 wyczerpa:; (y-rowych
ksi67ek nidy nie za5raknie 0 zawsze s6 dost8pne;
Inne media stan6 jeszcze pr8dzej wo5ec ryzyka 0 a tak7e przed szans6;
Pierwszym medium rozrywkowym przeksztaconym z postaci atomowej na 5ity
58d6 wideokasety w wypo7yczalniach> dzie dodatkowym utrudnieniem jest
koniecznoG: ich zwracania i uiszczania kar za op9Knienie @z ponad C2 mld dolar9w
uzyskanych w Ftanach Zjednoczonych w wypo7yczalniach kaset prawie ? mld
pochodz6 z kar za op9KnieniaA; Inne media 58d6 przeksztacone na posta: cy-row6
w wyniku po6czenia takich czynnik9w> jak wyoda w u7yciu> koniecznoG:
ospodarcza i de0reulacja rynku; A wszystko to nast6pi szy5ko;
(97 to jest 5it
Bit nie ma koloru> rozmiaru ani wai> ale mo7e podr97owa: z pr8dkoGci6
Gwiata; #est to najmniejszy element skadowy 'nA in-ormacji; +a dwa stany
istnieniaE w6czonyQwy6czony> prawdaQ-asz> 9raQd9> czar0
nyQ5iay> takQnie; Z powod9w praktycznych jeo stany oznaczamy jako 3 i C;
Znaczenie tych sym5oli to ju7 inna sprawa; * pocz6tkach ery in-ormatycznej ci6i
5it9w oznaczay in-ormacje numeryczne;
Prosz8 spr95owa: liczy:> posuuj6c si8 jedynie cy-rami 3 i C; Fzy5ko
dochodzimy do sekwencji C> C3> CC> C33> C3C> CC3> CCC itd; F6 to 5inarne
odpowiedniki cy-r dziesi8tnych C> 2> ?> B> => < i I;
Bity zawsze stanowiy podstaw8 o5licze cy-rowych> ale przez ostatnie
dwadzieGcia pi8: lat znacznie rozszerzyliGmy sw9j sownik cy-rowy> a5y m9c
w6cza: do coG wi8cej ni7 tylko licz5y; +oliGmy przetworzy: na posta: cy-row6
coraz wi8cej rodzaj9w in-ormacji> takich jak zapis dKwi8kowy i wideo> nadaj6c im
posta: sekwencji zer i jedynek;
Przetwarzanie synau na posta: cy-row6 polea na po5ieraniu jeo pr95ekP
je7eli s6 rozmieszczone dostatecznie 8sto> to mo7na z nich odtworzy: prawie
idealn6 replik8 oryinau; Na pytach kompaktowych dKwi8k jest pr95kowany BB> C
tysi6ca raza na sekund8; Fyna dKwi8kowy @ciGnienie -ali dKwi8kowej wyra7ane za
pomoc6 napi8ciaA jest zapisany jako ci6 licz5 @zapisywanych z kolei jako 5ityA; &e
ci6i 5it9w odtwarzane BB> I tysi6ca raza na sekund8 zapewniaj6 ci6oG: 5rzmienia
emitowanej muzyki; &e kolejne pr95ki s6 rozmieszczone w czasie tak 8sto> 7e nie
mo7emy usysze: sekwencji poszcze9lnych ton9w> lecz od5ieramy je jako dKwi8k
ci6y;
+odobnie jest z czarno05ia6 -otora-i6; *yo5raKmy so5ie> 7e kamera
cy-rowa nakada na o5raz precyzyjn6 siatk8> nast8pnie zaG rejestruje poziom
szaroGci w ka7dej kratce; #e7eli przyjmiemy> 7e odcie czarny ma wartoG: C3> a
5iay 0 2==> to szary mieGci si8 dzieG mi8dzy tymi wartoGciami; &ak si8 Gwietnie
skada> 7e ci6 oGmiu 5it9w mo7e zawiera: 2=< permutacji zer i jedynek>
zaczynaj6c od 33333333> a kocz6c na CCCCCCCC; 'zi8ki takiej radacji poziom9w
szaroGci i dokadnej siatce mo7na dokadnie odtworzy: o5raz dostosowany do
mo7liwoGci ludzkieo oka; #e7eli u7yjemy wi8kszej kratki lu5 mniejszej licz5y
poziom9w szaroGci> szy5ko dostrze7emy teo e-ekty w postaci cy-rowych
przekama> takich jak nie istniej6ce kontury lu5 struktura 5lokowa;
(i6oG: wyaniaj6ca si8 z pojedynczych pikseli> czyli najmniejszych
element9w o5razu na ekranie monitora> ma analoi8 w strukturze materii; +ateria
skada si8 z atom9w; #e7eli spojrzymy na dokadnie wypolerowan6 powierzchni8
metalu w skali su5atomowej> zo5aczymy prawie same dziuryQ; *yl6da ona zaG tak
solidnie i adko dlateo> 7e poszcze9lne jej elementy skadowe s6 tak mae;
Podo5nie rzecz ma si8 w rzeczywistoGci cy-rowej;
#ednak7e ol6dany przez nas Gwiat jest analoowy; Z makroskopoweo
punktu widzenia nie jest cy-rowy> lecz analoowy> nic nie zmienia si8 skokowo 0 z
czerni na 5iel> 5ez przechodzenia przez wiele stan9w poGrednich;
nie musi to 5y: prawda w mikroskali> dzie wszystko> z czym mamy do
czynienia @elektrony w przewodzie elektrycznym lu5 -otony w naszym okuA>
ma charakter nieci6y; #est teo jednak tak du7o> 7e mamy wra7enie ci6oGci; *
tej ksi67ce jest w kocu okoo C 333 333 333 333 333 333 333 333 atom9w> mamy
wi8c do czynienia z cakiem analoowym medium;
'yskretyzacja> czyli przeksztacanie na posta: cy-row6> ma wiele zalet>
niekt9re s6 oczywisteE kompresja danych i korekcja 58d9w> wa7ne w razie
dostarczania in-ormacji przez kosztowny lu5 wywouj6cy szum kana; Nadawcy
proram9w telewizyjnych mo6 np; zmniejsza: koszty> a widzowie otrzymywa:
prawie studyjn6 jakoG: o5razu i dKwi8ku; F6 te7 znacznie wa7niejsze zalety postaci
cy-rowej ni7 przed chwil6 wymienione;
Ndy o5raz i dKwi8k przedstawiamy w postaci 5it9w> najlepiej jest u7ywa:
mo7liwie maej ich licz5y; &o taki odpowiednik oszcz8dzania enerii; #ednak7e
licz5a 5it9w na sekund8 dKwi8ku lu5 na centymetr kwadratowy powierzchni o5razu
jest GciGle zwi6zana z wiernoGci6 odtworzenia; Zwykle przy przetwarzaniu na
posta: cy-row6 wolimy 5ardzo du76 rozdzielczoG:> do potrze5 aplikacji
zadowalamy si8 zaG mniejsz6; ,a przykad zdj8cie do druku mo7e 5y:
przetworzone cy-rowo z najwy7sz6 mo7liw6 rozdzielczoGci6> przy mniejszej zaG
mo7e 5y: u7ywane w skadzie elektronicznym; "szcz8dnoG: 5it9w zale7y od
rodzaju medi9w u7ytych do przechowywania i przesyania postaci cy-rowej;
Licz58 5it9w> kt9re mo7na przesa: danym Grodkiem transmisji> czyli
kanaem @takim> jak ka5el miedziany> transmisja radiowa czy Gwiatow9dA> w ci6u
sekundy> okreGla si8 mianem pasma kanau; &o jak5y Grednica rury> do kt9rej
wchodz6 5ity; Pasmo al5o przepustowoG: kanau musi 5y: do5rze dopasowana do
licz5y 5it9w niez58dnych do do5reo odtworzenia daneo typu danych @dKwi8k>
muzyka> wideoAE <B tys; 5it9w na sekund8 wystarcza do do5reo odtworzenia osuP
C min 233 tys; 5it9w na sekund8 wystarcza do odtworzenia wysokiej jakoGci
muzyki> a B= min 5it9w na sekund8 znakomicie wystarcza do odtworzenia o5razu
wideo;
* ci6u ostatnich pi8tnastu lat nauczyliGmy si8> jak dokonywa: kompresji
surowej postaci cy-rowej dKwi8ku lu5 o5razu> przel6daj6c sekwencje 5it9w w
czasie lu5 przestrzeni i usuwaj6c wewn8trzne redundancje oraz powt9rzenia; *
rzeczywistoGci jednym z powod9w tak szy5kieo rozwoju medi9w cy-rowych jest
to> 7e szy5ciej> ni7 przewidywano> udao si8 osi6n6: wysoki stopie kompresji;
#eszcze w CHH? r; niekt9rzy specjaliGci europejscy uwa7ali> 7e telewizja cy-rowa
58dzie mo7liwa dopiero w nast8pnym tysi6cleciu;
Pi8: lat temu nikt nie wierzy> 7e B= min 5it9w na sekund8 w pierwotnym
cy-rowym wideo uda si8 zredukowa: do C min 233 tys; 5it9w na sekund8; * CHH=
r; mo7emy dokonywa: kompresji i dekompresji wideo do takich waGnie wartoGci>
kodowa: je i dekodowa: z do5r6 jakoGci6 i przy maych kosztach; &o tak> jak5yGmy
nale potra-ili zamrozi: capuc0cino w taki spos95> 7e dodanie do nieo wody
odtwarza w peni smak i aromat kawy z woskiej kawiarni;
*szystkie media w postaci 5it9w
Posta: cy-rowa in-ormacji pozwala na dodawanie do niej 5it9w su76cych do
korekcji takich zak9ce> jak trzaski w tele-onie> wizdy w radiu czy Gnie7enie
o5razu telewizyjneo; Zjawiska te mo7na usun6: z postaci cy-rowej> u7ywaj6c
kilku dodatkowych 5it9w oraz stosuj6c do ka7deo z tych medi9w coraz 5ardziej
wyra-inowane techniki korekcji 58d9w; +a typowym kompakcie jedna trzecia
5it9w su7y do korekcji 58d9w; Podo5ne techniki mo7na stosowa: w wypadku
typoweo o5razu telewizyjneo> zapewniaj6c domowemu telewizorowi studyjn6
jakoG: odtwarzaniaP taki o5raz mo7na pomyli: z o5razem o tzw; wysokiej
rozdzielczoGci;
%orekcja 58d9w i kompresja danych to tylko dwa z oczywistych powod9w
przejGcia na telewizj8 cy-row6; * paGmie telewizyjnym> kt9re przenosi zak9cony
o5raz telewizyjny> mo7na teraz umieGci: o5raz o jakoGci studyjnej; "si6a si8
lepszy o5raz i> korzystaj6c z teo sameo kanau> uzyskuje cztery razy wi8ksz6
widowni8 i odpowiednio wi8ksze dochody z reklam;
#e7eli wi8c sze-owie medi9w m9wi6 o przekazie cy-rowym> to myGl6 przede
wszystkim o lepszym przekazie ju7 istniej6cej in-ormacji; #ednak7e> podo5nie jak to
5yo z koniem trojaskim> konsekwencje mo6 5y: zdumiewaj6ce; PrzejGcie na
posta: cy-row6 poci6nie za so56 zupenie now6 zawartoG:> pojawi6 si8 nowi
racze na rynku> nowi dostawcy in-ormacji i rozrywki> ujawni6 si8 te7 nowe modele
ospodarcze> jak r9wnie7 prawdopodo5nie 5ran7e niewielkich dostawc9w
proram9w in-ormacyjnych i rozrywkowych;
Ndy wszystkie media 58d6 cy-rowe> zao5serwujemy natychmiast dwa
podstawowe skutki;
Po pierwsze> 5ity mo7na atwo miesza: z so56 i u7ywa: wielokrotnie razem
lu5 oddzielnie; +ieszank8 dKwi8ku> wideo i danych nazwano MmultimediamiO;
*yl6da to skomplikowanie> ale tak naprawd8 to tylko mieszanina 5it9w;
Po druie> pojawia si8 nowy rodzaj 5it9w> m9wi6cych o innych 5itach;
Nazwano je na9wkami; F6 do5rze znane dziennikarzom> kt9rzy do in-ormacji
do6czaj6 waGnie na9wki @kt9rych my> czytelnicy> nidy nie widzimyA
identy-ikuj6ce materia; &akich na9wk9w u7ywaj6 tak7e naukowcy> kt9rzy do
swych pu5likacji do6czaj6 Msowa kluczoweO> na9wkiem mo7e 5y: tak7e spis
treGci lu5 opis zawartoGci; +a wsp9czesnych pytach kompaktowych mamy proste
na9wki> pozwalaj6ce na odnalezienie dowolneo utworu lu5 in-ormuj6ce o
rodzaju muzyki; Bity o 5itach> mimo 7e nie s6 widoczne ani syszalne> m9wi6
komputerowi lu5 odtwarzaczowi wiele o synale;
'wa zjawiska 0 mieszanie 5it9w i 5ity o 5itach 0 zmieni6 o5raz medi9w tak
radykalnie> 7e wideo na 76danie i przesyanie ier do domu za poGrednictwem ka5la
telewizyjneo stan6 si8 5ahymi zastosowaniami 0 stanowi6cymi jedynie
wierzchoek 9ry lodowej; PomyGlcie chwil8 o kon0
sekwencjach przekazu telewizyjneo zawieraj6ceo wasny opis> daj6cy si8
odczyta: za pomoc6 komputera; +o7na 58dzie o narywa: wedu zawartoGci> nie
zaG odziny nadania i numeru kanau; A co powiedzie: o pojedynczym cy-rowym
opisie proramu zdolneo do enerowania przekazu radioweo> wideo lu5
tekstoweoL I co zostanie z przewai> jak6 maj6 nad nami wielkie -irmy> je7eli
przenoszenie 5it9w nie 58dzie wymaa: wysikuL Posta: cy-rowa niesie wiele
takich pyta; )mo7liwia korzystanie z nowych rodzaj9w danych pochodz6cych z
wielu nowych Kr9de;
Ndzie znajduje si8 inteliencja
&elewizja to przykad Grodka przekazu> w kt9rym inteliencja znajduje si8 u
Kr9da; &o nadawca decyduje o wszystkim> od5iorca zaG 5ierze jedynie to> co mu
wysano; * przeliczeniu na jeden centymetr szeGcienny telewizor jest chy5a
najmniej intelientnym urz6dzeniem domowym @nie m9wi8 tu o proramachA; #e7eli
macie kuchenk8 mikro-alow6> to zapewne zawiera ona wi8cej mikroprocesor9w ni7
telewizor; Zamiast myGle: o nast8pnym ewolucyjnym etapie rozwoju telewizji>
poleaj6cym na zwi8kszeniu rozdzielczoGci> lepszym kolorze i wi8kszej licz5ie
kana9w> pomyGlcie o metodzie dystry5ucji inteliencji 0 dokadniej zaG o tym> jak
przenieG: cz8G: inteliencji od nadawcy do od5iorcy;
Nazet8 tak7e produkuje si8 zodnie z zasad6> 7e caa inteliencja jest u
Kr9da; #ednak7e to papierowe medium operuje mniej ujednolicon6 postaci6
in-ormacji 0 r97ni ludzie mo6 Mkonsumowa:O azet8 na wiele sposo59w i w
r97nych miejscach; Przel6damy i przerzucamy strony> patrz6c na tytuy i ilustracje>
a ka7da z setek tysi8cy os95 traktuje zupenie inaczej te same 5ity in-ormacji; Bity
s6 te same> ale w czytaniu doGwiadczane s6 inaczej;
#ednym ze sposo59w patrzenia na przyszoG: postaci cy-rowej jest pytanie> w
jaki spos95 jakoG: jedneo medium da si8 przenieG: na inne; (zy doGwiadczenie w
czytaniu azety da si8 przenieG: na przekaz telewizyjnyL *ielu ludzi uwa7a> 7e
in-ormacje w azetach s6 peniejsze ni7 telewizyjne; (zy tak 5y: musiL Podo5nie
uwa7a si8> 7e telewizja dostarcza wi8cej wra7e ni7 azeta; (zy tak 5y: musiL
"dpowiedK polea na stworzeniu komputer9w do -iltrowania> sortowania i
nadawania priorytet9w oraz zarz6dzania in-ormacj6 multimedialn6 na nasz u7ytek;
%omputer9w> kt9re mo6 czyta: za nas pras8> ol6da: telewizj8 i dziaa: jak
redaktorzy 0 dy ka7emy im to ro5i:; &en rodzaj inteliencji mo7e si8 mieGci: w
dw9ch r97nych miejscach;
Inteliencja mo7e si8 znajdowa: u nadawcy i dziaa: tak> jak5yGmy mieli do
swej dyspozycji zesp9 redaktor9w 0 czyiA tak> jak5y M&he New /ork &imesO
produkowa unikatow6 azet8> przystosowan6 do naszych indywidualnych potrze5;
* tym wypadku pewna licz5a 5it9w zostaa wy5rana dla nas;
Bity s6 -iltrowane> przyotowywane i dostarczane do domu> dzie mo7na je
wydrukowa: lu5 ol6da: na domowym urz6dzeniu elektronicznym;
* druim wypadku> dy nasz system edycji znajduje si8 w od5iorniku> M&he
+ew /ork &imesO wysya oromn6 licz58 5it9w> np; = tys; wiadomoGci> z kt9rych
nasz system wy5iera kilka> zale7nie od zainteresowa> przyzwyczaje lu5 plan9w na
ten dzie; &ym razem inteliencja rezyduje w od5iornikuP nieintelientny nadajnik
przesya zaG te same 5ity do ka7deo;
PrzyszoG: nale7y jednak nie do jednej z tych opcjiP nale7y do o5ydw9ch;
!ozdzia z ksi67ki riicholasa ,eroponte Hein
$iital @A; %nop-> CHH=A; %si67ka w tumaczeniu
polskim +ariana Vakomeo ukazaa sie nakadem
wydawnictwa %si67ka i *iedza pt; I#"rowe #cie%
=ak si7 odnaleD w wiecie komputer,w
@*arszawa CHHIA;
PI$!!$ L$*
'rui potop
*st8pE Potopy
* wywiadzie udzielonym w latach pi8:dziesi6tych Al5ert $instein stwierdzi> 7e w
wieku XX wy5uchy trzy pot87ne 5om5yE demora-iczna> atomowa i
telekomunikacyjna; &o> co $instein okreGli jako 5om58 telekomunikacyjn6> m9j
przyjaciel !oy Ascott @jeden z pionier9w i 9wnych teoretyk9w sztuki FieciA w
o5razowym j8zyku artysty nazwa Mdruim potopemO> potopem in-ormacji;
&elekomunikacja poci6a za so56 rodzaj potopu z powodu wykadniczeo>
wy5uchoweo i chaotyczneo charakteru sweo rozwoju; Licz5a dost8pnych
danych 5rutto powi8ksza si8 i to coraz szy5ciej; * 5ankach in-ormatycznych>
hipertekstach i sieciach coraz 5ardziej za8szczaj6 si8 wi8zi mi8dzy in-ormacjami;
Ludzie samowolnie nawi6zuj6 kontakty; &o chaotyczny zalew in-ormacji> strumie
danych> niespokojne wody i zawirowania komunikacji> kako-onia i ouszaj6cy
jazot medi9w> wojna o5raz9w> propaandy i kontrpropaandy> zam8t w umysach;
Bom5a demora-iczna jest tak7e rodzajem potopu> niespotykanym zalewem
demora-icznym; * CH33 r; na Ziemi 7yo nieco ponad p9tora miliarda ludzi; *
2333 r; 58dzie ich okoo < mld; Ludzie zalewaj6 Ziemi8; &ak szy5ki i tak
powszechny przyrost nie ma precedensu w caej historii;
I w kocu 5om5a atomowa; Potencjalnie zdolna do eksterminacji naszeo
atunku> sym5olizuje niszcz6cy charakter potopu; &erroru> przeGladowa> odu i
masakr doGwiadczyliGmy w naszym stuleciu jak nidy dot6d; Bom5a atomowa 0
zastosowana 5ro> realna roK5a i o5ietnica apokalipsy 0 przeciwstawia potop
watu potopowi demora-icznemu; >enezis <;=;E MA dy Pan widzia> 7e wielka
jest zoG: czowieka na ziemi i 7e wszelkie jeo myGli oraz d67enia jeo serca s6
ustawicznie ze @;;;A rzek PanE Zadz8 czowiekaO; I zesa na ziemi8 potop; Ludzie
zdecydowali o wasnym zniszczeniu; (o orsza> zacz8li to ro5i:; Potop> wal6ce si8
zapory> zrywane tamy> wysoka -ala> niemo7liwy do opanowania zalew odzwier0
ciedla niepowstrzymany wzrost przemocy; Potop jest powszechn6 przemoc6>
za7art6 wojn6 i kl8sk6 ekoloiczn6; Ftarcie czowieka z powierzchni Ziemi nie jest
kar6 5osk6> ale pokus6 czowieka> -atalizmem samounicestwienia;
* o5liczu niepowstrzymaneo strumienia ludzkieo istniej6 dwa
przeciwstawne rozwi6zania; Al5o wojna> wjXakiejkolwiek -ormie> pena poardy
dla ludzkoGci; A wi8c 7ycie ludzkie traci sw6 wartoG:; (zowiek jSest traktowany jak
5ydo lu5 jak mr9wka; *yodzony> przera7ony> wykorzystywany> deportowany>
masakrowany;
Al5o pochwaa ludzkoGci> traktowanej jako nadrz8dna wartoG:> jako
cudowne> 5ezcenne zaso5y; A5y *artoGci nada: wartoG:> mimo trudnoGci i
kon-likt9w> niestrudzenie podejmujemy si8 nawi6zania wi8zi mi8dzy ludKmi
r97neo wieku i r97nej pci> mi8dzy narodami i kulturami; 'ruie rozwi6zanie>
kt9reo sym5olem jest telekomunikacja> zakada uznanie 5liKnieo> wzajemny
kontakt> pomoc> wsp9prac8> stowarzyszanie si8> neocjowanie> niezale7nie od
r97nic pol6d9w i interes9w; &elekomunikacja rzeczywiGcie daje mo7liwoG:
przyjacielskich kontakt9w na caym Gwiecie> zodnych z umow6 transakcji>
przekazywania wiedzy> wymiany umiej8tnoGci i pokojoweo odkrywania r97nic;
Zrupowanie ludzi o r97nych horyzontach w jednej otwartej i interaktywnej
tkance jest sytuacj6 zoa niespotykan6 i o5iecuj6c6> dy7 jest to pozytywna reakcja
na przyrost demora-iczny; #est jednak tak7e Kr9dem nowych pro5lem9w;
Pran65ym poruszy: kilka kwestii wynikaj6cych z niezwykeo rozwoju
cy5erprzestrzeni @zwaszcza tych> kt9re zwi6zane s6 z kultur6> jak sztuka> edukacja
lu5 ur5anistykaA> uzale7nionych od interaktywneo> coraz powszechniejszeo
komunikowania si8; * o5liczu zalewu in-ormacji re-leksja nad pierwszym potopem
uatwi nam mo7e stawienie czoa nowym czasom; Ndzie jest NoeL (o za5ra: do
arkiL
Noe tworzy z chaosu niewielk6> do5rze uporz6dkowan6 caoG:; 'okonuje
selekcji niezliczonych danych; %iedy wszystko si8 wali> on troszczy si8 o to> 5y
przetrwa:> czyli przekaza: in-ormacj8; +imo powszechnej paniki romadzi z myGl6
o przyszoGci;
>enezis I;C<E MC zamkn6 Pan za nimO; Arka jest zamkni8ta; Fym5olizuje
odtworzon6 caoG:; %iedy wszechGwiat szaleje> zoranizowany mikro0kosmos
odzwierciedla porz6dek przyszeo makrokosmosu; Ale czy wielki wszechGwiat
58dzie kiedyG podlea jednolitemu porz6dkowiL Fystemy> teorie> hierarchie wiedzy
mo6 na zewn6trz spowodowa: potop danych i idei; nie znaj6 nieporz6dku> a raczej
otwartej wielorodnoGci mo7liwych porz6dk9w; Ale wielorakoG: dojdzie wreszcie do
osu; Zalew in-ormacji 58dzie trwa 5ez koca; Arka nie osi6dzie na 9rze Ararat;
'rui potop nidy si8 nie skoczy; "cean in-ormacji jest 5ez dna; Potop to
kondycja> z kt9r6 musimy si8 poodzi:; Nauczmy nasze dzieci pywa:> utrzymywa:
si8 na powierzchni> a mo7e nawet sterowa:; *Gr9d powszechneo -alowania jedno
jest pewneE Idea staeo l6du jest przedpotopowa;
Patrz6c przez okienko swej arki> Noe> to znaczy ka7dy z nas> jak okiem
si8n6: widzi inne arki; Pyn6 po wz5urzonym oceanie komunikacji numerycznej;
%a7da z nich dokonaa wasnej selekcji; %a7da pranie ocali: r97norodnoG:; %a7da
chce przekaza: in-ormacj8; Arki 58d6 dry-owa: 5ez koca po powierzchni w9d;
"to jedna z 9wnych tez teo opracowaniaE (y5erkul tura jest przejawem
tworzenia nowej uniwersalnoGci; "d dotychczasowych -orm kulturowych r97ni j6
to> 7e wykorzystuje nieokreGlonoG: wszelkieo o9lneo znaczenia; !zeczywiGcie>
im 5ardziej cy5erkultura rozprzestrzenia si8> staje si8 MuniwersalnaO> tym trudniej
totalnie uj6: Gwiat in-ormacji; Poz5awiona totalnoGci uniwersalnoG: jest
paradoksaln6 istot6 cy5erkultury; #est w peni zrozumiaa jedynie wtedy> dy
umieGci siej6 w perspektywie dotychczasowych przeo5ra7e komunikacji;
* spoeczestwach wykorzystuj6cych przekaz ustny komunikaty zawsze
od5ierano w kontekGcie> w jakim powstaway; *raz z pojawieniem si8 pisma teksty
odrywaj6 si8 od 7yweo kontekstu> z kt9reo si8 wywodz6; +o7na przeczyta:
wiadomoG: spisan6 przed pi8cioma wiekami lu5 zredaowan6 w odleoGci pi8ciu
tysi8cy kilometr9w> co cz8sto rodzi powa7ne pro5lemy zwi6zane z od5iorem i
interpretacj6; A5y poradzi: so5ie z takimi trudnoGciami> niekt9re rodzaje
wiadomoGci s6 tworzone specjalnie tak> 5y zachowa: jednakowe znaczenie
niezale7nie od kontekstu od5ioru @miejsca i epokiAE s6 to wiadomoGci MuniwersalneO
@dotycz6 nauki> reliii> praw czowieka itp;A; "wa uniwersalnoG: powstaje dzi8ki
swoistemu zamkni8ciu lu5 niezmiennoGci znaczenia; )niwersalnoG: oparta na
statycznym zapisie jest wi8c Mtotalizuj6caO; Zodnie z moj6 hipotez6> cy5erkultura
umo7liwia wsp9o5ecnoG: przekazu i jeo kontekstu> kt9ry istnia w
spoeczestwach przekazu ustneo> cho: na inn6 skal8 i na innej or5icie; +owa
uniwersalnoG: nie wynika ju7 z samowystarczalnoGci tekst9w> staoGci lu5
niezale7noGci znacze> mniej istotnych> dy za85iamy si8 w sieciach; &worzy si8 i
rozprzestrzenia dzi8ki wzajemnemu po6czeniu wiadomoGci> ich staemu
kontaktowi z tworzonymi wirtualnie spoecznoGciami> kt9re nasycaj6 je ci6le
zmieniaj6cym si8 5oactwem znacze;
Arka pierwszeo potopu 5ya jedyna> szczelna> zamkni8ta> totalizuj6ca; Arki
druieo potopu pyn6 w towarzystwie; *ymieniaj6 synay i zwierz8ta;
*zajemnie si8 zapadniaj6; Zawieraj6 niewielkie caoGci> nie pretenduj6c do
uniwersalizmu; &ylko potop jest uniwersalny; Ale nie spos95 uj6: o
kompleksowo; Noeo trze5a wyo5razi: so5ie jako kooG skromneo;
>enezis I;2?E M&ak zadzi B9 wszystkie istoty @;;;A wszystko zostao
zadzone z ziemi; Pozosta tylko Noe i to> co z nim 5yo w arceO; !atunkowa akcja
Noeo wydaje si8 niemal dopenieniem eksterminacji; Pretenduj6ca do
uniwersalnoGci totalnoG: zatapia to> co odrzucia; &ak tworz6 si8 cywilizacje i
umacnia imperialna uniwersalnoG:; * (hinach U9ty (esarz rozkaza zniszczy:
niemal wszystkie teksty powstae przed jeo panowaniem; %t9ry (ezar> kt9ry
zwyci8ski 5ar5arzyca kaza spali: 5i5liotek8 Aleksandrii> a5y upora: si8 z
hellenistyczn6 raciami6L ,iszpaska inkwizycja rozniecaa stosy> na kt9rych szed
z dymem %oran> &almud i niezliczone dziea pene natchnienia i przemyGle;
Potworne stosy hitlerowskie> ksi67ki palone na placach $uropy> dzie doorywaa
inteliencja i kultura; Pierwsze pr95y zatarcia Glad9w miay 5y: mo7e miejsce w
naj0
starszym z imperi9w> w +ezopotamii> sk6d pochodzi pismo i opis potopu
wczeGniejszy od Bi5lii; Faron wadca Akadu> kr9l czterech pastw> pierwszy w
historii cesarz> kaza wrzuci: do $u-ratu tysi6ce linianych ta5liczek zawieraj6cych
prastare leendy> zalecenia m8drc9w> podr8czniki medycyny i maii spisywane
przez cae pokolenia skry59w; Przez chwil8jeszcze czytelne> znaki zatary si8 pod
wpywem dziaania wody; Porwane przez wiry> wyadzone przez pr6dy> ta5liczki
pomau rozmi8kay> staj6c si8 adkimi kr67kami liny; *kr9tce wtopiy si8 w 5ota
rzeki i zamieniy w nanoszony powodzi6 mu; Nosy umilky na zawsze; Nie
doczekaj6 si8 echa ani odpowiedzi;
Nowy potop nie zaciera jednak Glad9w pozostawionych przez umys; nie
spos95 spali: owej pynnej> wirtualnej> r9wnoczeGnie romadzonej i rozrzucanej
5i5lioteki Ba5el> niezliczone osy dKwi8cz6ce w cy5erprzestrzeni 58d6 nadal si8
podnosiy i odpowiaday so5ie echem; *ody potopu nie zatr6 wyrytych znak9w> 5o
to one same s6 jeo strumieniem;
&elekomunikacja mo7e jednak su7y: prowadzeniu wojny; (ho: r9wnowaa
strachu utrzymaa pozory pokoju> nic nie jest proste; Ale skupmy przez chwil8
uwa8 na podstawowym przeznaczeniu i dziaaniu pot87neo narz8dzia> jakim jest
telekomunikacja; Bom5a za5ija; &ele-on czy Internet umo7liwiaj6 komunikowanie;
Po raz pierwszy w tym stuleciu stali i szalestwa o5ydwa stworzyy konkretn)
jedno atunku ludzkieo% Wmiertelne zaro7enie caeo atunku za spraw6 5om5y
atomowej> planetarny dialo za spraw6 telekomunikacji;
&echnonauka zrodzia zar9wno oie nuklearny> jak i interaktywne sieci;
#ednak ani z5awienie> ani pot8pienie nie mo6 5y: dzieem &echniki; Zawsze
am5iwalentne> techniki rzutuj6 w Gwiat materialny nasze emocje> zamiary i
projekty; Z5udowane przez nas urz6dzenia daj6 nam wadz8; Ale wy59r jest w
naszych r8kach i ci67y na nas z5iorowa odpowiedzialnoG:> net czy napalmL Pokusa
zamkni8cia czy uniwersalne otwarcieL
&echniczna in-rastruktura wirtualnoGci
Pojawienie si8 cy5erprzestrzeni
Pierwsze komputery @proramowane kalkulatoryA pojawiy si8 w Anlii i
Ftanach Zjednoczonych w CHB= r; Przez dui czas stosowano je tylko w armii do
prowadzenia o5licze naukowych; 'o szerszeo u7ytku weszy w latach
szeG:dziesi6tych; #u7 w9wczas atwo 5yo przewidzie:> 7e mo7liwoGci sprz8tu
komputeroweo 58d6 nieustannie rosy> nikt jednak nie przypuszcza 0 opr9cz kilku
wizjoner9w 0 7e wirtualizacjaSin-ormacji i komunikacji tak 5ardzo wpynie na
podstawowe parametry 7ycia spoeczestw; %omputery 5yy w tamtych czasach
oromnymi maszynami do liczenia> nietrwaymi> odoso5nionymi w ozi85ianych
pomieszczeniach> z per-orowanymi kartami podawanymi przez naukowc9w w
5iaych -artuchach; "d
czasu do czasu wypluway nieczytelne listini% In-ormatyka su7ya o5liczeniom
naukowym> statystykom pastwa i pot87nych -irm oraz zarz6dzaniu @np;
sporz6dzanie listy pacA;
Prawdziwy przeom nast6pi w latach siedemdziesi6tych; "pracowanie i
komercjalizacja mikroprocesora @jednostka o5licze arytmetycznych i loicznych w
postaci maeo ukadu scaloneoA uruchomia procesy ekonomiczne i spoeczne o
wielkim zasi8u;
!ozpocz8a si8 nowa -aza automatyzacji produkcji przemysowejE
ro5otyzacja> numerycznie sterowane o5ra5iarki itp; !ozpocz8a si8 te7
automatyzacja niekt9rych dziedzin> takich jak 5anki i u5ezpieczenia; *e
wszystkich sektorach ospodarki rozpowszechniy si8 systematyczne dziaania
maj6ce na celu wzrost produktywnoGci dzi8ki kompleksowemu zastosowaniu
aparatury elektronicznej> komputer9w oraz sieci komunikacji in-ormatycznej;
&endencja ta utrzymuje si8 do dziG;
Ponadto z kontrkultury zrodzi si8 w %ali-ornii prawdziwy ruch spoeczny>
kt9ry si8n6 po nowe mo7liwoGci techniczne i wyda komputer oso5isty; "d teo
czasu komputer wymkn6 si8 zawodowym proramistom> 5y sta: si8 narz8dziem
pozwalaj6cym na tworzenie @teksty> o5razy> muzykaA> oranizowanie @5azy danych>
arkusze kalkulacyjneA> symulowanie @wspomaanie podejmowania decyzji>
proramy 5adawczeA oraz rozrywk8 @ryA> narz8dziem dost8pnym coraz wi8kszej
licz5ie ludzi w krajach rozwini8tych;
* latach osiemdziesi6tych pojawiy si8 wsp9czesne multimedia;
In-ormatyka stopniowo utracia sw9j status techniczny i przemysowy> wtapiaj6c si8
w telekomunikacj8> dziaalnoG: wydawnicz6> kino i telewizj8; Zapis numeryczny
wkroczy najpierw do produkcji i nara muzyki; Nieco p9Kniej pojawiy si8 nowe
-ormy przekazu interaktywneo; Lata osiemdziesi6te to sukces ier wideo i trium-
przyjaznej dla u7ytkownika in-ormatyki @inter-ejsy ra-iczne i interakcje
sensoryczno0motoryczne> hiperdo0kumenty> ('0!"+A;
Na przeomie lat osiemdziesi6tych i dziewi8:dziesi6tych szy5ko na5ra
Gwiatoweo znaczenia nowy ruch spoeczny i kulturalny powstay wGr9d modych
pro-esjonalist9w wielkich metropolii i amerykaskich uniwersytet9w; Nie
kierowany przez 7adn6 instancj8 centraln6> nast6pi proces 6czenia r97nych sieci
komputerowych; * szalonym tempie wzrosa licz5a os95 i komputer9w
przy6czonych do tej sieci; #ak w wypadku wynalezienia komputera oso5isteo>
spontaniczny i nieprzewidywalny trend kulturowy narzuci nowy 5ie rozwojowi
techniczno0ekonomicznemu; &echnoloie numeryczne pojawiy si8 w9wczas jako
in-rastruktura cy5erprzestrzeni> nowej przestrzeni umo7liwiaj6cej komunikacj8>
kontakty towarzyskie> oranizowanie si8 i prowadzenie transakcji; Powsta tak7e
nowy rynek in-ormacji i wiedzy;
Interesuje nas nie sama technika; %onieczne jest jednak ukazanie
najwa7niejszych tendencji wsp9czesnej ewolucji technicznej> a5y czytelnik m9
Gwiadomie Gledzi: towarzysz6ce jej przemiany spoeczne i kul0
turowe; * tej dziedzinie nale7y uwzl8dni: przede wszystkim wykadniczy wzrost
mo7liwoGci sprz8tu @szy5koG: o5licze> pojemnoG: pami8ci> przepyw in-ormacjiA
po6czony ze staym spadkiem jeo cen; !9wnolele oproramowania wykorzystuj6
konceptualne i teoretyczne udoskonalenia> na jakie pozwala wi8ksza moc sprz8tu>
niezale7nie od aparatury i sieci> producenci proram9w staraj6 si8 tworzy: coraz
5ardziej Mtransparentn6O i dost8pn6 przestrze pracy oraz komunikacji;
*pyw wirtualnoGci na zwyczaje spoeczestw 58dzie wi6za: si8 ze staym
d67eniem do zwi8kszania mocy> o5ni7ania koszt9w oraz przekraczania
dotychczasowych ranicP nie mo7na zakada: niezmiennoGci technicznych i
ekonomicznych ram; @;;;A
"9lnie o wirtualnoGci
)niwersalizacja cy5erkultury upowszechnia wsp9o5ecnoG: i interakcje
wszelkich punkt9w przestrzeni -izycznej> spoecznej lu5 in-ormacyjnej; &ak uj8ta>
jest ona komplementarna wo5ec druiej zasadniczej tendencji> jak6 jest
wirtualizacja;
&ermin MwirtualnoG:O mo7e mie: co najmniej potr9jne znaczenieE techniczne
@w powi6zaniu z in-ormatyk6A> o9lne oraz -ilozo-iczne; .ascynacj8
MrzeczywistoGci6 wirtualn6O zawdzi8czamy w du7ej mierze pomieszaniu tych trzech
znacze; * uj8ciu -ilozo-icznym wirtualne jest to> co istnieje potencjalnie> a nie
jako akt; #est to dziedzina przyczyn i pro5lem9w d676cych do rozwi6zania poprzez
aktualizacj8; *irtualnoG: wyprzedza rzeczywist6 lu5 -ormaln6 konkretyzacj8
@drzewo jest wirtualnie o5ecne w nasieniuA; * uj8ciu -ilozo-icznym wirtualnoG: jest
oczywiGcie 5ardzo istotnym wymiarem rzeczywistoGci; * rozumieniu potocznym
natomiast termin MwirtualnoG:O oznacza cz8sto nie0realnoG:> nie MrzeczywistoG:O>
zakadaj6c6 materialne spenienie> namacaln6 o5ecnoG:; Poj8cie MrzeczywistoG:
wirtualnaO jawi si8 w9wczas jako oksymoron> tajemnicza sztuczka kularska; ,a
o9 s6dzi si8> 7e jakaG rzecz powinna 5y: al5o rzeczywista> al5o wirtualna 0 nie
mo7e wi8c posiada: r9wnoczeGnie tych dw9ch waGciwoGci; !ozumuj6c jednak z
-ilozo-iczn6 GcisoGci6> wirtualnoG: nale7y uzna: za zaprzeczenie nie
rzeczywistoGci> ale aktualnoGciE wirtualnoG: i aktualnoG: s6 jedynie dwoma r97nymi
postaciami rzeczywistoGci; (ho: istot6 nasienia jest wydanie drzewa> wirtualnoG:
drzewa jest w peni realna @aczkolwiek jeszcze nieaktualnaA;
*irtualna jest jednostka MzdeterytorializowanaO> zdolna do wielu kon0
kretnych przejaw9w w r97nych momentach i miejscach> nie uzale7niona od
konkretneo miejsca lu5 chwili; Posu7my si8 przykadem spoza s-ery technicznejE
s'owo jest Mrzecz6O wirtualn6; *yraz MdrzewoO zawsze jest wymawiany w jakimG
miejscu> jakieoG dnia i ojakiejs porze; *ym9wienie teo elementu leksykalneo
jest jeo Maktualizacj6O; Ale w o9le poj8cie> chocia7 dzieG przy u7yciu sowa
wyra7ane lu5 aktualizowane> oderwane
jest od konkretyzacji; *irtualnoG: jest rzeczywista> cho: nie mo7na jej przypisa:
7adnej wsp9rz8dnej przestrzenno0czasowej; Fowo istnieje naprawd8; Wirtualno
istnieje, c(o jej tu nie ma% 'odajmy> 7e aktualizacje tej samej MrzeczyO wirtualnej
mo6 si8 5ardzo r97ni: i 7e aktualnoG: nidy nie jest predeterminowana w
wirtualnoGci; &ote7 z punktu widzenia akustyki> jak i na paszczyKnie semantycznej>
7adna aktualizacja sowa nie pokrywa si8 dokadnie z inn6 jeo aktualizacj6; Zawsze
mo7e pojawi: si8 nieprzewidziana wymowa @pojawienie si8 nowych os9wA lu5
znaczenie @wymyGlenie nowych zdaA; *irtualnoG: jest nieskoczonym Kr9dem
aktualizacji;
(y5erkultura wi67e si8 z wirtualnoGci6 w dwojaki spos95E 5ezpoGredni i
poGredni; BezpoGrednio z wirtualizacj6 mo7e 5y: uto7samiana cy-ryzacja
in-ormacji; In-ormatyczne kody zapisane na dyskietkach lu5 twardych dyskach
komputer9w 0 niewidoczne> atwe do skopiowania lu5 do przerzucenia z jedneo
w8za sieci do druieo 0 s6 niemal wirtualne> dy7 prawie niezale7ne od
okreGlonych wsp9rz8dnych przestrzeno0cza0sowych; * sieciach komputerowych
in-ormacja jest oczywiGcie -izycznie umieszczona w jakimG miejscu> ma okreGlony
noGnik> ale jest tak7e wirtualnie obecna w kad#m punkcie sieci, w kt,r#m j)
w#wo'am#%
In-ormacj8 numeryczn6 @od 3 do C3A r9wnie7 mo7na nazwa: wirtualn6> jest
5owiem niedost8pna dla czowieka; BezpoGrednio mo7na pozna: jedynie jej
aktualizacj7 za pomoc6 takieo czy inneo sposo5u wywoania> nieczytelne dla nas
kody in-ormatyczne w pewnych miejscach> teraz lu5 p9Kniej> aktualizuj6 si8 w
-ormie czytelnych tekst9w> o5raz9w widocznych na ekranie lu5 na papierze i
uchwytnych w s-erze dKwi8k9w;
"5raz> kt9ry zosta zao5serwowany w trakcie 5adania Mwirtualnej
rzeczywistoGciO> nie 5y na o9 rejestrowany w pami8ci in-ormatycznej> najcz8Gciej
5ywa naliczany w czasie rzeczywistym @w danej chwili i na polecenieA na
podstawie matrycy in-ormatycznej zawieraj6cej opis wirtualneo Gwiata; %omputer
syntetyzuje o5raz w zale7noGci od danych @staychA owej matrycy oraz in-ormacji
@zmiennychA dotycz6cych MpozycjiO 5adaj6ceo i jeo wczeGniejszych dziaa; Wwiat
wirtualny jako zesp9 kod9w numerycznych to o5razy potencjale> natomiast jeo
wyl6d na ekranie> jeo projekcja zanurzaj6ca si8 w potencjalnym Gwiecie
aktualizuje 9w potencja poprzez szcze9owe zastosowanie; Kwa dialekt#ka
potencja'u, oblicze; i zalenej od kontekstu projekcji cec(uje wi7kszo dokumen0
t,w lub zespo',w in"ormacji o noniku numer#czn#m%
!ozw9j sieci numerycznych poGrednio uatwia wirtualizacje inne ni7 te>
kt9re zwi6zane s6 z in-ormacj6 sensu stricto% *raz z zapisem numerycznym za
wirtualnoGci6 pod67y komunikacja> wykorzystuj6c takie wczeGniejsze techniki> jak
pismo> rejestrowanie dKwi8ku i o5razu> radio> telewizja i tele-onia; (y5erprzestrze
uatwia kontakty niemal cakiem niezale7ne od miejsca eora-iczneo
@telekomunikacja> teleo5ecnoG:A i czasowej nier9wnoczesnoGci @komunikacja
asynchronicznaA> nie jest to cakowita nowoG:> dy7ju7 tele-on przyzwyczai nas do
komunikacji interaktywnej; 'zi8ki poczcie @czy o9lniej> dzi8ki pismuA
dysponujemy star6 tradycj6
wzajemnej> asynchronicznej i od5ywaj6cej si8 na odleoG: komunikacji; #ednak7e
tylko techniczne waGciwoGci cy5erprzestrzeni umo7liwiaj6 czonkom ludzkiej
spoecznoGci wzajemne uzadnianie> wsp9prac8> zasilanie i konsultowanie
wsp9lnej pami8ci 0 i to niemal w czasie rzeczywistym 0mimo odleoGci
eora-icznych i r97nych stre- czasowych; Prowadzi nas to 5ezpoGrednio do
wirtualizacji oranizacji, kt9re dzi8ki narz8dziom cy05erkultury staj6 si8 coraz
mniej zale7ne od okreGloneo miejsca> rozkadu pracy i duookresoweo
planowania; Podo5nie z dokonuj6cymi si8 w cy5erprzestrzeni transakcjami
ekonomicznymi i -inansowymi> kt9re coraz 5ardziej akcentuj6 sw9j wirtualny
charakter 0 wirtualny> odk6d wymyGlono pieni6dz i 5anki; @;;;A
(y5erprzestrze> czyli wirtualizacja komunikacji (o
to jest cy5erprzestrzeL
&ermin Mcy5erprzestrzeO zosta u7yty w CHJB r; przez *illiama Ni5sona w
powieGci -antastycznonaukowej zatytuowanej Meuromancer% "znacza on Gwiat
numerycznych sieci traktowanych jako pole 5itwy> na kt9rym Gcieraj6 si8 Gwiatowe
koncerny; Ftawka> o jak6 walcz6> to nowa ranica ospodarcza i kulturowa; *
wymienionej ksi67ce 5adanie cy5erprzestrzeni ujawnia -ortece tajnych in-ormacji
chronionych przez niedost8pne proramy> wyspy otoczone oceanami danych> kt9re
w szalonym tempie przeksztacaj6 si8 i zamieniaj6 miejscami na powierzchni
planety> niekt9rzy 5ohaterowie s6 w stanie M-izycznieO dosta: si8 do tej przestrzeni
danych> 5y prze7y: w niej najrozmaitsze przyody; (y5erprzestrze Ni5sona
uwidacznia zmienn6> zazwyczaj ukryt6 eora-i8 in-ormacji; &ermin ten zosta
natychmiast przyj8ty przez u7ytkownik9w i tw9rc9w sieci numerycznych; Istnieje
dziG na Gwiecie oromne 5oactwo pr6d9w literackich> muzycznych> artystycznych
czy nawet politycznych odwouj6cych si8 do Mcy5erkulturyO;
+oja de-inicja cy5erprzestrzeni jest nast8puj6caE =est to przestrze;
otwarteo komunikowania si7 za porednictwem po')czon#c( komputer,w i
pami7ci in"ormat#czn#c( pracuj)c#c( na ca'#m wiecie% 'e-inicja ta uwzl8dnia
wszystkie systemy komunikacji elektronicznej @w tym r9wnie7 sieci
wykorzystuj6ce -ale ,ertza i klasyczne sieci tele-oniczneA> kt9re przesyaj6
in-ormacje pochodz6ce ze Kr9de numerycznych lu5 przeznaczone do numeryzacji;
PodkreGlam -akt numeryczneo kodowania> dy7 warunkuje on charakter
in-ormacji; (harakter plastyczny> pynny> o5liczalny z du76 dokadnoGci6 i
przetwarzalny w czasie rzeczywistym> hi0pertekstualny> interaktywny i wreszcie
wirtualny; )wa7am o za znamienn6 cech8 cy5erprzestrzeni; &o nowe Grodowisko
umo7liwia wsp9dziaanie i sprz8anie wszystkich narz8dzi tworzenia i
rejestrowania in-ormacji> komunikacji i symulacji; Perspektywa powszechnej
numeryzacji in-ormacji
i przekaz9w uczyni prawdopodo5nie z cy5erprzestrzeni 9wny kana in-ormacyjny
i 9wny noGnik pami8ciowy ludzkoGci> poczynaj6c od pierwszych lat przyszeo
stulecia;
%rytyka krytyki .unkcje
re-leksji krytycznej
(y5erkultura zrodzia si8 z ruchu spoeczneo o wielkim zasi8u; !uch ten
zapowiada i ksztatuje 85okie przemiany cywilizacyjne; !ol6 re-leksji krytycznej
jest oddziaywanie na ich kierunek i sposo5y realizacji; %rytyka proresywistyczna
mo7e w szcze9lnoGci doprowadzi: do wyodr85nienia naj5ardziej pozytywnych i
oryinalnych aspekt9w trwaj6cej ewolucji; Przyczyni si8 do teo> 5y wielka 9ra
cy5erprzestrzeni nie urodzia myszy> jak6 5yo5y przedu7enie MmedialnosciO na
wi8ksz6 skal8 czy te7 najzwyklejsze zao7enie planetarneo supermarketu on0line%
*iele jest jednak zaGlepienia i konserwatyzmu w wypowiedziach Mkry0
tycznychO; @;;;A %rytykuje si8 Mideoloi8 @lu5 utopi8A komunikacjiO> nie dokonuj6c
rozr97nienia mi8dzy telewizj6 a Internetem; *yra7a si8 o5aw8 przed
dehumanizacyjnym wpywem &echniki> podczas dy wszystko zale7y od wy5oru
tec(nik i od rozmait#c( zastosoiuari owych technik; )5olewa si8 nad pomieszaniem
poj8: MrzeczywistyO i MwirtualnyO> nic nie zrozumiawszy z wirtuzalizacji 58d6cej
wszystkim z wyj6tkiem odrealnienia Gwiata; Brak wizji przyszoGci doprowadzi do
oddania pola komercyjnej reklamie> niezwocznie nale7y 0 odnosi si8 to tak7e do
krytyki 0 rozpocz6: krytyk8 Mswoistej krytykiO> rozchwian6 przez now6 ekoloi8
komunikacji; Nale7y zanalizowa: zachowania i nawyki myGlowe> kt9re w coraz
mniejszym stopniu odpowiadaj6 wsp9czesnym wyzwaniom;
%rytyka totalitaryzmu czy o5awa
przed utrat6 totalnoGci
"pinia> wedu kt9rej rozw9j cy5erprzestrzeni zara7a cywilizacji i
wartoGciom humanistycznym> wynika w du7ym stopniu z pomieszania poj8:
uniwersalnoGci i totalnoGci; FtaliGmy si8 nieu-ni wo5ec teo> co wyl6da na
uniwersalne> poniewa7 niemal zawsze uniwersalizm 5y oszony przez zwyci8skie
imperia i tych> kt9rzy d67yli do dominacji 0 czy to doczesnej czy duchowej;
(y5erprzestrze natomiast 0 przynajmniej dot6d 0 proponuje raczej akceptacj8 ni7
dominacj8; Nie jest to narz8dzie transmisji z kilku oGrodk9w @jak prasa> radio czy
telewizjaA> ale interaktywnej komunikacji mi8dzy rupami ludzkimi> umo7liwiaj6ce
kontaktowanie si8 niejednorodnych wsp9lnot; (i> kt9rzy widz6 w cy5erprzestrzeni
nie5ezpieczestwo MtotalitaryzmuO> stawiaj6 cakiem 58dn6 dianoz8;
Prawd6 jest> 7e niekt9re pastwa i mocarstwa ospodarcze wykradaj6
korespondencj8> dane> z5iory i oddaj6 si8 w cy5erprzestrzeni manipulacjom lu5
operacjom maj6cym na celu dezin-ormacj8; &o nic noweo; Znamy to z przeszoGci>
cho: stosowano w9wczas inne metody; *ykorzystywano poczt8> tele-on czy
tradycyjne media> narz8dzia komunikacji numerycznej s6 pot87niejsze> pozwalaj6
wiec szkodzi: na wi8ksz6 skal8; Ale nale7y te7 zauwa7y:> 7e instrumenty
szy-rowania i rozszy-rowywania> dost8pneju7 zwykym o5ywatelom> s6 cz8Gciowo
odpowiedzi6 na takie zaro7enie; Powt9rz8 ponadto> 7e telewizja i prasa s6
narz8dziem manipulacji i dezin-ormacji znacznie skuteczniejszym od Internetu>
poniewa7 mo6 narzuci: #edyn6O wizj8 rzeczywistoGci i uniemo7liwi: krytyczn6
reakcj8 i kon-rontacj8 odmiennych stanowisk; +o7na 5yo to wyraKnie odczu:
podczas wojny w Zatoce Perskiej; !97norodnoG: Kr9de i otwarta dyskusja jest
natomiast waGciwa -unkcjonowaniu cy5erprzestrzeni> kt9ra z zasady nie podlea
kontroli;
@;;;A 'ochodzimy tu do sedna pro5lemu; (zy7 to waGnie nie trwaj6ca
o5ecnie detotaizacja tak naprawd8 niepokoi zawodowych Mkrytyk9wOL (zy
pot8pienie nowych> interaktywnych i transwersalnych Grodk9w komunikacji nie jest
echem odwiecznej t8sknoty za porz6dkiem i autorytetemL (zy nie demonizuje si8
MwirtualnoGciO> 5y nie naruszy: silnie zakorzenionej MrzeczywistoGciO>
uprawomocnionej najlepszym pastwowym i medialnym Mzdrowym rozs6dkiemO>
(i> kt9rych rola poleaa na wyznaczaniu ranic i terytori9w> czuj6 si8 zaro7eni w
o5liczu owej wymykaj6cej si8> transwersalnej i wielo5ieunowej komunikacji;
Ftra7nicy do5reo ustu> warantuj6cy jakoG:> poGrednicy i rzecznicy czuj6 si8
zaro7eni w o5liczu nowo tworz6cych si8> coraz 5ardziej 5ezpoGrednich kontakt9w
mi8dzy tw9rcami a u7ytkownikami in-ormacji;
Za poGrednictwem cy5erprzestrzeni na caym Gwiecie i na oromn6 skal8
kr676 teksty> z kt9rych 7aden nie dosta si8 do r6k wydawcy czy redaktora
naczelneo; *kr9tce to samo stanie si8 z muzyk6> -ilmem> hi0perdokumentami>
interaktywnymi rami czy wirtualnymi Gwiatami;
.akt> 7e mo7na dotrze: do nowych idei i do nowych doGwiadcze> omijaj6c
komitety redakcyjne specjalistycznych pism> podwa7a dziG cay system reuluj6cy
nauk8; Przyswajanie wiedzy 58dzie w coraz wi8kszym stopniu wymyka: si8
instytucjom zajmuj6cym si8 nauczaniem> 7ywe Kr9da wiedzy 58d6 5owiem
5ezpoGrednio dost8pne> a jednostki 58d6 miay mo7noG: przy6czania si8 do
wirtualnych wsp9lnot ucz6cych si8 dzi8ki wsp9dziaaniu; Lekarze 58d6 zmuszeni
stawi: czoo konkurencji 5az danych medycznych> dyskusjom wirtualnych rup
wzajemnej pomocy oranizowanych przez pacjent9w dotkni8tych jednakow6
choro56;
Pozycja wadz i przedstawicieli r97nych zawod9w jest w du7ym stopniu
zaro7ona; #ednostki i urupowania 58d6ce dot6d poGrednikami> jeGli zre-ormuj6
swe dziaania i przeksztac6 si8 w inspirator9w proces9w uruchamiaj6cych
inteliencj8 rupow6> nie tylko znajd6> ale zapewne umocni6 swe miejsce w nowej
cywilizacji; #eGli natomiast 58d6 kurczowo trzyma: si8 dawnej to7samoGci> ich
pozycja osa5nie;
(y5erprzestrze nie zmienia relacji wadzy i ekonomicznej nier9wnoGci
mi8dzy ludKmi; *adza i 5oactwo nie jest jednakowo rozdzielana i doGwiadczana 0
zar9wno w spoeczestwie kastowym @o dziedziczonych przywilejach>
ekonomicznie zamkni8tym w e-ekcie istnienia monopolistycznych korporacjiA> jak i
w spoeczestwie> dzie o5ywatele s6 r9wni wo5ec prawa> kt9reo przepisy
uatwiaj6 swo5odne dziaanie przedsi85iorstw i zwalczaj6 monopole; Zwi8kszaj6c
przejrzystoG: rynku> uatwiaj6c 5ezpoGrednie transakcje mi8dzy o-erentami a
od5iorcami> cy5erprzestrze z pewnoGci6 uatwia Mli5eraln6O ewolucj8 w
ospodarowaniu in-ormacj6 i wiedz6; Prawdopodo5nie odnosi si8 to tak7e do
o9lneo -unkcjonowania ospodarki;
Li5eralizm ten nale7y rozumie: w najszlachetniejszym sensieE jako 5rak
ar5itralnych oranicze prawnych> szans8 dla rozwoju talent9w> woln6 konkurencj8
dro5nych producent9w na mo7liwie przejrzystym rynku; A mo7e stanie si8
ideoloicznym pretekstem dominacji wielkich koncern9w komunikacyjnych> kt9re
zatruj6 7ycie dro5nym producentom i uniemo7liwi6 rozw9j r97norodnoGciL
PrzyszoG: przyniesie nam prawdopodo5nie mieszank8 o5u zjawisk> kt9rej
proporcje zale7e: 58d6 od siy i kierunku trendu spoeczneo; @;;;A
Pytania 5ez odpowiedzi
Pran65ym teraz okreGli: kilka 9wnych kwestii zwi6zanych z rozwojem
cy5erkultury> nie roszcz6c pretensji do ich Mrozwi6zaniaO; Pro5lemy spoeczno0
historyczne s6 otwarte> nieokreGlone> wci67 na nowo -ormuowane> 7adna zaG
wer5alna> teoretyczna odpowiedK nidy nie zdoa ich de-initywnie rozwi6za:; (i6le
prowizoryczne odpowiedzi s6 cz8Gci6 caeo procesu spoeczno0techniczneo>
ana7uj6ceo ka7deo z nas> zodnie ze skal6 i ukierunkowaniem mo7liwoGci
dziaania> riiktjednak nie jest w stanie opanowa: ich cakowicie i de-initywnie;
*y5raem cztery Mpytania 5ez odpowiedziO; *szystkie odnosz6 si8 do treGci i
znaczenia cy5erkultury; Pierwsze @(zy cy5erkultura prowadzi do wykluczeniaLA jest
oczywiGcie 9wnym pytaniem stoj6cym przed Gwiatow6 spoecznoGci6> dla kt9rej
wykluczenie @to znaczy wsp9czesna -orma tyranii> niesprawiedliwoGci spoecznej i
n8dzyA jest jedn6 z podstawowych 5ol6czek; 'rui @(zy zara7a j8zykom i
kulturomLA dotyczy antytotalnoGci cy5erkultury; natomiast trzecie pytanie @(zy
cy5erkultura nie jest synonimem chaosu i pomieszania poj8:LA zakada nie0totalnoG:
i przedstawia ewentualne neatywne aspekty teo zjawiska; (zwarte pytanie @(zy
cy5erkultura zerwaa z wartoGciami wsp9czesnej nowoczesnoGciLA pozwoli mi
podkreGli:> 7e cy5erkultura kontynuuje i realizuje ideay -ilozo-ii oGwieceniowej i
wielkieo europejskieo pr6du d676ceo do emancypacji czowieka;
(zy cy5erkultura jest Kr9dem wykluczeniaL
(z8sto uwa7a si8> 7e rozw9j cy5erkultury m95y si8 sta: dodatkowym
czynnikiem nier9wnoGci i wykluczenia zar9wno klas w ramach daneo
spoeczestwa> jak i 5iednych narod9w w spoecznoGci mi8dzynarodowej; #est to
zaro7enie realne; 'ost8p do cy5erkultury wymaa in-rastruktury umo7liwiaj6cej
komunikacj8; #est on kosztowny dla reion9w rozwijaj6cych si8; Ponadto
opanowanie umiej8tnoGci niez58dnych przy monta7u i utrzymaniu oGrodk9w0
serwer9w wymaa znacznych inwestycji; Za97my jednak> 7e dysponuje si8
dost8pem do sieci i sprz8tem koniecznym do konsultowania> wytwarzania i
przechowywania in-ormacji numerycznych; Nale7y jeszcze pokona: przeszkody
MludzkieO; F6 nimi instytucjonalne> polityczne i kulturowe sprzeciwy wo5ec
interaktywneo komunikowania si8 wsp9lnot ponad wszelkieo rodzaju ranicami>
a tak7e poczucie 5raku kompetencji i kwali-ikacji w o5liczu nowych technoloii;
!eakcje na pro5lem wykluczenia mo6 5y: trojakieo rodzaju> nie s6
oczywiGcie w stanie o rozwi6za:> pozwalaj6 jednak na relatywizacj8 i ujrzenie o z
innej perspektywy;
"dpowiedK pierwszaE nale7y Gledzi: raczej tendencj8> a nie Gwiatowe
statystyki dotycz6ce przy6cze;
* CHH< r; *ietnam mia C=33 os95 pod6czonych do Internetu; Licz5a ta
wydaje si8 5ardzo skromna w por9wnaniu z licz56 mieszkac9w teo kraju; Ale z
pewnoGci6 wzroGnie ona dziesi8ciokrotnie w roku 2333; Ftopa wzrostu przy6cze
do cy5erprzestrzeni wykazuje tempo przewy7szaj6ce tempo korzystania ze
wszystkich poprzednich system9w komunikacji; Poczta istniaa od wiek9w> zanim
wi8kszoG: ludzi moa reularnie otrzymywa: i wysya: listy; *ymyGlonym pod
koniec XIX w; tele-onem dysponuje jeszcze dziG zaledwie nieco ponad 23 proc;
ludzkoGci;
"d koca lat osiemdziesi6tych w nadzwyczajnym tempie roGnie licz5a os95
uczestnicz6cych w cy5erkulturze; 'otyczy to zwaszcza ludzi modych; (ae
reiony i kraje> zwaszcza naj5ardziej dynamicznie si8 rozwijaj6ce @kraje Azji i
Pacy-ikuA> planuj6 wejGcie do cy5erkultury; Licz5a MwykluczonychO 58dzie wi8c
systematycznie malaa;
'rua odpowiedKE Przy6czenie do sieci 58dzie coraz atwiejsze i tasze;
@;;;A %iedy opanowao si8 ju7 umiej8tnoG: odczytu i zapisu> u7ytkowanie
cy5erprzestrzeni nie wymaa od jednostek i oranizacji specjalnych zdolnoGci;
Procedury dost8pu i poruszania si8 w niej s6 coraz 5ardziej przyjazne dla
u7ytkownika> zwaszcza kiedy na pocz6tku lat dziewi8:dziesi6tych doszo do
rozwoju *orld *ide *e5;
Fprz8t i oproramowanie niez58dne do przy6czenia 58d6 coraz mniej
kosztowne dla u7ytkownik9w; A5y o5ni7y: koszt a5onamentu i po6cze> rz6dy
mo6 uruchamia: konkurencj8 wGr9d dostawc9w sprz8tu i operator9w
telekomunikacji> najwa7niejszym elementem jest zapewne
koszt po6czenia miejscoweo; * Ameryce P9nocnej jest on wliczony do
przeci8tneo a5onamentu; Paci si8 wi8c taki sam rachunek 5ez wzl8du na to> czy
po6czenie trwao pi8: minut czy pi8: odzin; (enniki europejskie natomiast
rozliczaj6 miejscowe po6czenia wedu tary-y odzinowej> co powstrzymuje przed
korzystaniem z Internetu;
"dpowiedK trzeciaE %a7dy post8p zachodz6cy w systemach komunikacji
nieuchronnie prowadzi do wykluczenia;
%a7dy nowy system komunikacji niesie z so56 wykluczenie; Anal-a5eci nie
istnieli dop9ki nie 5yo pisma; 'ziaalnoG: wydawnicza i telewizja spowodoway
podzia na tych> kt9rzy pu5likuj6 lu5 ukazuj6 si8 w mediach masowych> i ca6
reszt8; #ak ju7 wspominaem> zaledwie nieco powy7ej 23 proc; ludzkoGci dysponuje
tele-onem; Uaden z tych -akt9w niejest powa7nym arumentem przeciw pismu>
wydawnictwom> telewizji czy tele-onii; .akt> i7 istniej6 anal-a5eci lu5 ludzie
poz5awieni tele-onu> nie doprowadzi do pot8pienia pisma i telekomunikacji;
Przeciwnie> przyczyni si8 do rozwoju szkolnictwa podstawoweo i roz5udowy
sieci tele-onicznych; &o samo powinno sta: si8 z cy5erprzestrzeni6;
"9lnie ujmuj6c> ka7da uniwersalnoG: rodzi wykluczonych; Nawet
Mtotalizuj6cO w swych -ormach tradycyjnych> uniwersalizm nid# wsz#stkieo nie
obejmuje% )niwersalna reliia ma swych niewiernych i heretyk9w; +auka ma
skonnoG: do dyskwali-ikowania innych -orm wiedzy lu5 teo> co nazywa
irracjonalnoGci6; Prawa czowieka 5ywaj6 naruszane i nie przestrzeane; 'awne
-ormy )niwersalizmu tak7e wykluczaj6> oddzielaj6c tych> kt9rzy uczestnicz6 w
Prawdzie> w Fensie lu5 jakiejkolwiek -ormie Imperium> od tych> kt9rzy znaleKli si8
w stre-ie cienia @5ar5arzycy> niewierni> inoranci itd;A; )niwersalnoG: poz5awiona
totalnoGci te7 podlea reule odrzucenia; &yle tylko> 7e nie chodzi o dost8p do
Fensu> ale o mo7liwoG: przy6czenia do sieci; *yrzutek to ten> kt9ry niejest
przy6czony; Poz5awiony wzajemnych i poznawczych po6cze wirtualnych i
rupowej inteliencji;
(y5erkultura 5ezadnie skupia wszystkie herezje; 'okonuje przemieszania
o5ywateli i 5ar5arzyc9w> rzekomych inorant9w i uczonych; * przeciwiestwie
do klasyczneo uniwersalizmu jej ranice s6 niewyraKne> ruchome i tymczasowe;
Ale cechuj6cy o5ecny uniwersalizm trend do kontaktowania si8 polea na
w6czaniu;
(o ro5i:L Z pewnoGci6 nale7y wykorzysta: wszystkie sposo5y> 5y
zwi8kszy: dost8pnoG: i zmniejszy: koszty przy6czenia; Ale kwestia Mdost8pu dla
wszystkichO nie mo7e 5y: sprowadzana do poruszanych zwykle kwestii
technoloicznych i -inansowych> nie wystarczy znaleK: si8 przed ekranem>
dysponuj6c wszystkimi dost8pnymi inter-ejsami> a5y pokona: poczucie ni7szoGci;
&rze5a 5y: przede wszystkim zdolnym do aktywneo uczestniczenia w procesach
opartych na rupowej inteliencji> 58d6cych 9wn6 zdo5ycz6 cy5erprzestrzeni;
+ow8 narz8dzia powinny przede wszystkim dowartoGciowa: kultur8> kompetencj8>
zaso5y i miejscowe projekty oraz uatwi: ludziom uczestniczenie w zrupowaniach
wzajemnej pomocy> w opartych na wsp9dziaaniu rupach szkoleniowych itp; @;;;A
0zy cy%erprzestrze&
jest zaro7eniem dla j8zyk9w i kulturL
#8zyk anielski jest o5ecnie standardowym j8zykiem sieci; Amerykaskie
instytuty i przedsi85iorstwa ksztac6 ponadto wi8kszoG: producent9w in-ormacji
przekazywanych przez Internet; "5awa przed kulturow6 dominacj6 Ftan9w
Zjednoczonych jest wi8c uzasadniona; +imo to roK5a uni-ormizacji nie jest tak
wielka> jak mo7na 5y s6dzi: na pierwszy rzut oka; &echnoloiczna i ekonomiczna
struktura komunikowania w cy5erprzestrzeni znacznie r97ni si8 od struktur kina czy
telewizji; Zwaszcza wytwarzanie i transmitowanie in-ormacji jest znacznie 5ardziej
dost8pne jednostkom lu5 rupom dysponuj6cym niewielkimi Grodkami; Nale7y 5a0
da: r97norodnoG: kulturow6 w cy5erprzestrzeni> analizuj6c repertuar sposo59w
komunikowania;
Zasadniczym znaczeniem cy5erprzestrzeni jest jej rozw9j jako -ormy
alternatywnej wo5ec Grodk9w masoweo przekazu; &e ostatnie to sposo5y
komunikacji za pomoc6 zoranizowanej i zaproramowanej in-ormacji
transmitowanej z pewnych oGrodk9w i przeznaczonej dla rzesz anonimowych
od5iorc9w> 5iernych i wzajemnie od sie5ie oddalonych; &ypowy przykad takich
medi9w to prasa> kino> radio i tradycyjna telewizja; (y5erkul0tura natomiast nie
posuuje si8 oGrodkami nadaj6cymi do od5iorc9w> ale wsp9lnymi przestrzeniami>
do kt9rych ka7dy mo7e coG wnieG:> czerpi6c z nich to> co o interesuje; &o swoiste
rynki in-ormacji> dzie ludzie spotykaj6 si8 i dzie inicjat#wa nale# do p#taj)ceo%
+iejscami> kt9re najatwiej uto7sami: z MoGrodkamiO> s6 w cy5erprzestrzeni
serwery in-ormacji lu5 usu; Ferwer 5ardziej przypomina sklep czy miejsce> w
kt9rym spenia si8 oczekiwania> proponuj6c wi8kszy wy59r ni7 kana
jednokierunkowej transmisji;
)mieszczenie w cy5erprzestrzeni sposo59w komunikacji poprzez media
masowe 5yo5y z pewnoGci6 mo7liwe z techniczneo i polityczneo punktu
widzenia; F6dz8 jednak> 7e wa7niejsze jest uGwiadomienie nowych mo7liwoGci>
kt9re daje powszechna 6cznoG: i diitalizacja in-ormacji; Ftreszcz8 to w czterech
punktachE
6anik monopolu przekazu publiczneo% 'owolna rupa lu5 jednostka mo7e
teraz dysponowa: Grodkami technicznymi i przy niewielkim koszcie zwraca: si8 do
oromnej mi8dzynarodowej pu5licznoGci; %a7da rupa czy jednostka mo7e
przekazywa: swe pomysy> produkowa: reporta7e> proponowa: swe przemyGlenia i
wasny wy59r aktualnoGci w takiej czy innej dziedzinie;
!osn)ca r,norodno sposob,w ekspresji% Fposo5y wyra7ania> jakimi
dysponujemy> 5y porozumiewa: si8 w cy5erprzestrzeni> s6 5ardzo urozmaiconeE
hipertekst> multimedialny hiperdokument czy cy-rowy -ilm wideo> modele do
interaktywnej symulacji ra-icznej i osi6ni8cia Gwiata wirtulneo; Powstaj6 wci67
nowe -ormyE nowe pismo ikoniczne> nowe reto0
ryki interaktywnoGci; !9wnie7 w przyszoGci wsp9lnoty penetruj6ce cy5er0
przestrze 58d6 kontynuoway poszukiwania;
!osn)ce moliwoci sprz7tu umoliwiaj)ceo poruszanie si7 wr,d
zalewaj)c#c( nas in"ormacji i ic( odsiew% Automatyczne i p9automatyczne
urz6dzenia> dzi8ki kt9rym mo7na selekcjonowa: zawartoG: sieci i pami8ci>
umo7liwi6 ka7demu szy5kie dotarcie do najcenniejszej in-ormacji> nowe
mo7liwoGci selekcji i poszukiwa w oromnej masie in-ormacji sprawi6
prawdopodo5nie> 7e coraz mniej u7yteczne oka76 si8 streszczenia zredukowane i
kierowane do anonimowych tum9w; (oraz doskonalsze narz8dzia przenosz6 punkt
ci87koGci ze Kr9da in-ormacji na jednostk8 lu5 rup8 poszukuj6c6 in-ormacji;
!ozw,j wirtualn#c( wsp,lnot i mi7dz#ludzkic( kontakt,w na odle'o w
poszukiwaniu zaspokojenia wsp,ln#c( zainteresowa;% "so5y zaludniaj6ce i
zasilaj6ce cy5erprzestrze s6 jej 5oactwem; 'ost8p do in-ormacji ma mniejsze
znaczenie ni7 kontakt ze specjalistami> uczestnikami i dyskretnymi Gwiadkami
interesuj6cych nas zjawisk; * coraz wi8kszym stopniu cy5erprzestrze umo7liwia
kontakt z jednostkami na podstawie ich adresu w przestrzeni> ich umiej8tnoGci i
zainteresowa; Zanurzenie si8 w otwartych wsp9lnotach 5adawczych> w praktykach
i dyskusjach jest z pewnoGci6 najlepsz6 odtrutk6 na domatyzm i jednostronne
manipulowanie in-ormacj6; (y5erprzestrze uatwia interacj8 wirtualnych
wsp9lnot niezale7nie od 5arier -izycznych i eora-icznych;
%ulturowe zr97nicowanie w cy5erprzestrzeni 58dzie wprost proporcjonalne
do aktywneo udziau i jakoGci wkadu wnoszoneo przez przedstawicieli r97nych
kultur> najistotniejszy jest -akt> 7e polit#czne, ekonomiczne cz# tec(noloiczne
oraniczenia (amuj)ce r,norodn# przekaz kulturow# w skali wiata nid# nie b#'#
r,wnie s'abe jak te, kt,re w#st7puj) w c#bnerprzestrzeni%
Poruszanie si8 po *ord *ide *e5 ujawnia nieprawdopodo5n6 o5-itoG:
in-ormacji i -orm przekazu napywaj6cych ze wszystkich reion9w Gwiata @9wnie
z AmerykiA oraz intelektualnych horyzont9w o niezwykej r97norodnoGci; Fkari na
uni-ormizacj8 nie odpowiadaj6 rzeczywistoGci @o czym ka7dy 5ez trudu mo7e si8
przekona:A> ale przede wszystkim nie maj6 adresata; (y5erprzestrze zawiera to> co
ludzie w niej umieszcz6; Zachowanie zr97nicowania kulturoweo zale7y 9wnie
od inicjatywy ka7deo z nas; By: mo7e r9wnie7 od poparcia projekt9w natury
artystycznej czy kulturalnej> jakieo mo6 udzieli: wadze pastwowe> -undacje>
oranizacje mi8dzynarodowe i ponadpastwowe;
.akt> i7 poruszanie si8 w sieci od5ywa si8 w j8zyku anielskim> jest z
pewnoGci6 utrudnieniem dla os95> dla kt9rych anielski nie jest j8zykiem
ojczystym; Zauwa7my jednak> 7e istnienie wsp9lneo j8zyka jest samo w so5ie
atutem; &rudno 5yo5y si8 5ez nieo porozumiewa: w kontaktach
mi8dzynarodowych; Ale dlaczeo anielskiL A5strahuj6c od amerykaskiej
przewai ospodarczej> militarnej i kulturowej> trze5a stwier0
dzi:> 7e anielskim posuuje si8 Anlia> Ftany Zjednoczone> %anada> Australia i
!epu5lika Poudniowej A-ryki; * kateoriach demora-icznych anielski jest
trzecim j8zykiem Gwiata @po chiskim i hindiA> ale licz5a przy6cze w (hinach i
Indiach jest jeszcze doG: oraniczona; "dnotujmy mimochodem> 7e po anielskim
w kolejnoGci wyst8puje hiszpaski> rosyjski i ara5ski;
@;;;A ,amulcem dla utrzymania i rozprzestrzeniania r97norodnoGci j8zykowej
jest 9wnie technika; Zapis al-a5etem aciskim stosuj6cym akcenty @-rancuski czy
hiszpaskiA jest 5ardziej kopotliwy ni7 zapis 5ez akcent9w @anielskiA; #eszcze
5ardziej 0 al-a5etem nieaciskim @cyrylica> al-a5et recki> ara5ski> he5rajski>
koreaskiA> naj5ardziej zaG kopotliwe jest pismo nieal-a5etyczne> czyli
ideora-iczne @chiski lu5 japoskiA; (ho: hamulce te rzeczywiGcie istniej6> to
post8p 5ada @dotycz6cych zwaszcza pisma nieal-a5etyczneoA i zmiana norm
sprawi6> 7e za kilka lat pisemne przekazywanie in-ormacji w j8zyku rosyjskim czy
chiskim 58dzie spraw6 r9wnie nieskomplikowan6 jak w j8zyku anielskim;
"pr9cz wymienionych trudnoGci technicznych> nic w Internecie nie zaraa
r,norodnoci linwist#cznej z w#j)tkiem braku inicjat#w# lub braku rozm,wc,w
pos'uuj)c#c( si7 takim cz# inn#m j7z#kiem mniejszociow#m% @;;;A
(zy cy5erkultura
jest synonimem chaosu i zamieszaniaL
Poniewa7 ka7dy mo7e zasila: sie: 5ez jakieokolwiek poGrednictwa czy
cenzury> a 7aden rz6d> instytucja czy inny autorytet moralny nie warantuj6
wartoGci dost8pnych danych> to czy mo7na mie: zau-anie do in-ormacji
znajduj6cych si8 w cy5erprzestrzeniL Fkoro 7adna selekcja czy o-icjalna hierarchia
nie uatwiaj6 odnalezienia si8 w in-ormacyjnym zalewie cy5erprzestrzeni> czy nie
uczestniczymy raczej w kulturowym rozkadzie ni7 w post8pieL !ozkadzie
nieszkodliwym ostatecznie tylko dla tych> kt9rzy ju7 s6 kompetentni> to znaczy dla
uprzywilejowanych z racji wyksztacenia> Grodowiska> prywatnych kontakt9w
intelektualnych;
Na pierwszy rzut oka pytania takie wydaj6 si8 uzasadnione> zasadzaj6 si8
jednak na -aszywych zao7eniach;
Prawd6 jest> i7 7aden centralny autorytet nie warantuje wartoGci in-ormacji>
kt9rymi dysponuje caa sie:> ale Fie: "9lnoGwiatowa @*orld *ide *e5A jest
zasilana i utrzymywana przez oso5y lu5 instytucje> kt9re podpisuj6 si8 pod swym
wkadem i czuwaj6 nad jeo przydatnoGci6 dla internaut9w; Analoicznie jak treG:
Kr9da uniwersyteckieo jest warantowana przez uniwersytet> kt9ry za nim stoiP
jak odpowiedzialnoG: za czasopisma i azety nale7y do komitetu redakcyjneo;
"ranizacja> kt9ra przekazuje in-ormacje za poGrednictwem *e5> warantuje je i
ryzykuje swe do5re imi8 co najmniej w taki sam spos95 @jeGli nie 5ardziejA jak
w wypadku innych rodzaj9w komunikacji; In-ormacje rz6dowe s6 oczywiGcie
kontrolowane przez rz6dy itd;
nierzadko operatorzy system9w zarz6dzaj6cy serwerami in-ormatycznymi
zatrudniani s6 przez oranizacje pastwowe @uniwersytety> muzea> ministerstwaA
lu5 instytucje> kt9re d5aj6 o sw6 reputacj8 @du7e przedsi85iorstwa> stowarzyszenia
itd;A; "wi operatorzy> dysponuj6cy w cy5erprzestrzeni znaczn6 wadz6
Mreionaln6O> mo6 eliminowa: serwery> za kt9re s6 odpowiedzialni> in-ormacje czy
rupy dyskusyjne sprzeczne z etyk6 sieci @pom9wienia> rasizm> namawianie do
przemocy> systematyczne przekazywanie nierzeczowych in-ormacji itp;A;
Znamienny jest -akt> i7 takie in-ormacje czy praktyki s6 w sieci 5ardzo rzadkie;
* Internecie -unkcjonuje zreszt6 rodzaj opinii publicznej, najlepsze w8zy s6
cz8sto cytowane lu5 podawane jako przykad w czasopismach> kataloach i
wykazach; *iele dr9 prowadzi do owych Mdo5rychO usu; I odwrotnie> internauci
rzadko korzystaj6 z sieci o niewielkich czy niepewnych walorach in-ormacyjnych;
.unkcjonowanie w sieci 5azuje wi8c 9wnie na odpowiedzialnoci
dostawc9w i od5iorc9w in-ormacji w przestrzeni publicznej% Kdrzuca si7 kontrol7
(ierarc(iczn) @wi8c nieprzejrzyst6A> lobaln) i aprior#czn), kt9ra przypominaa5y
cenzur8 czy totalitarne kierowanie in-ormacj6 i komunikacj6> nie spos95
dysponowa: jednoczeGnie wolnoGci6 sowa i aprioryczn6 selekcj6 in-ormacji przez
dziennikarsk6> naukow6> polityczn6 czy reliijn6 instancj8> kt9ra wie> co jest
prawdziwe i do5re dla wszystkich ludzi;
A chaos> zamieszanie> in-ormacje zalewaj6ce cy5erprzestrzeL (zy nie
dziaaj6 na niekorzyG: tych> kt9rzy poz5awieni s6 indywidualnych 56dK
spoecznych punkt9w odniesieniaL "5awa ta jest tylko cz8Gciowo uzasadniona;
Boactwo in-ormacji i 5rak powszechnie akceptowaneo znaczenia a priori nie
utrudniaj6 ludziom i urupowaniom poruszania si8 wGr9d nich i dostosowania
pewnych hierarchii> selekcji czy struktur do wasnych potrze5; Znikn8y selekcje>
hierarchie i struktury wiedzy traktowane jako powszechnie i zawsze suszne> czyli
totalizuj6ca uniwersalnoG:; #ak ju7 wspominaem> a5y ustali: lokalny i
prowizoryczny ad w o9lnym nieadzie> internauta mo7e posu7y: si8 coraz
doskonalszymi Mnarz8dziami poszukiwaO> spisami czy instrumentami
umo7liwiaj6cymi mu poruszanie si8; nie nale7y te7 wyo5ra7a: so5ie> 7e
cy5erprzestrze wypeniona jest odoso5nionymi jednostkami> zau5ionymi w masie
in-ormacji; Fie: jest narz8dziem wzajemneo komunikowania si8> wirtualnym
miejscem> w kt9rym wsp,lnot# pomaaj) sw#m cz'onkom w poznaniu teo, co
pran) wiedzie% 'ane to jedynie surowiec 7yweo procesu intelektualneo i
spoeczneo; Krom wsp,lnej inteliencji wiata nid# nie zast)pi jednostce
w'asnej inteliencji, oso5isteo wysiku i czasu konieczneo na nauk8>
poszukiwanie> ocen8 i interacj8 z rozmaitymi wsp9lnotami> nawet o charakterze
wirtualnym; Fie: nidy nie 58dzie za nas myGle:;
(zy cy5erkultura zrywa z wartoGciami 58d6cymi
podstaw6 europejskiej nowoczesnoGciL
Przeciwstawiaj6c si8 postmodernistycznej idei upadku idea9w oGwie0
ceniowych uwa7am> 7e cy5erkultura mo7e 5y: traktowana jako prawowita @cho:
odleaA spadko5ierczyni proresywnej -ilozo-ii XRIII w; Nadaje ona ran8
udziaowi we wsp9lnotach nastawionych na dyskusj8 i arumentacj8; *ywodzi si8
w prostej li ni i z moralnoGci ealitarnej> zach8ca do pewnej istotnej wzajemnoGci w
kontaktach mi8dzyludzkich; !ozwin8a si8 poczynaj6c od orliwie praktykowanej
wymiany in-ormacji i wiedzy> kt9r6 -ilozo-owie "Gwiecenia traktowali jako 9wny
motor post8pu; &yle tylko> 7e w cy5erkulturze wolnoG:> r9wnoG: i 5raterstwo
na5ieraj6 realneo ksztatu za pomoc6 konkretnych rozwi6za technicznych; * erze
medi9w elektronicznych r9wnoG: realizowana jest dzi8ki mo7liwoGci powszechnej
emisji> wolnoG: o5iektywizuje si8 za poGrednictwem proram9w> kodowania i
nieoraniczoneo dost8pu do rozlicznych wsp9lnot wirtualnych> 5raterstwo zaG
uzyskuje si8 dzi8ki przy6czeniom na caym Gwiecie; (y5erkultura mo7e wi8c jawi:
si8 jako rodzaj tec(nicznej materializacji nowoczesn#c( idei%
@;;;A (y5erkultura jest cz8Gciow6 reakcj6 na pro5lemy minionej epoki; Fama
jednak wywouje pro5lemy i kon-likty> dla kt9rych nie istnieje jeszcze 7adna pr95a
lo5alnej odpowiedzi; &rze5a ponownie wypracowa: stosunek do wiedzy> do pracy>
zatrudnienia> pieni6dza> demokracji czy pastwa> a5y zacytowa: tylko kilka z
naj5ardziej kwestionowanych -orm 7ycia spoeczneo; (y5erkultura kontynuuje w
pewnym sensie wielk6 tradycj8 kultury europejskiej> jednoczeGnie j6 przeo5ra7aj6c;
&ekst jest wy5orem z opracowania PierreSa LeTySeo
M'euDieme delueO przyotowaneo na zlecenie
%omisji %ultury !ady $uropy; * tumaczeniu #ustyny
Budzyk ukaza si8 w M+aazynie FztukiO CHHI> nr CQ2;
PI"&! FI&A!F%I
(zy rzeczywistoG: wirtualna
to odkrycie noweo GwiataL
M&echnika immersyjna jest zar9wno Gwi8tym Nraalem wiecz6cym rozw9j kina> jak
i droowskazem prowadz6cym zdolnoGci tw9rcze ku kulminacji technik
o5liczeniowych; @;;;A &echnik8 t8 okreGla historyczny wektorE eks0terioryzacja
ludzkiej wyo5raKniO
C
; "d chwili> kiedy Brenda Laurel> jedna z czoowych 5adaczek
i wizjonerek rzeczywistoGci wirtualnej> napisaa te sowa> upyn8o prawie pi8: lat;
'la chwytliwych> elektryzuj6cych koncepcji pi8: lat to 5ardzo du7o; * roku CHH?
techniki immersyjne 0 powoduj6ce zanurzenie zmysowe 0 stanowiy wa7ny
przedmiot zainteresowania medi9w> powstaway czasopisma poGwi8cone wy6cznie
temu zjawisku> a do telewizji i prasy tra-iay sensacyjne doniesienia; 'zisiaj
zainteresowanie znacznie przycicho> pojawiaj6 si8 nawet coraz cz8Gciej osy> 7e
rzeczywistoG: wirtualna nie 5ya niczym wi8cej> jak tylko pomysem specjalist9w
od marketinu 5adaj6cych potencja rynku;
*rzawa> kt9ra podniosa si8 wok9 rzeczywistoGci wirtualnej na pocz6tku lat
dziewi8:dziesi6tych> jest zupenie zrozumiaa; (hodzio w kocu @5y: mo7e zreszt6
ci6le chodziA o stworzenie Minnej rzeczywistoGciO; Zwolennicy teo pomysu 5yli
tyle7 entuzjastyczni> co nieprecyzyjni; MPowiedzie:> 7e rzeczywistoG: wirtualna
wyprze telewizj8> to mao; "na j6 poknie 7ywcemO
2
0 prorokowa Arthur (; (iark8>
ekspert od przyszoGci; &imothy Leary na kon-erencji FINN!AP, w roku CHH3>
poGwi8conej waGnie technikom immersyjnym> stwierdzi zaG po prostuE M+yGl8> 7e
jest to jedno z najwa7niejszych spotka w ludzkich dziejachO
?
; Postacie
C
Brenda Laurel> Immersiue &ec(nolo#, M*iredO CHH?> nr C2;
2
(yt; zaE Andrzej Lodyski> Fwiat komputerow#c( mira#% +aazyn MNazety *y5orczejO
CHH?> nr CJ;
?
(yt; zaE Benjamin *ooley> Tirtual Worlds, London CHH?; FINN!AP, to skr9t od Fpecial
Interest Nroup> Nraphics o- the American Association o- (omputin +achinery; na kon-eren
cjach FINN!AP, techniki immersyjne s6 zawsze jednym z 9wnych przedmiot9w zaintereso
wania;
te wy5raem nieprzypadkowo; +o7na zrozumie:> 7e w pronozy na temat noweo
medium zaana7owa si8 jeden z najpopularniejszych pisarzy science "iction% *
kocu literatura -antastycznonaukowa od dawna opisywaa sztuczne Gwiaty> kt9re do
dziG daremnie pr95uj6 skonstruowa: in7ynierowie; Zainteresowany tym pomysem
5y nie tylko *illiam Ni5son> tw9rca poj8cia Mcy5erprzestrzeO> kt9reo tw9rczoG:
daa jeden z 9wnych impuls9w do powstania zjawiska artystyczneo okreGlaneo
jako cy5erpunk; !9wnie7 autorzy starsi> jak Philip %; 'ick> Ftanisaw Lem> a nawet
!ay Brad5ury> zajmowali si8 pomysami stworzenia sztuczneo Gwiata;
&ak7e opinia &imothySeo Leary nie znalaza si8 tu przypadkowo; &en
psychiatra od lat szeG:dziesi6tych zajmowa si8 eksperymentami narkotycznymi>
kt9re miay poszerzy: ranice ludzkiej GwiadomoGci; Z czasem jednak doszed do
wniosku> 7e do teo sameo celu mo7na wykorzysta: technik8> co wprawdzie niej
jest tak atwe i tanie> ale za to lealne> niew6tpliwie Leary uchwyci w ten spos95
sedno atrakcyjnoGci pomysu na rzeczywistoG: wirtualn6; +iaa ona 5owiem
zaspokaja: 0 przynajmniej takie 5yy zamierzenia 0 eskapistyczne marzenia ludzi>
ich sny o nieskoczonej pot8dze> a nawet cz8G: pranie i potrze5 reliijnych; Ft6d
te7 w latach osiemdziesi6tych i na pocz6tku dziewi8:dziesi6tych tak wielu 5yo
wizjoner9w> kt9rzy odwoywali si8 do tych mlistych> ale poci6aj6cych o5ietnic>
najwa7niejszy 5ez w6tpienia MuruO rzeczywistoGci wirtualnej> #aron Lanier> jest po
cz8Gci artyst6> po cz8Gci in7ynierem> po cz8Gci zaG 5ardzo zr8cznym czowiekiem
interesu; &akie po6czenie nie powinno dziwi:> jeGli weKmiemy pod uwa8> 7e
nawet ITan Futherland> kt9ry jeszcze w latach szeG:dziesi6tych konstruowa
systemy immersyjne> w swoich technicznych artykuach od czasu do czasu
odwouje si8 do s-ery 5aGni> marze i pranie;
Podo5nie dwuznaczna jest sama nazwa noweo medium; .akt> 7e nazwano
je MrzeczywistoGci6O> nie Gwiadczy 5ynajmniej o skromnoGci pomysodawc9w i
wprost in-ormuje o skali przedsi8wzi8cia; Z druiej strony okreGlenie MwirtualnaO
wywodzi si8 z 7aronu techniczneo> dzie oznacza o5iekt s#mulowan#, kt9ry nie
istnieje realnie> ale zachowuje si8 tak> jak dy5y istnia @por; wirtualna pami8: czy
wirtualny dysk w komputerzeA
B
; !zeczywistoG: wirtualna oznacza zatem Gwiat
r97ny od rzeczywisteo> ale doskonale speniaj6cy wszystkie jeo -unkcje;
"kreGlenie to wiele o5iecuje> a mao de-iniuje> 6cz6c przy tym poezj8 z technik6>
przez co idealnie nadaje si8 na nazw8 noweo medium;
"czywiGcie samo sowo 0 i jeo znaczenie 0 s6 starsze> wywodz6 si8 ze Gredniowiecz0
nej aciny> sk6d przenikn8y do anielskieo i innych j8zyk9w> dzie oznaczaj6 -unkcjonalne
@cho: nie -ormalneA spenianie pewnych warunk9w; 'lateo waGnie w polskiej terminoloii
teoretycznoliterackiej Mwirtualny od5iorcaO odnosi si8 do czytelnika idealneo> cho: nie0
istniej6ceo;
,istoria i teraKniejszoG:
rzeczywistoGci wirtualnej
&ak rozumiana rzeczywistoG: wirtualna jawi si8 zatem jako pomys
niezwykle atrakcyjny> wi8cej nawet 0 jako spenienie odwiecznych pranie
ludzkoGci> nietrudno wskaza: pr95y> kt9rej6 poprzedzay; Fytuuj6 si8 one na dw9ch>
czasem z5ie7nych> osiachP jedna z nich to d67enie do symulacji> drua 0 do
interakcji; &a pierwsza jest z pewnoGci6 5oatsza> jako 7e o5ejmuje cz8G: sztuk
plastycznych; * tym miejscu nale7y jednak zachowa: ostro7noG:; Nie spos95
5owiem utrzymywa:> 7e caa sztuka @czy cho:5y nawet caa sztuka niea5strakcyjnaA
jest poprzedniczk6 rzeczywistoGci wirtualnej w d67eniu do przedstawienia iluzji
Gwiata; Fymulacj8 nale7y 5owiem rozumie: w sensie jak najGciGlejszym> a wi8c jako
d67enie do oszukania oka i umysu; &ak rozumiana sztuka iuzjonistyczna jest w
zasadzie wyj6tkiem> jak stwierdza Nelson Noodman
=
> niew6tpliwie jednak do
dziedziny symulacji nale76 wszelkie eksperymenty i sztuczki optyczne> kt9rych
celem jest wywoanie iluzji; !ozpowszechniy si8 one w $uropie od koca XRII w;
<
>
a ich doskonaoG: stopniowo rosa> co doprowadzio w kocu do powstania
-otora-ii i -ilmu; Zwaszcza ten ostatni wydawa si8 znakomitym sposo5em
reprodukowania widzialneo i syszalneo otoczenia; Powszechnie znane s6
zachwyty pierwszych widz9w i komentator9w ruchomych o5raz9w> kt9rzy chcieli w
nich widzie: wszystko Mjak 7yweO; Pr8dko jednak okazao si8> 7e -ilm stanowi pod
tym wzl8dem medium doG: zaadkowe; B8d6c na poz9r idealnym sposo5em
wiernej reprezentacji Gwiata> opiera si8 jednak mocno wszelkim nowoGciom zwi8k0
szaj6cym jeo iluzyjnoG:; 'o5re dwadzieGcia lat trwao> zanim rozpowszechni si8
technikolor; 'Kwi8kowi 5yo atwiej> ale i tak kilka lat min8o od opracowania
skutecznej technoloii do jej szerokieo wprowadzenia; Inne nowinki> kt9rych wiele
5yo w latach pi8:dziesi6tych> w o9le si8 nie przyj8y al5o ich zastosowanie 5yo
znikome @-ilmy tr9jwymiarowe> ekrany cykloramiczne> kino MzapachoweOA;
"5ok -ilmu istniaa jednak pokrewna dziedzina> kt9ra natychmiast
podchwytywaa nowe pomysy teo typu i 5yskawicznie je urzeczywistniaa; +am
na myGli symulatory przeznaczone dla kierowc9w i pilot9w> kt9re zacz8to stosowa:
od lat trzydziestych; )rz6dzenia te> ci6le udoskonalane> sytuuj6 si8 w punkcie
przeci8cia wspomnianych wczeGniej osiE symulacji i interakcji; &a drua jest
znacznie kr9tsza> ale te7 ma swoj6
=
Zo5; Nelson Noodman> Lanuaes oj <rt, London CH<H> zwaszcza cz; C;
<
(iekawy wczesny przykad daje .ranciszek Bacon w nowej <tlant#dzie, dzie miesz
kacy utopii chwal6 si8 domem zudze> Mdzie pokazujemy r97norodne uudy> kularstwa
i mamida> daj6c pozna: kryj6cy si8 w nich podst8p; *szak atwo uwierzycie> i7 maj6c tyle
rzeczy naturalnych> kt9re 5udz6 podziwienie> moli5yGmy oszukiwa: zmysy ludzkieO @.ran
ciszek Bacon> nowa <tlant#da i 6 Wielkiej Kdnow#, tum; *iktor %omatowski> #an *ikarjak>
*arszawa CHH=> s; J?A;
histori8 0 5ajeczn6 i autentyczn6; Zaczyna si8 zapewne od mechanicznych ptak9w
cesarza chiskieo> kt9re naGladoway rzeczywistoG: nie swoim wyl6dem> ale
dziaaniem; Bli7ej nas napotkamy dziewi8tnastowieczne pr95y stworzenia
interaktywnych mechanizm9w> niekt9re z nich -antastyczne> jak r97neo rodzaju
Mmechaniczni szachiGciO> inne z kolei w peni udane> jak stawida steruj6ce
dziaaniem maszyn parowych; "czywiGcie mechanizmy typu zearoweo 5yy pod
tym wzl8dem raczej u5oie> przeom przynioso dopiero skonstruowanie maszyn
cy-rowych> kt9rych zdolnoGci interakcyjne s6 oromne;
(zym jest interaktywnoG:L Precyzyjne okreGlenie teo poj8cia jest 5ardzo
trudne> przede wszystkim dlateo> 7e interaktywnoG: przestaa 5y: kateori6
techniczn6> a staa si8> jak pisze !yszard *; %luszczyski> Mnow6 jakoGci6
caoGciowo poj8tej kultury i now6 jakoGci6 sztukiO
I
; Fpotyka si8 zatem rozmaite
de-inicje interaktywnoGci> niekt9re z nich s6 5ardzo szerokie i o5ejmuj6 waGciwie
wszystkie relacje czowieka i maszyny> nawet tak proste jak posuiwanie si8
pilotem od telewizora; Inne z kolei s6 5ardzo w6skie i wymaaj6 po stronie
maszyny czeoG w rodzaju inteliencji; Fzcze9owe roztrz6sanie tych stanowisk
nie ma a7 tak wielkieo znaczenia praktyczneo; nale7y tylko pami8ta:> 7e inter0
aktywnoG: dotyczy zawsze pewneo s#stemu, kt9reo cz8Gci6 mo7e 5y: czowiek>
oraz 7e wi67e si8 ona ze sprz87eniem zwrotnym w tym systemie;
Zatem symulacja i interaktywnoG: wyznaczaj6 historycznie dwa wektory> na
przedu7eniu kt9rych le7y nowe medium 0 rzeczywistoG: wirtualna; "5ecnie istnieje
przynajmniej kilka typ9w system9w> kt9re okreGla si8 tym mianem> najcz8Gciej z
rzeczywistoGci6 wirtualn6 kojarzone s6 kaski z monitorami A(ead0mounted
displa#sC, r8kawice danych Adata louesC czy wr8cz pene kom5inezony Adata suitsC%
(zasem spotyka si8 tak7e inne wymyGlne dodatki> jak ruchome chodniki su76ce do
poruszania si8 w wirtualnym Gwiecie> wysi8niki etc% Fystemy takie> zwane
systemami peneo zanurzenia zmysoweo A"ull0bod# immersionC maj6 r97ne
przeznaczenie i w zwi6zku z tym r97ni6 si8 cen6 @od kilkuset do kilkudziesi8ciu
tysi8cy dolar9wA; Ich zasada dziaania jest prostaE dostarczaj6 narz6dom zmys9w
5odKc9w analoicznych do tych> kt9re pochodz6 ze Gwiata zewn8trzneo; "czy
uczestnika ol6daj6 wi8c o5razy wyGwietlane na ekranach al5o projektowane wprost
na siatk9wk8 przez laserowe rzutnikiP o5razy te s6 dwuwymiarowe> ale odpowiednie
ich zestawienie daje w sumie zudzenie tr9jwymiarowoGci; )szy sysz6 przestrzenne
dKwi8ki enerowane lu5 odtwarzane> ale nie pochodz6ce wprost z otoczenia;
!8kawica uciska sk9r8 w odpowiednich miejscach> symuluj6c zetkni8cie z
przedmiotem> -isz5iny zaG w jej wn8trzu pr876 si8 al5o wiotczej6> co daje wra7enie
oporu przy
!yszard *; %luszczyskiE Interakt#wno 0 w'aciwo odbioru cz# nowa jako sztu0
kiXkultur#, wE Estet#czne przestrzenie wsp,'czesnoci, Anna Zeidler0#aniszewska @red;A> *ar0
szawa CHH<> s; C=C;
Gciskaniu 5ry; (zasem spotyka si8 te7 manipulatory sueruj6ce konkretne
doznaniaE np; stosowany w symulatorach medycznych skalpel> przy kt9reo
prowadzeniu r8ka odczuwa taki sam op9r> jak w przypadku prawdziweo ostrza
tn6ceo tkank8;
(ho: pomys takieo oszukiwania zmys9w wydaje si8 prosty> jeo
wykonanie w praktyce jest doG: trudne; Po pierwsze> niez5yt do5rze rozumiemy
pewne mechanizmy postrzeania; Pod tym wzl8dem rzeczywistoG: wirtualna
stanowi zreszt6 znakomite la5oratorium> w kt9rym 58dzie mo7na sprawdzi:
rozmaite teorie postrzeania; 'rua trudnoG: 5ierze si8 st6d> 7e otulenie
u7ytkownika paszczem 5odKc9w po7era oromne iloGci mocy o5liczeniowej; *
kocu nie wystarczy enerowanie wiernych o5raz9w i dKwi8k9w 0 kino dowodzi> 7e
umiemy to ro5i:; Pro5lem w tym> 7e system rzeczywistoGci wirtualnej musi 5y:
interaktywny> to znaczy musi reaowa: na poczynania uczestnika; Aparatura
powinna wi8c o5ejmowa: ukad Gledzenia ruch9w u7ytkownika i nad67ania za nimi;
#eGli odwr9ci on ow8> monitory powinny przekaza: odpowiednio zmieniony
o5raz> tak7e waGciwoGci dKwi8ku powinny si8 odpowiednio zmieni:; &o zaG
wymaa pot87nych komputer9w> zwaszcza jeGli przekazywane 5odKce maj6 mie:
odpowiednio wysok6 jakoG:; &rzecia trudnoG: jest nieco innej natury; "t97 okazuje
si8> 7e pewne 5odKce w o9le nie mo6 5y: w taki spos95 imitowane; 'otyczy to
przede wszystkim wskaza zmysu r9wnowai
J
;
Fystemy peneo zanurzenia stoj6 przed jeszcze jednym pro5lemem; Im
peniejsze ma 5y: doznanie prze5ywania w innej rzeczywistoGci> tym 5ardziej
skomplikowana musi 5y: aparatura> co poci6a za so56 wzrost szum9w od niej
pochodz6cych
H
; A5y unikn6: tej trudnoGci> a tak7e zmniejszy: koszty> korzysta si8
czasem z prostszych system9w 5iurkowych Sdesktop uirtual realit#C% *ykorzystuj6
one zwyke monitory komputerowe> suchawki 56dK tradycyjne urz6dzenia hi0-i oraz
manipulatory przestrzenne _jo#sticki, myszy al5o r8kawice danychA; )7ytkownik ma
na so5ie specjalne okulary> kt9re zasaniaj6 pole widzenia raz jedneo> raz druieo
oka; Zsynchronizowany z nimi monitor wyGwietla przemiennie dwa dwuwymiarowe
o5razy; Poniewa7 oko cechuje pewna 5ezwadnoG:> w e-ekcie tych za5ie9w
u7ytkownik widzi o5raz tr9jwymiarowy; "kulary takie mo7na te7 wyposa7y: w
prosty ukad Gledz6cy poruszenia owy u7ytkownika> co zapewnia sprz87enie
zwrotne; "czywiGcie zakres ruch9w jest w tym przypadku znacznie mniejszy ni7 w
przypadku kask9w z monitorami> za to mniejsze s6 te7 op9Knienia dziaania
systemu> kt9re nie
J
nieco inna jest sytuacja 5odKc9w o charakterze chemicznymE zapach9w i smak9w; Ich
wywoywanie polea 5owiem na dostarczeniu zmysom stymulator9w analoicznych do rzeczy
wistych su5stancji 56dK wr8cz z nimi to7samych; WciGle rzecz 5ior6c trudno w takim przypadku
m9wi: o imitowaniu;
H
#eden z pierwszych (ead0mounted displa#s, skonstruowany w latach szeG:dziesi6tych
przez lTana Futherlanda> nazwany zosta Mmieczem 'amoklesaO> poniewa7 5y ci87k6> stalow6
konstrukcj6 zwisaj6c6 na linie nad u7ytkownikiem;
tylko 5ywaj6 niemie> ale mo6 powodowa: tak zwan6 choro58 symulato0row6
C3
;
Fprz87enie zwrotne mo7na te7 osi6n6: w inny> meta-oryczny spos95; !zeczywiste
ruchy u7ytkownika mo6 5y: mianowicie zast6pione przez manipulator> np;
jo#stick czy mysz; &en prosty> ale 5ardzo skuteczny spos95 wykorzystuj6 przede
wszystkim komputerowe ry o su5iektywnym punkcie widzenia> jak Luake% *arto
doda:> 7e ry takie s6 ciekawe tak7e z teo powodu> 7e daj6 si8 u7ywa: na r97neo
rodzaju sprz8cie> pocz6wszy od zwykych komputer9w> a skoczywszy na kaskach
z monitorami; +o7e to suerowa:> i7 rzeczywistoG: wirtualn6 okreGla nie tylko
technika;
%olejny spos95 wywoania wra7enia prze5ywania w innym otoczeniu to
systemy> w kt9rych ciao uczestnika i jeo poruszenia s6 Gledzone przez zestaw
kamer; Fprz87ony z nimi komputer dostosowuje odpowiednio o5raz wyGwietlany na
ekranie i do5ieaj6cy z oGnik9w dKwi8k; &eo rodzaju systemy sztucznej
rzeczywistoGci Aarti"icial reali0t#C, wymyGlone przez +yrona %rueera> s6 o tyle
wyodne> 7e nie wymaaj6 od u7ytkownika zakadania 7adneo oprzyrz6dowania;
Ich podstawow6 wad6 jest natomiast 5rak mo7liwoGci przekazania wra7e do0
tykowych;
Pozostaje wspomnie: o jeszcze jednym> 5ardzo interesuj6cym zastosowaniu
terminu MrzeczywistoG: wirtualnaO; (hodzi mianowicie o internetowe Grodowiska
tekstowe> tak zwane +)'0y @od ?ulti0Nser $uneons, *ielooso5owe LochyAO;
Wrodowiska takie s6 najcz8Gciej rami> kt9rych uczestnicy maj6 osi6n6: pewien
mniej lu5 5ardziej konkretny cel> cho: zdarzaj6 si8 i rozwi6zania 5ardziej
swo5odne> z5li7aj6ce si8 do Internet !ela# I(at% * ka7dym przypadku uczestnicy
komunikuj6 si8 z systemem i mi8dzy so56 za pomoc6 tekstu> +)'0y w zasadzie nie
maj6 7adnej ra-iki; *ydawa: 5y si8 wi8c moo> 7e ich atrakcyjnoG: jest przez to
niewielka; &ymczasem stanowi6 one naj5ardziej Mnarkotyczn6O cz8G: Internetu i
zdarzao si8> 7e ich uczestnicy zatracali miar8 al5o wr8cz popadali w uzale7nienie
C2
;
Zestawienie ascetycznych> opartych na kodzie AF(II +)'09w z zaawansowanymi
systemami ra-icznymi sueruje> 7e do okreGlenia rzeczywistoGci wirtualnej nie
wystarczy prosty opis techniczny> trze5a 5ardziej szcze9owo zaj6: si8 pro5lemem
de-inicji;
C3
(horo5a symulatorowa to odmiana choro5y komunikacyjnej> czyli nudnoGci i zawroty
owy zwi6zane z za5urzeniami 58dnika; (horo5a ta mo7e wyst8powa: nawet podczas
korzystania z symulacji tr9jwymiarowej przestrzeni na zwykym monitorze komputera oso0
5isteo;
Zo5; na przykad de-inicj8 rzeczywistoGci wirtualnej w &(e Mew :acker8s $ictionar#
@(am5ride> +ass; CHH?A al5o de-inicj8 +)'09w w artykule PaTela (urtisa> ?uddinE Social
+(enomena in &eOt0Hased Tirtual !ealities @przedstawionym na kon-erencji M'irections and
Implications o- AdTanced (omputinO w roku CHH2> dost8pnym te7 w sieci internetowej pod
adresem parc-tp;DeroD;comA;
+a ten temat zo5; ciekawy opis kultury internetowejE #;(; ,erz> W7dr,wki po Internecie,
tum; Piotr Fitarski> Pozna CHHH;
'e-iniowanie rzeczywistoGci
wirtualnej
%westia de-inicji rzeczywistoGci wirtualnej jest niezwykle zamatwana;
*ynika to przede wszystkim z ci6eo rozwoju techniczneo> kt9ry utrudnia
tworzenie standard9w w kwestii nazewnictwa; * dodatku wysiki marketinowe
producent9w sprawiaj6> 7ejako MwirtualneO przedstawia si8 wiele system9w> kt9re
luKno tylko zwi6zane s6 z rzeczywistoGci6 wirtualn6
C?
; &ak 5yo zreszt6 od
pocz6tk9w istnienia teo zjawiska; Fama nazwa MrzeczywistoG: wirtualnaO zostaa
wymyGlona przez #arona Laniera> 5y reklamowa: systemy tworzone przez jeo
-irm8 RPL> i zast6pia istniej6ce od lat szeG:dziesi6tych okreGlenie ITana
Futherlanda ulitmate displa# @projekcja ostatecznaA; *spomniaem ju7 o u7ywanej
przez +yrona %rue0era nazwie arti"icial realit#Y opr9cz teo stosuje si8 czasem
terminy Mwirtualne GwiatyO Auirtual worldsC i Mwirtualne GrodowiskaO Auirtual enui0
ronmentsC, o5a uto7samiane na o9 z rzeczywistoGci6 wirtualn6; *arto natomiast
wyraKnie odr97ni: poj8cie cy5erprzestrzeni> kt9re czasem 5ywa mieszane z
rzeczywistoGci6 wirtualn6; (y5erprzestrze oznacza w zasadzie Mprzestrze
in-ormacyjn6O> Mzespolenie in-ormacji cy-rowej i ludzkiej percepcjiO
CB
> nie jest wi8c
medium komunikacyjnym> a raczej przestrzeni6 pod pewnymi wzl8dami
analoiczn6 do przestrzeni eora-icznej;
Pomieszanie dotycz6ce nazw to tylko wierzchoek 9ry lodowej; Znacznie
5ardziej skomplikowane 0 i ciekawsze 0 s6 kryteria de-inicji; Istniej6 dwa podejGcia
do tej sprawy; #edno skupia si8 na -izycznych doznaniach uczestnika i aparaturze>
kt9ra je wywoujeP druie odwouje si8 raczej do prze7y: psychicznych
umo7liwiaj6cych wejGcie w rzeczywistoG: wirtualn6; "5a stanowiska wychodz6 od
kluczoweo poj8cia zanurzenia AimmersionC, tyle 7e rozumiej6 je odmiennie; *
pierwszym przypadku zanurzenie dotyczy przede wszystkim zmys9w> kt9re s6
oszukiwane przez sztucznie enerowane 5odKce; Zalet6 takieo uj8cia jest jeo
jednoznacznoG:; Pozwala ono opracowa: pewien minimalny> wzorcowy zestaw
aparatury niez58dnej do uzyskania wra7enia -izyczneo zanurzenia uczestnika> a
nast8pnie ocenia: wzl8dem nieo wszystkie systemy; Najwa7niejszy zarzut
przeciwko teo rodzaju de-inicjom dotyczy ich ar5itralnoGci; Przy o5ecnym stanie
techniki @a 5y: mo7e i w o9leA doznanie zanurzenia zmysoweo musi 5y:
cz8Gciowe> a zatem trze5a ar5itralnie wytyczy: jak6G ranic8> poza kt9r6 58dzie ju7
mo7na m9wi: o rzeczywistoGci wirtualnej; (zy musi ona o5ejmowa: doznania
haptyczneL #akie spektrum 5arw powinno 5y: reprezentowaneL ,a te i inne pytania
nie spos95 oczywiGcie udzieli: jednoznacznej odpowiedzi;
C?
Przykadem mo7e 5y: edukacyjna seria ('0!"+09w wydawnictwa "ptimus Pascal +ul
timedia FA> nazwana M+ow8 horyzonty; !zeczywistoG: wirtualnaO; (ho: proramy te posuuj6
si8 su5iektycznym punktem widzenia> takie ich okreGlenie jest raczej przesad6;
CB
+ichael ,eim> ?etap(#sics o"Tirtual !ealit#, "D-ord0,ew /ork CHH?> s; C=3;
'e-inicje druieo typu> odwouj6ce si8 do psychicznych dozna uczestnika>
unikaj6 takich pro5lem9w; %westie techniczne i -izjoloiczne s6 dla nich mniej
istotne> liczy si8 tylko poczucie teleo5ecnosci> to znaczy o5ecnoGci w Grodowisku
innym ni7 5ezpoGrednie otoczenie -izyczne uczestnika; Wrodki> kt9re prowadz6 do
teo celu> mo6 5y: 5ardzo skromne; #ak pisze #onathan Fteuer> MrzeczywistoG:
wirtualna jest szcze9lnym rodzajem doznania> nie zaG z5iorem urz6dzeO
C=
; &aka
de-inicja pozwala w6czy: w o5r85 rzeczywistoGci wirtualnej tak7e zjawiska
tekstowe> zwaszcza +)'0y; &a rozci6liwoG: mo7e jednak okaza: si8 wad6E
'e-inicje oparte wy6cznie na doGwiadczeniach psychicznych @doznaniach
autentycznoGci> realnoGci etc%C mo6 5y: rozszerzone tak> 5y o5ejmoway
wszelkieo rodzaju Modmienne stany GwiadomoGciO> zwaszcza te wywoywane
przez Grodki chemiczne> sztuk8 czy praktyki medytacyjne;
*i8kszoG: istniej6cych de-inicji rzeczywistoGci wirtualnej mieGci si8 mi8dzy
opisanymi wy7ej skrajnoGciami> pr95uj6c unikn6: nie5ezpieczestw ka7dej z nich;
#est to o tyle trudne> 7e zasadnicze poj8cia de-iniuj6ce> takie jak zanurzenie czy
teleo5ecnoG:> s6 GciGle zwi6zane z nowym medium; A5y m9c wyo5razi: so5ie takie
stany> trze5a dysponowa: jakimG modelem rzeczywistoGci wirtualnej> kt9ry z kolei
opiera si8 na tych poj8ciach; Nie oznacza to jednak> 7e pr95y podania de-inicji
noweo medium nie maj6 sensu; (ho: nie s6 na razie wyczerpuj6ce> to przecie7
tylko dzi8ki ich prowizorycznym rozwi6zaniom mo7liwa jest jakakolwiek dyskusja;
Poza tym z koniecznoGci zmieniaj6 si8 one w rozwa7ania o naturze rzeczywistoGci
wirtualnej;
%omunikacja
w rzeczywistoGci wirtualnej
FpoGr9d wielu pro5lem9w> jakie rzeczywistoG: wirtualna stawia przed
in7ynieri6 i humanistyk6> najwa7niejsze wydaje si8 zaadnienie komunikacji;
*ynika to przede wszystkim z -aktu> 7e praktyczne zastosowania system9w
rzeczywistoGci wirtualnej wi676 si8 waGnie z komunikacj6 czowiek0czowiek lu5
czowiek0komputer; !zeczywistoG: wirtualna dostarcza Grodowiska> w kt9rym
ludzie mo6 si8 mi8dzy so56 porozumiewa:> jak w przypadku +)'09w czy ier z
perspektyw6 pierwszooso5o0w6 prowadzonych w sieci ALuakeC% Ftanowi tak7e
jedn6 z najwi8kszych nadziei projektant9w inter-ejsu; Inter-ejs wirtualny m95y
5owiem zast6pi: aspekty techniczne 0 operacyjnymi @jak stao si8 w przypadku
okien +acintosha> kt9re zast6piy sowne komendy )niDaA;
!zeczywistoG: wirtualna jest tak7e niezwykle interesuj6ca dla humanistyki>
poniewa7 skupia w so5ie wszystkie dyskusje na temat komuni0
#onathan Fteuer> $e"inin Tirtual !ealit#E $imensions $eterminin &elepresence, M#our0
nal o- (ommunication CHH2> nr B> s; IB;
kacji przy u7yciu innych medi9w 0 od literatury po telewizj8; Pro5lemy zwi6zane z
szeroko rozumian6 komunikacj6 okazuj6 si8 najpowa7niejszymi pytaniami
wsp9czesnej humanistyki; Przede wszystkim chodzi o kwesti8 wolnoGci od5iorcy
tekstu i o to> na ile jest on swo5odnym tw9rc6 znacze> a na ile kr8puj6 o
oraniczenia zawarte w tekGcie 56dK poza nimE w medium al5o w spoeczestwie;
#est to jeden z najpowa7niejszych dylemat9w wsp9czesnoGci> a jeo znaczenie
wykracza daleko poza dyskurs czysto akademicki> si8aj6c w s-er8 ideoloii>
socjoloii> polityki; *iele dyskusji i polemik na temat roli cenzury pastwowej>
wpywu medi9w na zachowania od5iorc9w> przemocy czy nowoczesnej edukacji
mo7na sprowadzi: waGnie do teo pytania;
!zeczywistoG: wirtualna peni w tym sporze rol8 szcze9ln6 z dw9ch
powod9w; Po pierwsze> jest medium MekstremalnymO w tym sensie> 7e zmierza do
technicznej reprodukcji caeo otoczenia czowieka; !zeczywistoG: wirtualna za
pomoc6 techniki d67y wi8c do unicestwienia techniki> a przynajmniej do uczynienia
jej niewidoczn6; 'opuszcza to kracowo r97ne interpretacje poczyna uczestnika>
od optymistycznych> podkreGlaj6cych 5rak oranicze> do pesymistycznych> kt9re
skupiaj6 si8 waGnie na oraniczeniach; (o wi8cej> ze wzl8du na MekstremalnoG:O
rzeczywistoGci wirtualnej wnioski na jej temat mo7na przenosi: na inne media kom0
puterowe> a nawet tradycyjne> takie jak telewizja; !zeczywistoG: wirtualna jest
interesuj6ca tak7e dlateo> 7e 58dzie 0 jak twierdz6 niekt9rzy 0 najwa7niejszym
medium przyszoGci; Fpostrze7enia na jej temat mo7na zatem atwo zmieni: w
-uturoloiczne pronozy o przyszym spoeczestwie;
Zasadnicze pytanie dotyczy aktor9w komunikacyjneo spektakluE %to z kim
si8 komunikuje i kto decyduje o prze5ieu teo procesu; +ie chodzi przy tym o
kontakty uczestnik9w mi8dzy so56 w rzeczywistoGci wirtualnej 0 ta sprawa jest
wprawdzie interesuj6ca> ale dotyczy raczej psycholoii ni7 samej komunikacji;
N9wny pro5lem ma o9lniejszy charakter> odnosi si8 5owiem do komunikacji
uczestnika ze Grodowiskiem> kt9re o otacza; #edno rozwi6zanie teo zaadnienia
stwierdza> 7e w runcie rzeczy mamy do czynienia tylko z pojedynczym aktorem>
kt9rym jest uczestnik rzeczywistoGci wirtualnej; * trakcie seansu prowadzi on
dialo sam z so56> wspierany przez nowoczesn6 technik8; "czywiGcie istnieje tak7e
ten> kto stworzy wirtualne Grodowisko 0 proramista 0 ale jeo rola koczy si8>
zanim wkroczy w nie u7ytkownik; &w9rca proramu dostarcza tylko kontekstu> w
kt9rym rozwija si8 swo5odnie tw9rcza inicjatywa u7ytkownika; * takim uj8ciu
znika oso5na -unkcja od5iorcy przekazu> stapiaj6c si8 w jedno z -unkcj6 nadawcz6;
Znika te7 tekst jako niezmienna> dana raz na zawsze materialna podstawa lektury
C<
;
"czywiGcie w przy0
C<
Zwolennikiem takieo rozumienia komunikacji w mediach interaktywnych jest !yszard
*; %luszczyski> na temat jeo estetycznej koncepcji zo5; !yszard *; %luszczyski> *ino
0interakt#wno 0 dekonstrukcja% 6 rozwaa; nad c#berkultur), wE *ino wed'u <licji, *iesaw
Nodzi:> &adeusz Lu5elski @red;A> %rak9w CHH=;
padku rzeczywistoGci wirtualnej swo5odna ekspresja u7ytkownika ujawnia si8 w
spos95 naoczny> namacalny; &e same wnioski mo7na jednak zastosowa: tak7e do
mniej oczywistych przypadk9w> takich jak instalacje wideo> a 5y: mo7e nawet do
medi9w nieinteraktywnych> jak telewizja; "czywiGcie w tym ostatnim przypadku
nie ma mowy o -izycznej inerencji u7ytkownika w przekaz> chy5a 7e w naj5ardziej
elementarnej -ormie @zmiana oGnoGci czy 5arwA; +o7na natomiast odnaleK:
dowody na wzl8dnie swo5odne tworzenie znacze na podstawie dostarczanych
przekaz9w
CI
; !zeczywistoG: wirtualna ujawniaa5y zatem tw9rcze aspekty ukryte w
ka7dym rodzaju komunikacji mi8dzyludzkiej;
'rua> pesymistyczna wersja teo pol6du wychodzi z podo5nych zao7e>
ale wyci6a z nich przeciwne wnioski; * tym uj8ciu cay proces MkomunikacjiO w
rzeczywistoGci wirtualnej jest z 9ry zaproramowany> a zatem u7ytkownik nie
komunikuje si8 w runcie rzeczy z nikim> wyasza tylko swoje kwestie dokadnie
tak> jak nakazuje proram; &ak7e tw9rcy proramu nie maj6 wielkiej swo5ody>
poniewa7 Mnowe techniki @;;;A poddaj6 Gcisej kalkulacji ka7dy zapis na dowolnym
materialeE o5razy wizualne i dKwi8kowe> mow8> lini8 muzyczn6> a wreszcie samo
pismo; @;;;A %iedy mamy do czynienia z 5itami> nie ma ju7 mowy o swo5odnych
-ormach> danych tu i teraz wra7liwoGci i wyo5raKniO
CJ
; *edu takich interpretacji
techniczna i in-ormatyczna natura rzeczywistoGci wirtualnej @i innych medi9w
komputerowychA nieuchronnie powoduje ich oraniczenie; Zamiast tworzy: Gwiat z
caym 5oactwem wy5or9w w nim istniej6cych> proponuj6 one uproszczon6>
uporz6dkowan6 i policzaln6 jeo wersj8;
)czestnik wirtualneo Gwiata jest wprawdzie aktywny w sensie -izycznym>
ale nie dysponuje 0 jak chcieli5y optymiGci 0 wi8ksz6 wolnoGci6 interpretacyjn6;
Przeciwnie> ta aktywnoG: jest wymuszona przez system> kt9ry nieustannie pop8dza
u7ytkownika do wy5rania kt9rejG ze skoczonej licz5y mo7liwoGci; Najlepiej
dowodz6 teo przykady ier komputerowychP racz musi w nich dziaa: pod
roK56 utraty M7yciaO; %olejne wizyty w wirtualnym Gwiecie @na przykad kolejne
partie tej samej ryA r97ni6 si8 wprawdzie mi8dzy so56> ale z 5raku niezmienneo
tekstu nie wynika jeszcze> 7e od5iorca mo7e sta: si8 nadawc6> a tym 5ardziej 0
tw9rc6; Po prostu realizuje on z 9ry przewidziane i zakodowane schematy> kt9re
mo6 r97ni: si8 na powierzchni> ale ich struktura 85oka pozostaje niezmienna
CH
;
CI
'o takich wniosk9w prowadz6 rozwa7ania 5adaczy 5rytyjskichE #ohna .iskeSa> 'aTida +orleya i
in; najpeniej teori8 t8 rozwija #ohn .iske w ksi67ce &eleuision Iulture, London CHJI;
S
J
#ean0.rancois Lyotard> &(e ln(uman% tum; N; Benninton> !; Bowl5y> Ftan-ord CHHC> s; ?B0?=;
"czywista jest przy tym analoia do narratoloii; " narratoloicznym uj8ciu ier kom0
puterowych zo5; np; +ary .uller> ,enry #ames> Mintendo and new World &rauel WritinE < $ia0loue,
wE I#bersociet#% Iomputer ?ediated Iommunication on Iommunlt#, FteTen N; #ones @red;A> &housand
"aks CHH=P Piotr Fitarski> >r#, w kt,re raj) komputer#% K narrac#jn#c( uwarunkowaniac( ier
prz#odow#c(, wE *ultura 0 =7z#k 0 Edukacja, !o5er +r9zek @red;A> t; 2; %atowice CHHJ;
+a postawione wy7ej pytanie o uczestnik9w procesu komunikacji
odpowiedzie: mo7na tak7e> 7e o5ok czowieka 5ierze w nim udzia komputer;
Pozornie rozwi6zanie to wydaje si8 najprostsze i naj5ardziej oczywiste; "kazuje si8
jednak> 7e napotyka ono podstawow6 trudnoG: w postaci kontrowersji wok9
sztucznej inteliencji> a zwaszcza praktycznych mo7liwoGci jej stosowania w
istniej6cych o5ecnie systemach wirtualnych; +ie ulea 5owiem w6tpliwoGci> 7e
samodzielnoG: tych system9w jest niewielka; *o5ec tej trudnoGci mo7na
zaproponowa: taki model> w kt9rym komunikacja od5ywaa5y si8 dwustopniowo;
#ednym jej aktorem jest tw9rca proramu projektuj6cy rozmaite sytuacje
23
; "pr9cz
nieo w komunikacji udzia 5ierze tak7e poziom poGredni> zwi6zany z (ic et nunc
procesu w caym jeo 5oactwie i nieprzewidywalnoGci; Poziom ten tworz6
wzl8dnie samodzielne instancje nadawcze> czyli takie miejsca> przedmioty czy
zdarzenia wirtualneo Gwiata> kt9rych zachowanie nie jest do koca okreGlone przez
*ielkieo Proramist8; Ich samodzielnoG: i MinteliencjaO mo6 5y: 5ardzo r97ne 0
od o5iekt9w> kt9rymi uczestnik mo7e manipulowa:> a7 do wyra-inowanych twor9w
udaj6cych ludzi; V6czy je natomiast nieprzewidywalnoG:; Ich zachowanie jest
wypadkow6 z 9ry zao7onych parametr9w> dziaa uczestnika i przypadku;
&en dwustopniowy ukad o5ejmuje tak7e uczestnika rzeczywistoGci
wirtualnej; !9wnie7 on> 7ywy czowiek> doznaje swoisteo rozszczepienia>
przypominaj6ceo nieco znany z kina mechanizm projekcji0identy-ikacji;
*kraczaj6c w wirtualny Gwiat> u7ytkownik musi zawiesi: cz8G: swoich
przywilej9w> musi dostosowa: si8> przynajmniej cz8Gciowo> do warunk9w> kt9re
o-eruje mu sztuczne Grodowisko; )czestnicz6c w pseudoGwiecie> staje si8 wi8c
wzl8dnie samodzieln6 instancj6 nadawcz6> podo5n6 do tych> kt9re o-eruje
proram; "czywiGcie ta deradacja nie jest ani trwaa> ani cakowita; )czestnik
istnieje jednoczeGnie na o5u poziomach procesu komunikacyjneo;
Powy7sze rozwi6zanie pozwala wyjaGni: sprzeczne opinie wyaszane na
temat wolnoGci u7ytkownik9w w rzeczywistoGci wirtualnej; Z jednej strony medium
to umo7liwia im 0jako samodzielnym instancjom procesu 0 swo5od8
interpretacyjn6> z druiej zaG oranicza ich> czasem sprowadzaj6c wr8cz do roli
marionetek; Uadna z tych perspektyw nie jest pena i zawsze trze5a mie: na uwadze
o5ydwie;
%opoty z semiotyk6
+a zakoczenie wspomnie: trze5a o pro5lemach -ilozo-icznych> jakie niesie
ze so56 rzeczywistoG: wirtualna; Podstawow6 kwesti8 stanowi ontoloiczny status
Gwiata wirtualneo @przy optymistycznym zao7eniu
23
* praktyce proramy tworzone s6 przez zespoy ludzi> ale nie zmienia to zasadniczej postaci teo
modelu;
pokonania wszelkich 5arier technicznych> kt9re dziel6 nas od Mprojekcji
ostatecznejOA; Niekt9rzy> jak Ftanisaw Lem czy> z modszych autor9w> Philip Zhai>
uwa7aj6> 7e zasadniczo Gwiat wirtualny nie r97ni si8 od codziennoGci> a w ka7dym
razie nie spos95 stwierdzi: tej r97nicy
2C
; Inni z kolei s6dz6> 7e s6 to rzeczy
niepor9wnywalne ani ontoloicznie> ani ezystencjalnie
22
; Bardziej szcze9owe
rozwa7anie tych pro5lem9w wykracza jednak poza teori8 medi9w> a wi8c i poza
zakres teo artykuu; *arto natomiast przyjrze: si8 aspektom semiotycznym
rzeczywistoGci wirtualnejP ich rozpatrzenie mo7e rzuci: pewne Gwiato tak7e na
sprawy ontoloii;
Ftatus semiotyczny rzeczywistoGci wirtualnej wydaje mi si8 r9wnie
intryuj6cy jak jej status ontoloiczny; Przy dzisiejszym poziomie rozwoju
techniczneo sprawa ta jawi si8 jako oczywistaE *ytwory pseudoswiata s6 po
prostu znakami ikonicznymi> takimi samymi jak plamy na p9tnie o5razu czy
ukady pimentu na kliszy -ilmowej; Nie oznacza jednak> 7e s6 przez to podo5ne do
swoich oryina9w; Femiotyka nowoczesna zakwestionowaa przecie7 dawne>
oparte na kateorii podo5iestwa rozumienie znaku ikoniczneo; "5ecnie
powszechnie uwa7a si8> 7e znak taki co najwy7ej odtwarza pewne skadniki
postrze7enia oryinau> dokonuj6c przy tym selekcji opartej na odpowiednich
kodach
2?
; %opoty pojawi6 si8> jeGli weKmiemy pod uwa8 mo7liwy post8p
techniczny> prowadz6cy ostatecznie do iluzji doskonaej> nie ulea w6tpliwoGci> 7e u
Kr9de teo procesu le7y waGnie kateoria podo5iestwa; Przedmioty pseudoswiata
powinny 5y: podo5ne do codziennych w stopniu doskonaym> powinny 5y: od nich
nieodr97nialne; Nie d67ymy przy tym do odwzorowania samych przedmiot9w> ale
waGnie rozmaitych aspekt9w ich postrzeania 0 wszystkich aspekt9w> jeGli to tylko
mo7liwe; *irtualna szklanka powinna wi8c 5y: przezroczysta> twarda> krucha>
niez5yt lekka; Powinna si8 stuc> jeGli siej6 upuGci> i oszroni:> kiedy naleje si8 do
niej zimneo napoju;
#eGli odrzucimy oraniczenia techniczne i rozwa7ymy przedmioty wirtualne
w ich mo7liwej doskonaoGci> ujawnia si8 oczywisty paradoks; Przedmioty te nie s6
prawdziwymi rzeczami> chocia7 s6 do nich udz6co podo5ne> a nawet mo6 peni:
niekt9re ich -unkcje @wirtualny instrument mo7e wydawa: syszalne dKwi8kiA; Nie
posiadaj6 jednak odpowiednieo ci87aru ontoloiczneo> skadaj6 si8 z ci6u
postrze7e 5ez konkretnej materialnej podstawy
2B
; Przedmioty wirtualne nie s6
tak7e znakami rzeczywistych przedmiot9w> cho: odsyaj6 do nich w spos95
oczywisty i jednoznacznyP nie opieraj6 si8 przecie7 na 7adnej konwencji> zast8puj6
dany
2C
Zo5; Ftanisaw Lem> Summa tec(nolotae, %rak9w CH<I oraz ten7e> Fantomat#ka A--C,
MP( +aazineO CHHB> nr 2P Philip Zhai> >et !ealE < +(ilosop(ical <duenture in Tirtual !ealit#,
Lanham CHHJ;
22
&ak waGnie arumentuje +ichael ,eim we wspomnianej wczeGniej ksi67ce ?etap(#0
sics o" Tirtual !eallt#%
2?
Zo5; )m5erto $co> nieobecna struktura, tum; Adam *eins5er> Pawe BraTo> *arszawa
CHH<;
Ich podstawa materialna jest rozproszona w aparaturze> kt9ra je wytwarza;
przedmiot dla ka7deo i pod ka7dym wzl8dem; Femiotyka nie 5raa dotychczas
pod uwa8 takieo Mstanu skupieniaO znakowoGci> kt9ry jest nast8pstwem
niepewneo statusu ontoloiczneo wirtualneo Gwiata> niewykluczone> 7e dla
pseudoprzedmiotow trze5a 58dzie stworzy: oso5n6 kateori8 semiotyczn6> co z
pewnoGci6 odnowi zainteresowanie -undamentami semiotyki;
1a$o&czenie
*iele pro5lem9w zwi6zanych z rzeczywistoGci6 wirtualn6 nale7y ci6le do
s-ery -uturoloii> inne zaG wykraczaj6 poza zainteresowania 5adacza medi9w>
si8aj6c o5szar9w socjoloii> psycholoii czy -ilozo-ii; * latach trzydziestych
*alter Benjamin pisa o technicznej reprodukcji dziea sztuki> kt9ra odziera je z
waGciwej mu niepowtarzalnoGci> zjeo ontoloicznej peni> z przynale7neo mu
autorytetu> kr9tko m9wi6c 0 z aury
2=
; &a e-ektowna meta-ora na kilkadziesi6t lat
okreGlia nie tylko myGlenie o sztuce> ale tak7e stosunek do medi9w; )znawano> 7e
5urz6 one tradycj8> odrzucaj6 wypracowane przez wieki hierarchie> narzucaj6
masom postaw8 konsumenck6 w stosunku do kultury; !zeczywistoG: wirtualna
stanowi kulminacj8 i zwieczenie tej tendencji; #ej cel stanowi 5owiem reprodukcja
rzeczy wraz z ich aur6> to znaczy z ca6 palet6 dozna> jaka towarzyszy: mo7e
kontaktowi z oryinaem; 'la Benjamina aura przedmiotu tkwia w jeo materialnej
ezystencji> co jest zrozumiae> jeGli wzi6: pod uwa8 9wczesny stan rozwoju
medi9wE r97nica mi8dzy enialnym o5razem i jeo reprodukcj6 5ya oczywista>
niepowtarzalnoG: kulturowa i ezystencjalna dziea sztuki wi6zaa si8 GciGle z
niepowtarzalnoGci6 ontoloiczn6; *sp9czesna technika czyni zamach tak7e na ten
ostatni 5astion oryinalnoGci; !zeczywistoG: wirtualna nie mo7e odtworzy:
materialnej ezystencji rzeczy> mo7e natomiast zrekonstruowa: wszystkie
towarzysz6ce jej doznania zmysowe; &eoretycznie mo7liwe jest wi8c seryjne
odtwarzanie przedmiot9w niepowtarzalnychE tysi6ce wirtualnych alerii> w kt9rych
wisz6 nieodr97nialne od oryinau o5razy .ra Anelico czy setki teatr9w z $pi0
dauros; &ak oto aura dziea sztuki> aura ka7deo wyj6tkoweo przedmiotu traci swe
ontoloiczne oparcie i zaczyna mno7y: si8 w Glad za nieodr97nialnymi kopiami; ,a
tym waGnie polea mistyczny wr8cz urok rzeczywistoGci wirtualnej> spajaj6cej
technik8 z marzeniami;
2=
*alter Benjamin> $zie'o sztuki w epoce moliwoci jeo tec(nicznej reprodukcji, tum;
%rystyna %rzemie> wE Estet#ka l "ilm, Alicja ,elman @red;A> *arszawa CHI2;
ZBINNI$* *AVAFZ$*F%I
InteraktywnoG: ier komputerowych
InteraktywnoG:
InteraktywnoG: w przyj8tym tu rozumieniuS oznacza zdolnoG: urz6dzenia
@zwaszcza audiowizualneoA do ustanawiania i podtrzymywania relacji z
u7ytkownikiem; Przez taki interaktywny ukad rozumiem aparatur8 mechaniczn6
lu5 elektroniczn6 A(ardwareC wraz z kieruj6cym jej prac6 oproramowaniem
Aso"twareC% Z kolei termin MinterakcjaO pochodzi z nauk spoecznych> dzie oznacza
wzajemnie na sie5ie skierowane dziaanie dw9ch lu5 wi8cej jednostek 5ior6cych
udzia w procesie komunikacji; +ow6 jakoG: poj8ciu interakcji nadao pojawienie
si8 komputer9w 0 maszyn zdolnych do komunikacji z czowiekiem; &ym samym
o5ok pierwotnej i naturalnej -ormy interakcji czowiek0czowiek pojawia si8
interakcja czowiek00komputer lu5 o9lnie czowiek0urz6dzenie interaktywne
2
;
&en rodzaj interakcji jest wymian6 znacze> ci6iem wzajemnie na sie5ie
wpywaj6cych dyspozycji u7ytkownika i reakcji urz6dzeniaP jest to dynamiczny
proces> w kt9rym czowiek i maszyna reauj6 nawzajem na swoje zachowania>
stwarzaj6c niepowtarzaln6 i znacz6c6 sytuacj8; "pis i analiza tej sytuacji
komunikacyjnej jest jedynym sposo5em uchwycenia istoty interaktywnoGci> kt9ra
jako potencja urz6dzenia w peni mani-estuje si8 wy6cznie we wsp9dziaaniu z
czowiekiem;
Zaproramowanie urz6dzenia interaktywneo tak> 5y oddziaywao na
GwiadomoG: u7ytkownika> w6czaj6c o w proces konstruowania zmiennych -orm
@przewa7nieA audiowizualnych> dowodzi> 7e celem tej interakcji jest tworzenie
nowych przestrzeni dla aktywnoGci czowieka; 'lateo najwa7niejszym ukadem
odniesienia w analizie interakcji czowiek0urz6dzenie
Por; sposo5y ujmowania interaktywnoGci wE &adeusz +iczka> !zecz#wisto wirtualna
=ako postmodernist#czna ra% K niekt,r#c( aspektac( teleobecnoci, wE >r# w =7z#ku, litera0
turze i kulturze, $; #8drzejko> ); Uydek0Bednarczuk @red;A>*arszawa CHHI> s; ?? i nast;P !yszard
*; %luszczyski> *omunikowanie w sztuce interakt#wnej, wE *ultura i sztuka u prou 99I
wieku> Faw %rzemie0"jak @red;A> Biaystok CHHI;
Na temat spowodowanej powstaniem komputer9w rewolucji w teorii komunikacji zo5;
!o5ert (athcart> Nary Numpert> Interakcja cz'owiek 0 komputer% *to z kim rozmawiaJ, tum;
!edakcja MPrzekazy i "pinieO CHJJ> nr ?QB;
interaktywne jest czowiek jako ten> dla kt9reo owo urz6dzenie powstao i kt9remu
su7y; 'lateo punktem wyjGcia do wszelkich rozwa7a o interaktywnoGci okazuje
si8 strukturalnie wpisana w jej natur8 o5ecnoG: czowieka;
Istotnie> podmioty interakcji czowiek0urz6dzenie interaktywne nie s6
r9wnorz8dne; Przede wszystkim urz6dzenie interaktywne nie jest zdolne do
samodzielneo zainicjowania interakcji z czowiekiem; Zar9wno artystyczne
instalacje interaktywne> jak i domowe komputery po uruchomieniu pozostaj6 w
stanie otowoGci Astand b#C, wyczekiwania na pierwszy ruch czowieka; (ho:
komputer nieustannie przetwarza wst8pne dane> a interaktywne dzieo sztuki
wyGwietla na ekranach intryuj6ce sekwencje o5raz9w> to ich aktywnoG: pozostaje
in-ormacyjnie 5ezproduktywna; 'opiero o5ecnoG: czowieka i jeo dziaania nadaj6
sens pracy urz6dzenia; (o wi8cej> urz6dzenie interaktywne jest zdolne do
komunikacji z czowiekiem tylko w zakresie przewidzianym przez tw9rc9w jeo
proramu dziaania Aso"twareC% Im wi8ksz6 am6 mo7liwoGci audiowizualneo @ew;
oddziauj6ceo na inne zmysyA przekazu dysponuje urz6dzenie> tym wi8ksze pole
do popisu ma jeo proramista; #ednak stopie zo7onoGci procedur steruj6cych
prac6 aparatury nie jest w stanie ani zast6pi:> ani naGladowa: spontanicznoGci
cechuj6cej swo5odn6 wymian8 znacze mi8dzy ludKmi; &ote7 interakcja z
urz6dzeniem oranicza komunikacyjn6 swo5od8 czowieka do dokonywania
wy5oru mi8dzy uprzednio zaproramowanymi zachowaniami maszyny;
+imo takieo oraniczenia u7ytkownik zachowuje zdolnoG: Gwiadomeo
de-iniowania zmieniaj6cej si8 sytuacji komunikacyjnejP to on okreGla cele interakcji
i wyznacza jej prze5ie
?
; Potwierdzeniem jest -akt> i7 decyzja o podj8ciu lu5
zaprzestaniu interakcji ka7dorazowo przysuuje wy6cznie czowiekowi; Nawet w
przypadku przeranej w rze komputerowej 0 a wi8c swoistej odmowie dalszej
wsp9pracy ze strony urz6dzenia 0raj6cy mo7e ponawia: rozrywk8 dowoln6 iloG:
razy> dop9ki nie uda mu si8 zrealizowa: sweo celu> czyli wyra: w rze;
)rz6dzenie interaktywne w 7adnym razie nie mo7e Modm9wi:O podj8cia interakcji>
do kt9rej zostao stworzone; +ie mo7e te7 wasnowolnie zmieni: jej charakteru;
(zowiek> wchodz6c w interakcj8 z nieznan6 wczeGniej aparatur6> stopniowo
zyskuje pen6 GwiadomoG: swoich wy5or9w i ich konsekwencji> jak te7
oraniczaj6cych dowolnoG: podejmowanych akcji waGciwoGci sprz8tu i
zawiaduj6ceo nim proramu; +i8dzy stanem pocz6tkowej niewiedzy a
wyczerpaniem wszystkich mo7liwoGci mechaniczneo partnera zawiera si8 pena
znajomoG: #8zykaO> w kt9rym od5ywa si8 komunikacja z maszyn6; )7ytkownik
musi pozna: i opanowa: jeo reuy w stopniu co najmniej dostatecznym
@umo7liwiaj6cym prowadzenie interakcjiA; &ote7 proces -ormowania znacze jest w
znacznej mierze 0 przynajmniej w -azie pocz6tkowej 0 procesem uczenia si8
nieznaneo kodu in-ormacyjneo;
&ez8 przeciwn6> 7e Mkomputer panuje nad prze5ieiem procesu komunikowania si8 i
okreGla jeo wynikO> osz6 !; (athcart i N; Numpert> cyt; dzieo> s; JH;
* opisie interakcji nale7y zatem uwzl8dni: r9wnoleoG: proces9w opa0
nowywania i wykorzystywania przez u7ytkownika aparatury interaktywnej;
Zarysowane cechy interaktywnoGci le76 u podstaw proponowaneo modelu
interakcji czowiek0urz6dzenie interaktywne; *yr97niam trzy skadniki modelu
interakcjiE AA urz)dzenie interakt#wne, BA zasad# interakcji, (A konstrukt interakcji%
F6 to w istocie r97ne aspekty jedneo procesuE z interakcji na poziomie skadnika A
wynika interakcja na poziomie skadnika B> a z interakcji na poziomie skadnika B
wynika interakcja na poziomie skadnika (; Innymi sowy> urz6dzenie interaktywne
umo7liwia wejGcie w interakcj8> kt9rej reuy i mo7liwoGci de-iniuj6 zasady
interakcji> kt9rej e-ektem zaG jest -ormowanie konstruktu interakcji; Przez
odniesienie do teorii j8zykoznawczych mo7na urz6dzenie interaktywne
meta-orycznie nazwa: materialnym kontekstem MrozmowyO czowieka z maszyn6>
zasady interakcji przyr9wna: do j8zyka AlanueC jako noGnika komunikacji> a kon0
strukt interakcji do jednostkowej wypowiedzi SparoleC w tym j8zyku;
* rzeczywistoGci interakcja czowieka z urz6dzeniem interaktywnym
prze5iea jednoczeGnie na poziomie urz6dzenia> zasad i konstruktu; #ednak dla
potrze5 opisu interaktywnoGci owe aspekty wyodr85niam jako skadniki kolejno
warunkuj6ce peny prze5ie interakcji; Fzcze9ln6 uwa8 nale7y zwr9ci: na -akt>
7e proramu Aso"twareC -unkcjonuj6ceo w sprz8cie A(ardwareC urz6dzenia
interaktywneo nie nale7y w 7adnej mierze myli: z zasadami interakcji> lokuj6cymi
si8 w modelu interakcji na innym poziomie;
* odniesieniu do ier komputerowych uniwersalne skadniki interakcji
mo7na dokadniej okreGli: jakoE AA rodowisko r#, BA r7 i (A wiat r#%
"dpowiednio r9wnie7 poziomy interakcji mo7na precyzyjniej scharakteryzowa:
jako interakcjeE AA cz'owiek0komputer, BA racz0ra i (A ra0j)c#0wiat r#%
Wrodowisko ry
@interakcja czowiek0komputerA
* przypadku komputer9w oso5istych typu IB+0P( Grodowisko ry -ormuje
si8 w e-ekcie dziaania proramu ry komputerowej w Grodowisku AenuironmentC
komputera; Z koei Grodowisko komputera> w myG terminoloii in-ormatycznej> to
sprz8t A(ardwareC i dziaaj6ce na nim opro0
ramowanie systemowe
B
> np; system operacyjny +F0'"F lu5 *indows H=; *
o5r85 Grodowiska komputera nale7ao5y w6czy: tak7e proram su76cy
u7ytkownikowi do atwiejszej komunikacji z komputerem> taki jak Norton
(ommander @popularna nakadka ra-iczna na '"FA lu5 *indows ?;C @ra-iczny
inter-ejs u7ytkownikaA; #est to tym 5ardziej uzasadnione> 7e *indows H= i kolejna
eneracja proramu> *indows HJ> speniaj6 jednoczeGnie -unkcje systemu
operacyjneo i inter-ejsu u7ytkownika;
'la opisu Grodowiska ry kwestie powy7sze nie maj6 jednak wi8kszeo
znaczenia> poniewa7 po uruchomieniu w Grodowisku komputera proramu ry
u7ytkownik wchodzi w interakcj8 5ezpoGrednio z aktywowanym proramem; #est
to pewne uproszczenie> jako 7e przez cay czas proram systemowy kontroluje
dziaanie sprz8tu S(ardwareC, jednak korzystanie z jeo pracy jest jedn6 z -unkcji
proramu ry; * tym sensie proram ry jest pomyGlany jako przedu7enie
Grodowiska komputera> mody-ikuj6ce je do okreGlonych cel9w;
!odzaj wykorzystywaneo sprz8tu A(ardwareC nie pozostaje 5ez wpywu na
wasnoGci Grodowiska ry> cho:5y przez sprzyjanie pewnym sytuacjom
socjoloicznym> takim jak dost8pnoG: ier czy -ormy ich u7ytkowania; 'oG:
znaczna r97nica wyst8puje np; mi8dzy r6 zr8cznoGciow6> jak6 o-eruje automat w
salonie ier> a r6 przyodow6 w domowym komputerze> z kt9reo korzysta tylko
jedna oso5a> dzi8ki czemu rozrywka mo7e 5y: prowadzona przez czas 5ardzo
dui @wiele dniA; 'lateo r97nice w sprz8cie A(ardwareC s6 pierwszym i
podstawowym kryterium rozr97niania typ9w ier audiowizualnych;
Nry audiowizualne cechuje 5ezpoGrednie powi6zanie zmian w projekcji
dynamiczneo o5razu na monitorze z psycho-izyczn6 aktywnoGci6 u7ytkownika
=
;
Interaktywne urz6dzenie do ry skada si8 z monitora @wyGwietlaczaA> jednostki
procesuj6cej proram i przy6czonych do niej przyrz6d9w steruj6cych okreGlonymi
elementami wyGwietlanej na monitorze animacji;
Pierwsze r# wideo ARideo amesC pojawiy si8 w 5arach i salonach ier>
zajmuj6c miejsce o5ok mechanicznych ier zr8cznoGciowych> takich jak popularny
-lipper ApinballC% Fzy5ki rozw9j elektroniki pozwoli w latach osiemdziesi6tych na
znaczn6 miniaturyzacj8 tych pocz6tkowo 5ardzo du7ych i ci87kich urz6dze oraz na
o5ni7enie ich ceny do poziomu dost8pneo dla indywidualneo na5ywcy;
Przeznaczone do domoweo u7ytku zestawy do ier telewiz#jn#c( zawdzi8czay
sw6 nazw8 mo7liwoGci pod6czenia do zwykeo od5iornika telewizyjneo;
%onkurencyjny rozw9j komputer9w oso5istych wpyn6 na koniecznoG:
dalszeo doskonalenia sprz8tu A(ardwareC do ier wideo; +iejsce
B
Zo5; hasoE MWrodowiskoO wE Bryan P-a--en5erer> S'ownik termin,w komputerow#c(,
*arszawa CHHH;
=
Por; Patricia +; Nreen-ield> ?inc and ?edia% &(e E""ects o" &eleuision, Tideo >ames, and
Iomputers, (am5ride CHJB> s; C33 i nast;
prostych urz6dze> kt9re pozwalay od5ija: na ekranie telewizora Gwietlist6 plamk8
sym5olizuj6c6 pik8 tenisow6> wsp9czeGnie zaj8y technicznie zaawansowane
konsole ier takich -irm> jak Fea czy Nintendo; Podo5nie jak w przypadku
pierwszych ier telewizyjnych> jedynym przeznaczeniem konsoli jest dostarczanie
u7ytkownikowi rozrywki;
Fterowanie r6 wideo od5ywa si8 za pomoc6 specjalnie w tym celu za0
projektowaneo> eronomiczneo manipulatora> poz5awioneo al-anumerycznych
przycisk9w typowych dla komputerowej klawiatury; +imo stosowania wielu
rozwi6za technicznych wsp9lnych z architektonik6 P(> np; wprowadzenia jako
wymienneo noGnika ier pyt ('> konsole zachoway> tak istotn6> zdolnoG:
przy6czania do standardoweo od5iornika telewizyjneo;
*ieszonkowe r# elektroniczne pojawiy si8 pod koniec lat osiemdziesi6tych;
'zi8ki zastosowaniu wyGwietlaczy ciekokrystalicznych udao si8 wyposa7y: w
ekran urz6dzenie wielkoGci paczki papieros9w; Nry dost8pne na takim MmalestwieO
5yy znacznie skromniejsze od ier wideo> jednak mo7liwoG: si8ni8cia w
dowolnym miejscu @np; auto5usieA do kieszeni po prost6> atrakcyjn6 rozrywk8
szy5ko zostaa doceniona przez klient9w
<
> niestety> w niewymienialne ukady
elektroniczne moa 5y: MwpisanaO tylko jedna ra @w najlepszym razie kilka jej
r97nych opcjiA; * tej sytuacji jedynym sposo5em na odmian8 5yo kupowanie
nowych ier elektronicznych;
* CHHC r; -irma Nintendo do sweo >am7 Ho#8a wprowadzia wymienny
cartride z oproramowaniem> co pozwolio na tym samym urz6dzeniu rozrywa:
nowe> dostarczane przez producenta ry; NowoG:japo0skieo koncernu
5yskawicznie zawadn8a rynkiem miniier> wyznaczaj6c standard dalszeo
rozwoju tej elektronicznej rozrywki;
Na pierwszy rzut oka r# komputerowe Acomputer amesC niewiele si8 r97ni6
od ier wideo
I
; (z8sto te same tytuy> czyli te same ry> mo7na spotka: zar9wno na
konsoli> jak i na komputerze P(; * wypadku popularnych ier proram napisany
na jedn6 plat-orm8 sprz8tow6 @tj; konsol8 lu5 P(A cz8sto jest konwertowany na
dru6; Przy przeniesieniu ry wideo na komputer oso5isty konwertowany tytu
przewa7nie wiele traci na pynnoGci animacji wyGwietlaneo o5razu; Nic w tym
zaskakuj6ceo> jako 7e wielo-unkcyjne komputery oso5iste> nawet o architektonice
wz5oaconej o multimedialne rozszerzenia> nie mo6 na polu audiowizualnych
mo7liwoGci konkurowa: z konsolami przeznaczonymi jedynie do odtwarzania
proram9w ier;
Zo5; *iesaw Nodzi:> Kl)danie i inne prz#jemnoci kultur# popularnej, %rak9w CHH<> s; CBC>
CB?;
* anlo0amerykaskim piGmiennictwie panuje tendencja do synomiczneo traktowania o5u
nazw> przy czym w znaczeniu szerszym przyj8o si8 u7ycie terminu ra wideo; Z kolei w Polsce> dzie
popularniejszym medium interaktywnym jest komputer oso5isty> prototypem ry audiowizualnej jest ra
komputerowa; Zo5; np; hasaE MNry komputeroweO> M*ideoryO wE &ony &horne> S'ownik poj7 kultur#
postmodernist#cznej% ?od#, kult#, "asc#nacje, *arszawa CHH=;
#ak dotychczas wszelkie ry komputerowe> nawet odtwarzane z pyt ('>
wymaaj6 zainstalowania na twardym dysku komputera odpowiedniej cz8Gci
proramu @cho:5y plik9w kon-iuracyjnych> sterownik9w sprz8tu itp;A; Zapisany na
twardym dysku kod ry staje si8 przez to dost8pny manipulacjom ze strony
u7ytkownika; Zazwyczaj o5iektem teo rodzaju operacji jest saRe, czyli zapis stanu
ry; 'o inerowania w prac8 Grodowiska ry u7ywa si8 tak7e proram9w
rezyduj6cych w pami8ci operacyjnej komputera; +imo i7 tylko niekt9rzy z
u7ytkownik9w ier komputerowych potra-i6 zmienia: ich kod> nie jest to
5ynajmniej zjawisko marinalne 0w Internecie i czasopismach poGwi8conych rom
komputerowym mo7na z atwoGci6 znaleK: podpowiedzi dla mniej wprawnych
komputerowc9w lu5 proramy ami6ce kody popularnych ier; +o7liwoG:
mody-ikowania -izyczneo zapisu ier komputerowych jest zjawiskiem
specy-icznym wy6cznie dla tej odmiany ier audiowizualnych;
* interakcji z r6 komputerow6 5ezpoGredni> -izyczny kontakt u7ytkownika
ze Grodowiskiem ry od5ywa si8 zwykle przy u7yciu typowych narz8dzi sterowania
prac6 komputera> takich jak klawiatura i mysz; %omputer odpowiada
u7ytkownikowi przez monitor i oGniki;
Fpecy-ik6 ier zr8cznoGciowych> kt9re na komputery zostay zaadaptowane z
ier salonowych i ier wideo> jest niezwykle wra7liwe na zachowania czowieka
Grodowisko ry; Fprawne poruszanie si8 w takim Grodowisku wymaa pynnoGci>
szy5koGci i precyzji ruch9w> jakie trudno osi6n6: operuj6c typowymi
sterownikami; 'lateo specjalnie do o5sui pewneo typu ier komputerowych
skonstruowano jo#stick umo7liwiaj6cy wykonywanie intuicyjnych> szy5kich>
pynnych i 5ardzo precyzyjnych ruch9w; #eszcze wi8ksz6 naturalnoG: ruchu
zapewniaj6 u7ytkownikowi wyspecjalizowane przyrz6dy> takie jak kierownice do
ier symuluj6cych wyGcii samochodowe czy umieszczone na r8kach sensory> kt9re
przenosz6 ruchy czowieka na poruszenia postaci zadaj6cej ciosy w rze karate;
" krok dalej> otwieraj6c przed raj6cym perspektywy nieomal -izyczneo
Mzanurzenia si8O w Grodowisku ry> przesuwa mo7liwoGci u7ytkownika technoloia
R! Auirtual realit#C% Zastosowanie hem9w i r8kawic R! jest prawdziw6 rewolucj6
w sposo5ie komunikacji komputera z czowiekiem> poniewa7 pozwala zrezynowa:
z ekranu> naprzeciwko kt9reo do tej pory znajdowa si8 raj6cy; (zowiek
odizolowany od rzeczywisteo otoczenia hemem R!> zamkni8ty Mwewn6trzO
wyGwietlanych przeze o5raz9w> steruje r6 ruchami r6k i owy> kt9re sensory
r8kawic i hemu przenosz6 w Grodowisko ry; "si6ni8te dzi8ki temu iluzoryczne
wra7enie prze5ywania Mw GrodkuO ry> we wn8trzu symulowanej przez komputer
przestrzeni> jest niepor9wnanie silniejsze ni7 to> jakieo mo7e doGwiadczy: racz
wpatruj6cy si8 w ekran przed so56;
&ak Gcise powi6zanie u7ytkownika ze Grodowiskiem ry> wprowadzenie o
w wirtualn6 przestrze elektronicznej symulacji> ma na celu stworzenie
autoteliczneo ukadu> w kt9rym proram komputerowej ry
6czy w sym5iotyczn6 caoG: czowieka i maszyn8; %onstatacja ta opisuje wszak7e
zaledwie jedn6 stron8 medalu;
niemal od sameo pocz6tku istnienia ier komputerowych u7ytkownicy
marzyli> a5y w Grodowisku ry m9c spotka: druieo czowieka> wejG: w interakcj8
z r9wnym so5ie pod wzl8dem komunikacyjnej swo5ody i kreatywnoGci
podmiotem; Przede wszystkim 5yo to pranienie zmierzenia si8 w rach
strateicznych z oponentem> kt9reo nieprzewidywal0noG: i inteliencja 5yy5y
przeciwiestwem mechanicznej strateii powtarzalnych alorytm9w MprzeciwnikaO
wyenerowaneo przez proram ry
J
; Pro5lem r9wnoczesneo dost8pu do ry
wi8cej ni7 jedneo u7ytkownika pr95owano doG: nie-ortunnie rozwi6za:> sadowi6c
kilka os95 przed tym samym komputerem; * przypadku ier strateicznych
stosowano tzw; zasad8 (ot seat 0 racze zasiadali przy komputerze na czas
przypadaj6cej na nich tury dziaania> a na ekranie moli o5serwowa: wy6cznie
ruch swoich oddzia9w; * tej sytuacji ka7dy z nich zna odmienny -rament caoGci
ry;
Fpecjalnie dla mioGnik9w ier !PN wymyGlono *izardry @Fin0 &ech
Fo-tware> CHJCA> r8 wprowadzaj6c6 szeG: odmiennych postaci razem tworz6cych
w8druj6c6 przez Gwiat "antas# dru7yn8; * zamyGle tw9rc9w ry ka7d6 z postaci
dru7yny mia sterowa: inny raj6cy> jednak zamiast teo wyksztaci si8 nowy
zwyczaj r9wnoczesneo prowadzenia przez jedneo racza wszystkich postaci
naraz
H
;
* o5u przypadkach recepta na r9wnoczesne wprowadzenie w Grodowisko
ry kilku raj6cych okazaa si8 nieskuteczna; Przyczyny niepowodzenia s6 tu doG:
oczywisteE cykliczna zmiana miejsc przy komputerze naruszaa ci6oG: ry>
niwecz6c skutecznie wra7enie realnoGci odrywanych zdarze
C3
; "5ok za5urzenia
ci6oGci kontaktu ze Grodowiskiem ry nale7y zwr9ci: tak7e uwa8 na
socjoloiczny aspekt korzystania przez kilka os95 z jedneo komputera; Ich
zromadzenie w jednym miejscu i prowadzenie rozrywki musiao 5y: dosy:
kopotliwe dla ospodarza;
Uyczeniom raczy komputerowych pozwoli zadoG:uczyni: rozw9j
technoloii telekomunikacyjnej> umo7liwiaj6c wymian8 in-ormacji mi8dzy
komputerami znajduj6cymi si8 nawet w znacznej odleoGci; Nranie przez modem
po 6czu tele-onicznym lu5 pod6czenie si8 do serwera podtrzymuj6ceo
Grodowisko ry sieciowej pozwala spotyka: si8 w tej samej rozrywce> we wsp9lnej
przestrzeni wirtualnej> oso5om odleym od sie5ie o tysi6ce kilometr9w> nie
opuszczaj6c na krok domoweo zacisza> o dowolnej porze dnia i nocy> mo7na
poszukiwa: w sieci partner9w do ry;
Zo5; an LiTinstone> $lcin wit( $raons% <n Introductlon to !ole0+la#in >ames, +ew /ork
CHJ<> s; 2B2;
H
&am7e> s; 2BJ;
+a temat ry komputerowej zo5; Andrzej Pitrus> *ontrolowanie iluzji, iluzja kontroli, wE
+r7dko i prz#jemno% *ino i telewizja w dobie s#mulacji elektronicznej, Andrzej Nw9KdK @red;A>
%ielce CHHB> s; CI? i n;
*5rew pozorom om9wione tendencje nie s6 przeciwstawne; Zamkni8cie
pod hemem R! Grodowiska ry w samozwrotny ukad czowiek00komputer oraz
jeo otwarcie przez modem dla innych uczestnik9w nie wykluczaj6 si8 wzajemnie>
dzi8ki 5owiem hierarchicznej oranizacji cy5erprzestrzeni rozszerzone Grodowisko
ry staje si8 oGrodkiem dwoisteo doGwiadczeniaE autoteliczneo zanurzenia w
wirtualnej przestrzeni i o5ecnoGci inneo podmiotu;
#ak to si8 dziejeL * pierwszym posuni8ciu czowiek 5ior6cy udzia w rze
sieciowej wchodzi w swoje wasne> indywidualne Grodowisko ry> tworzone przez
jeo oso5isty komputer; Nast8pnie to indywidualne Grodowisko ry staje si8 cz8Gci6
nadrz8dneo> o5szerniejszeo cy5erGrodowiska ry po6czonych ze so56
komputer9w> lecz nie traci przy tym sweo jednostkoweo charakteru; (hocia7
ka7dy z raj6cych znajduje si8 w tej samej przestrzeni wirtualnej> to jednak zajmuje
w niej inne miejsce 0 co sprawia> 7e na ekranie sweo monitora @w wyGwietlaczach
hemu R!A spostrze7e odmienny o5raz wydarze ry;
Zauwa7my> 7e anonimowa teleo5ecnoG: czowieka w cy5erprzestrzeni
sprowadza si8 do roli wyznaczonej przez r8> tote7 charakter interakcji mo7liwych
mi8dzy spotykaj6cymi si8 w sieciowym Grodowisku ry ludKmi jest GciGle
zde-iniowany i dodatkowo oraniczony dost8pnymi im mo7liwoGciami zachowa;
*yst8puj6ca w wi8kszoGci ier sieciowych mo7noG: wymiany przez raj6cych
tekstowych komunikat9w na dowolny temat nie narusza w zasadniczy spos95
ustalonych mi8dzy nimi w Grodowisku ry relacjiE oponenci powinni walczy: ze
so56> a sojusznicy wsp9pracowa:; C cho: mo7liwa jest przewrotna zmiana tych r9l>
ka7de Grodowisko ry> nawet naj5ardziej swo5odne> w pewnym momencie
oraniczy zachowania ludzi do opcji zaplanowanych w eneruj6cym je proramie
komputerowym S;
!ra 2intera$cja gracz3
gra4
Nra polea na tym> 7e raj6cy musi wynajdowa:> wymyGla: natychmiastow6
odpowiedK> dozwolon6 w ramach o5owi6zuj6cych reu; &o pole pozostawione raj6cemu>
ten marines dziaania jest istot6 ry i wyjaGnia po cz8Gci przyjemnoG:> jakiej doznajemy
raj6c
C2
;
* takim uj8ciu niez58dnym warunkiem jakiejkolwiek ry jest istnienie reu
wyznaczaj6cych zasady rozrywki; Zasiadaj6cy przy szachownicy partnerzy znaj6
zasady ruchu -iur szachowych> wiedz6> jak przeprowa0
O Istnienie mechanizm9w przymuszania raczy do przestrzeania wyznaczonej im roli
mo7na wskaza: nawet w przestrzeni tak swo5odnej jak +)'; Zo5; Piotr Fitarski> >r#, w kt,re
raj) komputer#% K narrac#jn#c( uwarunkowaniac( prz#odow#c( ier komputerow#c(, wE
*ultura% =7z#k% Edukacja, !o5ert +r9zek @red;A> t; 2> %atowice CHHJ> s; <H0I2;
C2
!oer (aillois> #wio' i lad, tum; Anna &atarkiewicz> *arszawa CHI?> s; ?3?;
dzi: roszad8 i jest dla nich jasne> na czym polea szachowanie kr9la przeciwnika;
!euy ry okreGlaj6 materialn6 posta: szach9w jako szeG:0dziesi8cioczteropolow6
szachownic8 z dwoma kompletami -iur> lecz dopiero prawidowe ustawienie -iur
na pozycjach wyjGciowych jest synaem otowoGci do ry> do interakcji mi8dzy
oponentami; !euy ry na5ieraj6 mocy> aktualizuj6 si8 w trakcie rozrywki>
okreGlaj6c mo7liwoG: posuni8: raczy i przes6dzaj6c o ich skutkach;
niemal ka7dy mioGnik szach9w wie> 7e opr9cz przepis9w ry istniej6 nie
mniej GciGle skody-ikowane zasady jej skuteczneo prowadzenia> swoiste strateie
zwyci8stwa> czyli realizowania zao7oneo celu rozrywki; * szachach teoria
e-ektywnej ry jest niezwykle o5szerna; #est wiele wariant9w rozpoczynania ry
@de5iut9wA> s6 5ardzo Gcise wytyczne odnoGnie do rozrywania ostatniej -azy partii
@koc9wkiA; *iedza o waGciwoGciach ry w szachy w niczym nie umniejsza
radoGci> jak6 z ry mo6 czerpa: nawet doGwiadczeni szachiGci> do5rze znaj6cy te
zasady; %a7da partia> ka7da rozrywka jest przecie7 zdarzeniem niepowtarzalnym
dzi8ki owemu marinesowi swo5ody> jaki zawsze pozostaje raj6cemu;
* przypadku ier komputerowych r9wnie7 mo7na m9wi: o istnieniu dw9ch
poziom9w zasad prowadzenia interakcjiE o prymarnych reuach ry i
prowadz6cych do wyranej strateiach zwyci8stwa; Zasadnicza r97nica mi8dzy r6
planszow6> jak6 s6 szachy> a r6 komputerow6 sprowadza si8 do interaktywnoGci
Grodowiska ry;
*yodr85nione przez ryorystyczne przepisy MGrodowiskoO ry w szachy>
nawet jeGli uzyska namacaln6 posta: szachownicy i zestawu -iur> pozostanie
5ierne> dop9ki nie spotkaj6 si8 w nim przeciwnicy> natomiast w przypadku
komputerowej wersji ry w szachy to sam proram komputerowy ra z
czowiekiem 0 i mo7e to zro5i: skutecznie> jak pokazuj6 sukcesy komputera 'eep
Blue w meczach z %asparowem; (o wi8cej> proram komputerowy jest w stanie
ra: Msam ze so56O> tj; sensownie wykonywa: na przemian posuni8cia 5iaych i
czarnych -iur; Zatem> cho: komputerowe proramy ry w szachy s6 jedynie
powt9rzeniem przez nowe medium najsynniejszej ry strateicznej> to
przeniesienie szachowych zasad w interaktywne Grodowisko ry nadaje
komputerowym szachom now6 jakoG:;
!euy ry
* oryinalnych zestawach ier komputerowych o5ok zawieraj6ceo
proram ry noGnika @pyty (' lu5 zestawu dyskietek instalacyjnychA znajduje si8
zwykle drukowana instrukcja ry z opisem dost8pnych raczowi komend; +o7na w
niej r9wnie7 znaleK: wskazanie celu ry @warunki zwyci8stwaA> ale w wielu rach
komputerowych cel ry raj6cy odkrywa dopiero w trakcie rozrywki> niekt9re
proramy posiadaj6 M&utoraO> lekcj8 podstawowych reu ry; &ekstowe lu5 sowne
komentarze o5jaGniaj6
-unkcje poszcze9lnych przycisk9w> ucz6 komend oraz podpowiadaj6> jak wykona:
w rze takie podstawowe czynnoGci> jak ruch postaci> u7ycie przedmiotu czy
s-ormowanie szyku do walki;
+a podstawie o5serwacji zachowania raczy komputerowych wydaje si8
jednak> 7e z reuami nowej ry wol6 oni zaznajamia: si8 5ezpoGrednio i cz8sto
przyst8puj6 do rozrywki> pomijaj6c analiz8 do6czonej do ry instrukcji; Nie ma w
tym nic dziwneo> poniewa7 interaktywny charakter Grodowiska ry sprawia> 7e
7adne uprzednie instrukcje nie s6 w stanie zast6pi: procesu oswajania si8
u7ytkownika z nowym inter-ejsem i loik6 dziaania proramu ry;
!euy wyznaczaj6 reakcje ry na zachowania racza oraz determinuj6 jej
dziaania niesprowokowane> przejaw aktywnoGci samoistnej
C=
; * rze Wol"enstein
Q$ @id Fo-tware> CHH2A atak na peni6ceo wart8 7onierza wywouje jeo reakcj8
odwetow6; "pr9cz stoj6cych na posterunkach przeciwnik9w wyst8puje tu wiele
postaci patroluj6cych rejon dziaania; Ich niespodziewany atak mo7e w ka7dej
chwili zaskoczy: racza> wymuszaj6c na nim na6 reakcj8 o5ronn6;
!ol8 elementu aktywneo> podejmuj6ceo samoistne dziaania wo5ec
racza> mo7e w rach sieciowych spenia: jeo partner; *prz8ni8ty w sieciowe
Grodowisko ry czowiek staje si8 sam w pewnym stopniu 0z punktu widzenia
oponenta 0 nieprzewidywalnym elementem Grodowiska ry; #est to wyraKnie
widoczne w rach> dzie przeciwnikiem mo7e kierowa: zar9wno inny czowiek> jak
alorytmy Msztucznej inteliencjiO proramu ry; Zdarza si8 wtedy> 7e racz w
pierwszej chwili niejest w stanie rozpozna:> kto jest jeo przeciwnikiem 0 czowiek
czy podproram Grodowiska ry;
* o5u wypadkach Grodowisko ry jest Kr9dem reu i ich ostatecznym
ezekutorem; Poniewa7 stanowi6 one immanentn6 cz8G: proramu ry> 5ez ich
stosowania @jako komunikat9w dla komputeraA niejest mo7liwa w Grodowisku ry
7adna aktywnoG: racza;
Ftrateie zwyci8stwa
C
#u7 w pierwszych analizach ier komputerowych zwracano uwa8 na -akt> 7e
zasady prowadz6ce do zwyci8stwa racz poznaje w wyniku 5ezpoGredniej
o5serwacji i indukcyjneo wnioskowania
C=
; Pasywna o5serwacja atwo przeradza
si8 w taktyk8 poszukiwania metod6 pr95 i 58d9w waGciweo sposo5u
post8powania w rze; * tej interakcji tra-ne posuni8cia s6 natychmiast naradzane>
58dne przynosz6 niepowodzenie; Nawet 5rak in-ormacji jest ju7 in-ormacj6>
oznacza 5owiem> i7 przedsi8wzi8ta
C?
P; Fitarski> cyt; dzieo> s; <J;
CB
&a cz8G: rozwa7a dotyczy ier komputerowych z udziaem tylko jedneo racza;
C=
Zo5; P;+; Nreen-ield> cyt; dzieo> s; CC3;
czynnoG: nie su7y rozwojowi ry
C<
; &en spos95 poznawania ry komputerowej
niejednokrotnie prowadzi do jej dekonstrukcji> o5na7enia loicznych lu5
konstrukcyjnych 58d9w proramu; PrzykadowoE w rze Fallout B @Interplay>
CHHJA urz8dnikowi z +(! mo7na skraG: wczeGniej sprzedany holodysk z
in-ormacj6> po czym sprzeda: o ponownie> inkasuj6c nie tylko ot9wk8> lecz
r9wnie7 MnielealnieO uzyskane punkty doGwiadczenia; *ytrawni racze
sporz6dzaj6 kataloi teo typu potkni8:> a ich opisy zamieszczaj6 na stronach
Internetu lu5 przesyaj6 do pism poGwi8conych rom komputerowym;
*szelkie luki w rze zdradzaj6> 7e nie jest ona niczym wi8cej jak dziaaniem
proramu komputeroweo> kt9re ma stworzy: raczowi wra7enie realnoGci
prze7ywanych zdarze; )sterki techniczne> kt9re w o9le uniemo7liwiaj6 poprawne
-unkcjonowanie proramu @np; saue, czyli zapis stanu ry nie przechowuje
in-ormacji o zdo5ytych przez posta: przedmiotachA> prowadz6 do deziluzji ry
komputerowej; 'lateo tak skwapliwie s6 usuwane za pomoc6 tzw; patc(es, czyli
proram9w koryuj6cych niedo0strze7one przed wydaniem ry 58dy w jej kodzie
Kr9dowym;
N85okoG: dekonstrukcji ry komputerowej mo7e si8n6: nawet
materialneo poziomu jej istnienia; Zaznajomieni z in-ormatyk6 u7ytkownicy
potra-i6 inerowa: w kod proramu ry> mody-ikuj6c o do swoich cel9w;
Paradoksalnie> ich inerencja potwierdza istnienie -ikcyjnej realnoGci zdarze ry>
jej celem 5owiem jest swoiste oszustwo> wyposa7enie sie5ie jako racza w
mo7liwoGci pozwalaj6ce Mo5ejG:O narzucone przez reuy ry oraniczenia; * rze
!PN Fallout B MpodrasowanyO przez manipulacj8 na kodzie saue8u 5ohater nadal
zwiedza rozley Gwiat odradzaj6cych si8 po katastro-ie atomowej Ftan9w
Zjednoczonych> lecz teraz steruj6cy nim racz nie o5awia si8 ju7 7adneo prze0
ciwnika;
+o7liwoG: zamania reu ry cz8sto jest wpisana w proram ry
komputerowej przez jej tw9rc9w; * rze Wol"enstein Q$ r9wnoczesne przy0
ciGni8cie klawiszy +> L> I daje postaci 5ohatera pen6 7ywotnoG:> komplet 5roni i
kluczy oraz maksimum amunicji> cho: Mza kar8O racz traci wszystkie zdo5yte do
tej pory punkty> nadrz8dn6 wartoGci6 jest w tym wypadku kontynuacja udziau w
przyodach dzielneo komandosa> pozostanie w -ikcyjnym Gwiecie jeo dziaa;
*prowadzenie przez autor9w ier tajnych kod9w> deus eO mac(ina
o5darzaj6cych racza niemal 5osk6 moc6> jest nieprzypadkowym odst8pstwem od
zasad na rzecz -ikcyjnoGci ry komputerowej; "kazuje si8 5owiem> 7e dla raj6cych
wa7niejsza od zodneo z reuami ry zwyci8stwa jest mo7liwoG: prze5ywania w
-ikcyjnym Gwiecie zdarze> 5rania udziau w przyodzie;
Zo5; &ed .riedman> ?akin Sens o" So"twareE Iomputer >ames and Interactiue &eOtu0alit#, wE
I#berSociet#% Iomputer0mediated Iommunlcation and Iommunit#, FteTen N; #ones @red;A> &housand
"aks0London0+ew 'elhi CHH=> s; J2;
)7ycie przewidzianych przez tw9rc9w ry kod9w oraz -izyczne inerowanie
w proram ry to zachowania skrajne; #ako stan zakadany i po76dany mo7na
okreGli: sytuacj8> dy ra wymusza na raczu stosowanie strateii zwyci8stwa @przy
zachowaniu i stosowaniu reu ryA dla pozostania w Grodowisku ry;
Wwiat ry @interakcja raj6cy0
Gwiat ryA
Wwiat ry jest tym> co ra pranie zaprezentowa: raj6cemu i co jest dla
nieo naj5ardziej poci6aj6ce w korzystaniu z ry komputerowej; #est on tworem
o5iektywnie istniej6cym> podtrzymywanym przez techniczne dziaanie Grodowiska
ry> a jednoczeGnie pewn6 wizj6 powstaj6c6 w wyo5raKni raj6ceo; #eo
rozleoG: i atrakcyjnoG: przes6dza o ocenie jakoGci daneo proramu ry;
Nry komputerowe konstruuj6 sw9j Gwiat przez dziaanie
CI
> tote7 Gwiat ry
powstaje jako proces wsp9dziaania czowieka i komputera; Zmianie w czasie
podlea 5ie zdarze @narracjaA> przestrze odkryta spojrzeniu raj6ceo @mapa
poznanych teren9w w rach strateicznychA> wielkoG: i rozleoG: wznoszonych
5udowli 0 np; miasta w rze SimIit# B333 @+aDis> CHHBA> zromadzony na koncie
-irmy kapita itp;
BezpoGredni6 -unkcj6 czasowoGci Gwiata ry jest jeo amor-icznoG:E pewne
elementy zanikaj6 w trakcie rozwoju ry> inne s6 dopiero horyzontem dziaa
planowanych przez raj6ceo; #ednak zar9wno stan przeszy> teraKniejszy i
@przewidywanyA przyszy ry mieszcz6 si8 jednoczeGnie w GwiadomoGci raj6ceo;
&ote7 udzia w rze oznacza swoist6 identy-ikacj8 raj6ceo z procesem
konstruowania Gwiata ry wjeo niepowstrzymanych przemianach
CJ
;
niezale7nie od parametru czasu Gwiat ry jest poci6aj6c6 raj6ceo
przestrzeni6 wirtualn6; MWwiat> kt9remu oso5a raj6ca nadaje sens wnikaj6c do
wn8trza akcji> jest Gwiatem doskonale sztucznymP coraz doskonalszym> dzi8ki
technice> -alsy-ikatem rzeczywistoGciO
CH
; +imetyzm audiowizualnych przedstawie
w rach komputerowych rzeczywiGcie su7y zwi8kszaniu atrakcyjnoGci ier; #ednak
w moim przeGwiadczeniu w audiowizualnym o5razie ier @-a5ularnychA dominuje
nie tyle ch8: odtworzenia rzeczy0
25
wistoGci> co realizm -ilmowy> naGladowanie popularnych schemat9w kina ; Fytuacji
tej nie zmienia -akt> 7e przy tworzeniu symulacji ruchu proramy
CI
P; Fitarski> cyt; dzieo> s; <J;
CJ
Por; &; .riedman> cyt; dzieo> s; J<
CH
!yszard (iarka> Fmier kina, wE Sztuka na w#sokoci oczu% Film i antropoloia, Z5i
niew Benedyktowicz> 'anuta Palczewska> &eresa !utkowska> *arszawa CHH2> s; CJI;
23
Zo5; Z5iniew *aaszewski> nie sko;czone powtarzanie, niesko;czono powt,rzenia,
wE Kd "otora"ii do rzecz#wistoci wirtualnej, +aryla ,op-iner @red;A; *arszawa CHHI> s; C=J;
ier komputerowych odnosz6 si8 do powszechnie znanych praw -izyki i do
oso5istych doGwiadcze raczy z ruchem ich ciaa;
* ka7dym razie nie ulea w6tpliwoGci -ikcjonalny charakter prezen0
towaneo w rach komputerowych Gwiata> kt9ry jest przestrzeni6 zapo0Gredniczonej
przez ra-iczny inter-ejs i urz6dzenia steruj6ce @klawiatura> m#sz, jo#stickC
aktywnoGci racza; *yo5ra7enie Gwiata ry nakada si8 na Grodowisko ry> w
kt9rym zachodz6 interakcje czowiek0komputer> ecz r9wnoczeGnie zale7noGci
mi8dzy tworz6cymi Gwiat ry elementami @-a5ua> wzajemne relacje wyst8puj6cych
postaci> MmityczneO wasnoGci os95 i przedmiot9w> itp;A s6 wyznaczone przez
reuy wpisanej w proram ry interakcji z czowiekiem;
!oer (aillois wykluczy r9wnoczesne wyst8powanie w rze -ikcyj0noGci i
podporz6dkowania reuom
2C
; )j8cie ry w normy zawiesza -unkcjonowanie
rzeczywistoGci> ustanawiaj6c do5rowolnie akceptowany przez raczy system cel9w>
zachowa i wartoGci nie maj6cych inneo sensu poza sam6 r6P z kolei -ikcyjnoG:
ier polea zazwyczaj na wt9rnym naGladowaniu rzeczywistoGci; * przypadku ier
komputerowych poodzenie tej sprzecznoGci dokonuje si8 przez hierarchizacj8
ukadu Gwiat ry0ra; Bez wzl8du na to> czy Gwiat ry imituje pewien model
spoecznych zachowa> naGladuje -ilmowe wzorce> ucieleGnia powieGciowe -a5uy>
symuluje istnienie znanych z ier !PN -antastycznych krain 0 jest tworzony jako
Gwiat -ikcjonalny i tak jest traktowany przez u7ytkownik9w ier komputerowych;
Przyjmuj6c wyznaczon6 dla sie5ie w rze rol8> raj6cy odzi si8 wzi6: udzia
w -ikcji komputeroweo Gwiata; Nie jest tu istotny ani jeo stosunek do treGci ry>
ani przesanki decyzji o wy5orze ry komputerowej jako -ormy sp8dzania wolneo
czasu; Nodz6c si8 na traktowanie -ikcji Gwiata ry jako umownej rzeczywistoGci
swych dziaa> raj6cy do5rowolnie Mzanurza si8O w Gwiecie komputerowej
symulacji;
+a skutek interaktywnych waGciwoGci komputera -ikcja Gwiata ry nie jest
jedynie przedstawieniem> odwzorowaniem pewnej wyo5ra7onej rzeczywistoGci;
'zi8ki zwrotnej komunikacji z czowiekiem ra komputerowa staje si8 waGnie r6 0
porz6dkowaniem przez racza pierwotneo chaosu> realizacj6 GciGle okreGlonych
zasad dla osi6ni8cia wyznaczonych cel9w; ) podstaw Gwiata ry> pod jeo
-ikcjonaln6 warstw6> ukryte s6 jednoznaczne reuy> kt9re racz musi pozna:> jeGli
chce uzyska: swo5od8 jakieokolwiek ruchu w wykreowanym przez komputerow6
r8 -antastycznym Gwiecie;
2C
Zo5; !; (aillois> cyt; dzieo> s; =3=;
!/FZA!' *; %L)FZ(Z/lF%I
Net art 0 nowe terytorium sztuki
Fztuki audiowizualne zostay w ostatniej dekadzie XX w; zdominowane przez
multimedia; !ozw9j technoloiczny> kt9ry wspom9 ksztatowanie si8 nowych
tendencji i idei artystycznych zmierzaj6cych ku dematerializacji sztuki oraz do
przeksztacenia od5iorcy w tw9rczeo uczestnika proces9w artystycznych
@interaktoraA
C
> doprowadzi do wyksztacenia si8 wielu rodzaj9w sztuk
multimedialnych; PoGr9d nich rol8 szcze9lnie wa7n6 odrywa sztuka Internetu 0
net art% 'o przyczyn dominacji net art w Gwiecie multimedi9w powr9c8 w ostatniej
cz8Gci teo studium> po scharakteryzowaniu enezy> waGciwoGci oraz artystycznych
wyznacznik9w sztuki Internetu;
:et art, czyli sztuka Internetu
2
> to przedu7enie i swoista kontynuacja
niekt9rych wczeGniejszych -orm tw9rczoGci artystycznej> tych mianowicie> kt9re
wymiar komunikacyjny uznaway za jedn6 ze swych -undamentalnych waGciwoGci;
"znacza to> i7 net art wyrasta przede wszystkim z doGwiadcze mail art, jak
r9wnie7 z 5li7szej so5ie technoloicznie> a 58d6cej szcze9lnym wariantem
poprzedniej> sztuki -aksu; Met art w swej -azie pocz6tkowej> kiedy korzysta jedynie
z elektronicznych technik komunikacyjnych 0 analoicznych -unkcjonalnie wo5ec
tych> kt9re wyst8poway w zapowiadaj6cych jeo pojawienie si8 wy7ej
wspomnianych dziedzinach sztuk 0 r97ni si8 od tamtych wy6cznie statusem
ontycznym komunikat9w oraz struktur6 prowokowanej percepcji> natomiast dzieli
z nimi wszystkie swe pozostae najwa7niejsze cechy; *arto wo5ec teo rozpocz6:
od przypomnienia waGciwoGci sztuki poczty> kt9re opr9cz teo>
C
Zo5; !yszard; *; %luszczyski> Film 0 wideo 0 multimedia% Sztuka ruc(omeo obrazu
w dobie elektronicznej, *arszawa CHHH;
2
Fztuka Internetu nie jest to7sama ze sztuk6 w Internecie; &o ostatnie okreGlenie oznacza
jedynie miejsce udost8pniania sztuki Aresp% in-ormacj8 o sztuceA;
i7 stanowi6 zal67kow6 posta: e0mail art, tworz6 tak7e o9ln6 podstaw8 caoGciowo
pojmowanej sztuki Internetu; %olejna> rozwini8ta -orma net artE sztuka *orld *ide
*e5 AWWW artC 0 chocia7 wykracza poza o5szar wyznaczony przez sztuk8 poczty>
to nie zrywa z jej podstawow6 charakterystyk6;
2
?ail art to rodzaj komunikacyjnej tw9rczoGci artystycznej> kt9ry wy0
korzystuje system i Grodki dystry5ucji pocztowej; `r9da i prehistoria sztuki poczty
s6 lokalizowane w kr8ach awanardy lat dwudziestych> a zwaszcza w tw9rczoGci
artyst9w dada% Za jej waGciwy pocz6tek uwa7a si8 natomiast dziaania
korespondencyjne !aya #ohnsona w latach pi8:dziesi6tych oraz zao7enie przez
nieo w CH<2 r; Mnew /ork (orrespondance FchoolO; "d sameo pocz6tku aktywny
udzia w dziaaniach sztuki poczty 5rali tw9rcy konceptualni oraz artyGci .luDusu;
*Gr9d artyst9w inicjuj6cych mail art znaleKli si8 mi8dzy innymi Pierre Arman>
#oseph Beuys> Neore Brecht> !o5ert .illiou> ,enry .lynt> %en .riedman> 'ick
iiins> "n %awara> /Tes %lein> Neore +aciunas> +am #une Paik> !o5ert !au0
schen5er> +ieko Fhiomi> 'aniel Fpoerri> Ben Rautier; * p9Kniejszych latach w
ruchu sztuki poczty -unkcjonowao wielu innych artyst9w> w tym r9wnie7
polskich
?
;
PoGr9d dokument9w wysyanych w ramach dziaa mail art mo7na 5yo
odnaleK: rozmaite -ormy tekstoweE wiadomoGci> instrukcje> wiersze i inne teksty
literackie> in-ormacje na temat przyotowywanych prac> jak r9wnie7 poczt9wki>
-otora-ie> rysunki> collaes, etykietki> naklejki> o5iekty etc% ArtyGci mail art
wykonywali tak7e znaczki i piecz8cie @te dwie dyscypliny -unkcjonoway
pocz6tkowo samodzielnie 0 tak jak sztuka ksi67ki> kt9ra cho: postrzeana jako
dziedzina zwi6zana z mail art, zachowaa jednak swoj6 odr85noG: 0 lecz wtopiy si8
nast8pnie w nurt sztuki pocztyA; "5iekty mail art 5yy wysyane do adresat9w
zar9wno znanych nadawcy @zwykle nale76cych do Gwiata sztukiA> jak i nie znanych
lu5> jak Nuy Bleus> do sie5ie samych; (zasami zakadano odpowiedK ze strony
adresata> aczkolwiek na o9 nie 5ya ona oczekiwana;
PoGr9d przyczyn oraz cel9w powstania i -unkcjonowania sztuki poczty
wskazuje si8 w pierwszej kolejnoGci niezadowolenie z polityki najwa7niejszych
alerii> tworz6cych swoiste rankini artyst9w> oraz ch8: ustanowienia relacji
artystycznych poza ukadem rynkowym> d67enie do przeamania izolacji jednostek i
poo7enie w zamian nacisku na kontakt i lo5aln6> wielostronn6 komunikacj8>
lory-ikacj8 tw9rczej samoekspresji> otwartoG:> powszechnoG: i 5ezranicznoG:
medium; Zwraca si8 uwa8 na anarchiczne 56dK polityczne znaczenie sztuki poczty;
PodkreGla si8 tak7e>
?
Por; Piotr !ypson> ?ail art% *arszawa CHJB;
i7 wolnoG: @odniesiona zar9wno do wszystkich wymiar9w dziaalnoGci artystycznej>
jak i do kontekstu ezystencjalneoA zostaa uznana za nadrz8dny atry5ut sztuki
poczty;
'la wi8kszoGci tw9rc9w uczestnicz6cych w tych dziaaniach mail art
5y wi8c propozycj6 noweo> alternatywneo i zarazem otwarteo ukadu
sztuki; &eoretyczna koncepcja teo ukadu miaa wiele wsp9lneo z roz
wijan6 w owym czasie teori6 lo5alnej komunikacji +arshalla +cLuhana;
* p9Kniejszym okresie sztuka poczty> rozrastaj6c si8 i usamodzielniaj6c>
uleaa jednak jednoczeGnie stopniowej konwencjonalizacji oraz insty
tucjonalizacji i 0jak si8 uwa7a 0 w znacznym stopniu stracia sw9j charak
ter krytyczny; Archiwizowana> prezentowana na wystawach @np; w *hitney
+useum> CHI3P Biennale de Paris> CHICA oraz kolekcjonowana staa si8
elementem art establis(ment% S
"9lna i wst8pna de-inicja net art wyl6da nast8puj6coE net art jest alternatywnym
ukadem sztuki> kt9ry -unkcjonuje poza rynkiem okreGlanym przez system
aleryjny; '67y do przeamania izolacji jednostek> czyni6c z tw9rczej
samoekspresji> kontaktu i lo5alnej> wielokierunkowej komunikacji podstawowe
jakoGci sztuki; "twartoG:> powszechnoG:> 5ezranicznoG: to cechy net artY
akcentowanie wolnoGci> anar0chicznoG: oraz zainteresowania spoeczne i polityczne
to charakterystyczne atry5uty postawy artyst9w realizuj6cych swoje tw9rcze
projekty w cy5erprzestrzeni;
'alszy rozw9j technoloii cy-rowych i kolejne wynalazki z dziedziny
telekomunikacji sprawiy> i7 de-inicja ta> chocia7 pozostaje prawdziwa> wymaa
roz5udowania o kolejne cechy; !e-leksja nad sztuk6 Internetu musi 5owiem
nad67a: za przeo5ra7eniami sweo przedmiotu;
*orld *ide *e5> czyli Fie: "9lnoGwiatowa @zwana te7 Nlo5aln6
Paj8czyn6A> oparta na wynalazku &ima Berners0Lee w CHH3 r; staa si8 jeGli nie
najwa7niejszym> to niew6tpliwie jednym z najwa7niejszych wsp9czeGnie system9w
lo5alnej komunikacji komputerowej; )mo7liwia interaktywne docieranie do
r97neo rodzaju o5iekt9w cy-rowych @zoranizowanych kompleks9w
in-ormacyjnychA umieszczonych w sieci; Interaktywny charakter teo kontaktu
stwarza mo7liwoG: roz5udowywania o5iekt9w o dodatkowe elementy strukturalne>
co pozwala czyni: od5iorc9w0u7yt0kownik9w @interaktor9wA potencjalnymi
wsp9autorami tych realizacji;
Fztuka realizowana w systemie *** nie jest przeznaczona do prezentacji
wystawienniczej; Pozostawao5y to sk6din6d w sprzecznoGci z ko0
munikacyjnym charakterem sieci> jak i z sam6 ide6 Internetu wyros6 z myGlenia o
Gwiecie zdecentralizowanym> w kt9rym dost8p do potrze5nych in-ormacji @tak7e
tych> kt9re uwa7amy za sztuk8A nie jest w 7aden spos95 limitowany> lecz jest
mo7liwy w dowolnym miejscu> a ka7de z miejsc zajmuje tak6 sam6 pozycj8 w 0 i
wo5ec 0 sieci; &o> co jest w tym przypadku przedmiotem ksztatowania
artystyczneo> istnieje 0 i to tylko potencjalnie 0jedynie w wirtualnych
przestworzach telekomunikacyjnych; 'otarcie do dziea oraz jeo od5i9r od5ywa
si8 wi8c przez w6czenie do Internetu> skierowanie si8 pod adres @)!LA> jaki ma
poszukiwana realizacja> i aktywny> interaktywny z ni6 kontakt; &a ostatnia -aza
mo7e mie: rozmaity prze5ie> w rozmaity spos95 mo7e nas ana7owa:> wyzwala:
przer97ne wartoGci i sensy> dosowne lu5 meta-oryczne 0 a wszystko to razem
wsp90okreGla struktur8 i charakter realizacji oraz jej o9ln6 wartoG:; 'zieo takie
istnieje w postaci audiowizualneo> multimedialneo hipertekstuE -ormy zo7onej>
wielowarstwowej i oczekuj6cej na nasz6 interwencj8; Percepcja dziea ulokowaneo
w sieci komputerowej przy5iera w zwi6zku z tym -orm8 interaktywnej nawiacji
przez jeo wirtualne wymiary;
Z5ierzmy poj8cia> za pomoc6 kt9rych mo7emy charakteryzowa: rozwini8t6
posta: netartu 0 WWWart% 'o kateorii tych nale7y decentr#zacja, interakt#wno,
wirtualno, (ipertekst oraz nawiacja%
InteraktywnoG: wydaje si8 podstawow6 jakoGci6 strukturaln6 net ar%
%sztatuje ona zar9wno su5stancjalny> jak i semantyczny status dziea
umiejscowioneo w Internecie; &owarzyszy jej> jako konieczne dopenienie>
hipertekstualnoG:; &ekst 5owiem> niezale7nie od teo> jak dalece zo7ona jest jeo
wewn8trzna oranizacja> zawsze proponuje okreGlony @linearnyA kierunek @dro8A
jeo poznawania; &8 metod8 interpretacji nazywamy lektur6; Z perspektywy
artystyQnadawcy tekst jest -orm6 su76c6 transmisji> a nie 0 interakcji; #ako -inalny
produkt lektury czeka 5owiem na sweo odkrywc8 sens dziea @tekstuA i wyania si8
ukryta dot6d perspektywa jeo caoGci 0 wytw9r artysty; ,ipertekst natomiast>
wielopoziomowa i wieloelementowa struktura> nie determinuje ani te7 nie
uprzywilejowuje 7adneo kierunku percepcji @i odpowiednioE rozumieniaA;
*8dr9wk8 przez struktur8 hipertekstow6 okreGla si8 mianem nawiacji; &o waGnie
struktura hipertekstu 0 wraz z materiaem> kt9ry j6 wypenia @o5razy> teksty>
dKwi8kiA 0jest przedmiotem tw9rczej pracy artysty;
,ipertekst nie jest jednak7e przedmiotem percepcji ani te7 w o9le o5iektem
doGwiadczenia od5iorcy; #est wy6cznie kontekstem teo doGwiadczenia;
(harakterystyka technoloiczna> czyli waGciwoGci u7ywaneo medium pozostaj6ce
w dyspozycji artysty tworz6ceo hipertekst> wyznaczaj6> jako standardow6> sytuacj8
od5iorcz6> w kt9rej u7ytkownik hipertekstu 0 stawiany wo5ec kolejnych
koniecznoGci dokonania wy5oru
A
Zo5; !yszard *; %luszczyski> Interakt#wno 0 w'aciwo odbioru cz# nowa jako
sztukiXkultur#J, wE Estet#czne przestrzenie wsp,'czesnoci, Anna Zeidler0#aniszewska @red;A
*aszawa CHH<;
i aktualizacji wyselekcjonowanych w ten spos95 element9w 0 wykorzystuje jedynie
okreGlon6> czasami 5ardzo niewielk6 cz6stk8 potencjalnych mo7liwoGci; Fuma tych
wszystkich wy5or9w wyznacza dzieo 0 wsp9lny wytw9r artysty @dostarczy
tworzywa oraz reu wy5oru i konstrukcjiA i od5iorcy @dokona selekcji tworzywa>
okreGli prze5ie procesu od5iorczeo oraz stworzy struktur8 dziea 0 o5iektu
percepcjiA;
(hciao5y si8 rzec> i7 interakcja z hipertekstem zamienia o w tekst;
.inalnym jej rezultatem jest 5owiem zawsze zamkni8ta> ostateczna struktura 0
rezultat dokonanych wy5or9w; Ftwierdzenie takie 5yo5y jednak 58dne; "d5iorca0
u7ytkownik hipertekstu> kt9ry percypuje rezultat swej interakcji 0 dzieo>
doGwiadcza zarazem swoich wasnych wy5or9w> jak r9wnie7 ich kontekst9w; Ndy
w wy5ranym momencie uznaje sw6 nawiacj8 za ukoczon6> a jej rezultat za
-inalne dzieo> doGwiadcza tak7e @mo6c to so5ie tak7e uGwiadomi:A nale76c6 do
istoty sztuki interaktywnej niedokoczonoG:> nieostatecznoG:;
Ndy5y zatem chcie: uto7samia: dzieo z tekstem> to w przypadku sztuki
interaktywnej mo7na 5y uzna:> 7e w o9le nie mamy do czynienia z dzieem;
&rze5a wo5ec teo zdecydowa:> czy za dzieo uzna: hipertekst @ale 5yo5y to dzieo
nie daj6ce si8 uj6: w doGwiadczeniu estetycznymA> czy zodzi: si8 z nieistnieniem
interaktywneo dziea> czy wreszcie przyj6: 0 ta perspektywa wydaje si8
najwaGciwsza 0 i7 sztuka interaktywna powouje do istnienia nowy typ dziea sztuki;
'zieo takie uo5ecnia si8 jedynie w trakcie interakcji od5iorczej @tw9rczo0
od5iorczejA i nie jest to7same z rezultatem kreacyjnych dziaa artysty> nie jest te7
inter0su5iektywnie to7sameP ka7dy od5iorca o5cuje 5owiem z niepowtarzalnym
rezultatem wasnej interakcji; 'zieo takie nie ma wi8c charakteru przedmiotoweo;
#est w istocie zo7onym procesem komunikacji> w kt9rej uczestnicz6 w r97ny
spos95 i w r97nym wymiarze zar9wno artysta> jak i od5iorca;
* domenie sztuki interaktywnej posuuj6cej si8 struktur6 hipertekstu
zupenie inaczej przedstawia si8 wi8c tak7e pro5lematyka analityczno00
interpretacyjna; &rudno 5owiem m9wi: o @tradycyjnie pojmowanejA analizie
zjawiska> kt9re istnieje jedynie w trakcie procesu komunikacji i kt9re waGciwie jest
to7same z owym procesem; &radycyjna analiza zakada 5owiem jak6G trwaoG:
5adaneo dziea> powtarzalnoG: procesu jeo doGwiadczania> mo7liwoG: powrotu do
analizowaneo przedmiotu; &o samo dotyczy te7 interpretacji; "5ie te procedury
powinny 5y: w jakiejG mierze wery-ikowalne; Ponadto zar9wno analiza> jak i
interpretacja zakadaj6 05odaj oraniczon6 0 niezmiennoG: 5adaneo o5iektu>
trwaoG: jeo znaczenia; Uaden z tych wymo9w nie mo7e 5y: speniony przez
dzieo konsekwentnie interaktywne; &rwa ono 5owiem tylko wtedy> kiedy zachodzi
proces interakcji; %olejne zaktywizowanie hipertekstu> nawet przez teo sameo
od5iorc8> jako nowy proces komunikacyjny powouje do istnienia nowe> to7same z
nim dzieo; Zar9wno analiza> jak interpretacja tak rozumianeo dziea musz6 5y:
r9wnolee do procesu jeo od5ioru> jeo
@wsp9Akreacji; +9wi6c dokadniej> musz6 si8 w nim zawiera:; "d5i9r> kreacja>
analiza i interpretacja stapiaj6 si8 w jednym i tym samym procesie tw9rczej
komunikacji;
Ftwierdzenia te nieuchronnie prowadz6 do pytania o status artysty w kulturze
medi9w interaktywnych> nie ulea 5owiem w6tpliwoGci> i7 charakter tych medi9w
jest wyzwaniem nie tylko dla od5iorcy> ale i dla tw9rcy @artystyA; &en ostatni>
wkraczaj6c w domen8 interaktywnoGci> musi spr95owa: znaleK: dla sie5ie pozycj8>
kt9ra pozwoli mu zachowa:> jeGli teo pranie> mo7liwoG: ekspresji i 5udowania
przekaz9w autorskich; &aka mo7liwoG: istnieje r9wnie7 w sztuce interaktywnej;
*ytw9r artysty 0 kontekst interakcji od5iorczej 0 powinien w takim przypadku sta:
si8 koniecznym> strukturalnym> sensotw9rczym i wartoGciotw9rczym ukadem
odniesienia dla wytworu interakcji od5iorczej> sta: si8 jeo metadyskursywnym
dopenieniem; I przede wszystkim powinien sta: si8 Kr9dem i trwa6 ram6
komunikacji
=
;
Ftatus ontyczny ka7deo typu dziea interaktywneo> spos95> w jaki jest ono
udost8pniane od5iorcy> jeo specy-iczne Grodowisko i wynikaj6ce ze waGciwoGci
wytwarzaj6 wiele jeo odmiennoGci w stosunku do sztuki tradycyjnej;
'zieo zrealizowane w sieci komputerowej jest zupenie inne ni7 klasyczne
twory artystyczne przede wszystkim dlateo> i7 powstaje nie jako -orma materialna>
lecz w postaci cy-rowej> jako @audioAwizualna in-ormacja spotencjalizowana
<
w
przestworzach
I
wirtualnych i udost8pniana jedynie na ekranieQekranach komputera
@56dK w postaci projekcji danych komputerowychA; PodkreGlam 0 udost8pniana>
dy7 w przypadku net art nie mo7emy m9wi: o konkretnym 5ytowaniu dziea> o
takiej lokalizacji> jaka jest waGciwa przedmiotowym dzieom sztuki; 'zieo sztuki
Internetu nie pojawia si8 na ekranie komputera ani te7> tym 5ardziej> nie jest to70
same z widniej6cym tam o5razem; &en ostatni jest 5owiem jedynie inicjatorem 56dK
te7 promotorem kolejneo etapu interaktywnej komunikacji;
:et art doprowadza do skrajnoGci komunikacyjny charakter sztuki
interaktywnej; &a jej waGciwoG: wyst8puje 5owiem w niejednakowym stopniu w
r97nych odmianach interaktywnych medi9w; %omunikacyjny prymat net artu ka7e
wi8c w nim widzie: tak7e naj5ardziej zaawansowany rodzaj sztuki interaktywnej>
naj5ardziej reprezentatywn6 cz8G: cy5er0kultury;
Procesualna tw9rczoG: w Internecie rozwija r9wnie7 @cz8sto w spos95
ekstremalnyA rozmaite waGciwoGci> kt9re ju7 wczeGniej przyniosy sztu0
Zo5; !yszard *; %luszczyski> *omunikowanie w sztuce interakt#wnej, wE *ultura i sztu0
ka u prou 99I wieku% Faw %rzemie0"jak @red;A> Biaystok CHHI;
)7ywam teo okreGlenia> a5y unikn6: termin9w w rodzaju ;istniej6caO> ;5ytuj6caO etc,
zwi6zanych ze Gwiatem przedmiot9w realnych> i zaznaczy: w ten spos95 odmienny status
omawianych zjawisk;
Z powod9w jak wy7ej omijam termin MprzestrzenieO;
ce media @stare> to znaczy nieinteraktywneA; (hodzi tu przede wszystkim o zatarcie
wyrazistoGci oraz specy-icznoGci artystycznej i> w konsekwencji> o z5li7enie do
innych pozaartystycznych -orm ludzkiej aktywnoGci @spoecznej> naukowo0
poznawczej etcC%
*Gr9d estetycznie istotnych ontycznych wymiar9w realizacji net art
wymienia si8 najcz8Gciej ich charakterystyk8 przestrzenn6; (y5erprzestrze jako
lokalizacja artystycznej aktywnoGci cy-rowej doczekaa si8 ju7 licznych opracowa;
+niejsz6 uwa8 poGwi8cano dot6d czasowemu wymiarowi sztuki Internetu> o co
dopominaa si8 ostatnio +arlena (orcoran> zwracaj6c uwa8> 7e skoro rozw9j net
art, w tym zwaszcza wyonienie si8 WWW art mo7na uzna: za wejGcie na dro8
prowadz6c6 od cy-roweo o5iektu0dziea sztuki do cy-rowej aktywnoGci
artystycznej> to nie przestrze> a waGnie czas staje si8 najwa7niejszym
komponentem nowej sytuacji tw9rczej
J
; (zas po zaloowaniu w sieci jest potocznie
odczuwany przede wszystkim jako czas tracony> podczas dy w istocie jest on ko0
niecznym wymiarem wszelkiej cy-rowej dziaalnoGci sieciowej konstruuj6cym
nasze 7ycie w Internecie; $stetyka net art mo7e 5y: w tej perspektywie okreGlona
jako estetyka sprowadzania danych Aaest(etics oQ down0loadinC% !e-leksja nad
charakterem aktywnoGci internetowej ka7e przyzna: susznoG: o5serwacji (orcoran>
i7 nasza percepcja sieciowa cz8Gciej 56dK du7ej skierowana jest waGnie ku
procesowi sprowadzania danych ni7 ku samemu momentowi -inalnemu 0
sprowadzonemu o5razowi> nawet wizyta w wirtualnym muzeum> klik0wizyta> jak
siej6 dziG nazywa> kieruje nasz6 uwa8 w pierwszej kolejnoGci na czasow6
aktywnoG: przemieszczania si8 w przestrzeni wirtualnej> a w druiej dopiero na
samo muzeum i jeo zawartoG:;
"wo przesuni8cie sztuki Internetu ku wymiarowi temporalnemu jest jednym
z przejaw9w post8puj6cej per"ormizacji praktyk sieciowych; (oraz cz8Gciej 5owiem
wsp9czesne realizacje net art @***A przyjmuj6 posta: tekstualno0per-ormatywn6;
F6 propozycj6 udziau w rze artystycznej> we wsp9lnej aktywnoGci tworzenia 5az
danych> wsp9lnym pisaniu etc% &aki charakter ma np; kolektywnie realizowany w
Nowym #orku przez X0Art .oundation @przy udziale +arleny (orcoranA projekt
Hlast @httpEQQwww;interport;netQpDa"0
Per-ormizacja net art nie jest przypadkowa; #est zjawiskiem w pewnym
sensie naturalnym> motywowanym charakterystyk6 medialn6 tej sztuki; #est ona
5owiem w pierwszej kolejnoGci procesem komunikacyjnym> a nie produkowaniem
o5raz9w czy tekst9w;
J
+arlena (orcoran> $iital &rans"ormation o"&ime% &(e <est(etics o"t(e Internet, MLeonardoO
CHH<> nr =;
(harakter komunikacji inicjowanej za poGrednictwem Web site
1
mo7na
opisa: przez r9wnoczesne odwoanie do dw9ch modeli komunikacyjnychE
poGredniej komunikacji interpersonalnej oraz komunikacji intra0personalnej; &a
drua 0 cho: ma charakter procesu wewn8trzneo> rozrywaj6ceo si8 mi8dzy #a
oso5owym i #a spoecznym 0 realizuje si8 waGnie w interakcji z Web site% *
wyniku teo procesu pojawia si8 nowy 5yt 0 upodmiotowiona wersja teo7 Web
site, ale to nie ona> lecz sam 9w proces komunikacjiQinterakcjiQupodmiotowienia jest
podstawowym aspektem net art w wymiarze komunikowania intrapersonalneo;
natomiast poGrednia komunikacja interpersonalna> w istocie uruntowana w
poprzedniej> jest zarazem modelem artystycznej autoekspresji w Internecie; +yGl6c
o autoekspresji w net0art nie nale7y wi8c zapomina:> i7 -aktem pierwotnym jest
@wsp9Atw9rcza aktywnoG: od5iorcy0interaktora> kt9ry w ten spos95 waGnie
pozwala artyGcie konstruuj6cemu przestrze komunikacji za5ra: os; $kspresja w
Internecie jest ekspresj6 interaktywnej komunikacji
C3
;
* dyskusjach na temat interaktywnoGci nader cz8sto podnosi si8 pro5lem
ranic tw9rczej aktywnoGci od5iorcyQu7ytkownika sztuki hiper0tekstualnej;
Fceptycy utrzymuj6> i7 od5iorca taki jest w istocie jedynie swoistym przedu7eniem
komputera> wykonawc6 polece artykuowanych przez proram @a wczeGniej
uo7onych przez jeo autoraA; &wierdz6> 7e wolnoG: podejmowania decyzji jest
zudzeniem> a tak zwana interaktywnoG: jest w runcie rzeczy interpasywnoGci6O;
Zauwa7aj6 te7 jednak zarazem> i7 rozw9j technoloii sztuczneo 7ycia i sztucznej
inteliencji stwarza zupenie nowe perspektywy dla sztuki interaktywnych
medi9w
C2
; 'zi8ki nim 5owiem od5iorca zyskuje partnera interakcji> kt9ry jest poten0
cjalnie zdolny do uwolnienia si8 spod kontroli proramisty i podj8cia dziaa do
pewneo stopnia nieprzewidywalnych; Interakcja z takim partnerem po85ia
zar9wno kreacyjnoG: zachowa od5iorczych> jaki i komunikacyjny charakter sztuki
interaktywnej; #ednoczeGnie jeo pojawienie si8 i post8p w warunkuj6cych o
5adaniach to kolejne elementy rozwijaj6ceo si8 noweo ukadu 5iocywilizacyjneo
0 ery post5ioloicznej;
+iejsce w wirtualnych przestworzach> w kt9rym jest spotencjalizowana realizacja artystyczna
WWW art%
!;*; %luszczyski> *omunikowanie w sztuce interakt#wnej, wyd; cyt;
Zo5; +ona Farkis> Interactiuit# Means Interpassiuit#, MArt j (y5erculture; +edia In-ormation
AustraliaO CHH?> nr <H;
C2
Zo5; np; +atthew #; (ostello> $on8t +ress &(at Hutton, MLeonardoO CHH<> nr =; #ednak nawet w
tym przypadku s6 mno7one rozmaite pro5lemy> nie zawsze maj6ce wiele wsp9lneo z duchem
interaktywnej sztuki komunikacji> zo5; tam7e> s; B3?;
* ci6u ostatnich kilku lat powstay dziea interaktywne wyrose waGnie na
runcie owych 5ada; Uadne z nich nie stawia nas jeszcze wo5ec rzeczywiGcie sui
eneris 7yweo @o wysokim stopniu niezale7noGci 5ytowejA i intelientneo @o
zaawansowanych umiej8tnoGciach rozwi6zywania pro5lem9w i adaptacji do
zmieniaj6cych si8 kontekst9wA sztuczneo stworzenia; #ednak kolejne instalacje
(hristy Fommerer i Laurenta +inonneau A<0TolReY >enmaC, praca +ichaela
&olsona Las ?eninas, interaktywna instalacja dKwi8kowa Fimona Penny
@wsp9praca #amieson FchulteA S#mpat(etic Sentience zmierzaj6 w tym kierunku>
o-eruj6 nam kontakt z samodzielnie reauj6cymi na nasze zachowania istotami 56dK
wra7enie o5cowania z niezale7nie ezystuj6cymi Gwiatami;
&ak7e w dziedzinie sztuki Internetu spotykamy dziea teo rodzaju;
Fzcze9lnie interesuj6cym przykadem jest &ec(noSp(ere @adresE
httpEQQwww;technosphere;or;ukA> wsp9lne dzieo Andrew %inda> #ane Prophet>
#uliana Faundersona> Nordona Felleya i &ony &aylor0+orana; Praca ta 0 dost8pna
przez *orld *ide *e5 0 pozwala u7ytkownikom Internetu 5udowa: z
dostarczonych element9w sztuczne stworzenia; Ftworzone 0 5ytuj6 one w spos95
^uasi0samodzielny w wirtualnych przestworzachE trwaj6> tworz6 nowe eneracje
podo5nych stworze> Mumieraj6O; Ich tw9rcyQinteraktorzy otrzymuj6 za
poGrednictwem poczty elektronicznej in-ormacje o wszystkich tych wa7nych
wydarzeniach w 7yciu stworzonych przez sie5ie i opatrzonych imieniem istot;
&ec(noSp(ere stwarza r9wnie7 jeszcze inn6 paszczyzn8 komunikacjiE mi8dzy
r97nymi u7ytkownikami> kt9rzy przyczynili si8 do powstania sztucznych stworze
wchodz6cych nast8pnie 0 ju7 niezale7nie od swych tw9rc9w 0 we wzajemne relacje;
Zodnie 5owiem z charakterem sweo medium dziea net art rozwijaj6 przede
wszystkim wasne aspekty komunikacyjne;
*arto te7 zwr9ci: uwa8 na jedn6 z autorskich eksplikacji omawianej
realizacji> t8 mianowicie> kt9ra m9wi o spenianiu przez &ec(noSp(ere -unkcji
rytuau przejGcia Arite o"passaeC`S; (y5erprzestrze jest tu rozumiana jako
aktywna wo5ec pro5lemu ciaa oraz to7samoGci podmiotowej i spoecznej s-era
mediacji mi8dzy humanizmem i posthumaniz0mem> kreacj6 analoow6 i cy-row6>
jako wprowadzenie do Gwiata post5io0loiczneo;
* CHH= r; na -estiwalu Ars $lectronica w Linzu> na kt9rym tradycyj nie od
wielu ju7 lat przyznaje si8 narody najciekawszym @przede wszystkim pod
wzl8dem inwencji technoloicznej i umiej8tnoGci przekadania wizji artystycznych
na rozwi6zania techhiczno0proramoweA realizacjom
C?
Zo5; #ane Prophet> Subllme Ecoloies and <rtlstic Endeawors% <rti"icial Li"e and Inter0actiuit# in
t(e Knline +roject &ec(noSp(ere, MLeonardoO CHH<> nr =;
komputerowym> utworzono now6 kateori8 konkursow6> wprowadzaj6c realizacje
*** do rona medi9w artystycznych; *arto zwr9ci: uwa8 na kryteria> jakimi
posuiwali si8 jurorzy
CB
; %ryteria te proponuj6 artystyczn6 charakterystyk8 net art
@***A> kt9r6 mo7emy s-ormuowa: w postaci kilku pyta;
C; (zy dana realizacja po prostu istnieje w *** czy te7 jest przez
sie: podtrzymywanaL
'zieo w sieci powinno 5y: traktowane niejako przedmiot do ol6dania> lecz
jako specy-iczna soczewka do patrzenia w inne wymiary; Internet w Gwietle tej
zasady nie jest miejscem> dzie lokuje si8 reprezentacje tradycyjnych struktur
artystycznych> lecz -orm6 aktywnoGci komunikacyjnej wyrastaj6c6 z loiki
medium;
2; (zy dana realizacja powouje do istnienia nowe wsp9lnotyL
Interaktywny> komunikacyjny charakter Internetu sprzyja wykorzystywaniu
o do 5udowy mniej lu5 5ardziej trwaych kontakt9w mi8dzy indywidualnymi
u7ytkownikami; ZdolnoG: 5udowania zwi6zk9w mi8dzy nimi oraz nadawania
owym zwi6zkom cechy trwaoGci jest zalet6 dziea;
?; (zy ewentualnie powstaa wsp9lnota zyskuje w wyniku -unkcjo
nowania danej pracy okreGlon6 to7samoG:L
#eGli -undamentem zwi6zk9w mi8dzy u7ytkownikami sieci> zwi6zk9w
sprowokowanych przez dzieo> jest pro5lematyka dla nich samych istotna> oraz jeGli
spos95 uj8cia tej pro5lematyki ma znamiona oryinalnoGci i jest w spos95 wyraKny
wyartykuowany> to wyoniona t6 dro6 wsp9lnota staje si8 rup6 dziaaj6c6 w imi8
okreGlonych wartoGci;
B; (zy u7ytkownicy mo6 zaj6: jedynie pozycj8 o5serwator9w czy
te7 maj6 jakiG wpyw na rozw9j realizacjiL
InteraktywnoG: pozwalaj6ca na inerencje w struktur8 dziea> jeo
roz5udowywanie i przeksztacanie jest szcze9ln6 zalet6 dziea usytuowaneo w
Internecie> dy7 umo7liwia zaana7owanie u7ytkownik9w i nadaje kontaktowi
internetowemu charakter wielostronnej komunikacji interaktywnej;
=; * jaki spos95 i w jakim celu dzieo wykorzystuje mo7liwoGci o-e
rowane przez sie:L
%ryterium to przyw8drowao na o5szary net art z paradymatu mo0
dernistyczneo; &am 5owiem odpowiednioG: wykorzystywanych Grodk9w
ksztatowania artystyczneo do mo7liwoGci o-erowanych przez istot8 medium 5ya
5ardzo wa7nym kryterium wartoGciowania; Zarazem kryterium to wprowadzio do
prac WWW art wymiar metadyskursywny; 'zieo mo7e uzyska: wymiar
autoteliczny jedynie w9wczas> dy aktywizuje odniesienia do kontekstu
medialneoP autotelicznoG: oznacza tu 5owiem przede wszystkim metamedialnoG:;
"znacza to tak7e interaktywnoG: dziea> cecha ta nale7y 5owiem do podstawowych
waGciwoGci sieci;
CB
Zo5; 'errick de %erckhoTe> <rt on t(e World Wide Web, wE +rlO <rs Electronica 1/, Pe0
ter %limitsch @red;A> Linz CHH=P zo5; te7> tam7e> Statement o"'(e World Wlde Web =ur#, s; =20=?;
<; #ak dalece skomplikowana jest struktura i spos95 u7ycia pracyL
Poziom skomplikowania merytoryczneo pracy i jej wewn8trzna>
strukturalna zo7onoG: powinny 5y: rekompensowane MprzyjaznoGci6O systemu>
kt9ra zach8caa5y od5iorc8 do podj8cia interakcji;
'ziea naj5ardziej wartoGciowe w Gwietle wskazaneo systemu kryteri9w to
te> kt9re w du7ym stopniu poddaj6 si8 interaktywnemu ksztatowaniu ze strony
od5iorc9w> kt9re ana7uj6 du76 ich licz58 i skupiaj6 wok9 okreGlonej i wa7nej
@zach8caj6cej do aktywnoGciA idei> kt9re maksymalnie tw9rczo wykorzystuj6
mo7liwoGci o-erowane przez Internet> 5uduj6c zo7on6> a zarazem przejrzyst6
struktur8 i inicjuj6c rozliczne procesy komunikacyjne; "dwouj6 si8 one do
rozszerzoneo> nielinearneo pojmowania czasu oraz ujawniaj6 meta-oryczn6
wartoG: technoloii lu5> m9wi6c inaczejE nadaj6 ludzki charakter doGwiadczeniu
technoloicznemu;
A5y napotka: dzieo sztuki> nie musimy wi8c ju7 w8drowa: do -izycznie
istniej6ceo muzeum czy alerii; +usimy jedynie mie: dost8p do terminalu
komputeroweo zaopatrzoneo w wymaany proram i pod6czoneo do serwera
oraz zna: adres> pod kt9rym dzieo zostao ulokowane> najprostszym sposo5em jest
korzystanie z terminalu komputera domoweo; &ylko w przypadku 5raku tej
mo7liwoGci musimy prze5y: dro8 w przestrzeni -izycznej do miejsca> z kt9reo
dalsz6 cz8G: wyprawy od58dziemy ju7 wirtualnie;
+iejsce prezentacji sztuki cy-rowej jako wsp9czesne muzeum staje si8 wi8c
muzeum wirtualnym
C=
; Fztuka Internetu potrze5uje jedynie instytucji
podtrzymuj6cych sam6 sie:> a nie tradycyjnych przestrzeni aleryjnych; &e
oranizacje natomiast> kt9re s6 zakadane> a5y pom9c zainteresowanym tw9rczoGci6
w Internecie> o-eruj6c dost8p do terminali oraz wsparcie merytoryczne> przy5ieraj6
posta: inn6 ni7 muzea; Bardzo rozpowszechnion6 -orm6 takiej instytucji staa si8
wsp9czeGnie cy5er0ka0wiarnia; Istniej6 te7 przer97ne przedsi8wzi8cia ana7uj6ce
zar9wno u7ytkownik9w prywatnych terminali> jak i tych> kt9rzy ich nie maj6 @dla
nich zakadane s6 specjalne stacje 0 pu5liczne terminale> cz8sto r9wnie7 w postaci
kawiarniA; #ednym z najciekawszych projekt9w teo rodzaju wydaje si8 realizowane
od stycznia CHHB r; @na *** od paKdziernikaA w Amsterdamie M(y-rowe +iastoO
@'e 'iitale FtadA; 'ost8p do wirtualneo miasta jest wolny> al5owiem zostao ono
pomyGlane jako odpowiedK na post8puj6c6 komercjalizacj8 sieci; Uadne ruchy
u7ytkownik9w nie s6 tam rejestrowane; (y-rowe +iasto nie d67y do promowania
okreGlonych idei> lecz stymuluje i oranizuje pu5liczne de5aty; Podo5ny projekt jest
C=
" ile w o9le mo7emy jeszcze m9wi: tu o muzeum; +o7e rozw9j cy-rowej sztuki In0
ternetu czyni z58dnym dalsze trwanie tradycyjnych instytucji wystawienniczych;
realizowany tak7e w Berlinie @Internationale Ftadt 0 'ie ideale Ftadt im InternetA;
Welcome to t(e Wired World 0 witaj w Gwiecie pod6czonym do sieci
0 5rzmiao 9wne haso> a zarazem motto -estiwalu 1rs $lectronica CHH=
0 pierwszeo> kt9ry uzna net art za podstawow6 dyscyplin8 kreacji arty
stycznej 0 za sztuk8 XXI w; I chocia7 mo7na to zaproszenie odnosi:
do przy5ywaj6cej tumnie z caeo Gwiata pu5licznoGci -estiwalowej i do
wszystkich potencjalnych u7ytkownik9w Internetu> to jest ono r9wnie7
wezwaniem kierowanym ku sztuce; "na 5owiem zawsze wi6zaa si8 ze
swoim czasem> 5ya jeo emanacj6 i wyjaGnieniem zarazem; 'ziG sztuka>
jeGli nie chce straci: kontaktu ze wsp9czesnoGci6> musi podejmowa:
tak7e @jeGli nie przede wszystkimA wyzwania stwarzane przez rozw9j tech
noloii komputerowych> a zwaszcza tych> kt9re 0 jak Internet 0 uznaj6
wolnoG: za sw6 najwa7niejsz6 zasad8;
9
*iele niezwykle wa7nych pro5lem9w wynikaj6cych z rozwoju komunikacji
w Internecie 58dzie wymaao uwa7neo przemyGlenia; Fie: pro5lematyzuje
uksztatowany system instytucji kultury; Nie atakuje ich> jak to niedyG czynili
-uturyGci> lecz po prostu w pewnym wymiarze czyni je z58dnymi; %westionuje
dotychczasowe parametry artystyczne i estetyczne oraz ukad r9l; *prowadza
niepok9j do usta5ilizowanych zasad okreGlaj6cych wasnoG: intelektualn6> podwa7a
prawa autorskie; +ie jest zainteresowana podtrzymywaniem jakichkolwiek ranic
@mi8dzy sztuk6 a rzeczywistoGci6 pozaartystyczn6> mi8dzy kultur6 a natur6> mi8dzy
tym> co naturalne> a tym> co cy-rowe etcC, neuje ide8 centrum i wynikaj6ce st6d
reuy porz6dkowania rzeczywistoGci @jakiejkolwiekA; Niech8tnie odnosi si8 do idei
wadzy> oraniczaj6c jej -unkcje do zada administracyjnych; Istniej6cy w
zachowaniach u7ytkownik9w etos Internetu zoranizowany jest wok9 idei wolnoGci
jako zasady o znaczeniu -undamentalnym;
'o najwa7niejszych pro5lem9w zwi6zanych z -unkcjonowaniem Internetu
nale7y zaadnienie to7samoGci kulturowej> lapidarnie s-ormuowane przez
australijskieo krytyka +c%enzie *arka w sowachE +ie mamy ju7 korzeni> mamy
anteny
C<
> oraz pro5lem komunikacji mi8dzykulturowej; Fie: 5uduje 5owiem now6>
wasn6 kultur8> wykorzystuj6c w tym celu> wzorem 5ricoleura LeTi0Ftraussa>
-ramenty kultur zastanych; &a nowa kultura Internetu jest jednak poz5awiona
oranizuj6ceo j6 od wewn6trz systemu; +ie ma te7 -undamentu wsp9lnych
ideoloii; )jmuj6c j6 w kateoriach tradycyjnych powiedzieli5yGmy wr8cz> 7e
5rakuje jej tylu wyznacznik9w> i7 ka7e to zastanowi: si8 nad zasadnoGci6
posuiwania si8
C<
Zo5; +c%enzie *ark> Kn t(e M#t(os In"ormation, wE ?#t(os In"ormation% Welcome &o t(e
Wired World, katalo Ars $lectronica CHH=> *ien0New /ork CHH=;
wo5ec niej okreGleniem MkulturaO; FpoecznoG: @cy5er0wsp9lnotaA 7yj6ca wedu
tych reu r9wnie7 wymyka si8 wszelkim pr95om caoGciuj6ceo wyjaGnienia;
!ozpada si8 na rupy lokalne> r97ni6ce si8 mi8dzy so56 pod wieloma wzl8dami;
%omunikacja mi8dzy nimi 0 wi8K internetowa 0 dostarcza ka7dej z nich racji trwania
i skania do ci6eo rede-iniowania wasnej to7samoGci; * tym waGnie le7y
kulturotw9rcza rola i zarazem odpowiedzialnoG: lo5alnych system9w
komunikacyjnych> a wGr9d nich 0 sztuki Internetu;
Zamazuj6c> jak pisaem wczeGniej> wszelkie ranice> tak7e te> kt9re
oddzielaj6 s-er8 prywatn6 od pu5licznej> Fie: umieszcza internaut9w w
przestworzach wirtualnoGci; &am dzie s6 rede-iniowane nie tylko wymiary
to7samoGci i kateorie kultury> ale r9wnie7 5ioloiczny -undament rodzaju
ludzkieo; &am dzie jest ksztatowana przyszoG:;
*; 'ANI$L ,ILLIF
Fuperkomputery i ewolucja
Lu5i8 ro5i: rzeczy> kt9re dziaaj6 w spos95 skomplikowany; Naj5ardziej
skomplikowany w dziaaniu jest> oczywiGcie> umys; Przez ostatnie kilka tysi8cy lat
Gwi8tym Nraalem in7ynierii 5yo urz6dzenie> kt9re rozmawiao5y z nami> uczyo si8>
rozumowao i tworzyo; #u7 pierwszy krok na tej drodze wymaa komputera 5ardzo
r97ni6ceo si8 od prostych komputer9w sekwencyjnych> z kt9rymi mamy do
czynienia na co dzie> poniewa7 nie s6 one wystarczaj6co pot87ne> i w dodatku im
wi8cej wiedz6> tym wolniej pracuj6 0 w przeciwiestwie do ludzkieo umysu;
*i8kszoG: komputer9w jest zaprojektowana do wykonania w danej chwili jednej
tylko czynnoGci; Iia przykad> dy rozpoznaj6 o5raz> to Mpatrz6O kolejno na
wszystkie jeo punktyP dy przel6daj6 5az8 danych> to przeszukuj6 kolejne zapisy>
natomiast umys ludzki potra-i jednoczeGnie oarn6: wszystko> co wie> i jakoG
wydo5y: istotn6 in-ormacj8; (hciaem spowodowa:> a5y komputer 5y 5ardziej
podo5ny do umysu;
Ftosuj6c technoloi8 ukad9w zinterowanych> mo7na z5udowa: komputer o
strukturze 5ardziej podo5nej do ludzkieo m9zu; Zamiast ci6u operacji
wykonywa5y on jednoczeGnie 0 r9wnolele 0 wiele prostych o5licze; &aka reua
o5owi6zuje zapewne w dziaaniu umysu> poniewa7 umys potra-i pracowa: z
hardwarem m9zu> a ten jest w rzeczywistoGci 5ardzo wolny w por9wnaniu z
hardwarem komputera;
* przypadku nowoczesnych o5wod9w zinterowanych mo7liwe jest stae
5ardzo tanie replikowanie czeoG> dlateo 5udow8 komputera zacz6em od
wielokrotneo replikowania prostych o5wod9w przetwarzaj6cych> a nast8pnie
pozwoliem im 6czy: si8 z innymi; Z ludzkim m9ziem jest podo5nie> a je7eli potn8
o na plasterki> to zo5acz8> 7e skada si8 prawie wy6cznie z przewod9w; +9z w
caoGci to po prostu powi6zania mi8dzy kom9rkami nerwowymi; 'la mnie
najtrudniejsz6 rzecz6 5yo wprowadzenie do komputera systemu komunikacji> kt9ry
po6czy5y wszystkie owe dro5ne elementy; &o dlateo m9j komputer nosi nazw8
Mmaszyny po6czeO; Zaprojektowaem o na +I&> lecz zrozumiaem> 7e jest z5yt
du7y i skomplikowany> a5y 5udowa: o na uniwersytecie; *ymaa pracy setek
ludzi i dziesi6tk9w milion9w dolar9w; 'lateo w roku CHJ? zora0
nizowaem &hinkin +achines (orporation i w ci6u nast8pnych dziesi8ciu lat
staliGmy si8 -irm6 produkuj6c6 najwi8ksze i najszy5sze komputery na Gwiecie; #ak
na ironi8> 5yliGmy tak zaj8ci tymi wszystkimi o5liczeniami> 7e nie uczyniem
podo5neo post8pu w sprawie> od kt9rej rozpocz6em> to znaczy w 5udowie
komputera myGl6ceo;
* ostatnich latach zmieni si8 m9j pol6d na to> co trze5a ro5i:> a5y
z5udowa: myGl6c6 maszyn8; !ozpoczynaj6c wierzyem naiwnie> 7e mo7na
skonstruowa: ka7dy z element9w inteliencji; *ci67 wierz8> 7e w zasadzie 5yo5y
to mo7liwe> lecz potrze5a 5y na to trzystu lat; Istnieje tak wiele r97nych aspekt9w
5udowy intelientnej maszyny> 7e przy normalnych metodach in7ynierskich stopie
komplikacji przytoczy5y nas; #est to dla mnie wielkim pro5lemem praktycznym>
dy7 chc8 wykona: ten projekt> zanim dokonam 7ywota;
Inn6 spraw6> kt9rej si8 nauczyem> jest trudnoG: spowodowania> a5y wielu
ludzi pracuj6cych razem tworzyo zesp9; * pewnym sensie wielka maszyna
po6cze jest naj5ardziej skomplikowan6 maszyn6> jak6 ludzie kiedykolwiek
5udowali; +a kilkaset miliard9w dziaaj6cych cz8Gci> kt9re wsp9pracuj6> a spos95>
w jaki na sie5ie oddziauj6> nie jest do koca zrozumiay nawet dla jej projektant9w;
#edyny spos95 zaprojektowania o5iektu o takiej zo7onoGci> to podzielenie o na
cz8Gci; Postanawiamy> 7e 58dziemy mieli takie pudeko> jeszcze to i tamto pudeko>
i kierujemy rup8 ludzi do 5udowy ka7deo z nich; +usz6 doada: si8 co do
sposo5u po6czenia> zanim p9jd6 i zaczn6 5udowa: swoje cz8Gci;
*yo5raKmy so5ie 5udow8 maszyny myGl6cej w ten spos95; (ay projekt
dzielimy na cz8Gci; Na przykad 0 modu widzenia> modu rozumowania> modu
ramatykiP nast8pnie wyodr85niamy modu percepcji 85i i modu rozpoznawania
kolor9wP i dalej modu> kt9ry od5iera 85i8 za pomoc6 nastawiania na ostroG:> i
modu> kt9ry od5iera 85i8 za pomoc6 widzenia dwuoczneo> *yo5raKmy so5ie
dziesi6tki tysi8cy ludzi wytwarzaj6cych te moduy> a tak waGnie musieli5yGmy to
ro5i:; #e7eli 5udujemy coG w ten spos95> to musimy roz5ija: wszystko na cz8Gci i
6czy: p9Kniej; Istniej6 wa7ne powody> a5y s6dzi:> 7e m9z nie jest w
rzeczywistoGci tak zra5nie podzielony; Ndy patrzymy o9lnie na ukady
5ioloiczne> nawet maj6ce hierarchiczn6 5udow8 na wysokim poziomie> to
widzimy> 7e istnieje zo7ony ukad po6cze mi8dzy wszystkimi cz8Gciami> kt9ry do
tej hierarchii nie nale7y; #estem przekonany> 7e nasze standardowe metody
konstrukcji nie dziaay5y z5yt do5rze przy 5udowie m9zu> chocia7 powodem teo
nie s6 zasady -izyczne> kt9rymi nie umieli5yGmy sterowa:; +9z jest urz6dzeniem
przetwarzaj6cym in-ormacj8 i nie ro5i niczeo> czeo nie moo5y zro5i:
jakiekolwiek inne urz6dzenie przetwarzaj6ce in-ormacj8;
"pr9cz takieo Gciseo in7ynierskieo podejGcia jest inne> kt9re mo7e
wytworzy: o5iekty o takiej zo7onoGci> a jest to podejGcie ewolucyj ne; +y ludzie
powstaliGmy w procesie> kt9ry nie 5y procesem in7ynierskim; +amy o5ecnie
komputery wystarczaj6co szy5kie> a5y w nich symulo0
wa: proces ewolucji; 'zi8ki temu mo7emy sprawi:> a5y intelientne proramy
same rozwijay si8 wewn6trz komputer9w;
+am ju7 proramy> kt9re powstay wewn6trz komputera niemal z niczeo i
kt9re ro5i6 5ardzo zo7one rzeczy; Powstay dzi8ki wprowadzeniu do komputera
ci6u przypadkowych instrukcji; Proramy te wsp9zawodnicz6 ze so56 i eneruj6
nowe pokolenia proram9w; #e7eli wprowadzimy je do Gwiata> w kt9rym mo6
przetrwa: dzi8ki rozwi6zywaniu pro5lem9w> to w ka7dym nast8pnym pokoleniu
rozwi6zywanie pro5lemu idzie im coraz lepiej> a po kilku tysi6cach eneracji
rozwi6zuj6 o 5ardzo do5rze; PodejGcie to mo7na rzeczywiGcie zastosowa: do
stworzenia myGl6cej maszyny;
#edn6 z najciekawszych spraw w ewolucji jest to> 7e o5iekty o wi8kszym
uporz6dkowaniu wyaniaj6 si8 z oddziaywa o5iekt9w prostszych; *yo5raKmy
so5ie> jak oranizm wielokom9rkowy wyl6da dla oranizmu jednokom9rkoweo 0
mo7na s6dzi:> 7e dla nieo dziaania wielokom9rkowca s6 zupenie niezrozumiae;
+yGl8> i7 jest mo7liwe> 7e ta cz8G: naszeo m9zu> kt9ra przetwarza in-ormacj8> jest
w znacznej cz8Gci arte-aktem kulturowym; (zowiek> kt9ry nie wychowa si8 razem
z innymi ludKmi> jest maszyn6 niez5yt intelientn6; (z8Gci6 teo> co czyni nas
intelientnymi> jest nasza kultura i wsp9dziaanie z innymi; &o samo sprawio5y> 7e
maszyna staa5y si8 intelientna; +usiaa5y ona oddziaywa: z ludKmi i 5y: cz8Gci6
ludzkiej kultury;
#ak to si8 dzieje> z 5ioloiczneo punktu widzenia> 7e ten prosty proces
ewolucji decyduje o powstaniu skomplikowanych oranizm9w 5ioloicznychL #ak z
punktu widzenia in7ynierii mo7na> 5ior6c proste urz6dzenia prze6czaj6ce> takie jak
tranzystory> kt9rych wasnoGci rozumiemy> spowodowa:> a5y ro5iy coG zo7oneo>
czeo nie znamyL Z -izyczneo punktu widzenia 5adamy o9lne zjawisko
emerencjiE #ak proste o5iekty przeksztacaj6 si8 w zo7one; !97ne dyscypliny
pr95uj6 uchwyci: z r97nych perspektyw zasadniczo t8 sam6 rzeczE #ak caoG: mo7e
5y: czymG wi8cej ni7 sum6 cz8GciL #ak proste> upie rzeczy pracuj6c razem wytwa0
rzaj6 zo7on6 rzecz> kt9ra je przerastaL &o jest w zasadzie to> czeo dotyczy +arTina
+inskySeo teoria Mspoeczestwa umysuOP to jest to> o czym jest Msztuczne 7ycieO
(hrisa LantonaP teo dotycz6 5adania ewolucji !icharda 'awkinsaP to w zasadzie
5adaj6 -izycy przyl6daj6cy si8 wasnoGciom emerentnymP o tym jest praca
+urraya Nell0+anna o kwarkachP jest to w6tek 6cz6cy razem te wszystkie idee
C
;
Podnieca mnie myGl> 7e mo7emy znaleK: spos95 wykorzystania pewnych
o9lnych zasad oranizacji dla wytworzenia czeoG> co przekracza nas samych;
#e7eli co-niemy si8 w przeszoG: miliardy lat> mo7emy
C
+arTin +insky> &(e Societ# o"Mind, CHJ<P (hris Lanton> <rti"iclal Li"e, CHH=P !ichard
'awkins> Samolubn# en @CHI<A> tum; +arek Fkoneczny> *arszawa CHH<P ten7e> Flep# zear0
mistrz @CHJ<A> tum; Antoni ,o--man> *arszawa CHHBP ten7e; !zeka en,w, tum; +arek #an0
nasz; *arszawa CHH=P +urray Nell0+ann> *wark i jauar% +rz#od# z prostot) i z'oonoci),
tum; Piotr Amsterdamski> *arszawa CHH<;
spojrze: na histori8 7ycia na Ziemi jako pasuj6c6 do teo schematu> najpierw cz6stki
elementarne zoranizoway si8 w pierwiastki chemiczne; Potem zoranizowao si8
samoodtwarzaj6ce si8 7ycie> nast8pnie 7ycie zoranizowao si8 w oranizmy
wielokom9rkowe> a oranizmy wielokom9rkowe zoranizoway si8 w
spoeczestwa po6czone razem przez j8zyk; Fpoeczestwa oranizuj6 si8 teraz w
wi8ksze jednostki i tworz6 coG> co 6czy je technoloicznie> wytwarzaj6 coG
wykraczaj6ceo poza nie; F6 to etapy pewneo procesu> a nast8pnym jest 5udowa
myGl6cych maszyn;
'la mnie najwa7niejsz6 spraw6 na Gwiecie jest to> jak wiele prostych>
upich rzeczy oranizuje si8 w coG o wiele 5ardziej skomplikowaneo>
dziaaj6ceo na wy7szym poziomie; &o czym si8 interesuj8 0 czy jest to m9z>
komputery r9wnolee> przejGcia -azowe w -izyce czy te7 ewolucja 0 pasuje do teo
schematu; "5ecnie pr95uj8 odtworzy: wewn6trz komputera proces ewolucji> po to
5y uzyska: intelientnie zachowuj6c6 si8 maszyn8; Fymuluj8 proces ewolucyjny
zachodz6cy w czasie mikrosekund; Na przykad w naj5ardziej ekstremalnych
przypadkach mo8 z5udowa: proram m9wi6cE M%omputerze> czy m95yG>
prosz8> zro5i: sto milion9w przypadkowych ci69w instrukcji; &eraz wykonaj te
wszystkie przypadkowe ci6i instrukcji> te wszystkie proramy> i wyszukaj te> kt9re
s6 naj5li7sze teo> co chciaemO; Innymi sowy> okreGliem to> co chciaem uzyska:>
a nie to> jak to uzyska:;
Ndy chc8 proramu porz6dkuj6ceo rzeczy w kolejnoGci al-a5etycznej> to
u7yj8 tej symulowanej ewolucji do znalezienia proram9w> kt9re s6 naj5ardziej
wydajne w ustawianiu al-a5etycznym; "czywiGcie> jest mao prawdopodo5ne> a5y
przypadkowe ci6i instrukcji ustawiay al-a5etycznie> lecz jeden z nich mo7e
przypadkowo ustawi: dwa sowa w do5rym porz6dku; Potem m9wi8 komputerowiE
M*eK> prosz8> C3 procent tych przypadkowych proram9w> kt9re najlepiej
wykonay prac8> zachowaj je> zniszcz reszt8> a te> kt9re pozostay> reprodukuj w
procesie rekom5inacji analoicznym do seksu; *eK dwa proramy i stw9rz ich
dzieci> zamieniaj6c ich podproramyO; M'zieciO dziedzicz6 McechyO> podproramy
o5u proram9w; +am teraz nowe pokolenie proram9w> utworzone poprzez
kom5inacje tych> kt9re najlepiej wykonay prac8> i m9wi8E MProsz8> powt9rz ten
proces> zapami8taj> wprowadK pewne mutacje i powtarzaj o przez wiele pokoleO;
%a7da z tych eneracji trwa tylko kilka milisekund> dlateo mo8 wykona: w ci6u
kilku minut 0 a w skomplikowanych wypadkach kilku odzin 0 proram
r9wnowa7ny milionom lat ewolucji; "statecznie kocz8 na proramie> kt9ry jest
a5solutnie doskonay w ustawianiu al-a5etycznym i 5ardziej e-ektywny od takieo>
jaki m95ym napisa: sam; #ednak dy przyl6dam si8 temu proramowi> nie mo8
powiedzie:> jak dziaa; #est niejasny> dziwaczny> lecz wykonuje prac8> poniewa7
pochodzi z linii setek tysi8cy proram9w> kt9re j6 wykonyway; Uycie tych
proram9w zale7ao w rzeczywistoGci od wykonywania tej pracy;
Fk6d mo8 wiedzie:> 7e proram 58dzie dziaaL * przypadku sortowania
sprawdzam o; (o 58dzie> dy chodzi o coG rzeczywiGcie wa7neoL (o 58dzie> dy
proram ma kierowa: lotem samolotuL +o7ecie powiedzie:E M&o rzeczywiGcie
straszne mie: proram kieruj6cy samolotem> o kt9rym nie wiemy> jak dziaa\O Lecz
tak waGnie jest w przypadku pilota czowiekaP mamy proram wytworzony
podo5n6 metod6 i mamy do nieo wielkie zau-anie; +amy o wiele mniej zau-ania
do samolotu> kt9ry 5y zaprojektowany 5ardzo dokadnie przez wielu intelientnych
in7ynier9w; Pami8tam> 7e lecieliGmy pewneo razu z +arTinem +in0skym
Boeiniem IBI > a on wyj6 z kieszeni siedzenia ulotk8E M&en samolot ma setki
tysi8cy element9w wsp9pracuj6cych po to> 5y tw9j lot 5y 5ezpiecznyO; +arTin
spytaE M(zy dzi8ki temu rzeczywiGcie czujesz si8 pewnieLO
In7ynierski proces konstrukcji nie prze5iea do5rze> dy staje si8
skomplikowany; Zaczynamy zale7e: od komputer9w korzystaj6cych z procesu
5ardzo odmienneo od in7ynierskieo 0 procesu pozwalaj6ceo wytwarza: rzeczy
du7o 5ardziej zo7one od tych> kt9re mo7emy stworzy: za pomoc6 normalnych
metod konstrukcyjnych; *ci67 nie rozumiemy do koca mo7liwoGci teo procesu>
dlateo w pewnym sensie on nas wyprzedza; &eraz korzystamy z takich proram9w
dla stworzenia o wiele szy5szych komputer9w> kt9re 58d8 moy realizowa: ten
proces jeszcze pr8dzej; Proces karmi si8 sam so56; Ftaje si8 szy5szy; #est
autokatalityczny; #esteGmy podo5ni do oranizm9w jednokom9rkowych> dy
przeksztacay si8 w wielokom9rkowe; #esteGmy ame5ami i nie potra-imy o5liczy:>
czym> do dia5a> jest to> co tworzymy; #esteGmy dokadnie w tym punkcie przej0
Gciowym i jest coG> co pod67a za nami;
+yGlimy zarozumiale> 7e jesteGmy ostatecznym produktem ewolucji> a
tymczasem wszyscy jesteGmy jedynie cz8Gci6 teo> co si8 z5li7a; Uyjemy w
podniecaj6cych czasach; #esteGmy 5lisko oso5liwoGci; Powr9:my do tej litanii
prowadz6cej od cz6stek elementarnych do oranizm9w jednokom9rkowych> do
inteliencji; Pierwszy krok trwa miliard lat> drui sto milion9w;;; #esteGmy na
etapie> dy sprawy zmieniaj6 si8 w ci6u dziesi8cioleci i wydaje si8> 7e waGnie
nast8puje kolejne przyspieszenie; &echnika umo7liwia ju7 autokatalityczne
dziaanie szy5kich komputer9w> kt9re pozwalaj6 szy5ciej 5udowa: szy5sze i lepsze
komputery; Zmierzamy do czeoG> co zdarzy si8 5ardzo pr8dko 0 w czasie naszeo
7ycia 0 i co jest zasadniczo r97ne od teo> co dotychczas wydarzyo si8 w ludzkiej
historii;
Ludzie przestali myGle: o przyszoGci> poniewa7 uGwiadamiaj6 so5ie> 7e
58dzie tak odmienna; PrzyszoG:> w jakiej 58d6 7yy ich wnuki> 58dzie tak inna> 7e
zawodz6 normalne metody jej planowania; Ndy 5yem dzieckiem> ludzie zwykli
m9wi:> co wydarzy si8 w roku 2333; "5ecnie> w kocu stulecia> ludzie wci67
m9wi6> co ma si8 wydarzy: w roku 2333; A wi8c od czasu> dy si8 urodziem>
przyszoG: co rok kurczya si8 o jeden rok; Ndy pr95uj8 ekstrapolowa: te trendy>
a5y zo5aczy:> co osi6nie tech0
nika na pocz6tku nast8pneo stulecia> dochodz8 do punktu> w kt9rym wydarzy si8 coG
niezrozumiaeo; +o7e to 5y: 5udowa intelientnych maszyn; +o7e to 5y: telekomunikacja
6cz6ca nas w lo5alny oranizm; Brzmi to mistycznie> lecz chc8 stwierdzi: tu rzecz 5ardzo
praktyczn6; +yGl8> 7e dzieje si8 teraz coG 0 i 58dzie si8 dziao w ci6u kilku nast8pnych
dziesi8cioleci 0 co jest dla nas niezrozumiae> i jest to dla mnie zar9wno przera7aj6ce> jak i
podniecaj6ce;
*ypowiedK 'aniela ,illisa pochodzi z tomu pod
redakcj6 #ohna Brockmana &(e &(ird IultureE He#ond
t(e Scienti"ic !euolution @CHH=A; &om ten w
tumaczeniu polskim +ichaa &empczyka nosi tytu
&rzecia kultura @(IF> *arszawa CHH<A; *ypowiedK
opatrzona tytuem od redakcji niniejszej antoloii;
ALRIN &"..L$!
"dmasowione Grodki przekazu
+a wielu -rontach naraz Grodki masowej in-ormacji przerywaj6 z czymG> co nazywam
Modmasowionymi Grodkami przekazuO;
Pierwszym przykadem s6 azety; Nazety> najstarsze spoGr9d Grodk9w przekazu druiej
-ali
C
> trac6 czytelnik9w; 'o CHI? r; azety amerykaskie osi6n8y w sumie dzienny nakad
wynosz6cy <? min ezemplarzy; #ednak7e po tym roku zamiast powi8ksza: nakady azety
musiay je zmniejsza:; 'o CHIJ r; licz5a kupowanych azet spada do <2 min ezemplarzy> przy
czym tendencja spadkowa utrzymywaa si8 nadal; Fpad r9wnie7 procentowy udzia o5ywateli
czytaj6cych codzienne azety 0 z <H proc; w CHI2 r; do <2 proc; w CHII r;P naj5ardziej
ucierpiay czoowe tytuy o zasi8u o9lnokrajowym; * latach CHI30CHI< trzy 9wne dzien0
niki wychodz6ce w nowym #orku utraciy w sumie ==3 tys; czytelnik9w; MLos Aneles &imesO>
kt9ry w CHI? r; osi6n6 szczytowy nakad> straci do CHI< r; J3 tys; czytelnik9w; 'wa du7e
dzienniki -iladel-ijskie straciy C=3 tys; czytelnik9w> dwie azety w (leTeland 0 H3 tys;> a dwie
w Fan .rancisco 0 ponad J3 tys; czytelnik9w; * tym samym czasie> dy w r97nych cz8Gciach
kraju powstao wiele mniejszych azet> na drui plan zacz8y schodzi: m;in; M(leTeland newsO>
M,art-ord &imesO> M'etroit &imesO> M(hicao &odayO i MLon Island PressO; Podo5na
prawidowoG: wyst6pia w *ielkiej Brytanii> dzie mi8dzy rokiem CH<= a CHI= krajowe
dzienniki utraciy co najmniej J proc; czytelnik9w;
nie 5yo to 5ynajmniej spowodowane jedynie upowszechnieniem si8 telewizji;
*szystkim dziennikom o masowych nakadach zara7a dziG konkurencja mno76cych si8
ostatnio niskonakadowych tyodnik9w> dwutyodnik9w i tzw; s(opper,w zajmuj6cych si8
sprawami nie caej metropolii> lecz poszcze9lnych dzielnic i osiedliE przewa7aj6 w nich
reklamy oraz wiadomoGci lokalne; "si6n6wszy szczyt nasycenia> wielkomiejskie>
wysokonakadowe dzienniki prze7ywaj6 teraz powa7ne kopoty> kt9rych
C
'ru6 -al6 w dziejach rozwoju euroamerykaskieo modelu spoeczno0kulturoweo nazywa &o--ler
trwaj6cy okoo trzystu lat okres tworzenia si8 i panowania cywilizacji przemysowej 0 prz#p% red% niniejszej
antoloii%
przyczyn6 s6 mi8dzy innymi odmasowione Grodki przekazu> coraz 5ardziej
depcz6ce po pi8tach wielkim azetom
2
;
'ruim przykadem s6 czasopisma o masowych nakadach; Pocz6wszy od
poowy lat pi8:dziesi6tych niemal ka7deo roku umiera w Ftanach Zjednoczonych
jakiG tytu; * ten spos95 znikn8y kolejno MLi-eO> MLookO> MFaturday $Tenin PostO>
cho: z czasem odrodziy si8 one w postaci niskonakadowych potomk9w swych
wielkich poprzednik9w;
+imo czternastomilionoweo wzrostu ludnoGci w Ftanach Zjednoczonych w
latach CHI30CHII cakowity nakad pozostaych przy 7yciu 2= czoowych
maazyn9w ilustrowanych zmniejszy si8 o B min ezemplarzy;
#ednoczeGnie w Ftanach Zjednoczonych watownie rozmno7yy si8
minimaazyny 0 tysi6ce nowych pism o w6skim pro-ilu tematycznym> cz8sto
adresowanych do reionalnych lu5 lokalnych rup czytelniczych; Piloci i mioGnicy
awiacji mo6 wy5iera: np; poGr9d mn9stwa periodyk9w wydawanych specjalnie
dla nich; *asn6 pras8 maj6 te7 nastolatki> petwonurkowie> emeryci> sportsmenki>
kolekcjonerzy starych aparat9w -otora-icznych> -anatycy tenisa> narciarze i
deskorolkarze; +no76 si8 nowe maazyny reionalne 0 np; M+ew /orkO> M+ew
*estO> czasopismo M'O w 'allas lu5 MPitts5urerO; niekt9re uwzl8dniaj6 jeszcze
dodatkowe podziay wedu reion9w i zainteresowa specjalistycznych> jak czyni
to np; M%entucky Business LederO al5o M*estern .armerO;
'zi8ki szy5kim> tanim prasom drukarskim praktycznie ka7da oranizacja>
rupa Grodowiskowa i polityczna> sekta> a nawet minisekta reliijna mo7e so5ie
pozwoli: na drukowanie wasnych pu5likacji> nawet 5ardzo mae rupy wydaj6
pisma powielane na kopiarkach> kt9re masowo rozpowszechniy si8 w 5iurach i
urz8dach Ameryki; +asowe czasopisma straciy sw9j niedyG ol5rzymi wpyw na
7ycie kraju> na ich miejsce 5ardzo szy5ko wchodzi ju7 niemasowy minimaazyn;
#ednak7e wpyw trzeciej -ali
?
na komunikacj8 nie oranicza si8 tylko do
prasy; * latach CH=30CHI3 licz5a stacji radiowych w Ftanach Zjednoczonych
wzrosa z 2??< do =?=H; * okresie dy ludnoG: powi8kszya si8 tylko o ?= proc>
licz5a radiostacji wzrosa a7 o C2H proc; "znacza to> 7e jedna stacja o5suiwaa
przedtem <= tys; mieszkac9w> a o5ecnie
+iekt9rzy wydawcy nie uwa7aj6 azet za Grodki masoweo przekazu> poniewa7 wiele
z nich wychodzi w maych nakadach i ma niewielki zasi8; Ale wi8kszoG: azet> przynajmniej
w Ftanach Zjednoczonych> zawiera sporo pozycji o9lnokrajowych> nazywanych tu o9lnie
;daniem or6cymO AboilerplateCY w jeo skad wchodz6 doniesienia aencyjne z depesz AP i
)PI> komiksy> krzy79wki> moda i artykuy pu5licystyczne> przy czym w r97nych azetach w wielu
miastach Ameryki drukuje si8 te same materiay; %onkurencja z mniejszymi> lokalnymi
Grodkami przekazu powoduje> 7e wielonakadowe azety przywi6zuj6 wi8ksz6 wa8 do wiado0
moGci lokalnych> staraj6c si8 wprowadza: nowe ru5ryki o zr97nicowanej tematyce; Nazety>
kt9re zdoaj6 przetrwa: w latach osiemdziesi6tych i dziewi8:dziesi6tych> 58d6 zdecydowanie
r97ni: si8 od o5ecnych> 9wnie z powodu wi8kszeo zr97nicowania Grodowisk czytelniczych;
MPodstaw6 ospodarcz6 nowej cywilizacji 58d6 zr97nicowane i odnawialne Kr9da ener0
ii> zasilaj6ce nowoczesne a8zie przemysuE mikroelektronik8 i komputery> przemys kos0
miczny> przemys 5ioloiczny oraz enetycznyO @*iktor "siatyski> ;PrzedmowaO> wE AlTin &o-0
-ler; &rzecia "ala, *arszawa CHJ<A 0 prz#p% red% niniejszej antoloii%
?J tys;> a nadto radiosuchacze maj6 teraz do wy5oru wi8cej proram9w; Fuchacze
zostali podzieleni mi8dzy wi8ksz6 licz58 radiostacji;
Bardzo wzroso r9wnie7 zr97nicowanie propozycji> poniewa7 r97ne stacje
zacz8y nadawa: proramy o w6skiej tematyce> przeznaczone dla wy5ranych rup
od5iorc9w> zamiast> jak dot6d> dla wszystkich radiosuchaczy; !adiostacje nadaj6ce
same wiadomoGci adresuj6 je do wyksztaconych> dorosych czonk9w Grednio
zamo7nych warstw spoeczestwa; !97ne te7 s6 stacje nadaj6ce modzie7ow6
muzyk8 rockow6P jedne adresuj6 swe proramy do amator9w (ard rock, inne do
mioGnik9w so"t rock, punk rock, countr# rock czy "olk rock% Ftacje nadaj6ce jazz i
muzyk8 soul nastawione s6 na od5iorc9w murzyskich; Inne zn9w radiostacje
nadaj6 muzyk8 klasyczn6 dla dorosych suchaczy o wy7szych dochodach; Ftacje
o5coj8zyczne pracuj6 z myGl6 o r97nych rupach etnicznych> od Portualczyk9w z
nowej Anlii po *och9w> narodowoGci m9wi6ce po hiszpasku> #apoczyk9w i
Uyd9w; Pu5licysta !ichard !eeTes piszeE
* Neport w stanie !hode Island sprawdziem przedpoudniowe proramy
emitowane na wszystkich zakresach -al duich i natra-iem na ?J stacji> z kt9rych
trzy nadaway proramy reliijne> dwie 0 audycje dla +urzyn9w i jedna 0 w j8zyku
portualskim;
nowsze -ormy audiokomunikacji 5ezlitoGnie wdzieraj6 si8 w jeszcze ocalae
resztki pu5licznoGci masowej; * latach szeG:dziesi6tych rozprzestrzeni si8 z
pr8dkoGci6 po7aru na prerii> 9wnie wGr9d modzie7y> tani maneto-on kasetowy;
*5rew powszechnej> zreszt6 niesusznej opinii> dzisiejsze nastolatki sp8dzaj6 z
uchem przylepionym do radia mniej czasu ni7 w latach szeG:dziesi6tych; IloG: czasu
przeznaczoneo na suchanie radia zmniejszya si8 z B>J odziny dziennie w CH<I r;
do 2>J odziny w CHII r;
Potem zjawiy si8 prywatne radiostacje samochodowe; " ile rozoGnia
radiowa pracuje wy6cznie na zasadzie jednokierunkowej @suchacz nie mo7e nic
powiedzie: oso5ie prowadz6cej proramA> o tyle radia w samochodach umo7liwiaj6
kierowcom porozumiewanie si8 mi8dzy so56 w promieniu od = do C= mil;
* ci6u pi8tnastu lat> do roku CHII> zainstalowano w Ameryce zaledwie
milion radiostacji samochodowych; MNast8pny milion 0 stwierdzi nie 5ez
zdumienia przedstawiciel .ederalnej %omisji do spraw &elekomunikacji 0 5y
kwesti6 kolejnych oGmiu miesi8cy> a trzeci milion 0 ju7 tylko trzech miesi8cyO;
!ozwi6za si8 istny worek z samochodowymi radiostacjami; * CHII r; dziaao ich
5lisko 2= min i w eterze zaroio si8 od 5arwnych dialo9w> w kt9rych ostrzea si8
przed MradarowcamiO zaczajonymi przy droach> odmawia wsp9lnie modlitwy lu5
skada niedwuznaczne propozycje erotyczne; 'zisiaj ta moda ju7 min8a> ale jej
e-ekty pozostay;
Zawodowi radiowcy> niespokojni o dochody uzyskiwane z reklam> orliwie
zaprzeczaj6> jako5y z powodu indywidualnych radiostacji samochodowych
zmniejszyo si8 ich audytorium; Ale aencje reklamowe nie s6 teo takie pewne;
#edna z nich> aencja +arsteller Inc;> przeprowadzia
w nowym #orku 5adania> z kt9rych wynikao> 7e B= proc; posiadaczy radiostacji
samochodowych w6cza zwyke radio samochodowe o C3 do C= proc; rzadziej ni7
przedtem; #eszcze 5ardziej znamienny 5y -akt> 7e ponad poowa posiadaczy
radiostacji sucha jej jednoczenie ze zwykym radiem samochodowym;
&ak czy owak> przechodzeniu do wi8kszeo zr97nicowania w prasie
towarzyszy podo5ne zjawisko w radiu; Pejza7 dKwi8kowy ulea odmaso0wieniu
wraz z pejza7em prasowym;
'opiero jednak w roku CHII Grodki przekazu druiej -ali poniosy sw6
najdotkliwsz6 i nieoczekiwan6 kl8sk8; Przez cae pokolenie najsilniej
oddziauj6cym i naj5ardziej Mumasowiaj6cymO medium 5ya oczywiGcie telewizja;
* CHII r; na sre5rnym ekranie zacz8o coG si8 psu:; &yodnik M&imeO pisa
w9wczasE
Przez ca6 jesie dyrektorzy proramowi i sze-owie aencji reklamowych
nerwowo spol6dali na licz5y> nie moli uwierzy: wasnym oczom; Po raz pierwszy
w historii telewizja tracia widz9w;
MNikt nie przypuszcza 0 zdumiewa si8 pewien specjalista od reklamy 0 7e
widownia telewizyjna w o9le kied#kolwiek zmalejeO;
#eszcze teraz tumaczy si8 to na r97ne sposo5y; Fyszymy np;> 7e proramy
s6 orsze ni7 kiedyGP al5o 7e czeoG jest za wiele> a czeo inneo za mao; (o jakiG
czas spadaj6 telewizyjne owy dyrektorskie> to zn9w o5iecuje si8 nam nowe
rodzaje proram9w; Ale 85iej ukryta prawda dopiero zaczyna wyania: si8 zza
chmur z5ieraj6cych si8 nad telewizj6; "ddala si8 dzie> w kt9rym jedna
scentralizowana sie: telewizyjna miaa5y kontrolowa: -ormowanie si8 wyo5ra7e
wszystkich telewidz9w; Prawd8 m9wi6c> 5yy prezes kompanii telewizyjnej NB(>
oskar7aj6c 9wne amerykaskie sieci o Mupot8O strateiczn6> przewidzia> 7e do
koca lat osiemdziesi6tych pu5licznoG: ol6daj6ca proramy nadawane w tak zwa0
nym Mnajlepszym czasieO zmaleje o poow8; Wrodki komunikacji trzeciej -ali
szerokim -rontem przejmuj6 5owiem przewa8 nad 9wnymi mediami druiej -ali;
#u7 dzisiaj telewizja ka5lowa dociera do CB>= min amerykaskich dom9w i
najprawdopodo5niej w pocz6tkach lat osiemdziesi6tych 58dzie si8 nadal
rozprzestrzenia: z pr8dkoGci6 huraanu; $ksperci spodziewaj6 si8> 7e do koca
CHJC r; licz5a a5onent9w telewizji ka5lowej wyniesie 2302< min> przy czym stan
oka5lowania 58dzie umo7liwia: dotarcie do co najmniej =3 proc; mieszka w
Ftanach Zjednoczonych; Post8p w tej dziedzinie 58dzie jeszcze szy5szy po
zast6pieniu przewod9w miedzianych systemami Gwiatowodowymi> w kt9rych po
w9knach wosowatych przesya si8 impulsy Gwiata; &elewizja przewodowa>
podo5nie jak technika natychmiastoweo druku kr9tkich serii i kopiarki
kserora-iczne> odma0sowia rynek od5iorc9w> wykrawaj6c z nieo liczne>
zr97nicowane mini0telewidownie; Fystemy ka5lowe mo7na poza tym
zaproramowa: na ko0
munikacj8 dwukierunkow6> dzi8ki kt9rej a5onent 58dzie m9 nie tylko ol6da:
proram> lecz r9wnie7 6czy: si8 ze su75ami r97neo typu;
* #aponii ju7 w latach osiemdziesi6tych cae miasta zostan6 pod6czone do
Gwiatowodu> za pomoc6 kt9reo u7ytkownicy 58d6 zasza: tele-onicznie
zam9wienia dotycz6ce nie tylko nadawanych proram9w> ale r9wnie7 usu w
zakresie -otora-ii> dostarczania r97nych in-ormacji> rezerwacji teatralnych i
wyGwietlania na monitorach artyku9w z azet lu5 czasopism; 'o teo sameo
systemu zostan6 te7 pod6czone alarmy prze0ciwwamaniowe i przeciwpo7arowe;
* osiedlu Ikoma na przedmieGciu "saki wprowadzono eksperymentalny
system ,i0"TisP na telewizorze a5onenta uczestnicz6ceo w eksperymencie
umieszczono kamer8 telewizyjn6 oraz mikro-on> dzi8ki czemu ka7dy telewidz sta
si8 jednoczeGnie potencjalnym uczestnikiem proramu; *aGnie dy
przeprowadzano ze mn6 wywiad telewizyjny> niejaka pani Fakamoto> ol6daj6ca
proram u sie5ie w domu> w6czya si8 aman6 anielszczyzn6 do naszej rozmowy;
#a oraz telewidzowie Ikomy zo5aczyliGmy na ekranie jej roz5rykaneo synka> kiedy
ona sama powitaa mnie w Ikomie;
,i0"Tis posiada r9wnie7 archiwum wideokaset o 5oatej tematyce 0 od
muzyki i przepis9w kulinarnych po proramy oGwiatowe; A5onenci mo6
wyper-orowa: zakodowany numer> zaszaj6c w ten spos95 komputerowi 7yczenie>
7e5y w odpowiadaj6cej im porze na ich monitorze pojawi si8 wy5rany przez nich
proram z kasety;
*prawdzie eksperyment ,i0"Tis o5j6 zaledwie okoo C<3 dom9w> ale
popiera o rz6d #aponii> a -inansuj6 takie korporacje> jak .ujitsu> Fumimoto
$lectric> +atsushita i %intetsu; &en niesychanie nowoczesny proram opiera si8
ju7 cakowicie na technoloii Gwiatowodowej;
&ydzie wczeGniej w korporacji *arner (a5le w (olum5us w stanie "hio
zapoznaem si8 z systemem au5e; A5onenci o5j8ci systemem au5e maj6 do
dyspozycji ?3 kana9w tT @w odr97nieniu od B stacji emituj6cych normalne
proramyA nadaj6cych specjalne proramy tematyczne dla r97nych typ9w
telewidz9w> pocz6wszy od przedszkolak9w> poprzez lekarzy i prawnik9w> na
proramach Mtylko dla dorosychO skoczywszy; au5e jest najlepiej rozwini8tym>
naj5ardziej e-ektywnym dwukierunkowym systemem telewizji przewodowej na
Gwiecie; %a7dy a5onent wyposa7ony zosta w urz6dzenie przypominaj6ce z
wyl6du r8czny kalkulator> kt9re umo7liwia po naciGni8ciu uzika komunikowanie
si8 ze stacj6; Naciskaj6c tzw; uziki or6cej linii> telewidz mo7e porozumiewa: si8
ze studiem au5e i z umieszczonym tam komputerem; "pisuj6c ten system>
tyodnik M&imeO wpad chy5a w z5yt ekstatyczny ton> stwierdzaj6c> 7e a5onent
mo7e Mwyasza: swoje opinie w trakcie de5aty politycznej> prowadzi: wyprzeda7
swoich rupieci oraz 5ra: udzia w licytacji podczas aukcji dzie sztuki ora0
nizowanej na cele do5roczynne> naciskaj6c uzik> #oe lu5 #ane (olum5us mo7e
zadawa: pytania politykowi al5o wyra7a: krytyczn6 56dK entuzjastyczn6 ocen8
produkuj6cych si8 w lokalnej iedzie talent9w artyst9w
amator9wO; au5e umo7liwia a5onentom por9wnywanie cen w lokalnych
supermarketach> a tak7e zam9wienie stolika w orientalnej restauracji;
&elewizja ka5lowa nie jest wszelako jedynym zmartwieniem sieci
telewizyjnych;
>r# telewiz#jne id6 ostatnio w sklepach jak woda; * milionach Amerykan9w
o5udzia si8 pasja do tych za5awek> w kt9rych ekran telewizyjny zmienia si8 raz w
st9 pinponowy> innym razem w 5oisko do hokeja na lodzie> to zn9w w kort
tenisowy; "rtodoksyjnym politykom i socjoloom zjawisko to mo7e si8 wydawa:
5ahe lu5 mao istotne; A jednak niesie ono z so56 -al8 z5iorowej nauki> jak dy5y
zapraw8 treninow6> przyotowuj6c6 do 7ycia w elektronicznym srodowiskujutra;
Nry telewizyjne nie tylko przyczyniaj6 si8 do jeszcze wi8kszeo odmasowienia
pu5licznoGci i powi8kszaj6 szerei ludzi> kt9rzy ol6daj6 dowolne proramy w
dowolnym czasie; Za poGrednictwem tych pozornie niewinnych urz6dze miliony
ludzi ucz6 si8 5awi: telewizorem> odpowiada: mu i nawi6zywa: z nim stosunek
oparty na wzajemnym oddziaywaniu; * ten spos95 ludzie zmieniaj6 si8 z 5iernych
od5iorc9w telewizji w aktywnych nadawc9w wyra7aj6cych wasne myGli; Ludzie
manipuluj6 telewizj6 miast pozwala: jej manipulowa: so56;
Ns'ui in"ormac#jne za poGrednictwem ekranu telewizyjneo s6 ju7 dost8pne
w *ielkiej Brytanii> dzie telewidz wyposa7ony w odpowiedni6 przystawk8 mo7e
przez naciGni8cie uzika dokona: wy5oru wGr9d tuzina r97nych serwis9w
in-ormacyjnych> dotycz6cych poody> notowa iedowych> sportu itd; *y5rane
dane przesuwaj6 si8 na ekranie telewizora niczym na taGmie telera-u; *kr9tce
u7ytkownicy 58d6 z pewnoGci6 moli pod6czy: do telewizora urz6dzenie
kopiuj6ce> za pomoc6 kt9reo mo7na 58dzie utrwali: na papierze dowoln6
in-ormacj8 z o5razu na ekranie; Znowu mamy tu do czynienia z szerokim
wachlarzem mo7liwoGci w dziedzinie> w kt9rej do niedawna nie mieliGmy prawie
7adneo wy5oru;
Bardzo szy5ko zdo5ywaj6 te7 popularnoG: urz6dzenia do rejestrowania
proram9w na wideokasecie i ich odtwarzania; 'o CHJC r; w Ftanach
Zjednoczonych 58dzie w u7yciu milion takich zestaw9w; 'zi8ki nim telewidzowie
58d6 moli nara: na przykad poniedziakowy mecz -ut5olowy po to> a5y o5ejrze:
o so5ie> powiedzmy> w so5ot8 @naruszaj6c w ten spos95 narzucon6 przez sieci
telewizyjne synchronizacj8 proram9wAP stwarza to tak7e mo7liwoGci rozwoju
handlu -ilmami i zarejestrowanymi na wideokasetach imprezami sportowymi;
@Ara5owie> nie zasypiaj6c przysowiowych ruszek w popiele> ju7 wprowadzili do
szerokieo o5ieu wi0deokaset8 ze zoconymi napisami w j8zyku ara5skim
umieszczonymi na pudeku zawieraj6cym kopi8 -ilmu +os'aniec z 7ycia
+ahometaA; !ozpowszechnianie si8 aparatury wideo rokuje r9wnie7 rozw9j handlu
kasetami o tematyce specjalistycznej> zawieraj6cymi np; medyczne materiay szko0
leniowe dla personelu szpitali lu5 instrukta7 dla na5ywc9w skadanych me5li al5o
-achowe wskaz9wki> z kt9rych pomoc6 ka7dy mo7e sam naprawia: uszkodzony
opiekacz do chle5a> najwa7niejsze jest jednak to> 7e od5iorniki wideo umo7liwiaj6
ka7demu konsumentowi przej8cie dodatko0
wo -unkcji producenta wasnych wyo5ra7e i idei; I oto zn9w mamy do czynienia z
odmasowieniem spoeczestwa;
I wreszcie technoloia satelitarna umo7liwia poszcze9lnym stacjom
tworzenie tymczasowych minisieci zorientowanych na proramy specjalistyczneP
mo6 one minimalnym kosztem przerzuca: synay od dowolnych nadawc9w do
dowolneo adresata> wymanewrowuj6c w ten spos95 istniej6ce sieci telewizyjne;
Przed kocem CHJ3 r; nadawcy proram9w telewizji ka5lowej 58d6 mie: do
dyspozycji C333 naziemnych stacji od5ieraj6cych synay satelitarne; MNa tym
etapie 0 czytamy w [&eleTision and !adio AeZ 0 dystry5utor proram9w musi
jedynie na5y: prawo do korzystania z satelity przez pewien czas> 5y sta: si8 jak
dy5y waGcicielem telewizyjnej sieci o9lnokrajowej> z kt9rej poszcze9lne
audycje mo7e sprzedawa: dalej wedu wasnej woliO; *illiam #; 'onnelly>
wiceprezes do spraw elektronicznych Grodk9w przekazu w wielkiej aencji
reklamowej /oun and !u5icam> uwa7a> 7e satelita Mstwarza mo7liwoG: wi8kszej
r97norodnoGci proram9w o zasi8u o9lnokrajowym nadawanych dla mniejszych
rup od5iorc9wO;
&e najrozmaitsze zjawiska maj6 jedn6 wsp9ln6 cech8E 'ziel6 one masow6
telewidowni8 na mniejsze rupy> a ka7dy taki podzia nie tylko zwi8ksza nasz6
kulturow6 r97norodnoG:> ale 85oko podwa7a pot88 wielkich sieci telewizyjnych>
kt9re do chwili o5ecnej tak niepodzielnie waday naszymi wyo5ra7eniami; Fpraw8
t8 uj6 zwi8Kle i 5ardzo tra-nie pu5licysta M+ew /ork &imesaO> #ohn 3S(onnor>
pisz6cE M#edno jest pewne; &elewizja komercyjna nie 58dziejuz du7ej moa
dyktowa: nam teo> co mamy ol6da:> ani teo> kiedy mamy ol6da:O;
&o> co na pierwszy rzut oka wydaje si8 przypadkowym splotem zdarze>
okazuje si8 -al6 GciGle ze so56 powi6zanych przeo5ra7e> oarniaj6cych wszystkie
Grodki przekazu 0 od codziennej prasy i radia po czasopisma i telewizj8; +asowe
Grodki komunikacji znalazy si8 pod o5strzaem; !ozprzestrzeniaj6 si8 nowe>
odmasowione media> kt9re zara7aj6 panuj6cym wszechwadnie we wszystkich
krajach druiej -ali mediom masowym> a niekiedy nawet ju7 je w o9le wypieraj6 i
zajmuj6 ich miejsce;
&rzecia -ala rozpoczyna przeto prawdziwie now6 er8 0 wiekodmaso0wionych
Grodk9w komunikacji; *raz z now6 technos-er6 zaczyna si8 rozwija: nowa
in-os-era; +usi to wywiera: oromny wpyw na s-er8 wa7niejsz6 od wszystkich
innychP t8> kt9ra mieGci si8 w ludzkich owach; Al5owiem wszystkie zachodz6ce
przeo5ra7enia razem wzi8te rewolucjonizuj6 nasz o5raz Gwiata oraz nasz6 zdolnoG:
jeo rozumienia;
!ozdzia z ksi67ki AlTina &o--lera &(e &(ird Waue
@(opyriht 4 CHJ3 5y AlTin &o--ler; !eprinted 5y
arranement with (urtis Brown> Ltd; o- +ew /orkA;
%si67ka w tumaczeniu polskim $wy *oydyo ukazaa
si8 pod tytuem &rzecia "ala nakadem Pastwoweo
Instytutu *ydawniczeo w roku CHJ<;
+A!/LA ,"P.INN$!
Fztuka i komunikacjaE
synay zmian caej kultury
Fztuka i codziennoG:> sacrum i pro"anum 0 to rozr97nienia> kt9re przez stulecia
do5rze su7yy podstawowej orientacji w porz6dkach kultury; &ak7e wiek XX wiele
im zawdzi8cza> lecz usilnie stara si8 o ich uniewa7nienie; Nasze stulecie 5yo
Gwiadkiem 85okich przemian samej sztuki> a tak7e wsp9dziaao w zmianie jej
miejsca i roli w kulturze wsp9czesnej;
Przez stulecia sztuka wpisywaa si8 w o5szar sacrum, 6czya z tym> co w
kulturze najlepsze> naj5ardziej tw9rcze; Nie potrze5owaa de-inicji> 5li7szych
okreGle> odsyaa do wsp9lnych intuicji; *yGmienicie osadzona w tradycji>
pomimo znacznych przemian wewn8trznych> sym5olizowaa wartoGci> jakim
hodowaa kolejna epoka; * tradycji romantycznej zwaszcza jawia si8 jako
kr9lestwo ducha i duszy powoywane kreatywnym aktem przez wy5itne jednostki>
aktem osnutym tajemnic6; Bya domen6 wy5ranych> wtajemniczonych> wielce
utalentowanych; "dcinaa si8 zasadniczo od codziennoGci> 5ya niczym wyspa na
oceanie 7ycia; )czestnictwo w sztuce no5ilitowao 0 tw9rc9w i od5iorc9w; +iaa
niezwyk6 moc wzo0rotw9rcz6;
%iedy w CJ?H r; ooszony zosta wynalazek aparatu -otora-iczneo>
uwa7ano> 7e su7y: 58dzie multiplikacji i upowszechnieniu o5raz9w malarskich;
Nast8pnie 9wny kopot wsp9czesnych polea na wydaniu orzeczenia> czy
-otora-ia sama jest> czy te7 nie jest sztuk6; *i8kszoG: uwa7aa zreszt6> 7e nie jest i
5y: nie mo7e> al5owiem powstaje przy u7yciu maszyny; A tam> dzie pracuje
urz6dzenie techniczne i narzuca swoje reuy -unkcjonowania> nie ma miejsca na
inwencj8 czowieka; Zdarzay si8 opinie przeciwne; Na przykad Ftanisaw
*itkiewicz uwa7a> 7e aparat mo7e 5y: tw9rczo wykorzystany oraz docenia
artystyczne aspiracje i mo7liwoGci -otora-ii; Fami M-otora-iGciO nierzadko mieli
malarskie przyotowanie i Gwiadomie nawi6zywali do swoich korzeni;
%iedy w CJIJ r; skonstruowany zosta -onora-> przede wszystkim
pomyGlano o mo7liwoGci rejestrowania i upowszechniania t6 dro6 utwor9w
muzycznych; %olejne wynalazki utrwalaj6ce i odtwarzaj6ce dKwi8k
zmierzay do doskonalenia nara wokalnych i instrumentalnych; &ak naprawd8
udao si8 to dopiero pod koniec lat pi8:dziesi6tych nast8pneo wieku> kiedy pyta
duoraj6ca moa pomieGci: cay dui utw9r; 'zi8ki tej technice
pisanoQnarywano od nowa histori8 muzyki;
*ynaleziony ponad sto at temu kinematora- r9wnie7 skierowany zosta
9wnie na tory sztuki; )czy si8 od teatru i literatury> a wzory o9lno0artystyczne
oraz kultury literackiej uatwiy mu zakorzenienie si8 w tradycji; Proram awansu
artystyczneo i kulturoweo> jaki realizowaa ta nowa praktyka komunikacyjna>
6czy si8 z dro6 na parnas; %ino chciao zosta: dziesi6t6 muz6; najor8tsze
dyskusje wok9 kina wywoywao pytanieE (zy artystyczne aspiracje kina s6 oraz
czy mo6 5y: zrealizowaneL
!adio> kt9re w przestrzeni spoecznej -unkcjonowao od lat dwudziestych
XX w;> od pierwszej chwili wiele uwai i miejsca poGwi8cao upowszechnianiu
sztuki sowa> a w swoich wasnych poszukiwaniach artystycznych 0 powieGci
radiowej> dramacie radiowym 0 nawi6zywao do wzor9w literackich> a cz8sto wr8cz
naGladowao literatur8;
*szystkie te wynalazki> kt9re do dzisiaj s6 podstaw6 wa7nych praktyk
komunikacyjnych> rozwijay si8 pod urokiem sztuki> w jej paradymacie; I jeszcze
nie tak dawno> 5o kilkanaGcie lat temu> nazywaliGmy je sztukami technicznymi 56dK
sztukami masowymi;
Inaczej w poowie XX w; wesza na scen8 telewizja; #ej transmisyjne
mo7liwoGci daway od5iorcom szans8 udziau w przekazywanych Mna 7ywoO
zdarzeniach; &elewizja nawi6zywaa tak7e do doro5ku literatury i sztuki> korzystaa
z doGwiadcze kina; "d pocz6tku jednak zachwalaa si8 komunikacyjn6
wielo-unkcyjnoGci6; nie chciaa 5y: tylko kolejn6> now6 muz6; I prawie nikt nie
oczekiwa> 7e stanie si8 przede wszystkim sztuk6; Zmieni si8 paradymat;
) prou XXI w; sztuka zajmuje wprawdzie nadal wyr97nione> wa7ne
miejsce> ale jej moc wzorotw9rcza wyraKnie zmalaa> jej rola w ksztatowaniu
wsp9czesnych uczestnik9w kultury nie wydaje si8 ju7 tak istotna jak kiedyG;
Zo7yy si8 na to najrozmaitsze przeksztacenia dwudziestowieczne 0 cywilizacyjne>
spoeczne> polityczne> komunikacyjne> niemay w tym udzia maj6 przemiany samej
sztuki;
* pierwszym :wier:wieczu XX stulecia sami artyGci naruszali zasad8
wyj6tkowoGci sztuki> jej odr85noGci wo5ec 7ycia> najradykalniej uczynili to
-uturyGci> za-ascynowani zar9wno ide6 post8pu> jak i konkretnymi przejawami
nowoczesnoGci; (hcieli przekreGli: przeszoG:> odrzuci: wszelkie tradycje> uznane
wartoGci i instytucje; * kierunku rozwoju kultury widzieli szans8 no5ilitacji mas; *
swojej sztuce pran8li dotrzyma: kroku alopowi 7ycia> a nawet skonni 5yli
podporz6dkowa: sztuk8 prawom nadchodz6cej epoki;
Inaczej sztuk8 jako sacrum kwestionowali dadaiGci; !ezynowali z kateorii
estetycznych> dystansowali si8 wo5ec reu tradycyjnej sztuki; 'estrukcj8
dotychczasowej sztuki 6czyli z apro5at6 dla -orm artystycznych nastawionych na
proces;
Z kolei konstruktywiGci odrzucali wyj6tkowoG: artysty i tajemnic8 aktu
tw9rczeoP artysta mia 5y: takim samym pracownikiem> jak przedstawiciele innych
pro-esji> a rezultaty jeo pracy miay nosi: znamiona spoeczneo utylitaryzmu;
Awanarda krakowska na czele z Peiperem hodowaa wprawdzie nowoczesnoGci>
ale chodzio o nowoczesnoG: warsztatu poetyckieo i autotelicznoG: poezji 0 w myGl
zasady> 7e spoecznie u7yteczna mo7e 5y: tylko do5ra poezja;
* ka7dym razie ten wielostronny> zmasowany> wewn8trzny> 5y tak rzec>
atak na sztuk8 jako sacrum nie pozosta 5ez wpywu na autore-leksj8 tw9rc9w i na
dalsze losy sztuki; *5rew temu wszystkiemu sama sztuka rozwija si8 XX w; 5ardzo
intensywnie> wr8cz 7ywioowo 0 mno76 si8 nowe zjawiska artystyczne> powstaj6
nowe kierunki> sztuka zyskuje szersz6 pu5licznoG:; #ednoczeGnie> zwaszcza od lat
szeG:dziesi6tych> przy5iera na sile wielonurtowa krytyka wewn8trzna> podwa7aj6ca
systematycznie poszcze9lne uruntowane skadniki i relacje sztuki jako dziedziny
kultury; %rytyka ta o5ejmuje tradycyjnie 9wne -ilary sztukiE malarstwo> muzyk8>
teatr> literatur8;
Fztuki plastyczne wielorako kwestionuj6 swoje -undamentalne zao7eniaE
uprzywilejowany status dziea oraz podzia na role tw9rcy i od5iorcy; Na przykad
konceptualizm doprowadza do skrajnych konsekwencji niekt9re tendencje i rysy
wsp9czesnej sztuki; Podwa7a mianowicie materialn6 posta: dziea> przedmiot
artystyczny jako oczywisty cel tw9rczoGci> rezultat wirtuozerii artysty> a przenosi
ci87ar na sytuacj8 mentaln6> na tw9rczy proces prze5ieaj6cy w wyo5raKni;
!ezynuje zatem z konkretnej postaci dziea na rzecz sameo pomysu> konceptu;
AktywnoG: myGlowa uznana zostaje za tworzywo sztuki> dziaania re-leksyjne za
waGciwe dzieo> nie wyklucza to de-initywnie konkretneo zapisu> jakieoG
utrwalenia> lecz od5iera mu wa7noG:; %onceptualizm rezynuje zarazem z akade0
mickieo> zawodoweo przyotowania tw9rcy> z jeo artystycznej sprawnoGci na
rzecz postawy o9lnie kreatywnej> waGciwej 0 na mocy zao7enia 0 ka7demu; * ten
spos95 zostaje zr9wnany status tw9rcy i od5iorcy; &ak jak wszystko> 6cznie z
konceptem> mo7e 5y: sztuk6> tak ka7dy> jeGli si8 postara> mo7e 5y: artyst6;
'ziaalnoG: #ohna (aeSa sym5olizowa: mo7e zasadnicze przeo5ra7enia w
muzyce; )wa7any powszechnie za tw9rc8 aleatoryzmu w dziedzinie kompozycji>
jedynie ramowo okreGla materia> nie determinowa -ormy; *ieloznacznoG:
wyjGcioweo zapisu nie przes6dzaa rezultatu dKwi8koweo i wra7enioweo>
stwarzaa wykonawcy du7e mo7liwoGci interpretacyjne; (ae wychodzi od utartych
wzor9w i przyzwyczaje kultury muzycznej> a nast8pnie dezawuowa je i odrzuca;
Ftosowa nowe Kr9da dKwi8ku> konkretne i elektroniczne; 'o tworzywa
dKwi8koweo dodawa skadniki niemuzyczne> a wykonanie eksponowao wymiar
zachowaniowy dziea> na5ierao cech widowiskowych; By (ae wielkim
nowatorem nie tylko w dziedzinie muzyki> tak jak idea aleatoryzmu wywara wpyw
nie tylko na kultur8 muzyczn6> ale na ca6 sztuk8 wsp9czesn6;
!adykalne eksperymenty teatralne odrzucaj6 dotychczasowe reuy ry
scenicznej jako sztuczne> nieautentyczne; Przekraczaj6 przestrze 5udynku
teatralneo> 5y zaarn6: miejsca> w kt9rych toczy si8 7ycie codzienne; .ikcyjny
czas sceniczny porzucaj6 dla realnych dozna i doGwiadcze; Literacka podstawa
przedstawienia okazaa si8 z5yt konwencjonalna> zatem mao przydatna; 'lateo
zast6pia j6 improwizacja; *sp9czesny teatr poszukuj6cy zdo5ywa dla sie5ie
miejsce w realnej przestrzeni spoecznej> stawia na wsp9lne z pu5licznoGci6
doGwiadczenia antropoloiczne> na odsanianie prawdy o czowieczej kondycji 5ez
poGrednictwa kanon9w dotychczasowej sztuki scenicznej> Im dalej od teatru> a
5li7ej 7ycia> tym lepiej; (hce zarazem zakorzenienia w potocznoGci 7ycia i uznania
wyj6tkowoGci swojej misji;
Literatura przez cae stulecie poddaje wszechstronnej krytyce swoje
tworzywo; 'ystansuje si8 wo5ec penionych przez sie5ie demiuricznych i
dydaktycznych -unkcji spoecznych; "twiera struktur8 dzie> 5y aktywizowa:
czytelnika> proponuje mu wsp9udzia w ksztatowaniu znacze; Zarazem otwiera
si8 na szeroko rozumiane piGmiennictwo 0 na tak zwan6 literatur8 -aktu> na 5iora-ie
i auto5iora-ie> dzienniki oraz pami8tniki> reporta7e i pu5licystyk8> eseje oraz
wszelkie inne -ormy paraliterackie; 'esakralizuje rol8 autora> no5ilituje czytelnika>
nie posuwa si8 jednak do rezynacji z sameo tekstu;
*szystkie te radykalne przeo5ra7enia naruszay powszechnie dot6d
o5owi6zuj6cy w praktykach artystycznych model autorski> z trwaym podziaem r9l
na nadawc9w i od5iorc9w> z centraln6 pozycj6 tw9rcy> z otowym> skoczonym
ksztatem dziea i jeo uprzywilejowanym statusem> z ide6 misji wpisan6 w rol8
tw9rcy> sprz8ni8t6 z autorytetem> z odtw9rczym proramem przypisanym roli
od5iorcy; +iepartnerski charakter modelu autorskieo nie 5y w zasadzie wczeGniej
kwestionowany; "5owi6zywa moc6 niepisanej umowy> sankcjonowanej
zwyczajem> tradycj6; &alent wszak pozostaje nadal tajemniczym darem> nie
rozszy-rowanym kodem> uzasadnia podzia na demiur9w i pro-an9w;
Zmierzch paradymatu sztuki mo7e 5y: spowodowany tak7e oko0
licznoGciami wo5ec niej zewn8trznymi> zmieniaj6cym si8 zasadniczo i runtownie
kontekstem lo5alnym; Pozytywne i neatywne skutki rozwoju cywilizacyjneo w
XX w; zakwestionoway sakraln6 -unkcj8 sztuki> odsoniy jej sa5oGci w stosunku
do spoeczneo i polityczneo wymiaru rzeczywistoGci; Niekwestionowana waa
sztuki 7ywia si8 autotelicznoGci6> wyrastaa z tw9rczej swo5ody> z niezale7noGci
artysty; &ymczasem kontekst zewn8trzny podawa w w6tpliwoG: te oczywiste
sk6din6d zao7enia; "dsania przede wszystkim 5rak autonomii sztuki> uGwiadamia
85okie nieraz powi6zania z innymi MsilnymiO s-erami kultury 0 z ideoloi6>
polityk6> propaand6; "dkrywa materialn6 i -inansow6 stron8 uprawiania sztuki> jej
uzale7nienia ekonomiczne> uwarunkowania rynkowe; Fztuka zdesakrali0zowaa si8;
nie tylko nie jest na mocy zao7enia wolna> lecz 5ywa na usuach; Nie tylko nie ma
warancji wolnoGciowych> lecz ro76jej wszyst0
kie puapki skomplikowaneo 7ycia w XX w; 'eradacja teo wyr97nioneo
poprzednio -ramentu kultury w rozmaitych okresach dwudziesteo stulecia>
5ezsilnoG: wo5ec przemocy i wojen> kompromitacja w czasach szalej6cych
totalitaryzm9w> dotkliwe oraniczenia na co dzie 0 sztuka w wieku XX dzielia
wzloty i upadki caej kulturyP okazaa si8 jej cz8Gci6 niez5yt uprzywilejowan6;
*idoczny zmierzch paradymatu sztuki nie mo7e przesoni: jej wai i
niew6tpliwych aktyw9w 0 donioseo udziau w przezwyci87aniu zniewolenia> w
oporze wo5ec wszecho5owi6zuj6cej monokultury> w dawaniu Gwiadectwa> w
o5ronie istotnych wartoGci> w konsekwentnym 5udowaniu samowiedzy> w d67eniu
do samorealizacji; Fztuka w wieku XX dzielia nie tylko upadki caej kultury>
dzielia tak7e jej wzloty>
Fztuka jest elitarna> natomiast komunikacja spoeczna jest ealitarna; Fztuka
z zao7enia wyr97nia si8 z potocznoGci 7ycia; %omunikacja spoeczna jest
skadnikiem codziennoGci; Fztuka powstaje i rozwija si8 si6 talentu swoich
tw9rc9w; %omunikacja spoeczna 7yje dzi8ki zaspokajaniu spoecznych oczekiwa
przez wyspecjalizowane szta5y; ) podstaw sztuki le7y niepowtarzalne> oryinalne
dzieo; Zasad6 spoecznej komunikacji s6 multiplikacje najrozmaitszych
komunikat9w; " ile w od5iorze sztuki decyduj6ce znaczenie maj6 szcze9lne
zainteresowania> wysoka specjalizacja> niecodzienna wra7liwoG:> o tyle w
komunikacji spoecznej wystarczaj6 potoczne> ale popularne zainteresowania>
przeci8tne kompetencje> powszechnie wyst8puj6ce o5yczaje komunikacyjne; %la0
sycznym celem sztuki jest sama tw9rczoG:; (ele spoecznej komunikacji nastawione
s6 przede wszystkim na od5i9r pu5liczny i jeo praktyczne konsekwencje;
%omunikacja ma niepor9wnanie szersz6 5az8 spoeczn6 od sztuki; Przy tych
wszystkich zasadniczych odmiennoGciach rozmaite zjawiska z dziedziny sztuki
mo6 wsp9czeGnie stawa: si8 i niejednokrotnie staj6 si8 -ramentem spoecznej
komunikacji; Fztuka z kolei 7ywi si8 zjawiskami ze s-ery komunikacji spoecznej>
nawi6zuje do nich> komentuje je;
%omunikacj8 konstytuuje in-ormowanie oraz porozumiewanie si8 ludzi w
skali spoecznej> pu5licznej; "d5ywa si8 ona na oczach caeo spoeczestwa> przy
zainteresowaniu 56dK z udziaem pewnej jeo cz8Gci; "ranizuj6 j6 -achowcy> ale
ka7dy mo7e sta: si8 inicjatorem czy autorem jakieoG powiadomienia @wa7ne
zdarzenie przypadkowo uchwycone przez -ilm amatorski> sensacyjne zdj8cia>
czerwony tele-on radia Zet etcC%
+a komunikacj8 spoeczn6 skada si8 wiele najrozmaitszych o5szar9w i
zjawisk wsp9czesnych czas9w 0 aktualnych> z przysowiowej ostatniej chwili> ale
tak7e z przeszoGci i tak7e wychylonych ku przyszoGci; Fkada si8 na ni6 to> co
zaspokaja ciekawoG:> porusza wyo5raKni8> co niepokoi i zara7a> co uczy i 5awi>
5udzi namys> jest przedmiotem oceny 0 wiadomoGci o -aktach i wydarzeniach>
opinie> pol6dy> przeGwiadczenia> sonda7e i Gwiadectwa> hasa> sloany> stereotypy>
sowa i o5razy0klucze> aru0
menty i dowody rzeczowe> dianozy i pronozy; *yra7one w sowach> o5razach> w
rozmaitych po6czeniach materii znakowej> docieraj6ce r97nymi kanaami 0 przez
kontakty 5ezpoGrednie> z prasy> radia> telewizjiP z miejsca pracy> z imprez
rozrywkowych> ze Gwiata sztuki i nauki> ze stadion9w i autostradP in-ormacje
lokalne> reionalne> krajowe> lo5alne; %omunikacja spoeczna dotyczy zdarze
potocznych> zwyczajnych oraz odGwi8tnych i nadzwyczajnych> potwierdzaj6cych
eneralnie istniej6cy status Puo, a tak7e Gwiadcz6cych o jeo naruszaniu 56dK
amaniuP doniesie z 7ycia spoeczneo> polityczneo> ospodarczeo> kulturalneo>
w6cznie z relii6> ideoloi6> oGwiat6> nauk6; 'lateo przedmiotowa rozpi8toG: tej
komunikacji jest oromna 0 to pronozy poody> akty terroryzmu> re-erenda i
wy5ory> kon-likty i protesty spoeczne> pro5lemy ospodarcze> alkoholizm>
narkotyki> seks> AI'FP imprezy sportowe> koncerty rockowe i sym-oniczne>
-estiwale -ilmowe> seriale telewizyjne> reklama> dokumenty -otora-iczne; +a
komunikacyjnym olimpie zasiadaj6 politycy krajowi i zaraniczni> papie7 i 5iskupi>
dziennikarze> komentatorzy> -otora-icy i rysownicy> aktorzy i piosenkarze> inni
artyGci i dziaacze spoeczni> mistrzowie sportu i intelektualiGci; Przez amy i ekrany
przesuwaj6 si8 ludzie przeci8tni i nieprzeci8tni> dziwacy> wyczynowcy> a-erzyGci i
przest8pcy;
* zasi8 komunikacji spoecznej wchodz6 -ramenty r97nych praktyk
komunikacyjnych; +a przykad z praktyki literackiej z pewnoGci6 oGne nowoGci>
tak zwane 5estselleryP pu5liczne wizerunki wer5alne i audiowizualne niekt9rych
wsp9czesnych poet9w i prozaik9w> zwaszcza laureat9w presti7owych nar9dP
treG: wy5ranych utwor9w literackich> a w tym pozycje z kanonu lektur szkolnychE
repertuar postaci -ikcyjnych> znane sym5ole i -iury literackieP pewne wartoGci
literackie> a nadto -ilmowe> radiowe> telewizyjne adaptacje popularnych utwor9w>
estradowe wersje tekst9w poetyckich> sowa wielu piosenek; *pywy s6 wzajemneE
do praktyki literackiej zaliczone zostaj6 takie -ormy prasowe> jak reporta7 czy
-elieton> utwory przeznaczone do realizacji na du7ym lu5 maym ekranie oraz w
radiu> wiele odmian tak zwanej literatury -aktu;
A5y moa uksztatowa: si8 i -unkcjonowa: tak zakrojona s-era komunikacji
spoecznej> musz6 5y: spenione nieodzowne warunki; Fpoeczestwo musi
osi6n6: pewien stan rozwoju> potrze5ny jest te7 okreGlony poziom in-rastruktury
technicznej i oranizacyjnej;
Fpoeczestwo nie mo7e 5y: podzielone na nie kontaktuj6ce si8 mi8dzy so56
0 cho:5y poGrednio 0 odr85ne klasy czy warstwy; %onieczne staje si8 przede
wszystkim znaczne zmniejszenie 5arier spoecznych> kt9re wykluczay5y 56dK
oraniczay in-ormowanie i porozumiewanie si8 ludziP niez58dne jest niwelowanie
r97nic spoecznych> kt9re uniemo7liwiay5y ksztatowanie si8 komunikacyjnej
wsp9lnoty; Potrze5ne s6 zatem mechanizmy ekonomiczne zapewniaj6ce wymaany
poziom minimum warunk9w 7yciowych; *a7na jest podo5na sytuacja o5ywateli
wo5ec prawa i innych instytucji demokratycznych; Niez58dny jest pewien standard
edu0
kacyjny 0 powszechna al-a5etyzacja> wsp9lny kanon tradycji> lektur> wartoGci>
sym5oli; "czywistym warunkiem komunikacyjnej wsp9lnoty jest minimum
przyotowania do uczestnictwa w kulturze> pewien poziom kompetencji w zakresie
podstawowych praktyk komunikacyjnych> Mumasowie0nieO umiej8tnoGci
potrze5nych do udziau w in-ormowaniu i porozumiewaniu si8; najo9lniej m9wi6c>
niez58dne s6 por9wnywalne sytuacje ekonomiczne i spoeczne ludzi oraz
por9wnywalne przyotowanie ich do udziau we wsp9lnocie komunikacyjnej;
%onieczna jest oczywiGcie odpowiednia in-rastruktura techniczna i
oranizacyjna zapewniaj6ca wystarczaj6ce oraz doodne warunki in-ormowania i
porozumiewania si8 spoeczneo; Pierwszym takim etapem> wst8pnym czy
przyotowawczym> 5ya wielkonakadowa prasa i inne druki masowe> tak7e
po6czone z o5razem> jak np; komiksy> plakaty> poczt9wki oraz -otora-ie;
Nast8pnie rozpowszechnia si8 i zaj8a wa7ne miejsce ruchoma -otora-ia> a wraz z
ni6 kroniki -ilmowe> -ilmy dokumentalne> -ilmy -a5ularne; Przywoane sposo5y
spoeczneo komunikowania na o9 realizowane 5yy poza prywatn6 przestrzeni6
mieszkaln6 i tylko cz8G: z nich moa speni: si8 w warunkach domowych;
%olejny> zasadniczo nowy etap porozumiewania si8 w skali spoecznej
tworzyy Grodki masoweo przekazuE stacje radiowe oraz telewizyjne nadaj6ce z
nielicznych centr9w te same 56dK z5li7one in-ormacje do wielu prywatnych
mieszka w kraju> zatem do pojedynczych od5iorc9w rozsianych na pewnym
o5szarze; &en scentralizowany charakter in-rastruktury komunikacyjnej sta si8
Kr9dem powa7nych i uzasadnionych o5aw o jednostronny kierunek przepywu
in-ormacji 0 od centralneo nadawcy do masowych od5iorc9w; "5awiano si8
przede wszystkim pokus atweo sterowania opiniami spoecznymi; Nwatowny
rozw9j owej in-rastruktury sprzyja wizji wszechwadnej instancji nadawczej z
jednej strony oraz poddanej manipulacji masy od5iorc9w 0 z druiej; Niespotykana
dot6d iloG: od5iorc9w zara7aa 0 zdaniem krytyk9w 0jakoGci proces9w komuniko0
wania; Przedmiotem krytyki sta si8 9wnie 9w nowy uczestnik kultury> sa5o
o5yty z tradycj6> w tym zwaszcza ze sztuk6> niez5yt do5rze przyotowany do
partycypacji w kulturze tradycyjnej> kt9ry teraz wsp9tworzy wielk6 wsp9lnot8
komunikacyjn6; 'la przykaduE ch8tnie chodzi do kina> cho: ukoczy zaledwie
kilka klas szkoy powszechnej; Znalazo si8 natychmiast wielu krytyk9w takieo
masoweo spoeczestwa> w kt9rym zacieraa si8 cz8G: wyznacznik9w
hierarchicznej struktury spoecznej> powoduj6c m;in; dewaluacj8 aspiracji do
uczestnictwa w tak zwanej kulturze wy7szej; %rytyczny wizerunek nowych
uczestnik9w komunikacji zakada nie tylko ich 5rak orientacji w tradycji
kulturalnej> ale tak7e o5ni7ony poziom kompetencji komunikacyjnych> zatem
5ierne> 5ezkrytyczne przyjmowanie homoenicznych treGci i -orm> 5ez5ronnoG:
wo5ec przemycanych komunikat9w perswazyjnych> zod8 na ukryte 56dK jawne
scenariusze zachowa; * ten krytyczny wizerunek nowych uczestnik9w
komunikacji wpisany 5y pewnik o ich niezdolnoGci do samodzielneo myGlenia> do
zindywidualizowanych operacji znaczeniowych> wyamuj6cych si8 spod dyktatu
dysponenta0nadawcy; %oncepcje tak zwanej kultury masowej zauwa7yy
nie5ezpieczestwo wprowadzenia centralistycznych instytucji do oranizacji 7ycia
ospodarczeo i spoeczneo> dostrzey wielostopniow6 instytucjonalizacj8
uczestnictwa w kulturze wsp9czesnej> wejGcie na komunikacyjn6 scen8 nowych
mas od5iorczych> zaro7enie uznanych wartoGci i wzor9w> homoenizacj8
serwowanych przekaz9w> ujednolicanie pol6d9w i postaw> roK58 daleko
posuni8tej inerencji dysponent9w i sternik9w w 7ycie jednostek i rup; nie
zauwa7yy jednak> 7e 5ezkrytyczne przyjmowanie o-ert komunikacyjnych rozi nie
tylko nowym> Kle przyotowanym uczestnikom kultury> ale ka7demu> kto poddany
zostaje manipulacji w systemie niedemokratycznym> i 7e do sprzeciwu wo5ec takich
dziaa na o9 nie wystarczaj6 same tylko kompetencje komunikacyjne; +ie
doceniy post8puj6cej zo7onoGci i komplikacji sameo systemu komunikowania>
nowych praktyk komunikacyjnych> do udziau w kt9rych nikt nie jest odpowiednio
przyotowany> nie zauwa7yy r9wnie7> 7e rozw9j komunikacji sprz87ony jest z
rozwojem spoecznym i cywilizacyjnym i 7e scena komunikacyjna nie jest
chwilowo orsz6 jakoGciowo Msztuk6O> ale r97nym od sztuki> odr85nym zespoem
zjawisk kulturowych> kt9ry 0 tylko z pozoru paradoksalnie 0 niesie pot87ny potencja
emancypacyjny; Przeoczyy tak7e -akt> 7e wszystkie te przeksztacenia 58d6 trwale
rzutoway na miejsce i rol8 sztuki w caoGci kultury oraz na jej wasne przemiany;
"czywiGcie komunikowanie si8 w skali caeo spoeczestwa zdarzao si8
tak7e w9wczas> kiedy nie 5yo jeszcze roz5udowanej nowoczesnej in-rastruktury
komunikacyjnej> w warunkach znaczneo zr97nicowania sytuacji ekonomicznej i
spoecznej oraz kompetencji komunikacyjnych jeo czonk9w; &ak 5ywao np;
wtedy> kiedy chodzio o doniose> podo5nie odczuwane przez znaczn) cz7 lu5
wi8kszoG: pro5lemy natur# narodowea 56dK pastwowej> o prze7ywane wsp9lnie
kwestie wiary i reliii; Byy to niew6tpliwie sytuacje wyj6tkowe;
) prou XXI w; zupenie nowy etap w komunikacji spoecznej otwieraj6
najnowsze mediaE wideo oraz komputer; *ideo zmienia reuy o5cowania z
przekazami audiowizualnymi; %oczy epok8 przemykaj6cych przez ekrany
tekst9w> pozwala je zatrzyma: do wasnej> indywidualnej lektury; +anetowid
utrwala na 7yczenie od5iorcy wy5ran6 audycj8 nadan6 przez telewizj8> kt9r6
u7ytkownik mo7e dowolnie dysponowa:; 'zi8ki nowej technice powstaa oromna
wideoteka zo7ona przede wszystkim z -ilm9w -a5ularnych oraz z materia9w
dokumentuj6cych najrozmaitsze zdarzenia @w tym z kr8u sztukiAP mo7na
posuiwa: si8 ni6 tak> jak wykorzystywane s6 z5iory 5i5lioteczne; *pynie to> jak
przypuszczam> na przeksztacenia praktyk audiowizualnych> na wyo5ra7ane i -ak0
tyczne mo7liwoGci audiowizualnych wypowiedzi> na zmian8 postaw wo5ec
audiowizualnoGci; Zwaszcza 7e lekkie> atwe w o5sudze kamery wideo staj6 si8
coraz 5ardziej dost8pne dla szerszej pu5licznoGci> a skutecznie
konkuruj6c z aparatami -otora-icznymi pozwalaj6 swoim u7ytkownikom wnikn6:
w sposo5y 5udowania tekst9w audiowizualnych;
Neneracja komputer9w multimedialnych> oparta na in-ormacji cy-rowej>
zapocz6tkowuje now6 er8 audiowizualnoGci; %omputer teo rodzaju dzi8ki ('0
!"+0om pozwala w nowy spos95 o5cowa: z tekstami audiowizualnymiE
)7ytkownik mo7e korzysta: z najrozmaitszych proram9w edukacyjnych>
szkoleniowych> z hipertekst9w> mo7e ra: w ry komputerowe> mo7e ol6da: -ilmy
interaktywne> sam mo7e konstruowa: wypowiedK audiowizualn6; *a7ne jest i to> 7e
multimedialny komputer umo7liwia konstruowanie tekst9w z5udowanych z r97nych
znak9wE wer5alnych 0 wizualnych i audialnychP audialnych nie opartych na sowieP
o5razowych 0statycznych> animowanych> ruchomych> wirtualnychP audiowizualnych
w rozmaitych wariantach;
*ideo sprz87one z telewizorem przez ka5el telewizyjny pozwala uruchomi:
tak zwan6 telewizj8 interaktywn6> co jednak 6czy si8 z oromnymi kosztami;
&elewizja interaktywna proponuje> jak dot6d> na 7yczenie a5onenta wy5rane -ilmy>
ry wideo> serwisy in-ormacyjne oraz zakupy w wirtualnych maazynach 5ez
wychodzenia z domu; "-erta ta przechodzi o5ecnie stadium eksperymentalne;
%omputer wyposa7ony w modem poprzez lini8 tele-oniczn6 mo7e korzysta:
z usu sieciowych; "d lat dziewi8:dziesi6tych coraz 5ardziej popularna jest
lo5alna sie: komputerowaE Internet; * ostatnich kilku latach o5j8a kilkadziesi6t
milion9w u7ytkownik9w> najcz8Gciej su7y do 5yskawiczneo i stosunkowo
tanieo przesyania wiadomoGci @poczta elektronicznaA> do Gci6ana plik9w z
dowolneo punktu sieci> do udziau w tematycznych rupach dyskusyjnych> do
przel6dania zaso59w in-ormacji> w tym tak7e audiowizualnych> romadzonych i
udost8pnianych przez oso5y prywatne> instytucje spoeczne> komercyjne> rz6dy>
oranizacje mi8dzynarodowe @o9lnoGwiatowa paj8czyna 0 *orld *ide *e5A;
&elewizor czy komputer 0 wok9 czeo 58dzie si8 oranizowaa spoeczna
komunikacja> co pozostanie na placu 5oju w przyszoGci> kiedy powszechne stanie
si8 przesyanie i od5ieranie in-ormacji cy-rowejL
"5ecny etap w rozwoju in-rastruktury komunikacyjnej powoduje istotne
zmiany w modelu komunikowania; (entralny nadawca zostaje wyeliminowany i
zast6piony przez oGrodki lokalne i ponadlokalne> reionalne i ponadreionalne;
Ftacje telewizyjne wieloma kanaami transmituj6 proramy lokalne> krajowe i
satelitarne; !ozoGnie radiowe dziaaj6 na podo5nych zasadach; ,omoenizacja
emitowanych wartoGci i treGci ust8puje przed wieloaspektow6> zwielokrotnion6
pluralizacj6 o-erowanych przekaz9w; * nowym poo7eniu znajduje si8 masowy
od5iorca; Al5owiem promie oddziaywania medi9w wydu7a si8 i poszerza>
o5ejmowa: mo7e wielkie przestrzenie i wielu> wielu ludzi> nowe techniki staj6 si8
dost8pne coraz szerszej pu5licznoGci> ale ani nie nasila to -aktycznych proces9w
homoenizacyjnych> ani nie jXest ju7 tak mocno podnoszone przez krytyk9w
wsp9czesnoGci jak poprzednio; Zmieni si8 5owiem charakter relacji mi8dzy
9wnymi 5ohaterami komunikacyjnej sceny; (oraz wi8cej do powiedzenia ma sam
od5iorca i to ka7dy od5iorca 0 mo7e decydowa: oso5iGcie> jakie audycje telewizyjne
od5iera i jakich proram9w komputerowych u7ywa> jak i kiedy korzysta z
wy5ranych o-ert; 'otychczasowy jednokierunkowy przepyw in-ormacji zast6piy
przepywy dwustronne i wielostronne; Zatem skala i zasi8 dziaania najnowszych
medi9w wzrosy niepomiernie> przy jednoczesnym niezwykym wz5oaceniu i
zr97nicowaniu o-erty proramowej;
* re-leksji teoretycznej podkreGla si8 teraz z jednej strony decentralizacj8>
koloryt lokalny> pro-ilowanie komunikacji wedu zr97nicowanych potrze5 i
zainteresowa> cz8sto doG: szcze9lnych czy specjalistycznychP z druiej zaG 0
stopniowe eliminowanie wczeGniejszych oranicze przestrzennych czy
iloGciowychE w procesach komunikacyjnych uczestniczy: mo7e ka7dy z dowolneo
miejsca na Ziemi @i w MoswojonymO %osmosieA> jeGli tylko spenia warunki
konieczne i wystarczaj6ce do udziau w komunikacyjnej wymianie;
*Gr9d o5serwator9w i krytyk9w wsp9czesnoGci pozostaa jednak niewiara
w dojrzaoG: komunikacyjn6 szerokiej pu5licznoGci> w jej samodzielnoG: i
krytycyzm> mimo rosn6ceo poziomu wyksztacenia; Pozostaa nadto niech8: do
coraz nowszych osi6ni8: techniki> l8k przed trium-em techniki nad kultur6 0
strasz6 wizje ucieczek w sztuczne Gwiaty> uzale7nie od lamp kineskopowych>
wizje neatywnych utopii> a zwyci8stwo superkomputera 'eep Blue w szachowej
rozrywce z Narrim %asparowem miao5y 5y: wst8pn6 ich realizacj6;
+ie 5udz6 mojeo zdziwienia o5awy zwi6zane z kierunkiem ewolucji naszej
cywilizacji i kultury> niepokoje na temat 7ycia ludzi i spoeczestw w konsekwencji
licznych> watownych przemian 0 ten rodzaj re-leksji sta si8 notorycznym
elementem myGli dwudziestowiecznej> a tradycje konserwatywne maj6 znacznie
starsz6 leitymacj8; Zaskakuje trwaoG: archaicznych przeGwiadcze> a st6d
nietra-ne rozpoznania> oceny oparte na prze5rzmiaych podstawach> przy
jednoczeGnie naminnym korzystaniu z technicznych udoodnie w r97nych
dziedzinach nauki i 7ycia;
Na dzisiejszej scenie> u prou XXI w;> wyst8puj6 sposo5y porozumiewania
si8 waGciwe wszystkim etapom rozwoju komunikacyjnej in-rastruktury> powi8ksza
si8 i r97nicuje repertuar znak9w> noGnik9w> kana9w> przekaz9w; !oGnie mo7liwy
zasi8 spoecznej komunikacji oraz udzia kontakt9w poGrednich> maleje znaczenie
czynnik9w przestrzennych; %omunikacja spoeczna nieod6cznie towarzyszy
wsp9czesnym spoeczestwom> jest ich swoist6 wykadni6P jest o5szarem> na
kt9rym 0 przy caej amie pol6d9w> stanowisk> opcji 0 ludzie porozumiewaj6 si8 ze
so56 mniej lu5 5ardziej skutecznieP pr95uj6 zrozumie: swoje poo7enie> sw9j Gwiat i
czas> swoje pro5lemy 0 od prostych i 5analnych po skomplikowane> wstrz6sa0
j6ce> traiczne 0 i znajduj6 odpowiedzi lokuj6ce si8 mi8dzy 85okim pesymizmem
a eu-oryczn6 nadziej6;
niekt9rzy 5adacze do dziG dziel6 kultur8 na wysok6 i nisk6; 'o pierwszej 0
wartoGciowej 0 zaliczaj6 sztuk8> drua jawi si8 im domen6 Mkultury masowejO 0 5ez
wartoGci> nijakiej> homoenicznej; F6dz8> 7e owa domena kultury masowej
przedmiotowo 5liska jest temu> co okreGlam mianem komunikacji spoecznej; F6dz8
tak7e> 7e okolicznoGci> kt9re powoay do istnienia teorie kultury masowej> zmieniy
si8 tak zasadniczo> 7e nie tumacz6> a tym 5ardziej nie uzasadniaj6 o5ecnie tamtych
dianoz; &rwanie zaG tych teorii uniemo7liwia> a przynajmniej utrudnia dzisiaj> u
prou XXI stulecia> rozumienie naszej epoki;
* kulturze wsp9czesnej sztuka oraz komunikacja spoeczna sytuuj6 si8> w
moim przekonaniu> nie hierarchicznie> lecz o5ok sie5ie i maj6 inne zao7enia> cele>
zadania; Ich charakterystyka i ocena powinny to uwzl8dnia:> 5y nie tkwi: w
58dnym kole nieporozumie> 5y nie traktowa: komunikacji jako orszej czy
ni7szej sztuki oraz nie przepowiada: nieuchronnej Gmierci sztuki MprawdziwejO;
Nruntownie zmieniony kontekst lo5alny zapewnia miejsce zar9wno sztuce> jak
komunikacji> cho: r97nicuje ich role; )jawni nadto realne sytuacje konkurencyjne;
Przykadowo> literaturze pi8knej ro76 konkurencj6 0 i zasilaj6 j6 nieustannie 0
-ormy nie5ele0trystyczneE reporta7e> dokumenty oso5iste> wspomnienia> zapiski>
teksty popularyzuj6ce rozmaite dziedziny nauki> narracje -ikcyjne> narracje Mwzi8te
z 7yciaO> metanarracje podleaj6 kontaminacji i rywalizuj6 o uznanie i o
popularnoG:;
Ponadto ranice sztuki nie kocz6 si8 ani na rze na -lecie> ani tam> dzie
lokowana jest dostatecznie oswojona technika> to znaczy w kinie; " ile w latach
trzydziestych kino> przynajmniej u nas> traktowano niczym jarmarczn6 rozrywk8> o
tyle dzisiaj> przy caej zmienionej sytuacji> uznajemy> 7e -ilm kinowy jest czy 5ywa
sztuk6; Ale nowsze i najnowsze techniki z czasem mo6 r9wnie7 rozwin6: si8 w
tym kierunku 0poci6aj6cym przykadem jest niew6tpliwie tw9rczoG: Z5iniewa
!y5czyskieo;
'o niedawna samorealizacja kojarzona 5ya 9wnie ze s-er6 sztuki> z
tw9rczoGci6 artystyczn6; * druiej poowie XX stulecia pojawiy si8 idee 6cz6ce
samorealizacj8 z kreatywnoGci6; #oseph Beuys> dla przykadu> osi hasoE %a7dy
artyst6; Aktualizacj8 kwestii samorealizacji spowodoway te same> jak myGl8>
okolicznoGci> kt9re sprzyjaj6 spoecznej komunikacji @lepsze warunki 7ycia> wi8cej
wolneo czasu> wy7szy poziom wyksztacenia> szersze pole dla ksztatowania si8 i
realizacji indywidualnych potrze5> zainteresowa> zdolnoGciA; %reatywnoG:> inaczej
zdolnoG: do tw9rczej postawy w dowolnej dziedzinie> wykracza daleko poza teren
samej sztuki> mo7e przejawia: si8 w 5ardzo wielu s-erach; 'ecyduje o niej nie jakiG
wyr97niony -rament kultury> lecz kreatywne mo7liwoGci ludzi; Fzcze9lnie
pomyGln6 sytuacj8 maj6 te jednostki> kt9re samorealizuj6 si8 w swojej pracy
zawodowej; %a7dy jednak uczestnik kultury mo7e
dzisiaj d67y: do samorealizacji dro6 samopoznania> szukania najlepszych dla
sie5ie Mscenariuszy zachowaO> kreowania sie5ie i wasnej ezystencji;
#aki jest i kim jest wsp9czesny uczestnik kultury 0 od5iorc6 sztuki i
uczestnikiem komunikacji> u7ytkownikiem najnowszych technik> Gwiadomym
kreatorem swojej ezystencji czy te7 typowym przedstawicielem masowej
pu5licznoGci opisanym przez teoretyk9w kultury z lat pi8:dziesi6tychL
*edu teorii kultury masowej oraz wizji trium-u techniki nad kultur6>
czowiek 7yj6cy w XX w;> poddany wielorakim przymusom i naciskom> sterowany
z zewn6trz> zachowuje si8 5ezwolnie; Podporz6dkowany strukturom
5iurokratycznym> manipulowany przez polityk9w i propaan0dyst9w> oupiany
przez media masowe sta si8 niemym Gwiadkiem> wyodnym kon-ormist6>
o5oj8tnym na wszelkie sprawy wykraczaj6ce poza wasny> partykularny interes;
Biernym od5iorc6 teoretyczneo i praktyczneo totalizmu komunikacyjneo;
&ymczasem wsp9czesny czowiek 0 przymuszany i manipulowany>
pouczany i poni7any 0 wyamuje si8> sprzeciwia> odmawia praktykomP wymyka si8 i
przeczy teoretykom; Nidy nie podda si8 jedno5rzmi6cej 0homoenizuj6cej
sk6din6d 0 dianozie ani nie przyj6 5ez selekcji owej zhomoenizowanej o-erty;
*aGnie dlateo> 7e ma indywidualne potrze5y> 7e potra-i 5y: nieposuszny> 7e
zdolny jest do wasneo wy5oru> 7e jest kreatywny;
* tej naj5ardziej optymistycznej> jak myGl8> przyodzie> jaka przytra-ia si8
nam w XX stuleciu> wiele mamy do zawdzi8czenia i sztuce> i komunikacji
spoecznej; Fztuce 0 al5owiem zawsze 5ya okazj6 i sposo5em wewn8trzneo
doskonalenia si8 swoich mioGnik9w> rozwijania wyo5raKni> ksztatowania
artystycznych upodo5a; * znacznym stopniu przyczyniy si8 do teo wsp9czesne
przemiany sztuki; "twieraj6c swoje struktury> sztuka wci6a od5iorc8 do
wsp9kreowania znaczeP mody-ikuj6c reuy swoich praktyk> proramowo stawia
na aktywn6 postaw8 od5iorcy> zach8ca o do samodzielnoGci; Fztuka zorientowana
na proces o5ok -unkcji artystycznych uznaje za wa7ne -unkcje pozaartystyczne> dla
przykaduE rozwijaj6ce oso5owoG:> intensy-ikuj6ce wymian8 doGwiadcze> terapeu0
tyczne> interacyjne;
I komunikacja spoeczna dziaa na rzecz kulturoweo awansu swojej
pu5licznoGci; Zdecydowanie> systematycznie poszerza horyzont poznawczy
od5iorc9wP staa si8 dla nich wa7nym Kr9dem wiedzy oraz samo0wiedzy; #ej
in-rastruktura umo7liwia demokratyzacj8 porozumiewania si8 ludzi> zamanie
monopoli> dost8p do wielu kana9w> proram9w> przekaz9w; Interaktywny
charakter najnowszych praktyk komunikacyjnych sprzyja postawom aktywnym>
ksztatowaniu samodzielnych wy5or9w> dziaaniom kreatywnym;
%omunikacja spoeczna dynamicznie rozwija si8 i przeo5ra7a razem ze
swoimi uczestnikami; &a swoista r9wnoleoG: jest szcze9lnie
spektakularna; Nie znaczy to> 7e nie ma od5iorc9w Kle czy sa5o przyotowanych
do Gwiadomeo> aktywneo udziau w kulturze wsp9czesnej> niew6tpliwie s6 i
potrze5uj6 koniecznie warunk9w> kt9re korzystnie zmieniay5y poo7enie
spoeczno0ekonomiczne> poziom edukacji i sprzyjay intensy-ikacji ich
kreatywnych mo7liwoGci;
) prou XXI w; uczestnik kultury zajmuje> w moim przekonaniu> centralne
miejsce> na kt9re wytrwale> z uporem pracowa> w czym wspieraa o zar9wno
sztuka> jak i spoeczna komunikacja;
!ozdzia z ksi67ki +aryli ,op-iner *ultura au0
diowizualna u prou 99I wieku @Instytut Bada
Literackich PAN> *arszawa CHHIA;
*"L.NANN *$LF(,
Fztuczne rajeL
!ozwa7ania o Gwiecie medi9w elektronicznych
i o innych Gwiatach
Ludzie marz6 o raju; #est to podw9jny senE Fi8a wstecz do utraconeo stanu z
pocz6tku czas9w i naprz9d 0 do noweo> utopijneo stanu szcz8Gcia> noweo raju>
kt9ry ma nast6pi: w historii ludzkoGci; *edu synneo powiedzenia %leista> a5y
odzyska: raj> musimy po raz drui Mspo7y: owoce z drzewa poznaniaO; B8dzie to
Mostatni rozdzia historii GwiataO
C
;
(zy rozdzia ten rozpocz6 si8 dzisiaj wraz z elektronicznymi mediamiL (zy
nasyciliGmy si8 z drzewa poznania technoloii in-ormacyjnej na tyle> 7e 0 razem z
przeomem wiek9w 0 osi6n8liGmy Mostatni rozdzia w historii GwiataO> kt9ry nosi
o5iecuj6cy tytu Melektroniczny rajLO *ydaje si8> 7e wielu tak uwa7a; +arshall
+cLuhan> oryinalny teoretyk medi9w elektronicznych> przewidywa ju7 w CH<B r;>
7e nowe media przynios6 nam cud o9lnoGwiatoweo porozumienia i jednoGci;
"dt6d mieli5yGmy wszyscy rozumie: si8 nawzajem w uniwersalnym j8zyku
komunikacji elektronicznej; "dzyskali5yGmy dzi8ki temu stan sprzed wie7y Ba5el 0
zatem> jeGli nawet nie raj> to w ka7dym razie stan por9wnywalny z rajskim;
Innym teoretykom to nie wystarcza; Iha5 ,assan spodziewa si8 w CHI= r;>
7e Gwiat medi9w elektronicznych umo7liwi spenienie dawneo marzenia
nostyk9w o uniwersalnej komunikacji mi8dzy czowiekiem> materi6 a %osmosem
2
;
+owy rajski stan 58dzie nawet doskonalszy ni7 dawny> 5o wszystko> co materialne>
zostanie w nim przemienione w duchowe; +y ludzie nie 58dziemy po prostu
zwykymi ludKmi> ale wr8cz anioami> czystymi istotami duchowymi;
* tym kierunku zmierzaj6 o5ecnie r9wnie7 przemyGlenia ,ansa +oraTca>
chy5a naj5ardziej suestywneo entuzjasty sztucznej inteliencji
C
,einrich Ton %leist> Kber das ?arionettent(eater, wE ten7e> Samtlic(e Werke und Hrie"e,
t; 2> +unchen CHJI> s; ?B=;
2
.or; Iha5 ,assan> &(e Mew >nosticismE Speculations on an <spect o" t(e +ostmodern
Mind, wE ten7e> +aracriticlsm, SeRen Speculations o" t(e &imes, )r5ana CHI=> s; C2C0CBI;
w Ftanach Zjednoczonych; +oraTec uwa7a> 7e powinniGmy ulokowa: nasz umys w
urz6dzeniu do przetwarzania danych 0 proces ten nazywa MadowaniemO
AdownloadinC% 'zi8ki temu Mmo7na 5y cakowicie uwolni: myGlenie od wszelkich
Glad9w naszeo pierwotneo ciaa i w o9le jakieokolwiek ciaa; Powstay w ten
spos95 5ezcielesny duch 5y5y @;;;A czymG nadzwyczajnym ze wzl8du na jasnoG:
myGlenia i 85i8 pol6d9wO
?
; 0 Nawet w tym naj5ardziej post8powym kierunku
5ada celem jest w dalszym ci6u przejGcie do czystej inteliencji;
(zy jest to wy6cznie wizja najnowszych technoloiiL Nie> 5yo to ju7
najskrytsze marzenie nauki nowo7ytnej; ) jej pocz6tk9w .rancis Bacon m9wi> 7e
praca ducha 58dzie w przyszoGci Mwykonywana jak5y przez maszynyO
B
; Zdaniem
%artezjusza mieli5yGmy natomiast dzi8ki nowej nauce M5ez 7adneo trudu korzysta:
z owoc9w ziemi i wszelkich na niej przyjemnoGciO 0 a7 do pokonania pierwotnej
kondycji ludzkiej
=
;
@;;;A Nadzieje te wydaj6 si8 dzisiaj 0 dzi8ki wyonionym z nowo7ytnej wiedzy
jak5y moc6 skoku kwantoweo technoloiom medi9w 0 spenione nawet z
nadwy7k6; $lektronicznie mo7emy sta: si8 r9wni nie tylko anioom> ale nawet
Bou; Fpos95 istnienia Boa okreGlano w tradycji jako interminabilis Ritae tota
simul et pertecta possesio, czyli Mwszecho5ejmu0j6ce> natychmiastowe i doskonae
posiadanie nieoraniczoneo 7yciaO
<
; 'ziG mo7emy uczestniczy: w czymG takim
dzi8ki komunikacji; Zesp9 elektronicznych medi9w udost8pnia nam interaktywnie
wszystkie realia historii i teraKniejszoGci oraz wszelkie mo7liwe -ormy tw9rczoGci;
@;;;A Baudelaire m9wi w CJ<3 r; o Msztucznych rajachO> o Mstanach
wyj6tkowych ducha i zmys9wO> w kt9rych 5udzi si8 Mp8d ku nieskoczonoGciO
I
;
Fkar7y si8 jednak na niewystarczalnoG: tradycyjnych Grodk9w do teo celu; "pium
i haszysz miay t8 wad8> 7e halucynacje ukazyway jako rzeczywistoG: i wi6zay si8
z osa5ieniem woli; #ak7e podziwia5y wi8c Baudelaire media elektroniczne> kt9re
doskonale symuluj6 realnoG:> nie przecz6c wasnej sztucznoGci> dzi8ki kt9rym
wirtualnoG: halucynacji jest na o9 przejrzysta> wolnoG: zaG iraszek wyo5raKni
zachowana;
%r9tkoE +arzenie BaudelaireSa> marzenie nowo7ytnoGci> marzenie nozy i
sen ludzkoGci o raju na ziemi zdaj6 si8 spenione teraz i w przyszoGci w sztucznych
rajach medi9w elektronicznych; A je7eli kt9reG z nich spenia si8 inaczej ni7
oczekiwano> nie narzekajmyE Fpenienie nidy nie dokonuje si8 w stosunku CEC;
Poza tym ewentualne niedo5ory wyr9wnuj6 si8 przez nadmiary;
Por; ,ans +oraTec> >elst o(ne *,rper 0 Tlsionen Ron der reinen Inteilienz, wE *ultur und
&ec(nik im B-% =a(r(undert, Nert %aiser> 'irk +atehoTski> #utta .edrowitz @red;A> .rank-urt am +ain
CHH?> s; JH;
.rancis Bacon> noRum Kranum, tum; #an *ikarjak> *arszawa CH==;
!en8 'escartes; !ozprawa o metodzie w'aciweo kierowania rozumem i poszukiwania prawd# w
naukac(, tum; *anda *ojciechowska> *arszawa CHI3> s; <?;
Boethius> $e consolatione p(ilosop(ie% %si8a R> < proza;
(harles Baudelaire> Sztuczne raje, tum; +arek %renz> Piotr A; +ajewski> *arszawa CHH2;
Wwiaty mi8dzy naturalnoGci6 a sztucznoGci6
(o to sa; GwiatyL (o to s6 sztuczne GwiatyL #ak
si8 one maj6 do Gwiat9w niesztucznychL
Wwiat jest wedu %anta kwintesencj6 wszystkich zjawisk
J
; #ednak Gwiaty
zjawisk mo6 5y: podporz6dkowane 5ardzo r97nej typoloii; &ypoloia ta zale7y
od podstawowych -orm wyo5ra7enia i poj8ciowoGci> kt9re wyciskaj6 swoje pi8tno
na wszystkich przedmiotach daneo Gwiata; Istoty zmysowe 7yj6 w zupenie
innych Gwiatach ni7 istoty duchowe;
(zym s6 sztuczne GwiatyL +o7na 5y powiedzie:E przeciwiestwem Gwiata
naturalneo; (zym7e jednak jest Gwiat naturalnyL *eKmy Gwiat -izyki 0 czy mamy
na myGli Gwiat -izyki Arystotelesowskiej> Nalileuszowej czy kwantowejL (zy
Gwiatem naturalnym jest Gwiat prze7ywanej naturyL Al5o Gwiat codzienneo 7yciaL
*sp9czesna -ilozo-ia 0 zar9wno w wersjach hermeneutycznych> jak i
analitycznych 0 m9wi o wieloGci Gwiat9w; #est to konsekwencja -aktu> 7e do
rzeczywistoGci nie ma dost8pu wolneo od interpretacji> 5ezpoGrednieo; +ie
dlateo> 7e dost8p ten 5y5y nam wz5roniony> ale dlateo> 7e pozornie oczywista
idea poz5awioneo znacze dost8pu do rzeczywistoGci tak naprawd8 jest
wewn8trznie sprzeczna i nie do utrzymania; Broni6c tezy o Gwiecie samym w so5ie>
czynimy coG inneo ni7 nam si8 wydaje; *ydaje nam si8> 7e m9wimy o Gwiecie
niezale7nym od interpretacji; #ednak w tym samym momencie nadajemy temu
Gwiatu pewne znaczenie 0 waGnie w sensie transcendencji wo5ec wszelkich
interpretacji; Fami -ormuujemy zatem coG zupenie inneo ni7 wypowiedK woln6
od interpretacji; 'ylemat poleaj6cy na tym> 7e nawet zakadana niezale7noG: musi
zawsze wyst8powa: jako interpretacja> jest w zasadzie nie do unikni8cia; riawet
postulowany Gwiat w so5ie jest niechy5nie Gwiatem wyjaGnionym i opisanym jako
transcendentny; Poza takimi interpretacjami i opisami nie 5yo5y w o9le
wyo5ra7enia Gwiata> niezale7nie od teo> jak wyl6da ono w szcze9ach;
*yjaGnienie 56dK opis okazuje si8 wi8c -undamentalnym horyzontem> w o5r85ie
kt9reo w o9le mo7liwe jest pojmowanie rzeczywistoGci lu5 odniesienia do
rzeczywistoGci; +9wi6c kr9tkoE Zasad6 naszeo poznania nie jest realizm> lecz
interpretacjonizm;
@;;;A 'zisiejsza -ilozo-ia traktuje wszystkie Gwiaty 0 czy to Gwiat codziennoGci
czy Gwiat -izyczny> czy Gwiat literacki 0jako konstrukcje i o tyle przynajmniej coG
wi8cej ni7 arte-akty; *e wszystkich Gwiatach zachodz6 sztuczne lu5 -ikcjonalne
dokonania> pocz6wszy od podstawowych schemat9w percepcji poprzez sposo5y
sym5olizowania do -orm oceny przedmiot9w; " 7adnym z tych proces9w lu5
kryteri9w nie mo7na powiedzie:> 7e wywodz6 si8 po prostu z rzeczywistoGci w
so5ie; *szystkie Gwiaty s6 w runcie rzeczy Gwiatami sztucznymi;
J
Immanuel %ant> %rytyka czysteo rozumu> tum> !oman Inarden> *arszawa CHJ<;
Ftopnie sztucznoGci
Nawet dy w istocie mamy do czynienia ze sztucznoGci6> ma sens
rozr97nienie Gwiat9w 5ardziej naturalnych i 5ardziej sztucznych na wy7szym
poziomie> niekt9re Gwiaty s6 5owiem wyraKnie 5ardziej sztuczne ni7 inne; Wwiat
powieGci jest np; 5ardziej sztuczny ni7 Gwiat dnia codzienneo> natomiast Gwiat
naszej codziennoGci jest 5ardziej sztuczny ni7 Gwiat archaicznych -orm 7ycia;
&ele-on> Grodki masoweo przekazu i a5inety odnowy 5ioloicznej 0 z pewnoGci6
elementy okreGlaj6ce kultur8 naszej codziennoGci 0 nie s6 oczywiGcie produktami
naturalnymi> lecz w najwy7szym stopniu arte-aktami; #ednak r9wnie7 Gwiat
archaiczny mia swoj6 sztucznoG: 0 swoje wynalazki i rytuay; "ne te7 nie 5yy
zwyczajnie dane przez natur8 lu5 wyrose z natury;
Neneralnie oznacza to> 7e zawsze mo7na od czeoG sztuczneo dojG: z
powrotem do mniej sztuczneo> zatem w por9wnaniu z nim 5ardziej naturalneo;
Ale i to wo5ec czeoG jeszcze naturalniejszeo jawi si8 jako sztuczne; (z8sto to> co
nazywamy MsztucznymO> jest po prostu nowe w przeciwiestwie do dawneo 0 co ze
swej strony 5yo sztuczne wo5ec jeszcze dawniejszeo; .lasze lasy i 6ki wydaj6 si8
nam naturalne> s6 jednak wysoce sztuczne wo5ec puszczy trzeciorz8du 0 natomiast
ro5i6 wra7enie naturalnych wo5ec d7unli wysokoGciowc9w na +anhattanie> kt9ra
z kolei wydaje si8 naturalna w por9wnaniu ze sztuczn6 symulacj6 komputerow6
wielkieo miasta jutra;
%r9tkoE FztucznoG: i naturalnoG: s6 poj8ciami wzl8dnymi> nie odnosz6 si8
do przedmiot9w> lecz do punkt9w widzenia> perspektyw> relacji; 'lateo jeden i ten
sam przedmiot mo7e z jedneo punktu widzenia wydawa: si8 naturalny> z inneo
punktu widzenia 0 sztuczny> nie ma Gwiat9w sztucznych i naturalnych per se,
jedynie Gwiaty wzl8dnie naturalne 56dK wzl8dnie sztuczne; FztucznoG: i
naturalnoG: 0 podo5nie jak inne poj8cia zrelatywizowane 0 zawsze tworz6 pary;
"5owi6zek podw9jnej re-leksji
"kreGlenia te trze5a wi8c rozpatrywa: w powi6zaniu; Loika wyra7e
MsztucznyO i MnaturalnyO wymaa> a5y m9wi6c o jednej stronie pami8ta: te7 o
druiej; *ydaje mi si8 to istotne 0 co chcia5ym podkreGli: 0waGnie w odniesieniu
do o5ecnej dyskusji o sztucznych Gwiatach medialnych> nie mo7na m9wi:
wyczerpuj6co o sztucznych Gwiatach> nie spol6daj6c zarazem na Gwiaty> z kt9rych
tamte si8 wywodz6 i kt9re ju7 wskutek pojawienia si8 sztucznych Gwiat9w zmieniy
si8 poj8ciowo i rzeczowo; 'alej przyjrzymy si8 dokadniej owym wt9rnym e-ektom>
pytaj6c na przykad> jak zmieniaj6 si8 pod wpywem medi9w wsp9rz8dne
codzienneo postrzeania Gwiata lu5 jak dziaaj6 na sie5ie wzajemnie rzeczywistoG:
wirtualna i realna;
PodkreGlaj6c o5owi6zek podw9jnej re-leksji> dystansuj8 si8 od jed0
nostronnych opis9w zachodz6cych relacji> np; od naiwnej propaandy peneo
przejGcia do wirtualnych Gwiat9w elektronicznych; .ascynacja sztucznymi Gwiatami
jest zawsze 5rakiem -ascynacji 5analn6 rzeczywistoGci6> a szcz8Gcie nowych
Gwiat9w jest szcz8Gciem dopenienia tradycyjnych pranie i wyjGciem poza nie; Z
druiej strony wiele moment9w zwyczajnej rzeczywistoGci w kon-rontacji ze
Gwiatami elektronicznymi poddaje si8 zmianie i przewartoGciowaniu; 'awne -ormy
doGwiadczenia i postrzeania nie wymieraj6 przecie7 po prostu> jak osz6 i pran6
niekt9rzy entuzjaGci elektroniki
H
; Nalaktyka Nuten5era nie rozpada si8> lecz
zmienia sw9j sens; (zytelnicy ksi67ek w epoce elektronicznej nie s6 po prostu
skamielinami> jak chcieli5y nas traktowa: 0 o ironioE w ksi67kach 0 pro0paandyGci
nowej monokultury sztucznych Gwiat9w;
&ylko w dialektycznym uj8ciu nowych i dawnych Gwiat9w mo7na> moim
zdaniem> waGciwie przedstawi: stosunki wsp9czesne; (hc6c uchwyci: znaczenie
dzisiejszych czas9w @jako -ilozo- mam zawsze w pami8ci powiedzenie ,ela> 7e
Mzadaniem -ilozo-iiO jest Mpoj8ciowe uj8cie teo> co jest@, uj8cie wasneo czasu Mw
myGlachO
C3
A> trze5a na pewno poj6: przede wszystkim medialne przeznaczenie
naszeo Gwiata; #eGli jednak re-leksja oranicza si8 wy6cznie do teo> 7e po prostu
przystosowuje si8 do nowych sposo59w dziaania medi9w> wytwarzaj6c
niepowi6zane strz8py myGli> nast8puj6ce po so5ie na podo5iestwo wideoklip9w> to
likwiduje w ten spos95 sam6 sie5ie;
Proponuj8 inn6 dro8; Pojmuj6c konserwatywnie wartoG: re-leksji> upieram
si8 przy staraniach o racjonalne wyjaGnienie i zrozumiaoG:; * o5liczu
ekstatycznych tendencji do uchylenia dyskursywnoGci nie wydaje mi si8 to
przesad6> raczej nakazem;
" -enomenoloii sztucznych Gwiat9w
Fpr95uj8 wskaza: niekt9re cechy charakterystyczne Gwiat9w medialnych;
Podejd8 do teo -enomenoloicznie 0 jednak nie z punktu widzenia -enomenoloii
transcendentalnej w rodzaju ,usserla> ale raczej -enomenoloii postrzeania> jak
+erleau0Ponty i inni> kt9rzy od -enomenoloii doszli do myGlenia estetyczneo; +a
czym polea nowoG: i odmiennoG:> urok elektronicznych Gwiat9wL
H
M"statnie dinozaury alaktyki Nuten5era @;;;A s6 zaro7one wymarciemO @Nor5ert Bolz>
I(aos und Simulation, +iinchen CHH2> s; C?=A; %ittler wypowiada si8 w spos95 5ardziej wy0
wa7onyE Mnowe media nie sprawiaj6> 7e dawne staj6 si8 przestarzae> przypisuj6 im tylko inne
miejsca w systemieO @.riedrich %ittler> NescQiichte der *ommunikatlonsmedlen, wE !aum und
Ter"a(ren, Interuentionen B, #or ,u5er> Alois +artin +uller @red;A> Basel CHH?> s; CIJA;
C3
Neor *ilhelm .riedrich ,eel> 6asad# "ilozo"ii prawa, tum; Adam Landman> *ar0
szawa CH<H> s; CH;
&elewizja 0 niezwyka -izyka
Zacznijmy od znaneo nam wszystkim medium> jakim jest telewizja; 'o
naj5ardziej zdumiewaj6cych doGwiadcze mo7emy zaliczy: moment> dy np; w
czo9wce -ilmu z 85i ekranu z5li7a si8 do nas smua> zmienia si8 nast8pnie w
tr9jwymiarow6 5ry8> kt9ra w kocu jak5y za pomoc6 niewidzialnej r8ki unosi si8>
o5raca> przechyla i zmienia w tw9r dwuwymiarowy; By: mo7e przyzwyczailiGmy
si8 ju7 do takich zjawisk; Z pocz6tku jednak wydaway si8 nam a5solutnie
-ascynuj6ce; (zeoG podo5neo nie ma w realnym Gwiecie; Lu5 m9wi6c GciGleE
&akie smui> 5ryy i paszczyzny znamy przecie7 z realneo Gwiata> ale tam
podleaj6 one innym zasadom ni7 w przestrzeni medi9w elektronicznych; .izyka
ciaa staeo nie dopuszcza ruchu 5ez siy ci67enia ani czarodziejskich
przeksztace; * rzeczywistoGci tr9jwymiarowoG: mo7e tylko pozornie> a nie
naprawd8 sta: si8 dwu0 lu5 jednowymiarowa; * konstrukcji matematycznej jest to
5ardziej mo7liwe; $lektroniczny Gwiat o5raz9w jest jej 5li7szy ni7 Gwiat co0
dziennoGci;
Z druiej strony -izyka medialna przez swoje techniki roz5udza r9wnie7
pranienia estetyczne; Furrealizm marzy np; o takich trans-ormacjach> jednak w
skali por9wnawczej ich realizacja to tylko niez5yt udane pocz6tki; 'opiero
elektroniczna manipulacja o5razem nadaje im pen6 eleancj8 i oczywistoG:O;
(hc6c wymieni: -enomenalne odr85noGci Gwiat9w elektronicznych>
nale7ao5y przede wszystkim wyr97ni: lekkoG:> swo5odn6 ruchliwoG:> swo5odn6
za5aw8 wymiarami i ksztatami; !uchy w syntetycznej przestrzeni o5razu
przypominaj6 ruchy w stanie niewa7koGci; (iaa trac6 sw9j ci87ar> op9r i
masywnoG:; Ftaj6 si8 lekkie> szy5uj6> wykonuj6 dziwaczne i nadzwyczajne ruchy;
$lektroniczna przestrze o5razu ma w so5ie coG z niewa7koGci statku kosmiczneo;
* miejsce staoGci pojawiaj6 si8 swo5odne mutacje> treGci @i o5razyA daj6 si8
dowolnie modelowa:; #eGli istnieje dzieG MlekkoG: 5ytuO> to na pewno w
przestrzeni elektronicznej;
(y-rowa ontoloia Gwiata komputer9w
HiperprB)*oC3i1 PrzejdKmy do MskamieniaoGci przewodrtiejO naszej epoki> czyli
do komputera oso5isteo; .ascynuj6ca jest tutaj przede wszystkim szy5koG:> z jak6
przetwarzane s6 nawet najwi8ksze iloGci danych; * ci6u kilku minut mo7na np;
przejrze: dziea wszystkich klasyk9w zachodniej -ilozo-ii w poszukiwaniu
okreGloneo terminu> uzyskuj6c pene cytaty; Posuuj6c si8 dost8pn6 w dawnej
kulturze technik6 czytania> potrze5owali5yGmy na to kilka lat> przy czym licz5a
58d9w 5ya5y znaczna;
#ak wspaniale m95y np; nadawa: ksztat swoim wizjom /Tes &anuy> dysponuj6c
wsp9czesnym wyposa7eniem elektronicznym\
!9wnie zadziwiaj6ca jest momentainoG: zjawisk; Na 7yczenie natychmiast
pojawia si8 peen z5i9r danych i na 7yczenie natychmiast znika; Wwiat medi9w
elektronicznych jest Gwiatem natychmiastowoGci> nie tylko komputer przeprowadza
operacje 5inarne> 5inarna jest te7 ontoloia; Znaki nie powstaj6 powoli> jak w
procesie oranicznym> ale s6 dost8pne od razu; I tak samo od razu znikaj6;
ZupenoG: oweo znikania jest nadzwyczajna; Po nas pozostan6
przynajmniej zwoki> po papierosie popi9> a po 5enzynie smr9d; &utaj wszystko
jest a5solutnie klinicznie czyste; (a6 su5stancj6 5yo zjawisko> nie ma nic za nim i
po nim; #est tylko przeciwiestwo 5ycia i nie5ycia; Ale i ono jest tylko chwilowe>
naciGni8cie klawisza 0 i to> co przed chwil6 5yo zniszczone 0jest natychmiast
znowu; !9wnie7 po latach; +ie starzeje si8> wszystko zachowuje Gwie7oG:
pierwszeo dnia> oryinau; (ay Gwiat cechuje ju5ilerska precyzja> a zarazem
niezwyka lekkoG:> naprawd8 -ascynuj6cy Gwiat;
!o'a on(ologia )nia 3o)'iennego1 Zastan9wmy si8 teraz nad -orm6 istnienia
dokument9w; Istniej6 one dwojakoE analoowo na ekranie i cy-rowo w pami8ci
komputera; *i8kszoG: u7ytkownik9w o5eznana jest tylko z analoow6 -orm6 ich
ezystencji; Poruszaj6 si8 na paszczyKnie u7ytkownika; Proramy s6 dla nich
tajemn6 ksi86> czarn6 skrzynk6; Bardzo nieliczni opanowali j8zyki
proramowania; *i8kszoG: to cy-rowi anal-a5eci; #a te7 do nich nale78;
*spomniana podw9jnoG: znanej -ormy zjawiska i ukrytej struktury zdaje si8
odpowiada: stosunkom w Gwiecie realnym; Znamy i lu5imy na przykad kwiaty>
nieliczni z nas wiedz6 jednak> jaka jest ich struktura -izyczna i chemiczna;
*ewn8trzne 7ycie zjawisk jest dla nas r9wnie7 w codziennoGci 0 nie tylko w Gwiecie
elektronicznym 0 czarn6 skrzynk6> niemniej jednak mi8dzy o5ydwoma Gwiatami
zachodzi istotna r97nica; %iedy porzucamy dokument @czyli przedmiot Gwiata
elektroniczneoA> zostaje on zachowany nie w -ormie analoowej> lecz cy-rowej w
pami8ci komputera; #eGli natomiast odwracamy si8 od przedmiot9w Gwiata
codzienneo> zostaj6 one zachowane w -ormie -enomenalnej; Pozostaj6c6 -orm6
zjawisk jest tutaj -orma -enomenalna; * s-erze danych natomiast analoowy spos95
istnienia jest tylko stanem przejGciowym; Prawdziwe istnienie jest w jednym
przypadku analoowe> w druim cy-rowe;
(97 jednak oznacza Mprawdziwe istnienieOL (zy w s-erze elektronicznej w
o9le mo7na zachowa: rozr97nienie mi8dzy zjawiskiem a istot6L * Gwiecie
codziennoGci r97nica ta jest 5ardzo znacz6ca; %lasyczna ontoloia 0 nauka o 5ycie i
jeo przejawach 0 5ya ryorystyczn6 tema0tyzacj6 teo stosunku;
* Gwiecie elektronicznym r97nica mi8dzy zjawiskiem a istot6 zostaa
uniewa7niona; Istnienie na monitorze i istnienie w pami8ci cakowicie si8
pokrywaj6; Zjawisko jest doskona6 reprezentacj6 MistotyO> niczeo jej nie 5rakuje;
MIstotaO nie zawiera niczeo inneo i nie jest niczym
innym ni7 zjawiskiem; (aa treG: rzeczowa jest identyczna> jedynie -orma
prezentacji jest r97na 0 raz analoowa> raz cy-rowa;
(o wi8cejE Istota podlea operacjom dokonywanym w s-erze zjawiska;
%iedy zmienia si8 dokument> zmienia si8 te7 0 w stosunku CEC 0MistotaO; Istota jest
kopi6 zjawiska; * Gwiecie codziennoGci dzieje si8 odwrotnieE Zjawisko jest 0 na
o9 z6 0 kopi6 istoty;
.akt> 7e w Gwiecie elektronicznym nie ma rzeczowej r97nicy mi8dzy
zjawiskiem a istot6> poz5awia podstaw wszelkie zastosowania tradycyjnej ontoloii
wo5ec medi9w elektronicznych; "pieraj6c si8 na klasycznych kateoriach> mo7na
5y tylko Kle zrozumie: lu5 Kle scharakteryzowa: media elektroniczne; &radycyjna
ontoloia w imi8 r97nicy mi8dzy istot6 a zjawiskiem poddawaa zjawiska staej
krytyce; Istota miaa 5y: wzorcowym o5razem> zjawisko zaG tylko jej niedoskona6
realizacj6; "czywiGcie klasyczna ontoloia te7 marzya o to7samoGci zjawiska z
istot6> w swej kocowej -azie 0 u ,ela 0 zdawaa si8 nawet dostrzea: pojawienie
si8 owej to7samoGci; * Gwiecie elektronicznym to7samoG: ta istnieje od sameo
pocz6tku 0 5ez mo7liwoGci wprowadzenia r97nicy i wykorzystania nie0
wystarczalnoGci zjawisk jako 5odKca lu5 nap8du w kierunku to7samoGci; Z czeo
poniek6d wynika> 7e cy-rowemu anal-a5ecie> jedynie analoowemu u7ytkownikowi
komputera> -aktycznie niczeo nie 5rakuje;
Nieograni3'ony 'a,iBg1 (zy przez to> 7e nie ma wertykalnej r97nicy mi8dzy istot6 a
zjawiskiem> Gwiat elektroniczny jest u5o7szy od Gwiata codziennoGciL *r8cz
odwrotnieE * kierunku poziomym wykazuje on nie znan6 Gwiatu codziennoGci
otwartoG: na zmiany> mutacje> innowacje; Z5iory danych mo6 w jednej chwili
rozrasta: si8> rozmna7a:> 6czy: ze so56 i krzy7owa:; +o7na zmieni: pojedynczy
dokument> mo7na zmody-ikowa: jeo spos95 przedstawienia> mo7na o krzy7owa:
z innymi dokumentami> mo7na o usieciowic> mo7na nawet automatycznie 6czy:
ze so56 dokumenty i tworzy: z nich nowe; PomyGlmy o hipertekGcie;
Wwiat elektroniczny jest wprawdzie Gwiatem zupenie paskim> ale
nieskoczenie rozleym> nale7y do nieo nieoraniczona licz5a 5ocznych po6cze
i roza8zie; Przestrze rozwoju cy-rowoGci jest niewyczerpana;
Me)ialnoCA a filo'ofia1 Poniewa7 ontoloia medi9w elektronicznych jest niezwykle
interesuj6ca z -ilozo-iczneo punktu widzenia> warto wprowadzi: pewn6 dyresj8>
niew6tpliwie ontoloia medi9w jest antyklasyczna> jest zupenie inna ni7 tradycyjna
ontoloia codziennoGci i jej -orma przypuszczaj6ca> ontoloia meta-izyczna;
Zamiast hierarchicznie zoranizowaneo Gwiata 5ada Gwiat 5ocznych oda8zie>
krzy79wek i usieciowa oraz k6czowych rozrost9w i trans-ormacji; * miejscu
sta5ilnoGci dominuje zmiennoG:> w miejscu 85i 0 powierzchownoG:> w miejscu
rzeczywistoGci 0 mo7liwoG:;
(echy te s6 zadziwiaj6co z5ie7ne z niekt9rymi naj5ardziej awanardowymi
opisami rzeczywistoGci> jakie w ci6u ostatnich kilkudziesi8ciu lat
przedstawiali -ilozo-owie> przede wszystkim poststrukturaliGci> jak 'errida i
'eleuze
C2
; *edu nich rzeczywistoG: i racjonalnoG: charakteryzuj6 si8
przejGciowoGci6> otwartymi acuchami usieciowie> permanentnymi prze0
suni8ciami znacze oraz zasadnicz6 niedokoczonoGci6 proces9w znaczenia;
'errida i 'eleuze rozwijaj6 ten pol6d od koca lat szeG:dziesi6tych> czyli od
czasu> dy zacz8y si8 rozpowszechnia: media elektroniczne; 'errida wyraKnie
nawi6zuje do teo kontekstu
C?
;
,owe -ilozo-iczne opisy rzeczywistoGci wymaaj6 zdecydowanej korekty
-ilozo-ii tradycyjnej; * o5liczu medi9w uznano po raz pierwszy -undamentalne
wewn6trz-ilozo-iczne znaczenie medialnosci> przez co uwolniono -ilozo-i8 od
jedneo z jej najstarszych 58d9w; &radycyjna -ilozo-ia uwa7aa si8 5owiem za
cakowicie woln6 od oddziaywania zastosowanych medi9w 0 w -ormie m9wionej
czy pisanej 0 na myGlenie; Fens mia istnie: w stanie pierwotnym 5ez medi9w i
dopiero p9Kniej wskutek przej8cia przez media podlea: rozpowszechnianiu i
wyo5cowaniu 0 tak s6dzono od Platona do ,ela i jeszcze wiele p9Kniej
CB
; "d
poowy lat szeG:dziesi6tych odnosz6ce si8 do medi9w powiedzenie +arshalla
+cLuhana> 7e przekaKnik jest przekazem> stao si8 podne w odniesieniu do
-ilozo-ii; Po raz pierwszy posu7y si8 nim $rie ,aTeIock> wykazuj6c oddziaywanie
al-a5etu reckieo na reck6 -ilozo-i8
C=
; Przeomowe okazao si8 twierdzenie
#ac^uesSa 'erridy> 7e sens nadawany jest zawsze przez wpisanie w media i 7e
medialnoG: nie do6cza si8 do sensu dopiero wt9rnie i zewn8trznie> ale od pocz6tku
jest dla sensu konstytutywna i wsp9tworzy sens; * zetkni8ciu z materialnoGci6
medi9w sens nie zostaje> jak podawaa tradycja> MsplamionyO al5o za-aszowany>
5ez kontaktu z medium w o9le nie 5yo5y sensu; (zysty> poz5awiony znaku sens>
jaki wymarzya so5ie tradycja meta-izyczna> 5y -antomem; &aki jest dzisiaj 0 dzi8ki
doGwiadczeniu medi9w 0 stan re-leksji w -ilozo-ii;
"ddziaywanie Gwiat9w elektronicznych
na Gwiat codziennoGci
#ak wpyw Gwiat9w elektronicznych odmienia nasze potoczne rozumienie
rzeczywistoGci i nasze codzienne doGwiadczanie GwiataL
niekt9rzy uwa7aj6> 7e dzi8ki pojawieniu si8 sztucznych Gwiat9w nasze
doGwiadczenie zwyczajnie si8 poszerza i wz5oaca; +9wi6c tak> nie
C2
Por; #ac6ues 'errida> K ramatoloii, tum; Bodan Banasiak> *arszawa CHHHP Nilles 'e
leuze> !,nica i powt,rzenie, ttum; Bodan Banasiak> %rzyszto- +atuszewski> *arszawa CHHJ;
C?
Por; #; 'errida> cyt; dzieo> s; 2?;
CB
*yj6tek @nie tylko w tym przypadkuA stanowi Nietzsche; #ako pierwszy -ilozo- posuiwa
si8 maszyn6 do pisania> na kt9rej napisaE M@;;;A nasz przyrz6d do pisania wsp9lnie pracuje nad
naszymi myGlamiO @list do ,einricha %9selitza> koniec luteo CJJ2> wE Friedric( ttietzsc(e%
Samllic(e Hrie"e% *ritisc(e Studienausabe in . Handen, Niorio (olli i +azzino +ontinari
@red;A> +unchen CHJ<> t; <> s; CI2A;
C=
$rie A; +aTelock> +re"ace to +lato, (am5ride> +ass; CH<?;
dostrzeamy jednak> 7e pojawienie si8 noweo zawsze jakoG odmienia stare; Z
poszerzeniem mo7liwoGci wi67e si8 np; zawsze odwartoGciowanie jakiejG konkretnej
mo7liwoGciE nie chodzi ju7 teraz ojedn6 mo7liwoG:> 5o mo7na wy5ra: inne
mo7liwoGci; Ponadto wczeGniejsze mo7liwoGci zmieniaj6 si8 jakoGciowo> ich ksztat
i wartoG: uleaj6 mody-ikacji;
Zmiany s6 dzisiaj przewa7nie dwojakieo rodzaju; Po pierwsze> nast8puje
wirtualizacja 56dK odrealnienie teo> co rzeczywiste> czy te7 naszeo rozumienia
rzeczywistoGci; Po druie> nast8puje 0 komplementarnie 0rewalidacja
nieelektronicznych doGwiadcze rzeczywistoGci> i to przede wszystkim moment9w>
kt9re s6 charakterystyczne dla tych rzeczywistoGci> odr97niaj6 je od rzeczywistoGci
elektronicznych> stanowi6 specy-ik8 rzeczywistoGci nieelektronicznych i dlateo
przypisuje si8 im szcze9ln6 wartoG:;
-irtalizacja
+9wi6c o9lnie> wirtualizacja 5ierze si8 st6d> 7e zasady medi9w coraz
5ardziej przenikaj6 do codziennej rzeczywistoGci;
* mediach> jak ju7 powiedziano> o5owi6zuje inna -izyka i inna loika
zjawisk i proces9w ni7 w codziennoGci; Zaczyna si8 to na ekranie telewizyjnym od
wspomnianych wiruj6cych przedmiot9w i przy5iera zupenie niezwyke wymiary
dzi8ki e-ektom wideo i cy5erprzestrzeni; "dt6d rozmaite wersje rzeczywistoGci
nale76 do s-ery naszych codziennych doGwiadcze; Istnienie takich alternatyw
pozwala zrozumie: co najmniej jednoE 7e wy6cznoG: i solidnoG: zwyczajneo
rozumienia rzeczywistoGci mo7e zosta: podwa7ona> 7e mo7liwe s6 r9wnie7
alternatywne konstrukcje Gwiata; Ft6d zaczyna si8 nasze pojmowanie rzeczywistoGci
otwarte na mo7liw6 wieloG: Gwiat9w> nawet jeGli pocz6tkowo rozumiemy to tylko w
ten spos95> 7e opr9cz jedneo> naprawd8 rzeczywisteo Gwiata istniej6 te7 inne
konstrukcje sztucznych Gwiat9w> zwyczajne doGwiadczenie realnoGci traci
przynajmniej roszczenie do wy6cznoGci;
$'a7e=ne pr'eni*anie realnoC3i medi9w i realnoC3i )nia 3o)'iennego1 Ftosunki
komplikuj6 si8 jednak przez to> 7e realnoG: codziennoGci pojawia si8 w realnoGci
medi9w> co powoduje oddziaywanie na rzeczywistoG: codzienn6; "d tej chwili
czysty podzia na realnoG: codzienn6 i realnoG: medi9w nie jestju7 mo7liwy;
(hcia5ym pokaza: niekt9re etapy oweo przenikania;
Po pierwsze> prezentacja medialna staa si8 dla realnoGci codziennej
piecz8ci6 uwierzytelniaj6c6; #ako cakiem rzeczywiste jawi si8 tylko to> co jest
przekazywane; %ar %raus pisa @w epoce przedeektronicznejAE Mna pocz6tku 5ya
prasa> a potem pojawi si8 GwiatO; Nunther Anders w roku CH=< zaktualizowa to
powiedzenie w kontekGcie telewizji i nada mu sarkastyczn6 -orm8E Mna pocz6tku
5y przekaz> dla nieo wydarzy si8 GwiatO;
* warunkach prezentacji medialnej codzienna rzeczywistoG: jest coraz
5ardziej modelowana wedu zasad medi9w; Poddaje siej6 np; wymoom szy5kieo
ci8cia> o5razowoGci> rytmicznej sekwencyjnosci; *skutek teo> przynajmniej w
przypadkach> dy znamy rzeczywistoG: jedynie z medialnej prezentacji> nast8puj6
zlepki loiki realnoGci medialnej i codziennej; F6 to cz8ste przypadkiP wi8kszoG:
teo> co wiemy o Gwiecie> wiemy z telewizji> jak zauwa7y +iklas Luhmann; * ten
spos95 loika medialna coraz 5ardziej wpisuje si8 w codzienn6 rzeczywistoG: 0 i to
waGnie w te eksponowane elementy rzeczywistoGci> kt9re wydaj6 si8 odne
telewizyjneo przekazu;
Po druie> nast8puje oddziaywanie na sam ksztat rzeczywistoGci; *iele
realnych wydarze jest dzisiaj od pocz6tku inscenizowanych ze wzl8du na
mo7liwoG: ich prezentacji w mediach; 'otyczy to w r9wnym stopniu akcji
protestacyjnych> jak i imprez kulturalnych; &o samo mo7na powiedzie: o
autokreacji jednostek; Poniewa7 ksztatowanie oso5owoGci we wsp9czesnym
Gwiecie dokonuje si8 przewa7nie na podstawie wzorc9w medialnych> coraz cz8Gciej
spotykamy na co dzie postacie stylizowane na pokazywane w mediach; +edia
ksztatuj6 zatem r9wnie7 realne stany rzeczywistoGci poza mediami; Nie tylko
medialne przedstawienie rzeczywistoGci> ale i sama pozamedialna rzeczywistoG:
jest zatem przesi6kni8ta medialnymi oznacznikami;
Po trzecie> telekomunikacja przypuszcza eneralny atak na podstawowe
wsp9rz8dne naszej zwyczajnej rzeczywistoGci; Przestrze i czas> podstawowe
wymiary> w kt9rych umieszczona jest nasza codzienna rzeczywistoG:> pod
wpywem telekomunikacji coraz 5ardziej si8 kurcz6; &am> dzie o5owi6zuje
pr8dkoG: Gwiata> odleoGci przestrzenne trac6 znaczenie; Zanika szcze9lnoG:
miejsc> poniewa7 aparatura medi9w mo7e przezwyci87y: wszystkie lokalne
waGciwoGciE z ka7deo miejsca mamy takie same mo7liwoGci komunikacji; (oraz
5ardziej dost8pna jest przeszoG: dzi8ki przetwarzaniu danych i przyszoG: dzi8ki
rachunkowej ekstrapolacji> przez co staj6 si8 one treGci6 tematycznej
teraKniejszoGci
C
; nast8puje zaamanie rozr97nienia czasowo0przestrzenneo>
powstaje struktura wszecho5ecnoGci 5ez o5ecnoGci wyr97nionej; Przestrze i czas>
tradycyjnie podstawowe wsp9rz8dne naszeo Gwiata> staj6 si8 w tym ukadzie
marinalne; &ak dalece elektroniczny Gwiat komunikacji zmienia Gwiat realny w
jeo podstawowych wsp9rz8dnych;
+aj6c na uwadze zaamanie rozr97nienia przestrzeno0czasoweo w
telematycznym Gwiecie komunikacji> przekonujemy si8 jeszcze raz> 7e w naszej
rzeczywistoGci wsp9istnieje wiele wersji rzeczywistoGci; +ie wsz8dzie> lecz
jedynie w pewnych s-erach przestrze i czas zachowuj6 swoj6 -unkcj8 radykalnej
cezury> w innych dziedzinach ich znaczenie zostao telematycznie zneutralizowane;
%ontrasty r97nych wersji rzeczywistoGci
C<
M%ateoria czasowa przyszoGci zostaje usuni8ta i zast6piona kateori6 rozci6ej teraK0
niejszoGciO @,ela +oTotny> Elenzeit% Entste(un und Strukturierun eines 6elte"u?s, .rank0
-urt am +ain CHJH> s; =?A;
staj6 si8 dla nas dzisiaj codziennym doGwiadczeniem; Inaczej m9wi6cE * wyniku
wywoanych przez media zmian rzeczywistoGci> podstawowym doGwiadczeniem
wsp9czesnych staje si8 coraz 5ardziej spostrze7enie> 7e nie ma rzeczywistoGci jako
takiej> 7e rzeczywistoG: zawsze jest konstrukcj6;
Za=a'anie grani3 =iB)'y realnoC3iM a ,y=6la37MH 'o osa5ienia wi676ceo
charakteru rzeczywistoGci przyczyniaj6 si8 r9wnie7 nowe sposo5y od5ioru telewizji
oraz zastosowanie mikroelektronicznych technik projektowania i produkcji;
!zeczywistoG: telewizyjna na pewno nie jest zo5owi6zuj6ca i nieunikniona> lecz
dowolna> wymienna> rozporz6dzalna> pynna; #e7eli coG si8 nie podo5a> mo7na
prze6czy:; Zmieniaj6c kanay zaawansowany konsument telewizji uczy si8
odrealniania rzeczywistoGci; #eGli ktoG cz8sto pracuje z (A'0em> daleko id6ce
mo7liwoGci modelowania i wirtual0noG: rzeczywistoGci s6 dla nieo codziennym
doGwiadczeniem;
#ak dalece jednak rzeczywistoG: i wirtualnoG: zlewaj6 si8 ze so56L niekt9rzy
teoretycy twierdz6> 7e wcale nie tak 5ardzo; )wa7aj6> 7e realnoG: i symulacja
pozostaj6 raczej atwe do rozr97nienia> nikomu jeszcze nie zdarzyo si8 np; pomyli:
kryzysu rodzinneo we wsp9czesnym serialu z nieprzyjemn6 atmos-er6 przy
wasnym Gniadaniu; &o na pewno prawda> ale jako dianoza niewystarczaj6ca; Z
pewnoGci6 potra-imy w dalszym ci6u na kr9tk6 met8 rozr97nia: symulacj8 od
realnoGci> decyduj6ce s6 jednak duo-alowe e-ekty kontaktu z mediami; *aGnie w
zwi6zku z tym 5adania wykazuj6> 7e sposo5y zachowania podpatrzone we
wzorcowym elektronicznym Gwiecie coraz 5ardziej przenikaj6 do codziennoGci
CI
;
'uo-alowym e-ektem dziaania Gwiat9w medialnych jest wirtualiza^a
rzeczywistoGci;
*yjaGnimy to na przykadzieE * Ftanach Zjednoczonych rozpowszechnia si8
pod nazw6 MRideo0Ba5yO oGmiominutow6 kaset8 z komponentami interaktywnymi;
)7ytkownik ma przed so56 na ekranie wymarzone dziecko i mo7e cieszy: si8 nim
5ez przeszk9d> niemowl8 reauje na takie zdania> jakE MZjedz zupk8O i M)Gmiechnij
si8 do mamusiO; +o7na pomyGle:> 7e jeo posuszestwo jest doskonae> na
zakoczenie oGmiu minut da si8 jeszcze uGpi: koysank6> na opakowaniu napisanoE
MPene> 5oate doGwiadczenie rodzicielstwa 5ez 5aaanu i uci67liwoGci
prawdziwych sytuacji\ %ochasz dzieci> ale nie masz czasu si8 o nie troszczy:L
Rideo0Ba5y to coG dla (ie5ie\O
CJ
;
"czywiGcie> u7ytkownik dostrzea r97nic8 mi8dzy symulacj6 a realnoGci6;
(hodzi jednak o to> 7e r97nica ta coraz mniej znaczy; Fymulacj8 przyjmuje si8 5ez
opor9w jako su5stytut realnoGci> uznaje wr8cz za doskonalsz6 wersj8 realnoGci>
poniewa7 o-eruje Mpene @;;;A doGwiadczenie rodzicielstwa 5ez @;;;A uci67liwoGci
prawdziwych sytuacjiO; 'oGwiadczenie symulacji staje si8 coraz cz8Gciej wzorem
dla zachowa realnychE niemow0
I
Por; #oshua +eyrowitz> $ie Fernse(esellsc(a"t% Wirklic(keit und Identitat im ?edien0
zeitalter, *einheim CHJI;
(yt; za ,ans )lrich !eck> ImitierenJ *lar, immer% <ber wieJ, MBasler +aazinO CHJH>
nr BI> s; 2; Por; moj6 analiz8E *ol-an *elsch> <s'isc(es $enken, Ftuttart CHH3> s; 22;
l8ta traktuje si8 coraz 5ardziej na spos95 MRideo0Ba5yO> a odst8pstwa od idealneo
o5razu elektroniczneo uznaje si8 np; nie za oznak8 czowieczestwa> ale za
uci67liw6 niedoskonaoG:; "ryinay w warunkach medialnych 0 tutaj i dzie
indziej> np; w sztuce 0 rozczarowuj6; !ealnoG: ocenia si8 coraz cz8Gciej zodnie z
wyo5ra7eniem medialneo ideau
CH
;
+o7na uzna:> 7e s6 to zjawiska przera7aj6ce 0 w ka7dym razie na pewno s6
wielkim pro5lemem; Inne> w miar8 mo7liwoGci 5ardziej ludzkie opcje> mo7na
osi6n6: jednak nie przez neowanie zespolenia realnoGci z symulacj6> lecz
uGwiadamiaj6c so5ie istniej6cy stan rzeczy i ucz6c si8 w jeo ramach
-unkcjonowa:;
CyEerpr'e,(r'e41 &ym razem miejscem przenikania si8 wirtualnoGci i realnoGci jest
technoloia cy5erprzestrzeni; Z pewnoGci6 jest to ostatni krzyk mody> oGrodek
krystalizacji retorycznych przechwaek i koniunkturalny prze59j komputeryzacji;
Zarazem jednak technoloie te maj6 sw9j twardy rdze> wart re-leksji; " tym
chcia5ym powiedzie:;
(y5erprzestrze wprowadza w elektroniczne Gwiaty pewien cakowicie
nowy elementE * cy5erprzestrzeni nie stoimy naprzeciw o5razu w pewnej
odleoGci> lecz wchodzimy w nieo i za pomoc6 elektronicznych hem9w i r8kawic
mo7emy porusza: si8 w wirtualnym Gwiecie o5razu jak w Gwiecie rzeczywistym;
Bycie przed Gwiatem o5razu 0 ta 5ardzo konwencjonalna waGciwoG: pod ka7dym
innym wzl8dem tak 5ardzo post8powych Gwiat9w elektronicznych 0 zmienia si8 w
o5ecnoG: w o5razie> naj5ardziej odna uwai jest waGciwie nie doG: oraniczona
per-ekcyjnoG: cy5ernetycznych Gwiat9w @i tutaj mo7na realizowa: jedynie
przewidziane proramem> a nie np; dowolne sposo5y zachowaniaA> ale e-ekt
GwiadomoGci> jaki te eksperymenty wywouj6; *st8puj6c w Gwiat wirtualny jak w
realny> doGwiadczamy> 7e wirtualnoG: tak7e 5ywa realna> a st6d mo7e zrodzi: si8
przypuszczenie> 7e wszystko> co realne> z inneo punktu widzenia jest wirtualne;
*idzenie Gwiata u Lei5niza i Boresa> zodnie z kt9rym to> co w jednym stanie
GwiadomoGci wydaje si8 realne> naprawd8 mo7e 5y: wytworem snu> inneo stanu
GwiadomoGci
23
> staje si8 powszechnym
CH
Znamienne> 7e renowacj8 -resk9w +ichaa Anioa w %aplicy Fykstyskiej sponsorowaa
sp9ka telewizyjna @+ippon &eleTision Network (orporationA 0 -reski s6 odtworzone cakowicie
teleenicznie;
23
M@;;;A pewne uporz6dkowane sny narzucaj6 si8 naszemu duchowi i s6 przez nas uwa7ane
za prawdziwe> a z punktu widzenia praktyki ze wzl8du na ich powszechn6 zodnoG: rzeczywiGcie
nimi s6O; MNdy5y nawet cae 7ycie chcie: nazwa: tylko snem> a widzialny Gwiat tylko zudze
niem> uwa7a5ym mimo wszystko> 7e ten sen al5o to zudzenie posiada wystarczaj6c6 realnoG:>
jeGli waGciwie u7ywaj6c naszeo rozumu nidy nie jesteGmy oszukiwaniO @Nott-reid *ilhelm
Lei5niz> Kber die ?et(ode, reale +(anomene Ron imainaren zu untersc(eiden, wE ten7e>
tiauptsc(ri"ten zur >rundleun der +(ilosop(ie, t; 2> ,am5ur CH<<> s; C2<> C2=A; "powiada
nie Boresa *oliste ruin#, w kt9rym m87czyzna wyGni modzieca tak precyzyjnie> 7e ten sta
si8 realny> koczy si8 kon-rontacj6> kt9ra tw9rc8 snu doprowadza do zaskakuj6ceo stwier
dzenia> 7e i on zawdzi8cza sameo sie5ie dziaaniu snu inneoE MZ ul6> z upokorzeniem> z prze
ra7eniem zrozumia> 7e r9wnie7 on jest widmem> kt9re Gni ktoG innyO @#ore Luis Bores>
:istorie prawdziwe i w#m#lone, tum; Andrzej Fo5ol0#urczykowski> *arszawa CHH?> s; 23CA;
mniemaniem co do rzeczywistoGci; Nranice mi8dzy realnoGci6 a wirtual0noGci6 staj6
si8 zdecydowanie niepewne i przenikalne;
.C+ie3enio+e efe*(y )oC+ia)3'enia =e)ialnego1 .akt> 7e media elektroniczne na
opisane sposo5y wirtualizuj6 nasz6 GwiadomoG: rzeczywistoGci> jest przedmiotem
cz8stych spostrze7e i narzeka; 'ianoz8 uwa7am za suszn6> natomiast jej
neatywn6 ocen8 za 58dn6; +oim zdaniem> w wywoanej przez media zmianie
naszeo zwyczajneo pojmowania Gwiata zawiera si8 waGnie oGwieceniowy e-ekt
medialnych i sztucznych Gwiat9w; *o5ec nowych medi9w wyraKniej ni7
kiedykolwiek przedtem uGwiadamiamy so5ie zasadniczo konstruktywistyczny
charakter rzeczywistoGci> interpretacyjnoG: wszystkich naszych uj8:
rzeczywistoGci
2C
; *skutek teo nawet nasz potoczny ol6d rzeczywistoGci
przechodzi dzisiaj od realizmu do konstruktywizmu> od teo> co dane> do teo> co
wykonane> od jednoGci do wieloGci i od realnoGci do wirtualnoGci; 'zi8ki
o5cowaniu z rzeczywi0stoGciami medialnymi pojmujemy> 7e rzeczywistoG: zawsze
5ya jak6G konstrukcj6 0 tylko wczeGniej nie chciano teo uzna:
22
;
#e+ali)a37a
&o wszystko moo za5rzmie: jak apoloia elektronicznych Gwiat9w i
sztucznych raj9w 0 na zakoczenie jednak chcia5ym przejG: do czeoG inneo>
poo7y: przeciwny akcent;
:oC+ia)3'enie *on(ra,(61 #eGli wszystkie rzeczywistoGci s6 konstrukcjami 0
konstrukcjami jednostkowymi> spoecznymi> medialnymi 0 to wy59r mi8dzy nimi
nie jest wy5orem mi8dzy 5yciem a pozorem lu5 mi8dzy prawd6 a -aszem> lecz
wy5orem mi8dzy potencjalnie r9wnoprawnymi wersjami zale7nymi od r97nych
pre-erencji; *9wczas jesteGmy> po pierwsze> odpowiedzialni za nasze wy5ory; Po
druie> mo7e si8 zdarzy:> 7e jedna wersja rzeczywistoGci powoduje
przewartoGciowanie druiej; Poprzez kontrast mo7e ukazywa: jej zalety i
wskazywa: na t8 dru6 wersj8 jako na dezyderat;
'otyczy to waGnie stosunku mi8dzy Gwiatami elektronicznymi i nie0
elektronicznymi; Wwiaty elektroniczne przewartoGciowuj6 -ormy doGwiad0
Znamienne> 7e konstruktywistyczny charakter rzeczywistoGci 0 po wspomnianych przy0
otowaniach -ilozo-icznych 0 zosta w ostatnich kilkudziesi8ciu latach rozpracowany waGnie
przez kierunek zwany MkonstruktywizmemO> kt9ry od pocz6tku mia intensywny kontakt z cy0
5ernetyk6;
#eszcze raz natra-iamy zatem na z5ie7noG: mi8dzy sposo5ami doGwiadczenia> jakie
przekazuj6 nam nowe media elektroniczne> a 9wnymi -ilozo-icznymi teorematami wsp9czes0
noGci; )przednio m9wiem o tym w kontekGcie antyhierarchicznej ontoloii medi9w oraz w od0
niesieniu do medialnoGci myGlenia> teraz potwierdzio si8 to jeszcze raz w odniesieniu do
wl6du w konstruktywistyczny charakter rzeczywistoGci; 'oGwiadczeniu medi9w nale7y przy0
pisa: dziaanie oGwieceniowe w -ilozo-ii i poza ni6;
czenia Gwiat9w nieelektronicznych 0 kt9re r9wnie7> zodnie z zasad6 kontrastu>
odmieniy;
Fkoro teza +arshalla +cLuhana> 7e przekaKnik jest przekazem> jest suszna
@a o tym nie w6tpi8A> to ze wzl8d9w systematycznych mediom elektronicznym
musi 5rakowa: specy-icznych -orm doGwiadczenia innych medi9w; *prawdzie
media elektroniczne mo6 si8a: po wszystkie przedmioty> jednak 0jak ka7de inne
medium 0jedynie na sw9j spos95
2?
; Przez to> 7e te same przedmioty s6 dost8pne raz
w jednym> raz w druim medium> doGwiadcza si8 specy-icznoGci i oraniczenia
ka7deo z nich; Inaczej m9wi6c> elektroniczne media te7 s6 specy-iczne; Z
pewnoGci6 daj6 nadzwyczajne mo7liwoGci; Lecz nie wszystkie mo7liwoGci; I nie
tylko mo7liwoGci medi9w s6 dzisiaj interesuj6ce> ale jako kontrast tak7e pewne
jakoGci> kt9rych im 5rakuje i kt9re zachowane s6 wy6cznie dla innych -orm
rzeczywistoGci; * dyskusjach ostatnich lat z5yt mao zwracano uwai na ten punkt;
.p37e pr'e3i+ne1 *o5ec elektronicznych hiperpr8dkoGci uczymy si8 dzisiaj na
nowo docenia: powolnoG:> wo5ec uniwersalnej ruchliwoGci i zmiennoGci 0 op9r i
niezmiennoG:> wo5ec swo5odnej ry 0 trwaoG:> wo5ec ulotnoGci 0 masywnoG:>
wo5ec mutacji 0 staoG: i niezawodnoG:> natychmiastowoG: naciGni8cia klawisza
dowartoGciowuje przez kontrast powolny rozw9j wedu wasnej zasady> dowolna
powtarzalnoG: 5udzi pranienie jednorazowoGci; $lektroniczna wszecho5ecnoG: i
kosmos wirtualnych mo7liwoGci powoduj6 t8sknot8 za inn6 o5ecnoGci6> za
niepowtarzaln6 o5ecnoGci6 tu i teraz> za pojedynczym zdarzeniem; *o5ec
doskonaej przejrzystoGci na nowo zyskuje znaczenie zawioG:> wo5ec
elektroniczneo Gwiata jasnoGci 0 nieprzejrzystosc> wo5ec inteliencji procesor9w 0
niezawisa inorancja materii;
*ymienione przeciwstawne wartoGci mo7na sprowadzi: poj8ciowo do
takich hase> jak MmateriaO> MciaoO> MindywidualnoG:O> #ednorazowoG:O; Na nowo
staje si8 dla nas wa7ne to> co wymaa wasnej przestrzeni i wasneo czasu> co nie
jest wymienne> lecz niepowtarzalne; Botho Ftrauj? podkreGla np;> 7e wGr9d
przewr9conej do 9ry noami komunikacji poecie przypisuje si8 Mto> co
nieprzekazywalne> odcie> urwany kontakt> ciemn6 -az8> przerw8; "5coG:O
2B
;
Podo5nie Bertolucci w Kstatnim tanu w +ar#u wprowadza sytuacj8
5ezimiennoGciP w przeciwiestwie do powszechnej adaniny o zale7noGciach 0
miejsce jednorazowej mioGci;
+amy do5re powody> 7e5y 5roni: ciszy przed znieczuleniem> wy7ej ceni:
wasn6> niedost8pn6 dla innych wyo5raKni8 ni7 spoecznie podzielane wyo5ra7enia
elektroniczne> a tak7e na nowo uszanowa: starzej60
2?
Inaczej m9wi6c> media mo6 5y: wprawdzie uniwersalne> ale nie totalne; +o6 o5ej
mowa: wszystko> ale nie w ka7dy spos95;
2B
Botho Ftrau;?> $ie Erde 0 ein *op", w z5iorzeE Huc(ner0+reis0!eden -1.50-115% Ftuttart
CHHB> s; C?3;
ce si8 i wra7liwe ciaa wo5ec doskonaoGci i niezu7ywalnoGci cia syntetycznych;
+ia( (ele=a(y3'ny a C+ia( 3iele,ny1 Wwiat telematyczny i Gwiat cielesny tworz6
kontrast; Ich rozdzielnoG: jest niepodwa7alna; #eGli dzisiaj telematycznie zanikaj6
odleoGci> nie oznacza to> 7e kurcz6 si8 te7 nasze ciaa; #eGli procesory staj6 si8
coraz szy5sze> nasze zmysy oraz sprawnoGci motoryczne i psychiczne wcale
szy5sze nie s6; #eGli nawet o5j8toG: przetwarzanych in-ormacji urasta do
iantycznych rozmiar9w> nie zmienia si8 przez to duoG: naszeo 7ycia> czas
reakcji i czas przyswajania wiedzy;
(iao jest elementem zachowawczym i stanowi warunek wszystkich naszych
dziaa; "d strony -ilozo-icznej wielostronnie zwracano uwa8 w ostatnich latach
na cielesnoG: jako przeciwwa8 elektronicznych tendencji do dematerializowania;
Lyotard pyta> czy 5ez ciaa mo7na myGle: 0 i odpowiada przecz6co
2=
; 'rey-us
wskazywa z perspektywy -enomenoloicznej> 7e nie ma rozumienia 5ez
odwoywania si8 do cielesnoGci i potoczneo doGwiadczenia
2<
; Podo5nie Ririlio i
Baudrillard na podstawie przesanek antropoloicznych 5ronili naszych -izycznych
cia przed projektem ich meta-izyczneo> technoloiczneo wyposa7enia
2I
;
(ielesnoG:> indywidualnoG:> materialnoG: nale7y jednak przywoywa: nie
tylko jako warunki lu5 ranice naszeo myGlenia i doGwiadczania rzeczywistoGciP
nie trze5a przypisywa: im znaczenia wy6cznie de-ensywneo> ale r9wnie7 nie
wprost o-ensywne; *szystko to s6 jeszcze -ormy -unkcjonalizacji; +omenty te
trze5a jednak uzna: w ich istocie i nada: im wa7noG:;
"czywiGcie> nasze ciaa otwarte s6 r9wnie7 na zmiany> kt9re dokonuj6 si8
wskutek lu5 w celu poszerzenia ich mo7liwoGci; +o7na to wyrazi: przy pomocy
staro7ytnej -ormuy sportowejE citius 0 altius 0 "ortius% 'zisiaj wzmacniamy nasze
ciaa> korzystaj6c z urz6dze technicznych i elektronicznych medi9w; I ciaa nam
teo nie odmawiaj6; Przedstawiona -ascy0
2=
Por; #ean0.rancois Lyotard> Kb man o(ne *,rper denken kann, wE ten7e> 'as In(umane%
+laudereien iiber die 6eit, tum; (hristine Pries> *ien CHJH> s; 2?0BH;
Por; ,u5ert L; 'rey-us> $ie >renzen kiinstlic(er Intellienz% Was Iomputer nic(t k,n0nen,
.rank-urt am +ain CHJ=;
Por; Paul Ririlio> Ter(altensdesinE Tom Nbermensc(en zum iiberreizten ?ensc(en, wE $as
Tersc(winden der $ine% Meue &ec(noloien und $esin, Arnica Rerena Lanenmaier @red;A> +unchen
CHH?P oraz #ean Baudrillard> Nberleben und Nnsterblic(keit, MPararana; Internationale Zeitschri-t -ur
,istorische AnthropoloieO CHHB> nr C; Zmierzaj6c do podo5neo celu 'ietmar %amper uzna odnoG:
ciaa jako oranu krytyczneo post8puj6ceo procesu cywilizacji @por; 'ietmar %amper> $ie Wiederke(r
des *,rpers% Motizen zu einer Hestandsau"na(me des 6iuillisationsprozesses, wE ten7e> 6ur >esc(ic(te
der Einbildunskra"t, +unchen CHJCA; +arzenie niekt9rych uwa7aj6cych si8 za szcze9lnie
post8powych wsp9czesnych artyst9w @zwaszcza w dziedzinie wzornictwaA o Gwiecie wolnym od
komputer9w> poz5awionym przedmiot9w> w zasadzie okazao si8 nie do spenienia; "dwr9cona wersja
5om5y neutronowej 0 ta miaa zniszczy: wszelkie ludzkie 7ycie> tutaj natomiast chodzi o cakowite
wyeliminowanie przedmiot9w 0 zalicza si8 do repertuaru wy5ryk9w -uturystycznej wyo5raKni;
nacja mediami elektronicznymi jest nie tylko -ascynacj6 ducha lu5 wyo5raKni> ale
r9wnie7 t8skni6ceo i niezaspokojoneo ciaa;
Istnieje jednak nienaruszalnoG:> suwerennoG: i samoistnoG: cia; "5ecnie
odkrywamy je na nowo jako przeciwwa8 mediatyzacji Gwiata; *spomnijmy
cho:5y Modkrycie powolnoGciO ,adolneo
2J
lu5 ,andkeo pochwa8 zm8czenia
2H
;
*Gr9d zawirowa mno76ceo si8 elektronicznie Gwiata staje si8 dla nas znowu
wa7na jednorazowosc niepowtarzalnej odziny czy spotkania al5o 5ezruch i
szcz8Gcie spoczywaj6cej r8ki lu5 pary oczu; Przypomnijmy so5ie samowystarczaln6
doskonaoG: i autonomi8 zwykych czynnoGci 0 spaceru> jedzenia> ol6dania
krajo5razu> a tak7e samotnoGci> poz5awionej medi9w samotnoGci z dala od
maszynerii komunikacyjnej;
"czywiGcieE Ponowne odkrywanie i nowe wartoGciowanie takich akt9w
nast8puje na tle Gwiata zdeterminowaneo medialnie i jeo zawirowa> nie mo7na
o od nich oddzieli:; +a horyzoncie wspomnianych doGwiadcze kipi Gwiat
medi9w; *spomniane doGwiadczenia powstrzymuj6 jednak Gwiat medi9w> w swym
wn8trzu i w swej intensywnoGci pozostaj6 przez nieo nie naruszone; Ich znaczenie
mo7e 5y: za5arwione doGwiadczeniami Gwiata medi9w> ale w samej ich su5stancji
jest to niedostrzealne; &roch8 podo5nie jest chy5a ze szcz8Gciem> kt9re mo7liwe
jest tylko na runcie przemijalnoGci 0 ale nie przemijanie jest przecie7 jeo esencj6>
lecz co najwy7ej los szcz8Gcia;
8o=ple=en(arnoCA1 A5y 5y: do5rze zrozumianymE "czywiGcie uwa7am> 7e
rewalidacja cielesnoGci i indywidualnoGci ma 5y: nie prostym proramem wo5ec
sztucznych raj9w elektronicznych> lecz proramem wo5ec nich komplementarnym;
Przeciwstawne aspekty nie przecz6 -ascynacji Gwiatami elektronicznymi> nie chodzi
r9wnie7 o zwyczajny powr9t do doGwiadczenia zmysoweo z epoki
przedelektronicznej; !ewalidacje s6 te7 za5arwione doGwiadczeniem medi9w
elektronicznych; *idoczne s6 tak7e zwi6zki mi8dzy nimi; (zasami doGwiadczenie
naturalne jest waGnie tym> czeo szukaj6 mioGnicy wirtualnoGci; +9j ulu5iony
przykad to -ani elektroniki z %rzemowej 'oliny> kt9rzy wieczorami jad6 na
wy5rze7e ol6da: rzeczywiGcie niepor9wnywalne kali-ornijskie zachody soca>
a5y potem wr9ci: do domowych komputer9w i zanurzy: si8 w sztuczne raje Inter0
netu; Poruszaj6c si8 wielotorowo> nasz Gwiat staje si8 wsp9czeGniejszy i ciekawszy;
Neneralnie uwa7am> 7e ludzie staj6 si8 dzisiaj tym> czeo tradycyjna meta-izyka
nidy nie cenia i zawsze odrzucaaE mianowicie tuaczami; "czywiGcie mam na
myGli nie tuaczk8 w sensie eora-icznym> lecz raczej tuaczk8 mentaln6>
psychiczn6> mo7na powiedzie: 0 codzienn6; Zaczynamy jak5y naturalnie
przechodzi: tam i z powrotem mi8dzy r97nymi -ormami rzeczywistoGci; )wa7am>
7e 58d6c czowiekiem wsp9czesnym> trze5a 7y: w o5u przedstawionych typach
rzeczywistoGci; +o7na
2J
Ften Nadolny> Kdkr#wanie powolnoci, tum; Ftawa Lisiecka> *arszawa CHHJ;
2H
Peter ,andke> Tersuc( iiber die ?iidikeit, .rank-urt am +ain CHJH;
z przyjemnoGci6 porusza: si8 w Gwiatach elektronicznych 0 ale nie tylko w nich>
r9wnie7 w innych Gwiatach;
#est jednak pow9d> a5y ow6 dwutorowoG: szcze9lnie podkreGli:> zawsze
5owiem istnieje tendencja do pod67ania z duchem czasu> czyli w tym wypadku z
elektronicznym post8pem; &endencja ta zwyci87a m;in; tam> dzie co prawda
uznaje si8 zasadnoG: naszej cielesnoGci i jej potrze5> ale pr95uje si8 jej sprosta:
jedynie za pomoc6 aparaturowych i medialnych protezE od a5inet9w odnowy
5ioloicznej przez bunee jumpin do elektroniczneo seksu; PowinniGmy
przeciwstawi: si8 naciskowi technoloicznemu> nie lekcewa76c kiekuj6cej w nas
potrze5y przeciwnych wartoGci> poGwi8ca: jej uwa8 i pod67a: za ni6;
!o)+?7ny 3<ara*(er no+o3'e,noC3i1 (zy to wszystko sprowadza si8 ostatecznie
do odrzucenia nowoczesnoGci> kt9rej lini6 przewodni6 5y zawsze rozw9j
technoloicznyL I tak> i nie; NowoczesnoG: ma dwa Kr9da 0 dwa 5ardzo r97ne
Kr9da; *skaza je Ftephen &oulmin w ksi67ce Iosmo0polis z CHH3 r;
?3
Bya to> po
pierwsze> w XRII w; nowo7ytna nauka %ar0tezjusza> zmierzaj6ca do czystej
duchowoGci i przejrzystoGci; By to jednak r9wnie7> po druie> od wieku XRI
humanizm $razma i +ontaineSa> kt9ry charakteryzowa si8 Mzwrotem ku
ludzkiemu 7yciu w jeo konkretnych szcze9achO;
&oulmin Gledzi o5a nurty a7 do czas9w wsp9czesnych; +oje spostrze7enia
s6 zodne z jeo stanowiskiem; * sztucznych Gwiatach elektronicznych kulminuje
lu5 eksploduje kartezjaska tradycja nauki; * komplementarnym dowartoGciowaniu
teo> co skoczone> cielesne> indywidualne> powracaj6 natomiast podstawowe
motywy humanizmu; #eo ostateczna posta: prowadzi nas jednak do noweo
przyswojenia humanistycznych motyw9w; &oulmin uwa7a r9wnie7> 7e trze5a
dzisiaj Mprzypomnie: so5ie m6droG: szesnastowiecznych humanist9w 0 oczywiGcie
nie lekcewa76c przy tym osi6ni8: tradycji kartezjaskiejO
?C
; 'okadnie takie jest
te7 moje stanowisko; Nie powinniGmy oranicza: podw9jnej -iury nowoczesnoGci
do jedneo tylko 5ieunaE eu-orii wzl8dem medi9w al5o -anatyzmu wzl8dem
ciaa; +usimy zachowa: o5uocznoG: 0 al5o j6 odzyska:;
Ftephen $; &oulmin> *osmopolis% $ie unerkannte <u"abe der ?odern7, tum; ,ermann
Retter> .rank-urt am +ain CHHC> s; C?> BH> IH0J3 i nast;
?C
&am7e> s; C?> 2J3;
!ozprawa *ol-ana *elscha w tumaczeniu #oanny
Nilewicz ukazaa si8 w z5iorze pod redakcj6 Anny
Zeidler0#aniszewskiej +roblem# ponowo0czesnej
pluralizacji kultur#% Wok,' koncepcji W% Welsc(a, t; C
@*ydawnictwo .undacji ,umanio0ra> Pozna CHHJA;
#",N B$!N$!
6%razy re$lamowe
* miastach> w kt9rych 7yjemy> ka7deo dnia widzimy setki o5raz9w reklamowych;
Uadneo inneo rodzaju o5raz9w nie napotykamy tak cz8sto;
* 7adneo inneo typu spoeczestwie w dziejach nie wyst8powaa taka
koncentracja o5raz9w> nie 5yo takiej 8stoGci przekaz9w wizualnych;
*szystko jedno> czy przekazy te zapami8tujemy na du7ej czy te7
zapominamy o nich natychmiast> po5udzaj6 one nasz6 wyo5raKni8> odwouj6c si8
al5o do naszej pami8ci> al5o do oczekiwa; "5raz reklamowy przynale7y chwili;
'ostrzeamy o> dy przel6damy azet8> dy przechodzimy na dru6 stron8 ulicy>
dy mija nas pojazd; Lu5 te7 widzimy o na ekranie telewizyjnym> oczekuj6c na
zakoczenie przerwy reklamowej w ol6danym waGnie proramie; "5razy
reklamowe przynale76 chwili r9wnie7 i w takim sensie> 7e musz6 5y: nieustannie
odnawiane i uwsp9czeGniane; +idy jednak nie m9wi6 o teraKniejszoGci; (z8sto
odnosz6 si8 do przeszoGci> zawsze natomiast m9wi6 o przyszoGci;
PrzywykliGmy ju7 dziG do wszecho5ecnoGci tych o5raz9w w takim stopniu>
7e niemal nie uGwiadamiamy so5ie nieustannej presji> jakiej z ich strony podleamy;
Zauwa7amy jakiG konkretny o5raz lu5 zwracamy uwa8 na jak6G konkretn6
in-ormacj8> poniewa7 akurat odpowiadaj6 one naszej specy-icznej potrze5ie czy
zainteresowaniom; #ednak cay system o5raz9w reklamowych akceptujemy na
podo5nej zasadzie> na jakiej akceptujemy jakiG element klimatu; +a przykad -akt>
7e o5razy te przynale76 chwili> ale m9wi6 o przyszoGci> powoduje oso5liwy e-ekt>
kt9ry sta si8 jednak tak swojski> 7e niemal o nie dostrzeamy; Zwykle to m# mi0
jamy o5razy 0 spaceruj6c> jad6c> przewracaj6c kartk8 czasopisma; +a ekranie
telewizyjnym od5ywa si7 to nieco inaczej> ale nawet wtedy> przynajmniej
teoretycznie> jesteGmy aktywni 0 mo7emy odwr9ci: wzrok> wy6czy: dKwi8k> zro5i:
so5ie kaw8; +imo to odnosi si8 jednak wra7enie> 7e o5razy reklamowe nieustannie
nas mijaj6> niczym poci6 ekspresowy na drodze do jakiejG odleej stacji kocowej;
+y pozostajemy statyczni> to one s6 dynamiczne 0 dop9ty> dop9ki 58dzie trwa:
proram telewizyjny> dop9ki nie wyrzucimy azety> dop9ki jeden plakat nie zostanie
przykryty nast8pnym;
Zazwyczaj wyjaGnia si8 i uzasadnia istnienie reklamy tym> 7e jest narz8dziem
sprzyjaj6cym konkurencji> kt9re w ostatecznym rachunku przynosi korzyG:
zar9wno konsumentom> jak i naj5ardziej wydajnym producentom> wz5oacaj6c tym
samym ospodark8 narodow6 jako caoG:; Zachodzi Gcisy zwi6zek mi8dzy reklam6
a swoist6 ideoloi6 wolnoGci> kt9ra odwouje si8 do prawa konsumenta do wolneo
wy5oru i prawa producenta do wolnej przedsi85iorczoGci; *ielkie 5ill5oardy i
neony reklamowe kapitalistycznych miast stanowi6 wizualny znak rozpoznawczy
M*olneo WwiataO;
'la wielu ludzi 7yj6cych w $uropie *schodniej zachodnie o5razy
reklamowe stanowi6 kwintesencj8 wszystkieo teo> czeo 5rakuje na *schodzie;
)wa7a si8> 7e reklama sprzedaje wolny wy59r;
Prawd6 jest> 7e w reklamie jedna a6K przemysu> jedna -irma> konkuruje z
inn6; Prawd6 jest jednak i to> 7e o5razy reklamowe potwierdzaj6 i wzmacniaj6 si8
nawzajem; !eklama nie jest po prostu z5iorem konkuruj6cych ze so56 przekaz9w;
Ftanowi samodzielny> odr85nyj8zyk> po kt9ry si8a si8> 5y zo7y: zawsze t8 sam6
eneraln6 propozycj8; * Gwiecie reklamy sprzedaje si8 wy59r mi8dzy t6 a tamt6
Gmietan6 al5o mi8dzy tym a tamtym samochodem> reklama jednak 0 jako system 0
skada zawsze tylko jedn6 jedyn6 propozycj8;
Proponuje mianowicie ka7demu z nas> 5yGmy przeksztacili sie5ie samych
al5o swoje 7ycie> kupuj6c coG wi8cej; &o proponowane przez ni6 Mwi8cejO wz5oaci
nas w pewnym sensie 0 nawet jeGli tak naprawd8 z5iedniejemy> poz5ywaj6c si8
cz8Gci swoich pieni8dzy; !eklama przekonuje nas do takiej trans-ormacji naszeo
7ycia> ukazuj6c nam ludzi> kt9rzy w spos95 oczywistyjuzjej uleli i dzi8ki niej stali
si8 odni zazdroGci; Bycie kimG odnym zazdroGci opiera si8 na 5lichtrze; !eklama
zaG jest waGnie procesem -a5rykowania 5lichtru;
Istotne jest> 5y nie pomyli: reklamy z przyjemnoGci6 lu5 korzyGciami
wynikaj6cymi z korzystania z reklamowanych towar9w; $-ektywnoG: reklamy
polea waGnie na tym> 7e 7ywi si8 tym> co realne; "dzie7> 7ywnoG:> samochody>
kosmetyki> k6piele> Gwiato soneczne 0 s6 realnymi rzeczami> kt9re jako takie
dostarczy: mo6 prawdziwej przyjemnoGci; !eklama rozpoczyna od odwoania si8
do naturalneo dla ka7deo czowieka pranienia przyjemnoGci> nie jest jednak w
stanie sprzeda: realneo o5iektu przyjemnoGci i 0 co wi8cej 0 nie istnieje 7aden
przekonuj6cy su5stytut przyjemnoGci w kateoriach tej7e przyjemnoGci; Im 5ardziej
przekonuj6co reklama ewokuje przyjemnoG: k6pieli w ciepym> odleym morzu>
tym silniej widz0konsument uGwiadamia so5ie> 7e w rzeczywistoGci znajduje si8
setki mil od teo morza> a szansa k6pieli w nim jest wyj6tkowo odlea; &u le7y
przyczyna> dla kt9rej reklama nidy nie powinna pozwala: so5ie na 5ezpoGrednie
odwoania do o-erowanych przez sie5ie produkt9w lu5 okazji> kt9rych posiadania
czy wykorzystania adresat jeszcze nie doGwiadczy; !eklama nidy nie cele5ruje
przyjemnoGci dla niej samej 0dotyczy zawsze przyszoGci kupuj6ceo; "-eruje mu
wizerunek jeo sa0
meo jako kooG> kto dzi8ki produktowi 56dK okazji> kt9re pr95uje ona sprzeda:>
mo7e sta: si8 oso56 odn6 zazdroGci; *izerunek ten sprawia> 7e staje si8 on
zazdrosnym o sie5ie sameo> takieo jakim m95y 5y:; (o jednak sprawia> 7e owo
ja0kt9rym0m95y05y: jest odne zazdroGciL ZazdroG: innych ludzi; !eklama m9wi
o stosunkach spoecznych> nie o rzeczach; "5iecuje nie tyle przyjemnoG:> ile
szcz8Gcie; &akie> kt9re jest oceniane z zewn6trz> przez innych; Fzcz8Gcie 5ycia kimG
odnym zazdroGci to 5lichtr;
Bycie kimG odnym zazdroGci jest -orm6 samopotwierdzenia si8 jednostki;
Zale7y od teo> 5y nie dzieli: swojeo doGwiadczenia z tymi> kt9rzy maj6 ci
zazdroci% #esteG celem ich zaciekawionych spojrze> sam jednak nie zwracasz na
nikoo uwai 0 dy5yG to ro5i> natychmiast sta5yG si8 mniej odny zazdroGci; Pod
tym wzl8dem oso5y> kt9rym si8 zazdroGci> przypominaj6 urz8dnik9wE Im 5ardziej
s6 5ezoso5owe> tym wi8kszy wydaje si8 0 a iluzji tej uleaj6 zar9wno one same> jak
i inni 0 zakres ich wadzy; Ich sia tkwi w ich domniemanym szcz8Gciu> podo5nie jak
sia 5iurokraty w jeo domniemanym autorytecie; &u le7y przyczyna oweo nie
skoncentrowaneo na niczym> nieo5ecneo spojrzenia postaci uosa5iaj6cych 5lichtr>
wyst8puj6cych w o5razach reklamowych; Patrz6 one ponad zazdrosnymi
spojrzeniami widz9w> znajduj6c w nich samopotwier0dzenie;
*idz0konsument powinien 7ywi: zazdroG: o sie5ie sameo 0 takieo> jakim
si8 stanie> dy kupi dany produkt; Powinien wyo5razi: so5ie sie5iejako teo> kto
dzi8ki na5ytemu produktowi zmieni si8 w przedmiot zazdroGci innych> kt9ra
usprawiedliwi z kolei jeo mioG: wasn6; +o7na 5y to wyrazi: inaczejE "5raz
reklamowy kradnie mu jeo mioG: do sie5ie> takieo jakim rzeczywiGcie jest> 5y
sprzeda: mu j6 ponownie> ale ju7 za cen8 reklamowaneo produktu;
Zapytajmy teraz o to> czy j8zyk reklamy ma coG wsp9lneo z j8zykiem
malarstwa olejneo> kt9re 0 przed wynalezieniem aparatu -otora-iczneo 0
dominowao w europejskim sposo5ie widzenia przez cztery stuleciaL
#est to jedno z takich pyta> kt9re wystarczy zada:> 5y dosta: jasn6
odpowiedKE Istnieje 5ezpoGrednia ci6oG:; Przysoniy j6 jedynie interesy presti7u
kulturalneo; #ednoczeGnie jednak> pomimo ci6oGci> istnieje wyraKna r97nica>
odna 0 w nie mniejszym stopniu ni7 owe podo5iestwa 0 analizy; * o5razach
reklamowych odnajdziemy wiele 5ezpoGrednich odniesie do dawnych dziel sztuki>
niekiedy cay o5raz stanowi pastisz powszechnie znaneo malowida;
"5razy reklamowe wykorzystuj6 cz8sto rzeK5y i malowida> maj6ce u7yczy:
sweo czaru czy autorytetu ich przekazom; "5razy olejne w ramach wisz6 cz8sto w
witrynach sklep9w jako wa7ny element ekspozycji;
%a7de dzieo sztuki McytowaneO przez reklam8 ma dwa zadania do
spenienia; Fztuka jest znakiem zaso5noGci> jest cz8Gci6 udaneo 7ycia>
cz8Gci6 wyposa7enia> kt9re Gwiat daje pi8knym i 5oatym; Lecz dzieo sztuki
ewokuje r9wnie7 kulturalny autorytet> rodzaj dostojestwa> wr8cz m6droGci> kt9ra
jest lepsza od ka7dej przyziemnej materialnej korzyGci; "5raz olejny nale7y do
dziedzictwa kulturoweo; Przypomina> co to znaczy 5y: kulturalnym
$uropejczykiem; (ytowane dzieo sztuki ewokuje zatem 0 i to waGnie decyduje o
jeo przydatnoGci w reklamie 0 dwie niemal przeciwstawne rzeczyE z jednej strony
denotuje 5oactwo> z druiej duchowoG:P implikuje> 7e o-erowany produkt stanowi
zar9wno luksus> jak i wartoG: kulturaln6; * rzeczywistoGci reklama tra-niej
uchwycia istot8 tradycyjneo malarstwa olejneo ni7 wi8kszoG: historyk9w sztuki;
Zrozumiaa implikacje zwi6zku zachodz6ceo mi8dzy dzieem sztuki a jeo
widzem00waGcicielem i wykorzystuje je do perswazji i schle5iania widzowi0kon0
sumentowi;
(i6oG: mi8dzy malarstwem olejnym a reklam6 polea jednak na czymG
wi8cej> ani7eli na McytowaniuO konkretnych dzie; !eklama w 5ardzo du7ym
stopniu korzysta z j8zyka malarstwa olejneo; +9wi tym samym osem o tych
samych sprawach; (zasami analoie wizualne s6 tak 5liskie> 7e mo7na 5y wr8cz
zara: w MFnap\O @polska wersja M&eleraO lu5 MPeDesoO 0 ?%H%C 0 zestawiaj6c ze
so56 prawie identyczne o5razy lu5 ich detale;
Wcise analoie wizualne nie wyznaczaj6 jednak teo waGciweo poziomu>
kt9ry de-iniuje ow6 ci6oG: mi8dzy malarstwem olejnym a reklam6; (i6oG: ta
konstytuowana jest na poziomie system9w znak9w;
Fi8nij po maazyn ilustrowany 0 mo7esz te7 przespacerowa: si8 po
eleanckiej ulicy handlowej> przyl6daj6c si8 oknom wystawowym 0a nast8pnie
przerzu: kartki ilustrowaneo katalou muzealneo i zauwa7 uderzaj6ce
podo5iestwo komunikat9w przenoszonych przez o5a media; (elowe 5yo5y
podj8cie systematycznych 5ada nad tym -enomenem; &utaj nie mo7emy zro5i: nic
wi8cej> jak wskaza: kilka o5szar9w> dzie podo5iestwo Grodk9w i cel9w wydaje
si8 szcze9lnie uderzaj6ce;
Nesty modeli @manekin9wA i postaci mitoloicznych;
!omantyczne wykorzystanie natury @liGcie> drzewa> wodaA w celu stworzenia
miejsca> w kt9rym ponownie mo7na odnaleK: niewinnoG:;
$zotyczna i nostaliczna sia przyci6ania o5szar9w Gr9dziemnomorskich;
Pozy maj6ce denotowa: stereotypy ko5ietE tchn6ca spokojem matka @+adonnaA>
-iluterna sekretarka @aktorka> kr9lewska metresaA> per-ekcyjna hostessa @7ona widza0
waGcicielaA> o5iekt seksualny @*enus> przestraszona nim-aA itd;
Fzcze9lne seksualne zaakcentowanie ko5iecych n9;
+ateriay cz8Gciej wykorzystywane dla ewokowania luksusuE rawerowany metal>
-utra> eleancka sk9ra itd;
Nesty i o5j8cia kochank9w zakomponowane w spos95 -rontalny 0 dla wyody widza;
+orze> o-eruj6ce nowe 7ycie;
.izyczna postawa m87czyzn komunikuj6ca 5oactwo i m8skoG:;
'ystans uzyskiwany dzi8ki perspektywie 0 o-eruj6cy tajemnic8;
Znak r9wnoGci mi8dzy piciem @alkoholuA a sukcesem; +87czyzna
jako rycerz @jeKdziecA przeistacza si8 w motocyklist8;
'laczeo reklama zale7na jest w tak du7ym stopniu od j8zyka wizualneo
malarstwa olejneoL
!eklama jest kultur6 spoeczestwa konsumpcyjneo; Za pomoc6 o5raz9w
propauje ona wiar8 spoeczestwa w sie5ie; Istnieje kilka powod9w> dla kt9rych
o5razy reklamowe korzystaj6 z j8zyka malarstwa olejneo; +alarstwo olejne>
zanim zacz8o spenia: inne role> 5yo przede wszystkim cele5racj6 prywatnej
wasnoGci; #ako atunek artystyczny wywodzio si8 z zasady osz6cej> 7e cz'owiek
jest t#m, co posiada% &raktowanie reklamy jako zjawiska> kt9re wyparo sztuk8
porenesansowej $uropy> jest zatem 58dem; !eklama stanowi 5owiem ostatni6
doorywaj6c6 -orm8 tej sztuki;
!eklama jest w istocie nostaliczna; +usi sprzeda: przeszoG: przyszoGci;
Fama nie jest jednak w stanie wyenerowa: standard9w dla swych 76da;
*szystkie jej odniesienia do jakoGci musz6 wi8c mie: charakter retrospektywny i
tradycyjny; Ndy5y u7ywaa GciGle wsp9czesneo j8zyka> 5rakowao5y jej zar9wno
pewnoGci sie5ie> jak i wiaryodnoGci;
!eklama musi o5r9ci: na swoj6 korzyG: tradycyjne wyksztacenie
przeci8tneo widza0konsumenta; *iadomoGci na temat historii> mitoloii> poezji>
kt9rych dostarczya mu szkoa> zostaj6 wykorzystane w procesie -a5rykowania
5lichtru; Fprzedaje si8 cyara nazwane %in> 5ielizn8 0 przywouj6c F-inksa> nowy
samoch9d 0 przez odniesienie do statusu domku za miastem; * j8zyku malarstwa
olejneo te 5li7ej nieokreGlone> historyczne> poetyckie czy moralne odniesienia
zawsze s6 o5ecne; .akt> 7e nie s6 wyraKnie sprecyzowane i w rezultacie 5ez
znaczenia jest korzystny; "dniesienia te wcale nie musz6 5y: zrozumiae> powinny
jedynie -unkcjonowa: jako reminiscencje edukacji kulturalnej niedouczonych
od5iorc9w; !eklama przeksztaca ca6 histori8 w mit> 5y jednak czyni: to
skutecznie> potrze5uje j8zyka wizualneo o wymiarze historycznym;
"statnio post8p techniczny jeszcze 5ardziej uatwi przekad j8zyka
malarstwa olejneo na stereotypy reklamowe; (hodzi o wynalezion6 okoo
pi8tnastu lat temu tani6 -otora-i8 5arwn6; &echnika ta pozwala na odtworzenie
5arwy> -aktury i namacalnej materialnoGci przedmiot9w w takim stopniu> jaki
warantowaa dot6d jedynie -ar5a olejna; .otora-ia 5arwna jest dla widza0
konsumenta tym> czym -ar5a olejna 5ya dla widza00waGciciela; "5a media
wykorzystuj6 podo5ne> wy5itnie haptyczne Grodki> 5y ira: ze skonnoGci6 widza
do posiadania realnej rzeczy> kt9r6 o5raz ukazuje; * o5u przypadkach wra7enie> 7e
mo7e on niemal dotkn6: teo> co jest przedstawione na o5razie> przypomina mu
spos95> w jaki posiada lu5 m95y posiada: realn6 rzecz;
+imo owej ci6oGci j8zyka> -unkcja reklamy r97ni si8 jednak znacznie od
-unkcji malarstwa olejneo; *idz0konsument znajduje si8 w odmiennej relacji do
Gwiata ani7eli widz0waGciciel;
"5razy olejne ukazyway to> z czeo waGciciel ju7 czerpa przyjemnoG:E
posiadane przedmioty i prowadzony styl 7ycia; %onsolidoway w ten spos95 jeo
poczucie wasnej wartoGci; *zmacniay jeo wizerunek sameo sie5ie; 'otyczyy
-akt9w z jeo 7ycia; Zdo5iy wn8trze> kt9re widz00waGciciel rzeczywiGcie
zamieszkiwa;
(elem reklamy jest wz5udzi: w widzu cz8Gciowe niezadowolenie z jeo
o5ecneo stylu 7ycia> nie ze stylu 7ycia spoeczestwa> ale z jeo indywidualneo
stylu 7ycia w ramach teo spoeczestwa; !eklama podsuwa widzowi myGl> 7e jeGli
zakupi to> co mu si8 o-eruje> jeo 7ycie stanie si8 lepsze; Proponuje mu ulepszon6
alternatyw8 teo> kim naprawd8 jest;
Adresatami malarstwa olejneo 5yli ci> kt9rych pieni6dze pochodziy spoza
rynku; !eklama adresowana jest do tych> kt9rzy tworz6 rynek> do widz9w0
konsument9w 58d6cych r9wnoczeGnie producentami> na kt9rych zara5ia si8
podw9jnie 0 raz jako na pracownikach> drui raz jako na kupuj6cych; #edynie w
dzielnicach 5oaczy spotyka si8 stosunkowo mao reklam; "ni nie wydaj6
pieni8dzy;
*szelka reklama odwouje si8 do uczucia niepokoju; Podstaw6 wszystkieo
s6 pieni6dze> mie: pieni6dze oznacza przezwyci87y: niepok9j;
Z druiej strony l8kamy si8> 7e nie posiadaj6c niczeo> 58dziemy nikim 0
waGnie z teo rodzaju l8kiem ira reklama;
Pieni6dze s6 7yciem> nie w tym sensie> 7e 5ez pieni8dzy umiera si8 z oduP
ani te7 dlateo> 7e kapita daje jednej klasie wadz8 nad 7yciem innych klas;
Pieni6dze s6 7yciem w tym sensie> 7e s6 oznak6 i zarazem kluczem do mo7liwoGci
czowieka; ZdolnoG: do wydawania pieni8dzy to zdolnoG: do tycia; Zodnie z
mitoloi6 reklamy ci> kt9rym 5rakuje tej zdolnoGci> poz5awieni s6 0 w dosownym
teo sowa znaczeniu 0 twarzy; (i zaG> kt9rzy j6 posiadaj6> s6 odni podziwu;
(oraz cz8Gciej w celu sprzeda7y produkt9w i usu reklama wykorzystuje
seksualnoG: czowieka; +ie jest to jednak nidy seksualnoG: wolna> autonomiczna;
Zawsze stanowi 0 jak si8 sueruje 0 sym5ol czeoG znacznie od niej szerszeoE
udaneo 7ycia> w kt9rym mo7na kupi: wszystko> cokolwiek si8 zechce; +ie: tak6
mo7liwoG: na5ywania to tyle> co 5y: oso56 odn6 seksualneo po76dania> niekiedy
mamy do czynienia z 5ezpoGrednim komunikatem reklamowym; Zazwyczaj jest to
przekaz implikuj6cyE #eGli mo7esz so5ie pozwoli: na kupno teo produktu> stajesz
si8 odny podziwu; #eGli ci8 na to nie sta: 0 nie zasuujesz na podziw;
!eklamie teraKniejszoG: z zasady nie wystarcza; "5raz olejny pomyGlany 5y
jako zapis trway; #edna z przyjemnoGci> jakich dostarcza swemu waGcicielowi>
poleaa na GwiadomoGci> 7e przeka7e przyszym pokoleniom o5raz swojej
wsp9czesnoGci; "5raz olejny malowany 5y w czasie teraKniejszym; +alarz
malowa to> co widzia przed so56 al5o w rzeczywistoGci> al5o w wyo5raKni;
$-emeryczny o5raz reklamowy u7ywa wy6cznie czasu przyszeo; Posiadaj6c ten a
ten produkt> staniesz si7 odny
po76dania; * takim to a takim otoczeniu twoje 7ycie stanie si7 radosne i
promienne;
!eklama adresowana zasadniczo do klasy pracuj6cej skonna jest o5iecywa:>
7e dzi8ki konkretnemu> o-erowanemu przez ni6 produktowi zmieni si8 adresat
reklamy jako oso5a @przypadek %opciuszkaA; !eklama przeznaczona dla klasy
Gredniej o5iecuje natomiast> 7e dzi8ki o9lnej atmos-erze wytworzonej przez
pewien zestaw produkt9w zmianie ulen6 stosunki 7yciowe @przypadek
zaczarowaneo paacuA;
!eklama przemawia w czasie przyszym> a przecie7 nadejGcie tej przyszoGci
odwleka w nieskoczonoG:; #ak to si8 zatem dzieje> 7e zachowuje wiaryodnoG:>
przynajmniej w stopniu wystarczaj6cym> 5y wywiera: wpyw> jaki -aktycznie
wywieraL !eklama mo7e zachowywa: wiaryodnoG:> poniewa7 kryterium jej
prawdom9wnoGci stanowi nierzeczywiste spenienie danych przez ni6 o5ietnic> ale
znaczenie> jakiejej -antazje maj6 dla -antazji widza0konsumenta; Przykada si8j6 nie
do rzeczywistoGci> ale do naszych sn9w na jawie;
By zrozumie: to lepiej> powr9ci: musimy do poj8cia blic(tru%
Blichtr jest wynalazkiem nowoczesnym> nie istnia w okresie peneo
rozkwitu malarstwa olejneo; Poj8cia wdzi8ku> eleancji> autorytetu skaday si8 na
coG pozornie podo5neo> a jednak -undamentalnie odmienneo; Blichtr nie cechuje
pani Fiddons widzianej oczami Nains5orouha
C
> poniewa7 nie zostaa ona
przedstawiona jako odna zazdroGci i 0 dzi8ki temu waGnie 0 szcz8Gliwa; +o7e 5y:
postrzeana jako 5oata> pi8kna> utalentowana> szcz8Gliwa; F6 to wszystko jednak
jej wasne przymioty i jako takie s6 te7 rozpoznawane przez widza; &o> kim jest>
zupenie nie zale7y od innych ludzi> kt9rzy chcieli5y 5y: tacy sami; Pani Fiddons
nie jest wytworem zazdroGci innych> a na tym waGnie polea spos95> w jaki 0 dla
przykadu 0 Andy *arhol przedstawia +arilyn +onroe;
Blichtr nie mo7e istnie: 5ez oso5istej mi8dzyludzkiej zazdroGci> uczucia
powszechneo i pospoliteo; Fpoeczestwo przemysowe> kt9re zmierzao ku
demokracji> a nast8pnie zatrzymao si8 w p9 droi> jest idealnym spoeczestwem
dla enerowania takieo uczucia; '67enie do indywidualneo szcz8Gcia uznano w
nim za prawo uniwersalne; !zeczywiste warunki spoeczne sprawiaj6 jednak> 7e
jednostka 7yje w poczuciu wasnej 5ezsilnoGci; Prze7ywa nieustanny kon-likt
mi8dzy tym> czym jest> a tym> czym chciaa5y 5y:; Al5o zatem uGwiadomi so5ie w
peni 9w kon-likt i jeo przyczyny> w6czaj6c si8 tym samym w polityczn6 walk8 o
pen6 demokracj8> wymaaj6c6 m;in; przezwyci87enia kapitalizmuP al5o wieG:
58dzie 7ywot nieustannie podporz6dkowany uczuciu zazdroGci> kt9re 0w po6czeniu
ze wspomnianym poczuciem 5ezsilnoGci 0 znajdowa: 58dzie ujGcie w stale
powracaj6cych marzeniach;
S (hodzi o o5raz &homasa Nains5orouha @CI2I0CIJJA +ani Siddons, kt9ry znajduje si8
w National Nallery w Londynie 0 prz#p% red% niniejszej antoloii%
&o waGnie umo7liwia zrozumienie> dlaczeo reklama nie traci wia0
ryodnoGci; PrzepaGci dziel6cej to> co reklama rzeczywiGcie o-eruje> od o5iecywanej
przez ni6 przyszoGci odpowiada dystans dziel6cy teo> kim widz0konsument si8
czuje> od teo> kim chcia5y 5y:; "5ie przepaGci zlewaj6 si8 w jedn6; A zamiast
zasypa: t8 jedn6 przepaG: dziaaniem lu5 codziennym doGwiadczeniem> wypenia
si8 j6 olGniewaj6cymi snami na jawie;
*arunki pracy cz8sto wzmacniaj6 ten proces;
nie kocz6c6 si8 teraKniejszoG: 5ezsensownych odzin pracy Mr9wnowa7yO
wymarzona przyszoG:> aktywnoG: wyo5raKni zast8puje pasywnoG: chwili; *
marzeniach pasywny ro5otnik staje si8 aktywnym konsumentem; Pracuj6ce ja
zazdroGci konsumuj6cemu ja;
nie istniej6 dwa identyczne marzenia> niekt9re s6 chwilowe> inne
duotrwae; Za5arwia je zawsze oso5owoG: marz6ceo; !eklama nie -a5rykuje
marze; Fueruje jedynie ka7demu z nas z oso5na> 7e ci6le jeszcze nie jesteGmy
odni zazdroGci 0 a przecie7 moli5yGmy 5y:;
!eklama peni r9wnie7 inn6 wa7n6 -unkcj8 spoeczn6; .akt> 7e ta -unkcja nie
zostaa zao7ona jako cel przez tych> kt9rzy j6 tworz6 i z niej korzystaj6> w 7aden
spos95 nie umniejsza jej wai; !eklama zmienia konsumpcj8 w su5stytut
demokracji; *y59r teo> co jemy> w co si8 u5ieramy> czym jeKdzimy> zajmuje
miejsce waGciweo wy5oru polityczneo; !eklama umo7liwia zamaskowanie i
zarazem kompensacj8 5raku penej demokracji w spoeczestwie; Przysania
r9wnie7 to wszystko> co dzieje si8 w innych cz8Gciach Gwiata;
!eklama skada si8 w sumie na coG w rodzaju systemu -ilozo-iczneo;
*yjaGnia wszystko we wasnych kateoriach; (aoGciowo interpretuje Gwiat; (ay
Gwiat staje si8 tem dla spenionej o5ietnicy udaneo 7ycia skadanej przez reklam8;
Wwiat uGmiecha si8 do nas; "-eruje nam sie5ie; C dlateo waGnie> 7e wsz7dzie
wyo5ra7any jest jako taki> wsz7dzie jest mniej wi8cej taki sam; @;;;A
!eklama wywiera oromny wpyw> jest zjawiskiem o wielkim znaczeniu
politycznym; #ej o-erta jest jednak w takiej mierze w6ska> w jakiej jej odniesienia s6
szerokie> nie uznaje niczeo z wyj6tkiem siy na5ywczej; *szystkie inne ludzkie
zdolnoGci i potrze5y sprowadzone zostaj6 do roli su7e5nej wo5ec tej siy;
*szystkie nadzieje zostaj6 ze5rane razem> ujednolicone i uproszczone> tak 7e
przeksztacaj6 si8 w o-erowan6 przy ka7dym zakupie o5ietnic8E intensywn6> cho:
nieokreGlon6> maiczn6> cho: powtarzaln6; Uaden inny rodzaj nadziei> satys-akcji
czy przyjemnoGci nie ma ju7 racji 5ytu w kulturze kapitalistycznej;
!eklama jest 7yciem tej kultury 0 o tyle> 7e 5ez niej kapitalizm nie m95y
przetrwa: 0 i jednoczeGnie jej marzeniem;
%apitalizm istnieje> 5o zmusza eksploatowan6 wi8kszoG: spoeczestwa do
maksymalneo oraniczenia potrze5> niedyG osi6ano to za
pomoc6 poz5awienia tych warstw wi8kszoGci ich praw; 'zisiaj w krajach
rozwini8tych osi6a si8 to samo przez narzucenie -aszywych standard9w teo> co
jest> i teo> co nie jest odne po76dania;
!ozdzia z ksi67ki #ohna Berera Wa#s o"Seein
@Penuin Books CHI2A; * tumaczeniu +ariusza
Bryla ukazaa si8 ona nakadem 'omu *ydawni0
czeo !$BIF @Pozna CHHIA pt; Sposob# widzenia%
AN'!Z$# %IFI$L$*F%I
Nowoczesna sztuka a Gwiat reklamy
Znaki> napisy i o5razy stanowi6 nieod6czn6 cz8G: przestrzeni zur5anizowanej>
niekt9re z nich wyznaczaj6 porz6dek na droach; Inne uatwiaj6 orientacj8 na
dworcach lotniczych> kolejowych i auto5usowych; #eszcze inne zach8caj6 do
odwiedzenia sklep9w> dom9w towarowych i kawiarni; Zasadnicz6 cz8Gci6 oweo
wizualneo uniwersum s6 jednak o5razy o charakterze perswazyjnym 0 9wnie
reklamowe; In-ormuj6 one o zaletach towar9w> m9wi6 co nale7y jeG: i pi:> jak si8
u5ra:> jak mieszka:> sp8dzi: wolny czas> odzyska: utracon6 wolnoG:> odnaleK:
swoj6 przynale7noG: w rupie> jak ksztatowa: sw9j upraniony wizerunek lu5
zaznaczy: status spoeczny; Ich charakterystyczn6 cech6 jest zazwyczaj ksztat
artystyczny> co jednoczeGnie powoduje> 7e coraz cz8Gciej 5ywaj6 traktowane na
r9wni z dzieami sztuki;
* niniejszych re-leksjach nie chodzi o rozstrzyanie> czy reklama jest sztuk6
czy ni6 nie jest; Ich celem jest wskazanie zwi6zk9w mi8dzy nowoczesn6 sztuk6 i
reklam6; !97nice mi8dzy s-er6 sztuki i reklam6 wydaj6 si8 jednak zasadnicze;
Przypomnijmy> 7e sztuka pozostawaa na usuach reliii> natomiast reklama jest
wytworem przemysu kulturalneo 0jeGli posu7ymy si8 znan6 kateori6 +aDa
,orkheimera i &heodora *; Adorna; !eklama> w przeciwiestwie do sztuki>
posuuje si8 Grodkami masoweo komunikowania; #est ona wytworem kultury
medi9w> jaka zacz8a si8 tworzy: w latach osiemdziesi6tych wieku XIX
C
;
Zauwa7my r9wnie7> 7e perswazja handlowa jest wielkim peanem na rzecz 5analnej
codziennoGci> chocia7 czasami zawiera poz9r odniesie meta-izycznych
2
; * prze0
ciwiestwie do Gredniowieczneo o5razu przedstawiaj6ceo np; F6d "sta0
C
&;#; #ackson Lears> From Saluatlon to Sel"0!eallzatlon% <duertisln and t(e &(erapeutic !oots o"
t(e Ionsumer Iulture, -..30-1Q3, wE &(e Iulture o" IonsumptlonE Irltlcal Essa#s In <merican tiistor#,
-..30-1.3, !ichard *ihtman .oD> &;#; #ackson Lears @red;A> New /ork CHJ?;
Zo5; *iesaw Fzpilka> !aj nieutracon#J oraz 'ariusz (zaja> !eklamow# smak rajuE mi7dz#
arc(et#pem i (istori), wE ?itoloie popularne, 'ariusz (zaja @red;A> %rak9w CHHB; Nale7y ponadto
zwr9ci: uwa8 na plakaty> jakie zacz8y pojawia: si8 w s6siedztwie wielu polskich koGcio9w>
przedstawiaj6ce m;in; nie5o rozGwietlone 5yskawicami i opatrzone komunikatem MB9 jest\O; +o7na je
potraktowa: jako swoiste odst8pstwo od reuy;
teczny> celem reklamy nie jest spowodowanie namysu od5iorcy; !eklama ma
sprowokowa: o do dziaania 0 do zakupu towaru lu5 skorzystania z reklamowanej
usui; !ol6 reklamy 5ywa cz8sto MnauczenieO widza znaku towaroweo lu5
wyl6du produktu wprowadzaneo na rynek; cw MpedaoicznyO aspekt perswazji
handlowej ma Gcisy zwi6zek z cz8stotliwoGci6> z jak6 atakuje od5iorc9w; *
przeciwiestwie do wytwor9w sztuki reklama poddana jest r9wnie7 prawom
o5owi6zuj6cym w przemyGle i handlu> czyli planowaniu i oranizowaniu; &o
jednoczeGnie okreGla miar8 wartoGci o5razu reklamoweo; #est ni6 przede
wszystkim skutecznoG: 0 wyra7aj6ca si8 wzrostem sprzeda7y reklamowaneo
produktu;
)niwersum o5raz9w> jakie w niespotykanym wczeGniej nat87eniu pojawio
si8 w przestrzeni zur5anizowanej> od pocz6tku intryowao artyst9w; Wwiadcz6 o
tym niekt9re dziea impresjonist9w i postimpresjo0nist9w; Fzcze9lnie jednak
uwra7liwieni na otaczaj6c6 ikonos-er8 okazali si8 przedstawiciele urupowa
awanardowych> dziaaj6cy w pierwszej poowie wieku XX; +imo r97nic
proramowych> tym> co 6czyo urupowania awanardy> 5yo zwr9cenie si8 ku
nowoczesnej cywilizacji; #ej cech8 immanentn6 stanowia industrializacja wraz z
produkcj6 masow6> komercjalizacj6 i dominacj6 Grodk9w masoweo
komunikowania; !eklama> zwi6zana z tymi wyznacznikami nowoczesnoGci>
znakomicie wpisywaa si8 w pole zainteresowa awanardy; *szystkie
awanardowe urupowania dostrzey j6 i wprowadziy w o5szar swoich
zainteresowa; %a7de z urupowa czynio to jednak na podstawie innych zao7e
proramowych;
> Przypomnijmy> 7e ?ani"est "utur#zmu autorstwa poety .ilippo &om0maso
+arinettieo zosta opu5likowany na pierwszej stronie wysokona0kadoweo
paryskieo dziennika MLe .iaroO @CH3HA> co wymownie ilustrowao now6 postaw8
artysty; ,aaGliwoG:> wykorzystywanie prasy> ulotek> plakat9w i transparent9w>
jakie towarzyszyy wyst6pieniom -uturyst9w> powodoway> 7e wyst6pienia te nosiy
wszelkie znamiona do5rze przyotowanych akcji promocyjnych; * zwi6zku z tym
-uturystom niejednokrotnie zarzucano posuiwanie si8 technikami amerykaskiej
reklamy; #ednoczeGnie reklama znalaza si8 w polu -uturystycznych -ascynacji o5ok
takich wyznacznik9w nowoczesnoGci> jak miasto> samoch9d> miejski tum> dKwi8ki
syren -a5rycznych czy wy5uchy pocisk9w armatnich; Bya synonimem ery
nowoczesnej; #awia si8 jako -enomen ze wszech miar nowy> a wi8c z5ie7ny z
-uturystycznym kultem nowoGci; M*ielokolorowe ta5lice reklamowe w zieleni p9lO
podo5nie jak Mwyol5rzymione Gru5y tur5in> nowe muskuy ziemi> mo6 5y:
opiewane przez poet9w -uturyzmuO 0 osili artyGci
?
; !eklama uto7samiaa now6>
przemysow6 estetyk8; * mani-eGcie zatytuowanym Sztuka mec(aniczna @listopad
CH22 r;A> podpisanym przez $nrico Prampolinieo> ITo Pannaieo i Rinicio
Palladinieo czytamyE M"dczuwamy jak maszyny> czujemy si8 z5udowani ze stali>
my te7 jesteGmy maszynami> my te7 jesteGmy zmechanizowani\ @;;;A .antastyczna
?
(yt; zaE !o5ert ,uhes> &(e S(ock o"t(e "tew, London CHHC> s; B?;
architektura dKwi9w> chodno lGni6ca stal i dyoc6ce> mocne> ru5e i e-emeryczne
litery reklamy raduj6 do85nie nasze oczy; "to nasze duchowe wymaania i zarysy
nowej estetykiO
B
;
!eklama w inny jeszcze spos95 interesowaa -uturyst9w; Antonio Fan-$lia>
jedyny architekt wGr9d poet9w> malarzy i rzeK5iarzy> po raz pierwszy w Gwiecie
stwierdzi> 7e Mdachy 5udynk9w nale7y wykorzysta:O i w swoich rysunkowych
wizjach miasta przyszoGci z CHCB r; 0 Iitta Muoua 0 na dachach 5udynk9w umieGci
reklamowe neony;
'oGwiadczenie perswazyjnej ikonos-ery miasta stao si8 r9wnie7 istotn6
przesank6 przewrotu ku5istyczneo; #u7 na pocz6tku CHC2 r; Neor0es Bra6ue>
Pa5lo Picasso i #uan Nris wklejali do swoich o5raz9w drukowane na papierze znaki
-irmowe> wydarte z azet winiety i na9wki artyku9w> -ramenty reklam 7yletek>
likier9w> 5ielizny> -uter> lamp oGwietleniowych> jak r9wnie7 skrawki tapet> 5ilet9w>
5anderol po papierosach itd; Byy to -ramenty nowej> industrialnej ikonos-ery;
najcz8Gciej jednak w ku5istycznych kola7ach wykorzystywana 5ya azeta;
Amerykaski historyk sztuki !o5ert !osen5lum w swojej monora-ii ku5izmu
pierwszy zwr9ci uwa8 na cz8stotliwoG: pojawiania si8 w ku5istycznych kola7ach
sowa journal, pochodz6ceo z winiety jedneo z paryskich dziennik9wE MLe
#ournalO; (ho: w tym samym czasie w Pary7u ukazyway si8 inne azety
codzienne> takie jak MLe .iaroO> MLe +atinO> MParis0#ournalO> waGnie winieta MLe
#ournalO okazywaa si8 szcze9lnie atrakcyjna> Fowo le journal 0jak wykaza
!osen5lum 0 oznaczao dziennik jako taki i pozwalao na specy-iczn6 r8 z
zawartymi w nim znaczeniami; %u5iGci niejednokrotnie ow6 winiet8 dzielili na
dwie cz8Gci lu5 wykorzystywali jedynie jej -rament; Pierwsza jej cz8G: 0 lejour 0
oznaczaa w9wczas dzie> natomiast drua 0 umai 0 odczytana -onetycznie>
oznaczaa nocnik lu5 pisuar; Picasso> Bra^ue i Nris traktowali j6> podo5nie jak
-ramenty doniesie prasowych> reklam i oosze> jako tworzywo ier sowno0
wizualnych> jakimi cz8sto nasycali swoje o5razy; )7ycie winiety pozwalao na r8
zar9wno z treGci6 doniesie prasowych> jak i z tworzonym przez nie o5razem rze0
czywistoGci; *yci8te 56dK wydarte -ramenty azet ukazyway 5owiem specy-iczn6
wizj8 Gwiata> kt9ra istniaa tylko w azetowych artykuach> na9wkach i
ooszeniach; #ednoczeGnie 5ya ona elementem codzienneo doGwiadczenia
czowieka; * o5razach przede wszystkim Picassa i Bra^ueSa 0 podo5nie jak w
azetach 0 wszystko moo 5y: ze so56 zestawione; *rzaskliwe tytuy in-ormuj6ce
np; o dramacie wojny 5akaskiej moy s6siadowa: z ooszeniami
zachwalaj6cymi wy5orny smak tanieo likieru; .ramenty kroniki towarzyskiej i
doniesienia sportowe w o5razie Picassa moy 5y: tem martwej natury z
ruszkami> skrzypcami i kielichem wina 0 pod kt9rym wymownie umieszczono
wyci8te z winiety sowo umai% * ku5istycznych kola7ach zadziwia r9wnie7
aktualnoG: wykorzystywanych materia9w; Na przykad prace Picassa powstae
mi8dzy lis0
(yt; za (hrista Baumarth> Futur#zm, tum; #erzy &asarski> *arszawa CHJI> s; ?BC;
topadem CHC2 a styczniem CHC? r; zawieray materiay nieustannie odwouj6ce si8
do actualites 0 m;in; -ramenty azet i tworzone z nich 7arty; Ftanowiy one
ikonora-iczny i czysto -izyczny przejaw szy5ko tocz6cej si8 wsp9czesnoGci;
Byway satyr6 na otaczaj6c6 rzeczywistoG:; "kazyway si8 r9wnie7 elementem ry
z tradycyjnym wyo5ra7eniem ksztatu dziea sztuki; Fzcze9ln6 rol8 odryway
tutaj odwoania do Gwiata komercyjnej perswazji; .ramenty oosze
reklamowych i autentyczne nalepki lu5 tylko zamarkowane p8dzlem znaki
towarowe z opakowa papieros9w i aperi0ti-9w okazyway si8 cz8stym skadnikiem
martwych natur Picassa> 5udowanych technik6 kola7u; )7ycie reklamy 5yo m;in;
ironicznym komentarzem artysty wo5ec potocznych opinii o ku5izmie; &o nowe
zjawisko w sztuce paryskiej postrzeano 5owiem jako rodzaj 5lai lu5 autoreklamy;
"kreGlano je r9wnie7 jako przysowiowe Mna5ijanie w 5utelk8O; 'odatkowym
kontekstem stawaa si8 sama reklama 0 z jednej strony o5iekt powszechnej
-ascynacji> z druiej zaG traktowana jako 5laa> otumanianie i waGnie Mna5ijanie w
5utelk8O; 'zi8ki dziaalnoGci ku5ist9w w o5szar sztuki zostaa w6czona
codziennoG:> przede wszystkim te jej wyznaczniki> kt9re ilustroway powszechn6
ju7 nieoczywistoG: codzienneo otoczenia czowieka; cw skon ku codziennemu
otoczeniu prowadzi zarazem do stopnioweo zacierania ranic mi8dzy s-er6 sztuki
i s-er6 codziennoGci; 'awa jednoczeGnie pocz6tek serii wydarze> okreGlanych jako
konsekwencje ku5istyczneo przewrotu;
'ystans> ironia i ustawiczna 5laa stanowiy stae elementy w post8powaniu
wielu przedstawicieli awanardy; Fzcze9lnie 5yo to widoczne w tw9rczoGci
+arcela 'uchampa; #eo synne prowokacje dotyczyy jednak 5ardziej
tradycyjneo statusu dziea ni7 ontoloiczneo pojmowania samej sztuki;
#ednoczeGnie w dziaalnoGci 'uchampa istotn6 rol8 odrywaa GwiadomoG:
komercyjnych mechanizm9w nowoczesnej kultury; Ilustruj6 to m;in; jeo read#0
mades% (harakteryzoway si8 one nader prozaicznym charakterem; Bya to opata do
odarniania Gnieu> suszarka do 5utelek> zdestruowane zrze5o do czesania
zwierz6t> pokrowiec na maszyn8 do pisania> koo rowerowe osadzone w siedzisku
ta5oretu> pisuar; * tych o5iektach szcze9lnie jednak uderzaj6cy jest ich zazwyczaj
handlowy kontekst> zawieraj6cy si8 w ju7 w samej nazwie read#0mades % cw
kontekst ponadto przejawia si8 w eGcie wy5oru dzie spoGr9d o5iekt9w
codzienneo u7ytku; +o7liwoG: wy5oru stanowia podstaw8 wolneo rynku;
!ead#0mades, najpierw wy5rane przez 'uchampa> nast8pnie 5yy kupowane> co
r9wnie7 okazywao si8 istotnym elementem dziaania artysty; "we 5analne
przedmioty 5yy wyrazem ironicznej ry> jak6 'uchamp prowadzi nie tylko z
potocznymi wyo5ra7eniami o dziele sztuki; Bya to ra z mechanizmami
rz6dz6cymi rynkiem sztuki> wartoGciowaniem sztu0
=
&ermin read#0made mia jednoznacznie handlow6 proweniencj8; &ak nazywano 5owiem w
sklepach amerykaskich otow6 kon-ekcj8> 58d6c6 przeciwiestwem u5ior9w szytych na miar8;
ki> wreszcie instytucjonalnym modelem sztuki opartym na zao7eniu> 7e to
instytucje 0 takie jak muzea lu5 alerie 0 w istocie okreGlaj6> co jest lu5 nie jest
dzieem sztuki; Fuszark8 do 5utelek traktowan6 jako dzieo rzeczywiGcie trudno
5yo wyceni: w sensie komercyjnym; &rudno te7 5yo okreGli: jej wartoG:
artystyczn6; Ndzie zatem prze5ieaa ranica mi8dzy s-er6 sztuki a codziennoGci6L
* muzeum suszarka do 5utelek stawaa si8 przedmiotem sztuki; Przeniesiona na
paryski 5azar> dzie zostaa kupiona> ponownie okazywaa si8 zwyk6 suszark6;
Ftatus dziea nie 5y wi8c oczywisty> nadane znaczenie mo7na 5yo 5owiem
o5iektowi ode5ra:; * rozumieniu 'uchampa to r9wnie7 nie 5yo jednak oczywiste;
Przykadem mo7e 5y: jeo synny odwr9cony pisuar> zatytuowany Fontanna i
synowany podpisem ML; +uttO> zaprezentowany w CHCI r;jako dzieo sztuki na
*ystawie Artyst9w niezale7nych w Nowym #orku;
Pisuar> jak wiadomo> zosta odrzucony przez jury dopuszczaj6ce dziea do
udziau w wystawie; !zadkoG: w rodzinnej .rancji artysty> 5y on jednak czymG
codziennym i naturalnym w miejscach pu5licznych w Ftanach Zjednoczonych; +a
pocz6tku wieku XX amerykaskie wytw9rnie wyposa7enia azienek zarzucaj6c
rynek swoimi produktami jednoczeGnie zwi8kszay nat87enie reklamy; Z ca6
GwiadomoGci6 te7 zacz8y d67y: do zatarcia ranicy mi8dzy s-er6 sztuki a
utylitaryzmem o5iekt9w codzienneo u7ytku; * tym celu zacz8y zatrudnia:
projektant9w> kt9rzy nadawali MartystycznyO ksztat masowo produkowanym
umywalkom> wannom> pisuarom i muszlom klozetowym; &ym dziaaniom
przyGwieca jeden oczywisty cel 0 intensy-ikacja sprzeda7y; Fpos95 prezentacji
owych o5iekt9w w sklepach i na wystawach 5ran7owych podkreGla ich walory
estetyczne; *yeksponowanie starannie zaprojektowanej muszli klozetowej na
postumencie 0 niczym rzeK5y w muzeum 0 nieuchronnie stawiao pod znakiem
zapytania z pozoru oczywisty status oweo nader u7yteczneo o5iektu;
*prowadzenie o w kontekst sztuki pozwalao na nadanie mu cech wyj6tkowoGci;
* 9wczesnej prasie wiele 5ran7owych ekspozycji oceniano pod wzl8dem
artystycznym> cz8sto te7 traktowano je wprost jako prezentacje dzie sztuki; &ak
pojmowana istota sztuki odpowiadaa pramatycznemu nastawieniu przeci8tneo
Amerykanina; 'zi8ki pracy projektanta> reklamie i sposo5om prezentacji w salonie
sprzeda7y na5ywca m9 5y: wi8c przeGwiadczony> 7e kupuje nie5analny
przedmiot> lecz na przykad oznak8 do5reo smaku> zamo7noGci i jednoczeGnie
wysokiej pozycji spoecznej; +arcel 'uchamp Mwy5raO jednak pisuar marki
Bed-orshire> tani> 5ardzo pospolity> zazwyczaj u7ywany w wi8zieniach; )silnie
stara si8 o ode5ranie swojemu MdzieuO wszelkich jakoGci estetycznych> czyli
Msiatk9wkowychO> jak sam to okreGla; "5iekt mia 5y: pod tym wzl8dem
cakowicie o5oj8tny; *5rew temu pisuar por9wnywano na przykad do pos6u sie0
dz6ceo Buddy @uczyni to w roku CHCH mi8dzy innymi sam Nuillaume
ApollinaireA> jak r9wnie7 wskazywano na wartoGci rzeK5iarskie MdzieaO;
Awansowanie pisuaru do rani dziea nie przeczyo jeo pierwotnej -unkcji; Byo
jedynie przeniesieniem o w inny kontekst; #ak si8 jednak oka0
7uje> 9w est mia wiele wsp9lneo z dziaalnoGci6 producent9w wyposa7enia
azienek> ich usiowania 5owiem kreowania ceramicznych urz6dze sanitarnych na
dziea sztuki staway si8 podo5nie pro5lematyczne> jak dziaanie 'uchampa;
niemieccy dadaiGci traktowali reklam8 jako wytw9r kutury 5ur7ua0zyjnej>
przeciwko kt9rej wyst8powali; "5razy w pismach> kataloach wysykowych i
5roszurach reklamowych odzwierciedlay w rozumieniu artyst9w GwiadomoG:
adresata; Byy to wizerunki przedstawiaj6ce mieszczaski Gwiat marze>
oraniczony do rzeczy codzienneo u7ytku> takich jak modne kapelusze> 5uty>
me5le> naczynia kuchenne> klatki dla kanark9w etc% cw Gwiat wyizolowanych i
skataloowanych o5iekt9w> z uwzl8dnieniem ich ceny> wydawa si8 artystom
czymG a5surdalnym; Ftanowi jednoczeGnie rodzaj Kr9da wst8pnie
przyotowywanych o5raz9w; Poprzez wycinanie i odpowiednie zestawienie w
dadaistycznych kompozycjach mo7na 5yo wydo5ywa: ich sens rzeczywisty; &e
zlepiane w prowokacyjny spos95 kawaki -otora-ii> strz8py azet> starych list9w i
prospekt9w reklamowych wykorzystywano po to> a5y 0jak wspomina p9Kniej ,ans
!ichter 0 Mtemu zwariowanemu Gwiatu wepchn6: do 85y jeo wasny wizerunekO
<
;
* dadaistycznych -otomonta7ach i kola7ach s6siadoway wi8c ze so56 0 za0
czerpni8te z ilustracji ksi67kowych> azet> plakat9w i reklam 0 pozornie chaotycznie
rozmieszczone stalorytnicze wizerunki 5ielizny damskiej> me5li> samochod9w>
motocykli> maszyn> znaki -irmowe> reklamy orset9w> ilustracje z katalo9w>
5roszur reklamowych i prasy; +ia to 5y: wydo5yty z chaosu Mideoloicznie nowy
o5razO Gwiata; Przykady dziaa teo rodzaju odnajdziemy m;in; w dadaistycznych
pracach +aDa $rnsta> ,annah ,9ch> !aoula ,ausmanna i %urta Fchwittersa;
nawi6zania do Gwiata reklamy odnajdziemy r9wnie7 w tw9rczoGci
dziaaj6ceo w nowym #orku .rancisa Pica5ii> autora wielu dadaistycznych
Mportret9wO; Punktem wyjGcia do ich powstania staway si8 zazwyczaj reklamowe
wizerunki przedmiot9w> jakie zamieszczano w ooszeniach prasowych; Byy one
5ardzo uproszczone i przez to 5liskie rysunkom technicznym; Pica5i8 -ascynoway
o5razy przedstawiaj6ce np; Gwiece zaponowe> aKniki> lampy elektryczne> aparaty
-otora-iczne> kt9re staway si8 podo7em jeo Mportret9wO; !eklamowy wizerunek
o5iektu okazywa si8 czymG> co po odpowiednim przeksztaceniu> zdaniem Pica5ii>
najpeniej wyra7ao charakter portretowanej oso5y;
Wwiat zdominowany przez komercyjny pramatyzm> kt9remu prze0
ciwstawiali si8 dadaiGci> zosta inaczej zo5aczony przez nadrealist9w; Przedmiot
przetworzony przez machin8 reklamy i nasycony nowymi znaczeniami
niejednokrotnie stawa si8 podstaw6 w nadrealistycznej koncepcji sztuki; &o
jednoczeGnie powodowao> 7e swoist6 meta-or6 nadrealizm moo sta: si8 okno
wystawowe jako szcze9lneo rodzaju struktura wizualna; &o w nim pojawia si8 u
dramatyzowany i odrealniony przez deko0
<
,ans !ichter> $adaizm, tum; #acek Ftanisaw Buras> *arszawa CHJ?> s; 233;
rator9w o5iekt; "kno wystawowe okazywao si8 r9wnie7 naturalnym miejscem
ezystencji wystawoweo manekina> suroatu czowieka> cz8steo motywu w
dzieach nadrealist9w; * wi8kszoGci ich prac malarskich uderza znieruchomienie
Gwiata przedstawioneo> wypenioneo rekwizytami 58d6cymi na o9
przedmiotami codzienneo u7ytku; Podo5ny repertuar rekwizyt9w pojawia si8 w
nadrealistycznych kompozycjach tworzonych z wykorzystaniem przedmiot9w
MotowychO
I
; *ynikao to m;in; z przej8cia przez nadrealist9w doGwiadcze
dadaist9w> w tym r9wnie7 koncepcji read#0mades +arcela 'uchampa; `r9de
owych kompozycji nie odnajdziemy w tradycji rzeK5y europejskiej; * wielu
wypadkach ich zasadniczym punktem odniesienia okazywa si8 Gwiat wystaw
handlowych lu5 o5raz9w reklamowych; ArtyGci posuiwali si8 o5iektami lu5 ich
wizerunkami> maj6c cz8sto GwiadomoG: technik stosowanych w handlowej
perswazji> niekt9re wczesne dziea !en8 +aritteSa> kt9ry mi8dzy innymi zajmowa
si8 dekorowaniem okien wystawowych i projektowaniem na u7ytek reklamy>
odzwierciedlay spos95 myGlenia dekoratora wystaw; * pracach #oana +iro
powstaych po roku CH?? niejednokrotnie znajdziemy wyci8te z reklam lu5
katalo9w dom9w towarowych o5razy przedstawiaj6ce przedmioty codzienneo
u7ytku> takie jak arnki> rze5ienie> maszyny; Byy one 5udulcem pozwalaj6cym na
tworzenie niepokoj6cych kompozycji> ukazuj6cych 5oactwo wyo5raKni artysty i
jednoczeGnie kieruj6cych si8 ku opiewanej przez nadrealist9w podGwiadomoGci;
Punktem wyjGcia okazywa si8 jednak taki spos95 traktowania o5iektu> z jakim
mo7na 5yo si8 zetkn6: np; w aran7acji witryny domu towaroweo lu5 w
reklamowym katalou; Innym przykadem zwi6zk9w z otaczaj6c6 ikonos-er6
handlow6 mo7e 5y: nadrealistyczna -aza w tw9rczoGci +aDa $rnsta> czerpi6ceo ze
swoich wczeGniejszych doGwiadcze dadaistycznych> kt9ry w kocu lat dwudzie0
stych tworzy kola7e> u7ywaj6c wizerunk9w przedmiot9w i postaci wycinanych z
ilustrowanych katalo9w; 'odajmy r9wnie7> 7e istotnym elementem ostatniej
wystawy nadrealist9w w Pary7u w CH?J r;> zamykaj6cej jednoczeGnie dzieje
awanardy jako -ormacji artystycznej> stay si8 waGnie woskowe manekiny;
Zwr9cenie si8 ku ikonos-erze miejskiej wynikao z zao7enia> 7e nadrzeczywistoG:
zawiera si8 w samej rzeczywistoGci; *szystko razem speniao w sensie
technicznym t8 sam6 rol8 co marzenie senne; #ednoczeGnie oznaczao otwarcie si8
nadrealist9w na aktualnoG:; Irracjo0nanoG: ich skojarze okazaa si8 ponadto
szcze9lnie u7yteczna w reklamie; *ykorzystanie poetyki nadrealizmu pozwalao
5owiem nie tylko na odrealnienie 5analnych w istocie o5iekt9w> lecz r9wnie7 na ich
skojarzenie ze s-er6 sztuki nowoczesnej> co stawao si8 coraz cz8stszym skad0
nikiem strateii reklamowych;
Inneo rodzaju zwi6zki ze s-er6 handlowej perswazji odnajdziemy w
dziaaniach tych urupowa awanardowych> kt9re nie tyle pr95oway
I
+a temat rozumienia przedmiotu w nadrealistycznej koncepcji sztuki zo5; %rystyna
#anicka> Fwiatopol)d surrealizmu% *arszawa CHJ=> s; 223 i nast;
komentowa: kultur8 nowoczesn6> ile usioway mie: czynny udzia wjSej
ksztatowaniu; !eklama stawaa si8 przedmiotem zainteresowania holenderskich
artyst9w zrupowanych wok9 pisma M'e FtijlO> artyst9w zwi6zanych z niemieckim
Bauhausem oraz przedstawicieli awanardy rosyjskiej; *ynikao to z -aktu> i7
celem przyGwiecaj6cym tym urupowaniom 5yo prze5udowanie otaczaj6cej
rzeczywistoGci 0 w imi8 nowej sztuki; * oczywisty spos95 skaniao to artyst9w do
zwr9cenia si8 ku codziennoGci> kt9rej nieod6cznym elementem okazywaa si8
r9wnie7 reklama; * pierwszym numerze pisma M'e FtijlO Piet +ondrian pisaE
MUycie wsp9czesneo kulturalneo czowieka stopniowo odwraca si8 od natury>
staje si8 coraz 5ardziej 7yciem a050s0t0r0a0k0c0y0j0n0y0mO; +eta-or6 tak rozumia0
neo 7ycia stawaa si8 precyzja i dokadnoG:> kt9rej najdoskonalsz6 posta:
odnajdywano w produkcji maszynowej; *szystko sprowadzao si8 wi8c do nowej
-ormy; * malarstwie urupowania 'e Ftijl wyznaczaa j6 linia prosta pionowa i
pozioma> k6t prosty i eometryczny porz6dek modularnie potraktowanych
prostok6t9w; #ako zasad8 przyj8to r9wnie7 asymetryczn6 i otwart6 kompozycj8
o5razu> odrzucaj6c tym samym tradycyjn6 symetri8; Pre-erowany repertuar -orm
malarskich stawa si8 zestawem znak9w> poz5awionych ar5itralnoGci ksztat9w
postrzeanych w codziennym otoczeniu; &ak pojmowany j8zyk -ormalny mia
su7y: wyra7aniu harmonii> kt9ra zodnie z zao7eniami neoplastycyzmu
+ondriana miaa 5y: prawem i natur6 wszechGwiata; )stalenie noweo j8zyka pla0
styczneo stanowio jedynie wst8p do idei zasadniczej> jak6 5y zamiar
przeksztacenia codziennej rzeczywistoGci przez sztuk8; #ak si8 okazao> utopijne
zao7enia holenderskich artyst9w w zderzeniu z realiami 7ycia codzienneo
zamieniy si8 w estetyzacj8 codziennoGci; Przykadem teo mo7e 5y: waGnie
zwr9cenie si8 ku reklamie;
Architekci 'e Ftijlu jako jedni z pierwszych uznali reklam8 za oczywisty
element przestrzeni zindustrializowanej; Budynek kawiarni 'e )nie w !otterdamie>
zaprojektowany w CH2= r; przez #aco5usa #ohannesa Pietera "uda 0 oparty na
zao7eniach -ormalnych neoplastycyzmu 0 stawa si8 wyrazistym przykadem
potraktowania architektury jako komunikatu handloweo; Przej8te z malarstwa
Grodki o5razowania tutaj okazyway si8 przede wszystkim por8cznym> niemal
in7ynieryjnym schematem> w kt9rym mo7na 5yo zawrze: idee harmonii
wszechGwiata lu5 maszynowej precyzji; +o7na 5yo r9wnie7 wypeni: o treGciami
komercyjnymi; * -asadzie kawiarni ich wyrazem staway si8 5arwne>
eometryczne paszczyzny wypenione napisamiE M'e )nieO> M(a-e0!estaurantO;
Innym przykadem utopijnych zao7e 'e Ftijlu sta si8 5udynek sklepu Zaudy w
miejscowoGci *esel w Niemczech> zaprojektowany w CH2J r; przez Nerrita
&homasa !ietTelda pod wyraKnym wpywem wzorc9w okreGlonych wczeGniej w
malarstwie +ondriana; .asad8 w caoGci przeszklono> dzi8ki czemu wieczorem
ukazywaa oGwietlone wn8trze 5udynku; Podo5nie jak w kawiarni 'e )nie
uzupenieniem sklepu Zaudy 5yy Gwietlne napisy; %u reklamie zwr9cono si8 nie
tylko w projektach architektonicznych; ,o0
lenderscyartyGci> m;in; sam zao7yciel pisma M'e FtijlO> &heo Tan 'oes05ur>
zajmowali si8 opracowywaniem znak9w -irmowych i system9w komunikacji
wizualnej; #edn6 z idei stao si8 r9wnie7 opracowanie noweo liternictwa>
najpeniej oddaj6ceo ducha ery przemysowej; 'odajmy> 7e takieo liternictwa
u7yto w -asadach kawiarni 'e )nie i sklepu Zaudy; Ftanowio ono przeciwiestwo
tradycyjneo kroju pisma oparteo na wzorcach antycznych> kt9re okreGlano
mianem dwuelementoweo z powodu dw9ch ru5oGci element9w tworz6cych
liter8; Nowe pismo projektowano wedu GciGle wyliczonych proporcji
matematycznych wywiedzionych z zao7e malarskich neoplastycyzmu; *e
wszystkich projektach 5yo to liternictwo o ksztatach eometrycznych i 5lokowej
strukturze; * odr97nieniu od pisma dwuelementoweo nazywano je
jednoelementowym lu5 5lokowym 0 z racji jednakowej szerokoGci element9w
u7ytych do jeo 5udowy; Zasadniczym 5udulcem 5ya linia prosta pionowa i
pozioma> k6t prosty i paszczyzna koloru; +ow8 liternictwo stanowio dopenienie
eometrycznej iko0nos-ery opartej m;in; na neoplastycyzmie +ondriana;
Pro5lemy zwi6zane z reklam6 znalazy si8 tak7e w proramie dydaktycznym
niemieckieo Bauhausu> 58d6c zarazem przykadem utylitarneo wykorzystania
nowoczesneo j8zyka sztuki; #ako punkt wyjGcia w projektowaniu przyj8to
architektur8> co znajdowao wyraz w ra-ice u7ytkowej> w kt9rej podo5nie jak w
architekturze najistotniejsze okazywao si8 MkonstruowanieO lu5 M5udowanieO; %urs
typora-ii prowadzony przez ,er5erta Bayera> a nast8pnie przez #oosta Fchmidta>
zosta przez teo ostatnieo zmody-ikowany i nazwany 5ardziej jednoznacznie
sztuk) komerc#jn)% Podstaw6 stao si8 tutaj nauczanie zaadnie nowoczesnej
kompozycji o5razu> nowej typora-ii i eksperymentowanie w dziedzinie -otora-ii;
.unkcjonalny desin w ra-ice u7ytkowej> w tym w reklamie> oznacza
eometryczn6 prostot8 i MczystoG:O asymetrycznej kompozycji> kt9rej struktura
opieraa si8 na prostok6tnym ukadzie siatki lu5 kratki; .otora-ia i -otomonta7
przywracay tak komponowanym o5razom MrealizmO w warstwie ilustracyjnej>
dookreGlaj6c treG: u7ytych s9w lu5 staj6c si8 zasadnicz6 paszczyzn6 komunikacji;
Ponadto wprowadzenie jednoelemento0weo> 5lokoweo liternictwa> oraniczona
ama kolor9w i eometryzacja -ormy stay si8 duo o5owi6zuj6cymi kliszami
nowoczesnej typora-ii> nie tylko reklamowej;
Inneo rodzaju relacje ze Gwiatem komercyjnej perswazji odnajdziemy w
porewolucyjnej !osji; 'okonania rosyjskiej awanardy> zwi6zanej z now6 wadz6>
staway si8 u7yteczne przede wszystkim jako Mos rewolucjiO; * zwi6zku z tym
pole sztuki nieustannie przenikao si8 tutaj z polem polityki; * !osji> zwaszcza w
okresie N$P0u> uzasadnienie znalaza r9wnie7 reklama; B8d6c Grodkiem perswazji
w sensie handlowym> 5ya r9wnie7 narz8dziem aitacji politycznej; Fu7ya
wspieraniu pastwowej produkcji i walce z sektorem prywatnym; *yra7aa
pranienia nie tyle indywidualneo konsumenta> ile nowej wadzy; &reGci
ideoloiczne kodowano ju7 w samych nazwach towar9w> takich jak papierosy
MFowietO lu5 M(zer0
wony .rontO czy per-umy M(zerwona +oskwaO; * reklamach cukierk9w> ksi67ek
lu5 piwa nader cz8sto pojawiay si8 o5razy przedstawiaj6ce np; elektrowni8> samolot
czy radio> kt9re nie miay 5ezpoGrednieo zwi6zku z reklamowanym towarem;
%ojarzyy si8 one jednak z upranion6 industrializacj6; Na marinesie mo7na
r9wnie7 zauwa7y:> 7e w !osji radzieckiej szcze9ln6 wa8 przykadano do reklamy
kina> co 5yo stosunkowo rzadkie w innych krajach; %ino postrzeano jako wyraz
nowoczesnoGci> a jednoczeGnie traktowano je jako dziedzin8 sztuki przeznaczon6 dla
mas> uto7samiaj6c6 prac8 zespoow6 i nowoczesny proces produkcji; &reGci> jakich
noGnikiem 5ya m;in; reklama> ujmowano w nowoczesn6 -orm8; #ej wyznacznikiem
stawaa si8 li ni a prosta> kwadrat> prostok6t> tr9jk6t> koo i paszczyzna koloru 0
9wnie 5ieli> czerni i czerwieni; )zupenieniem teo nowoczesneo j8zyka
plastyczneo stawaa si8 -otora-ia> cz8sto charakteryzuj6ca si8 iGcie -ilmow6
ekspresj6> co wskazywao na jej znaczn6 zale7noG: od eksperyment9w kina
rosyjskieo; 'openieniem caoGci 5ya prosta> eometryczna czcionka; Nowy
zestaw -orm 5y jednoczeGnie wyrazem przeciwstawienia si8 wczeGniejszej
dekoracyjnoGci> dominuj6cej np; w ra-ice u7ytkowej przed rewolucj6; Ftawa si8
podstawowym elementem nowej ikonos-ery; * pr95ach jej ksztatowania 5rali
udzia najwy5itniejsi 9wczeGnie przedstawiciele rosyjskiej awanardy; "w6
ikons-er8 miay tworzy: projektowane przez artyst9w szyldy sklep9w> plakaty re0
klamowe> okadki ksi67ek i czasopism> znaki -irmowe> systemy identy-ikacji
wizualnej pastwowych przedsi85iorstw> kioski sprzeda7ne o nowoczesnym
ksztacie> zuni-ikowane wyposa7enie sklep9w i dom9w towarowych> jak r9wnie7
ujednolicone u5rania sprzedawc9w;
+imo r97nic proramowych i r97nych punkt9w widzenia na otaczaj6c6
rzeczywistoG: 0 w tym r9wnie7 na reklam8 0 tym> co po6czyo wszystkie ruchy
awanardowe> staa si8 waGnie s-era reklamy; MPoodzenie si8O w reklamie
dotyczyo jednak 9wnie sposo59w o5razowania wypracowanych przez artyst9w
awanardy> lecz nie rozumienia samej istoty sztuki; &utaj 5owiem r97nice 5yy
cz8sto zasadnicze; "wa zodnoG: sposo59w o5razowania wypracowanych przez
r97ne odamy awanardy w s-erze reklamy doprowadzia do sytuacji 0 jak zauwa7y
amerykaski historyk sztuki #ohn *alker 0 7e sztuka nowoczesna staa si8 i pozosta0
je nadal la5oratorium 5adawczym przemysu reklamoweo i handlu ; * pewnym
stopniu przyczynili si8 do teo sami artyGci> nie tylko ci reprezentuj6cy nurt szeroko
rozumianeo konstruktywizmu; &ak7e +arcel 'u0champ i FalTador 'ali
sporadycznie urz6dzali wystawy sklepowe; Z przemysem reklamowym zwi6zani
5yli mi8dzy innymi dadaiGci %urt Fchwit0ters i ,ans !ichter; Prac6 na u7ytek
reklamy zajmowa si8 !en8 +aritte>
J
#ohn A; *alker> <rt in t(e<e o"?ass ?edia, Boulder0Fan .rancisco CHHB> s; ==; *alker pisa> 7e
w reklamie wyzyskano ka7dy z awanardowych kierunk9w; Ponadto wskazywa m;in; na szcze9ln6
rol8 takich istniej6cych w przemyGle reklamowym instytucji> jak konkursy i narody za najlepsze
reklamy;
jak r9wnie7 -uturysta .ortunato 'epero; *szyscy traktowali j6 jako Kr9do
utrzymania;
Idee awanardy europejskiej zacz8y przenika: ju7 na pocz6tku lat
dwudziestych do Ftan9w Zjednoczonych; *czeGniej 5yy znane jedynie w6skiemu
kr8owi entuzjast9w sztuki nowoczesnej dzi8ki zamieszkaym w Ftanach
Zjednoczonych artystom> takim jak +arcel 'uchamp> Al-red Ftielitz> +an !ay>
.rancis Pica5ia i in; 'o rozpowszechnienia Grodk9w o5razowania wypracowanych
przez europejsk6 awanard8 w znacznym stopniu przyczyni si8 jednak tamtejszy
przemys reklamowy; * latach dwudziestych $arnst $lmo (alkins> wsp9waGciciel
chicaowskiej aencji reklamowej (alkins and ,olden> pierwszy dostrze korzyGci
z wykorzystania doro5ku awanardy w reklamie; &o jeo zdaniemE M+odernizm
o-erowa mo7liwoG: wyra7ania niewyra7alneo> suerowania nie tyle samochodu>
ile pr8dkoGci> nie tyle sukni> ile stylu> nie tyle puderniczki> ile pi8knaO
H
; 'zi8ki
propaowaniu przez (alkinsa sztuki awanaardowej znaczn6 popularnoG: w
reklamie amerykaskiej zyskaa otwarta> asymetryczna kompozycja oparta na
+ondrianowskiej siatce lu5 kratce> podo5nie jak diaonalne ukady kompozycyjne>
paskoG: i nowoczesna MczystoG:O -orm wyra7aj6ca si8 w 5raku ornamentacji oraz
5lokowe> jednoelementowe liternictwo; * owe asymetryczne> +ondrianowskie 0
jeGli posu7ymy si8 tym okreGleniem 0 ukady kompozycyjne wpisywano treGci
wizualnie inspirowane przez poetyk8 -uturyzmu> ku5izmu> dadaizmu u5
nadrealizmu; Pozwalao to na wprowadzenie do in7ynieryjnych w charakterze
kompozycji element9w -antazji i cz8sto zaskakuj6cych skojarze> kt9re pozwalay
na sytuowanie reklamowanych o5iekt9w w innym kontekGcie> wykraczaj6cym
daleko poza znaczenie wynikaj6ce z ich -unkcji; *szystko wi8c ponownie
prowadzio do -ormy;
* kocu lat dwudziestych przemys reklamowy w Ftanach Zjednoczonych
wymusi r9wnie7 narodzenie si8 nowoczesneo wzornictwa przemysoweo;
*czeGniej> poza s-er6 produkcji wyro59w sanitarnych> -orma wyro5u zazwyczaj
odpowiadaa po prostu jeo -unkcji i jednoczeGnie odzwierciedlaa proces
technoloiczny; * amerykaskim przemyGle uzmysowiono so5ie korzyGci pyn6ce
z zatrudniania zawodowych desiner9w w momencie> kiedy okazao si8> 7e
przedmioty atrakcyjne estetycznie jest znacznie atwiej sprzeda:; Ponadto masy
towar9w opuszczaj6ce taGmy produkcyjne mo7na 5yo po ich przeprojektowaniu> a
wi8c nadaniu im nowych ksztat9w> ponownie wprowadzi: w o5ie handlowy;
Zacz8to w ten spos95 stymulowa: mod8> czyli potrze58 nieustanneo M5ycia na
czasieO> kt9r6 klient zaspokaja> kupuj6c przedmioty modne; &utaj r9wnie7 wyko0
rzystywano estetyk8 wypracowan6 przez europejsk6 awanard8; #ej wpyw
odnajdziemy w amerykaskiej wersji art deco i dominuj6cej w latach trzydziestych
stylistyce okreGlanej mianem streamlinin, a opartej na -ormach
H
(yt; za !ichard N; *ilson> 'ianne ,; Pilrim> 'ickran &ashjian> &(e ?ac(in7 <e in
<merica -1-.0-15-% New /ork CHJ<> s; II;
opywowych> znamionuj6cych dynamizm> kojarz6cych si8 z aerodynamicznymi
ksztatami samolot9w i 0 o9lnie 0 z iGcie -uturystyczn6 wizj6 nowoczesnoGci>
nowoczesnoG: nie moa jednak zaskakiwa: potencjalneo klienta> musiaa si8
mieGci: w Gwiecie jeo wyo5ra7e; *ymownie ilustruje to maksyma +A/A>
oszona 9wczeGnie przez jedneo z naj5ardziej znanych desiner9w
amerykaskich> !aymonda LoewySeo; By to akronim od s9w most aduanced and
#et acceptable% Na marinesie dodajmy> 7e wi8kszoG: naj5ardziej znanych
amerykaskich desiner9w wywodzia si8 z aencji reklamowych lu5 teatru>
poniewa7 0 jak si8 okazywao 0projektanci reklam i scenora-owie teatralni najlepiej
rozumieli idee komunikowania masoweo przez -orm8; *szystko zaG prowadzio
do sytuacji> kiedy ju7 w -ormie przedmiot9w kodowano in-ormacje istotne z re0
klamoweo punktu widzenia; * ten spos95 ksztatowao si8 nowoczesne otoczenie
czowieka> zdominowane przez perswazyjne komunikaty> zazwyczaj
charakteryzuj6ce si8 -orm6 artystyczn6;
"drodzenie si8 idei awanardy po druiej wojnie Gwiatowej w $uropie i
Ftanach Zjednoczonych wyra7ao si8 mi8dzy innymi tym> 7e znaczna cz8G:
nowoczesnej ikonos-ery 5ya oparta na wzorcach wyksztaconych przez pierwsz6
awanaard8; 'otyczyo to znak9w droowych> piktoram9w na dworcach>
struktury stron w azetach i maazynach ilustrowanych> plakat9w> druk9w
reklamowych> ksztatu liter etc% #ednoczeGnie w latach pi8:dziesi6tych nap9r
handlowej perswazji stawa si8 jednym z punkt9w odniesienia w dziaaniach
artyst9w w *ielkiej Brytanii i Ftanach Zjednoczonych; )widocznio si8 to w
dziaalnoGci najpierw prekursor9w> a nast8pnie przedstawicieli pop0artu, co
wynikao z ponowneo zwr9cenia si8 artyst9w ku codziennoGci; * *ielkiej
Brytanii 9w zwrot zapocz6tkoway synne ze5rania dyskusyjne kilkunastu malarzy>
architekt9w> -otora-ik9w> krytyk9w i teoretyk9w sztuki zrzeszonych w
Independent Nroup dziaaj6cej w londyskim Institute o- (ontemporary Arts;
Zasadniczym przedmiotem owych dyskusji 5yy przejawy kultury masowej> takie
jak muzyka popularna> moda> wzornictwo przemysowe> ikonos-era ulicy i reklama;
(harakteryzuj6cy te dyskusje wyniosy dystans wo5ec omawianych zjawisk p9Kniej
zaznaczy si8 r9wnie7 w 5rytyjskim pop0arcie, zapocz6tkowanym waGnie przez
artyst9w skupionych w Independent Nroup; &eo rodzaju dystans w swoich
wczesnych pracach prezentowa m;in; malarz !ichard ,amilton> kt9reo zajmowa
np; pre-erowany 9wczeGnie w mediach i reklamie wizerunek ko5iety jako o5iektu
seksualneo lu5 operatora domowych urz6dze; Przedmiotem jeo zainteresowa
stao si8 r9wnie7 wzornictwo M-uturystycznychO amerykaskich kr67ownik9w szos>
58d6cych w istocie 5ardziej komunikatami reklamowymi ni7 -unkcjonalnymi
pojazdami;
Inaczej rzecz si8 miaa po druiej wojnie Gwiatowej z przedstawicielami
pop0artu w Ftanach Zjednoczonych> dla kt9rych kultura masowa 0 w
przeciwiestwie do ich londyskich kole9w 0 nie 5ya czymG nowym> lecz od
dawna stanowia codziennoG:; Amerykanom o5cy 5y wi8c 5rytyj ski dystans wo5ec
niej; MArtyGci pop spol6daj6 na Gwiat przez repro0
dukcjeO 0 stwierdza !oy Lichtenstein
C3
; Byo to spojrzenie przez o5razy> a o5iektem
o5serwacji okazyway si8 r9wnie7 o5razy; +op0art 5y prosty> 5ezpoGredni i
natychmiast zrozumiay> stwierdzaa Fusi Na5lik w swojej monora-ii ruchu; *iele
dzie pop0artu miao charakter em5lemat9w lu5 znak9w i swoj6 jednoznacznoGci6
treGci i prostot6 -ormy z5li7aa si8 do poetyki o5raz9w reklamowych> podo5nie
prostych> czytelnych i jednoznacznych; 'ziea amerykaskieo pop0artu
5ezpoGrednio nawi6zyway do Gwiata komercyjnej ikonos-ery zdominowanej przez
treGci perswazyjne> nowojorscy pop0artyGci z racji swojeo wyksztacenia 5yli
Gwietnie zaznajomieni z reklam6 i jej mechanizmami; *i8kszoG: z nich wczeGniej
pracowaa w charakterze komercyjnych desiner9w; *ielu posuiwao si8 r9wnie7
Mo5razami otowymiO 0 o jednoznacznie reklamowej proweniencji; +a przykad
wykorzystywanie przez &oma *esselmana w jeo martwych naturach -rament9w
plakat9w reklamowych nieuchronnie prowadzio do zacierania ranicy mi8dzy
dzieem sztuki a ulicznym 5ill5oardem> a tym samym mi8dzy wn8trzem alerii a
przestrzeni6 ulicy; *ymownie uj6 to jeden z nowojorskich krytyk9w> #ill #ohnston>
stwierdzaj6c> 7e Mdy5y jakaG komercyjna -irma reklamowa miaa zamiar
znokautowa: pu5licznoG: w celu intensy-ikacji sprzeda7y> moa5y posu7y: si8
kt9rymG z o5raz9w *esselmannaOO;
Zapocz6tkowany przez awanard8 zwrot ku codziennej ikonos-erze
zdominowanej przez treGci perswazyjne> widoczny nast8pnie w post8powaniu
artyst9w pop0artu, okazywa si8 r9wnie7 czymG nader istotnym w tw9rczoGci
hiperrealist9w i dziaaniach niekt9rych przedstawicieli konceptualizmu; A tak7e w
tym nurcie sztuki amerykaskiej lat osiemdziesi6tych i dziewi8:dziesi6tych> kt9ry
cz8G: krytyki w Ftanach Zjednoczonych okreGla mianem neo0pop% &utaj> podo5nie
jak w niekt9rych dzieach pop0artu> ranica mi8dzy sztuk6 a reklam6
niejednokrotnie 5ya mao czytelna; Artysta przyjmowa sposo5y post8powania
o5owi6zuj6ce w mediach i przemyGle reklamowym w celu o5na7enia i neutralizacji
mechanizm9w perswazyjnych; #edn6 z przedstawicielek teo nurtu 5ya
amerykaska artystka Bar5ara %ruer> kt9ra 6czya -otora-iczne o5razy
zapo7yczone ze Gwiata reklamy z drukowanymi w nich sloanami> takimi np; jak Q
s(op t(ere"ore l am 0wymowna para-raza znaneo stwierdzenia %artezjusza; %ruer
do teo stopnia utrzymywaa swoje dziea w poetyce komunikat9w reklamowych>
7e nie przyotowany od5iorca 5ardzo atwo m9 je pomyli: z autentyczn6 reklam6;
&e ironiczne anty0reklamy niew6tpliwie stanowiy pr958 roz5icia Gwiata handlowej
perswazji od Grodka; Bar5ara %ruer wczeGniej pracowaa jako ra-ik reklamowy>
dzi8ki czemu w pro-esjonalny spos95 wykorzystywaa stosowane w reklamie
zasady typora-ii oraz przykuwaj6ce uwa8 zestawienia liter i o5raz9w; Inna
artystka amerykaska> #enny ,olzer>
C3
(yt; za +icolas (alas> +op Icons, wE Lucy !; Lippard> +op <rt, London CH<<> s; CI3; O (yt;
za L;!; Lippard> +op <rt, wyd; cyt;> s; CC2;
w podo5ny spos95 posuiwaa si8 poetyk6 reklamy; %ontekstem jej dziaa 5ya przestrze
pu5liczna> w kt9rej od CHJ? r; umieszczaa plakaty lu5 Gwietlne ta5lice reklamowe z kr9tkimi
hasami na temat alienacji> zau5ienia to7samoGci> ludzkich o5aw @np; Kc(ro; mnie przed
t#m, czeo pran7C% Posuiwaa si8 j8zykiem zredukowanym> oszcz8dnym> cz8sto
ocieraj6cym si8 o nonsens; By to jednoczeGnie j8zyk charakterystyczny dla Gwiata reklamy;
Artystka pr95owaa w ten spos95 uGwiadomi: widzom wykorzystywanie w GciGle
okreGlonych celach ich wzroku> wyo5raKni> pami8ci; )siowaa zwr9ci: si8 ku podstawowym
doGwiadczeniom czowieka 0 do kt9rych r9wnie7> w inny jednak spos95 i z zupenie inneo
powodu> odwouje si8 reklama; Poetyk6 reklamy posuiwa si8 r9wnie7 Amerykanin Ashley
Bickerton> kt9ry wykorzystywa Gwietlne kasetony u7ywane w reklamie ulicznej; Bickerton
tworzy z nich -rontalne konstrukcje w aleriach> mocowane w pewnej odleoGci od Gcian;
,a kasetonach malowa powszechnie znane znaki -irmowe mi8dzynarodowych korporacji>
wychodz6c z zao7enia> i7 konsumenci i inwestorzy zar9wno w s-erze przemysu> jak i w
s-erze sztuki zazwyczaj w swoich dziaaniach kieruj6 si8 nazw6 -irmy> kt9ra staje si8 zasad0
nicz6 miar6 wartoGci> nie przypadkiem wi8c w jednej z prac pojawi si8 podpis sameo
Bickertona uj8ty w syntetyczny ksztat znaku -irmoweo; &w9rczoG: inneo przedstawiciela
neo0popu, #e--a %oonsa> r9wnie7 wyra7a GwiadomoG: mechanizm9w rynkowych; %oons sta
si8 5ardzo znany dzi8ki swoim ironicznym mani-estacjom 0 prezentacji w charakterze dzie
sztuki odkurzaczy w skrzynkach z pleksilasu> opatrzonych wsp9lnym tytuem &(e Mew%
Neneza powstania teo cyklu prac 5ya r9wnie 5analna> jak same dziea; %oons w CHJ3 r;
zo5aczy uliczn6 reklam8 trzech odkurzaczy i o5ok Gwietlny kaseton z napisem &:E MEW,
co stao si8 punktem wyjGcia do stworzenia caeo cyklu; Innej wystawie> zatytuowanej
MLuDury and 'eradationO> towarzyszyy malowane -ar5ami na p9tnie reklamy alkoholu nie
r97ni6ce si8 od plansz reklamowych> cechuj6ce si8 komercyjn6 eleancj6 -otora-ii i ra-iki;
Artysta> komentuj6c swoj6 tw9rczoG:> stwierdzaE
Fztuka jest komunikacj6 0jest mo7liwoGci6 manipulowania ludKmi; !97nica mi8dzy
ni6 a show5iznesem lu5 polityk6 jest tylko taka> 7e artysta ma znacznie wi8kszy zakres
wolnoGci; Bardziej ni7 ktokolwiek inny jest zdolny do utrzymania wszystkieo pod wasn6
kontrol6 0 od idei poprzez produkcj8 i sprzeda7; #est tylko kwesti6 GwiadomoGci> jak to
wszystko wykorzysta: we waGciwym momencie; @;;;A Przemys rozrywkowy i przemys
reklamowy przej8y narz8dzia Gwiata sztuki i dzi8ki temu stay si8 znacznie 5ardziej
polityczn6 si6 ni7 si8 powszechnie wydaje; +y jesteGmy rzeczywiGcie zniszczeni i waGciwie
ju7 cakowicie 5ezsilni; .otora- pracuj6cy dla koncernu reklamoweo ma mo7liwoG:
znacznie 5ardziej e-ektywneo -unkcjonowania w Gwiecie w sensie politycznym ni7 artysta
C2
;
C2
(yt; za #ean0(hristophe Ammann> =e"" *oons% &riump( out o" Failure, wE =e"" *oons, Anelika
+uthesius @red;A> (olone CHH2> s; J3> J2;
Post8powanie %oonsa stanowio niew6tpliwie kontynuacj8 strateii
przeamywania utartych konwencji w dziedzinie sztuki> zapocz6tkowanych ju7
przez artyst9w awanardy> m;in; ku5ist9w i +arcela 'uchampa; Id6c za
wskazaniem awanardy> wielu artyst9w w imi8 sztuki przekraczao jej ranice i
skaniao si8 ku codziennoGci> kt9rej naturalnym skadnikiem okazywaa si8 r9wnie7
reklama; Podczas dy artyGci wykorzystywali techniki handlowej perswazji> m;in; w
celu o5na7enia lu5 zneutralizowania jej oddziaywania> tw9rcy reklam zacz8li
imitowa: Grodki o5razowania wypracowane przez nowoczesn6 sztuk8; Zauwa7my
wszelako> 7e reklama swoj6 skutecznoG: w du7ej mierze zawdzi8cza waGnie
artyGcie; #eo praca 5owiem okazuje si8 istotnym czynnikiem jej dziaania; Artysta
zwracaj6c si8 przeciwko reklamie paradoksalnie staje si8 r9wnie7 jej przedmiotem;
*ynika to z -aktu> i7 instytucjonalny model sztuki w znacznej mierze opiera si8 na
mechanizmach promocji> kt9rej interaln6 cz8G: stanowi reklama;
Przemys reklamowy imituje jednak nie tylko wyksztacone przez
nowoczesn6 sztuk8 sposo5y o5razowania; *ystawiony w CHH? r; na Biennale
*eneckim oGny plakat autorstwa ",Tiero &oscanieo> wykorzystany nast8pnie w
reklamie -irmy Benetton> sta si8 oznak6 inneo rodzaju przywaszczania strateii
zapocz6tkowanych przez awanard8; 'otyczyo to przeamywania konwencji w
s-erze nie tyle artystycznej> ile spoecznej
C?
; Plakat 0 podo5nie jak wi8kszoG:
plakat9w &oscanieo tworzonych dla Benettona 0 5y przykadem przekraczania
ta5u i reu o5owi6zuj6cych w przemyGle reklamowym> odst8pstwem od
epatowania widza wizerunkami upranioneo szcz8Gcia i stereotypowymi wizjami
konsumpcyjneo raju; )mieszczenie -otora-ii ludzkich enitali9w na podo0
5iestwo zdj8: paszportowych miao 5y: r9wnie7 wyrazem odejGcia od typoweo w
kampaniach reklamowych &oscanieo doraKneo reaowania; * *enecji jeo
plakat traktowano jako dzieo sztuki zar9wno -otora-icznej> jak i reklamowej; Po
zakoczeniu Biennale plakaty ",Tiero &oscanieo zacz8to prezentowa: w wielu
presti7owych muzeach sztuki nowoczesnej> przez co uzyskay one instytucjonalnie
potwierdzony status dzie sztuki;
+ieustanne przenikanie si8 sztuki i reklamy skonio 5rytyjskieo socjoloa
+artina P; 'aTidsona do stwierdzenia> i7 jedn6 z najwi8kszych zmian w sytuacji
reklamy stao si8 osi6ni8cie przez ni6 statusu sztuki
CB
; *edu 'aTidsona reklama
miaa5y sta: si8 -orm6 sztuki czas9w postmodernizmu; Zauwa7my jednak> 7e 0 w
zale7noGci od przyj8teo punktu widzenia na istot8 sztuki 0 9w pol6d mo7na
zaakceptowa: al5o si8 z nim nie zodzi:;
C?
Zwr9ci mi na to uwa8 Piotr Piotrowski; Pisze o tym r9wnie7 sam "iiTiero &oscani w
swojej ksi67ce !eklama% Nmiec(ni7te cierwo, tum; +icha +isiorny> *arszawa CHHI;
+artin P; 'aTidson> &(e Ionsumerism ?ani"esto% <duertisin in +ostmodern &imes,
London0new /ork CHH2> s; II> CHH i nast;
!/FZA!' *; %L)FZ(Z/lF%I
Fztuka multimedi9w
!ozpocznijmy nasze rozwa7ania na temat tw9rczoGci multimedialnej od o9lneo
scharakteryzowania sztuki medi9w; * pewnym sensie 5owiem> multimedia s6
kontynuacj6 praktyk medialnych; F6 kolejnym etapem dialou mi8dzy ideami
artystycznymi a technoloi6> dialou> kt9ry wsp9czeGnie wydaje si8 podstawowym
czynnikiem przeo5ra7e kultury artystycznej;
Poj8cie sztuki medialnej odnosi si8 do dziaa artystycznych posuuj6cych
si8 mechanicznymi lu5 elektronicznymi technikami rejestracji> produkcji oraz
transmisji i wymiany in-ormacji audiowizualnej; * tym sensie do sztuk medialnych
nale7y zaliczy: np; te dziedziny kreacji artystycznej> kt9re jako narz7dzia
wykorzystuj6 -otora-i8> -ilm> wideo> radio> telewizj8; "kres ich rzeczywisteo
rozwoju artystyczneo @po6czoneo z ostateczn6 akceptacj6 ich statusu jako
samodzielnych dziedzin sztukiA przypada na wiek XX> co czyni je zjawiskami
charakterystycznymi dla nowoczesnej -ormacji artystycznej; Fztuki medialne maj6
ponadto kilka wa7nych cech> kt9re nale7y wskaza:> jeGli chce si8 je poprawnie scha0
rakteryzowa:; 'o zaadnienia teo powr9c8 w dalszej cz8Gci teo studium> a5y
lepiej okreGli: poj8cie sztuki multimedialnej;
Istnieje r9wnie7 inne> 5ardziej o9lne poj8cie medium artystyczneo> kt9re
oznacza zesp9 waGciwoGci charakterystycznych dla danej sztuki @np; dla malarstwa
lu5 literaturyA> okreGlaj6cych jej mo7liwoGci artystyczne; Nie to poj8cie mamy na
myGli w9wczas> kiedy m9wimy o sztuce medialnej; +o7e jednak pojawi: si8
w9wczas> dy podejmujemy zaadnienie multimedi9w;
* rozwa7aniach o multimediach i sztuce multimedialnej tak7e musimy
rozr97ni: dwa odmienne u7ycia teo poj8cia
C
;
S Por; Fara 'iamond> <nles o" Incldence% Tideo !e"lec'ion o" ?ultimedia <rtworks, Ban-- CHH?;
Pierwsze poj8cie narodzio si8 i naj5ardziej popularne 5yo w latach
szeG:dziesi6tych oraz siedemdziesi6tych XX w; Powstao w kr8u per-ormer9w>
artyst9w konceptualnych i medialnych na oznaczenie praktyk tw9rczych o
charakterze interdyscyplinarnym; +ultimedializm lat siedemdziesi6tych 5y
po6czeniem rozmaitych komponent9w audiowizualnychE projekcji Gwietlnych>
slajd9w> -ilmu> muzyki> taca> tekst9w; *szystkie razem tworzyy przedstawienie
@kreacja zespoowaA lu5 per"ormance @wyst8p podporz6dkowany ekspresji
indywidualnejA;
Po6czenie teo rodzaju> aczkolwiek w wielu przypadkach tworzy koherentny
spektakl> nie powoduje samo z sie5ie rzeczywistej interacji pierwiastk9w
skadowych; !97norodzajowe elementy wchodz6ce w skad prezentacji
multimedialnej zachowuj6 swoj6 autonomi8 ontyczn6; !elacje uni-ikuj6ce s6
ksztatowane @i -unkcjonuj6A jedynie na poziomie poetyki dziea i nie s6 wo5ec teo
cech6 charakteryzuj6c6 widowisko multimedialne jako takie> niew6tpliw6 natomiast>
istotn6 i trwa6 waGciwoGci6 tak rozumianej sztuki multimedialnej jest jej M7ywyO
charakter; Przedstawienie multimedialne> jakie kr9lowao w latach
siedemdziesi6tych> 5yo zawsze spektaklem :ue%
Zjawiska denotowane przez poj8cie multimedialnoGci pozostay 5ardzo
liczne do dnia dzisiejszeo> najcz8Gciej ksztat taki przy5ieraj6 wsp9czeGnie
koncerty rockowe oraz spektakle nale76ce do atunku son et lumiere @czasami> jak
w przypadku niekt9rych koncert9w #eana0+ichela #arreSa> o5a te wzorce spotykaj6
si8 w ramach jedneo widowiskaA;
%lasyczn6 posta: multimedialneo per"ormance stworzya Laurie Anderson;
* spektaklach takich> jak :ome o"t(e Hraue @'om odwa7nychA czy Stories "rom
t(e &ierRe Hibie @"powieGci z 5i5lii nerw9wA udao si8 jej po6czy: w wartoGciowej
artystycznie -ormie muzyk8> Gpiew> recytacj8> dziaania sceniczne> tradycyjne
projekcje Gwietlne @z u7yciem re-lektor9wA oraz projekcje wideo i laserowe; Laurie
Anderson nadaje 5udowanej ka7dorazowo caoGci scenicznej trwae> powtarzaj6ce
si8 w kolejnych per"or0mances cechy stylistyczne> kt9re czyni6 z tych r97nych
tematycznie prezentacji -ormy jednoznacznie autorskie;
'zisiejsze -ormy multimedialne> to znaczy te> kt9re nie kontynuuj6 struktur
tradycyjnych> lecz wyaniaj6 si8 ze wsp9czesnych poszukiwa artystycznych> w
znikomym stopniu przypominaj6 widowiska z lat siedemdziesi6tych; Przede
wszystkim nie s6 ju7 spektaklami> to znaczy nie dziej6 si8 Mna 7ywoO i nie s6
jedynie przedmiotem o5serwacji; +ultimedia lat dziewi8:dziesi6tych s6 5owiem
interaktywnie doGwiadczane przed ekranami monitor9w komputerowych> a
rozrywaj6 si8 w cy-rowych> wirtualnych przestworzach 0 w cy5erprzestrzeni;
.izyczna izolacja> samotnoG:> kt9ra zwykle charakteryzuje wsp9czesne kontakty
od5iorcze z multimediami> jest przeciwiestwem percepcji koncert9w cz# per "or
mances multimedialnych; 'zisiejszy od5iorca multimedi9w mo7e natomiast 6czy:
si8 we wsp9lnych przedsi8wzi8ciach z innymi oG:mi cy5ers-ery w elektronicznie
stwarzanych wirtualnych Gwiatach; &eo rodzaju doGwiadczenie wsp9kreacji nie
5yo dane od5iorcom klasycznych -orm multimedialnych;
nowe multimedia to emanacja kultury komputerowej 0 dziea> kt9re swoje
istnienie i charakterystyk8 artystyczn6 zawdzi8czaj6 w du7ej mierze tej swoistej>
technoloicznej podstawie 5ytowej; #ako swoj6 5ezpoGredni6 plat-orm8
wykorzystuj6 na przykad ('0!"+> rzeczywistoG: wirtualn6 @R!A> 56dK sie:
Internetu @na o9 o5ecnie system *orld *ide *e5A; &ak samo jak i MstareO
multimedia posuuj6 si8 one wszelkimi Grodkami ekspresji audiowizualnejE
rysunkiem> malarstwem> ra-ik6> -otora-i6> -ilmem> dKwi8kiem> sowem
@m9wionym lu5 pisanymA> muzyk6 etc, swo5odnie 6czonymi na rozmaitych
ekranach> jak r9wnie7 w symulowanej> elektronicznej przestrzeni enerowanej przez
komputery; #edynym oraniczeniem pozostaje licz5a zaana7owanych przez dzieo
zmys9w 0 jak dot6d> na o9> tylko dwaE wzrok i such 0 co pozwala zarazem
stwierdzi:> 7e wsp9czesne multimedia mo6 posu7y: si8 wszystkim> co odwouje
si8 do tych dw9ch zmys9wP napisaemE na o9> dy7 dziea reprezentuj6ce
dziedzin8 rzeczywistoGci wirtualnej lu5 odwouj6ce si8 do zjawiska teleo5ecnoGci
apeluj6 te7 czasem do innych zmys9w> np; dotyku Sresp% teledotykuA;
* przeciwiestwie do wczeGniejszych zjawisk okreGlanych tym samym
poj8ciem> nowe multimedia dokonuj6 penej interacji swych o5razowych>
dKwi8kowych i tekstowych skadnik9w> tworz6c w ten spos95 interaln6 dziedzin8
kreacji artystycznej;
&ak rozumiane poj8cie multimedi9w wyania si8 jako 5ezpoGredni e-ekt
rozwoju technoloii komputerowych; * specjalistycznym j8zyku tej dziedziny
termin MmultimediaO oznacza wieloskadnikow6 komunikacj8 z komputerem;
*sp9czesne artystyczne u7ycie poj8cia multimedi9w wyrasta> jak wida:> wprost z
jeo znaczenia techniczneo; * takim stopniu> w jakim technoloie komputerowe
s6 kontynuacj6 technoloii medialnych> sztuka interaktywnych multimedi9w jest w
sensie technoloicznym przedu7eniem sztuk medialnych; * sensie artystycznym
natomiast zaplecze multimedi9w wydaje si8 znacznie rozlelejsze; *spominaem na
pocz6tku o druim znaczeniu poj8cia medium uprzedzaj6c> i7 miewa ono
zastosowanie w odniesieniu do multimedi9w; 'zieje si8 tak> cho: w r97nym sensie i
w odmienny spos95> w o5u wskazanych odmianach sztuki multimedialnej> dzie
mamy do czynienia ze wsp9wyst8powaniem w pojedynczym dziele sztuki wielu
r97nych -orm ekspresji artystycznej> interowanych 56dK na poziomie poetyki dziea
56dK jeo ontoloii
2
;
*racaj6c do poj8cia sztuki medialnej nale7y stwierdzi:> i7 struktura
audiowizualneo> rozpi8teo w czasie
?
dziea medialneo ma charakter
2
* tym przypadku koezystencja owa przyjmuje posta: kompleksu relacji intermedial0
nychP zo5; !yszard *; %luszczyski> Film 0 wideo 0 multimedia% Sztuka ruc(omeo obrazu w
erze elektronicznej% *arszawa CHHH> rozdz; ?;
=
*i8kszoG: odmian sztuk medialnych ma t8 waGciwoG:;
linearny; Znaczenie i wartoG: artystyczna takieo dziea uzale7nione s6 od pozycji
ka7deo skadaj6ceo si8 na elementu w jeo linearnej strukturze; Ftruktura ta>
sta5ilna> zamkni8ta i ostateczna> ma charakter tekstowy;
"d5i9r takieo dziea medialneo mo7e przy5ra: jedn6 z dw9ch postaci;
Pierwsza to udzia w spektaklu> jakim jest projekcja -ilmowa czy pokaz diaporamy;
'rua to lektura @analoiczna do od5ioru dziea literackieo> r9wnie7 maj6ceo
struktur8 tekstow6A> czyli poruszanie si8 w o5r85ie struktury dziea w ranicach
wyznaczanych przez jeo linearnoG:; "d5i9r taki> cho: ma charakter pre0
interaktywny> nie mo7e niczeo zmieni: w 5udowie dziea ani w jeo semantyce;
'zieo podleaj6ce takiemu od5iorowi> np; wideo czy animacja komputerowa
@dzieo zapisane na taGmie manetycznej umieszczonej w kasecie i podatne w
wyniku teo na rozmaite manipulacjeA> ma 5owiem posta: skoczon6> ostateczn6 i
nienaruszaln6;
Interaktywne multimedia maj6 zupenie odmienne waGciwoGci; *aGnie
por9wnanie ich ze sztuk6 medialn6 pozwala odnaleK: cechy naj5ardziej
charakterystyczne dla nich o5u; * przeciwiestwie do linearnej struktury
tekstowej> waGciwej mediom artystycznym> w interaktywnych multimediach
odnajdujemy nielinearn6 struktur8 hipertekstu;
*ielopoziomowy> otwarty na swo5odne penetracje> otowy przyj6:
rozmaite ksztaty 0 w zale7noGci od -orm podejmowanej interakcji 0 hipertekst
poddaje si8 od5iorowi zwanemu nawiacj6; * przeciwiestwie do od5ioru
wyst8puj6ceo w sztukach medialnych 0 spektaklu czy lektury 0nawiacja jest takim
rodzajem od5ioru> kt9ry tworzy zar9wno sensy dziea> jak i jeo wymiar -ormalny i
wartoGciowy @nie w penym zakresie 0pisz8 o tym dalejA; Ftruktura doGwiadczenia
estetyczneo 0 rezultat nawiacji 0jest nieprzewidywalna> zale7y 5owiem nie tylko
od pre0ustanowio0nych ram nawiacji> ale tak7e od decyzji i wy5or9w od5iorcy;
,ipertekstual0noG: struktury wsp9czesneo dziea multimedialneo jest powodem>
dla kt9reo sztuk8 t8 okreGla si8 mianem hipermedi9w;
"5ok hipertekstualnoGci tak7e interaktywnoG:> synalizowana z kolei przez
okreGlenie Minteraktywne multimediaO> nale7y do syndromu podstawowych
waGciwoGci tej dziedziny sztuki; *arunkuje zar9wno struktur8 sameo dziea> jak i
prze5ie od5ioru> kt9ry jest zarazem ustanawianiem dziea;
"5ie te cechy nie mo6 sk6din6d istnie: 5ez sie5ie; #e7eli dzieo ma
charakter interaktywny> zawsze cechuje je r9wnie7 hipertekstual0noG:; !azem z
kilkoma innymi waGciwoGciami @przede wszystkim teleo5ec0noGci6 i
MzanurzeniemOA tworz6 wsp9lnie struktur8 rzeczywistoGci wirtualnej Auirtual
realit#C 0 caoGcioweo modelu komunikacji hiperme0dialnej
B
;
B
Por; !yszard *; %luszczyski> *ino i rzecz#wisto wirtualna, M*i8KO CHH=> nr JP Piotr
Fitarski> Io to jest %rzecz#wisto wirtualna@J, M.a0ArtO CHH=> nr C;
Z powy7szych rozwa7a wynika> 7e scharakteryzowane poj8cia multimedi9w
0 klasyczne i interaktywno0hipertekstualne
=
0 cho: s6 cz8Gci6 teo sameo procesu
przeo5ra7aj6ceo wsp9czesn6 kultur8> nie daj6 si8 po6czy: wjedn6 kateori8; +aj6
odmienne waGciwoGci i odwouj6 si8 do innych zakres9w zjawisk; Nawet samo
poj8cie medium> kt9re wyst8puje w nich o5u jako cz6stka sowotw9rcza> ma w
ka7dym przypadku inne znaczenie; 'lateo dla unikni8cia nieporozumie wol8
zarezerwowa: poj8cie MmultimediaO dla zjawisk opisywanych przez klasyczne
u7ycie tej kateorii i posuiwa: si8 terminem MhipermediaO lu5 Minteraktywne mul 0
timediaO w odniesieniu do wsp9czesnych -orm multimedialnych wykorzystuj6cych
technoloie komputerowe; Podo5iestwa terminoloiczne> pokrewiestwa
enetyczne i rozmaite inne z5ie7noGci nie powinny przesania: -aktu> i7 sztuka
medi9w> multimedi9w i hipermedi9w to @strukturalnieA cakowicie r97ne zjawiska;
'zieo hipermedialne 0 dotyczy to sztuki komputerowej w o9le 0ma kilka
poziom9w strukturalnych;
Poziom (ardware jest -undamentem @-izycznym i elektronicznymA struktury
dziea> kt9ry determinuje wszystkie pozostae; %a7dy 5owiem hipermedialny
wytw9r artystyczny jest uzale7niony od okreGlonej technoloii @dokonuje si8
wy5oru okreGloneo typu komputera> rodzaju inter-ejsu> projektor9w> monitor9w
etcC% Praca tw9rcza na tym poziomie wykonywana jest przede wszystkim przez
konstruktora urz6dze oraz przez artyst8> kt9ry mody-ikuje pozostaj6ce w jeo
dyspozycji instrumenty elektroniczne lu5 zamawia je u producent9w @al5o te7
pracuje nad nimi samodzielnie> jak Fimon PennyA; &rudno o lepszy przykad
upoda5niania si8 wsp9czesnej sztuki i praktyk artystycznych do nauki i czynnoGci
poznawczych; %reacj8 na tym poziomie koczy artysta -inalnym wy5orem i aran0
7acj6 struktury hardwarowej;
Poziom nast8pny 0 poziom so"tware b wyznaczaj6 wykorzystywane w pracy
proramy komputeroweP poj8ciem nadrz8dnym jest tu alorytm; &ak7e i tutaj> jak
na poziomie poprzednim> mamy do czynienia z podziaem dokona tw9rczych; &ym
razem mi8dzy artyst8 i proramist8; *arto jednak doda:> i7 coraz cz8Gciej artysta
zdo5ywa kompetencje elektroniczne pozwalaj6ce mu samodzielnie wykonywa:
prac8 kreacyjn6 w o5u tych zakresach @jak Fimon Bis> Laurent +inonneau i
(hrista Fomme0rer> %arl FimsA;
=
(z8sto nie rozr97niane przez od5iorc9w;
I wreszcie poziom artware @termin ten> jak i nast8pny 0 wetware, wprowadzo
na seminarium poGwi8conym multimediom w ramach Rideo0.est w CHH= r; w
BerlinieA> wykorzystuj6cy o5a poprzednie poziomy 0 produkt interaktywnej postawy
od5iorcy; Na tym waGnie poziomie spotykaj6 si8 kreacyjna> desinerska
wyo5raKnia artysty i aktywne zachowania od5iorc9w> dziaania kreacyjne
wyra7aj6ce si8 poprzez seri8 wy5or9w> podejmuj6ce odpowiedzialnoG: za
ustanowienie dziea;
&rzy scharakteryzowane tu 5ardzo skr9towo poziomy struktury dziea
hipermedialneo wyst8puj6 w ka7dym jeo przykadzie; Pozycja poziomu
ostatnieo 0 poziomu wetware 0 nie jest cakiem jednoznaczna; "dnosi si8 on
5owiem do ludzkieo> cielesneo wymiaru realizacji; "5ecnoG: teo poziomu w
strukturze realizacji hipermedialnej nie podlea w6tpliwoGci w9wczas> dy mamy
do czynienia z rzeczywistoGci6 wirtualn6; * tym przypadku 5owiem ciao ludzkie
stanowi cz8G: dziea> przez nie waGnie prze5iea ranica oddzielaj6ca Gwiat realny i
wirtualny; !97ne nasze zmysy Muczestnicz6O w r97nych rzeczywistoGciach> o czym
mo7na przekona: si8 w9wczas> dy dostarczaj6 in-ormacji sprzecznych; * innych
ni7 rzeczywistoG: wirtualna dzieach hipermedialnych wyst8powanie poziomu
wetware nie jest ju7 tak oczywiste; +o7liwe> i7 jest to ka7dorazowo uzale7nione od
charakteru poziom9w pozostaych> aczkolwiek jestem raczej skonny s6dzi:> i7 w
zr97nicowanym stopniu i wymiarze poziom ten wyst8puje w ka7dym
interaktywnym dziele multimedialnym;
6
*ystawy najnowszej sztuki hipermedialnej wyl6daj6 zupenie inaczej ni7
wystawy sztuki medi9w czy te7 prezentacje multimedialne; Inaczej te7 zachowuj6
si8 na nich widzowie; Ich pierwszym zadaniem jest rozpoznanie oczekiwa> jakie
stawia im napotkane dzieo; Nie zawsze 5ywa to atwe> wi8c wspomaani s6 przez
in-ormacje umieszczone w przestrzeni> w kt9rej eksponowana jest praca; %iedy ju7
wiedz6> co 0mniej wi8cej 0 nale7y uczyni:> w9wczas pojawia si8 kolejny pro5lemE
jak to zro5i:L * dodatku wszystkie te wysiki podejmowa: trze5a na oczach
pozostaych widz9w oczekuj6cych na swoj6 kolej> co 5ynajmniej nie pomaa w
podejmowaniu tra-nych decyzji; Nowa sztuka hiperme0dialna 0 w5rew swojej
a5strakcyjno0matematycznej naturze 0 ana7uje nasz zmys dotyku> nasz6 cielesnoG:
i @cz8stoA 5ioloicznoG:; Na dzisiejszym etapie rozwoju sztuki interaktywnych
multimedi9w dziea eksponowane na wystawach stwarzaj6 najcz8Gciej mo7liwoG:
5ezpoGrednieo kontaktu z nimi dla jedneo tylko widza @w okreGlonym czasieA> co
powoduje na o9 tworzenie si8 kolejki oczekuj6cych przy poszcze9lnych pracach>
kolejki> kt9ra stanowi zarazem pu5licznoG: indywidualnych Mwyst8p9wO;
*sp9czesna sztuka hipermedialna nastr8cza wi8c od5iorcom wie0
lostopniowych trudnoGci percepcyjno0interpretacyjnych; 'o tradycyjnych>
wyst8puj6cych zawsze w kontakcie ze sztuk6 pro5lem9w> wynikaj6cych z poziomu
zo7onoGci i oryinalnoGci dziea @koniecznoG: interpretacji zastosowaneo idiolektu
0j8zyka artystyczneoA> dochodz6 kopoty zwi6zane z jej Mo5su6O oraz
doleliwoGci psycholoiczne zwi6zane z 5yciem o5iektem o5serwacji @5yciem na
scenieA; "d5iorca ma wra7enie> i7 jest traktowany jak per-ormer> chocia7 zwykle
niczeo nie chce nikomu komunikowa: i pranie zachowa: prywatnoG: @intymnoG:A
kontaktu z dzieem; PrywatnoGci tej nie daje si8 jednak osi6n6: w sytuacji> kiedy
od5i9r dziea przestaje polea: na kontemplacji> staj6c si8 raczej MwykonaniemO
dziea; Nader cz8sto wi8c od5iorca stara si8 unika: MprzedwczesneoO
5ezpoGrednieo kontaktu z dzieem> Mpodl6daj6cO najpierw zachowania innych i
ucz6c si8 w ten spos95 waGciwych est9w> niekt9rzy wr8cz rezynuj6 z
samodzielnych eksploracji> nie zdaj6c so5ie sprawy> i7 w ten spos95 trac6
mo7liwoG: estetyczneo doGwiadczenia dziea> kt9re udost8pnia si8 nie w
postrzeaniu> lecz w noweo rodzaju doznaniu cielesnym> dotykowym>
ana7uj6cym ca6 psycho-izyczn6 podmiotowoG: MwidzaO 0 interaktora @ci6le
pojawiaj6ce si8 cudzysowy uGwiadamiaj6> jak r97ne elementy i aspekty tradycyjnie
pojmowanej sytuacji estetycznej stay si8 pro5lematyczne w wyniku pojawienia si8
hiper0medi9wA;
Po o9lnym scharakteryzowaniu sztuki multimedi9w chcia5ym teraz
przywoa: przykady interaktywnych instalacji multimedialnych
<
zrealizowanych w
ostatnich kilku latach; Brak dystansu zniech8ca co prawda do powa7niejszych
uo9lnie> do -ormuowania np; propozycji typoloii dzie wyst8puj6cych na tym
o5szarze czy te7 do systematyki najwa7niejszych nurt9w; +o8 jednak ze5ra: i
uporz6dkowa: o5serwacje dotycz6ce konstrukcji tych prac> wywoywaneo przez
nie wra7enia> stosowanych Grodk9w> podejmowanych zaadnie> jak r9wnie7
wskaza: te tendencje> kt9re przyniosy dot6d szcze9lnie ciekawe i wartoGciowe
rezultaty; Przy do5o0
<
Fztuka instalacji oraz @multiAmedia s6 powi6zane ze so56 nadzwyczaj 5liskimi zwi6z0
kami; 'owodem na to jest chocia75y wielka licz5a instalacji powstaych w ci6u kilku ostatnich
dekad 0 instalacji> kt9re tworz6 zarazem niezwykle istotny> wa7ki artystycznie -rament tw9r0
czoGci @multiAmedialnej; Instalacje artystyczne stanowi6 cz8G: @zwykle o charakterze atunkuA
ka7dej odmiany sztuki @multiAmedialnej; "dnajdujemy wi8c w Gwiecie sztuki instalacje -oto0
ra-iczne> instalacje -ilmowe> instalacje wideo> instalacje dKwi8kowe @jako samoistn6 ich od0
mian8 r9wnie7 instalacje radioweA> instalacje interaktywne> posuuj6ce si8 wszelkimi techni0
kami @multiAmedialnymi> w tym r9wnie7 technoloi6 rzeczywistoGci wirtualnej; Fztuka Inter0
netu natomiast> o5ok dziel tworzonych jako specy-iczne instalacje> sama w so5ie ma charakter
swoistej lo5alnej instala^SiP zo5; !;*; %luszczyski> nim 0 wideo 0 multimedia, wyd; cyt;>
rozdz; B;
rze przykad9w> o5ok oryinalnoGci> innowacyjnoGci rozwi6za> wai poruszanych
pro5lem9w i umiej8tnoGci zwi6zania ich z technoloicznym wymiarem dzie> 5ior8
tak7e pod uwa8 ich reprezentatywnoG: dla wsp9czesnych poszukiwa w tej
dziedzinie tw9rczej;
Pierwsze dwa przykady mo6 nam tak7e posu7y: do s-ormuowania
o5serwacji krytycznych; Prace te wy5raem po to> a5y pokusi: si8 o kilka uwa na
temat zasad wartoGciowania w dziedzinie sztuki interaktywnej; #ak wszystkie
propozycje o charakterze aksjoloicznym> tak7e i te> oczywiGcie> nie s6 wolne od
nieuchronnej w tej dziedzinie ar5itralnoGci; 'ostarczaj6 wi8c jednie przykad9w
kryteri9w ocen> jakie mo7na zastosowa: wo5ec dzie sztuki hipermedialnej;
Instalacja &oshia Iwai +iano as an Imae ?edia @.ortepian jako medium
wizualne> CHH=A zwraca na sie5ie uwa8 ze wzl8du na niezwykle spektakularny
spos95 dziaania i zaakcentowany charakter audiowizualny; "d5iorca> posuuj6c
si8 prostym inter-ejsem komputerowym Strack0ballC, mo7e komponowa:
nieskomplikowane melodie> kt9re s6 realizowane w czasie rzeczywistym> i to
zar9wno w materii dKwi8kowej @cz8Gci6 instalacji jest prawdziwy -ortepianA> jak i
wizualnej @projekcje przestrzenneA; "szaamia wspaniaa wzajemna przenikalnoG:
przestrzeni realnej i wirtualnej> kt9re wsp9lnie tworz6 wsp9czesn6 wersj8 sztuki
odwouj6cej si8 do synestezji wra7e> tendencji w rozmaity spos95 realizowanej w
ostatnim stuleciu; %iedy jednak mija wst8pna eu-oria> zdajemy so5ie spraw8> 7e w
dalszej perspektywie mo7emy tu rozwija: jedynie manualn6 sprawnoG:
posuiwania si8 inter-ejsem i nasze umiej8tnoGci instrumentacji audiowizualnej;
Instalacji Iwai 0 chocia7 zachwycaj6cej ksztatem i pomysowoGci6 realizacji 0 5rak
wci6aj6cej widza 85i> zo7onoGci> mo7liwoGci kontynuacji> kt9ra motywowaa5y
dalsze eksploracje; #ej wartoGci6 natomiast jest otwartoG: na poczynania interaktora>
otowoG: do spenienia ka7deo projektu podejmowaneo w kontekGcie
dostarczanym przez arte-akt; +iano as an Imae ?edia jest klasycznym przykadem
interaktywneo dziea0instrumentu> na kt9rym od5iorca komponuje i wykonuje
zarazem wasne dzieo;
Podo5na sytuacja 0 cho: ju7 nie tak spektakularna 0 wyst8puje w przypadku
pracy (hrisa 'odeSa &(e Winds &(at Was( t(e Seas @*iatry> co o5mywaj6 morza>
CHH=A; 'muchaj6c na powierzchni8 monitora lu5 mieszaj6c r8k6 wod8 w
znajduj6cej si8 o5ok wannie za5urzamy telema0tycznie o5raz zar9wno na
monitorze> jak i analoiczny> projektowany na ekran umieszczony na Gcianie;
$lektronicznie enerowana maia instalacji wyczerpuje si8 jednak w tym eGcie nie
otwieraj6c 7adnej dalszej droi;
"5ie te instalacje uGwiadamiaj6 konsekwencje nadania sztuce charakteru
interaktywneo> uprzytamniaj6> i7 poszerzenie pola percepcji estetycznej dziea o
realne zachowania od5iorcze w realnej przestrzeni 0jeGli ma przynieG: e-ekt
wartoGciowy artystycznie> a nie tylko kr9tkotrwa6 -ascynacj8 i powierzchowny
zachwyt> powinno prowadzi: do poszerzenia
s-ery zachowa sym5olicznych; Ndy jedyn6 -orm6 o5cowania z dzieem jest
aktywnoG: mentalna> to koherencja percepcji estetycznej i recepcji jest
zawarantowana a priori% %iedy jednak aktywnoG: mentalna jest uzupeniona
rozmaitymi -ormami rzeczywistej> -izycznej partycypacji @interakcjiA> to koherencja
wielopaszczyznoweo> interaktywneo od5ioru dziea mo7e zosta: uzyskana
jedynie przez nasycenie owych zachowa cielesno00przestrzennych tymi samymi
jakoGciami> kt9re charakteryzuj6 aktywnoG: umysow6 i emocjonaln6; !e-leksja nie
mo7e w tej sytuacji realizowa: si8 jedynie w -ormie czysto intelektualnej; Powinna
tak7e zosta: MucieleGnionaO w estach i ruchach; !zeczywiste zachowania
interaktywne staj6 si8 w9wczas swoistym przedu7eniem aktywnoGci mentalnej;
&ylko w takiej sytuacji od5i9r dziea 0 wytworu kreacyjnej aktywnoGci inter0aktora 0
mo7e uzyska: peni8 wewn8trznej koherencji; *artoGciowe dzieo sztuki
interaktywnej powinno wi8c stwarza: warunki takieo waGnie od5ioru;
'zieo hipermedialne zyskuje r9wnie7 na wartoGci w9wczas> kiedy
zachowania interaktywne s6 motywowane pranieniem d67enia ku nieznanemu>
kiedy -ormuj6 rozwijaj6ce si8 doGwiadczenie; #edynie uzasadniona perspektywa
wkroczenia w nie rozpoznany jeszcze dot6d wymiar doGwiadczania dziea> wymiar
rzucaj6cy nowe Gwiato na dotychczasowe prze7ycia z nim zwi6zane> mo7e nas
e-ektywnie skoni: do przedu7ania procesu o5cowania z nim;
Za przykad takiej pracy mo7e posu7y: instalacja Anes ,eediis Hetween
t(e Words @+i8dzy sowami> CHH=A> sk6din6d pokrewna w charakterze instalacji
&oshia Iwai; Ana7uje ona jednoczeGnie dwoje od5iorc9w> przez co interakcja staje
si8 5oatsza o rzeczywisty @5ezpoGredniA wymiar interpersonalny; Posuuj6c si8
sweo rodzaju jo#stickami, ka7dy z od5iorc9w manipuluje par6 wirtualnych doni
umiejscowionych i widocznych w przestrzeni pomi8dzy nimi @zamkni8tej ku5iczn6
konstrukcj6A; *ykonuj6c rozmaite manipulacje tymi wirtualnymi domi> kt9re po0
przez sprz87enie z ruchami doni realnych staj6 si8 ich przedu7eniem> od5iorcy
komunikuj6 si8 mi8dzy so56 w wiele m9wi6cym j8zyku est9wE ka7dy z nich widzi
partnera w tle poruszaj6cych si8 wirtualnych doni 0w okienku> przez kt9re patrzy;
* ten spos95 manualne zachowania 6cz6 si8 na paszczyKnie kreowanych znacze
i emocji z aktywnoGci6 mentaln6; +ieprzewidywalnoG: zachowa partnera otwiera
rozley horyzont mo7liwoGci interakcyjnych @motywuj6cych przedu7anie kontaktu
z dzieemA;
Bardzo istotnym Kr9dem wartoGci pracy ,eediis jest powi6zanie
przestrzeni realnej z wirtualn6; *szystkie dziaania interaktor9w s6 jednoczeGnie
-ormami sprz8ania o5u tych przestrzeni> s6 wi8c zarazem -orm6 ucieleGnionej
re-leksji nad komunikowaniem ^uasi05ezpoGred0nim> kt9re transcenduje ranice
mi8dzy r97nymi ontycznie i jakoGciowo Gwiatami; Instalacja Hetween t(e Words
jawi si8 w tej perspektywie jako jeszcze jeden spos95 aktywizowania relacji mi8dzy
rzeczywistoGci6
realn6 i wirtualn6> relacji tak charakterystycznych dla sztuki @multiAme0dialnej
I
;
8
Przykady kolejnych> nie analizowanych dot6d atry5ut9w sztuki hi0
permedialnej dostarcza tw9rczoG: +irosawa !oali;
Louers Leap @Fkok kochank9wA> dzieo zrealizowane przez !oale podczas
po5ytu w (entrum Fztuki i &echnoloii +edialnych @Z%+A w %arlsruhe w latach
CHHB0CHH=> to -unkcjonuj6ca w czasie rzeczywistym wielka interaktywna projekcja0
instalacja0enuironmen-; *yznacza ona monitorowan6> dynamiczn6 przestrze> w
kt9rej porusza si8 od5iorca0interaktor maj6cy na owie nadajnik oraz suchawki;
#eo ruch powoduje zmiany wizualne w o5razach projektowanych na dwa wielkie
ekrany oraz trans-ormacje w dost8pnej tylko jemu s-erze akustycznej; #eGli wi8c w
przestrzeni> w kt9rej porusza si8 interaktor znajduj6 si8 te7 inni od5iorcy> to s6
skazani na doGwiadczanie wizualnych rezultat9w zachowa teo jedneo>
wyr97nioneo posiadaniem nadajnika;
Interaktor poruszaj6c si8 w przestrzeni instalacji o5serwuje zmiany
perspektywy wyst8puj6ce w o5razach> doGwiadcza naych pojawie si8 o5raz9w z
inneo poziomu strukturalneo ikonos-ery arte-aktu i zyskuje w rezultacie
GwiadomoG: @domniemanejA przyczyny wszystkich tych trans-ormacji; +ie od razu
jednak @jeGli w o9leA znajduje odpowiedK na pytanie> jakie mechanizmy warunkuj6
prze5ie owych proces9w; Ze wzl8du na ten 5rak wiedzy GwiadomoG:
sprawowania jakiejG kontroli nie przeo5ra7a si8 w sprawowanie kontroli
rzeczywistej; &a asymetrycznoG: mo7e motywowa: interaktora do zachowa
zmierzaj6cych do osi6ni8cia penej wiedzy na temat sytuacji> w kt9rej si8 znalaz>
wiedzy dotycz6cej zwi6zku mi8dzy jeo zachowaniami -izycznymi a
-unkcjonowaniem instalacji> oraz do operacjonalizacji tej wiedzy> do przeo7enia jej
na system dziaa pozwalaj6cych sprawowa: pen6 kontrol8> zdo5y: pen6 wadz8
nad ca6 sytuacj6; WwiadomoG: wyst8puj6cej zale7noGci mo7e jednak skania:
interaktora do inneo wy5oru> takieo kt9ry ka7e mu skupi: si8 na wasnym
doGwiadczeniu w celach jedynie estetycznych i odrzuci: dziaania zmierzaj6ce do
przej8cia kontroli i wadzy; *y59r perspektywy estetycznej jest w tym przypadku
uwarunkowany r9wnoleym @lu5 uprzednimA wy5orem etycznym
@Gwiatopol6dowymA;
Fprz87enie zachowa -izycznych @zmiany usytuowania w przestrzeniA i
mentalnych @zmiany perspektywy w o5razieA z r9wnolele i mimowolnie @inicjuje
j6 sama struktura dzieaA prowadzon6 metare-leksj6 doty0
*i8cej na temat tw9rczoGci Anes ,eedus zo5; ,ans Peter Fchwarz> !etroacllue and
Intecactiue ?edia <rt% Kn t(e *or-cs o" Anes --eedus> w katalou Anes ?eedusE Interactioe
Works, Zentrum -ur %unst und +edientechnoloie> %arlsruhe CHH=;
cz6c6 caoGci doGwiadczenia sprawia> i7 opisywana w8dr9wka @nawiacjaA
od5iorcy0interaktora przez la5irynt struktury MFkoku kochank9wO 6czy w jedn6
caoG: wszystkie wymiary dzieaE zmysowo0percepcyjny> przestrzenny>
emocjonalny> intelektualny i etyczny; Interaktywne zachowania od5iorcy 0
odsaniaj6c struktur8 dziea i speniaj6c w ten spos95 -unkcj8 metaar0tystyczn6 0
staj6 si8 zarazem dla nieo -orm6 ustalania @rozpoznawania 56dK prze5udowywaniaA
wasnej to7samoGci;
Nast8pna realizacja !oali> kt9r6 chcia5ym tu przywoa:> to usytuowana w
pu5licznej przestrzeni parku *ashinton F^uare Narden w (hicao interaktywna
instalacja Electronic >ardenXMatu!ealization @CHH<A; Podejmuje ona pro5lematyk8
wolnoGci wypowiedzi; !oala z5udowa dla niej metalow6 konstrukcj8 zaopatrzon6
w oGniki; * pami8ci komputera steruj6ceo instalacj6 zostay zmaazynowane
r97ne wypowiedzi znanych os95 @historycznych i wsp9czesnychA> zwi6zane w
rozmaity spos95 z histori6 wy5raneo miejsca; Ndy ktoG wchodzi w zakres pola
kontrolowaneo przez czujniki wra7liwe na temperatur8 ciaa> uruchamiay one
komputer steruj6cy emisj6 tych wypowiedzi; Prze5ieaj6ca w ten spos95 interakcja
mi8dzy dzieem a pu5licznoGci6 moa 5y: nast8pnie kontynuowana w postaci
dialo9w mi8dzy samymi suchaczami; Instalacja !oali przypominaa w ten
spos95> i7 wolnoG: sowa jest przede wszystkim do5rem tych> kt9rzy wypowiadaj6
si8 pu5licznie;
M"r9d elektronicznyO po6czy w so5ie cechy dziea zrealizowaneo w
przestrzeni pu5licznej z waGciwoGciami instalacji in situ% * realizacji tej !oala po
raz kolejny zaakcentowa @jak w Louers LeapC rol8 -izyczneo ciaa jako inter-ejsu
w interakcji artystycznej; *ydo5y tak7e orom znaczenia 0 dla sytuacji
wsp9czesnej sztuki 0 przeo5ra7e zachodz6cych o5ecnie w o5r85ie paradymatu
estetyczneo> zwaszcza tych> kt9re dotycz6 modelu sytuacji estetycznej> jak
r9wnie7 wynikaj6cych ze zmian roli oraz statusu artysty i od5iorcy w procesach
komunikacji artystycznej; Zmniejszaniu si8 kontroli autora nad prze5ieiem
wydarzenia artystyczneo towarzyszy 5owiem wzrost aktywnoGci od5iorcy i jeo
wpywu na ostateczne ukonstytuowanie si8 wytworu ich @od5iorcy0interaktora i ar0
tystyA wsp9lnej pracy; "znacza to tak7e> 7e interakcja artystyczna mo7e dziG
zachodzi: nie tylko mi8dzy od5iorc6Quczestnikiem a systemem dziea @poprzez
konstruowany przez artyst8 inter-ejsA> ale r9wnie7 mi8dzy samymi uczestnikami
56dK mi8dzy nimi a artyst6; Inicjowanie takich dialo9w staje si8 o5ecnie jedn6 z
najwa7niejszych waGciwoGci projekt9w realizowanych przez !oale;
Instalacja $iuided We Speak @+9wimy rozdzieleni> CHHIA to interaktywna>
dynamiczna> pusta przestrze> w kt9rej zostay MrozmieszczoneO Gpiewane lu5
recytowane przez kilkoro wykonawc9w teksty
J
; "d5iorca
J
$iuided We Speak skadaa si8 w istocie z dw9ch cz8Gci> z kt9rych omawiam tu tylko
jedn6P zo5; na ten temat rozdzia poGwi8cony tw9rczoGci +irosawa !oali w mojej ksi67ce
Kbraz# na wolnoci% Studia z (istorii sztuk medialn#c( w +olsce% *arszawa CHHJ;
wykorzystuj6c specjalnie skonstruowane w tym celu przekaKnikiQkontrolery @zostaa
tu wykorzystana komunikacja w podczerwieniA mo7e aktywizowa: system @NA+F
0 Nesture And +edia FystemA i Morkiestruj6cO w ten spos95 przestrze z5udowa:
wasn6 konkretyzacj8Qdzieo 0 monta7 -rament9w poszcze9lnych tekst9w; 'zieo
to jest sweo rodzaju choreora-i6 s9w w przestrzeni> wo5ec kt9rej ka7dy od5iorca
wypenia -unkcj8 per-ormera0tancerza> pozwalaj6ceo potencjalnoGci przy5ra: jedn6
z niezliczonych mo7liwych -orm; Poprzez ruch w monitorowanej przestrzeni i swoje
psychiczne zaana7owanie> aktywizuj6c audio0sample, od5iorca mo7e prze7y:
doGwiadczenie o niepowtarzalnym charakterze> przeprowadzi: eksperyment> w
wyniku kt9reo stworzy wasn6 Mprywatn6 przestrzeO w pu5licznej przestrzeni
muzeum; +o7e r9wnie7 nawi6za: swoisty dialo z innym od5iorc6> a ich
wsp9praca potra-i przynieG: rezultaty nieosi6alne dla pojedynczeo interaktora; *
ten spos95 dzieo to odnosi si8 do jeszcze jednej antynomii medi9w> kt9re z5li7aj6c
ku so5ie ludzi jednoczeGnie ich od sie5ie separuj6;
&rzy opisane dziea w peni o5razuj6 o5ecny stan tw9rczoGci +irosawa
!oali; Zwraca w nich uwa8 kilka aspekt9w> kt9re staj6 si8 o5ecnie
najwa7niejszymi atry5utami sztuki hipermedialnejE
0 interaktywnoG:> kt9ra czyni od5iorc8 interaktorem i skada w jeo r8ce
odpowiedzialnoG: za ksztat prze7ycia0doGwiadczenia dzieaP
0 multimedialnoG: zwielokrotniaj6ca zwi6zki od5iorcy0interaktora z doGwiad0
czanym dzieemP
0 post8puj6ca dematerializacja arte-aktu Aresp% dzieaA> kt9ry ostatecznie
przeo5ra7a si8 w dynamiczn6> pust6 przestrzeP
0 skonnoG: do traktowania ciaa interaktora jako inter-ejsu
H
P
0 poszukiwanie mo7liwoGci powi6zania indywidualnych doGwiadcze wielu
interaktor9w i uzale7nienia ich w ten spos95 od sie5ie nawzajemP
0 wi6zanie prywatnej przestrzeni doGwiadczenia dziea z pu5liczn6 prze0
strzeni6 jeo kontekstu;
Fztuka instalacji staje si8 w uj8ciu !oali przestrzeni6> w kt9rej od5iorca
rozpoznaje i dookreGla @a czasem przekraczaA w dialou z innymi interaktorami
swoj6 to7samoG:;
9
&w9rczoG: Lynn ,ershman tak7e 5uduje sytuacje od5iorcze> kt9re
wykraczaj6 poza kontekst pro5lematyki wewn6trzartystycznej> nie dotycz6
wy6cznie zaadnie sztuki; #ej prace sytuuj6 si8 w przestrzeni> w kt9rej
pro5lematyka estetyczna splata si8 z zaadnieniami spoecznymi; *ymo0
Por; +arie Luise Anerer> Iia'o jako inter"ejs, tum; "la %u5iska> ;+aazyn FztukiO CHHJ> nr C
@CIA;
wa tych dzie wi67e je z dyskursem -eministycznym> aczkolwiek zamkni8cie sztuki
,ershman w ranicach -eminizmu 5yo5y 5ardzo zu5o7aj6cym j6 uproszczeniem;
*ykorzystuj6c rozlee konotacje znaczeniowe -undamentalnej dla jej tw9rczoGci
pary poj8:E spojrzenie 0 ciao> artystka konstruuje sytuacje> w kt9rych spojrzenie>
kieruj6c si8 ku dzieu> staje si8 zarazem spojrzeniem uo#era, spojrzeniem
naruszaj6cym czyj6G prywatnoG:> intymnoG:> 5ezpieczestwo;
Fpecy-iczn6 waGciwoGci6 instalacji ,ershman jest ich aktywnoG:; 'ziea
kieruj6 spojrzenia widz9w na nich samych i dostarczaj6 im w ten spos95 prze7y:>
kt9re jednocz6 -unkcje podmiotu i przedmiotu o5serwacji; *idz 0 ol6daj6c
wykreowany Gwiat 0 staje si8 zarazem o5iektem o5serwacji; (zynnoG: podl6dania
zostaje zdekonspirowana> a status ol6daj6ceo zachwiany i spro5lematyzowany;
&worzone przez ,ershman wirtualne postacie domaaj6 si8 od pu5licznoGci
zachowa zodnych z ich wasnymi potrze5ami> walcz6 o swoj6 prywatnoG: i
podmiotowoG:; %onstrukcja dzie pozwala od5iorcom uGwiadomi: so5ie @a
przynajmniej stwarza im tak6 mo7liwoG:A> jakie mechanizmy rz6dz6 ich
zachowaniami spoecznymi> jak r9wnie7 odsania zakamu-lowane reuy> zodnie z
kt9rymi mechanizmy te s6 przez od5iorc9w przyswajane;
* instalacji !oom o"Kne8s Kwn @*asny pok9j> CHH30CHH?A kamera Gledzi
ruchy aek oczu widza i przetwarza je w syna cy-rowy> co w konsekwencji
uruchamia proces samodostosowywania si8 arte-aktu do zachowa percepcyjnych
od5iorc9w; Zostaje w ten spos95 zainicjowany dyskurs> kt9ry dotyczy zar9wno
relacji zachodz6cych mi8dzy ludKmi wchodz6cymi w asymetryczne relacje
@aktywnoG: 0 pasywnoG: 56dK aktywnoG: 0 reaktywnoG:A> jak i samych zasad
percepcji i interpretacji twor9w artystycznych; <merica8s Finest @)lu5ieniec
Ameryki> CHHBA umieszcza widz9w w polu ra7enia o5suiwanej przez nich samych
M5roniO> zr9wnuj6c status os95 znajduj6cych si8 po o5u stronach lunetki
celowniczej i sprz8aj6c Gwiat medi9w ze Gwiatem Gmierci; *idz staje si8 zarazem
napastnikiem i o-iar6> a uprzedmiotowiaj6ce spojrzenie uzyskuje skrajnie
neatywne konotacje; +aranoid ?irror @Zwierciado paranoidalne> CHH=A z kolei
dekon0struuje zjawisko od5icia lustrzaneo; +ieszaj6c o5razy0odzwierciedlenia i
o5razy0projekcje> kon-unduje od5iorc8 i ka7e mu zw6tpi: w zrozumiaoG: relacji
mi8dzy o5razami a reprezentowan6 przez nie rzeczywistoGci6 @czymkolwiek ona
jestA> jak r9wnie7 mi8dzy samymi o5razami; Podnosi pro5lem simulacrum oraz
uruchamia rozley kontekst kulturowych i artystycznych konotacji zwi6zanych ze
zjawiskiem odzwierciedlenia;
*szystkie te instalacje> tak samo jak i dwie wczeGniejszeE Lorna @CHIH0
CHJBA oraz $eep Iontact @N85oki kontakt> CHJB0CHJHA> nie pozwalaj6 od5iorcom
zachowa: kontemplatywno0Toyerystyczneo dystansu wo5ec o5iekt9w percepcji;
Zostaj6 oni wci6ni8ci w interakcje prowokuj6ce do prze7ycia i uGwiadomienia
so5ie natury proces9w> w kt9re s6 uwikani i kt9rych cz8Gci6 si8 staj6; * miar8
wi8c jak maleje dystans wo5ec dziea i pojawia si8 GwiadomoG: zale7noGci
6cz6cych struktur8 przedmiotu ze
struktur6 jeo percepcji> narasta dystans wo5ec tej ostatniej> dystans podmiotu
wo5ec sameo sie5ie i swoich wasnych zachowa;
10
*sp9czesne tendencje w sztukach hipermedialnych powouj6 do istnienia
coraz liczniejsze prace> kt9re si8aj6 w domen8 sztuczneo 7ycia; Fzcze9lnie
interesuj6cy cykl instalacji podejmuj6cych t8 pro5lematyk8 zrealizowaa pracuj6ca
wsp9lnie para artyst9wE (hrista Fommerer i Laurent +inonneau; Instalacja
multimedialna Interactiue +lant >rouin @Interaktywna hodowla roGlin> CHH2A
wykorzystuje o5serwacj8 'SArcy &hompsona> i7 -ormy oraniczne z
matematyczneo punktu widzenia s6 -unkcjami czasu i 7e mo7na je traktowa: jako
zdarzenia w czasoprzestrzeni
C3
; "d5iorca z5li7aj6c do do rzeczywistych roGlin>
kt9re wchodz6 w skad pracy> inicjuje procesy powstawania roGlin wirtualnych;
Instalacja Fommerer i +inonneau jawi si8 wi8c jako wyraz pranienia dotarcia do
zasady 7ycia> kt9re jest zawsze okreGlone przez mor-oenez8 i trans-ormacj8;
Przy tej okazji warto zainteresowa: si8 jeszcze jedn6 charakterystyczn6
waGciwoGci6 sztuki interaktywnych multimedi9w @napotkaliGmy j6 ju7 w dzieach
Anes ,eedus i Lynn ,ershmanA> kt9ra uwika je w pro5lematyk8 wirtualnej
cielesnoGci; *aGciwoGci6 t6 jest dotykowoG: @tak0tylizmA; InteraktywnoG: prac
artystycznych sprawia> i7 ich od5i9r nader cz8sto przy5iera waGnie posta: kontaktu
dotykoweo; 'otykamy zar9wno materialnych element9w inter-ejsu> jak i
oddalonych -orm wirtualnych @tele0dotykA; 'otyk ma zawsze charakter komunikacji;
* MInteraktywnej hodowli roGlinO o5ok komunikacji mamy wprawdzie do czynienia
r9wnie7 z procesem -ormotw9rczym> ale ju7 np; realizacja %irka *ol-orda i Ftahla
Ften0slieo I#berS? III @CHHBA ukazuje wy6cznie czyst6 komunikacj8 taktyln6;
!ealne ciaa po6czone ze so56 za pomoc6 sieci komputerowej mo6 komunikowa:
si8 przez dotyk wykorzystuj6c taktyln6 wra7liwoG: zakadanych w rym celu
kostium9w; 'otkni8cie wasneo ciaa przez jedneo z uczestnik9w powoduje
wra7enie dotykowe u partnera komunikacji; Praca w6cza w swoj6 struktur8 nie
tylko dotyk> ale tak7e o5razy i dKwi8ki> jednak dialo @komunikacjaA od5ywa si8
przede wszystkim przez dotykQteledotykO;
Powracaj6c do tw9rczoGci Fommerer i +inonneau chcia5ym zwr9ci:
uwa8 na inn6 jeszcze ich instalacj8 interaktywn6E <0TolRe @CHH?00CHHBA; * tym
przypadku od5iorcy mo6 @znowu przez dotykA projektowa: sztuczne stworzenia
pywaj6ce w wirtualnym 5asenie> a5y nast8pnie @w dalszym ci6u za pomoc6
dotykuA oddziaywa: interaktywnie na ich dalsze losy; NowoGci6 tej pracy jest
^uasi0samodzielnoG: wirtualnych stwo0
C3
'SArcy &hompson> "n Krowt( and Form, (am5ride CHB2;
O Por; %irk *ol-ord> Ftahl Ftenslie> I#berS? Nl, wE +roceedins o"/
l(
International S#m0posium
on Electronic <rts, ,elsinki CHHB;
r7e> kt9re wchodz6 tak7e w interakcje mi8dzy so56> wpywaj6c w ten spos95 na
swoje M7ycieO; "d5iorca uzyskuje dzi8ki temu mo7liwoG: tee0matyczneo kontaktu
z wirtualnymi ciaami sztucznych istot> mo7liwoG: doGwiadczania> w kontekGcie
artystycznym> wirtualnej cielesnoGci; Podo5ny charakter maj6 r9wnie7 inne dziea
Fommerer i +inonneauE <nt(ro0scope @CHH?A> +(ototrop# @CHHBA> jak r9wnie7
prace innych artyst9w> np; interaktywna instalacja0enuironment Fimona PennySeo
@wsp9praca #amie0son FchulteA S#mpat(etic Sentience @)kad wsp9czulny> CHH=0
CHH<A; *szystkie te realizacje przynosz6 nam doGwiadczenie kontaktu z samo0
dzielnie reauj6cymi na nasze zachowania istotami 56dK wra7enie o5cowania z
niezale7nie ezystuj6cymi cielesnymi Gwiatami;
1
Instalacja 'anieli Aliny Plew8 ?user8s Seruice @CHHBA wprowadza do
naszych rozwa7a zaadnienia kolejneo poranicza> tym razem wewn6trz0
artystyczneo> kt9re 6czy o5szary sztuk wizualnych i literatury; Instalacja
produkuje> we wsp9pracy z jej u7ytkownikiem> teksty @materializowane w postaci
ekranowej> wydruku oraz tekstu wypowiedzianeo 0 komputerowo
zsyntetyzowaneoA> kt9rych wewn8trzna loika i stanowiony przez ni6 dyskurs
ukazuj6 interesuj6ce mo7liwoGci poetyckie chodnej procedury enerowania
tekst9w; Fystem> kt9reo potencja poetycki ulea roz5udowaniu w trakcie
tw9rczeo wykorzystywania o przez kolejnych u7ytkownik9w @interaktor9wA> raz
jeszcze aktualizuje> tym razem w odmiennym> mniej krytycznym> a raczej wr8cz
przewrotnym duchu pytanie o humanistyczny charakter sztuki czas9w
proklamowaneo MantyhumanizmuO;
*ieco podo5ny charakter ma dzieo Billa Feamana +assae SetsX Kne +ulls
+iRots at t(e &ip o" t(e &onue @Zestawy do przechodzenia Q ktoG przykr8ca Gru58
na kocu j8zykaA 0 poetycki system 6cz6cy o5razy> dKwi8ki i sowa> dziaaj6cy
zar9wno samodzielnie @automatyczny enerator wierszyA> jak i pod wpywem
inerencji od5iorc9w; Instalacja pozwala nam nawiowa: przez nieustannie przez
nas samych przetwarzany poemat @wy5ieramy sowa z prezentowaneo na ekranie
sownikaA oraz kon-rontowa: otrzymane konstrukcje sowne z o5razami; Zderzenie
to przeciwstawia Gwiat cy5erprzestrzeni zoranizowany wok9 poj8: to7samoGci>
zmysowoGci i seksualnoGci Gwiatu natury z5udowanemu z o5raz9w rzeczywistych
przestrzeni> odleoGci i -izycznej podr97y; #ak ka7dy tw9r poetycki> instalacja
Feamana prowokuje od5iorc8 do kreowania systemu asocjacji wyznaczaj6cych
nieustannie rozwijaj6cy si8 sens dziea;
Pro5lematyka wewn6trzartystyczna czy wewn6trzkulturowa pojawia si8
r9wnie7 w pracach #eana0Louisa Boissiera; * interaktywnej instalacji >lobus Kculi
@CHH2A oraz w innych pracach wykorzystuj6cych jako medium ('0!"+ SFlora
petrinsularis, CHH?0CHHB i ?utatis mutandis, CHH=A artysta ten 6czy tradycyjne
motywy literacko0-ilozo-iczne ze wsp9czes0
nymi technikami interaktywnymi i hipertekstualnymi; 'oprowadza w ten spos95 do
spotkania klasycznej przeszoGci z cy5erkulturow6 przyszoGci6> przynosz6c
zarazem jedn6 z mo7liwych odpowiedzi na pytanie o przyszoG: @miejsce i
znaczenieA tradycji kulturowej w wirtualnym Gwiecie;
'ziea tych wszystkich artyst9wE Boissiera> ,eedus> ,ershman> Iwai>
PennySeo> Plew8> !oali> Feamana> Fommerer i +inonneau> *ol0-orda i
Ftenslieo> reprezentuj6 wprawdzie jedynie malek6 cz6stk8 Gwiatowej produkcji
artystycznej w dziedzinie interaktywnych multimedi9w> ale 5ardzo kompetentnie
przedstawiaj6 rozleoG:> r97norodnoG:> 85okoG: i doniosoG: pro5lem9w> kt9re
sztuka hipermedialna wciela i kt9re zarazem aktywizuje w naszej GwiadomoGci;
*nioski -ormuowane przy okazji podj8tych tu analiz owych dzie pokazuj6> na jak
r97ne sposo5y wsp9czesne praktyki artystyczne 6cz6 w so5ie odlee dot6d s-ery
ludzkiej aktywnoGci; Pokazuj6 tak7e wieloG: postaw> strateii> rozwi6za techno0
loicznych i strukturalno0artystycznych> kt9ra znamionuje dzisiejsz6 interaktywn6
tw9rczoG: multimedialn6;
1J
!ozwijaj6ca si8 dziG niezwykle dynamicznie sztuka hipermedialna dla
realizacji swych projekt9w artystycznych potrze5uje narz8dzi elektronicznych coraz
5ardziej skomplikowanych @a tym samym i coraz 5ardziej kosztownychA;
*yo5raKnia tw9rcza> odkrywszy w technoloii komputerowej Grodek pozwalaj6cy
tworzy: wizje> kt9re do niedawna przekraczay nawet mo7liwoGci ich myGloweo
skonkretyzowania> -ormuuje o5ecnie intuicje 5urz6ce wszelkie ranice i
dopominaj6ce si8 wci67 nowych Grodk9w wyrazu; Fztuka do6czya dziG w ten
spos95 do tych dziedzin aktywnoGci ludzkiej> kt9re stymuluj6 rozw9j nowych
technoloii; Fytuacja ta> sprzyjaj6ca post8powi technicznemu> stwarza jednak
zarazem szcze9lne zaro7enie dla samej sztuki; *ymaaj6c 5owiem dla sweo
zaistnienia kosztownych maszyn nie mo7e 5y: realizowana dziekolwiek i z
atwoGci6 charakterystyczn6 dla literatury czy malarstwa; ArtyGci staj6 si8 coraz 5ar0
dziej uzale7nieni od producent9w urz6dze elektronicznych 56dK zamo7nych
sponsor9w; Brak wsparcia z ich strony mo7e wiele projekt9w pozostawi: na zawsze
w -azie wst8pnych koncepcji i wyo5ra7e; *ystawy i -estiwale sztuki nowych
medi9w> cho: niepor9wnywalnie wa7niejsze dla rozwoju tej dyscypliny
artystycznej ni7 analoiczne prezentacje dla tradycyjnych odmian sztuk
@audioAwizualnych> nie mo6 5y: jedynymi instytucjami> kt9re stwarzaj6 artystom
mo7liwoG: realizacji ich zamys9w; Fztuka medialna> zwaszcza ta> kt9ra tworzy
Gwiaty wirtualne> zajmuje si8 pro5lemami interaktywnoGci oraz sztuczneo 7ycia i
sztucznej inteliencji> z5li7a si8 coraz 5ardziej pod wzl8dem metod pracy do
eksperymentalnej tw9rczoGci naukowej> wymaa dla sweo rozwoju licznych
doGwiadcze prowadzonych w warunkach la5oratoryjnych> ci6ych pr95
sprawdzaj60
cych wyo5ra7one rozwi6zania pro5lem9w artystycznych; Improwizacja> tak
wartoGciowa i inspiruj6ca w przypadku muzyki czy sztuki akcji> sa5iej sprawdza si8
w sztukach elektronicznych; * tej dziedzinie artysta musi na o9 @a im 5ardziej
skomplikowanymi urz6dzeniami si8 posuuje> tym 5ardziej jest to konieczneA
5ardzo starannie przyotowa: swoj6 realizacj8 przed udost8pnieniem jej
pu5licznoGci; 'opiero od5iorcy mo6 podj6: spontaniczne> nieprzewidywalne w
rezultatach interakcje z wytworem jeo pracy;
+aturaln6 konsekwencj6 przeo5ra7e w dziedzinie tw9rczoGci artystycznej
staje si8 wi8c koniecznoG: oranizowania specjalnych instytucji poGwi8conych
waGnie sztukom medialnym; #edn6 z pierwszych na Gwiecie instytucji teo rodzaju
jest Zentrum -ur %unst und +edientechnoloie @Z%+ 0 (entrum Fztuki i
&echnoloii +edialnychA w %arlsruhe; Zostao zao7one w roku CHJH; #eo idea
odwouje si8 do tradycji Bauhausu 0nowoczesnej szkoy artystycznej> kt9ra
-unkcjonowaa w Niemczech w latach CHCH0CH?B; F-ormuowane tam w9wczas
cele i wynikaj6ca z nich dziaalnoG: wyznaczaj6 model dzisiejszej aktywnoGci
(entrum; (harakterystyczne dla Bauhausu 6czenie dziaalnoGci tw9rczej z
rzemiosem i produkcj6 maszynow6> zainteresowanie spoecznymi konsekwencjami
praktyki artystycznej zostao Gwiadomie zaadaptowane do nowych warunk9w
cywilizacyjnych; Bauhaus 5owiem 5y w jakimG sensie produktem rewolucji
przemysowej> Z%+ z kolei zawdzi8cza swe powstanie rewolucji komputerowej
C2
;
Ftruktura Z%+ o5ejmuje kilka podstawowych dzia9w;
Instytut +edi9w *izualnych zajmuje si8 zar9wno 5adaniami> jak i
dziaalnoGci6 artystyczn6; N9wnym jeo celem jest promocja zastosowa
technoloii medialnych w praktyce artystycznej i spoecznej; #eo dziaalnoG:
zmierza do ustanowienia rani tych technoloii jako narz8dzi powouj6cych do
istnienia nowe -ormy aktywnoGci> takie przede wszystkim> kt9re mo6 5udowa:
trudn6 i nietrwa6 @a wi8c wymaaj6c6 ci6eo podtrzymywaniaA wi8K mi8dzy
rzeczywistoGci6 i -ikcj6 @Gwiatami wirtualnymiA; *yposa7ony w
najnowoczeGniejsze urz6dzenia elektroniczne> w tym komputery o wielkiej mocy
przeliczeniowej> Instytut zaprasza corocznie na kilku0 56dK kilkunastomiesi8czne
sta7e artyst9w z caeo Gwiata> umo7liwiaj6c im w ten spos95 realizacj8 projekt9w
artystycznych; Znaczenie tej dziaalnoGci dla rozwoju caej dziedziny sztuk
@multiAmedialnych jest 5ezcenne; * ramach takich sta7y artyGci mo6 wykonywa:
prace> jakie sami zaplanuj6; *ynikaj6ca z tej zasady r97norodnoG: typ9w dzie
o5ejmuje m;in; -otora-i8 mody-ikowan6 cy-rowo> wideo> animacj8 komputerow6>
r97neo rodzaju o5iekty> instalacje i enuironment% Pre-erencje sameo Instytutu
zmierzaj6 natomiast ku sztuce interaktywnej; *yposa7enie pra0
C2
Por; +; ,eck> $as 6entrum "ur *unst und ?edientec(noloie *arlsru(e, wE S#nt(esis%
$ie uisuellen *iinste in der elektronisc(en *ultur, +; $isen5eis> ,; ,ae59llin @red;A> "--en0
5ach am +ain CHJH;
cowni pozwala pracuj6cym tam tw9rcom -ormuowa: wypowiedzi artystyczne w
-ormie> kt9ra odwouje si8 do aktywnej postawy od5iorcy; InteraktywnoG: jest tam
uwa7ana za najwa7niejsz6 waGciwoG: sztuki wsp9czesnej> za jej cech8
podwa7aj6c6 ostatecznie ranice mi8dzy wytworem tw9rczej pracy artysty a
percepcyjno0kreacyjn6 aktywnoGci6 pu5licznoGci; Powstaj6ce w Instytucie dziea
odwouj6 si8 w swej strukturze zar9wno do interaktywnoGci> jak i do innych> GciGle
z ni6 zwi6zanych cech nowej sytuacji komunikacyjnejE do wirtualnoGci i
teleo5ecnoGci;
Podo5n6 rol8 w strukturze Z%+ spenia Instytut +uzyki i Akustyki; * tej
5owiem dziedzinie zastosowanie nowych technoloii przynioso r9wnie znacz6ce
zmiany jak w sztukach wizualnych; &ak7e i tutaj realizowany proram cechuje
otwartoG: i otowoG: zaakceptowania rozmaitych projekt9w artystycznych; %adzie
si8 nacisk na innowacyjnoG: postaw tw9rczych zwracaj6c uwa8> 7e sam komputer
nie rozwi67e 7adneo pro5lemu estetyczneo; PodkreGla si8 jednak zarazem> 7e
wsp9czesne standardy tw9rcze w dziedzinie muzyki> 5ardzo cz8sto rozdzielaj6ce
czynnoGci sprawcze @wykonywanie muzykiA od sytuacji od5ioru @suchaniaA>
przeksztacaj6 dotychczasowe -unkcje muzyki i ka76 poszukiwa: nowych -orm
wsp9dziaania ze suchaczem;
'zia kolejny 0 &eatr +edialny 0jest miejscem rozmaitych wydarze
artystycznych> przede wszystkim jednak tych> kt9re maj6 charakter multimedialny;
Idea ta wyrasta z przekonania> 7e waGnie dziaania multimedialne z5li7aj6 nas dziG
naj5ardziej ku realizacji projektu sztuki totalnej 0marzenia wielu artyst9w ostatnich
stuleci;
* (entrum znalazy miejsce a7 dwa muzeaE sztuki medi9w oraz sztuki
wsp9czesnej; "czywiGcie tak7e i w tym druim eksponowane s6 dziea medialne>
5ez kt9rych trudno so5ie dziG wyo5razi: reprezentatywny o5raz sztuki
dwudziestowiecznej; Ftaa kolekcja muzeum sztuki medi9w zostaa udost8pniona
zwiedzaj6cym w roku CHHI;
Ftruktur8 Z%+ uzupeniaj6E mediateka oraz audioteka 0 reprezentatywne
kolekcje z5ieraj6ce najciekawsze wsp9czesne utwory muzyczne utrwalone
elektronicznie oraz dziea nale76ce do szeroko pojmowanej dziedziny sztuki
ruchomeo o5razu;
(entrum Fztuki i &echnoloii +edialnych w %arlsruhe jest 0 o5ok
powstaeo kilka lat p9Kniej w #aponii Inter(ommunication (enter 0 wzorcowym
przykadem instytucji> kt9ra wspomaa @i wsp9ksztatujeA rozw9j wsp9czesnej
kultury artystycznej> wi676cej sw9j status z przeo5ra7eniami cywilizacji
technicznej> a przede wszystkim z post8pem w dziedzinie technik komputerowych;
ZBINNI$* F)FZ(Z/lF%I
,ipertekst a Malaktyka Nuten5era
+cLuhan o przemocy sowa drukowaneo
+arshall +cLuhan recki mit o kr9lu %admosie uczyni meta-oryczn6 kod6 swej
koncepcji elektroniczneo przewrotu w komunikacji spoecznej> kt9r6 wyo7y w
synnej ksi67ce Nnderstandin ?edia z roku CH<B; *edle leendarnych Kr9de> kr9l
%admos mia 5y: nie tylko zao7ycielem &e5> ale r9wnie7 wynalazc6 al-a5etu
-onetyczneo; Aczkolwiek mamy tu do czynienia z dwiema odr85nymi
sekwencjami zdarze mitycznych> +cLuhan 6czy je w jedno prawydarzenie; %r9l
%admos za5i smoka> a nast8pnie 0z polecenia Ateny 0 zasia jeo z85y> z kt9rych
wyroGli protoplaGci naj5ardziej szlachetnych rod9w &e5; Zdaniem +cLuhana> z
MzasianychO z859w smoka Mwyr9sO r9wnie7 al-a5et -onetyczny
C
;
'la autora Nnderstandin ?edia kluczowe jest sym5oliczne pokrewiestwo
mi8dzy z85ami smoka a literami wizualneo al-a5etu; Pozwala ono rozumie:
pismo> a w szerszym kontekGcie r9wnie7 druk> jako 5ezwzl8dneo i aresywneo
potwora po7eraj6ceo naj5ardziej autentyczne o5szary ludzkiej ezystencji;
%omentarz sameo +cLuhana do tak zreinterpretowaneo mitu o monarszych
perypetiach kr9la %admosa nie pozostawia w6tpliwoGci co do intelektualnych
intencji ksi67ek kanadyjskieo pro-esoraE
Z85y s6 5ardzo wyraKn6 oznak6 i narz8dziem siy; #8zyki o5-ituj6 w zwroty
Gwiadcz6ce o aresywnej sile i precyzji z859w; #est wi8c rzecz6 zupenie naturaln6 i
waGciw6> a5y litery> 58d6ce narz8dziami systemu aresji i precyzji dziaania> ukazywa: jako
przedu7enie z859w smoka; Linearny ukad z859w ma do5itnie wizualny charakter; Zreszt6>
litery przypominaj6 z85y nie tylko swoim wyl6dem> ale tak7e rol6> kt9r6 oderay w
5udowaniu wielkich imperi9w historii europejskiej
2
;
C
Zo5; +arshall +cLuhan> +rzekaDniki, cz#li przed'uenie cz'owieka, wE ten7e> W#b,r
pism, tum; %arol #aku5owicz> *arszawa CHI=> s; J=0H2;
2
(ame* s. 78.
MImperialnychO wpyw9w Mdemona pismaO nie trudno dopatrzy: si8 w
papirusowych dokumentach i z5udowanych dla ich transmisji droach
autorytarneo i scentralizowaneo cesarstwa !zymu; Z85y MpotworaO -onetyczneo
al-a5etu stay si8jednakjeszcze 5ardziej 7aroczne> dy prosty rzemieGlnik z
+ouncji> #ohann Nuten5er> pras8 do wyciskania wina zmieni w maszyn8 do
toczenia liter za pomoc6 ruchomych czcionek drukarskich;
+arshall +cLuhan w swych 5yskotliwych wywodach pomieszczonych tak
w Nnderstandin ?edia, jak i w >utenber >alaO#, nie tylko docenia znaczenie
teo w runcie rzeczy 5analneo wynalazku dla utrwalenia nowo7ytnych -orm
scentralizowaneo pastwa> ale r9wnie7 eksponuje znaczenie Mkultury drukuO jako
czynnika inspiruj6ceo rozw9j nowo7ytnej> Mnewtonowsko0kopernikaskiejO nauki;
Nie zapomina przy tym o 0jeo zdaniem 0 decyduj6cym wsparciu> jakieo ksi67ka
0jako towar MmasowoO jednolity> o standardowej i atwej do ustalenia cenie 0
udzielia rozwijaj6cej si8 kulturze wolneo rynku;
%ultura druku przez prawie pi8:set lat okreGlaa wi8c specy-iczn6 to7samoG:
$uropy i przyczynia si8 do jej okresowej 0jak wynika z wielu najnowszych dianoz
0 dominacji kulturowej nad reszt6 Gwiata; Ale +cLu0hanowi nie wystarczyo
zrozumienie mechanizm9w tej pod wieloma wzl8dami imponuj6cej ekspansji;
#eo temperament myGliciela ezystencjalneo nie pozwoli mu 0 wzorem #eana
#ac^uesSa !ousseau 0 nie postawi: pytania o to> czy owe uniwersalne symptomy
powodzenia uczyniy $uropejczyk9w ludKmi 5ardziej szcz8Gliwymi;
%toG> kto ma w pami8ci mit o kr9lu %admosie> kt9ry MwyhodowaO al-a5et
-onetyczny z z859w smoka> do5rze wie> 7e odpowiedK na tak postawione pytanie
jest neatywna; +arshall +cLuhan jest przekonany o ezystencjalnej opresywnoGci
kultury druku; Autor >utenber >alaO# uwa7a> 7e rozsianie Msmoczych z859wO
druku oznacza inwazj8 indywidualistycznie poj8tej jednostkowoGci>
su5iektywnoGci> cz6stkowoGci i zmysowej jednostronnoGci> kt9r6 de-iniuje
odwouj6c si8 do pomys9w anielskieo wizjonera z przeomu XRIII i XIX w;>
*illiama BlakeSa;
Blake> rozwa7aj6c nadmiernie jeo zdaniem Mrozwi6zyO zwi)zek druku ze
zm#s'em wzroku, wskazywa> 7e wraz ze zmian6 wsp9zale7noGci mi8dzy zmysami
zmienia si8 tak7e sam czowiek; Z5urzenie r9wnowai mi8dzy zmysami prowadzi
do utraty Mwyo5raKniO pojmowanej jako stan 5oskiej wr8cz r9wnowai mi8dzy
ludzkimi zmysami> stan wyst8puj6cy w9wczas> dy 7aden ze zmys9w nie zyska
przewai dzi8ki technice materialnej; Zniewolenie wzroku przez technik8 druku
oddaje ludzk6 dusz8 we wadanie MrozumuO> kt9ry niszczy Mwyo5raKni8O> 9w
5ardziej pierwotny i autentyczny status ezystencji
?
;
+arshall +cLuhan> >alakt#ka >utenbera, wE ten7e> W#b,r pism, tum; %arol #aku5o0
wicz> *arszawa CHI=> s; 2JC0?33;
*illiam Blake przekona zatem +arshalla +cLuhana> 7e kultura druku
prowadzi do ez#stencjalnej redukcji% Fam autor >utenber >alaO# m9wi wprost o
nad wyraz n8dznym poo7eniu czowieka kultury drukuE MNdy 5owiem wzrok
zostaje odizolowany od innych zmys9w> czowiek traci poczucie ich wsp9ry> nie
dostrzea Gwiata przeGwietlaj6ceo siatk8 5ytuO; *edle +cLuhana> strona
zadrukowanej ksi67ki jest rodzajem -otora-ii utrwalaj6cej cz6stk8 ruchu myGli>
unicestwiaj6cej doGwiadczenie ezystencji jako Mpeneo polaO charakterystyczneo
dla kultur oralnych; Istota druku to Mrezynacja z opisu teo> co jest> na rzecz
zudzenia stworzoneo przez ci6 statycznych [uj8:ZO; M$zystencja nie oznacza
wi8c ju7 b#cia, lecz [przepyw> cie> sta6 zmian8ZOq
'oprawdy trudno o 5ardziej oska rzyci elski ton pod adresem kultury druku;
(en6 technoloicznej i politycznej ekspansji> kt9r6 druk 0 zdaniem +cLuhana 0
umo7liwi> 5yo ezystencjalne wykorzenienie; Ludzie $uropy por67yli si8 w
MzadrukowanymO Gwiecie ikonicznych zudze> dalekim od autentyczneo 5ytu;
"ranizuj6c swoje 7ycie wedle wskaza Mpraktyczneo rozumuO> rozumu
technoloii> polityki i prawa> zapomnieli o Mwyo5raKniO> a jedynie w niej od5ija si8
w peni to> co istnieje naprawd8 0 tak przynajmniej podpowiada +cLuhanowi
*illiam Blake;
!ozszerzaniu si8 przestrzeni kulturowej dominacjiS$uropy towarzyszyo
wi8c kurczenie si8 o5szaru autentycznie ludzkich dozna $uropejczyk9w; Innymi
sowy> europejski umys> chocia7 pozostawia Glady w najodlelejszych zak6tkach
ludzkiej cywilizacji> mimo pozor9w zewn8trznej ekspansji i rozkwitu coraz 5ardziej
karla i zamyka si8 we wn8trzu jednowymiarowych> linearnych struktur
racjonalnoGci enerowanych przez druk; Para-razuj6c meta-or8 +cLuhana> mo7na
powiedzie: wi8c> 7e Wz7b# druku zjad'# Wpe'ne pole@ ludzkiej ez#stencji,
aczkolwiek r9wnie7 w znacz6cy spos95 wsp9tworzyy najwi8ksze nowo7ytne
osi6ni8cia europejskiej kultury; +cLuhan ich nie neuje> wskazuje tylko> 7e to> co
z punktu widzenia kultury jako caoGci 5yo Mpost8pemO> MrozrostemO> w perspekty0
wie jednostkoweo doGwiadczenia ezystencji moo oznacza: zu5o7enie i reres;
Ale na kultur8 druku +cLuhan spol6da nie tylko od strony utraconych
wartoGci epoki oralnej 0 dla autora >utenber >alaO# staje si8 ona r9wnie7
znacz6cym tem rozwa7a o kulturze druiej poowy XX w;> kulturze nowych
medi9w elektronicznych> kt9ra 0 m9wi6c w du7ym skr9cie 0 Mwychodzi poza o5r85
techniki uten5erowskiejO i zrywa z podstawowymi wyznacznikami kultury druku;
Innymi sowy> +cLuhan opisuje Mprzeo5ra7enie wizualnej> linearnej> analitycznej
GwiadomoGci alaktyki Nuten5era w mentalnoG: nowoczesn6E suchowo0dotykow6
0 a wi8c synesty0zyjn6 i konkretn6> mozaikow6 0 a wi8c syntetyczn6 i tw9rcz6>
partycypacyjn6> lo5aln6> nastawion6 na aktualnoG: i nowoG:O
=
;
B
&am7e> s; 2BJ> 2BH;
=
#anusz Lalewicz> +r,ba zrozumienia ?cLu(ana, M'ialoO CHI<> nr C2> s; CBI;
Fpol6daj6c na t8 koncepcj8 z inneo jeszcze punktu widzenia> mo7na
zauwa7y: w niej o5ecnoG: 5ardzo wyraKnie artykuowanej idei> wedle kt9rej
czowiek nowej kultury elektronicznej mo7e odzyska: Mpene pole ezystencjiO>
utracone wskutek wielowiekowej dominacji druku> czyli Woka zamiast uc(a@% &akie
poj8cia> jak new tribalism @nowa plemiennoG:A czy lobal uillae @lo5alna
wioskaA> do5rze oddaj6 t8 tendencj8 w myGleniu kanadyjskieo pro-esora>
MnostaliaO za utraconymi wartoGciami kultury oralnej jest wi8c u +cLuhana
jednoczeGnie Wpoenaniem z alakt#k) >utenbera@ poj8tym niejako reres> lecz
jako proces wz5oacaj6cy ludzkie mo7liwoGci percepcyjne i intelektualne;
cw motyw M7enania si8O z alaktyk6 Nuten5era> zwi6zany z t8sknot6 do
peni ludzkieo doGwiadczenia ezystencjalneo> nie poddanej za5orczej i
jednostronnej korekcie MdrukuO> z wypatrywaniem MwyzwoleniaO w mo7liwoGciach
nowych medi9w elektronicznych> nie okaza si8 jedynie ekstrawaanckim
pomysem kanadyjskieo pro-esora; +arshall +cLuhan znalaz nie tylko
naGladowc9w> ale r9wnie7 kontynuator9w> 7e5y nie powiedzie: wyznawc9w; #eo
wpywy na stan dzisiejszej re-leksji o nowych Grodkach komunikacji spoecznej nie
daj6 si8 przeceni:; 'o5rym przykadem tych wpyw9w mo7e 5y: antoloia +o
kinieJ%%% opracowana przez Andrzeja NwoKdzia
<
; * tym sk6din6d po7ytecznym i
instrukta7owym wy5orze tekst9w omawiaj6cych rozmaite @w tym r9wnie7 mentalne
i postrze7enioweA konsekwencje ekspansji nowych technoloii komunikowania si8>
przekonanie o Mkocu alaktyki Nuten5eraO przewija si8 stale; &owarzysz6 mu
proklamacje o wielkim przewrocie umysowym> kt9ry na naszych oczach si8
dokonuje; * roztrz6saniu tych MrewolucyjnychO nadziei i oczekiwa najdalej
poszed chy5a Rilem .lusserE dzisiejsz6 sytuacj8 medialneo Modwr9cenia
nastawienia wo5ec GwiataO por9wnuje z wyprostowaniem si8 naszych przodk9w>
kt9rzy w ten spos95 stali si8 hominidami
I
>
* innym tekGcie pomieszczonym w tej antoloii Nor5ert Bolz> podo5nie jak
+cLuhan> o5wieszcza Mkoniec alaktyki Nuten5eraO> przy czym jeo opis teo
zjawiska wykracza daleko poza -amy zakreGlone przez autora >utenber >alaO#%
Zdaniem Bolza> Mnowe mediaO wywoay w kulturze runtown6 zmian8> kt9ra
Mwynika z radykalneo prze-unkcjonowa0nia ludzkieo aparatu apercepcyjneo;
!ozproszona apercepcja mas jest nowym paradymatem aist(esis, cakowicie
zdominowanej przez aspekt taktylny
J
; MNowa taktylnoG:O> poj8ta przez Bolza jako
totalna blisko @Mzderzenie oka i o5razuOA> prowadzi do zaniku nowo7ytneo
prymatu teo> co optyczne> a w konsekwencji do zaniku perspektywiczneo>
intelektual0
<
%rak9w CHHB;
Rilem .lusser> *u unlwersum obraz,w tec(niczn#c(, tum; Andrzej Nw9KdK> wE +o kinieJ%%%,
Andrzej Nw9KdK @red;A> %rak9w CHHB> s; <=;
Nor5ert Bolz> !ozstanie z alakt#k) >utenbera, tum; %rystyna %rzemieniowa> wE +o kinieJ%%%,
<% Nw9KdK @red;A> %rak9w CHHB> s; ?=;
neo i krytyczneo dystansu wo5ec Gwiata; +ow8 media nie przenosz6 sens9w> nie
komunikuj6 niczeo poza wasn6> Mtaktyln6O materialnoGci6; +ie chodzi o to> 5y coG
komunikowa:> najwa7niejsze jest owo doGwiadczenie taktylnej 5liskoGci>
por67enie si8 w 0 rz6dzonej przez zasad8 entropii 0 sieci in-ormacji; +ow8 media 0
wedu Boza 0 MrzeczywiGcie prowadz6 ku onisku plemienneo mrokuO; +ie
ulea wi8c w6tpliwoGci> 7e Bolz 0przy caej oso5liwoGci swojej arumentacji 0
porusza si8 w kr8u zaadnie podj8tych przez +cLuhanaE )znaje ezystencjaln6
represyjnoG: kultury druku> w Gwiecie zaG ujawnianym przez nowe media poszukuje
wartoGci peniejszych i 5ardziej intensywnych> wartoGci przywodz6cych na myGl
raczej Mplemienny mrokO kultur Mprzeduten5erowskichO; *sp9lnym motywem
wielu wsp9czesnych prac poGwi8conych nowym mediom> jest wypatrywanie w
nich cech odsyaj6cych nas do 5ardziej archaicznych stan9w ludzkieo umysu>
kt9re pozwol6 nam przekroczy: 0 opisane przez +cLuhana 0 oraniczenia i redukcje
tkwi6ce w kulturze druku; By: mo7e Mrozstanie z alaktyk6 Nuten5eraO pozwoli
odzyska: coG> co niedyG zostao utracone 0 Mpene pole ezystencjiO; *arto jednak
zastanowi: si8> czym owa MpeniaO 5ya -aktycznie w kulturze oralnej; Pozwoli to na
p9Kniejsze por9wnanie tych na sw9j spos95 Mpodo5nych i niepodo5nychO typ9w do0
Gwiadcze kulturowych czowieka 0 oralneo i MelektroniczneoO;
MPene pole ezystencjiO w kulturze oralnej
*edle +ircei $liadeo> we wsp9lnotach archaicznych> a wi8c w kulturach
nie znaj6cych pisma> Msystem GwiataO oranizowany 5y wok9 dowiadczenia
niejednorodnoci przestrzeniE
#est wi8c o5szar Gwi8ty> a wi8c mocn#, wa7ny> i s6 inne o5szary> nie uGwi8cone> a
wi8c poz5awione struktury i konsystencji> jednym sowem 0 amor-iczne; *i8cejE dla
czowieka reliijneo ta niejednorodnoG: przestrzeni znajduje wyraz w doGwiadczeniu
przeciwiestwa> jakie zachodzi mi8dzy o5szarem Gwi8tym> jedynym rzeczywistym> tym>
kt9ry istnieje realnie> a ca6 reszt6> otaczaj6c6 9w o5szar dziedzin6 5ezksztatu
H
;
(zowiek archaiczny 7yje wi8c zawsze w Gwi8tej przestrzeni Gwiata> w
po5li7u 5o9w> kt9rzy nie tylko wydzielili mu i uGwi8cili o5szar nadaj6cy si8 do
7ycia> ale r9wnie7 5ardzo GciGle okreGlili jeo ranice; Poza ranicami oweo
terenu> kt9ry cz8sto jest po prostu ranic6 wioski zamieszkanej przez spoecznoG:
krewnych> rozci6a si8 dziedzina zowroa i 7yciu przeciwna; $liade ow6
niejednorodnoG: przestrzeni doGwiadczan6 przez czowieka archaiczneo okreGla
jako przeciwiestwo kosmosu i chaosu; Brytyjski antropolo $dmund Leach
widzia w tym zjawisku przejaw in0
H
+ircea $liade> Sacrum, mit, (istoria, tum; Anna &atarkiewicz> *arszawa CHIB> s; ==;
neo uniwersalneo przeciwstawieniaE MmyO i MoniO> kt9remu cz8sto towarzysz6
opozycyjne zestawienia MludziO i MnieludziO> Mm9wi6cychO i M5ekocz6cychO;
#akkolwiek si8 ich nazwie 0 MinniO zawsze zamieszkuj6 terytorium Mzewn8trzneO> w
kt9rym dominuje chaos
C3
; *edle archaicznej umyso0woGci Gwiat> ludzie> 7ycie i
sens s6 tu> dzie jesteGmy MmyO> nie ma ich tam> dzie nie ma MnasO; Nranica
mi8dzy Gwiatem a chaosem jest doskonale znana> nie ma mowy o 7adnej
niejasnoGci> o 7adnej dwuznacznej stre-ie przejGciowej; )mys czowieka
archaiczneo jest doskonale wyczulony na t8 przestrzenn6 r97nic8; +o7na
powiedzie:> 7e intuicja wyraKnej ranicy zamykaj6cej o5szar istnienia to dla tej
umysowoGci jedna z cech konstytutywnych;
Inn6> nie mniej wa7n6> 5ya5y intuicja rodka%
(zowiek reliijny sytuuje si8 zarazem w Grodku Gwiata i u sameo Kr9da
rzeczywistoGci a5solutnej> tu7 przy otworze, kt9ry umo7liwia mu porozumiewanie
si8 z 5oami @;;;A; Sacrum nie tylko ustanawia punkt stay poGrodku 5ezksztatnej
pynnoGci Gwieckiej przestrzeniE Grodek wGr9d chaosuP dokonuje ono tak7e przesko0
ku mi8dzy poziomami> umo7liwia 6cznoG: mi8dzy poziomami kosmicznymi @zie0
mia i nie5oA
CC
;
Przywoywane przez $liadeo plemi8 Achilp9w wierzyo> 7e o5rz8dowy
sup znajduj6cy si8 poGrodku osady> po kt9rym ich 5oski przodek wst6pi niedyG
do nie5ios> dosownie podtrzymuje Gwiat i zapewnia 6cznoG: z nie5em; Zamanie
supa to prawdziwie kosmiczne nieszcz8Gcie> to por67enie si8 u-ormowaneo przez
5o9w ksztatu 7ycia w 5ezmiarze amor-iczneo chaosu; 'lateo Achilpowie>
dziekolwiek si8 udawali> nieGli ze so56 sw9j Gwi8ty sup> i dziekolwiek si8
osiedlali> stawiali tam 9w sup; Zawsze 7yli w po5li7u kosmicznej osi 7ycia>
sowem 0 w samym centrum Gwiata
C2
;
*edle dost8pnej wiedzy antropoloicznej> ludzie kultury oralnej 7yli
r9wnie7 w centrum czasu, chocia7 nale7ao5y raczej powiedzie:> 7e w kulturach
archaicznych czas 5y odwracalny> a 7ycie dawao si8 zreenerowa: i odnowi: 0
nidy nic nie u5ywao z rzeczywistoGci mieszcz6cej si8 w zamkni8tych ranicach
kosmosu> kt9rej patronowali i kt9r6 opiekowali si8 5oowie; (okolwiek si8 dziao>
osadzone 5yo w wiecznym wzorcu; +awet naj5ardziej 5analna czynnoG: stawaa
si8 reaktualizacj6 Gwi8teo paradymatu> dzi8ki czemu czas czowieka archaiczneo
nie mia charakteru linearneo 05ardziej odpowiedni6 -iur6 unaoczniaj6c6 to
doGwiadczenie jest koo
C?
;
Izas kolist# nie ma nic wsp9lneo z przemijaniem> z doznaniem entropii tak
charakterystycznym dla czowieka nowo7ytneo; %olistoG:
$dmund Leach> Social <nt(ropolo#, Nlasow CHJ2> s; C3J; O Ii;
$liade> cyt; dzieo> s; JJ;
C2
&am7e> s; <20<=;
C?
&am7e> s; JH0H2;
czasu oznacza> 7e wszystkie elementy dziej6cej si8 rzeczywistoGci s6 ze so56 GciGle
powi6zane i 6cz6 si8 w caoG:> w coG sp9jneo i wypenioneo najistotniejsz6
treGci6> riie ma tu miejsca na wydarzenia przypadkowe> poz5awione znaczenia> na
czas MpustyO> kiedy nic si8 nie dzieje> a jeGli si8 dzieje> to w spos95 nieautentyczny>
iluzoryczny> o5cy prawdziwej ludzkiej ezystencji; +o7na wi8c chy5a powiedzie:>
7e 0 pr9cz kolistoGci 0 inn6> r9wnie wa7n6 cech6 archaiczneo doGwiadczenia czasu
jest jeo koncen0trycznoG:; *ydarzeniami skadaj6cymi si8 na MGwiat ludziO nie
rz6dzi de "acto sekwencyjne nast8pstwo; * runcie rzeczy s6 one symultaniczn6
caoGci6 zoranizowan6 wok9 Gwi8teo> pozaczasoweo centrum 0 nidy nie
zanikaj6ceo> trwaeo Gwiata rzutuj6ceo sens na o5racaj6ce si8 koo ludzkich
spraw;
* kulturach archaicznych Kr9dem oweo uGwi8caj6ceo ludzk6
codziennoG: MGwiataO 5y mit% Fta si8 podstawow6 0 jeGli nie jedyn6 0r8kojmi6
istnienia czasu jako koa> a w innym uj8ciu 0 instrumentem panowania czowieka
nad czasem> czowieka nie uleaj6ceo koniecznoG0ciom czasu @jak w
historycznych kulturach nowo7ytnychA> lecz sytuuj6ceo si8 w czasie jako podmiot
sprawczy> rytualny tw9rca jeo wiecznie powtarzaj6ceo si8 odnowienia i witalnej
reaktualizacji; Bronisaw +alinowski napisa o micie> 7e
nie jest sym5olicznym> lecz 5ezpoGrednim wyrazem sweo przedmiotu> nie jest on
wyjaGnieniem maj6cym zaspokoi: zainteresowanie naukowe> lecz narracyjnym
wskrzeszeniem pradawnej rzeczywistoGci> opowiadanym dla zaspokojenia 85o0
kich potrze5 reliijnych> pranie duchowych @;;;A nie jest czcz6 opowieGci6> lecz
ci87ko zdo5yt6 si6 dziaaj6c6 ;
Inaczej rzecz ujmuj6c> rytualna recytacja mitu to -orma przekroczenia czasu
i MwtopieniaO si8 w Gwi8t6 eneri8> kt9ra stworzya i podtrzymuje 7ycie> sowem mit
to rzecz#wisto prze#wana%
* kulturze oralnej mit jako element reliijneo rytuau 5y wi8c tekstem
konstytuuj6cym 5ardzo szcze9ln6 relacj8 mi8dzy nadawc6 a od5iorc6> relacj8>
kt9ra na do5r6 spraw8 nie pojawia si8 w innych> historycznie p9Kniejszych kr8ach
kulturowych; "ralny od5iorca mityczneo przekazu zostaje przez ten tekst
wc('oni7t# 0 dzi8ki temu znajduje si8 w samym centrum stworzenia> u Kr9de 7ycia;
cw tekst emanuje Gwi8t6 eneri6 i konstytuuje ca6 dost8pn6 czowiekowi
rzeczywistoG:; +o7na powiedzie:> 7e wyznacza ranice autentyczneo istnienia>
kt9re jest na tyle MszczelneO i intensywne> 7e znosi rozr97nienie mi8dzy centrum a
pery-eriami; )mys okreGlony przez kultur8 oraln6 tworzy Gwiat> w kt9rym pery0
-erie s6 to7same z centrum i odwrotnie;
MPene pole ezystencjiO w kulturze przedpiGmiennej> do kt9rej odwoywa
si8 +cLuhan i kontynuatorzy jeo myGli> polea wi8c na cako0
CB
Bronisaw +alinowski> Szkice z teorii kultur#, tum; ,anna Buczyska> ,enryk Ftasiak>
&eresa Wwiecka> *arszawa CH=J> s; BI<;
witym Mzanurzeniu si8O w rzeczywistoGci poz5awionej luk i Mszw9wO> prze0
jawiaj6cej sw6 o5ecnoG: w spos95 totalny 0 na r9wni w ka7dym elemencie
stworzenia; +amy tu do czynienia w runcie rzeczy z 5ardzo racjonalnym>
>jasnymO o5razem Gwiata; * Gwiecie rzeczywistym de-iniowanym jako
MnaszO czowiek rozpoznaje sp9jn6 caoG: zo7on6 z uporz6dkowanych i
sensownych element9w o 5ardzo radykalnie okreGlonej ranicy> caoG:
usankcjonowan6 przez mit; W+e'ne pole@ ez#stencji w kulturze oralnej
w#znacza'a wi7c zaspokojona t7sknota do pewnoci, do 5ezpiecznych
ranic> do a5solutnej nieomylnoGci o5jawie sakralneo centrum> %omu0
nikacja oralna wytwarzaa mocne> wyraziste eo rozpoznaj6ce si8 przez
przynale7noG: do wsp9lnoty; #ednostka czua si8 cz8Gci6 Gwiata zorani0
zowaneo przez mit> Gwiata skupioneo wok9 oweo sakralneo i 7yj6ceo
centrum;
Zjawisko hipertekstu
* jakiej mierze tak poj8te Mpene pole ezystencjiO kultury oralnej
mo7e 5y: o5jawiane przez wsp9czesn6 kultur8 medi9w elektronicznychL
Na ile kultura ta zrywa ze standardami umysowymi wyznaczonymi przez
kultur8 drukuL *ielu zajmuj6cych si8 nowymi mediami 5adaczy uwa7a> 7e
zjawiskiem> kt9re przypiecz8towao Mrozstanie z alaktyk6 Nuten5eraO> z
kultur6 pisma i ksi67ki drukowanej> 5yo pojawienie si7 (ipertekstu 0
elektronicznej i cy-rowej postaci tekstu> z jak6 mamy do czynienia w sie0
ciach komputerowych> a przede wszystkim w sieci Internetu; 'lateo warto
przyjrze: si8 temu zjawisku> 5y odpowiedzie: na postawione przed chwil6
pytania;
#ak wszystko co nowe> hipertekst nie doczeka si8 jeszcze zadowa0
laj6cej> w miar8 powszechnej de-inicji; )jmuj6c rzecz najproGciej> hipertekst
to multimedialny> a jednoczeGnie anarchiczny system Mintertekstual0nychO
odsyaczy poz5awiony przestrzennych ranic; ,ipertekst to 0 wedle Nilstera
0 Mdane wyposa7one w dowi6zania do s9w kluczowych> pozwalaj6ce na
niesekwencyjne przel6danie in-ormacjiO> czyli proram Mdo tworzenia i
poszukiwania odsyaczyO
C=
; Inna> szersza de-inicja kadzie nacisk na to> 7e
hipertekst jest rodzajem dost8pu do systemu zarz6dzania in-ormacjami
zromadzonymi w sieci Mw8z9wO AnodesC, po6czonych odsyaczami
C<
;
M*8zyO mo6 zawiera: teksty> ra-ik8> przekazy audiowizualne i inne
-ormy danych> a ich wzajemne powi6zania pozwalaj6 u7ytkownikowi na w
peni swo5odn6 nawiacj8> czyli poruszanie si8 wGr9d nich wedle zasad
czysto indywidualnej> a czasami zupenie przypadkowej asocjacji; "we
multimedialne hiperteksty niekiedy nazywa si8 hipermediami; &a
C=
Paul Nilster> Internet% +rzewodnik u#tkownika, tum; N; Nrudziski> *arszawa CHH=>
s; <<H;
C<
#; Fmith> F; *eiss> <n Kueruiew o" t-#perteOt, (A(+> #uly CHJJ;
rozszerzona de-inicja hipertekstu uwa7ana 5ywa za zasad8 rz6dz6c6 oranizacj6
caej sieci Internetu
CI
; Z teo punktu widzenia Internet 5y5y po prostu
iantycznym hipertekstemP para-razuj6c motyw zaczerpni8ty z tw9rczoGci
(ortazara> mo7na powiedzie:> 7e 5y5y oromnym MorodemO o nieskoczenie
Mrozwidlaj6cych si8 Gcie7kachO;
Literatura na temat hipertekstu jest ju7 dzisiaj oromna; &utaj interesuj6
mnie raczej o9lne tendencje> kt9re w tym wielkim strumieniu piGmiennictwa si8
zarysowuj6> a zwaszcza opisana wy7ej postawa zwi6za0na z Mprzeduten5erowsk6
nostali6O> nadzieja na wyzwolenie si8 z oranicze kultury druku; ,ipertekst ma
5y: jednym z instrument9w teo wyzwolenia; &8 tendencj8 myGlow6 0 moim
zdaniem 0 do5rze ilustruj6 dwie ksi67ki amerykaskich autor9wE Writin Space
#aya 'aTida Boltera @CHHCA oraz &(e Electronic Word !icharda A; Lanhama
@CHH?A; nale76 one zreszt6 do najcz8Gciej cytowanych pozycji na tamtejszym rynku
intelektualnym> przynajmniej w tej jeo cz8Gci> kt9ra zwi6zana jest z 5adaniami nad
nowymi mediami i literatur6;
Fumuj6c myGl o5u autor9w> mo7na powiedzie:> 7e nadzieje zwi6zane z
Mrewolucj6 hipertekstualn6O sprowadzaj6 si8 do kilku kr89w zaadnie; Pierwszy z
nich stanowi moliwo przekroczenia linearnoci tekst,w t#pu
Wutenberowskieo@% #ay 'aTid Bolter m9wi o powstawaniu nowej przestrzeni
tekstu> ju7 nie linearnej> a synchronicznej> zwi6zanej z zupenie now6 postaci6
ksi67ki> jak6 jest hipertekst; Po zwoju papirusu> Gredniowiecznym manuskrypcie>
ksi67ce drukowanej> idea Mksi67ki elektronicznejO o-eruje nowe sposo5y pisania>
wedle Boltera znacznie wierniej odzwierciedlaj6ce struktury umysu> 58d6ceo
-aktycznie Msieci6 element9w wizualnych i wer5alnych w konceptualnej
przestrzeniO
CJ
; 'odajmy> 7e hipertekst o-eruje r9wnie7 nowy spos95 myGlenia> kt9ry
&ed nelson nazwa niesekwenc#jn#m
i
%
'ynamik8 tekst9w elektronicznych Bolter zestawia z dynamik6 literatury
oralnej> a zwaszcza poezji> kt9r6 0jeo zdaniem 0 cechowaa 5ardzo elastyczna
ranica mi8dzy poet6 a suchaczem; Fuchacze poemat9w ,omera 0 dzi8ki
5ezpoGredniej o5ecnoGci pozwalaj6cej na natychmiastowe wyra7enie sprzeciwu lu5
apro5aty 0 uczestniczyli w tworzeniu tej zwykle improwizowanej poezji> w jakiejG
mierze 5yli jej wsp9autorami; By to typ percepcji nie znany czytelnikowi ksi67ki
drukowanej; ,ipertekst tworzy wi8c rodowisko interakt#wne%
Inn6 nadziej6 roztaczan6 przez interesuj6ce mnie interpretacje hipertekstu
jest mo7liwoG: rozmazania tradycyjnej> zwi6zanej z kultur6 druku> koncepcji autora
i cz#telnika tekstu% Zasad8 teo rozmazania s-ormuowa jeden z wizjoner9w
hipertekstu> &ed nelsonE Mnie ma ostatnieo so0
CI
Por; .; Nilster> cyt; dzieo> s; <<H;
CJ
#ay 'aTid Bolter> Writin SpaceE &(e Iomputer% I-#perteOt and t(e :istor# o" Writtin,
+illsdale CHHC> s; 23I;
CH
&ed Nelson> Literar# ?ac(ines, Fwathmore CHJC;
wa; nie mo7e istnie: ostateczna wersja> rozstrzyaj6ca myGl; Zawsze 58dzie jakiG
nowy pol6d> nowa idea 0 reinterpretacjaO
23
; &ekst przestaje 5y: ontoloiczn6
jednoGci6> niknie autonomia jeo podmiotu w myGl zasady> 7e czytelnik staje si8
autorem> a autor czytelnikiem> nietrudno w tych proklamacjach dopatrzy: si8
nawi6za do znanej koncepcji MGmierci autoraO wyo7onej przez Barthesa w ksi67ce
SX6% *edle -rancuskieo myGliciela tekst @a odnosi on swoje re-leksje do ksi67ki
drukowanejA splata si8 Min0tertekstualnieO z kontekstami rozmaitych j8zyk9w>
wypowiedzi> innych tekst9w> dzi8ki czemu nie jest lini6> a raczej oranizmem>
tkanin6> sieci6 0 caoGci6> kt9ra Mnie ma ojcaO
2C
; F-ormuowania te przywodz6 na
myGl wiele dzisiejszych interpretacji hipertekstu> jak5y dopiero ta -orma ludzkiej
komunikacji spenia w praktyce teoretyczne intuicje Barthesa;
niezmiernie inspiruj6c6 waGciwoGci6 hipertekstu jest multimedial0no
ods#'acz#% Pisa o tym Piotr !ypsonE M&ekst zostaje niejako zr9wnany w
doGwiadczeniu od5iorcy z in-ormacjami inneo typuE wszystkie wyst8puj6 na jednej
paszczyKnie> w jednorodnym Grodowisku 0 i o-eruj6 r9wnorz8dny walor
poznawczy; .rament -ilmowy koresponduje z -ramentem tekstu> dKwi8k z
diaramem lu5 map6O
22
; * zwi6zku z tym dyskutuje si8 mo7liwoG: synestezji
ludzkieo doGwiadczenia ezystencji> scalenia teo> co w doGwiadczeniu czowieka
nowo7ytneo jest pou5ione i rozproszone; +ultimedialnoG: przekaz9w
elektronicznych miaa5y pozwoli: przezwyci87y: Mzmysow6 jednostronnoG:O
dyktowan6 przez ksi67k8 drukowan6 0 oraniczenie tak eksponowane w
rozwa7aniach +cLuhana; Przyj8cie tej tezy oznacza wi8c pr958 wskrzeszenia
Mczowieka wyo5raKniO> kt9ry niedyG 0 wraz z wynalazkiem Nuten5era 0 zosta
zniszczony przez Mczowieka rozumuO;
nadzieja na powr9t Mczowieka wyo5raKniO wi67e si8 z inn6 ide6
dyskutowan6 w zwi6zku z hipertekstem 0 z mo7liwoGci6 odrodzenia um#s'ow#c(
struktur kultur# oralnej, przynajmniej niekt9rych
2?
; By5y to powr9t do peni
prze7y: czowieka odnajduj6ceo sw6 to7samoG: jako cz8G: wszechoarniaj6cej i
oranicznej wsp9lnoty> ale wsp9lnoty Mnieskoczenie wi8kszej od rup pierwotnej
kultury oralnej> owej Gwiatowej wioski +cLuhana
2B
; *alter "n> ale nie tylko on>
m9wi o Wwt,rnej oraInociOjako o mo7liwoGci wsp9czesnej kultury Mnowych
medi9wO> nie chodzi tu jedynie o rozmaite> dost8pne w mediach elektronicznych
sposo5y 5ezpoGredniej komunikacji posuuj6cej si8 M7ywymO sowem i
przywouj6ce -or0
23
&am7e> s; CJ;
2C
!oland Barthes> SX6, tum; +icha Pawe +arkowski> +aria No85iewska> *arszawa CHHH;
Piotr !ypson> (ipertekst i (ipermedia 0 problem autorstwa, wE Kd "otora"ii do rzecz#wistoci
wirtualnej, +aryla ,op-iner @red;A> *arszawa CHHI> s; ?H;
2?
!ichard A; Lanham> &(e Electronic Word% $emocrac#, &ec(nolo# and t(e <rts, (hi0cao0
London CHH?> s; CH=022B;
*alter #ackson "n> Kralno l plmienno% S'owo poddane tec(noloii, tum; #9ze- #apola>
Lu5lin CHH2> s; CJ?;
my oralneo porozumiewania si8 @tele-on> radio> telekon-erencje> wideo0
kon-erencje itp;A; Istotniejszy wydaje si8 stan GwiadomoGci enerowany przez
komunikacj8 oraln6> kt9ry w jakimG stopniu wyzwala r9wnie7 multimedialny @a
wi8c mi8dzy innymi MoralnyOA hipertekst; *edle teo pol6du MpowierzchownymO
analoiom mi8dzy kulturami typu MoralneoO a MelektroniczneoO towarzysz6
analoie 85sze> zwi6zane ze sposo5em ludzkieo doGwiadczania czy
konceptualizowania Gwiata;
"ralny spos95 konceptualizacji oznacza przede wszystkim mo7liwoG:
partycypacji w ponadjednostkowej> 5ezoso5owej> waGciwie Mpoza0ludzkiejO
caoGci> przekraczaj6cej -izykalne ranice czasu i przestrzeni> caoGci> w kt9rej
rozproszy si8 Mpodmiotowa su5iektywnoG:O stanowi6ca w ci6u ostatnich pi8ciuset
lat jeden z naj5ardziej elementarnych wyr97nik9w kultury Zachodu; &ak6 ^uasi0
mistyczn6> jednocz6c6 caoGci6 mo7e sta: si8 hipertekst> a w szerszej perspektywie
sie: InternetuE
Internet jest w rzeczywistoGci m9ziem> kolektywnym> 7yj6cym m9ziem @;;;A;
#est to m9z> kt9ry nidy nie przestaje dziaa:> myGle:> produkowa: in-ormacji>
porz6dkowa: i 6czy: @;;;A; Pochodzi zaG z dou> z podziemi> z poziomu podGwiado0
moGci naszej z5iorowej inteliencji; I tak jak podGwiadomoG: zawiera z5yt wiele
danych> a5y prze-iltrowa: je na poziomie GwiadomoGci; 'lateo konieczne s6 wi8k0
sze jednostki przetwarzania i dystry5ucji
2=
;
"mawian6 tendencj8 tak zde-iniowa jeden z jej krytyk9wE
>lobal Rillae 7ywi si8 reliijn6 ide6 zakadaj6c6> 7e o5ok lu5 ponad Gwia0
tem penym sprzecznoGci mo7na z5udowa: Gwiat telematyczny> w kt9rym akty
komunikacyjne prowadz6 do komunii uczestnik9w komunikacji @kt9rymi wszyscy
jesteGmyA; * lo5alnej wiosce wszyscy> niczym anioy> s6 ze so56 po6czeni> wymie0
niaj6 si8 ze so56> s6 r9wni wzl8dem sie5ie> otwarci i autentyczni> Gwietnie si8
rozumiej6> in-ormuj6 nawzajem> ponad czasem i przestrzeni6 tworz6 komunikacyj 0
n6> 5a 0 niemal prekomunistyczn6 spoecznoG:
2<
;
*szystkie synalizowane wy7ej idee kryj6 w so5ie wiar8> 7e nowe media
pozwol6 od5udowa: zau5ion6 w toku historii cywilizacji europejskiej peni8
czowieczestwa> owo opisane przez +cLuhana Mpene pole ezystencjiO; 'lateo
autorzy hipertekst zestawiaj6 9wnie ze Gwiatem kultury oralnej zao7ywszy
wczeGniej> cz8sto opieraj6c si8 na doG: w6tpliwej arumentacji> 7e Mtekst
elektronicznyO radykalnie zrywa z alaktyk6 Nuten5era; #eGli wi8c chcemy
zachowa: dystans wo5ec tez entuzjast9w Melektronicznej rewolucjiO> trze5a relacj8
mi8dzy hipertekstem a standardami mentalnymi wyznaczonymi przez kultur8 druku
podda: 5ardziej
2=
'errick de %erckhoTe> +ow'oka kultur#% Kdkr#wanie nowej elektronicznej rzecz#wis
toci, tum; *itold Fikorski> Piotr Nowakowski> *arszawa0&oronto CHH<> s; <J;
2<
,artmut B9hme> &eoloia teleobecnoci, tum; A; )5ertowska> M+aazyn FztukiO CHH<>
nr 2> s; 222;
wnikliwej analizie> nie zakadaj6c z 9ry> 7e nowe media zrywaj6 ci6oG: kultury
europejskiej; 'la uczynienia niniejszeo wywodu 5ardziej czytelnym 58d8 dalej
posuiwa si8 meta-or6 Bi5lioteki> kt9ra sym5olicznie MkondensujeO Gwiat
umysowy uczestnika kultury druku;
,ipertekst a alaktyka Nuten5era
Bi5lioteka to z5i9r ksi67ek uporz6dkowany wedle okreGloneo kodu;
Poszcze9lne ksi67ki s6 przedmiotami> 5ytami odr85nymi; %si67ka ma pocz6tek i
koniec> najcz8Gciej ojej odr85noGci Gwiadczy r9wnie7 nazwisko autora; Z punktu
widzenia 5i5liotekarza0empirysty poszcze9lne ksi67ki s6 zamkni8tymi i
autonomicznymi Gwiatami zawieraj6cymi myGli> wyo5ra7enia> wiedz8>
doGwiadczenie> tradycj8; #ednak porz6dek kataloowy @spisy> 5i5liora-ie> kataloi
al-a5etyczne i tematyczne itp;A> jako porz6dek linearny i zewn8trzny> nie
odzwierciedla wewn8trzneo> nielinearneo systemu wzajemnych odniesie>
korespondencji 0 systemu konstruowaneo lu5 raczej mimowolnie konstruuj6ceo
si8 w umysach czytelnik9w> systemu nieskoczoneo; (zytanie> a raczej
zdo5ywanie wiedzy jest w tym sensie nawiowaniem> 5udowaniem rozmaitych> za
ka7dym razem indywidualnych odniesie i po6cze mi8dzy ksi67kami; )mys jest
miejscem> w kt9rym ksi67ki wzajemnie si8 przenikaj6; 'lateo do -undamentalnych
cech Bi5lioteki nale7y intertekstualno%
(hodzi tu jednak o intertekstualnoG: rozumian6 szerzej ni7 we wsp9czesnej
nauce o literaturze> w kt9rej jest ona przede wszystkim Mkateori6 o5ejmuj6c6 ten
aspekt o9u wasnoGci i relacji tekstu> kt9ry wskazuje na uzale7nienie jeo
wytwarzania i od5ioru od znajomoGci innych tekst9wO
2I
; IntertekstualnoG:
Bi5lioteki mo7na rozumie: jako waGciwoG: wynikaj6c6 z dialoowej natury
j8zyka;
+9wi6cy 0 to nie 5i5lijny Adam> kt9ry nadawa imiona dziewiczym> jeszcze
nie nazwanym przedmiotom @;;;A; 'lateo przedmiot jeo mowy staje si8 aren6> na
kt9rej spotykaj6 si8 pol6dy 5ezpoGrednich wsp9rozm9wc9w @w rozmowie lu5
dyskusji na temat jakieoG codzienneo zdarzeniaA lu5 punkty widzenia> Gwiatopo0
l6dy> tendencje> teorie itp; @;;;A; *ypowiedK jest skierowana nie tylko na sw9j
przedmiot> ale i w stron8 ujmuj6cej ten przedmiot cudzej mowy
2J
;
Z teo dialoiczneo punktu widzenia Bi5lioteka nie jest wi8c tylko z5iorem
autonomicznych i odr85nych jednostek> lecz czymG w rodzaju hipertekstu> kt9ry
istnieje jako caoG: tkana liniami wewn8trznych powi6za> korespondencji i
odniesie; %si67ka jest zatem 5ytem autonomicz0
2I
!yszard Nycz> &ekstow# wiat% +oststrukturalizm a wiedza o literaturze, *arszawa CHH=> s; <2;
+ichai Bachtin> Estet#ka tw,rczoci s'ownej, tum; 'anuta )licka> *arszawa CHJ<> s; ?HB;
nym> maj6cym autora> pocz6tek i koniec> ale jednoczeGnie przedmiotem> kt9ry sam
do sie5ie nie nale7yP al5o inaczejE Autonomia ksi67ki jest tylko powierzchni6 jej
ontoloiczneo statusu; &o> co istnieje przede wszystkim> ponad poszcze9lnymi
ksi67kami> to wszechkorespondencje i wszechod0niesienia; 'lateo mo7na s6dzi:>
7e wynalazek hipertekstu wydo5y na jaw jedynie te waGciwoGci tekst9w> kt9re w
Gwiecie ksi67ki drukowanej 5yy ukryte 0 a 9wnie nielinearnoG: systemu
wzajemnych odniesie mi8dzy ksi67kami konstruowaneo przez ludzki umys;
"pisaneo tu pokrewiestwa mi8dzy Bi5liotek6 a hipertekstem nie zmienia
dost8pnoG: multimedialnych odsyaczy w tekGcie elektronicznym; Nie rekonstruuj6
one symultanicznej> okreGlonej przez zasad8 synestezji peni dozna uczestnika
kultury oralnej 0 raczej intensy-ikuj6> pot8uj6 waGciwoGci samej Bi5lioteki;
(hocia7 mo7na wszystkie odsyacze hipertekstu traktowa: jako wirtualnie
jednoczesne> to jednak na MekranieO umysu ukazuj6 si8 one w linearnym ci6u;
Poza tym trze5a przypomnie:> 7e w kulturze oralnej jednoczesnoG: doGwiadczenia
ezystencji @coG> co w nowszej literaturze 6czone jest z synestezj6A zwi6zana 5ya z
kolist6 koncepcj6 czasu> z przekonaniem o odnawialnoGci 7ycia> a wi8c z
doGwiadczeniem cakowicie o5cym czowiekowi wsp9czesnemu; "dnawialnoG:
7ycia to jednak coG zupenie inneo ni7 ekstaza zwi6zana z MzapomnieniemO czasu>
kt9rej uleaj6 niekt9rzy 7eluj6cy w sieci Internetu; &rze5a te7 pami8ta:> 7e 5ram6
do hipertekstu> czy szerzej 0 do Internetu> jest wci67 wizualny inter-ejs ukazuj6cy si8
na komputerowym monitorze; Zmys wzroku jest naszym 9wnym przewodnikiem
po Internecie i wiele wskazuje> 7e ten stan rzeczy niepr8dko si8 zmieni; 'ominacja
5odKc9w wzrokowych podtrzymuje wyro5iony przez kultur8 druku Msuch
pisemnyO> kt9ry jest liniowy i loocentryczny w przeciwiestwie do Msuchu
oralneoO> kt9ry jest kosmocentryczny i przestrzenny
2H
; Ludzie oralni w d7unli
orientuj6 si8 wedle 5odKc9w suchowych> my w hipertekstualnych 6szczach orien0
tujemy si8 id6c za 5odKcami 9wnie wzrokowymi;
*arto jeszcze zwr9ci: uwa8 na dwuznaczny sens terminu> kt9ry jest
powszechnie stosowany na okreGlenie specy-iki MlekturyO hipertekstu; (hodzi o
Mnawiacj8O czy MnawiowanieO> nielinearny typ o5cowania z tekstem> rzekomo
niedost8pny czytelnikowi ksi67ki drukowanej> a niekt9rzy twierdz6> 7e w przypadku
hipertekstu nawiacja zast8puje wr8cz i wypiera lektur8 jako technik8 przeszoGci;
Lecz czym waGciwie jest sztuka nawiacjiL *ytyczeniem kierunku w nielinearnej>
synchronicznej przestrzeni> kt9remu podporz6dkowana zostaje aktywnoG:
podmiotu; *ytyczenie kierunku jest zawsze wy5orem jakiejG mo7liwoGci>
skonstruowaniem Gcie7ki podmiotoweo dziaania; &o waGnie ten konkretny wy59r
determinuje doGwiadczenie nawiatora> a nie nieskoczone mo7liwoGci wy5oru;
%onstruuj6c swoj6 niepowtarzaln6 Gcie7k8 nawiator sytuuje si8 w czasie> a czas
determinuje linearne nast8pstwo jeo akt9w; ,ipertekst przekracza wpraw0
'; de %erckhoTe> cyt; dzieo> s; CC2;
dzie linearn6 przestrzennoG: ksi67ki> nie przekracza jednak IinearnoGci lektury
determinowanej przez czas; +a sw9j spos95 hipertekst jest 5ezradny wo5ec czasu>
kt9ry w jeo przypadku jest tak samo okrutny jak dla czytelnika ksi67ki
drukowanej; ,ipertekstualna nawiacja wydaje si8 wi8c 5ardziej spokrewniona ze
Gwiatem Bi5lioteki ni7 ze Gwiatem kultury oralnejE nawiacja nie jest 5owiem aktem
ModnowieniaO czasu> lecz Mhistori6O> za ka7dym razem odmienn6> cakowicie
podporz6dkowan6 czasowi po0j8temiu jako przemijanie> utrata> zanikanie;
(zy nawiowanie w hipertekGcie zamazuje tradycyjn6 dystynkcj8 mi8dzy
autorem a czytelnikiemL *ielce znacz6cy jest tu przypadek Bol0tera> kt9ry
cytowan6 ju7 ksi67k8 Writin Space umieGci w sieci Internetu jako hipertekst;
+o7na j6 rzeczywiGcie czyta: w dowolnym kierunku> lecz 7e5y dokona: w niej
zmian> trze5a zdo5y: pozwolenie autora; Bolter cakowicie wi8c kontroluje
MinteraktywnoG:O swojeo dziea i pilnie strze7e nienaruszalnoGci ranicy mi8dzy
so56 a potencjalnym czytelnikiem 0 niekt9re strony jeo hipertekstu z de-inicji
wykluczaj6 w o9le dokonanie jakichkolwiek zmian;
*i8kszoG: dost8pnych w sieci Internetu hipertekst9w przypomina rzekomo
interaktywne dzieo BoteraE (hocia7 o-eruj6 nieskoczon6 swo5od8 nawiacji
5ardzo rzadko mo7na w tych konstrukcjach coG zmieni: lu5 coG do nich doda:;
*ieloG: rozwi6za jest nadzorowana przez autora00proramist8 i jest to nadz9r nie
mniej ryorystyczny ni7 nadz9r autora nad ksi67k6 drukowan6> tote7 inwencja
nawiatora0czytelnika nie jest jakoGciowo inna ni7 pomysowoG: czytelnika
tradycyjnej encyklopedii; +amy wi8c do czynienia 0 w znacznej cz8Gci przypadk9w
0 z hipertekstami mimo wszystko kontrolowan#mi Wt#pora"icznie@%
Prawdziwie interaktywne hiperteksty nale76 w sieci Internetu do rarytas9w>
jak cho:5y projekt W<9web @5u;Tillae;Tirinia;eduA> kt9ry dopuszcza
przeksztacenia i zmiany w Grodowisku 5azowym> dlateo najprawdopodo5niej jest
to jeden z najwi8kszych dokument9w Internetu; 'laczeo tak si8 dziejeL 'laczeo
tak silne s6 opory autor9w przed rzuceniem si8 na pene wody hipertekstuL (z8sto
tumaczy si8 to zjawisko z5ytnim zakorzenieniem tw9rc9w tych eksperyment9w w
strukturach umysowych kultury druku> a wi8c linearnymi i loocentrycznymi
nawykami myGlowymi> kt9re uniemo7liwiaj6 pen6 adaptacj8 do standard9w hiper0
teksytualnych; *ydaje mi si8> 7e to tylko cz8G: prawdy; *iele 5owiem wskazuje>
7e mamy tu do czynienia z kon-liktem mi8dzy mo7liwoGciami o-erowanym przez
technoloi8 a ind#widualist#czn#m wzorcem kultur# 6ac(odu% F6dz8 poza tym> 7e
narodziny teo wzorca jedynie cz8Gciowo wi6zay si8 z ekspansj6 kultury druku
?3
;
'lateo nawet dy5y rzeczywiGcie zmalaa rola druku w kulturze> nie musiao5y to
jeszcze oznacza: reresu zachodnieo indywidualizmu; " jeo dalszych losach> a
wi8c i o losach tendencji do personalizowania autorstwa> wykluczaj6cej pen6
interaktyw0
Por; *;#; "n> cyt; dzieo> s; CII;
noG: tekstu elektroniczneo> zdecyduj6 inne> mo7na 5y rzec Mpozame0dialneO
elementy kultury Zachodu;
Zaadnieniem nie mniej istotnym jest mo7liwoG: partycypacji w po0
nadindywidualnej> syntetycznej ca'oci b#tu, kt9r6 mia5y ewokowa: hipertekst
jako interalna cz8G: Internetu; *edle %erckhoTeSa> sie: Internetu jest now6
postaci6 oralnoGci> kt9ra pozwala wypeni: Mo5ecnoGci6O kosmos opustoszay w
momencie> dy ludzie zacz8li kontrolowa: j8zyk za pomoc6 wizualneo al-a5etu;
Innymi sowy> tak hipertekst> jak i Internet przywracay5y mo7liwoG:
doGwiadczenia McaoGci 5ytuO> doGwiadczenia charakterystyczneo dla kultury
oralnej> co tumaczyo5y wt,rn) oralno medi9w 58d6cych i mo6cych 5y:
skadnikami sieci komputerowych;
*szystko to 5rzmi cokolwiek przesadnie; Postawmy jednak pytanie> jakieo
typu caoG: ujawnia si8 w hipertekstualnym InternecieL Internetowy nawiator
dysponuje mo7liwoGci6 konstruowania nieskoczonej licz5y tor9w swej 7elui> nie
zna jednak ich relacji wo5ec caoGci sieci internetowej 0 nie mo7e ich nanieG: na
map8> 5o prostu mapy nie ma i 5y: nie mo7e; Porusza si8 w przestrzeni amor-icznej>
jednak stale rozrastaj6cej si8 @Internet ci6le wz5oaca si8 o mo7liwoGci nowych
po6cze> przyrastaj6 do coraz to nowe domenyA> w kt9rej wytyczenie szlaku mo7e
5y: tylko czynnoGci6 doraKn6> wzl8dn6> przemijaj6c6 0 w Internecie czynnoGci
nawiacji nie kumuluj6 si8 poznawczo i nie prowadz6 do powstania mapy
poznaneo i pod5iteo terytorium; "5raz caoGci wymyka si8 nawiatorowi;
Podo5nie niepewna poznawczo jest sytuacja czowieka w Gwiecie ksi67ki;
Bardzo do5rze opisa t8 niepewnoG: #ore Luis Bores w opowiadaniu Hiblioteka
Habel% 6 punktu widzenia Boresowskieo narratora005i5liotekarza ksi67ki s6 nie do
pomyGlenia poza Bi5liotek6> jako 5yty w peni samoistne; Ale Bi5lioteka jako
caoG: jest niede-iniowalna> wymyka si8 wszelkim poj8ciom podsuwanym przez
poszcze9lne ksi67ki 0jej interalne cz8Gci skadowe; *edle Boresa> caoG: nie
od5ija si8 w swoich cz8Gciach> a linearny ukad pojedynczej ksi67ki zostaje
przekroczony przez 9w nieoarniony ukad wszechkorespondencji i odniesie;
.iur6> kt9ra chy5a do5rze streszcza intuicje Boresa wo5ec kultury ksi67ki>
zreszt6 -iur6 podsuwan6 czytelnikowi przez sameo autora opowiadania> jest koo;
#ednak koo o niezwykych waGciwoGciachE poz5awione Grodka> o stale
rozszerzaj6cym si8 o5wodzie; Bi5liotekarz jest jedynie cz6stk6 tak pojmowanej
caoGci; Fama zaG caoG: 0 podo5nie jak w przypadku internetoweo nawiatora
0jest poj8ciowo nieuchwytna;
Zupenie inny jest sens caoGci w kulturze oralnej> do kt9rej ma rzekomo
nawi6zywa: hipertekst; * kulturze oralnej mit o5jawia sakralny porz6dek
kosmosu> kt9ry 5y rzeczywistoGci6 prze7ywan6 i 85oko zin0terioryzowan6>
mo7na powiedzie:> 7e narzucaj6c6 si8 jednostce z niepodwa7aln6 oczywistoGci6>
emocjonalnie uchwytn6; #ak powiedzia $liade> czowiek kultur archaicznych
ezystowa 5lisko 5o9w> kt9rzy waranto0
wali> 7e Gwiat> w jSakim przyszo mu 7y:> 5y koem z wyraKnie oznaczonym
sakralnym centrum;
Internet> hipertekst nie o7ywiaj6 pusteo kosmosu czowieka wychowaneo
na standardach kultury druku; NatychmiastowoG: po6cze wcale nie oznacza
meta-izycznej sakralizacji caej sieci; "wszem> wszystko tu mo7e 6czy: si8 ze
wszystkim> lecz na zasadzie wielu jednostkowych> cz8sto anarchicznych i
przypadkowych asocjacji; Fieci Internetu 5rakuje scalaj6cej MnarracjiO>
Lyotardowskiej Mwielkiej opowieGciO> MmituO> 5y wykreowa: typ doGwiadczenia
przypominaj6cy Mpierwsz6 oralnoG:O cho:5y w odleym sensie; Wwiat> kt9ry
pojawia si8 w Fieci> tym r97ni si8 od Gwiata dawnej oralnoGci> 7e jest stale
rozrastaj6cym si8 okr8iem poz5awionym centrum; Wwiatem rozproszonym w
przeciwiestwie do skupioneo i skupiaj6ceo Gwiata mitu i oralnej komunikacji;
Zakoczenie
%onkluzja powy7szeo rozumowania wi67e si8 z dwoma eneralnymi
pytaniamiE (zy nie po7enaliGmy si8 @przynajmniej niekt9rzy z nasA z alaktyk6
Nuten5era z5yt pochopnieL (zy nie jest tak> 7e rzeczywistoG: hipertekstu ma
wi8cej wsp9lneo z kultur6 ksi67ki drukowanej ni7 z Moraln6 peni6 ezystencjiOL
Intencj6 mojeo wywodu 5ya twierdz6ca odpowiedK na o5a te pytania;
Ftandardy umysowe wytworzone przez kultur8 druku wcale nie znajduj6 si8 w tak
85okiej de-ensywie> jak chc6 niekt9rzy 5adacze elektronicznej rewolucji; Poza
tym w Gwiecie hipertekstu nie ma mo7liwoGci odzyskania Mpeneo polaO
ezystencji charakterystyczneo dla kultury oralnej; %ultura ery elektronicznej nie
5uduje waGciweo> to znaczy zadzaj6ceo si8 z normami umysowymi
wytworzonymi w epoce przedpiG0miennej> kontekstu dla tak rozumianej oralnoGci;
Innymi sowy> elektroniczny rdze wsp9czesnej kultury nie jest t6 le56> z kt9rej
miaa5y wyrosn6: nowa oralnoG:> radykalnie zrywaj6ca ze standardami mentalnymi
alaktyki Nuten5era;
Ftaraem si8 zinterpretowa: hipertekst raczej jako zwielokrotnion6
Bi5liotek8> jako jej zintensy-ikowe przedu7enie ni7 zupenie now6 rzeczywistoG:;
#estem 5owiem zwolennikiem pol6du> 7e Mna wsp9czesnej scenie komunikacyjnej
wsp9wyst8puj6 o5ok sie5ie media stare> nowe> a tak7e stare przeksztacone w
noweO
?C
; *sp9wyst8puj6> ale te7 wsp9pracuj6 ze so56> wz5oacaj6c mo7liwoGci
umysowe czowieka;
+aryla ,op-iner> *ultura audiowizualna u prou 99I wieku% *arszawa CHHI> s; J=;
)+B$!&" $("
Nowe Grodki masoweo przekazu
a przyszoG: ksi67ki
#akieG pi8: lat temu> kiedy na szeGciu woskich uniwersytetach> w tym na moim
uniwersytecie w Bolonii> wprowadzono nowy kierunek studi9w 0Grodki masoweo
przekazu 0 o9lnokrajowa komisja przy woskim ministerstwie oGwiaty pu5licznej
opracowaa zarys ich proramu; Pracuj6c nad tymi proramami> to znaczy nad
treGci6 wykad9w> mieliGmy GwiadomoG:> 7e wi8kszy nacisk musimy poo7y: na
ksztatowanie "orma mentis ni7 na przekazywanie okreGlonej wiedzy; (zeokolwiek
nauczyli5yGmy student9w noweo kierunku @analizy prasy> proram9w
telewizyjnych> socjoloii przekazu czy po prostu techniki przekazywania
in-ormacjiA> nim minie pi8: lat studi9w> na polu techniki in-ormacyjnej dokona si8
taka rewolucja> 7e wszystko> z czym ich zapoznamy> stanie si8 przestarzae; Zamiast
naucza: nowych technik i analizowa: treG: przekaz9w in-ormacyjnych 58d6cych w
o5ieu w dzisiejszym uniwersum in-ormacyjnym> warto wpoi: studentom przede
wszystkim takie -ormy wnioskowania> kt9re pozwoliy5y im zrozumie: nowe treGci
i nowe techniki; 'o5rze jest nauczy: dzisiaj studenta> jak dziaa komputer> ale
jeszcze lepiej wyksztaci: umiej8tnoG: loiczneo myGlenia> a5y za pi8: lat potra-i
zrozumie:> jak dziaa nowoczesny komputer 0 a jak 58dzie dziaa> na razie nie
mamy poj8cia;
+in8o nieco ponad trzy lata od tamteo projektu> kiedy 0 po rozpocz8ciu
wykad9w 0 zdaliGmy so5ie spraw8> 7e trze5a zmieni: proram; Pojawiy si8 nowe
sposo5y komunikacji> ka7dy m9 ju7 wprowadzi: do swojeo komputera
multimedialne interteksty> wy5ucha rewolucja Internetu; +usieliGmy opracowa:
nowe wykady> 7e5y studenci moli zrozumie: loik8 intertekst9w i nauczy: si8
sprowadzania i przekazywania in-ormacji poprzez Internet;
+ow8 techniki in-ormacyjne oznaczaj6 nowy spos95 myGlenia> studiowania>
przekazywania ideoloii; "to jeden z przykad9w; Prorocy rewolucji
in-ormatycznej utrzymuj6> 7e nowe Grodki przekazu doprowadz6 ju7 wkr9tce do
znikni8cia ksi67ki; Powiadaj6 nam> 7e przekazywanie in-ormacji w sieci @on netC
pozwala teoretycznie wprowadzi: do swojeo kom0
putera dowolnie wy5rane teksty @ju7 dzisiaj Internet mo7e nam dostarczy: dziea
wszystkie Fzekspira al5o umo7liwi: zal6danie do Enc#clopaedia HritannicaC i 7e
na odpowiednich dyskach ni e tylko zmieGci si8 cae dzieo &omasza z Akwinu al5o
Arystotelesa oraz wszystkie teksty literatury w danym j8zyku> ale 7e 58dzie
mo7liwe M7elowanieO wGr9d tych tekst9w> 6czenie w jednej chwili poj8: al5o
znalezienie w ci6u paru sekund miejsc> w kt9rych dane sowo pojawia si8 u
r97nych autor9w;
&e nowe technoloie s6 -aktem i nie ma od teo odwrotu; #eGli chodzi o
dodatkowe urz6dzenia multimedialne w rodzaju ('0!"+> mo7e powsta: pro5lem
taki sam jak przy wszelkiej dziaalnoGci wydawniczej> a mianowicie> co ro5i:> 7e5y
wypuszcza: na rynek dziea interesuj6ce z punktu widzenia kultury; * wypadku
natomiast zjawisk w rodzaju Internetu nie mam poj8cia> jak postawi: pro5lem
proramowania ich rozwojuE Fama anachronicznoG: systemu 0 w pewnym sensie
chroniona> 5y zapewni: mu swoist6 7ywotnoG: 0 winna skania: nas raczej do
rozprawiania o -aktach> jakie 58d6 miay miejsce> ni7 do ich planowania; Z druiej
strony nowe media powoduj6 0 jak zdarzyo si8 wraz z rozpowszechnieniem
komputer9w 0 wa7ne odwr9cenie tendencji do skupiania si8 na przekazie czysto
wizualnym> przywracaj6 5owiem dynamiczn6 r9wnowa8 mi8dzy przekazem
o5razowym a przekazem al-a5etycznym; Fzkoa jutra nie 58dzie miaa awek> ecz
stanowiska elektroniczne 0 oczywiGcie opr9cz miejsca do pisania r8czneo;
&rze5a jednak 5acznie czuwa: nad rozwojem nowych medi9w; "5-itoG:
in-ormacji mo7e in-ormacj8 zniszczy:E +i8dzy dysponowaniem milionami
mea5it9w in-ormacji na jakiG temat a niedysponowaniem ani jednym nie ma
wielkiej r97nicy; Przypominam> 7e dy5y zaproponowano wam miliard dolar9w w
jednodolarowych 5anknotach pod warunkiem> 7e przeliczycie t8 sum8> lepiej
odm9wi:E #eGli 58dziecie liczyli w tempie jeden 5anknot na sekund8 @i nie ustawali
w pracy tak7e noc6A> wymaa: to 58dzie trzydziestu lat z 9r6; #e7eli zaG zechcecie
dwanaGcie odzin dziennie poGwi8ci: na sen> jedzenie> za5iei hiieniczne i inne
czynnoGci> 58dziecie potrze5owali okoo szeG:dziesi8ciu trzech lat;
* przypadku miliarda dolar9w nie unikniemy korzystania z czek9w; Ale w
przypadku in-ormacji nie ma 7adnej droi na skr9tyE (zek z in-ormacj6 Mten plik
wart jest sto in-ormacjiO wart jest zero; #eGli sto in-ormacji ma nam do czeoG
su7y:> musimy przyswoi: je so5ie kolejno;
#ednak pro5lem nie sprowadza si8 do o5-itoGci in-ormacji> chodzi 5owiem
tak7e o ich selekcjonowanie; %a7dy> kto wprawi si8 ju7 w w8dr9wkach po
Internecie> wie> jak trudno odr97ni: Kr9da wiaryodne od dziwacznych i
ekscentrycznych; * miar8 wzrostu licz5y posiadanych in-ormacji coraz
wyraKniejsza staje si8 potrze5a kryteri9w selekcjonowania> a tych jeszcze nie mamy;
+o7na wysun6: przypuszczenie> 7e powstan6 jakieG MoGrodki por8czaj6ceO> za
kt9rych poGrednictwem spoecznoGci naukowe> reliijne al5o polityczne 58d6
wskazywa: Kr9da uznane przez sie5ie za wiaryodne @podo5nie jak w dziennikach i
periodykach m9wi si8
nam> kt9re ksi67ki zasuuj6 na zau-anie> a kt9re nieA; %iedy jednak licz5a
in-ormacji wzroGnie ponad okreGlon6 norm8> trze5a 58dzie korzysta: z kryteri9w
dziesi8tnych> a Kle 5y si8 stao> dy5y odpowiednie decyzje miay po prostu
charakter statystyczny; +usi uksztatowa: si8 jakiG Mw8chO> umo7liwiaj6cy
selekcjonowanie zaso59w @taki sam M w8chO> kt9rym kierujemy si8> kupuj6c w
ksi8arni t8 a nie inn6 ksi67k8A> kto jednak i jak 58dzie nam ten Mw8chO ksztatowa>
na razie nie wiemy;
Z artykuu przel6doweo> kt9ry ukaza si8 w jednym z czasopism
amerykaskich> dowiadujemy si8> 7e przez Internet mo7emy dotrze: do mn9stwa
Kr9de o jawnej inspiracji neonazistowskiej i antysemickiej; #edne mo7emy
rozpozna: 5ez trudu po nazwiskach> o5razach @swastyki> zdj8cia ,itlera itd;A>
innych nie spos95 pozna: na pierwszy rzut oka; Zwykle przedstawiaj6 si8 one jako
nierasistowskie i z pozoru zajmuj6 si8 o9lnie ksi67kami z dziedziny historiiP w
rzeczywistoGci jednak 5roni6 na przykad pol6du> 7e nie istniay o5ozy masowej
zaady> i dostarczaj6 na to dowod9w> kt9re w pierwszej chwili wydaj6 si8
wiaryodne; "czywiGcie pomijaj6 milczeniem inne prace> kt9re wskazuj6 na to> 7e
powa7na historiora-ia rozprawia si8 al5o rozprawia z takimi pol6dami; "t97 ja>
jako czowiek nauki> 5ez trudu rozpoznaj8 ideoloiczn6 orientacj8 ka7deo> kto
MprzemawiaO do mnie przez Internet; Pomijaj6c jednak -akt> 7e s6 dziedziny> co do
kt9rych nie mam takiej MdianostycznejO kompetencji> warto zastanowi si8> kto da
rozeznanie u7ytkownikom orzej przyotowanym;
Pojawia si8 poza tym pro5lem zar9wno ekonomiczny @koszt (ardware i
so"twareC, jak edukacyjny @umiej8tnoG: korzystaniaA; *prawdzie przemys mo7e
o5ni7a: ceny> a szkoa uczy: nowych technoloii> ale przepaG: pozostaje i trze5a
czasu> 7e5y j6 zasypa:; +i8dzy innymi dlateo> 7e rozw9j technoloiczny
przyGpiesza proces starzenia si8 i (ardware, i so"tware do teo stopnia> 7e nikt poza
nielicznymi uprzywilejowanymi nie jest w stanie dotrzyma: kroku naturalnej
ewolucji tych medi9w; #ako naukowiec chc8 5y: nale7ycie poin-ormowany> musz8
wi8c zmienia: komputer co najmniej raz na dwa lata> a co tydzie natykam si8 na
nowy proram ('0!"+ @5ardzo po7ytecznyA; &o wszystko ma wymiern6 cen8 w
kateoriach -inansowych> ale tak7e w kateoriach czasu potrze5neo na nauk8
nowoGci> riie osi6n8liGmy jeszcze demokracji telematycznej> istniej6 85okie
podziay klasowe> kt9re 58d6 wzrasta:> aczkolwiek nie potra-imy na razie ich
rozpozna:; * ka7dym razie nie s6 odpowiednikami podzia9w klasowych
wskazanych przez teori8 marksistowsk6;
*edu naj5ardziej pesymistycznych przewidywa uksztatuje si8
spoeczestwo podzielone na trzy klasyE na najni7szym poziomie klasa
proletariuszy nie maj6cych dost8pu do komputer9w @a tym samym do ksi67ekA i
uzale7nionych cakowicie od przekazu audiowizualneo> czyli telewizjiP na
poziomie Grednim dro5nomieszczastwo> kt9re umie korzysta: z komputera 5iernie
@typowym przykadem jest urz8dnik linii lotniczych sprawdzaj6cy na komputerze
rozkad lot9w i listy rezerwacjiAP wreszcie MnomenklaturaO @w sowieckim znaczeniu
terminuA> kt9ra wie> jak wyko0
rzysta: komputer do wykonywania analiz> jak -unkcjonuj6 proramy> jak odr97nia:
in-ormacje wartoGciowe od takich> co niczeo nie wnosz6;
&a sytuacja> nasuwaj6ca na myGl "rwellowski !ok -1.5, nie 5udzi naszeo
zachwytu; &ak wi8c pro5lem noweo spoeczestwa in-ormatyczneo sprowadza
si8 do teo> jak zapewni: ka7demu o5ywatelowi mo7liwoG: wejGcia do
nomenklatury; Antidotum na dyktatur8 telematyczn6 5ya5y nomenklatura masowa;
Nie jest to paradoks> nie jest to oksymoronP tak przecie7 stao si8 z wynalazkiem
druku; Z pocz6tku dost8p do sowa pisaneo miaa znikoma arstka @uczeni> czyli
przede wszystkim ludzie %oGcioaA> a wszyscy inni poleali na tych nielicznych>
jeGli chodzi o interpretacj8 Pisma Gwi8teo; Potem dost8p uzyskali wszyscy> co
doprowadzio do swo5ody interpretacyjnej @zoda> z wszystkimi teo
niedoodnoGciami> ale dy5y nie dokonao si8 to przejGcie> nie mieli5yGmy
nowoczesnej nauki> a wi8c i zjawisk> o kt9rych tu rozprawiamyA;
"t97 uniwersum telematyczne miao swojeo Nuten5era> ale jak dot6d nie
miao swojeo Lutra; *szyscy> tak7e katolicy> winni stawia: so5ie zadanie
dokonania protestanckiej re-ormy uniwersum telematyczneo;
!e-orma taka napotyka jednak przeszkody; * Ftanach Zjednoczonych w
Internecie jest jeden komputer na I< mieszkac9w> ale w innych krajach sytuacja ta
wyl6da znacznie orzej; A przecie7 z punktu widzenia demokratyczneo dost8pu
nawet w Ftanach Zjednoczonych nie przedstawia si8 to za do5rzeE #eden komputer
w sieci na I< mieszkac9w nie warantuje jeszcze ePual opportumt#% %im s6 ci
pozostali> tych I=> kt9rzy nie maj6 dost8pu do in-ormacjiL
Pro5lem demokracji telematycznej powinien sta: si8 priorytetowy dla
wszystkich rz6d9wP chodzi naturalnie o dostosowanie systemu szkolneo 0 od
szkoy podstawowej po uniwersytet;
+am wra7enie> 7e Gwiat intelektualny> zamiast przyjrze: si8 kompetentnie i
chodno nowym mediom> jest za-ascynowany dyskusjami tocz6cymi si8 w tonie
apokaliptycznym i reauje przera7eniem na zapowiedK znikni8cia ksi67ek; * tej
sprawie chcia5ym uspokoi: mych suchaczy i powiedzie:> jakie jest moje
niewzruszone przekonanie;
Platon pisze w Fajdrosie, 7e kiedy 59 &eut przedstawi -araonowi
&amuzowi sw9j najnowszy wynalazek 0 pismo> -araon zatroska si8> pomyGla
5owiem> i7 ludzie> nauczywszy si8 pisa:> przestan6 :wiczy: pami8:; %ilka
tysi6cleci p9Kniej Proust przypomnia nam> 7e umiej8tnoG: pisania nie tylko nie
osa5ia> ale wzmocnia pami8:; * *atedrze ?arii +ann# w +ar#u *iktora ,uo
kanonik %laudiusz .rollo> maj6c przed so56jeden z pierwszych ezemplarzy ksi67ki
drukowanej> spol6da przez okno na katedr8> t8 w caym teo sowa znaczeniu
wizualn6 encyklopedi8> 5oat6 w o5razy> kt9re opowiadaj6 histori8 Gwi8t6 i
Gwieck6> i wykrzykujeE MBiada\ &o za5ija tamto\OP ksi8a oznaczaa5y koniec
przekazu wizualneo;
+ic takieo si8 nie stao; *r8cz przeciwnie> pojawienie si8 noweo Grodka
przekazu nie tylko nie za5ija poprzednieo> ale zawsze uwalnia o od takich czy
innych serwitut9w; %iedy pojawia si8 -otora-ia i kino> ma0
larstwo nie umaroE po prostu nie musiao ju7 zajmowa: si8 portretowaniem czy
Gwi8towaniem al5o uwiecznianiem wydarze historycznychP zyskao swo5od8
pozwalaj6c6 na nowe przyody poznawcze @nie przypadkiem impresjonizm i
-otora-ia s6 r9wieGnikamiA lu5 po prostu wkroczenie na dro8 a5strakcji;
F6 dwa rodzaje ksi67ek> te> do kt9rych si8 zal6da> I te> kt9re si8 czyta> nie
ulea w6tpliwoGci> 7e nowe techniki wyeliminuj6 wiele ksi67ek pierwszej kateorii;
$ncyklopedia zajmuje mn9stwo miejsca na p9kach naszej 5i5lioteki @tak 7e ktoG
maj6cy skromne mo7liwoGci -inansowe nie mo7e so5ie pozwoli: na posiadanie
encyklopedii nie tylko dlateo> 7e jest droa> ale i dlateo> 7e droie jest miejsce>
jakie ona zajmujeA; 'zisiaj mo7na mie: ca6 Enc#clopaedia Hritannica na dyskietce
@al5o dost8p do niej przez InternetA> i to za niewy9rowan6 cen8; nowe techniki
pozwol6 poz5y: si8 z p9ek podr8cznik9w ramatyki> sownik9w> 5y: mo7e atla0
s9w> tom9w z zestawami chronoloicznymi lu5 5i5liora-icznymi; )zyskamy
oromn6 oszcz8dnoG: papieru> a wi8c drzew; Prosz8 pomyGle: i o tym> 7e kiedy
dawniej chciaem por9wna: dane dotycz6ce %artezjusza i %anta> musiaem wzi6: z
p9ki dwa opase tomy encyklopedii> teraz zaG wystarczy wywoa: o5ok sie5ie na
ekranie dwa interesuj6ce mnie hasa z tej7e encyklopedii; )7ytkownik dysku z
intertekstem odnosi nie tylko t8 korzyG:> 7e dysponuje oromn6 mas6 in-ormacji w
postaci skompresowanej> ale i t8> 7e nie musi tych in-ormacji kolejno Mprze5iea:O>
dy7 przenika je jak szydeko k85ek weny; * jednej sekundzie dociera si8 do
rozmaitych cz8Gci tej niewidzialnej 5i5lioteki> od5ywa si8 rejsy> nie przekraczaj6c
poudnik9w ani r9wnole7nik9w; "dkrywa si8 po6czenia mi8dzy odleymi l6dami;
Z druiej strony *orld *ide *e5 w Internecie jest *ielk6 +acierz6
wszystkich intertekst9wE wystarczy zro5i: MklikO na jednym ze s9w w wykazie> 5y
przejG: z jednej 5i5lioteki do innej; Fkania to czasem do 56dzenia 5ez adu i
skadu> ale pozwala te7 dokonywa: niezliczonych odkry:;
+ie mo7emy natomiast poz5y: si8 ksi67ek do czytania 0 od Iliad# po
najnowsz6 powieG:> nie tylko dlateo> 7e czytanie Mod deski do deskiO na ekranie
jest m8cz6ce> ale i dlateo> 7e ksi67ka jako -orma to jeden z tych wynalazk9w @jak
motek> y7ka> n97> widelecA> dla kt9rych nie znaleziono w ci6u stuleci lepszych
pod wzl8dem eronomicznym odpowiednik9w; %si67ka pasuje do r8ki> mo7na j6
czyta: w ka7dej prawie sytuacji> tak7e przy Gwietle Gwiecy> tak7e w 97ku> siedz6c
na a8zi drzewa> na 5ezludnej wyspie al5o w8druj6c na wiel56dzie przez Fahar8;
&eoretycy nowych Grodk9w przekazu powiadaj6 wprawdzie> 7e ksi67ka
wymaa lektury linearnej> od pocz6tku do koca @jest wi8c w pewnej mierze
MrepresyjnaO> dy7 narzuca nam niezmienny kierunek czytaniaA> hipertekst
natomiast pozwala skleja: w jednej chwili i wedle naszeo 7yczenia rozmaite partie
teo sameo tekstu> a tym samym zapewnia odczytanie oso5iste> za ka7dym razem
inne; Ale nikt przecie7 nie twierdzi> 7e encyklopedi8 czyta si8 w spos95 linearny> a
intertekst pozwala nam czyta:
j6 lepiej> ni7 to ro5imy zazwyczaj> 5rn6c mozolnie przez kolejne stronice> 5y dojG:>
powiedzmy> od B do F; natomiast ksi67ka do czytania susznie wymaa> 5yGmy
doszedszy do strony 233 pami8tali coG> co zostao powiedziane na stronie 23>
5yGmy uruchomili nasz6 pami8:> 5yGmy korzystali z naszej zdolnoGci prze5ieania
przestrzeni> kt9r6 w toku lektury uksztatowaliGmy w naszej wyo5raKni; %a7de
wielkie dzieo literackie jest na sw9j spos95 uksztatowane jak intertekst> jako 7e
kazdyjeo aspekt wi67e si8 z aspektem poprzednim> a cz8sto tak7e z nast8pnymE
*ielkoG: ry polea na umiej8tnoGci rozwikania tej struktury przy u7yciu pami8ci i
wyo5raKni> nie zaG na wywoaniu jej w spos95 mechaniczny na ekranie komputera;
PowieG: wykorzystuje cz8sto za5ie analepsis al5o prolepsis A"las(0back i
"las("orwardC, raz co-a mnie do teo> co zostao powiedziane poprzednio> raz
zapowiada> cho:5y w spos95 mlisty> to> co zdarzy si8 na nast8pnych stronicach;
PowieG: jednak nie wymaa ode mnie> 5ym porusza si8 w sensie materialnym do
tyu al5o do przodu> chodzi tu o to> 5y nie znikn8a aureola niejasnoGci; Biada
czytelnikowi> kt9ry zapoznawszy si8 z zapowiedzi6 nieszcz8Gcia> jakie spotka
5ohatera> przeskoczy w sensie materialnym ca6 ksi67k8> 5y z zakoczenia
dowiedzie: si8> jaki los teo 5ohatera spotka\ Przepadnie caa udr8ka> cae napi8cie
i wyczekiwanie 0 cae doznanie> jakie ksi67ka miaa przynieG: czytelnikowi; &o tak
jak5y za ka7dym razem> kiedy w operze *anera pojawia si8 lejtmotyw> jakaG
maszyna elektroniczna odrywaa mi wszystkie -ramenty> w kt9rych ten lejtmotyw
si8 pojawia; Przecie7 *aner chcia> 5y suchacz> wyawiaj6c 9w lejtmotyw> w
pewien spos95 skojarzy so5ie podo5ne melodie> kt9re ju7 sysza> ale kt9re w tym
momencie moy 5rzmie: mu w uchu jedynie jako niewyraKne echo;
+9wi si8 jednak o tym> 7e opowieG: zarejestrowana na dyskietce metod6
intertekstow6 pozwala czytelnikowi zmieni: zakoczenie i kaza: 5ohaterowi
prze7ywa: nowe perypetieP a nawet pozwala kilku czytelnikom rywalizowa:> kt9ry
naj5ardziej interesuj6co rozwinie opowieG:; F6 przykady dzie uo7onych
zespoowo w ten spos95; Ale w tym przypadku nie wprowadzono jakiejG nowej
literatury na miejsce tej> kt9r6 znamy od paru tysi6cleciE Po prostu wynaleziono
nowy atunek literacki> pokrewny temu> co w jazzie nazywa si8 jam session, kiedy
to wychodz6c z okreGloneo tematu tworzy si8 kompozycj8 opart6 na
wsp9dziaaniu kilku muzyk9w> przy czym ka7de wykonanie jest odmienne od
poprzednich; &o> 7e nowe technoloie prowadz6 do powstawania nowych -orm
tw9rczoGci> stanowi niez5ity -akt; Ale te nowe -ormy wcale nie zast8puj6 starych>
kt9rych potrze58 nadal 85oko odczuwamy;
#eGli ktoG wci6nie si8 w lektur8 Wojn# i pokoju, to zacznie si8 zastanawia:>
czy +atasza naprawd8 ulenie pochle5stwom Anatola> czy te7 dochowa wiernoGci
ksi8ciu Andrzejowi> czy ten wspaniay m87czyzna naprawd8 umrze @a nie chcesz
teoA i czy Piotr strzeli do napoleona; +o7esz wyo5ra7a: so5ie najr97niejsze
rozwi6zania> ale w kocu &ostoj powie ci> 7e wszystko prze5ieo tak a tak> ty zaG
nic nie 58dziesz m9 na to
poradzi:> natomiast przy Wojnie i pokoju w wersji intertekstowej w ka7dym
przeomowym momencie mo7na zmieni: losy 5ohater9w; (o wi8cej> mo7esz zacz6:
Wojn7 i pok,j od nowa i podsun6: do kontynuowania innym;;; * ten spos95
unikn65yG @powiada si8A dw9ch oranicze MrepresyjnychOE teo> 7e ma si8 przed
so56 powieG: otow6> i nieuniknioneo podziau spoeczneo na pisz6cych i
czytaj6cych; Ale jakjam sessions nie sprawiy> 7e inne rodzaje muzyki> muzyki
wyznaczonej przez partytur8> odeszy do lamusa> tak ta najnowsza dziaalnoG:
tw9rcza w niczym nie zaszkodzi opowieGciom #u7 napisanymO ani ich nie zast6pi;
PomyGlcie o opisie 5itwy pod *aterloo w n7dznikac( *iktora ,uo; *
odr97nieniu od Ftendhala> kt9ry opisuje @w +ustelni parme;skiejC 5itw8 widzian6
oczami .a5ryceo> patrz6ceo na ni6 od Grodka i nie rozumiej6ceo> co si8 dzieje 0
,uo ukazuje 5itw8 widzian6 z perspektywy Boa> patrzy na ni6 z lotu ptakaE *ie>
7e dy5y napoleon mia GwiadomoG:> i7 po druiej stronie rz5ietu wy7yny +ont0
Faint0#ean jest przepaG: @ale przewodnik mu o tym nie powiedziaA> kirasjerzy
+ilhauda nie run8li5y u st9p wojska anielskieoP 7e dy5y pastuszek> kt9ry su7y
za przewodnika Bulowa> podpowiedzia inn6 dro8 marszu> armia pruska nie
zjawia5y si8 na czas> 5y rozstrzyn6: losy 5itwy;
'ysponuj6c struktur6 intertekstow6> mo7emy opisa: od nowa koleje 5itwy
pod *aterloo> doprowadzi: do teo> 7e5y przy5yli .rancuzi NrouchySeo> nie zaG
Niemcy Bluchera> ale traiczne pi8kno tych stronic *iktora ,uo 5ierze si8 st6d
waGnie> 7e @5ez wzl8du na nasze pranieniaA rzeczy miay taki prze5ie> jaki
miay; Pi8kno Wojn# i pokoju kryje si8 w tym> 7e aonia ksi8cia Andrzeja koczy
si8 Gmierci6> cho: mo7e si8 to nam ani troch8 nie podo5a:; Bolesne oczarowanie>
jakie daje nam odczytanie na nowo wielkich traik9w> 5ierze si8 st6d> 7e ich
5ohaterowie mo6c unikn6: straszliweo losu> przez sa5oG: al5o zaGlepienie nie
widz6> jakiemu przeznaczeniu wychodz6 naprzeciw> i rzucaj6 si8 w przepaG:> kt9r6
wykopali wasnymi r8kami; Poza tym ,uo> wskazawszy wszystkie sposo5noGci>
kt9rych napoleon nie wykorzysta pod *aterloo> powiadaE M(zy napoleon m9
wyra: t8 5itw8L "dpowiadamy> 7e nie; 'laczeoL Z powodu *ellintonaL Z
powodu BlucheraL nie; Z powodu BoaO;
&eo sameo dowiadujemy si8 z wszystkich wielkich opowieGci> tyle 7e
czasem Boa zast8puje si8 przeznaczeniem al5o nieuchronnymi prawami 7ycia;
!ola opowieGci Mniemody-ikowalnychO na tym waGnie poleaE *5rew wszystkim
naszym pranieniom> 5y odmieni: przeznaczenie> zmuszaj6 nas one do teo>
7e5yGmy namacalnie poczuli> i7 nie ma 7adnych mo7liwoGci zmiany; I w ten
spos95> o czymkolwiek 5y m9wiy> zawsze opowiadaj6 o naszych losachP dlateo
czytamy je i kochamy; Potrze5ujemy pyn6cej z nich surowej> MrepresyjnejO nauki;
PowieG: intertekstow6 mo7e uczy: nas wolnoGci i kreatywnoGci; Bardzo do5rze> ale
to nie wszystko; "powieGci MotoweO ucz6 nas r9wnie7 umiera:;
PowinniGmy nauczy: si8 u7ywania i Internetu> i ('0!"+> 5y dzi8ki temu
nauczy: naszych 5liKnich czyta: tak7e ksi67ki; &o jest mo7liwe> nad0
chodz6ce czasy zapowiadaj6 czowiekowi kultury nowe o5owi6zki i nowe
doGwiadczenia> niedyG czowiekiem kultury 5y ten> kto umia czyta: i pisa:
ksi67ki> ale m9 pisa: je tak7e odr8cznie> powierzaj6c mechaniczn6 prac8 nad nimi
swoim sekretarzom al5o kopistom; 'zisiaj od czowieka kultury wymaa si8
znajomoGci zar9wno ksi67ek> jak nowych -orm pisania i romadzenia in-ormacji;
&ylko tak mo7na zawarantowa:> 7e nowe media 58d6 u7ywane w spos95
demokratyczny> 5ez odsuwania kookolwiek od nowych zaso59w in-ormacji> tylko
tak mo7na uczy: ka7deo> jak wy5iera: i jak ocenia: in-ormacje> kt9re otrzymuje 0 i
jednoczeGnie utrzymywa: przy 7yciu ten niez58dny instrument rozwoju ludzkieo i
kulturalneo> jakim jest ksi67ka;
niniejszy szkic ukaza si8 nakadem Pastwoweo
Instytutu *ydawniczeo @CHH<A w postaci pu5li0
kacji dwuj8zycznej; &ekst woski> zatytuowany Q
nuoui mezzl di communicazione e N destino del
libro, przetumaczy na j8zyk polski Adam Fzyma0
nowski;
%A+ILA !)'ZIlF%A
%ultura i sprawiedliwoG: spoeczna
*itkacy i Peiper wo5ec przemian
cywilizacyjnych
$kspresjonistyczne i -uturystyczne propozycje teorii rozwoju kultury> Gwiadomie przeciwstawne so5ie
w ocenie kierunku teo procesu> a w zwi6zku z tym i w widzeniu spoecznej -unkcji sztuki>
zarysoway kilka mo7liwoGci w opisie postawy i roli artysty w Gwiecie wsp9czesnym; " ile
propozycje te traktowa: mo7na jako umowne punkty wyjGcia w -ormuowaniu pro5lematyki
cywilizacyjnej w polskiej autore-leksji literackiej lat mi8dzywojennych> o tyle teorie Ftanisawa
Inaceo *itkiewicza i &adeusza Peipera stanowi6 przykad GwiadomoGci ranicznej> przykad
wyci6ni8cia konsekwencji najdalszych i najdrastyczniejszych z oceny o9lneo ksztatu kultury;
Pol6dy tych dw9ch artyst9w cz8sto si8 traktuje jako kontynuacj8 w6tk9w ekspresjonistycznych i
-uturystycznych; #eGli jednak mo7na m9wi: tutaj o jakiejkolwiek kontynuacji> to jedynie o
przewrotnej> wz5oacaj6cej i przezwyci87aj6cej wiele niekonsekwencji i naiwnoGci wersji wczeGniej0
szych; $kspresjonizm i -uturyzm z jednej strony> *itkacy i Peiper z druiej 0 to punkty wyjGcia i
punkty dojGcia pewnych o9lnych ocen rozwoju cywilizacji dwudziestowiecznej;
#ednoG: i wieloG:
Pro-ecja Ftanisawa Inaceo *itkiewicza interalnie 6czy w so5ie -ilozo-i8 i teori8 rozwoju
spoeczneo oraz teori8 kultury 0 w dwojakim rozumieniu teo sowaE szerokim> antropoloicznym>
o5ejmuj6cym -ormy wszelkieo ludzkieo dziaania spoeczneo> i w87szym> w jakim zazwyczaj si8
rozumie Mkultur8 duchow6O czy wr8cz Mkultur8 artystyczn6O;
@;;;A $kspresja tw9rcza jako w pewnym sensie koniecznoG: natury ludzkiej> 58d6ca pr956
realizacji Gwiata podmiotoweo w Gwiecie rzeczy> jest wyrazem pranienia ci6ej autokreacji 0 przez
komunikowanie sie5ie innym ludziom; * punkcie wyjGcia zarysowuje si8 wi8c podstawowa
antynomia
samotnoGci indywiduum i koniecznoGci ekspresji> czyli potrze5y kolektywu @innych
ludzi> spoeczestwaA> antynomia samotnoGci i solidarnoGciP wszystko to
relatywizuje poj8cie oso5owoGci okreGlonej przez pewien rodzaj zwi6zk9w
mi8dzyludzkich> konstytuuj6cej si8 w ekspresji dost8pnej prze7yciu spoecznemu>
co w spos95 paradoksalny stanie si8 jednoczeGnie pocz6tkiem zu5y> przyczyn6
pierwsz6 jej nast8pnej deradacji; Przez eksterio0ryzacj8 wchodzi Istnienie
Poszcze9lne w autentyczne relacje z innymi na tle wsp9lneo uGwiadomienia
jednoGci i odr85noGci od caeo istnienia; Istotnym aspektem zderzenia oso5owoGci
z Istnieniem> nieskoczonoGci6 i Gmierci6 jest u *itkaceo zetkni8cie ze Gwiatem
natury> co w pewnym stopniu wyjaGnia> dlaczeo uwa7a on> 7e uczucia
meta-izyczne miay wi8ksze szanse pojawienia si8 we wczeGniejszych stadiach
rozwoju ludzkoGci> dy sa5o poznana i opanowana przyroda narzucaa czowiekowi
postaw8 permanentneo przera7enia i podziwu;
#ednak samotnoG: indywiduum w nieskoczonoGci istnienia staa si8 nieznoGn6 dla
czowieka w niezupenie udoskonalonych jeszcze warunkach spoeczneo 7ycia i postara si8
on zamiast *ielkiej &ajemnicy stworzy: inneo .etysza 0spoeczestwo> w kt9rym okama
najistotniejsze prawo IstnieniaE oraniczonoG: i jedynoG: ka7deo Istnienia Poszcze9lneo>
a5y nie 5y: samotnym wGr9d roKnych pot8 natury
C
;
Procesem powolnym> lecz nieodwracalnym jest dla *itkaceo uspo0
ecznienie rodzaju ludzkieoE poz5ycie si8 uczucia samotnoGci na 5azie praOis,
podporz6dkowanie istnienia totalneo zasadzie u7ytecznoGci dla czowieka;
*sp9praca w dziele opanowania Gwiata natury przeksztaca zasadniczo charakter
wi8zi mi8dzyludzkiejE IloGciowo wyra7a si8 to w zwi8kszaniu rup> w kt9rych
jednostka partycypuje> jakoGciowo 0 w podziale pracy; * wyniku ostatecznym
rozw9j wi8zi spoecznej powoduje odci8cie jednostki od 5ezpoGrednieo kontaktu
ze Gwiatem natury> poniewa7 cae otoczenie staje si8 Grodowiskiem przetworzonym
dziaalnoGci6 ludzk6> a wi8c Gwiatem kultury;
$kspresja tw9rcza nosi w so5ie zal67ek samounicestwienia 0 wyra7aj6c
samotnoG: i traiczny los Istnienia Poszcze9lneo> jednoczeGnie wzmacnia
spoeczestwoP traedi6 rozwoju spoeczneo jest dla *itkiewicza to> 7e ka7dy krok
naprz9d> ka7de autentyczne odkrycie zamyka 5ezpowrotnie dro8 do pierwotneo
stanu kontemplacji i spontanicznej ekspresji oso5owoGciE
Przeklestwem ka7dej wy5itnej jednostki jest to> 7e utrudnia ona przyjGcie
nast8pnym> waGnie dlateo> 7e nar9d czy rupa spoeczna> w kt9rej ona powstaa> karmi si8
jej si6 jako ciao z5iorowe
2
;
C
Ftanisaw Inacy *itkiewicz> nowe "orm# w malarstwie i w#nikaj)ce st)d nieporozu
mienia, wE ten7e> nowe "orm# w malarstwie i inne pisma estet#czne% *arszawa CH=H> s; CB=;
2
&am7e> s; C?3;
* ekspresyjnych teoriach oso5owoGci proces autoa-irmacji jednostkowej w
tworzeniu przedmiot9w w stosunku do indywiduum zewn8trznych uwa7a si8 za nidy nie
ustaj6cy dialo oso5y ze zrei-ikowanym Gwiatem spoecznymE
@;;;A w ten spos95 samourzeczywistnianie oso5owoGci pozostaje trwale nie0
zakoczone i dzi8ki temu oso5owoG: jest Kr9dem spoecznie wartoGcioweo wysiku>
poniewa7 jest polem trwaeo niezaspokojenia zmierzaj6ceo ku wasnej likwidacji> kt9ra nie
daje si8 cakowicie urzeczywistni:; &o waGnie nazywamy tw9rczoGci6 ludzk6
?
;
&akie rozumienie tw9rczoGci i wszelkiej ludzkiej pracy> jako ci6eo
przeciwstawiania si8 Gwiatu stanowi6cemu wieczne> o5ce> M5ezmyGlneO
nie5ezpieczestwo dla jednostki> spotykamy np; u Brzozowskieo; 'la
*itkiewicza> posuuj6ceo si8 podo5n6 teori6 kreacji> Gwiat jednak nie jest
wiecznie MnieotowyO> a szczeroG: spontaniczna staje si8 niemo7liwa w
spoeczestwie dostarczaj6cym szerokieo wachlarza mo7liwoGci otowych
identy-ikacji 0 Mmamy kompletny wy59r masekO; &u rysuje si8 zacz6tek katastro-y>
traicznej antynomii mi8dzy a-irmacj6 oso5owoGci a a-ir0macj6 solidarnoGci; F6 one
nawzajem so5ie konieczne> jednoczeGnie jednak wi8K spoeczna deraduje
stopniowo oso5owoG: do roli spoecznej> a wi8c k9ka w try5ie maszyny; Proces
ten> zdaniem *itkaceo> dotyczy wszystkich ludzi> nawet wy5itnych i zajmuj6cych
eksponowane stanowiska spoeczne;
&ak wi8c odkrywa si8 mo7liwoG: rozwi6zania owej antynomii wst8pnej>
traiczna ze wzl8du na wartoGci indywidualne> al5owiem przynosz6ca zwyci8stwo
ciau z5iorowemu; &endencje interacyjne spoeczestwa trans-ormuj6ce
autentyczne zwi6zki oso5owe w zwi6zki mediatyzo0wane przez role spoeczne 0 to
dla *itkiewicza wyznaczniki katastro-y indywiduumE
niezale7nie od r97nic przekona w jakichG pro5lemach cz8Gciowych ka7dy musi si8
zodzi: na to> 7e rozw9j ludzkoGci idzie> zaczynaj6c od najpierwotniej szeo zrzeszenia> w
kierunku upoGledzenia indywiduum na rzecz teo zrzeszenia> przy czym indywiduum to w
zamian za pewne wyrzeczenia si8 otrzymuje inne korzyGci> kt9rych 5y samo osi6n6: nie
moo; Podporz6dkowanie interes9w jednostki interesom o9u 0 oto najo9lniejsze uj8cie
teo procesu> kt9ry nazywamy uspoecznieniem ;
Post8p socjalizacji dokonuje si8 na 5azie przemian Gwiata material neo 0 rozwoju
techniki i specjalizacji dziaalnoGci ludzkiej> przynosz6c korzyGci materialne> ale i
automatyzacj8 codziennych -unkcji> wyra7aj6c
?
Leszek %oakowski Ioito, materializm (istor#czn# i ekspres#jna interpretacja osobo
woci, wE ten7e> *ultura i "et#sze, *arszawa CH<I> s; C?2;
B
F;I; *itkiewicz> nowe "orm#%%%, wyd; cyt;> s; CCH;
si8 w deradacji psychiki indywidualnej> ale realizuj6c idea etyczny 0masowe zaspokojenie
potrze5> idea swoiGcie poj8teo szcz8Gcia;
LudzkoG: nie mo7e si8 Gwiadomie co-n6: z raz ju7 osi6ni8teo stopnia kultury>
nawet nie mo7e si8 zatrzyma: @;;;A; Nie mo7emy si8 ju7 wyrzec wzrastaj6ceo udoodnienia i
5ezpieczestwa 7ycia> nie mo7emy Gwiadomie powstrzyma: dalszeo opanowania materii
@;;;A i wynikaj6cej st6d oranizacji klas pracuj6cych
=
;
*aGnie; !ozw9j nowej cywilizacji nierozerwalnie wi67e si8 z rozwo0
jem nowych klas spoecznych> a raczej z powstawaniem ich samoGwiado0
moGci> przeksztacaniem si8 w Mklas8 dla sie5ieO 0 siln6> 5o zoranizowan6;
&o jest waGnie w analizie *itkiewicza ten podmiot historyczny> kt9ry
dokonuje i w imi8 kt9reo dokonuje si8 nieu5aany ruch w kierunku
realizacji ideau etyczneo; "pis siy Mszareo> 5ezoso5isteo tumuO> teo
roKneo cienia> kt9reo zaledwie Mdotkni8cia i muGni8ciaO s6 w stanie
o5ali: stary porz6dek kulturowo0spoeczny> w swojej suestywnoGci 5liski
jest znanym sowom o Mwidmie kr676cym po $uropieO; )7ycie sowa MtumO
nie jest tu ju7 myl6ce> nie ka7e myGle: o motochu> tumie> masie &ardeSa> Le
Bona czy Fpenlera> tutaj tum to przede wszystkim klasa ro5otnicza> kt9rej
7ywotny interes i sama ezystencja skojarzone s6 z opanowywaniem Gwiata
materii; Proces ten powoduje jednak zasadnicz6 przemian8 wi8zi spoecznej
0 i tu *itkacy uo9lnia zjawiska podziau pracy i specjalizacji na procesy
wi8ziotw9rcze w spoeczestwie; Ftosuj6c terminoloi8 +annheima> mo7na
5y powiedzie:> 7e opisywany jest tu proces przeksztacania si8 wi8zi
su5stancjalnej w wi8K -unkcjonaln6; .unkcjonalna interacja oznacza dla
*itkiewicza to> 7e poszcze9lne elementy systemu spoeczneo tak s6
wzajemnie wo5ec sie5ie ustawione> a5y w caoGci zapewnia: maksymaln6
realizacj8 potrze5 spoecznych; Podporz6dkowanie cz8Gci caoGci>
kierunkowe wsp9dziaanie poszcze9lnych oniw spoecznych>
e-ektywnoG: oweo wsp9dziaania mierzona rezultatami osi6anymi w
dziedzinie produkcji d95r> powoduj6 upoGledzenie indywiduum na rzecz
zrzeszenia> oto 5owiem wychowuje si8 oso5nika do penienia pewnych
cz6stkowych -unkcji> zu5o7aj6c tym samym od pocz6tku jeo mo7liwoGci
indywidualne> a wysoki stopie komplikacji struktury spoecznej i podziau
pracy po85ia jednostronnoG: rozwoju oso5niczeo; Nawet uczeni teo losu
nie unikaj6> a dezinteracja poznania> wyra7aj6ca si8 spoecznie jako
specjalizacja ludzi nauki> w dziedzinie psychiki indywidualnej powoduje
deeneracj8 ludzkieo rozumuE Mnaszeo skarowaciaeo intelektu
wpychaj6ceo wszystko do z 9ry przyotowanych szu-ladek z
odpowiednimi napisamiO
<
; #eGli znaczne o5szary ludzkieo dziaania
przestaj6 wynika: z ekspresji oso5owoGci> a s6 tylko o5iek0
=
&am7e> s; C23;
<
&am7e> s; C2?0C2B;
tern i -unkcj6 u7ytecznoGci o9lnej> dochodzi w9wczas do kon-liktu dw9ch siE
d67enia do utrzymania sie5ie jako a5solutu ezystencjalneo i inercyj nej tendencji
do podporz6dkowania si8> do wyodneo wykorzystania kt9rejG z otowych
mo7liwoGci identy-ikacji podsuwanych przez kultur8; "5ce s6 *itkacemu zudzenia
ekspresjonist9w> kt9rzy mniemali> 7e oso5owoG:> przynajmniej oso5owoG: tw9rcza>
w tym> co dla niej najistotniejsze> niezale7na jest od charakteru wi8zi spoecznej> od
post8puj6cej rei-i0kacji kultury; F6dzi on> 7e strukturalne przemiany spoeczne nie
tylko implikuj6 zmian8 sytuacji zewn8trznej> ale powoduj6 trwa6 ewolucj8 psy0
chiki ludzkiej @wszystkich ludzi> w tym r9wnie7 artyst9wA;
&ym> co wyr97nia koncepcj8 autora now#c( "orm w malarstwie, jest
przeniesienie ranicy s-er wchodz6cych ze so56 w nieuleczalny antaonizmE nie jest
to ju7 przeciwstawienie radykalne jednostki spoeczestwu> dy mo7e ona jeszcze
zachowa: droo okupion6> ale suwerenn6 niezale7noG:; Famowiedza jednostki jest
eu-unkcjonalna w stosunku do charakteru wi8zi spoecznej; #ak 5y to powiedziano
we wsp9czesnym strukturalizmieE nawet dewianci nie mo6 5y: a5solutnie
spontaniczni> chocia7 mo6 si8 takimi wydawa:> u7ytkuj6 5owiem sym5oliczne
wzory zachowa podsuwane im przez ich kultur8; Fpecy-ik8 sytuacji dwudziesto0
wiecznej wyostrza dodatkowo -akt> 7e kultura techniczna to kultura uniwersalna;
Powstanie masowej kultury audiowizualnej 5urzy dotychczasow6 izolacj8
r97nych kultur; *skutek maksymalnie szy5kieo udost8pniania najszerszym
masom najnowszych zdo5yczy za pomoc6 pot87nych medi9w powstaje sytuacja
paradoksalna 0 przedsi8wzi8cia dokonane w duchu nawet naj5ardziej
indywidualnym staj6 si8 momentalnie wasnoGci6 tum9w> wszelkie 5untownicze
odruchy zostaj6 zneutralizowane przez reklam8> przyczyniaj6 si8 do zwi8kszenia
siy z5iorowoGci 0 na zasadzie sprz87enia zwrotneo> neuj6c tym samym wszelk6
dalsz6 mo7liwoG: indywidualizmu;
@;;;A Liczne teorie kryzysu kultury czy kryzysu literatury wy5ijaj6 na plan
pierwszy r97norakie czynniki odpowiedzialne za te procesy; +9wi si8 wi8c o
wularnym od5iorcy domaaj6cym si8 dostarczania mu pokarmu artystyczneo na
jeo miar8> oskar7a si8 klasy panuj6ce 56dK manipulator9w> 5iznesmen9w kultury>
7e nie su5sydiuj6 dzie am5itnych i literat9w z prawdziweo zdarzenia> lansuj6c
jedynie to> co mo7e przynieG: najwi8ksze zyski> oskar7a si8 wreszcie sam system
produkcji> wroi jako5y tw9rczoGci artystycznejP powiada si8> 7e sztuka zostaa
wyprzedzona przez wiedz8 oraz doskonalsze Grodki poznania i opisu
rzeczywistoGci> kt9re przyni9s ze so56 rozw9j techniki; 'la *itkaceo 5yy5y to
kwestie druorz8dne> nie rozdziera on szat nad tym> 7e tw9rcy zdradzaj6 powoanie
dla raty-ikacji materialnych> nad koniecznoGci6 wy5oru w o5liczu opozycji Msztuka
al5o 7ycieO> al5owiem wedu nieo nikt i nic nie mo7e znajdowa: si8 poza swoj6
kultur6 0 a jeGli mona wy5iera: Gwiadomie> to jedynie w o5r85ie jej sym5oli;
(harakterystyczne jest dla *itkiewicza wielopozio0
mow8 tumaczenie procesu zaniku sztuki 0 w ,elowskim sensie teo sowa 0 na tle
zmian psychospoecznychE jest to pacenie wartoGci6> jak6 stanowi sztuka i uczucia
meta-izyczne> za wartoGci realizowane w przyszej Mszcz8Gliwej ludzkoGciO; Punkt
ci87koGci caej koncepcji nadaje jej jednak rysy traizmu autentyczneoE dopiero u
*itkaceojest to kwestia rzeczywistej antynomii 0 antynomii dw9ch wartoGci> z
kt9rych o5ie s6 uznane za cenne i na do5r6 spraw8 nie powinno dochodzi: do
koniecznoGci wy5oru kt9rejG z nich> al5owiem 5rak kt9rejkolwiek zu5o7a @r97ne co
prawdaA wymiary ezystencji ludzkiej 0 antynomii kultury i sprawiedliwoGci
spoecznej;
&o nie jednostka miaa5y szans8 dokonywa: wy5oru mi8dzy tymi
wartoGciami 0 wy5oru dokonuje historia kultury> jest on ponadindywi0dualny; &ym
r97ni si8 antyutopia *itkacowska od naj5ardziej znanych dwudziestowiecznych
katastro-icznych wizji Gwiata> i7 proces trans-ormacji kultury ukazuje jako wynik
przemian powolnych i nieodwracalnych w in-rastrukturze spoeczestwa> a nie
dokona rupy ludzi Gwiadomie ukierunkowuj6cych systemy kulturalne na
dowolnie wy5rane przez sie5ie wartoGci; Fawny ?ow#, wspania'# wiat ,uDleya
mimo wymowy pesymistycznej zostawia nietkni8t6 s-er8 wolnoGci wy5oru
przynajmniej pewnej rupie ludzi o5darzonych wadz6; Pacenie wartoGciami za
wartoGci jest Gwiadomym i celowym wy5orem wi8kszeo do5ra czy mniejszeo zaE
M&o jest cena> kt9r6 winniGmy 5yli zapaci: za sta5ilizacj8> nale7ao dokona:
wy5oru mi8dzy szcz8Gciem a tym> co ludzie zwykli 5yli nazywa: [wiel0k6 sztuk6Z;
PoGwi8ciliGmy wielk6 sztuk8O
I
;
* teorii *itkaceo ju7 nie ma teo kom-ortu> jakim jest wyjaGnianie zaniku
sztuki celowym dziaaniemE ode5raniem jej ludziom> skazaniem jej na 5anicj8 lu5
zamkni8ciem w pilnie strze7onych pancernych sza-ach; &akie za5iei w stosunku
do r97nych wartoGci zawsze koczyy si8 -iaskiem; *itkacy neuje mo7liwoG: tej
wolnoGci> jak6 jest wy59r> al5owiem wraz z przeksztaceniem psychiki zanikn6: ma
po prostu jeden 5ieun opozycji 0 sztuka; 'ziea z przeszoGci kulturalnej nie 58d6
niedost8pne> 58d6 owszem muzea i alerieE M@;;;A ale nikt nie 58dzie zwiedza tych
ro59w> w kt9rych le7e: 58d6 porze5ane najwznioGlejsze chwile ludzkoGci zakl8te
w Gwiat oderwanych 5arw i ksztat9wO
J
;
Fama ocena opisywanych proces9w nie jest zreszt6 u *itkaceo zupenie
jednoznaczna 0 wartoGciuj6c je ujemnie> widzi on zarazem koniecznoG: wasnej
identy-ikacji z nimi> am5iwalencje w ocenie rzeczywistoGci kulturowej stanowi6
zasadnicz6 cech8 jeo myGlenia; Fzczere przekonanie nie tylko o nieodwracalnoGci
procesu uspoecznienia> ale wr8cz o etycznej koniecznoGci solidaryzowania si8 z
nim> jednoczesna o5rona 05ez szans o5rony 0 wartoGci zaro7onych ewolucj6
socjaln6> s6 przejawem
Aldous ,uDley> Mow#, wspania'# wiat, tum; Ftanisawa %uszelewska> *arszawa CH??> s; 2==;
J
F;I; *itkiewicz> +'owe "orm#%%%, wyd; cyt;> s; CC2;
podstawowej antynomii wizji Gwiata> wizji Gwiadomej swej niezodnoGci z
9wnymi tendencjami historycznymi> nie przynosz6cej przez to 7adnych
propozycji rozwi6zania pozytywneo> poniewa7 wszystkie wartoGciowe roz0
wi6zania wzajemnie si8 wykluczaj6;
Nale7y 5owiem pami8ta:> 7e w wymiarze spoecznym deradacja dotyczy
nielicznych przecie7 jednostek tw9rczych> dla innych ludzi proces r9wna si8
emancypacji; Ale owa emancypacja dla *itkiewicza staje si8 wt9rn6 5ar5aryzacj6>
niejako powrotem do stanu natury> w kt9rej atunek ludzi konstytuuje si8 na r9wni
z wieloma atunkami 5ioloicznymi;
Piekieln6 traedi8 artystycznej tw9rczoGci rozumiej6 mo7e dziG jedynie
artyGci> i to nieliczni; Pu5licznoG: al5o ryczy ze Gmiechu> al5o si8 o5urza lu5 rza0
dziej napawa si8 perwersj6 jedyneo pi8kna naszych czas9w> nie rozumiej6c do0
kadnie teo> 7e to jest koniec wszystkieo> co dot6d odr97niao nas od zwierz6t
H
;
@;;;A 'emokratyzacja umo7liwiona w s-erze spoecznej przez mechanizacj8 i
-unkcjonalizacj8> a w s-erze umysowej przez powszechnoG: oGwiaty i najnowszych
odkry: r9wna si8 w tym wypadku deradacji samej tw9rczoGci; *itkacy przewiduje
neatywne konsekwencje> jakie charakterystyczna zdo5ycz wsp9czesnej
cywilizacji 0 musee imainaire 0 wywrze na mo7liwoGci kreatywne tw9rc9w;
@;;;A &ak jak w s-erze rozwoju oso5owoGci M5oataO kultura dostarcza
otowych identy-ikacji> tak w s-erze tw9rczoGci trudno zdystansowa: si8 w stosunku
do wypr95owanych ju7 wzorc9w; Artysta> jak i ka7de Istnienie Poszcze9lne> to
oso5owoG:> kt9ra MnadajeO wartoGci kulturalne> ale kt9ra je r9wnie7 od5iera> przy
czym w kulturze noweo typu> masowej> wartoGci od5ieranych jest znacznie wi8cej
i one to zauszaj6 mo7liwoGci dalszej ekspresji; Z socjoloiczneo punktu widzenia
katastro-a oznacza stopniowy zanik tej rupy ludzi> kt9ra 5ya autentycznie
predestynowana do tw9rczoGci; * Gwiecie zoranizowanej masy> a wi8c trium-u
wieloGci nad jedy0noGci6> mo7liwoG: wy5oru mi8dzy a-irmowaniem swej jedynoGci i
niepowtarzalnoGci a lory-ikacj6 wieloGci 76dnej 5ahej rozrywki jest mo7liwoGci6
pozorn6; +ody pisarz z nienas#cenia usiuje 5untowa: si8 przeciwko rozrywkom>
ludycznym -unkcjom sztukiE
#a mam si8 popisywa: @;;;A przed t6 ohydn6 awiedzi6> oupion6 przez kino>
dansin> radio i kolejowe 5i5lioteki; #a mam dla ich za5awy pisa: takie waGnie
kolejowe romanse> 7e5y 7y:; A niedoczekanie ich @;;;A teo plemienia prostytut9w i
platytud9w
C3
;
*kr9tce jednak 0 su5sydiowany przez Fekcj8 "chrony Fztuki przy
+inisterstwie +echanizacji %ultury 0 tworzy powieGci 5ez podmiotu indy0
widualneo> kt9rych 5ohaterem s6 masy; Postacie artyst9w to jedyni spad0
H
&am7e> s; C=3;
C3
Ftanisaw Inacy *itkiewicz> nienas#cenie, t; C> *arszawa CH=I>
s; =I0=J;
ko5iercy heros9w dawnych czas9w> kt9rym dost8pne jest prze7ycie &ajemnicy
Istnienia> ale ich wielkoG: okazuje si8 GmiesznoGci6 w kon-rontacji z procesami
zachodz6cymi w kulturzeP kon-likt jest powa7ny> a nawet traiczny 0 przy tym
zostaje jednak sparodiowanyE Mostatnie meta-izyczne typy ludzkoGciO to zarazem
Modpadki> kt9re nie mo6 si8 zdecydowa:> a5y wreszcie odpaG: na do5reO> wielkoG:
misji artysty ukazana jest jako pochodna automisty-ikacji; &raizm artyst9w>
5ohater9w prozy i dramat9w *itkaceo> nie polea jedynie na wewn8trznej
rozterce mi8dzy utrzymaniem samowiedzy jedynoGci sweo niepowtarzalneo 5ytu
oso5oweo a apoloi6 wieloGci> solidarnoGci> spoeczestwa> atunku 0 w tej wizji
zawiera si8 ju7 przekonanie> 7e nie s6 to 5ynajmniej siy r9wnorz8dne; *6czenie w
t8 r8 demisty-ikacji r9wnie7 Mteo 9wniarza z Zakopaneo> *itkaceoOO 0 to
wyci6ni8cie konsekwencji skrajnych z wizji wsp9czesnej so5ie kultury;
+asa 0 spoeczestwo
%iedy &adeusz Peiper podj6 -uturystyczne haso M+iasta> masy> maszynyO>
nie 5yo to ju7 Mpotrz6sanie nowoGci kwiatemOP pro5lematyk8 t8> o5ecn6 w
GwiadomoGci literackiej dzi8ki -uturystom> nale7ao o5udowa: teori6 wszechstronn6
i przekonywaj6c6;
+iasto 0 to nowoczesna scena 7ycia> maszyna 0 narz8dzie specy-iczne dla
wieku industrializacji> masa 0 to w tej koncepcji Mnowoczesna -orma
wsp95ytowaniaO> nowy rodzaj wi8zi spoecznej i relacji socjalnych; Apro5ata tych
samych zjawisk nie zakada podo5neo stylu myGlenia> dlateo inny 58dzie u
Peipera rozkad akcent9w w samym rozumieniu zjawisk cywilizacyjnych>
indywidualistyczne i troch8 mistyczne upojenia lotu na stalowych skrzydach
ust6pi6 analizie proces9w spoecznych; Przede wszystkim redaktor MZwrotnicyO
okreGla typ swoich 9wnych antaonist9wP wszystkich katastro-icznie nastrojonych
krytyk9w kultury pomieszcza w kilku kateoriachE Mmoralist9w> pedao9w>
dziadk9w i 5a5:> Glepych i kulawych> i na dodatek modych poet9wO> 5ezkrytycznie
jako5y powtarzaj6cych 9wne idee ekspresjonizmu niemieckieo> co Peiper uwa7a
za dziaalnoG: spoecznie szkodliw6 w kraju> w kt9rym o9lna n8dza i przestarzaa
struktura spoeczna i tak nale7ycie opieraj6 si8 przejawom nowoczesnoGci;
Podstaw6 rozumowania jest przekonanie> 7e kultura to oddalenie si8
stopniowe> lecz nieodwoalne> od natury; Na wszystkich poziomach analizy 0
pocz6wszy od o9lnej teorii kultury> a na 5adaniach Mdroi rymuO kocz6c 0 opisuje
si8 ten proces w kateoriach przeciwstawienia adu> porz6dku> normy 0 poj8ciom
chaosu i 7ywiou; N9wnym elementem motorycznym teo procesu jest produkcja>
rozumiana szeroko> jako wszel0
Ftanislaw Inacy *itkiewicz> =ed#ne w#jcie% *arszawa CH<J> s; C<;
ka tw9rczoG: kulturowa> kt9ra jest zawsze dziaalnoGci6 spoeczn6; 'ziaalnoG: ta>
6cz6ca oso5y wi8zi6 -unkcjonaln6 opart6 na oraniczeniach ich oso5istej wolnoGci>
prowadzi Mku do5rom> kt9re przy prze5udowanej i uporz6dkowanej ospodarce
spoecznej mo6 sta: si8 Kr9dem powszechneo szcz8GciaO
C2
; Wwiat spoeczny i
Gwiat wytwor9w kulturowych oraniczaj6 a5solutn6 wolnoG: jednostki; #e7eli
Peiper krytykuje katastro-i0st9w> to nie dlateo> i75y nie dostrzea presji
spoeczestwa na jednostk8> ale ta presja> wywierana np; za poGrednictwem
techniki> jest przecie7 dzieem czowieka> rozwini8ciem pewnych jeo mo7liwoGci>
si6> Mkt9r6 wyoni on z sie5ie jako swoj6 koniecznoG:O
C?
; 'lateo ci> co j6
zwalczaj6> powoduj6 rozdarcie wewn7trzne czowiekaE M(zy7 nie siej6 w ten spos,b
naj5ardziej rani6cej waGni 0 waGni czowieka z samym so56LO
CB
+owy typ wi8zi
spoecznej> wytworzony 9wnie w toku technicznej produkcji> to wi8K znacznie
5ardziej s-unkcjonalizowana ni7 kiedykolwiek przedtem> ale 0 zdaniem Peipera 0 nie
prowadzi do osamotnienia jednostki w tumie i do powstania wi8z9w pozornych;
.unkcjonalizacja zwi6zk9w mi8dzyludzkich ma 5y: przyczyn6 wi8kszeo poczucia
wsp9zale7noGci> a wi8c interacji spoecznej; "raniczenia> kt9rymi spoeczestwo
MuklepujeO jednostk8> nie spowoduj6 naruszenia jej suwerennoGci wewn8trznej>
mechanizacja nie zarozi indywidualizacji> ale tylko w9wczas> dy indywidualizm
rozumie si8 0 tak jak Peiper 0 niejako wynik anarchistycznej wolnoGci od wi8z9w
spoecznych> lecz jako Gwiadomy wy59r z okreGloneo repertuaru mo7liwoGci> jako
Mksztat zdo5ytyO; * tym sensie Peiper polemizuje z tradycj6 protestu
antycywilizacyjneo zapocz6tkowaneo dzieem #eana #a0c^uesSa !ousseau 0
powr9t do natury nie jest> jeo zdaniem> mo7liwy dla czowieka w spoeczestwie> a
jedyna wolnoG:> jak6 czowiek rozporz6dza> to wolnoG: opanowywania swej natury>
rozwijania jej do pewnych cel9w> a wi8c proces analoiczny do rozwoju kultury w
historii atunku ludzkieo;
Przekonanie> i7 rozw9j technoloiczny atunku nie musi 5y: przyczyn6
katastro-icznych wizji kultury> zakadaj6cych cakowit6 uni-ormizacj8 oso5owoGci i
operuj6cych poj8ciem do5ra o9lneo cakowicie wyalienowaneo w stosunku do
jednostek> kojarzy si8 zazwyczaj z postaw6 spoeczn6 5lisk6 marksistowskiej
C=
;
)czciwa o5serwacja rzeczywistoGci industrialnej wskazuje jednak na najtrudniejszy
punkt tych teorii> a miano0
C2
&adeusz Peiper> $roa r#mu, wE ten7e; &7d#% <rt#ku'#, *arszawa CH?3> s; I=; 'alsze
teksty teo autora r9wnie7 wedu teo wydania;
C?
&; Peiper> !adio adwokat, s; ?C3;
CB
&am7e;
C=
+a przykadE M@;;;A mamy prawo s6dzi:> 7e chocia7 kon-likt mi8dzy potrze5ami ekspresji
indywidualnej a reuami wsp97ycia z5ioroweo nie mo7e 5y: usuni8ty 5ez reszty> to jednak
kon-likt ten nie powstaje 5ynajmniej z -undamentalnej opozycji mi8dzy pranieniem maksymal
nej realizacji przez jednostk8 jej wasnych potencji> niepowtarzalnie zwi6zanych z jej istnieniem
oso5niczym> a sprawnoGciami technicznymi atunkuO @Leszek %oakowski> Ksobowo w sa
kralnej i ekoloicznej wizji spo'ecze;stwa, wE ten7e; *ultura i "et#sze% *arszawa CH<I> s; CBBA;
wicie na pro5lem> jak urzeczywistni: koncepcj8 czowieka totalneo> interalneo>
kt9reo dziaalnoG: 5ya5y zawsze ekspresj6 jeo oso5owych wasnoGci> na czym
zasadza si8 u Peipera harmonia mi8dzy rozwojem oso5owoGci a rozwojem
cywilizacjiL * tym punkcie teoria jeo nie jest wolna od niekonsekwencji; Nosi on
niepodzielnoG: natury ludzkiej na s-er8 pracy i s-er8 tw9rczoGci> charakter wi8zi
spoecznej ukazuje poprzez proces produkcyjny; Ale nie mo7e nie widzie: -aktu> i7
wi8K produkcyjna (ominis "abris z jeo wytworem to raczej jarzmo dziaalnoGci
s-unkcjo0nalizowanej> a roz5udowany podzia pracy niweluje przyjemnoG: w two0
rzeniu rzeczy> kt9rej celowoG: i u7ytecznoG: przewa7nie s6 mu nie znane;
!ekompensat8 i poodzenie indywidualnoGci z produkcj6 maszynow6 przenosi wi8c
Peiper z dziedziny produkcji w dziedzin8 konsumpcjiP st6d te7 rzadziej ni7 u
-uturyst9w pojawiaj6 si8 u nieo stalowe ptaki> natomiast cz8GciejE tele-on> tramwaj>
taks9wka; Produkcja zaspokoi potrze5y> stwarzaj6c kom-ort codzienneo 7yciaE
nie> nie prawa maszynowej produkcji poddadz6 rytm poecie> lecz prawa
wsp9czesnej konsumpcji; )czestnicz6 w niej wszyscy; @;;;A )nowoczeGnianie 7ycia
rozpowszechnia wyody> a wyody ura5iaj6 dusz8
C<
;
Uyczliwy stosunek czowieka do narz8dzia oparty 5y5y wi8c na zasadzie
jeo u7ytecznoGci w procesie upowszechniania d95r uatwiaj6cych ezystencj8; Z
takiej samej dianozy katastro-iGci wyci6ali wniosek> 7e cen6 kom-ortu 58dzie dla
czowieka przyswojenie so5ie zachowa ro5ota; Peiper nadziej8 na
indywidualizacj8 i rozw9j oso5owoGci przenosi w s-er8 czasu wolneo> w now6
dziedzin8 7ycia stworzon6 przez mechanizacj8 produkcji> a wi8c i przez skr9cenie
czasu pracy; MZ o5-itoGci wolnych odzin> z 5oieo nadmiaru 58d6 masy
pracuj6cych> dla kt9rych wiecz9r jest dziG co najwy7ej snem o niedzieli>
skierowyway wypoczynek ku tworom sztukiO
CI
;
NiedoodnoGci> jakie znosi (omo "aber, zrekompensuje wi8c z nadwy7k6
(omo ludens
-.
%
Peiperowska teoria kultury rozwija si8 w ci6ej dyskusji z jej krytykami>
niech8: do produkcji zindustrializowanej tumaczy si8 wedu nieo jej
kapitalistyczn6 -orm6> jedynie dost8pn6 o5serwacji pod koniec XIX w; Fowo
MmaszynaO trwale kojarzyo si8 ze sowami M-a5rykantO> Mnadwar0toG:O> a praca
zmechanizowana zaw87aa horyzonty ro5otnika nie tyle przez 5rak poczucia jej
celowoGci> ile przez zwyczajny wyzysk; " tyie mo70
C<
&; Peiper> !#tm nowoczesn#, s; H<;
CI
&; Peiper> Sztuka a proletariat, s; C=C;
J
Podo5ne arumenty o5rony cywilizacji MpostindustrialnejO wsp9lne s6 wielu antropoloom i
ekonomistom zakadaj6cym> 7e zaspokojenie potrze5 prymarnych zwr9ci uwa8 czowieka na mo7liwoG:
rozwoju oso5owoGci w o5szarze roz5udowaneo czasu wolneo; Por; np;E #ean .ourastie> Le >rand
espoir du XXX siec'e, Paris CH<J;
na usprawiedliwi: now6 cywilizacj8> i7 udost8pni ona produkty pracy nie tylko nielicznym>
lecz wszystkim> czyli masieE
(oraz wi8kszy rozrost skupie miejskich;;; coraz wi8ksze r97niczkowanie si8
spoeczestw;;; (oraz wi8ksza zale7noG: jednostki od masy zoranizowanej;;; !osn6ce
znaczenie zrzesze @;;;A; +ani-estacje ro5otnicze nadaj6 masie widzialnoG: @;;;A masa0
spoeczestwo i masa0tum oddziaywaj6 coraz silniej na GwiadomoG: czowieka
CH
;
'zi8ki spojrzeniu socjoloicznemu przyw9dca awanardy nie zapomina> i7 waGnie
system wielorakich wsp9zale7noGci spoecznych sprawia> 7e masa0spoeczestwo to nie
zdezinterowany i rozproszony tum> kt9ry przewija si8 przez kartki wszystkich opis9w
Mre5elii masO> to po prostu zoranizowany i zrzeszony proletariat; +asa0tum jest wedu
Peipera jedynie zewn8trznym o5jawem przemian spoecznych> ale to nie masa kieruje
5ieiem spoeczneo 7ycia> a wi8c i kultury; * tym wzl8dzie Peiper nie dzieli pomyek
wielu wsp9czesnych so5ie kulturolo9w> o kt9rych w M'ianozie naszeo czasuO tak pisa
%arl +annheimE
#asne rozr97nienie mi8dzy rup6 a tumem pokazuje> 7e 5yo wielk6 pomyk6
pewnych psycholo9w> jak Le Bon i jeo nast8pcy @;;;A> dy ka7de zrzeszenie nazywali
tumem lu5 mas6; "dpowiada to stanowisku elit> kt9re doprowadzio je do utraty zau-ania do
wsp9czesneo spoeczestwa waGnie dlateo> 7e nowe rupy awansoway cywilizacyjnie;
Naj5ardziej interesuj6cym reprezentantem teo rodzaju podejGcia jest "rtea y Nasset i jeo
Hunt mas, kt9ry 0 chocia7 po5udza do wielu przemyGle 0 wykazuje te same oraniczenia; Na
skutek uto7samiania wzrastaj6cej licze5noGci spoeczestwa zjeo przemian6 w mas8
myGliciele ci nie dostrzeali wyraKnej r97nicy mi8dzy rozmaitymi mo7liwoGciami i -ormami
interacji rupowej; Nie ka7da rupa zo7ona z wielu jednostek jest mas6 lu5 tumem; Nale7y
odnotowa:> 7e rupy o okreGlonych -unkcjach i wasnych -ormach ekspresji nie o5ni7aj6> lecz
podnosz) poziom umysowy swych czonk9w> podczas dy dez0
9 25
interacja oso5owoGci cz8sto idzie w parze z dezinteracj6 spoeczestwa ;
Nowoczesna kultura ma> zdaniem Peipera> sw9j wyraKny spoeczny
adres i spoeczne zakorzenienie; ) podstaw jej masowoGci le7y nowy typ
ustroju pastwoweo; Zwyci8stwo rewolucji paKdziernikowej dostarczyo
Peiperowi widzialnych dowod9w wpywu masy na 5ie spraw kultury;
Nast8pstwa Midei rosyjskiejO 58d6 musiay oarn6: ca6 Mpowierzchni8
naszeo 7yciaO> Gmier: dawnej cywilizacji jako pewnej technoloii
atunkowej w kontaktach z przyrod6 przypiecz8towaa wojna> powstanie
noweo typu spoeczestwa socjalistyczneo 0 zadokumentowaa rewolucja;
CH
&; Peiper> ?iasto, masa, masz#na, s; 2302C;
23
%arl +annheim> $ianosls o" Kur &ime% Wartime Essa#s o" a Scocioloist, London
CHBI> s; H2;
,owe Grodowisko naturalne czowieka> w kt9rym procesy rozwoju kultury
XX w; osi6aj6 apoeum 0 to miasto> a w jeo 5udow8 interweniowa: 58dzie w
przyszoGci planowanie i wyo5raKnia artystyczna; +iasto jest s-er6 powstawania
pi8kna ludzkieo> a nie naturalneo; * tym punkcie Peiperowska apoloia
otoczenia zur5anizowaneo 5liska jest apoloii -uturystycznej i z5ie7na z
o9lnoeuropejsk6 tendencj6 do odkrywania i no5ilitowania urok9w dzie
powielanych masowo> przedmiot9w codzienneo u7ytku> czaru tandety>
ujawnioneo nie tyle w pojedynczych ezemplarzach> ile w rytmicznym
pulsowaniu nowoczesnej ulicy> w jej haasie> kolorach i ruchu; A5y wzmocni: sw6
pochwa8 pi8kna miejskieo Grodowiska> wytacza Peiper arument w kulturze
mocno zsakralizowanej najci87szyE wystawy sklepowe promieniuj6 pi8knem
r9wnym pi8knu kaplic katedralnych; (hodzi przy tym> jak si8 wydaje> raczej o
miejsce tych arte-akt9w w z5iorowym odczuciu estetycznym> o ich -unkcj8 jako
typoweo znaku kultury> a nie o por9wnywanie ich treGci sym5olicznych; Nowa
kultura miejska to kultura masowa likwiduj6ca podziay na s-ery ni7sze i wy7sze>
kt9re 5yy narz8dziami straty-ikacji spoeczestwa dawneo typuE
#est z5rodniczym zamachem na wolnoG: to wieczne wynaturzanie naj850
szych instynkt9w masy> to ci6e przemieszczanie kierunku jej rozrywek> to nai0
nanie jej upodo5a do niesprawdzonych miar kultury> to wieczne p6jdaoowanie>
przy kt9rym kaaniec oGwiaty zmienia si8 tak cz8sto w kaaniec niewoli
2C
;
Ftworzenie noweo typu kultury> umo7liwiaj6ceo masow6 partycypacj8>
dokonuje si8 na 5azie technicznej> nowa cywilizacja 5y a5y jakoGciowo r97na od
dawnej jako cywilizacja audiowizualna> dzie pierwszej in-ormacji i
wtajemniczenia w Gwiat jej znacze szuka si8 w codziennym otoczeniu czowiekaE
w radiu> kinie> witrynie sklepowej> reklamie> zmieniaj6c nie tylko zasi8 i rodzaj
o5szaru percepcji estetycznej> ale przeksztacaj6c cakowicie wra7liwoG: estetyczn6
czowieka;
!adio-on stanie si8 przedmiotem tak powszechnie u7ywanym jak dzwonek
elektryczny; I przyczyni si8 niemao do wytworzenia w czowieku nowej wizji Gwia0
ta; * miar8 jak myGl ludzka narzuca niewol8 silom przyrody> skracaj6 si8 odle0
oGci> Gwiat si8 zmniejsza> a zwi8ksza si8 widnokr6 i suchokr6 czowieka; Zmie0
nia si8 to> co mo7na 5y nazwa: czuciem Gwiata; Zmienia si8 czowiek; A sztukaL
22
* tworzenie sztuki interweniuje o9lny stan kultury i struktury spoecznej i
s6 w 58dzie> zdaniem Peipera> ci @znowu odnosi si8 to 9wnie do
ekspresjonist9wA> kt9rzy traktuj6 tw9rczoG: jako aktywnoG: niezale7n6 od
warunk9w spoecznych> od czynnik9w pozaartystycznych; Zale7noGci mi8dzy
sztuk6 a spoeczestwem s6 wielowarstwowe i dokonuj6 si8 za poGrednictwem
wszelkiej dziaalnoGci cywilizacyjnej czowieka; Fpoecze0
2C
&; Peiper> I#rk, s; 2<H;
22
&; Peiper> !adio"on, s; ?3B;
stwo interpretowa Peiper w duchu -unkcjonalistycznym 0jako spoeczny oranizm>
w kt9rym ka7dy element zyskuje znaczenie jedynie przez umiejscowienie w
odpowiednim systemie wielorakich zale7noGci; Podo5nieE MBudowanie dziea sztuki
jest to sprowadzanie chaosu do porz6dku> zmuszanie dowolnoGci do adu; "t97 ten
porz6dek @;;;A jest potrze56 sameo 7ycia @;;;A staje si8 podstaw6 mo7liwoGci
romadneo wsp97ycia ludziO
2?
;
+yGl t8 interpretowa: mo7na strukturalistycznieE "to wszelka kulturowa
aktywnoG: czowieka opieraa5y si8 na tych samych zasadach 0nadawania
porz6dku> wy5oru element9w wedu pewnych schemat9w czy paradymat9w> a
wi8c nadawania sensu zar9wno w sztuce> jak i we wszelkim spoecznym dziaaniu;
Ft6d wynikaj6 r97norakie konsekwencje> 9wnie zaprzeczenie wyj6tkowoGci
ekspresji tw9rczejP dzieo jest 5owiem takim samym tworem czowieka jak inne i
ujawnia waGciw6 atunkowi d67noG: do 5udowania porz6dku znacz6ceo w
opozycji do 5ezadu natury; Peiper odrzuca nadrz8dnoG: -unkcji ekspresyjnej na
rzecz artystycznej; 'ra7ni o 7ywioowoG:> spontanicznoG: i 5ezpoGrednioG:
artyst9w Mw ostentacyjnym 5uncie przeciw normie i -ormieOP typ poezji
ekspresjonistycz0nej nazywa Mmow6 szczeruch9w> dla kt9rych struny osowe s6
zarazem strunami sercaO; *ykazuje> 7e wolnoG:> szczeroG: i spontanicznoG: nie s6
w ich wypadku tak 5ardzo naturalne> 5o istnieje 85oki zwi6zek mi8dzy -orm6
poezji a -orm6 spoeczestwa kapitalistyczneo;
Fu75a spoeczna sztuki to nie Mrozpylanie haseO czy 5ezpoGrednia
u7ytkowoG:; &en motyw cz8sto powtarza si8 u Peipera w po6czeniu z uczuciem
uli> jakie oarn8o literatur8 polsk6 w latach dwudziestych> kiedy zamiast sztuki
walcz6cej czy podtrzymuj6cej na duchu mo7na 5yo uprawia: po prostu sztuk8;
Autor &7d# uwa7a wszak7e za koniecznoG: utrzymanie spoecznej roli sztuki>
odnosi j6 jednak do samej konstrukcji utworu; *ynika st6d pewna sprzecznoG: w
jeo pr95ach odzenia modelu literatury kanoniczneo> autoteliczneo> z modelem
politycznym al5o lu0dycznym; Artysta solidaryzuj6cy si8 z proletariatem nie 5ardzo
m9 liczy: na jeo aplauz; Peiper spodziewa si8 jednak> 7e -orma utwor9w> nawet
nie zrozumiana przez ro5otnika> wspiera: 58dzie walk8 klasow6 przez samo
ukazanie Gciseo zwi6zku i zale7noGci najodlelejszych nawet element9w
struktury> co charakteryzuje r9wnie7 ukady spoeczne; $kspresja masy w sztuce to
nie 0 jak u -uturyst9w 0 podejmowanie temat9w z jej 7ycia> to raczej odnalezienie w
pracy tw9rczej element9w podo5nych do produkcyjnej pracy ro5otnika; * teorii
Peipera pr95a odzenia eksperymentu -ormalneo z wizj6 re-ormy 7ycia ludzkieo
prowadzi o r9wnie7 do inneo stylu usprawiedliwie dla sztuki eksperymentalnej>
lecz w ostatecznym rachunku po7ytecznej dla mas; &en nowy typ arumentacji to
usprawiedliwienie pracy pozornie nie wykazuj6cej si8 natychmiastow6
skutecznoGci6> elitarnej sztuki dla dwunastuE MFztuka dla dwunastu to 5usola
tworzenia; Punkt orientacyjny; &o jest pocz6tek droi @;;;Ad &o jest
&; Peiper> ?iasto, masa, masz#na, s; 2C;
wiara w spoeczn6 wartoG: najlepszoGci @;;;A; Ft6d wynika> 7e sztuka ro5iona dla
dwunastu staje si8 z czasem po7ytkiem dwunastu milion9wO
2B
;
+ani-est sztuki dla dwunastu wyra7a u-noG: w to> 7e spoeczestwo rz6dz6ce
si8 zasadami racjonalnymi nie zaprzepaGci szansy stwarzanej przez Mczyst6 sztuk8O
czy Mczyst6 nauk8O> 7e zawarantowanie autono0micznoGci poszukiwa
artystycznych> nie odrywaj6cych nawet doraKnie z5yt wielkiej roli w
dalekosi87nym i planowym widzeniu spoeczestwa oparteo na zasadach
socjalistycznych> stworzy podstaw8 post8pu kultury; A5y sztuka moa 5owiem> jak
o tym marzyli konstruktywiGci i co mieGci si8 r9wnie7 w ideoloii socjalistycznej>
sta: si8 oranizacj6 -ormaln6 zjawisk codziennoGci w warunkach kultury masowej
@w naj5ardziej pozytywnym sensie teo sowaA> musz6 istnie: w6skie kr8i
artystyczne> w kt9rych in-ormacja sym5oliczna o charakterze artystycznym
powstaje i poddana zostaje ocenie; %onieczna jest> jak s6dzi wi8kszoG: 5adaczy
kultury> autonomia poszukiwa warantuj6cych samo istnienie sztuki> nowych
propozycji> kt9re pocz6tkowo zdawa: si8 mo6 szalone i nierealne i kt9re cz8sto
doczekuj6 si8 potem realizacji praktycznej; Peiper usiuje 6czy: interacjonistyczny
i autonomistyczny punkt widzeniaP sztuka autoteliczna dostarczya5y w jeo
wyo5ra7eniu wzorc9w sztuce stosowanej> propaandowej czy ludycznej> dy7 5ez
niej rycho doszo5y do zu7ycia i wyczerpania> a tym samym i do nieskutecznoGci
dziaania tamtych modeli; * dziedzinie poszukiwa nowych -orm tw9rczoGci
pozytywn6 rol8 odera: mo7e> zdaniem Peipera> tak7e rozumienie masy jako
potenalnych konsument9w pozwalaj6cych na realizacj8 pomys9w tw9rczych z
niesychanym rozmachem> zmieniaj6cych przez sam6 sw6 o5ecnoG: r9wnie7 takie
dziedziny sztuki> w kt9rych walor niepowtarzalnoGci ust8puje -ormom technicznie
powielanym> naj5ardziej pozytywnym przykadem waGciweo stosunku
nowoczesneo tw9rcy do techniki jest dla nieo dziedzina -ilmu; &u znowu
widoczna jest wyraKna r97nica jeo propozycji w stosunku do pomys9w
-uturystycznychP maszyna dla nieo to nie przedmiot uwiel5ienia> -etyszyzacji> ale
narz8dzie uwalniaj6ce czowieka od naj5ardziej m8cz6cych i trywialnych czynnoGci>
uwalniaj6ce sztuk8 od wularneo kopiowania rzeczywistoGci na rzecz niczym nie
oraniczonej kreacji; +aszyna nie jest r9wnie7 wzorcem pi8kna ani 5udowy dziea
sztuki;
nadejGcie nowej cywilizacji z nowymi technicznymi Grodkami powielania
treGci wita Peiper entuzjastycznie> podo5nie jak Apollinaire w CHCC r;> nadzieje zaG
na realizacj8 sprawiedliwych 76da spoecznych klas uciskanych towarzysz6 w jeo
myGleniu oczekiwaniom> 7e usuni8cie niesprawiedliwoGci i rzeczywiste
umasowienie kultury spowoduj6 nie5yway rozkwit sztukiE
A kiedyG po przewrocie o 5arwie dojrzaych odzin> po nasyceniu odnych
7o6dk9w> po k6pieli we wszystkich tchnieniach kultury> po oddaniu ro5otnikowi
&am7e> s; C<=;
spr87yn czynnej pracy umysowej> tr65y radoGci zdmuchn6 ostatni akt upoGledzenia
proletariackieo i nie tylko r9wnouprawnienie kulturalne> lecz kulturalne zr9wnanie stanie
si8 udziaem ro5otnika; *tedy nie 58dzie ju7 proletariatu ani z nazw#, ani z treGci> nie 58dzie
si8 ju7 m9wio o sztuce proletariatu ani o sztuce proletariatowi @;;;A; B8dzie si8 m9wio o
sztuce; " sztuce
2=
;
) teoretyka awanardy> na wskroG zracjonalizowaneo i trzeKwo myGl6ceo>
jest to 5odaj jedyny przypadek> dy w try5ie patetycznym daje wyraz radoGci;
!ozw9j i powstanie takiej harmonijnej kultury> w kt9rej wszystkie dziedziny
ludzkiej dziaalnoGci 58d6 wartosciotworcze> wymaa zdaniem Peipera
przezwyci87enia pewnych stereotyp9w myGlowych> uniemo7liwiaj6cych
zrozumienie rzeczywistej wartoGci ka7dej ludzkiej o5iektywizacji; 'o s-ery
wyodnych przes6d9w zalicza wi8c przekonanie o wy7szoGci pracy duchowej nad
-izyczn6; Przekonanie to szcze9lnie silne 5yo wGr9d elity tw9rczej> poniewa7
uGwi8cao j6> nawet jeGli w realnych stosunkach spoecznych nic nie warantowao
wyj6tkowej pozycji tw9rc9w; 'zieo jest e-ektem ludzkiej pracy; Peiper nie szuka
usprawiedliwienia dla sztuki poza procesem spoecznymP sam rozw9j spoeczny jest
wedu nieo Kr9dem wartoGci> r9wnie7 w dziedzinie kultury; 'lateo o5ce mu s6
teorie oso5owoGci artystycznej zoniskowane wok9 poj8: natchnienia> wieszczeo
szau> erupcji podGwiadomeo; 'emisty-ikacja mitu artysty> w kt9rym podstawowe
poj8cia to 7ary> onie> wulkany i zliszcza> jest u Peipera dosy: radykalna> ukazuje
on ten mit jako pochodn6 autoreklamy i pozerstwa> na5ierania czytelnika na
Mwyci6anie s9w stal9wk6 z sercaO; *yra7a tu jedn6 z tendencji europejskiej
literatury XX w;E nieo5ecnoG: emocji> 5rak silnie zaznaczaj6ceo si8 podmiotu
liryczneo; Poezja przestaje 5y: spektaklem auto5iora-icznym; * tw,rczoci
poetyckiej dostrzec mo7na mani-estacj8 procesu o5iektywizacji dziea> e-ekt
znacz6cej przemiany w rozumieniu samej istoty poezji> Mrestauracji poezji w jej
znaczeniu etymoloicznym jako [ro5otyZ> przesuni8cie akcentu z arti"eO na arte0
-akt> od mitu poety do rzeczywistoGci poematuO ;
naj85iej i najlepiej zdaniem Peipera pojmuj6 ide8 ci tw9rcy> kt9rzy pracuj6
nad rozwojem Grodk9w artystycznych> odkrywaj6 nowe mo7liwoGci wyrazu; (i
poeci> kt9rych stosunek do tradycji i wasneo zawodu nazwali5yGmy stosunkiem
ekspert9w literackich> to Mkarmiciele karmicieiiO> nauczyciele rzemiosa artyst9w0
technik9w cywilizacji czy artyst9w0propa0andyst9w; 'lateo naj5ardziej
u7ytecznym poet6 5y5y nie ten> kt9ry ze swej dziaalnoGci chcia5y uczyni:
polityczne narz8dzie 7ycia> ale po prostu poeta do5ry;
Pokazane tu przykady postaw tw9rc9w wo5ec przemian cywilizacyjnych
traktowa: mo7na jako rodzaj historycznej socjoloii sztuki tworzonej
2=
&; Peiper> Sztuka a proletariat, s; C<H;
2<
Rictor $rlich> &(e Ioncept o" t(e +oet as a +roblem o" +oetics, w z5iorzeE +oetics%
+oet#ka% +oetica, *arszawa CH<C> s; ICI;
przez samych artyst9w; &ypu myGlenia socjoloiczneo w ich wydaniu nie
wyznacza jednak jednoznacznie apro5uj6ca dianoza rozwoju spoeczneo i
kulturoweo; Ftanisaw Inacy *itkiewicz uwa7a rozw9j spoeczny za zu5ny dla
realizacji indywidualnych wartoGci; &adeusz Peiper natomiast wyra7a apro5at8>
entuzjastyczn6 a-irmacj8 dwudziestowiecznej cywilizacji; * samym sposo5ie
rozumowania jednak postawy autor9w now#c( "orm w malarstwie i now#c( "orm w
drukarstwie wykazuj6 wiele z5ie7noGci; @;;;A Przedstawiaj6 oni o5aj pewne tendencje
rozwoju spoeczneo> procesy zachodz6ce w in-rastrukturze spoecznej> kt9re s6
wynikiem przekonania o przewadze z5iorowoGci nad jednostkami; )kazuj6
post8puj6cy proces uzale7nienia jednostki od z5iorowoGci zoranizowanych>
oso5owoG: zaG jako uksztatowan6 przez charakter wi8zi> kt9ra ewoluuje w kierunku
coraz wi8kszej -unkcjonalizacji; Ft6d 9wne wartoGci wchodz6ce w r8 to wartoGci
spoeczne kultury i sprawiedliwoGci spoecznej> w jednej teorii wykluczaj6ce si8> w
druiej wzajemnie wzmaaj6ce swoje dziaanie; Przeksztacanie Grodowiska
naturalneo w kulturowejest procesem nieodwracalnym> nie liczy si8 tu na 7adne
powroty do natury ani te7 na wieczn6 rzekomo 7ywioowoG: i spontanicznoG:
natury ludzkiejP uniwersalna kultura przeksztaca sam6 natur8 czowieka> nie
pozostawiaj6c 7adnych enklaw dzikoGci; &aki typ widzenia wi8zi spoecznej i kul0
tury wpywa na ujmowanie roli sztuki; 'ziaalnoG: artystyczn6 w o5u przypadkach
sytuuje si8 w o5r85ie proces9w przemian spoecznych i traktuje jako podle6 takim
samym trans-ormacjom co wszelka ludzka dziaalnoG:; #ednak7e *itkacy nie ma
zudze na temat poo7enia sztuki w sprawiedliwym spoeczestwie do5ro5ytu> a
Peiper ma nadziej8> 7e awans spoeczny klas uciskanych i rzeczywiste umasowienie
kultury spowoduj6 nie5yway rozkwit sztuki;
&ekst powsta w roku CHI2> zosta zamieszczony w
ksi67ce %amili !udziskiej ?i7dz# awanard) a
kultur) masow)% Wok,' spo'ecznej roli pisarza @PI*>
*arszawa CHIJA; * niniejszej antoloii podany z
niewielkimi skr9tami i opatrzony tytuem od redakcji;
$'NA! +"!IN
Przemys kulturalny
*ynalazki techniki> kino> a zwaszcza radio> 5yy niez58dne do powstania kultury
przemysowej; #ednak7e spos95 ich zastosowania wprawi5y nieraz w zdumienie
wynalazc9wE kinematora-> aparatura do rejestrowania ruchu> zaarni8ty zosta na
rzecz widowiska> marzenia> czasu wolneoP telera- 5ez drutu> o zastosowaniu
pocz6tkowo praktycznym> pad z kolei upem za5aw> muzyki> rozrywki; Fia> kt9ra
je w ten spos95 wci6a w o5r85 kultury> to sia kapitalistyczneo zysku; 'la teo
zysku waGnie i dzi8ki niemu rozwijaj6 si8 nowe sztuki techniczne; Bez teo
czarodziejskieo 5odKca> jakim jest duch kapitalizmu> wynalazki te nie prze7yy5y
niew6tpliwie rozwoju o tak wyraKnym i silnym ukierunkowaniu; Ale od czasu> dy
9w 5odziec wyst6pi> zjawisko to przekracza ranice teo> co 0 GciGle 5ior6c 0
nazywa si8 kapitalizmemP w pocz6tkach pastwa radzieckieo Lenin i &rocki uznali
spoeczn6 wa8 kinematora-ii; Przemys kulturalny rozwija si8 we wszystkich
ustrojach 0 r9wnie do5rze siami pastwa> jak i inicjatywy prywatnej;
:wa systemy
* systemach zwanych socjalistycznymi pastwo jest a5solutnym wadc6>
cenzorem> dyrektorem> producentem; Ideoloia pastwa mo7e zatem odrywa: rol8
zasadnicz6;
#ednak przedsi85iorstwu prywatnemu nawet w Ftanach Zjednoczonych nie
pozostawia si8 nidy zupenej swo5ody rozwojuE pastwo jest przynajmniej
7andarmem;
+i8dzy pastwem0wadc6 w dziedzinie kultury a pastwem07andar0mem jest
wiele sytuacji poGrednich; Na przykad we .rancji interwencja pastwa w
dziedzinie prasy polea wy6cznie na wst8pnym zezwoleniu na pu5likacj8;
#ednak7e ma ono pod swoimi skrzydami narodow6 aencj8 in-ormacyjn6 @A.PAP w
dziedzinie -ilmu pastwo zezwala i zakazuje> su5wencjonuje cz8Gciowo przemys
-ilmowy> sprawuje kontrol8 nad zwi6zkiem producent9wP w dziedzinie radia
dysponuje prawnym monopolem> ale to0
leruje powa7n6 konkurencj8 rozoGni pery-eryjnych @Luksem5ur> $uropa C>
+onte (arlo> AndoraAP w dziedzinie telewizji usiuje sw9j monopol utrzyma:;
&reGci kulturowe wykazuj6 mniejsze lu5 wi8ksze zr97nicowanie w
zale7noGci od typu inerencji pastwaE neatywnej @cenzura> kontrolaA al5o
pozytywnej @nadawanie kierunku> adoptowanie> przyswajanie> upolitycznienieA> a
tak7e w zale7noGci od li5eralneo czy te7 przymusoweo charakteru interwencji>
zwi6zaneo z typem ineruj6ceo pastwa;
Nie uwzl8dniaj6c tych zmiennych element9w mo7na powiedzie:> 7e cho:
zdo5ycie jak najszerszej pu5licznoGci jest w r9wnym stopniu trosk6 systemu
inicjatywy prywatnej> jak i systemu pastwoweo @korzyGci polityczne i
ideoloiczneA> to system prywatny chce przede wszystkim podo5a: si8 od5iorcy;
B8dzie on ro5i wszystko> co mo7liwe w ranicach cenzury> 7e5y 5awi:> dostarcza:
rozrywki; Fystem pastwowy chce przekonywa:> wychowywa:E Z jednej strony
usiuje propaowa: ideoloi8> kt9ra mo7e nudzi: lu5 irytowa:> z druiej 0 nie
dziaaj6 na nieo 5odKce zysku> dzi8ki czemu mo7e o-erowa: wartoGci Mwy7szej
kulturyO @poadanki naukowe> arcydziea muzyczne> utwory klasyk9wA; Fystem
prywatny jest 7ywy> 5o rozrywkowy; (hce dostosowywa: swoj6 kultur8 do
pu5licznoGci; Fystem pastwowy jest sztywny> sztucznyE chce dostosowa:
pu5licznoG: do swojej koncepcji kultury; Ftara> wyz5yta seksu uwernantka
Anastazja i kociak z rozchylonymi warami 0 oto dwie mo7liwoGci;
Ndy5ym mia postawi: zaadnienie na paszczyKnie normatywnej> to 0 moim
zdaniem 0 nie nale7y tu dokonywa: wy5oru mi8dzy systemem pastwowym a
prywatnym> ale stworzy: now6 ich kom5inacj8; &ymczasem zaG najpewniejsz6
szans8 wzajemnej neutralizacji szcze9lnie niepokoj6cych aspekt9w systemu
prywatneo i pastwoweo daje konkurencja mi8dzy innymi w ramach kultury
narodowej @dotyczy to radia> telewizji> -ilmuA; *tedy te7 mo6 si8 rozwija: ich
aspekty naj5ardziej interesuj6ce @inwencje kulturalne w systemie pastwowym>
5ezpoGrednia konsumpcja kulturalna w systemie prywatnymA> jeGli oczywiGcie
58dziemy spraw8 rozpatrywa: a5strakcyjnie;
+ie 58d8 si8 w tym szkicu zajmowa pro5lemem dodatkowych poczyna
pastwa w dziedzinie polityki kultury ani tym systemem polityki kulturalnej> kt9ry
nazywa si8 MsocjalistycznyO> chocia7 0 z wyj6tkiem (hin 0 przenikaj6 w jeo o5r85
elementy kultury masowej ksztatowanej na mod8 amerykask6; Przedmiotem
mojeo szkicu 58d6 procesy kulturowe> kt9re rozwin8y si8 poza s-er6 o
nastawieniu etatystycznym @56dK reliijnym czy pedaoicznymA pod wpywem
pierwotneo 5odKca> jakim 5y prywatny system kapitalistyczny> i kt9rle mo6
zreszt6 przenika: p9Kniej w o5r85 etatystycznych system9w polityki kulturalnej;
Ue5y unikn6: wszelkich nieporozumie> terminu Mkultura przemysowaO 58d8
u7ywa na oznaczenie cech wsp9lnych wszystkim systemom> prywatnym i
pastwowym> zachodnim czy wschodnim> termin Mkultura masowaO pozostawiaj6c
na okreGlenie kultury przemysowej panuj6cej na Zachodzie;
&w9rczoG: jako skadnik produkcji 0
model 5iurokratyczno0przemysowy
* o5u wypadkach> mimo wszelkich r97nic treGci kulturowych> wyst8puje
koncentracja przemysu kulturalneo;
Prasa> radio> telewizja> -ilm> to wszystko wchodzi w zakres przemysu
szcze9lnie lekkieo; Lekkieo ze wzl8du na narz8dzia produkcyjne> a tak7e ze
wzl8du na wyprodukowany towarE jest to towar zawarty na stronicy dziennika> na
taGmie -ilmowej> ulatuj6cy na -alach eteru> kt9ry w momencie konsumpcji staje si8
niedotykalny> poniewa7 ta konsumpcja jest natury niematerialnej; Ale ten
szcze9lnie lekki przemys zoranizowany jest zodnie z modelem wykazuj6cym
najwi8ksz6 techniczn6 i ekonomiczn6 koncentracj8; * ramach systemu prywatneo
istnieje kilka wielkich przedsi85iorstw radiowo0telewizyjnych> kilka wielkich
koncern9w prasowych> kilka stowarzysze -ilmowych> kt9re koncentruj6 narz8dzia
produkcji @drukarnie> studiaA i sprawuj6 wadz8 nad Grodkami masoweo ko0
munikowania; * ramach systemu pastwoweo t8 koncentracj8 zapewnia pastwo;
%oncentracji technicznej odpowiada koncentracja 5iurokratyczna; 'ziennik>
stacja radia czy telewizji maj6 oranizacj8 5iurokratyczn6; Biurokratyczna
oranizacja jest dla pomysu tw9rczeo jak dy5y -iltrem> w kt9rym zostaje on
poddany 5adaniu> zanim znajdzie si8 w r8kach czowieka podejmuj6ceo decyzj8 0
producenta> redaktora naczelneo; 'ecyzja teo ostatnieo natomiast jest -unkcj6
pewnych interes9w anonimowychE ewentualnej rentownoGci proponowaneo tematu
@w wypadku przedsi85iorstwa prywatneoA> przydatnoGci politycznej @w wypadku
pastwaA> nast8pnie projekt przechodzi w r8ce wykonawc9w technicznych> dzie
podlea okreGlonej o5r95ce; Zar9wno w jednym> jak i w druim systemie Meneria
kulturowaO 0 autora piosenki> artykuu> projektu -ilmu> pomysu audycji 0 dostaje si8
mi8dzy dwa walceE wadz8 5iurokratyczn6 i wadz8 techniczn6;
+ad ca6 produkcj6 kultury masowej ci67y techniczno05iurokratycz0na
koncentracja; Ft6d tendencja do depersonalizacji aktu tw9rczeo> do przewai
racjonalnej oranizacji produkcji @technicznej> handlowej> politycznejA nad
pomysem> do dezinteracji enerii kulturowej;
#ednak7e tendencja ta> wynikaj6ca z systemu przemysoweo> napotyka
runtownie sprzeczne z ni6 zapotrze5owanie zrodzone z samej istoty konsumpcji
kulturalnej> kt9ra domaa si8 towaru zindywidualizowaneo> ci6le noweo;
Przemys produkuj6cy Grodki do prania wypuszcza na rynek wci67 ten sam
proszek> poprzestaj6c na zmienianiu od czasu do czasu opakowa> natomiast
przemys kulturalny potrze5uje produkt9w koniecznie zindywidualizowanych;
Pomys -ilmu mo7e uwzl8dnia: kilka standardowych przepis9w @intrya miosna>
(app# endC, ale powinien 5y: zindywidualizowany> oryinalny> niepowtarzalny;
&ak samo audycja radiowa> piosenka; Uresz0
t6 system in-ormacji> wielka machina prasy> wyawia codziennie to> co nowe>
przypadkowe> co jSest wydarzeniem> sowem to> co indywidualne; &emu wydarzeniu
nadaje swoist6 -orm8> a5yjSe odtworzy: w jeo jednostko0woGci;
Przemys kulturalny musi wi8c ustawicznie przezwyci87a: podstawow6
sprzecznoG: mi8dzy swoimi z5iurokratyzowanymi i standardowymi strukturami a
indywidualnoGci6 i nowoGci6 towaru> kt9ry ma dostarczy:; Famo jeo
-unkcjonowanie oparte jest na tych dw9ch przeciwstawnych parachE 5iurokracja0
inwencja> standard0indywidualnoG:
C
;
Paradoks> jaki powstaje z teo ukadu> wywouje pytanie> jak w o9le jest
mo7liwa 5iurokratyczno0przemysowa oranizacja kultury; &a mo7liwoG: zawiera
si8 niew6tpliwie w samej strukturze wiata w#obraDni% Wwiat wyo5raKni ukada si8
w pewne struktury zodnie z archetypamiE * 7yciu psychicznym czowieka istniej6
wzorce0modele> kt9re rz6dz6 Gwiatem marze> a zwaszcza marze
zracjonalizowanych> to znaczy dotycz6 temat9w mitycznych lu5 romantycznych;
Przepisy> konwencje> rodzaje literackie> narzucaj6 dzieom sztuki pewne struktury z
zewn6trz> typowe zaG sytuacje i typowe postacie dostarczaj6 im struktur
wewn8trznych; Analiza strukturalna wykazuje> 7e mity mo7na sprowadzi: do
struktur matematycznych; "t97 wszelka trwaa struktura daje si8 poodzi: z norm6
przemysow6; Przemys kulturalny dowodzi teo na sw9j spos95> zamieniaj6c
wielkie tematy romantyczne w standardy> powielaj6c archetypy> a7 stan6 si8
stereotypami; "pieraj6c si8 na pewnych modelach> poddanych pr95ie GwiadomoGci i
zracjonalizowanych> produkuje si8 romanse sentymentalne> praktycznie 5ior6c 0
seryjnie; Nawet uczucia mo7na podawa: w puszkach; Ale trze5a speni: jeden
warunekE wychodz6ce z seryjnej produkcji towary musz6 5y: zindywidualizowane;
Istniej6 pewne standardowe techniki indywidualizacji> poleaj6ce na
mody-ikacji r97nych zestaw9w element9w> podo5nie jak ze standardowych cz8Gci
produkuje si8 mechanicznie r97ne przedmioty;
* kocu jednak dochodzi si8 do punktu> w kt9rym trze5a czeoG wi8cej>
trze5a inwencji% * tym waGnie punkcie produkcja niezdolna jest do zdawienia
tw9rczoGci> 5iurokracja musi odwoywa: si8 do inwencji> model ust8puje miejsca
oryinalnemu wykoczeniu;
*ynika st6d podstawowa zasadaE &w9rczoG: kulturowa nie mo7e zosta:
cakowicie wchoni8ta przez system produkcji przemysowej; * konsekwencji wi8c
w przemyGle kulturalnym tendencji przeciwdziaaj6cej decentralizacji i konkurencji
towarzyszy tendencja do wzl8dnej autonomii tw9rczoGci w ramach tej
scentralizowanej produkcji;
&ak czy inaczej istnieje pewna ranica w d67eniu do a5solutnej koncentracji>
ranica zmienna w poszcze9lnych a8ziach przemysu> ale wyst8puj6ca we
wszystkich; #eGli np; trust mydlany LeTer musi nie tylko
C
Peter Baechlin> :lstoire economi)ue du cinema, Paris CHBI;
rzuca: na rynek kilka konkuruj6cych ze so56 Grodk9w pior6cych o r97nych markach
@"rno> Funil> &ide> PersilA> ale tak7e ka7d6 mark8 wyposa7y: w pewn6 autonomi8>
zwaszcza w oranizowaniu reklamy> to dlateo> 7e nawet na tym
najprymitywniejszym poziomie istnieje potrze5a rozmaitoGci i indywidualizacji
konsumpcji> 7e maksymaln6 skutecznoG: handlow6 zapewnia waGnie konkurencja>
-orma oparta na wzl8dnej decentralizacji;
'opuszczalna ranica koncentracji wyst8puje du7o wyraKniej w przemyGle
kulturalnym; +a poziomie -inansowym koncentracja jest nie tylko mo7liwa> ale
cz8sta @np; kilka konkuruj6cych ze so56 dziennik9w jest w istocie uzale7nionych od
teo sameo koncernu> jak M.rance0FoirO i MPa0ris0PresseOA; natomiast koncentracja
poleaj6ca na istnieniu jedneo tylko dziennika> jednej rozoGni radiowej> jednej
instytucji skupiaj6cej produkcj8 -ilmow6 jest z5yt sprzeczna z potrze5ami
r97norodnoGci i indywidualizacji> z tym minimum i8tkoGci wo5ec prawide ry>
kt9ra jest 7yciow6 koniecznoGci6 przemys kulturalneo;
!9wnowaa mi8dzy koncentracj6 a decentralizacj6> tj; mi8dzy koncentracj6
a konkurencj6> ustala si8 i mody-ikuje w zale7noGci od wielu r97nych czynnik9w;
Ft6d mieszane i zmienne struktury produkcji; Na przykad we .rancji w wyniku
kryzysu CH?C r; rozpady si8 trusty -ilmowe; Produkcj8 podzieliy mi8dzy sie5ie
mae niezale7ne -irmy> a pod kontrol6 pozostaa tylko dystry5ucja> skupiona w paru
wielkich zwi6zkach> kt9re 0zodnie z prawem wzl8dnej ponownej koncentracji 0
sprawuj6 cz8sto kontrol8 nad produkcj6 przez pre-erowanie pewnych wzorc9w; *
Ftanach Zjednoczonych wskutek konkurencji telewizji nast6pia decentralizacja
wielkich wytw9rni> takich jak .oD> co odpowiedzialnoG: za indywidualizacj8
przerzucio na cz8Gciowo niezale7nych producent9w;
Inaczej m9wi6c 0 system> uleaj6c pewnej presji> skonny jest natychmiast
powraca: do konkurencji> klimatu waGciweo wczeGniejszym -azom kapitalizmu;
&ak samo> przy pewnej presji> otwierany jest dost8p dla element9w
przeciwdziaaj6cych 5iurokratyzmowi; * systemie pastwowym rodz6 si8
ustawicznie> co prawda na innej zasadzie> 5ardzo silne opory anty5iurokratyczneE Z
chwil6 dy system zaczyna prze7ywa: trudnoGci> na5ieraj6 one siy; * pewnych
wypadkach tw9rcze mo7liwoGci autor9w mo6 5y: wtedy wi8ksze ni7 w systemie
kapitalistycznym> poniewa7 wzl6d na zysk handlowy odrywa tu druorz8dn6
rol8;
!9wnowaa 0 czy 5rak r9wnowai 0 mi8dzy sprzecznymi 5iurokratycznymi i
anty5iurokratycznymi siami zale7y w r9wnym stopniu od sameo towaru; Prasa
o5liczona na masoweo czytelnika jest 5ardziej z5iurokratyzowana ni7 -ilm> 5o
pre-a5rykatem oryinalnoGci i indywidualneo charakteru jest tu opisywane
wydarzenie> 5o s6 to wydawnictwa o rytmie codziennym lu5 cotyodniowym> 5o
wreszcie czytanie dziennika wi67e si8 z 5ardzo mocnym przyzwyczajeniem; .ilm
ka7dorazowo musi so5ie zdo5y: pu5licznoG:> a przede wszystkim ka7dorazowo
musi stara: si8 o trudn6 syntez8 teo> co typowe> i teo> co oryinalneE &o> co
typowe>
korzysta z powodzenia zdo5yteo w przeszoGci> to zaG> co oryinalne> jest r8kojmi6
noweo powodzenia> ale zawsze powstaje o5awa> 7e to> co ju7 znane> 58dzie
nudzi:> a to> co nowe> mo7e si8 nie spodo5a:; 'lateo -ilm poszukuje MwiazdO>
kt9re maj6 w so5ie coG z archetyp9w i coG indywidualneoP zrozumiae si8 staje>
dlaczeo wiazda jest najpewniejszym Grodkiem za5ezpieczaj6cym przed ryzykiem
na terenie sztuki masowej> a zwaszcza sztuki -ilmowej;
* ka7dym wypadku wi8c mi8dzy loicznym Gwiatem przemysu 05iurokracji
0 monopolu 0 centralizacji 0 typowoGci i przeciwnym mu> nie poddanym tej loice
Gwiatem indywidualizmu 0 inwencji 0 konkurencji 0autonomii 0 nowatorstwa
ukadaj6 si8 specy-iczne stosunki; &e zo7one stosunki mo6 ulec zmianie pod
wpywem ka7dej mody-ikacji jedneo ze skadnik9w; #est to stosunek dw9ch si
w6czonych w caoG: si spoecznych> kt9re poGrednicz6 mi8dzy autorem a jeo
od5iorcamiP od teo stosunku si zale7y w ostatecznym rachunku artystyczne i
ludzkie 5oactwo stworzoneo dziea;
&en podstawowy stosunek ksztatuje si8 zodnie z istniej6cym stanem
r9wnowai lu5 jej 5rakiem; FprzecznoG: mi8dzy inwencj6 a standaryzacj6 stanowi o
dynamizmie kultury masowej; )ruchamia mechanizm dostosowywania si8 jej do
pu5licznoGci i Rice uersa, kt9ry decyduje o 7ywotnoGci tej kultury; Istnienie tej
sprzecznoGci pozwala zrozumie: z jednej strony 9w cay Gwiat stereotypu w -ilmie>
piosence> prasie> radiu> a z druiej strony t8 ustawiczn6 wynalazczoG: w kinie>
piosence> prasie> radiu> t8 stre-8 tw9rczoGci i talentu w onie uj8teo w standardy
kon-ormizmu; )przemysowiona kultura wchania 5owiem w sie5ie takie zjawiska>
jak Bresson i Brassens> .aulkner i *elles> czasem niszcz6c w nich 7ycie> czasem
daj6c mo7noG: rozwoju;
Inaczej m9wi6c> dodatnie -unkcjonowanie przemysu kulturalneo
potrze5uje ujemnej elektrody> a jest ni6 pewna wolnoG: w ramach sztywnych
struktur; +o7e to 5y: wolnoG: 5ardzo oraniczona> mo7e su7y: i najcz8Gciej su7y
produkcji standardowej> a wi8c standaryzacjiP czasem mo7e wywoywa: coG w
rodzaju pr6du ,um5oldta 56dK na 5ocznych torach> 56dK w 9wnym nurcie
@MczarnyO nurt -ilmu amerykaskieo w latach CHB=0CH<3> od 'mytryka i %azana
do Laszlo Benedeka> +artina !itta> Nicholasa !aya> nurt anarchiczny w piosence
-rancuskiej z Brassensem i Leo .erre itd;A; (zasem mo7e wy5ucha: nale jak
5yskawicaE *ana', +opi,' i diament%
&w9rczoG: uprzemysowiona
Poj8cie Mtw9rcyO> czyli autora> teo> kt9ry tworzy su5stancj8 i -orm8
swojeo dziea> doG: p9Kno pojawio si8 w historii kulturyE jest to dopiero artysta
wieku XIX; Poj8cie to utwierdza si8 w momencie> w kt9rym rozpoczyna si8 era
przemysowa; *raz z wprowadzeniem technik przemyso0
wych w dziedzin8 kultury zaczyna traci: na znaczeniu; &w9rczoG: wykazuje
tendencj8 do uto7samiania si8 z produkcj6;
* owych a8ziach sztuki> kt9re o5ejmuje kultura przemysowa> odradza si8
w pewnym sensie dawny kolektywizm pracy artystycznej> ze0spoowoG: nieznanych
tw9rc9w epopei> 5udowniczych katedr> pracowni malarskich z czas9w przed
!em5randtem; )derzaj6ca jest analoia mi8dzy 5ohaterami ,omera al5o rycerzami
"kr6eo Ftou> opiewanymi przez kolejne zast8py zapomnianych poet9w> a
5ohaterami o5razkowych epopei w odcinkach z masowej prasy> odtwarzanymi przez
kolejne zast8py rysownik9w> kt9rzy tak7e zapadaj6 w niepami8: i anonimowoG:; I
tak na przykad #ohn (arter> 5ohater $dara !ice Burrouhsa> daje pocz6tek
romantycznej -ormie Mwesternu mi8dzyplanetarneoO; * roku CH?B %in .eatures
Fyndicate poleca ra-ikowi AleDowi !aymondowi zilustrowanie przy9d teo
5ohatera> kt9ry przeksztaca si8 w posta: .lasha Nordona; Po traicznej Gmierci
AIeDa !aymonda zast8puje o Austin Bris @CHB200CHBHA; Po nich zaG nast8puj6
+arc !a5oy i 'an Barry; Podo5nie z r6k do r6k przekazywane s6 losy &arzana;
Podo5nie jest we .rancji z MPieds0+i0ckelesO
2
> kt9rymi po Gmierci .ortona
opiekowali si8 r97ni ilustratorzy> a o5ecnie Pellos; Ale ten nowy kolektywizm
nawi6zuje tylko do prymitywnych -orm sztuki; Po raz pierwszy w historii
przemysowy podzia pracy roz5ija jednoG: tw9rczoGci artystycznej> podo5nie jak
manu-aktury roz5iy jednoG: pracy r8kodzielniczej;
*ielka nowa sztuka> sztuka typowo przemysowa 0 -ilm 0 wprowadzia
Gcisy podzia pracy> analoiczny do teo> jaki ma miejsce w -a5ryce od momentu
rozpocz8cia o5r95ki surowca do wyjGcia ukoczoneo produktuP surowcem jest dla
-ilmu zarys scenariusza al5o powieG:> kt9r6 nale7y zaadaptowa:P acuch produkcji
rozpoczyna si8 od adaptator9w> scenarzyst9w> specjalist9w od dialou> czasem
nawet specjalist9w od au> al5o od (u0manctouc(, potem zaczyna dziaa: re7yser>
a jednoczeGnie dekorator> operator> in7ynier dKwi8ku> wreszcie to z5iorowe dzieo
podlea wykoczeniu przez muzyka i monta7yst8; "czywiGcie> jako autor -ilmu na
plan pierwszy wyst8puje re7yser> ale sam -ilm jest produktem tw9rczoGci
podporz6dkowanej zasadom produkcji opartej na podziale wyspecjalizowanych
czynnoGci;
* innych sektorach tw9rczoGci uprzemysowionej podzia pracy osi6a
r97ne nasilenieE Produkcja telewizyjna posuszna jest tym samym prawom> cho: w
sa5szym stopniu ni7 produkcja -ilmowa> produkcja radiowa w r97nym stopniu
podlea zasadzie podziau pracy> zale7nie od typu audycji; * tyodnikach i
ilustrowanych i czasem w prasie codziennej praca redakcyjna na surowym materiale
in-ormacyjnym @depesze aencyjne> komunikaty korespondent9wA i o5r95ka
j8zykowa> rewritin, Gwiadcz6 o zastosowaniu teo racjonalneo podziau pracy>
kt9ry wypiera prac8 dziennikarsk6 dawneo typu;
2
MPieds0rtickelesO 0 Banda Uelaznej Ftopy 0 kryminalna historyjka w o5razkach Aprz#p%
t'um%C%
Podzia pracy o charakterze zespoowym jest o9lnym aspektem
racjonalizacji> kt9r6 poci6a za so56 system przemysowy> racjonalizacji> kt9ra
zaczyna si8 od wytwarzania produkt9w> si8a do planowania produkcji> dystry5ucji>
a7 po 5adania rynku konsumpcji kulturalnej;
!acjonalizacji odpowiada standaryzacja; Ftandaryzacja narzuca produkcji
kulturalnej okreGlone parametryE -ilm -a5ularny powinien 5y: utrwalony na taGmie
o duoGci mniej wi8cej 2=33 m> to znaczy trwa: p9torej odzinyP artykuy w
dziennikach powinny zawiera: pewn6 licz58 znak9w drukarskich> tzn; mie:
okreGlon6 o5j8toG:P audycje radiowe s6 okreGlane w minutach; Ftandaryzacja stylu
panuje w prasie wsz8dzie tam> dzie dominuje rewritin% *ielkie tematy Gwiata
-ikcji @powieGci> -ilmyA s6 same w so5ie> w pewnym sensie> archetypami i
stereotypami tworz6cymi standardy; * tym te7 sensie 0 wedle s9w (harlesa
*rihta +illsa w Hia'#c( ko'nierz#kac( 0 M-ormua zast8puje -orm8O;
Podzia pracy nie jest jednak czymG> czeo si8 a5solutnie nie da poodzi: z
indywidualnym charakterem utworuE * dziedzinie -ilmu wyda on ju7 pewn6 iloG:
arcydzie> cho: istotnie optymalne warunki tw9rczoGci to takie> kiedy tw9rca ma w
swoim r8ku r,ne kompetencje @pomys> scenariusz> dialo> realizacja> monta7A;
Fama standaryzacja niekoniecznie musi poci6a: za so56 zatarcie charakteru
indywidualneoP mo7e to 5y: zwi6zany z er6 przemysow6 odpowiednik
klasycznych MreuO sztuki> jak cho:5y trzy jednoGci narzucaj6ce -ormy i tematy;
Przymus o5iektywny czasemS dawi dzieo sztuki> czasem 0 przeciwnie 0 dostarcza
mu dodatkowych pokarm9w; *estern nie jest sztywniejszy od traedii klasycznej> a
jeo o5j8te kanonem tematy pozwalaj6 na naj5ardziej wyra-inowane wariacje 0 od
Fantast#cznej kawa'kad# do Hronco, W samo po'udnie, S(aine, =o(n#8eo >uitare,
!io Hrauo%
&ak wi8c ani podzia pracy> ani standaryzacja nie s6 same w so5ie
przeszkod6 w nadaniu dzieu pi8tna indywidualnoGci; * rzeczywistoGci zar9wno je
dawi6> jak i dostarczaj6 dodatkoweo pokarmu; Im 5ardziej rozwija si8 przemys
kulturalny> tym wi8kszy nacisk kadzie si8 na cechy indywidualne> ale jednoczeGnie
wyst8puje skonnoG: do ich standaryzacji; ,ollywood w swoich pocz6tkach 0 w
okresie niejako r8kodzielnictwa 0 nie odwouje si8 do wsp9pracy utalentowanych
pisarzy przy ukadaniu scenariuszyP dopiero z chwil6 dy system przemysowy
osi6a swoje apoeum> ta wytw9rnia marze wi67e z so56 kontraktem .aulknera i
zakupuje prawa do ,eminwaya;
&en p8d do korzystania ze wsp9pracy wielkieo pisarza> poci6aj6c za so56
maksimum indywidualizacji> jest zarazem czymG wewn8trznie sprzecznym;
"kazao si8 5owiem> 7e .aulkner> zaana7owawszy si8 w ten spos95> nie mia
mo7liwoGci 0 poza jednym wyj6tkiem 0 pisania scenariuszy -aulknerowskich i
musia poprzesta: na snuciu misternych wariacji na kanwie standardowych
temat9w;
Inaczej m9wi6c> dialektyczna sprzecznoG:E standaryzacja 0 indywidualizacja
wykazuje cz8sto tendencj8 do niwelowania swej ostroGci i przeksztacania si8 w
jak6G wartoG: poGredni6;
P8d do indywidualizacji wyra7a si8 nie tylko w si8aniu po elektrod8
neatywn6 @Mtw9rc8OA> ale i w szukaniu pomocy superindywidualnoGci> to jest
MwiazdO; "so5a wiazdy nadaje -ilmowi dodatkowe pi8tno indywidualne; Prasa
potrze5uje ustawicznie nowych wiazd i stwarza je na wz9r wiazd -ilmowychE s6
to takie postacie> jak ksi87niczki $l75ieta i +aorzata> Bo5et> (opi> ,erzo>
Bom5ard> !u5irosa; Nwiazdy to oso5istoGci nadaj6ce si8 do tworzenia standardu i
jednoczeGnie zindywidualizowane> dzi8ki czemu rozwi6zuj6 idealnie ow6
podstawow6 sprzecznoG:; Ftanowi: to mo7e jedn6 z najistotniejszych przyczyn
dzisiejszej roli MwiazdO r97neo typu @na co nie doG: du7y nacisk poo7yem w
mojej ksi67ce o wiazdach -ilmowychA;
+i8dzy tymi dwoma 5ieunami indywidualizacji 0 wiazd6 i autorem
@scenarzyst6 czy re7yserem -ilmu> audycji> redaktorem artykuuA 0toczy si8
dialektyczna ra; Im wi8ksza indywidualnoG: wiazdy> tym mniej miejsca zostaje
na indywidualnoG: autora i odwrotnie> najcz8Gciej wiazda uzyskuje przewa8 nad
autorem; +9wi si8 M-ilm N65inaO; IndywidualnoG: autora zostaa przytoczona
indywidualnoGci6 wiazdy> natomiast znajduje ona potwierdzenie w -ilmach 5ez
wiazd;
'ochodzimy tutaj do zaadnienia autora, kt9rym to poj8ciem posuuje si8
przemys kulturalny> ale jednoczeGnie wydaje je na poGmiewisko w jeo trojakim
aspekcieE artysty> intelektualisty> tw9rcy; Przemys kulturalny przyci6a do sie5ie i
wi67e 5ardzo wysokimi stawkami utalentowanych dziennikarzy i pisarzy> ale
pozostawia swo5od8 tylko tej cz8Gci talentu> kt9ra daje si8 poodzi: z i istniej6cymi
standardami; * ramach Gwiata kultury przemysowej powstaje zatem warstwa
inteliencji tw9rczej> na kt9rej ci67y przytaczaj6ce 5rzemi8 podziau pracy i
5iurokracji> a kt9rej mo7liwoGci nie mo6 5y: w peni rozwini8te; (zowiek>
kt9remu zlecono rewritin, anonimowo daje stylistyczn6 opraw8 przyodom ksi870
niczki +aorzaty w M.rance0'imancheO; Fcenarzysta kleci na pr8dce scenariusze>
kt9rymi poardza; &aki 'assin znosi Lollo5riid8> 7e5y m9c kr8ci: +rawo, Laszlo
Benedek> 5roni6c si8 przed zapomnieniem> odzi si8 na skonwencjonalizowan6
upot8 script0irl% &ote7 cz8sto spotykamy autor9w> kt9rzy m9wi6E &o nie m9j
-ilm> musiaem wzi6: do nieo t8 wiazd8P 0 musiaem si8 zodzi: na ten (app#
endY 0 ten artyku musiaem napisa:> ale si8 pod nim nie podpisz8P 0 musz8 to a to
powiedzie: w tej audycji radiowej;
* ramach przemysu kulturalneo coraz cz8stszym zjawiskiem staje si8
autor nie tylko wstydz6cy si8 sweo dziea> ale wypieraj6cy si8> 7e jeo dzieo jest
jeo dzieem; Autor nie mo7e ju7 uto7samia: si8 ze swoim dzieem; (zuje w
stosunku do nieo jak6G szcze9ln6 odraz8; Ninie wi8c to> co artyGcie daje
najwi8ksz6 satys-akcj8 0 mo7noG: identy-ikacji ze swoim dzieem> czyli wyra7enia
si8 poprzez nie> ustalenia w nim swoich wasnych wartoGci transcendentnych;
#est to zjawisko alienacji> analoiczne 5y: mo7e do alienacji ro5otnika
zatrudnioneo w przemyGle> ale prze5ieaj6c w warunkach specy0
-icznych i o5iektywnie> i su5iektywnie> i z pewn6 zasadnicz6 r97nic6E autor
jest przep'acan#%
Praca> kt9r6 autor najsilniej poardza> 5ywa cz8sto najlepiej wyna0
radzana i z teo demoralizuj6ceo po6czenia rodzi si8 cynizm> are0
sywnoG: al5o wyrzuty sumienia> id6ce w parze z 85okim niezadowo0
leniem powstaym z -rustracji artystycznej al5o intelektualnej; I to waGnie
tumaczy -akt> 7e pewien odam owej inteliencji tw9rczej> odrzucany przez
system> sam z kolei 9w system odrzuca> a swoje nadzieje odwetu i wolnoGci
pokada w tym> co mu si8 wydaje przeciwiestwem teo systemu> tj; w
komunizmie; &umaczy to r9wnie7 wyst8powanie wGr9d najlepiej na
Gwiecie opacanych scenarzyst9w 0 scenarzyst9w z ,ollywood 0 jakiejG
stumionej post8powoGci> silnych tendencji antykapitalistycznych @inspiro0
wane przez +c(arthySeo Mpolowanie na czarowniceO odsonio -akt> 7e t8
%rain8 Ftandaryzowanych +arze dr67y dzieG w 85i nurt nami8tneo
sprzeciwu; Podo5nie we -rancuskiej prasie i -rancuskim -ilmie cz8G: nie0
wolnej> a przepacanej inteliencji podsyca sw9j sprzeciw post8powoGci6A;
Fama jednak presja> jakiej podlea autor> dostarcza jak dy5y 7y0
wotnych sok9w jeo dzieu; (o wi8cej> pewna dowolnoG: kom5inacji stan0
daryzacji i indywidualizacji pozwala mu czasem> w miar8 osi6anych suk0
ces9w> dyktowa: swoje warunki; Ftosunek mi8dzy standaryzacj6 a indy0
widualizacj6 nie jest ani stay> ani raz na zawsze ustalony> zmienia si8 w
wypadku ka7deo noweo utworu w zale7noGci od stosunk9w jednost0
kowych i doraKnie uwarunkowanych si; MNowa -alaO w -ilmie wywoaa
co-ni8cie si8 standaryzacji> zjawisko niezaprzeczalne> cho: trudno stwier0
dzi:> jak 85okie i trwae;
&rze5a wreszcie pami8ta:> 7e w przemyGle kulturowym istnieje stre-a
marinesowa i stre-a centralna; Autorzy mo6 si8 wypowiada: w jakichG
-ilmach marinesowych> realizowanych mniejszym kosztem> w pery0
-eryjnych audycjach radia i telewizji> w czasopismach o oraniczonej iloGci
od5iorc9w; I przeciwnie> standaryzacja oranicza udzia inwencji @pomijaj6c
par8 wy5itnych wyj6tk9wA w kluczowym sektorze przemysu kulturalneo>
w sektorze o najsilniejszej koncentracji> w kt9rym dochodzi do osu
tendencja do maksymalnej konsumpcji;
&en rozdzia oraz nast8pny pochodz6 z ksi67ki $dara
+orina Nesprit du temps @CH=<A> kt9ra w tumaczeniu
Aleksandry .ry5esowej ukazaa si8 w Polsce nakadem
wydawnictwa Znak w CH<= r; pt; $uc( czasu%
$'NA! +"!IN
+asowy od5iorca
*szelki system przemysowy ma tendencj8 wzrostu> niezale7nie nawet od pooni
za zyskiem> a wszelka produkcja masowa przeznaczona do konsumpcji ma swoj6
wasn6 loik8> to jest loik8 maksymalnej konsumpcji;
Przemys kulturalny nie mo7e si8 spod teo prawa wyamywa:; (o wi8cej> w
dziedzinach wykazuj6cych najsilniejsz6 koncentracj8 i naj5ardziej dynamicznych
d67y do zdo5ycia od5iorcy Gwiatoweo; &akie maazyny jak MLi-eO czy MParis0
+atchO> wielkie dzienniki ilustrowane> jak M.rance00FoirO> ianty i droie -ilmy
produkcji hollywoodzkiej czy te7 wielkiej produkcji mi8dzynarodowej adresowane
s6 istotnie do wszystkich i do nikoo> do ludzi w r97nym wieku> do o5u pci> do
r97nych klas spoecznych> czyli do o9u od5iorc9w okreGlonej narodowoGci
ewentualnie 0 do od5iorc9w caeo Gwiata;
nastawienie na r97norodnych od5iorc9w poci6a za so56 nastawienie na
r97norodnoG: in-ormacji lu5 r97norodnoG: element9w Gwiata wyo5raKni>
nastawienie na masoweo od5iorc8 poci6a za so56 nastawienie na jakiG wsp9lny
mianownik;
&yodniki w rodzaju MParis0+atchO czy MLi-eO d676 systematycznie do
eklektyzmuE * tym samym numerze znajdziemy sprawy duchowe i erotyzm>
relii8> sport> humor> polityk8> rozrywki umysowe> -ilm> podr97e> odkrycia
naukowe> sztuk8> prywatne 7ycie wiazd czy ksi87niczek itd; Ftandardowe -ilmy
wykazuj6 podo5n6 tendencj8 do dawkowania mioGci> akcji> humoru> erotyzmu
wedu zmiennych recepturP wprowadzaj6 po6czenie element9w m8skich
@aresywnychA i 7eskich @sentymentalnychA> temat9w modzie7owych i dla
dorosych; !97norodnoG: na amach dziennika> w -ilmie czy proramie radiowym
zmierza do zaspokojenia wszystkich zainteresowa i wszystkich ust9w> tak a5y
osi6n6: maksimum od5ioru;
&a r97norodnoG: jest jednoczeGnie r97norodnoGci6 usystematyzowan6>
zhomoenizowan6 @okreGlenie 'wihta +acdonaldaA zodnie z powszechnie
przyj8tymi normami; Zwyky> jasny> prosty styl adaptacji ma na celu uczyni:
przekazywan6 treG: jak naj5ardziej przejrzyst6> nada: jej 5ezpoGredni6
zrozumiaoG:; Proces o5r95ki redakcyjnej daje 9w styl zho0moenizowany 0 styl
uniwersalny 0 a ta uniwersalnoG: pokrywa najzu0
peniej r97ne zawartoGci; Fi8nijmy jeszcze 85iejE %iedy dyrektor jakieoG
wielkieo dziennika al5o producent -ilmowy m9wi Mmoja pu5licznoG:O> o5aj
odwouj6 si8 do wyo5ra7enia jakieoG czowieka przeci8tneo> o5razu
wynikaj6ceo z licz5owych danych dotycz6cych sprzeda7y> o5razu> kt9ry sam ju7
jest zhomoenizowany; &emu wyo5ra7onemu przeci8tnemu czowiekowi
przypisuje si8 pewne upodo5ania i awersjeP mo7e on zrozumie:> 7e Tan Noh 5y
malarzem Mprzekl8tymO> ale nie zrozumie teo> 7e 5y homoseksualist6P mo7e 5y:
MkonsumentemO (octeau al5o FalTado0ra 'ali> ale nie Bretona czy Pereta;
,omoenizacja d67y do teo> a5y naj5ardziej r97norodne treGci 5yy atwe i mio
przyswajalne dla oweo idealneo przeci8tneo od5iorcy;
'la oddania tej tendencji do homoenizacji r97norodnych treGci i
sprowadzenia ich do wsp9lneo mianownika najwaGciwszym sowem jest
synkretyzm;
'o synkretyzmu ci67y -ilm> odk6d zapanowa w nim dui metra7;
*i8kszoG: -ilm9w dokonuje synkretyzacji wielu r97norodnych temat9w w ramach
wielkich atunk9wE i tak w -ilmie przyodowym znajdzie si8 i mioG:> i komizm> w
romansie -ilmowym 58dzie przyoda i komizm> w komedii -ilmowej 0 mioG: i
przyoda; Ale jednoczeGnie tematy te s6 wyra7ane w j8zyku zhomoenizowanym
@wtedy dyjest mo7liwa nieskoczona wieloG: -ormA; !adio d67y do synkretyzmu>
daj6c na zmian8 piosenki i audycje> z tym 7e caoG: jest ujednolicona dzi8ki stylowi
podania> kt9ry nazywa si8 radio-oniczny; *ielki dziennik i ilustrowany maazyn
d676 do synkretyzmu> staraj6c si8 zadowoli: rozle6 skal8 zainteresowa> lecz
przemawiaj6 nieustannie tonem retoryki;
Fynkretyzm stara si8 po6czy: w pewnym stopniu dwa sektory kultury
przemysowejE sektor in-ormacji i sektor -antazji; * sektorze in-ormacji pierwsze
miejsce zajmuje kronika wydarze @to znaczy to o5rze7e rzeczywistoGci> dzie to>
co nieoczekiwane> dziwaczneE za59jstwo wypadek> przyoda 0 wdziera si8 w 7ycie
codzienneA i uedett#, kt9re 7yj6 jak dy5y ponad codzienn6 rzeczywistoGci6;
)przywilejowane jest to wszystko> co w 7yciu rzeczywistym przypomina powieG:
al5o sen; (o wi8cej> in-ormacja r9wnie7 stroi si8 w elementy -antastyczne> cz8sto
zmyGlone czy wyimainowane przez dziennikarzy @perypetie sercowe wiazd i
ksi87niczekA; I przeciwnieE * sektorze wyo5raKni panuje realizm> tzn; takie ro0
mansowe w6tki i intryi> kt9re maj6 pozory rzeczywistoGci; 'wustronna tendencja 0
Gwiata wyo5raKni naGladuj6ceo rzeczywistoG: i rzeczywistoGci przy5ieraj6ce
5arwy Gwiata wyo5raKni 0 jest czymG> co przydaje 7ycia kulturze masowej; &a
podw9jna kontaminacja rzeczywistoGci i Gwiata wyo5raKni @-ilm !z#mskie wakacje
przypomina rzeczywistoG:> a sercowe perypetie +aorzaty przypominaj6 -ilmA> ten
nadzwyczajny synkretyzm najwy7szeo stopnia nakada si8 na d67enie do
maksymalnej produkcji i nadaje kulturze masowej jedn6 z jej najistotniejszych cech
charakterystycznych;
Nowa pu5licznoG:
* pocz6tku XX w; poszcze9lne stre-y kultury 5yy wyznaczane przez
5ariery spoeczne> ranice wieku> poziomu wyksztacenia; Prasa lansuj6ca pewne
opinie r97nia si8 5ardzo wyraKnie od prasy in-ormuj6cej> prasa mieszczaska od
prasy ludowej> prasa powa7na od prasy atwej; Literatur8 popularn6 ksztatoway
modele melodramatu i tanieo> oklepaneo dowcipu; Literatura dzieci8ca 5ya
r97owa lu5 zielona 0 powiastki dla rzecznych dzieci al5o pokarm dla wyo5raKni
za-ascynowanej podr97ami; !odz6cy si8 -ilm 5y czymG w rodzaju widowiska
jarmarczneo;
*spomniane 5ariery nie zostay o5alone; Powstay natomiast nowe
rozwarstwieniaE od jakichG pi8:dziesi8ciu at rozwija si8 prasa ko5ieca i prasa dla
dzieci> powstaa te7 jej specy-iczna pu5licznoG:;
&e nowe rozwarstwienia nie powinny nam przesania: 85okieo
dynamizmu kultury masowej; Pocz6wszy od lat trzydziestych pojawia si8 najpierw
w Ftanach Zjednoczonych> potem w krajach zachodnich nowy typ prasy> radia>
-ilmu> kt9reo cech6 szcze9ln6 jest zwracanie si8 do wszystkich; "to we .rancji
rodzi si8 MParis0FoirO> dziennik skierowany w r9wnym stopniu do od5iorc9w
wyksztaconych> jak niewyksztaconych> do mieszczastwa i do warstw ludowych>
do m87czyzn i do ko5iet> do modych i starychP MParis0FoirO d67y do uniwersalnoGci
i -aktycznie j6 osi6a; nie zdo5ywa so5ie wszystkich czytelnik9w> ale zdo5ywa
so5ie czytelnik9w wszelkieo rodzaju> wszystkich kateorii; Potem M+atchO z
maazynu sportoweo przeksztaca si8 w maazyn dla wszystkich> staje si8 ojcem
dzisiejszeo MParis0+atchO i r9wnie7 d67y do uniwersalnoGci; "dpowiednikiem ich
w dziedzinie radia jest !adio0(ite> taki zradio-onizowany MParis0FoirO; !adio0(ite
stwarza nowy oGrodek o manetycznej sile przyci6ania> dynamiczny styl
rozmaitoGci; A tymczasem -ilm z jarmarczneo widowiska staje si8 widowiskiem
przeznaczonym dla wszystkich;
*ojna i okupacja przytumiy rozw9j kultury masowejP jednak wkr9tce
od7ywa ona na nowo; 'ziG> pami8taj6c o !adiu Luksem5ur i proramie $uropa C>
o M.rance0FoirO> MParis0+atchO> M#ours de .ranceO> o -ilmach synnych wiazd i
wielkich wytw9rniach -ilmowych> mo7na stwierdzi:> 7e naj5ardziej dynamicznym i
najsilniej podleaj6cym koncentracji sektorem przemysu kulturalneo jest ten
waGnie> kt9ry wytworzy i zdo5y dla sie5ie Mszerok6 pu5licznoG:O> MmasyO> to
znaczy masoweo od5iorc8 o r97nym pochodzeniu spoecznym> pci i wieku;
!9wnolele rozwija si8 prasa dzieci8ca i ko5ieca; *ielkie mi8dzynarodowe
przedsi85iorstwo "pera +undi stwarza we .rancji wraz z &arzanem now6 pras8
dzieci8c6> a z M(on-idencesO now6 pras8 ko5iec6; Potem czasopisma te oddaj6 Gwiat
dzieci8cy i Gwiat ko5iecy we wadz8 kultury masowej; Przy 5li7szym przyjrzeniu
si8 wida:> 7e pisma ko5iece nie s6 przeciwiestwem pism dla m87czyzn; *ielkie
pisma nie s6 Mm8skieO> s6 ko5ieco0m8skie> jak si8 przekonamy dalej; Pisma ko5iece
specjalizuj6
si8 9wnie w treGciach Mko5iecychO> kt9re w pismach ko5ieco0m8skich s6
rozproszone al5o wyodr85nione;
Ftworzone przez przemys kulturalny> a rozkwitajS6ce wraz z myszk6 +iki>
&intinem> Fpirou pisma dla dzieci specjalizuj6 si8 w treGciach dzieci8cych> kt9re
zreszt6 w pismach dla dorosych wyst8puj6 r9wnie7> tyle 7e rozproszone al5o
wyodr85nione @specjalne stronice dla dzieci> komiksy> rozrywki umysoweA;
Zarazem jednak s6 one jak5y przyotowaniem do pism Gwiata dorosych;
Istnienie masowych pism dla dzieci jest Gwiadectwem teo> 7e zar9wno
pismami dzieci8cymi> jak i pismami dla dorosych rz6dzi ta sama struktura
przemysowa; &e znaki wyr97niaj6ce s6 wi8c tak7e elementami wsp9lnoty;
#ednoczeGnie o5serwujemy tendencj8 do zatarcia wyraKnej r97nicy mi8dzy Gwiatem
dzieci8cym i Gwiatem dorosychE *ielkie pisma dla dorosych przesycone s6
tematami dzieci8cymi @o5serwuje si8 zwaszcza zalew komiks9wA> a u7ytek> jaki si8
ro5i z o5razu @-otora-ie i rysunkiA> tzn; z j8zyka 5ezpoGrednio zrozumiaeo i
poci6aj6ceo dla dzieci> jest niepor9wnanie cz8stszy ni7 dawniejP pisma dla dzieci
stay si8 zarazem narz8dziem wprowadzania w kultur8 masow6; +o7na uzna:> 7e
akces do kultury masowej dla dorosych od5ywa si8 w wieku czternastu latP jest to
wiek> w kt9rym chodzi si8 ju7 na wszelkieo rodzaju -ilmy @oczywiGcie z wyj6t0
kiem niedozwolonychA> w kt9rym nami8tnie ol6da si8 maazyny i sucha si8 tych
samych co doroGli suchowisk radiowych czy telewizyjnych;
+o7na stwierdzi:> 7e kultura masowa dla dzieci przedwczeGnie otwiera
dziecku dost8p do Gwiata dorosych> a dla dorosych 0 staje si8 dost8pna dziecku;
(zy kultura ta wywarza typ dziecka o cechach przedwczesnej dorosoGci czy te7
in-antylny typ doroseoL "dpowiedK na to pytanie nie musi wyklucza: 7adnej z
tych ewentualnoGci; ,orkheimer posuwa si8 jeszcze dalej> za daleko 5y: mo7e>
kiedy m9wi> 7e nie istnieje ju nic takieo jak rozw,j% $ziecko, odk)d zacz#na
c(odzi, jest ju doros'e, a cz'owiek doros'# tkwi zasadniczo w miejscu%
* ten spos95 homoenizacja produkcji znajduje swoje przedu7enie w
homoenizacji konsumpcji> kt9ra zmierza do o5alenia przerody wieku; #est to
niew6tpliwie tendencja> kt9ra nie zrealizowaa jeszcze wszystkich swoich
mo7liwoGci> to znaczy nie dosi8a swoich ranic;
,omoenizacja> zacieraj6c przerody wieku> wykazuje skonnoG: do oparcia
si8 na jednym przewa7aj6cym elemencie 0 na dominancie modzie7owej; &ematyka
modzie7owa jest jednym z podstawowych element9w nowej kultury> nie tylko w
tym sensie> 7e modzie7 i doroGli modzi ludzie s6 najpowa7niejszymi
konsumentami> jeGli chodzi o dzienniki> maazyny> pyty duoraj6ce> audycje
radiowe @telewizja jest tu wyj6tkiemA> ale i w tym> 7e tematy waGciwe kulturze
masowej @w6cznie z telewizj6A to tematy MmodeO;
" ile na terenie kultury masowej nast6pi rozw9j pism ko5iecych> o tyle>
poza rzadkimi wyj6tkami> nie powstay czasopisma przeznaczone wyraKnie dla
m87czyzn; Prasa masowa jest nawet czasem 5ardziej Mko0
5iecaO ni7 Mm8skaO @zwr9:my uwa8> ile miejsca przeznacza si8 w niej na tematy
sentymentalneA; .ilmowi natomiast udao si8 unikn6: tej alternatywy> kt9ra jest
charakterystyczna dla epoki -ilmu niemeoE z jednej strony -ilmy o cechach
ko5iecych> czue> zawe> pene cierpienia> z druiej 0 -ilmy Mm8skieO> 5rutalne>
aresywneP produkcja -ilmowa odznacza si8 teraz synkretyzmem> daj6c -ilmy> w
kt9rych treGci sentymentalne mieszaj6 si8 z treGciami 5rutalnymi;
Istnieje zatem tendencja do MmiksowaniaO treGci mo6cych zainteresowa:
ko5iety i tych> kt9re interesuj6 m87czyzn> z lekk6 przewa6 w tych mieszankach
treGci ko5iecych> niezale7nie od nich istniej6 pisma wyraKnie ko5iece>
specjalizuj6ce si8 w ospodarstwie domowym> modzie i sprawach sercowych;
&radycyjna kultura humanistyczna zatrzymywaa si8 przed 5arier6 podzia9w
klasowychE Gwiat chopski i ro5otniczy> nawet kiedy znalaz si8 ju7 w kr8u
nauczania podstawoweo> umiej8tnoGci czytania i pisania> pozostawa poza o5r85em
wiedzy i ust9w humanistycznychE teatr 5y i pozosta przywilejem konsumpcji
mieszczaskiej; %ultura chopska jeszcze w pierwszych dekadach XX w; nie
wyz5ya si8 cech -olkloru; &ak samo kultura ro5otnicza zamkni8ta 5ya na o5szarze
przemysowych przedmieG: al5o te7 powstawaa na terenie zwi6zk9w zawodowych
i partii socjalistycznych;
'opiero -ilm zromadzi widz9w ze wszystkich warstw miejskich> a nawet
wiejskich; Przeprowadzone w Ftanach Zjednoczonych> Anlii i .rancji ankiety
wskazuj6 na to> 7e procent 5ywalc9w kinowych jest w r97nych klasach spoecznych
w przy5li7eniu ten sam; Potem z kolei widowiska sportowe przyci6n8y do sie5ie
pu5licznoG: rekrutuj6c6 si8 ze wszystkich warstw spoeczestwa; Pocz6wszy od lat
trzydziestych o5szar caeo spoeczestwa zalaa szy5ko przy5ieraj6ca -ala
popularnoGci radia; &elewizja zyskaa so5ie popularnoG: zar9wno w szerokich
kr8ach ludowych> jak i wGr9d ludzi zamo7nych; *reszcie wielkie dzienniki
nastawione na in-ormacj8> typu M.rance0FoirO> czy wielkie maazyny ilustrowane
typu MParis00+atchO zacz8y si8 rozchodzi: nier9wnomiernie> rzecz jasna> ale
niew6tpliwie we wszystkich kioskach;
Na terenie wsp9lneo rynku masowych Grodk9w upowszechniania kultury
Smass0mediaC o5alone zostay ranice kulturowe; *ewn6trz tej nowej kultury
powstaj6 oczywiGcie pewne rozwarstwienia; %onsumenci -ilmu to zar9wno 5ywalcy
sal ekskluzywnych> jak i skromnych dzielnicowych sal kinowych; Ale ten podzia
nie pokrywa si8 dokadnie z podziaem spoecznym; (o wi8cej nie zawsze> ale
cz8sto takie same -ilmy ciesz6 si8 najwi8kszym powodzeniem i w kinach
ekskluzywnych> i w dzielnicowych; Proramy radiowe s6 zr97nicowane> jeGli
chodzi o do59r cykl9w i treGci proramowych> a to zr97nicowanie ust9w wi67e si8
cz8Gciowo ze zr97nicowaniem spoecznym; +aazyny rozchodz6 si8 cz8sto zodnie
z podziaem na warstwy spoeczneE M.rance0'imancheO jest 5ardziej popularna ni7
MParis0+atchO> MParis0PresseO jest 5ardziej mieszczaska> M+ondeO 5ardziej
intelektualny ni7 M.rance0FoirOP artykuy w tych samych dzienni0
kach mo6 5y: inaczej oceniane przez ro5otnika ni7 przez kapitalist8> ale takimi
pismami> jak MParis0+atchO i M.rance0FoirO> zachwycaj6 si8 wszystkie klasy
spoeczne;
&rze5a uprzytomni: so5ie> 7e w Ftanach Zjednoczonych i w $uropie
Zachodniej przedziay mi8dzy klasami czy te7 kateoriami spoecznymi nadal 0jeGli
idzie o prac8 0 wyznacza stosunekE zwierzchnik 0 podwadny lu5 o-eruj6cy prac8 0
poszukuj6cy jej oraz mieszkanie w r97nych dzielnicach i 5udynkach; Pami8taj6c o
tym> mo7na wysun6: twierdzenie> 7e kultura przem#s'owa jest jed#n#m powan#m
pomostem mi7dz# klasami spo'eczn#miE ro5otnik i jeo pracodawca w tym samym
momencie 58d6 nuci: piosenki $dith Pia- czy 'alidy> ol6da: ten sam proram
telewizyjny i te same historyjki o5razkowe we M.rance0FoirO i wy5ior6 si8 @prawie
r9wnoczeGnieA na ten sam -ilm; A jeGli pomyGle: jeszcze o wsp9lnym wzorcu
wolneo czasu> o wyprawach wakacyjnych> takich samych u ro5otnik9w>
urz8dnik9w> MkadryO kierowniczej i kupc9w @r97nic8 stanowi tu tylko kwestiaE
miasteczko namiotowe czy willaA> wida: wyraKnie> 7e nast8pstwem tej nowej
kultury jest r9wnie7 w jakimG sensie homoenizacja o5yczajowa;
&endencja ta jest tym wa7niejsza> 7e prze5iea zodnie z kierunkiem
przemian spoecznych; "to na uprzemysowionym Zachodzie powstaje jakaG
oromna warstwa pracownik9w najemnychP w jej skad wchodzi z jednej strony
dawny proletariat ro5otniczy> kt9ry osi6n6 ju7 poziom 7ycia pozwalaj6cy na
konsumpcj8 i korzystanie z u5ezpieczenia spoeczneo> z druiej zaG dawne klasy
Grednie> kt9re przeksztacaj6 si8 w nowoczesn6 warstw8 pracownik9w najemnych
@dro5ni rzemieGlnicy> dro5ni waGciciele> dro5ni kupcy> kt9rzy zostaj6
kierownikami> urz8dnikami> pracownikami w wielkich jednostkach
przemysowych> handlowych al5o administracyjnychA;
&a nowa warstwa pracownicza zachowuje pewn6 r97norodnoG:P mi8dzy
poszcze9lnymi MstanamiO spoecznymi utrzymuj6 si8 liczne przerody al5o
powstaj6 noweE Pracownicy umysowi 5roni6 si8 przed uto7samianiem ich z
ro5otnikami> ro5otnicy w dalszym ci6u maj6 GwiadomoG: odr85nej przynale7noGci
klasowej> -a5ryka pozostaje ettem cywilizacji przemysowej; &a oromna warstwa
pracownicza podlea zr97nicowaniom wyznaczanym przez konwencje> hierarchie>
walk8 o prawa polityczne; &ym natomiast> co j6 jednoczy> jest nie tylko prawo
pracownicze @u5ezpieczenia spoeczne> emerytury> czasem u5ezpieczenia na
wypadek strajkuA> ale r9wnie7 to7samoG: wartoGci konsumpcyjnych; C waGnie te
wsp9lne wartoGci s6 si6 nap8dow6 medi9w masowych> tworz6 jednoG: tak charak0
terystyczn6 dla kultury masowej;
* ten spos95 nowej warstwie pracowniczej> zmierzaj6cej r9wnoczeGnie ku
jednorodnoGci i r97norodnoGci @te dwie sprzeczne ze so56 tendencje prze5ieaj6 na
r97nych paszczyznachA> odpowiada kultura> kt9ra sama te7 zmierza do
jednorodnoGci i zarazem r97norodnoGci> nie chc8 przez to powiedzie:> 7e
rozwarstwienia kulturalne odpowiadaj6 rozwarstwieniom tej nowej wielkiej rupy
spoecznej> chc8 tylko zanotowa: od po0
wiednioG: socjoloiczn6 szersz6 i o9lniejsz6; +owa warstwa pracownicza 5ya5y
wi8c Grodowiskiem> w kt9rym rozwija si8 kultura przemysowa; +o7na tu
natychmiast postawi: par8 zaadnie; #eGli prawd6 jest> 7e t8 now6 warstw8
pracownicz6 charakteryzuje iloGciowy wzrost pracownik9w umysowych> to znaczy
urz8dnik9w @iloG: zatrudnionych w zawodach urz8dniczych wzrosa w Ftanach
Zjednoczonych od roku CH?3 do CH=3 z ?3 do ?I proc; o9u ludnoGciA> jeGli prawd6
jest> 7e 0 jak m9wi Leo Boart 0 Ftany Zjednoczone to dziG kraj klasy Gredniej> nie
tylko pod wzl8dem dochod9w> ale i wartoGci
C
> to mo7na przypuszcza:> 7e nowa
kultura odpowiada r9wnie7 uruntowanej 0 lu5 runtuj6cej si8 dopiero 0przewadze
wartoGci> kt9rych nosicielem w tej nowej warstwie pracowniczej jest Mwarstwa
GredniaO; Pod warunkiem> oczywiGcie> 7e rozumie: przez to 58dziemy nie tyle
dawne klasy Grednie @dro5ni waGciciele> dro5ni rzemieGlnicy> maorolni chopiA> ile
przenoszone w Gwiat nowoczesneo Wel0"are wartoGci dro5nomieszczaskie;
Inaczej m9wi6c> nowa kultura nakada si8 na pewn6 caoG: spoeczn6> kt9r6
tworz6 ospodarka kapitalistyczna> demokratyzacja konsumpcji> powstanie i rozw9j
klasy pracowniczej oraz utwierdzanie si8 pewnych wartoGci; Bior6c pod uwa8
o5ecnoG: w onie nowej klasy pracowniczej r97nych -ormacji spoecznych 0 mo7na
uzna:> 7e jest ona wsp9lnym terenem> plat-orm6> dro6 do nawi6zania wsp9lnoty
mi8dzy r97nymi warstwami i r97nymi klasami; #u7 teraz w niekt9rych oGrodkach
wakacyjnych spotka: mo7na ro5otnik9w> urz8dnik9w> kadry kierownicze oraz
technik9w przemieszanych> a nie tylko pozostaj6cych razem> lecz oso5no 0 przy od0
5iorniku radiowym> lekturze dziennika czy w ciemnej sali kinowej;
+o7na wi8c ju7 teraz powt9rzy: za Leo Boartem> 7e Mwyr9wnanie r97nic
spoecznych stanowi jeden z element9w standaryzacji ust9w i zainteresowa> do
czeo przyczyniaj6 si8 i czeo s6 wyrazem media masowe
2
;
,omoeniczny charakter kultury przemysowej ma r9wnie7 wymiar
mi8dzynarodowy; &endencja homoenizuj6ca jest zarazem tendencj6 kos0
mopolityczn6> zmierzaj6c6 do osa5ienia r97nic kulturowych na rzecz kultury
wielkich stre- przekraczaj6cych ranice narodowoGci; %ultura przemysowa na
swoim naj5ardziej dynamicznym i wykazuj6cym najwi8ksz6 koncentracj8 odcinku
jest ju7 zoranizowana na spos95 mi8dzynarodowy; *ielkie przedsi85iorstwa
prasowe> jak "pera +undi czy 'el 'uca> dostarczaj6 materia9w> kt9re podleaj6
adaptacji w wielu r97nychj8zykachP dotyczy to zwaszcza komiks9w i prasy
sentymentalnej; .ilm hollywoodzki ma na uwadze nie tylko pu5licznoG:
amerykask6> ale i pu5licznoG: Gwiatow6; Fpecjalizuj6ce si8 w tym 5iura usuwaj6
takie tematy> kt9re moy5y urazi: od5iorc9w europejskich> azjatyckich czy te7
a-rykaskich; #ednoczeGnie rozwija si8 nowy -ilm o strukturze kosmopolitycznej>
-ilm oparty
C
Leo Boart> &(e <e o" &eleuision, New /ork CH=<;
2
(ame* s. '.
na wsp9dziaaniu nie tylko kapita9w> ale i wiazd> autor9w i technik9w r97nych
kraj9w; +a przykad -ilm &ama nad +ac#"ikiem, koprodukcji -ran0cusko0wosko0
amerykaskiej> kr8cony 5y w Fyjamie przez re7ysera -rancuskieo na podstawie
dokonanej przez Irwina Fhaw adaptacji powieGci +aruerite 'uras z aktorami
pochodz6cymi z *och @FilTana +ananoA i z Ameryki @Anthony PerkinsA;
%a7dy -ilm mi8dzynarodowej produkcji jest ju7 kosmopolityczny> a -ilm
du55inowany jest dziwnym kosmopolitycznym wytworem> kt9remu wyrwano jeo
wasny j8zyk> a5y o zast6pi: innym; Nie podlea prawom przekadu> ale prawom
przemysowej hy5rydyzacji;
%ultura przemysowa podejmuje tematy lokalne i przeksztaca je w tematy
kosmopolityczne> jak western> jazz> rytmy kraj9w tropikalnych @sam5a> mam5o>
cha0cha0cha itd;A; !ozwijaj6c si8 w kierunku kosmopolitycznym> -aworyzuje
zar9wno przejawy kulturoweo synkretyzmu @-ilmy wsp9lnej produkcji>
przeszczepianie temat9w wyrosych w jednej stre-ie kulturowej do innej stre-yA> jak
i tematy antropoloiczne> to znaczy o9lnoludzkie;
&en kosmopolityzm promieniuje od centrum rozwojoweo> kt9re dominuje
nad wszystkimi pozostaymi> tj; od Ftan9w Zjednoczonych; &u waGnie zrodzia si8
kultura masowa; &u waGnie skupia si8 jej pot8a i scalaj6ca cay Gwiat eneria;
%ultura przemysowa podlea prawom rozwoju rynku Gwiatoweo; Ft6d jej
tendencja do synkretyzmu> eklektyzmu i homoenizacji; #ej 9wny nurt nastawiony
na wyo5raKni8> za5aw8> estetyk8> cho: nie mo7e cakowicie pokona: przeszk9d
zr97nicowania> przenika jednak przerody eora-iczne> etniczne> spoeczne>
narodowe> przedziay wieku> pci> wychowaniaP tematom wydo5ywanym z r97nych
-olklor9w i tradycji nadaje uniwersalnoG: al5o sama wynajduje takie> kt9re s6 z
istoty uniwersalne;
Ponownie wi8c staje przed nami pro5lem wsp9lneo mianownika> czowieka
zarazem Mprzeci8tneoO i MuniwersalneoOP jest to model waGciwy kulturze
masowej> z jednej strony idealny> a5strakcyjny> z druiej 0synkretyczny i wieloraki;
(zowiek przeci8tny
#aki jest ten czowiek uniwersalny L (zy chodzi tu po prostu o ten stopie
czowieczestwa> jaki jest wsp9lny wszystkim ludziomL I tak> i nie; &ak 0 w tym
sensie> w jakim chodzi o czowieka o5darzoneo wyo5raKni6> kt9reo reakcj6 na
o5raz 58dzie zawsze identy-ikacja al5o projekcja; &ak> jeGli chodzi o czowieka0
dziecko> o5ecneo w ka7dym czowieku> ciekaweo> spranioneo za5awy>
rozrywki> mitu> 5aGni; &ak> jeGli chodzi o czowieka> kt9ry wsz8dzie dysponuje
pewnym wsp9lnym zaso5em wadz poznawczych> umiej8tnoGci odadywania>
inteliencji;
* tym sensie czowiek przeci8tny jest czymG w rodzaju antropos
uniwersalneo;
"dpowiadaj6cy temu antropos j8zyk jest j8zykiem audiowizualnym o
poczw9rnej klawiaturzeE o5raz> dKwi8k muzyczny> sowo> pismo; #8zyk tym
5ardziej dost8pny> 7e stanowi poli-oniczn6 powok8 wszystkich j8zyk9w; #est to
wreszcie j8zyk> kt9ry rozwija si8 w r9wnym stopniu na runcie wyo5raKni i
za5awy> jak na runcie 7ycia konkretneo; A ranice rozdzielaj6ce kr9lestwa
wyo5raKni s6> w odr97nieniu od ranic mi8dzy kr9lestwami ziemi> zawsze pynne;
Vatwiej przychodzi czowiekowi znaleK: w so5ie coG wsp9lneo z leendami o5cej
cywilizacji> ni7 dostosowa: si8 do 7ycia w tej cywilizacji;
&ak wi8c uniwersalistyczne tendencje kultury masowej opieraj6 si8 na tym
waGnie antropoloicznym podo7u; %ultura masowa wykazuje i nakazuje jakiG
elementarny uniwersalizm;
Ale jednoczeGnie wytwarza ona> na runcie element9w kulturowych
waGciwych nowoczesnej cywilizacji> a zwaszcza cywilizacji amerykaskiej> jakiG
nowy uniwersalizm; I dlateo czowiek uniwersalny to nie tylko czowiek o cechach
wsp9lnych wszystkim ludziom; &o tak7e czowiek nowy> 5uduj6cy now6
cywilizacj8 o tendencjach uniwersalistycznych;
&endencje uniwersalistyczne opieraj6 si8 wi8c nie tylko na elementarnym
poj8ciu czowieczestwa> ale na tym> co jest w naszej planetarnej erze nurtem
dominuj6cym;
%onsumpcja kultury
* pewnym sensie znajduj6 tu zastosowanie sowa +arksa> kt9ry m9wi> 7e
produkcja wytwarza nie tylko przedmiot dla podmiotu> ale i podmiot dla
przedmiotu; Istotnie> produkcja kulturalna wytwarza masow6 pu5licznoG:>
pu5licznoG: uniwersaln6; "dsania ona jednak7e na powr9t to> co istniao> ale
dzieG pod powierzchni6 0 wsp9lny masom od5iorc9w trzon ludzki;
Inaczej rzecz ujmuj6c> produkcj8 kulturaln6 determinuje sam charakter
rynku; &a jej cecha stanowi r9wnie7 o podstawowej r97nicy mi8dzy kultur6
masow6 a innymi kulturamiE I one tak7e korzystaj6> i to w coraz wi8kszym stopniu>
z medi9w masowych @druk> -ilm> audycje radiowe i telewizyjneA> ale maj6 charakter
normat#wn# i podporz6dkowane s6 dziaaniom pedaoicznym al5o dziaaniom
w'adz# @w szkole> nauce katechetycznej> w koszarachA w -ormie nakaz9w czy
zakaz9w; %ultury masowej w Gwiecie kapitalistycznym nie narzucaj6 instytucje
spoeczne> jest ona uzale7niona od przemysu i handlu> jest propozycj6
?
; Podlea
pewnym oraniczeniom> pewnym ta5u @ze strony reliii> pastwa itd;A> ale nie
stwarza ich samaP proponuje pewne modele> lecz niczeo nie nakazuje;
?
Nawet w systemach zupenie zetatyzowanych 5ywanie w kinie> suchanie radia> ol6danie
telewizji al5o czytanie dziennik9w nie jest o5owi6zkowe;
Przekazywana jest zawsze w try5ie handlowym i wskutek teo na5iera
pewnych cech towaru> a mianowicie podatnoGci na rz6dz6ce rynkiem prawa poda7y
i popytu; #ej podstawowe prawo to prawo rynku;
Ft6d te7 5ierze si8 jej wzl7dna elast#czno% %ultura masowa jest e-ektem
dialou mi8dzy produkcj6 i konsumpcj6; #est to dialo nier9wny; 'ialo ju7 w
zao7eniu mi8dzy adu6 a niemym; Produkcja @dziennik> -ilm> audycja radiowaA
opowiada szcze9owo jakieG historie> wypowiada si8 przy u7yciu s9w; "d5iorca 0
widz 0 odpowiada tylko pawowowskimi odruchamiE tak al5o nie> sukces al5o
niepowodzenie; %onsument nie m,wi, sucha i patrzy al5o nie chce sucha: ani
patrze:; &eoretycznie mo7na wyprowadzi: wniosek o nieskoczenie znikomej
zodnoGci mi8dzy poda76 i popytem> natomiast jeGli spojrzymy na to z punktu
widzenia samych mechanizm9w konsumpcji
B
i z punktu widzenia czasu, to mo7na
stwierdzi:> 7e tematy> kt9re w -ilmie> prasie> radiu czy telewizji z 5ieiem czasu
zyskuj6 powodzenie al5o in6> podleaj6 przemianom al5o sta5ilizacji> od5ijaj6
pewn6 dialektyk8 stosunku mi8dzy produkcj6 a konsumpcj6;
+ie mo7na wi8c -ormuowa: pytania w -ormie upraszczaj6cej alternatywyE
(zy to prasa @kino> radio itd;A ksztatuje pu5licznoG: czy pu5licznoG: ksztatuje
pras8L (zy kultur8 masow6 narzuca si8 pu5licznoGci z zewn6trz @dora5iaj6c jej
pseudopotrze5y> psedozainteresowaniaA czy te7 od5ija on potrze5y pu5licznoGciL
Istotnym pro5lemem jest tu oczywiGcie dialekt#ka zwi6zku mi8dzy systemem
produkcji kulturalnej a kulturowymi potrze5ami od5iorc9w; #est to dialektyka
zo7ona> poniewa7 z jednej strony to> co nazywamy pu5licznoGci6> jest wartoGci6
ekonomiczn6 wynikaj6c6 z praw poda7y i popytu @jest to owa idealna Mprzeci8tna
pu5licznoG:O> o kt9rej m9wiemA> a z druiej 0 na charakterze teo dialou ci67y
przymus ze strony pastwa @cenzuraA i prawa przemysoweo systemu
kapitalistyczneo;
%ultura masowa jest wi8c wytworem dialektycznej pary produkcja
00konsumpcja w ramach szerszej dialektyki> dialektyki spoeczestwa jako caoGci;
B
Autoselekcja stanowi wewn8trzne prawo konsumpcji> co oznacza> 7e konsument mo7e
wy6czy: sw9j od5iornik radiowy al5o telewizyjny> nie kupi: dziennika> wyjG: z sali kinowej;
*adza reklamy nie jest a5solutna> poniewa7 przyw9dcy opinii kieruj6 do5orem dokonywanym
przez ich otoczenie w 5iurze> -a5ryce> na terenie rodziny czy w ronie przyjaci9; A wreszcie
cz8sto wyst8puj6cy e-ekt odwrotny @kiedy pu5licznoG: interpretuje pewne przekazywane so5ie
treGci w5rew intencji nadawcyA dowodzi> 7e od5iorca z trudem przyswaja so5ie to> co jest
sprzeczne zjeo wasnymi procesami projekcji> identy-ikacji i pojmowania> nie oznacza to> a5y
mia on w tym wzl8dzie woln6 wol8; Ale nie istnieje nic takieo> jakjednokierunkowe dziaanie
medi9w masowych na od5iorc8; Badania amerykaskie dochodz6> rzecz zreszt6 naturalna> do
takieo wnioskuE M* dyskusji na temat skutk9w dziaania medi9w masowych na opini8 pu50
liczn6 jedno trze5a nareszcie ukaza: jasnoE skutki teo dziaania na pu5licznoG: nie s6 prost6
konsekwencj6 ani nie s6 5ezpoGrednio uzale7nione czy to od intencji os95 przekazuj6cych
pewne treGci> czy od ich zawartoGci; Predyspozycje czytelnika czy suchacza maj6 w takich
sytuacjach powa7ne znaczenie i mo6 zahamowa: al5o zmody-ikowa: oczekiwany e-ekt ewen0
tualnie wywoa: e-ekt przeciwnyO @Bernard Berelson> Iommunications and +ublic Kpinion,
wE &(e +rocess and E""ects o" ?ass Iommunication, *il5ur Fchramm @red;A> )r5ana CH=BA;
$!I(, .!"++
*sp9czesne spoeczestwo
technoloiczne
1asady
*szystko wskazuje na to> 7e spoeczestwem przyszoGci 58dzie odczo0wieczone
spoeczestwo technotroniczne; Ftanie si8 5y: mo7e inaczej> jeGli dostatecznie du7o
ludzi dostrze7e tkwi6ce w nim nie5ezpieczestwa i zdecyduje si8 wpyn6: na
zmian8 kierunku rozwoju; A5y jednak 5yo to mo7liwe> trze5a najpierw dokadnie
zrozumie: zasady> kt9re rz6dz6 -unkcjonowaniem wsp9czesneo systemu
technoloiczneo oraz kieruj6 wysikami i myGlami ka7deo 7yj6ceo w nim
czowieka;
"t97 pierwsza opiera si8 na przekonaniu> 7e dana rzecz powinna zosta:
wykonana> poniewa7 jest to technicznie mo7liwe; #e7eli istnieje zatem mo7liwoG:
z5udowania 5roni nuklearnej> to trze5a tak6 5ro z5udowa:> nawet dy5y miaa 5y:
dla czowieka roKna; Fkoro mo7liwa jest podr97 na %si87yc lu5 kt9r6G z planet>
trze5a j6 od5y:> nawet za cen8 wielu nie zaspokojonych codziennych ludzkich
potrze5; Zasada ta> ustanawiaj6ca post8p technoloiczny jedyn6 podstaw6 etyki
C
>
przeczy wszystkim wartoGciom> jakie rozwin8a humanistyczna tradycja> wedu
kt9rej wykona: nale7y to> co su7y czowiekowi> jeo do5ru i rozwojowi; #est
5owiem pi8kne> do5re i prawdziwe;
Zasad6 dru6 jest> prowadz6cy do oraniczenia indywidualizmu> wym9
maksymalnej wydajnoGci i maksymalnej produkcji; Powszechne zaG jest
mniemanie> i7 maszyna spoeczna pracuje wydajniej> jeGli jedno0
C
Poprawiaj6c niniejszy tekst> przeczytaem> przesany mi dzi8ki uprzejmoGci pana aeor0eSa
*einwurma> artyku +asana "z5ekhana &(e &riump( o" &ec(nolo#% Autor> z punktu widzenia
specjalisty w dziedzinie zarz6dzania> przedstawia w nim koncepcj8 podo5n6 do tej> kt9r6 tutaj
prezentuj8; Pocieszaj6ce wi8c jest to> 7e te same idee pojawiaj6 si8 w pracach autor9w zajmuj6cych si8
dyscyplinami tak odmiennymi; Pozwol8 so5ie przytoczy: zdanie oddaj6ce znakomicie ow6 z5ie7noG:E
M*ykonalnoG:> kt9ra jest poj8ciem strateicznym> podniesiona zostaje do rani poj8cia normatywneo z
takim skutkiem> i7 5ez wzl8du na to> co wskazuje technoloiczna rzeczywistoG:> coG> co mo7emy
zro5i:> rozumiane jest jako coG> co zro5i: musimyO @s; IA;
stki zredukowane zostaj6 do element9w czysto iloGciowych> a ich oso5owoG: daje
si8 sprowadzi: do komputeroweo wydruku; &raktowany w ten spos95 czowiek
atwo poddaje si8 5iurokratycznym reuom> poniewa7 nie sprawia kopot9w i nie
pr95uje 5roni: swych oso5istych praw; !ezultat ten mo7na osi6n6:> poddaj6c ludzi
swoistej dehumanizacji i ucz6c ich odnajdywania wasnej oso5owoGci w
zdepersonalizowanych zespoach> nie zaG w so5ie samych;
%westia indywidualnoGci ekonomicznej wymaa dokadnej analizy;
Zaadnienie wydajnoGci ospodarczej> osi6ania maksymalneo rezultatu przy
minimalnym zu7yciu Grodk9w> rozpatrywa: nale7y> po pierwsze> w kontekGcie
historycznym i ewolucyjnym; %westia ta jest oczywiGcie istotniejsza w
spoeczestwie> w kt9rym -aktami 7ycia codzienneo s6 niedo5ory materialne>
znaczenie jej zmniejsza si8 natomiast wraz z rozwojem si produkcyjnych;
'rua linia poszukiwa powinna wzi6: pod uwa8 to> i7 wydajnoG: jest dziG
jedynym znanym motorem dziaa ospodarczych; Nale7y przeto zachowa: daleko
id6c6 ostro7noG:> 5roni6c aktualneo ospodarczeo status Puo z punktu widzenia
jeo wydajnoGci> tym 5ardziej 7e nie wiemy> jak wydajne moy5y 5y: inne> nie
znane nam dzisiaj rozwi6zania; (o wi8cej> poddaj6c system ospodarczy analizie
oraz okreGlaj6c o5j8ty ni6 o5szar i czas> warto pami8ta:> 7e to> co ol6dane w
w6skiej perspektywie zdaje si8 wydajne> mo7e okaza: si8 zupenie inne> jeGli czas i
zasi8 omawianeo o5szaru zostanie poszerzony; * ospodarce powstaj6 5owiem
tzw; e-ekty s6siedztwa> pomijane cz8sto przy rozwa7aniu zysk9w i strat daneo
przedsi85iorstwa;
Istnieje pilna potrze5a wypracowania jasnych kryteri9w wydajnoGci> kt9re
uwzl8dniay5y specy-ik8 czasu oraz interes spoeczestwa jako caoGci;
"statecznie wszak element ludzki musi 5y: 5rany pod uwa8 jako podstawowy
czynnik w systemie> kt9reo wydajnoG: pr95ujemy z5ada:;
'ehumanizacja w imi8 wydajnoGci jest zjawiskiem a7 naz5yt do5rze
znanym; Znamiennym przykadem mo6 5y: wykorzystuj6ce techniki noweo
*spaniaeo Wwiata iantyczne systemy tele-oniczne> su76ce kontaktowaniu si8
-irm z klientami oraz uzyskiwaniu od nich in-ormacji na temat jakoGci pracy
zatrudnionych pracownik9w; 'ziaania te> maj6ce na celu narzucenie pracownikowi
MwaGciweoO podejGcia do zawodowych zada oraz standaryzacj8 usu> zmierzaj6
w rzeczywistoGci do zwi8kszenia wydajnoGci jedynie w zaw87onej perspektywie
5ezpoGrednich korzyGci -irmy> ksztatuj6c tym samym cakowicie uleych i
posusznych pracownik9w; &aki stan rzeczy musi rodzi: wGr9d pracownik9w
poczucie 5raku kompetencji> niepokoju i -rustracji oraz prowadzi: do o5oj8tnoGci
czy wr8cz wrooGci; * szerszej perspektywie mo7e 5y: nawet przyczyn6
zmniejszenia si8 wydajnoGci> jako 7e zar9wno -irmie> jak i caemu spoeczestwu
przychodzi za podo5ne praktyki paci: wysok6 cen8;
'la wsp9czesnej oranizacji pracy charakterystyczne jest r9wnie7
eliminowanie element9w tw9rczych @wprowadzaj6cych roK58 ryzyka i nie0
pewnoGciA oraz daleko id6cy podzia zada> likwiduj6cy kontakty mi8dzyludzkie
jako niepo76dane; !o5otnicy i technicy nie pozostaj6 na ten proces o5oj8tni> o czym
Gwiadcz6 ich -rustracje i nie tak rzadkie komentarze w rodzajuE M#esteGmy przecie7
ludKmiO czy M&o praca nie dla ludziO; Po raz kolejny okazuje si8> i7 wydajnoG:>
pojmowana w w6skiej perspektywie korzyGci danej -irmy> prowadzi paradoksalnie
do demoralizuj6ceo i kosztowneo 5raku wydajnoGci w sensie indywidualnym i
spoecznym;
Fystem 5owiem mo7e sprawia: wra7enie wydajneo> dy interesuj6 nas
jedynie dane statystyczne dotycz6ce nakadu i produkcji; #e7eli natomiast
weKmiemy pod uwa8> w jaki spos95 opisane wy7ej metody pracy oddziauj6 na
ludzi> stanie si8 dla nas jasne> i7 0 po pierwsze 0 patoloiczne zachowania
psychiczne oraz zrutynizowane i z5iurokratyzowane myGlenie kr8puje ich
wyo5raKni8> czowiek zaG nie przejawiaj6cy tw9rczej inicjatywy nie przyczynia si8
do 5ardziej wydajneo rozwoju systemu; Po druie zauwa7ymy> i7 ludzie cierpi6 z
powodu wielu -izycznych doleliwoGci 58d6cych rezultatem napi8cia i stresu> a ten
ich uszczer5ek na zdrowiu jest jednoczeGnie strat6 dla caeo systemu; *i8cej
nawetE #eGli przyjrze: si8> w jaki spos95 doleliwoGci te wpywaj6 na stosunki
rodzinne pracownik9w oraz Ich -unkcjonowanie jako odpowiedzialnych o5ywateli>
mo7e si8 okaza:> 7e pozornie wydajna metoda jest dla systemu jako caoGci
cakowicie niewydajna 0 nie tylko w uj8ciu ludzkim> ale r9wnie7 mierzona
kryteriami ekonomicznymi;
Podsumowuj6c 0 wydajnoG: jest po76dan6 wartoGci6 ka7deo celoweo
dziaania; Nale7y j6 jednak rozpatrywa: z perspektywy wi8kszych system9w>
kt9rych analizowany system jest jedynie cz8Gci6; Powinno si8 r9wnie7 5ra: pod
uwa8 wyst8puj6cy w tym systemie czynnik ludzki; "statecznie sama wydajnoG:
nie powinna 5y: dominuj6c6 norm6 w 7adnym przedsi85iorstwie;
Inny> najproGciej s-ormuowany aspekt zasady maksymalnej wydajnoGci daje
si8 sprowadzi: do hasa 0 im wi8cej produkujemy> tym lepiej; Fukces ospodarczy
daneo kraju mierzony jest o9lnym wzrostem produkcji; Podo5nie mierzony jest
sukces daneo przedsi85iorstwa; %oncern .orda mo7e pozwoli: so5ie na milionowe
straty> wprowadzaj6c na rynek 5ez powodzenia kosztowny model samochodu @np;
$dselA i nie nara7aj6c przy tym na szwank swej kondycji -inansowej> pod
warunkiem wszak7e> i7 krzywa produkcji nadal roGnie; !ozw9j ospodarki
warunkowany jest stale rosn6c6 produkcj6> przy czym nie ma ranicy> na kt9rej
produkcja mo7e zosta: usta5ilizowana; Zodnie z t6 zasad6 rywalizuj6 tak7e ze
so56 poszcze9lne kraje; Na przykad Zwi6zek !adziecki ma nadziej8
zdystansowa: Ftany Zjednoczone w wyniku watowneo wzrostu ospodarczeo;
Prawu staeo i nieoraniczoneo przyspieszenia podlea nie tylko
produkcja przemysowa; %ryterium to w r9wnym stopniu dotyczy systemu
oGwiaty 0 im wi8cejS a5solwent9w szk9 Grednich> tym lepiej> jak i sportu 0ka7dy
nowy rekord to post8p> nawet stosunek do poody wydaje si8 okreGla: ta sama
zasada; PodkreGla si8 wszak> 7e dany dzie jest Mnajor8tszymO czy te7
Mnajzimniejszym dniem w ostatnim dziesi8cioleciuO i niekt9rzy ludzie mimo
atmos-erycznych niedoodnoGci znajduj6 pociech8 w tym> 7e s6 Gwiadkami
rekordowej temperatury; Przykady na to> i7 stay wzrost iloGciowy wyznacza cele
naszeo 7ycia i w rzeczywistoGci jest miar6 Mpost8puO> mo7na 5y mno7y: 5ez
koca;
#edynie nieliczni stawiaj6 pytanie o jakoG: czy te7 korzyGci> jakie 9w wzrost
niesie; &aki stan rzeczy charakterystyczny jest dla spoeczestwa> kt9re nie skupia
si8 ju7 na czowieku i w kt9rym iloGciowy punkt widzenia przesoni wszystkie
inne; nietrudno zauwa7y:> 7e dominacja zasady Mim wi8cej> tym lepiejO prowadzi
do zachwiania caeo systemu;
#eGli wszystkie wysiki skierowane s6 na Mwi8cejO> jakoG: 7ycia traci swoj6
wa8> a dziaania> kt9re kiedyG 5yy jedynie Grodkami do celu> teraz same staj6 si8
celem
2
;
Fkoro dominuj6c6 zasad6 ospodarcz6 jest wytwarzanie coraz wi8kszej
iloGci d95r> czowiek musi 5y: przyotowany na koniecznoG: ich zwi8kszonej
konsumpcji; Przemys nie odpowiada 5owiem po prostu na spontaniczne ludzkie
pranienie posiadania coraz wi8kszej iloGci d95r; Produkuj6c towary> kt9re starzej6
si8 i przestaj6 5y: modne> zmusza czowieka do kupowania nowych> cho: te stare
moy5y mu jeszcze duo su7y:; (zyni to> zmieniaj6c na przykad ksztaty i
wzornictwo produkt9w; (harakterystyczna dla przemysu tendencja zwi8kszania
produkcji nie jest wi8c oparta na potrze5ach konsumenta> ale w du7ym stopniu na
reklamie> 58d6cej najpowa7niejszym zamachem na prawo czowieka do de0
cydowania o tym> czeo sam pranie; Fuma wydatk9w na reklam8> si8aj6ca w
roku CH<< C<>= mld dolar9w> mo7e Gwiadczy: o irracjonalnym i 5ezu7ytecznym
marnowaniu ludzkich talent9w oraz papieru i druku; #est
2
Znakomite przedstawienie teo pro5lemu znalazem w ksi67ce (; *est (hurchmana I(allene to
!eason, New /ork CH<JE M#eGli z5adamy t8 ide8> przykadaj6c do niej r97ne modele systemowe>
zo5aczymy> w jakim sensie kompletnoG: jest wyzwaniem dla rozumu; #eden z modeli> kt9ry wydaje si8
do5rze opisywa: kompletnoG:> nazwano modelem alokacyj0nym; Przedstawia on Gwiat jako system
dziaa> kt9re wykorzystuj6 zaso5y> 5y wytworzy: u7yteczne produkty;
Proces rozumowania w tym modelu jest 5ardzo prosty; Poszukuje si8 centralnej iloGciowej miary
dziaania systemu speniaj6cej charakterystyk8 [im wi8cej> tym lepiejO; Na przykad im wi8kszy zysk w
-irmie> tym lepiej; Im wi8cej wykwali-ikowanych a5solwent9w opuszcza uczelnie> tym lepiej; Im wi8cej
produkujemy 7ywnoGci> tym lepiej; "kazuje si8> 7e jednostkowy wy59r miary dziaania systemu jest
akceptowany tak duo> jak duo jest to miara o9lnie przyj8ta;
Bierzemy t8 po76dan6 miar8 dziaania i przykadamy j6 do wykonalnych dziaa systemu;
'ziaaniami tymi mo7e 5y: -unkcjonowanie zakad9w produkcyjnych> szk9> uczelni> ospodarstw
rolnych itd; %a7de dziaanie jest znacz6cym krokiem na drodze do wymaanej iloGci; %rok ten mo7e 5y:
wyra7ony w postaci -unkcji matematycznej> kt9ra rzutuje licz58 dziaa na wymaan6 iloG:; Im wy7sza
sprzeda7 daneo produktu> tym wy7szy zysk -irmy; Im wi8cej prowadzimy kurs9w> tym wi8cej mamy
a5solwent9w; Im wi8cej u7ywamy nawoz9w> tym o5-it0sze mamy z5ioryO @s; C=<0C=IA;
jednak niestety czymG normalnym w systemie> kt9ry wierzy> 7e rosn6ca produkcja i
konsumpcja to nap8dzaj6ce ospodark8 motory> 5ez kt9rych nie moa5y si8 ona
o5ejG:; #eGli do koszt9w reklamy dodamy jeszcze koszty zwi6zane z now6
stylistyk6 d95r trwaych @zwaszcza samochod9wA oraz opakowa> kt9re
szcze9lnie maj6 zaostrza: apetyt konsumenta> wydaje si8 oczywiste> i7 przemys
zapaci ch8tnie ka7d6 cen8 za warancj8 zwi8kszenia produkcji i wzrostu krzywej
poda7y;
niepok9j o to> co moo5y si8 ospodarce przydarzy:> dy5y zmieni si8 styl
naszeo 7ycia> do5rze ilustruj6 sowa jedneo z czoowych 5ankier9w
inwestycyjnychE
"dzie7 na5ywana 5ya5y wy6cznie pod k6tem u7ytecznoGci> 7ywnoG: ze
wzl8du na wartoG: ekonomiczn6 i od7ywcz6> samochody> u7ywane jedynie ze wzl80
du na swe podstawowe -unkcje> su7yy5y ich waGcicielom przez C30C= lat> domy
zaG 5udowano 5y i utrzymywano jedynie jako schronienie> z pomini8ciem stylu czy
charakteru otoczenia; A co stao5y si8 z rynkiem zale7nym od nowych modeli>
styl9w i pomys9wL
?
*pyw na czowieka
&eo typu oranizacja spoeczna> redukuj6c czowieka do elementu maszyny>
rz6dzoneo jej rytmem i wymaaniami> przeksztaca o w (omo consumens,
totalneo konsumenta> kt9reo jedynym celem jest coraz wi8cej posiada: i coraz
wi8cej u7ywa:; Fpoeczestwo produkuje mn9stwo 5ezu7ytecznych rzeczy i w tym
samym stopniu wielu 5ezu7ytecznych ludzi; )przedmiotowiony czowiek sp8dza
czas na wykonywaniu czynnoGci> kt9rymi nie jest zainteresowany> wGr9d ludzi>
kt9rzy o nie ciekawi6> produkuj6c przedmioty> kt9re niewiele o o5chodz6; %iedy
zaG nie wytwarza 0 konsumuje; #estjak5y wiecznym oseskiem z otwart6 5uzi6>
przyjmuj6cym 5iernie wszystko to> co narzuca mu maj6cy zapo5iea: nudzie
przemys 0 papierosy> trunki> kino> telewizj8> sport> lektury itd; &ak naprawd8
jednak wszystko to mo7e jedynie utrudni: czowiekowi uGwiadomienie so5ie nudy;
* rzeczywistoGci 5owiem zwi8ksza j6 tak samo jak sony nap9j> kt9ry wzmaa
pranienie zamiast je asi:; Bez wzl8du na to> w jakim stopniu nie uGwiadamiana>
nuda zawsze pozostaje nud6;
BiernoG: jest jedn6 z naj5ardziej charakterystycznych i patoloicznych
zarazem cech czowieka we wsp9czesnym spoeczestwie przemysowym;
(zowiek chce 5y: karmiony> sam jednak nie porusza si8> nie przejawia inicjatywy>
nie trawi dostarczaneo mu po7ywienia; Nie jest tw9rczy w stosunku do teo> co
odziedziczy 0 romadzi jedynie lu5 konsumuje; (ierpi na zesp9 choro5owy
niewiele r97ni6cy si8 od 5ardziej ostrych -orm depresji;
?
Paul +azur> &(e Standards We !aise, +ew /ork CH=?;
&a 5iernoG: jest tylko jednym z symptom9w 5ardziej o9lneo zespou choro5oweo>
kt9ry mo7na okreGli: mianem Mzespou wyo5cowaniaO; Pozostaj6c 5ierny> czowiek nie
pr95uje znaleK: sweo miejsca w Gwiecie i zmuszony jest rezynowa: ze swoich idea9w
oraz ich wymaa; 'lateo czuje si8 5ezsilny> samotny i peen niepokoju; +a kopoty z
samo0okreGleniem i niewielkie poczucie interalnoGci; %on-ormizm> kt9ry wydaje mu
si8jedynym sposo5em unikni8cia nieznoGneo niepokoju> cz8sto okazuje si8
niewystarczaj6cy;
najtra-niej 5odaj istot8 owych zale7noGci uchwyci amerykaski uczony &horstein
Re5lenE
*e wszystkich znanych uj8ciach teorii ospodarczej materia ludzki> kt9reo dotyczy
5adanie> pojmowany jest w kateoriach hedonistycznych> co oznacza> i7 natura czowieka
rozumiana jest jako coG 5ierneo> zasadniczo 5ezwadneo i niezmienneo; @;;;A *edle tej
koncepcji czowiek jest sweo rodzaju maszyn6 licz6c6 przyjemnoGci i troski @;;;A; !eauje na
5odKce> kt9re przemieszczaj6 o z miejsca na miejsce> jeo struktur8 pozostawiaj6c jednak
nienaruszon6; #est wyizolowan6> nie posiadaj6c6 poprzednika ani nast8pcy jednostk6
pozostaj6c6 w stanie staej r9wnowai> narzucony samemu so5ie w 7ywioowej przestrzeni>
o5raca si8 wok9 wasnej osi duchowej do momentu> dy zadziaaj6 na siy zewn8trzne;
Pod67a w9wczas za ich wypadkow6; %iedy jednak oddziaywanie owych si ustaje>
zatrzymuje si8 @;;;i; 'uchowo wyjaowiony czowiek hedonistyczny nie wykonuje
pierwszeo ruchu> nie ma w nim 7ycia> wi8c podlea kolejnym permutacjom narzuconym
przez o5ce mu okolicznoGci zewn8trzne
B
;
BiernoG: nie jest jedynym o5jawem choro5y dotykaj6cej wsp90
czesneo czowieka; 'la zrozumienia jeo dzisiejszej kondycji konieczne
jest r9wnie7 wskazanie po85iaj6ceo si8 rozziewu mi8dzy dziaaniem
umysowo0intelektualnym a doGwiadczeniem emocjonalno0uczu0ciowym;
+yGlenie loiczne nie jest racjonalne
=
> jeGli nie kieruje nim troska o
konkretne i pene sprzecznoGci 7ycie; Z druiej strony> nie tylko myGlenie>
ale r9wnie7 emocje mo6 5y: racjonalne; #ak 5owiem uj6 to PascalE MFerce
ma swoje racje> o kt9rych rozum nic nie wieO SLe coeur a ses raisons, Pue la
raison ne connit pointC% !acjonalizm w 7yciu emocjonalnym oznacza> i7
emocje pomaaj6 czowiekowi utrzyma: harmonijn6 r9wnowa8 struktury
psychicznej i jednoczeGnie przyczyniaj6 si8 do jej rozwoju; +a przykad
mioG: irracjonalna opiera si8 na uzale7nieniu> kt9re rodzi wrooG: i
niepok9j; +ioG: racjonalna natomiast pozwala nawi6za: intymny oso5owy
zwi6zek> umo7liwiaj6c jednoczeGnie zachowanie niezale7noGci oraz
interalnoGci os95;
&horstein Re5len> W(# Is Economics Mot an Euolutionar# ScienceJ, wE ten7e> &(e +lace
o" Science in ?odern Iiuilization and Kt(er Essa#s, new /ork CHCH> s; I?;
+yGlenie paranoidalne charakteryzuje si8 tym> 7e mo7e 5y: cakowicie loiczne> 5rak mu
jednak zainteresowania czy dociekliwoGci> innymi sowy 0 loika nie wyklucza szalestwa;
!ozum wymaa po6czenia racjonalnej myGli i uczucia; #eGli zwi6zek ten
zostanie rozerwany> myGlenie przeksztaca si8 w schizoidalne dziaanie intelektu> a
uczucia w neurotyczne> niszcz6ce 7ycie nami8tnoGci;
!ozziew mi8dzy myGl6 a uczuciem prowadzi do choro5y> lekkiej chronicznej
schizo-renii> na kt9r6 zaczyna cierpie: nowy czowiek wieku technotroniczneo; *
socjoloii modne jest o5ecnie stanowisko> i7 o pro5lemach czowieka mo7na
myGle: 5ez odwoywania si8 do jeo uczu: zwi6zanych z tymi pro5lemami; Zakada
si8 5owiem> 7e o5iektywizm naukowy wymaa> 5y opinie i teorie dotycz6ce
czowieka poz5awione 5yy wszelkieo emocjonalneo z nim zwi6zku;
Przykadem takieo myGlenia mo7e 5y: stanowisko zaprezentowane przez
,ermana %anna w ksi67ce !ok B333% Autor zastanawia si8> 7ycie ilu Amerykan9w
mo7na 5y MpoGwi8ci:O w ewentualnej wojnie nuklearnej> a5y po katastro-ie mo7liwa
5ya szy5ka od5udowa co najmniej tak samo sprawnej machiny ospodarczej;
Fwoje rozwa7ania oranicza do takich kateorii> jak wielkoG: produktu krajoweo
5rutto oraz wzrost lu5 spadek licz5y ludnoGci; (akowitym milczeniem natomiast
pomija ludzki 59l> cierpienie czy 5rutalizacj8 7ycia jako skutki ewentualnej wojny;
+imo to ksi67ka %anna> 58d6ca zwiastunem tw9rczoGci charakterystycznej dla
cakowicie wyalienowaneo spoeczestwa meamaszyny> zdaje si8 5udzi: podziw
wGr9d wielu czytelnik9w> kt9rzy 0 nie zauwa7aj6c powierzchownoGci
zaprezentowaneo w niej rozumowania oraz 5raku ludzkieo wymiaru w opisie
przyszoGci 0 5ior6 za erudycj8 czy 85i8 myGli tysi6ce przytaczanych przez autora
danych> tworz6cych zmieniaj6ce si8 niczym w kalejdoskopie o5razy;
+9wi6c o lekkiej schizo-renii> zauwa7y: wypada> i7 schizo-renia> podo5nie
jak ka7dy inny stan psychotyczny> zde-iniowana 5y: musi nie tylko z punktu
widzenia psychiatrii> ale r9wnie7 socjoloii; 'oGwiadczenie schizo-reniczne
wykraczaj6ce poza pewn6 ranic8 uznawane 58dzie za choro58 przez ka7de
spoeczestwo> poniewa7 cierpi6cy na ni6 nie 58d6 w stanie -unkcjonowa: w
7adnych warunkach spoecznych @chy5a 7e schizo0-renik uznany zostanie za 5oa>
szamana> Gwi8teo 56dK kapanaA; Istniej6 jednak lekkie psychozy> kt9re mo6 5y:
udziaem milion9w ludzi i kt9re 0 waGnie dlateo> 7e nie przekraczaj6 pewnej
ranicy 0 nie przeszkadzaj6 tym ludziom -unkcjonowa: w spoeczestwie; 'op9ki
ich choro5a jest udziaem wielu> nie czuj6 si8 osamotnieni> oszcz8dzone im 5owiem
zostaje poczucie cakowitej izolacji> tak charakterystyczne w wypadku penej
psychozy; *r8cz przeciwnie> sie5ie uznaj6 za normalnych> za MszalonychO zaG tych>
kt9rzy nie utracili jeszcze zwi6zku mi8dzy umysem a sercem;
Zakwali-ikowanie lekkiej psychozy jako choro5y zale7y od teo> czy jest
ona udziaem o9u; #ak istnieje lekka posta: schizo-renii> tak te7 istnieje lekka
-orma paranoi czy depresji;
#est wiele dowod9w na to> i7 wGr9d pewnych warstw ludnoGci> zwaszcza w
o5liczu zaro7enia wojn6> licz5a element9w paranoidalnych zwi8k0
sza si8> nie s6 one jednak od5ierane jako patoloiczne dop9ty> dop9ki s6
powszechne
<
;
&endencja do traktowania post8pu techniczneo jako najwy7szej wartoGci
jest oczywiGcie konsekwencj6 naszej skonnoGci do przeceniania wai intelektu>
nade wszystko jednak emocjonalneo za-ascynowania tworami mechanicznymi 0
wszystkim> co nieo7ywione i wytworzone przez czowieka; &o upodo5anie do teo>
co mechaniczne> prowadzi najcz8Gciej do o5oj8tnoGci wo5ec 7ycia> przy5ieraj6c
niekiedy posta: -ascynacji Gmierci6 i rozpadem @nekro-iliaA; Ludzie> kt9rych poci6a
nieo7ywione> wy5ieraj6 Mprawo i porz6dekO w miejsce 7ywej struktury> metody
5iurokratyczne w miejsce spontanicznych> ad7ety w miejsce 7ywych istot>
naGladowanie w miejsce oryinalnoGci> porz6dek w miejsce 7ywioowoGci>
romadzenie wreszcie w miejsce wydawania; Pran6 kontrolowa: 7ycie> dy7
l8kaj6 si8 jeo spontanicznoGci; *ol6 raczej je za5i: ni7 zmierzy: si8 z nim i
zjednoczy:; (z8sto iraj6 ze Gmierci6> poniewa7 nie s6 przywi6zani do 7ycia 0 ich
odwaa jest odwa6 umierania> a jej ostatecznym sym5olem jest Mrosyjska ruletkaO
I
;
Licz5a wypadk9w samochodowych oraz przyotowania do wojny termoj6drowej to
wszak Gwiadectwa otowoGci podj8cia za5awy ze Gmierci6; Bo i kt97 nie wola5y
owej podniecaj6cej ry od nudneo 5raku aktywnoGci czowieka oranizacjiL
Fymptomem -ascynacji produktami czysto mechanicznymi jest narastaj6ce
dziG wGr9d niekt9rych naukowc9w przekonanie> i7 istnieje mo7liwoG:
skonstruowania takich komputer9w> kt9re sposo5em myGlenia> odczuwania czy te7
dziaania nie r97niy5y si8 od czowieka
J
; F6dz8> i7 pro5lem le7y nie w tym> czy
przekonanie to opiera si8 na jakichG rzeczywistych przesankach> ale raczej w tym>
jak jest mo7liwe> 7e idea ta staje si8 tak popularna dziG> dy nic nie wydaje si8
wa7niejsze od wewn8trznej przemiany czowieka w istot8 5ardziej racjonaln6>
zr9wnowa7on6 i miuj6c6 pok9j; +o7na s6dzi:> i7 atrakcyjnoG: idei zast6pienia
czowieka przez komputer jest wyrazem ucieczki przed 7yciem w Gwiat czysto me0
chaniczny i intelektualny;
<
!,nice mi7dz# t#m, co uwaa si7 za chore> a tym> co uchodzi za normalne> najlepiej chy5a
zo5razuje poni7szy przykad; Ndy5y jakiG czowiek stwierdzi> 7e dla oczyszczenia powietrza w naszych
miastach nale7y zniszczy: -a5ryki> samochody> samoloty itd;> nikt nie mia5y w6tpliwoGci> 7e nie jest on
normalny; #eGli natomiast zodzimy si8> 7e dla ocalenia naszeo 7ycia> wolnoGci> kultury al5o 7ycia>
wolnoGci> kultury narod9w> kt9re czujemy si8 zo5owi6zani chroni:> nale7y posun6: si8 do wojny
termoj6drowej jako Grodka ostateczneo> to stanowisko takie wyda si8 cakiem normalne; !97nica nie
le7y wi8c w myGleniu> lecz w tym> 7e pierwszy pomys nie 5y pomysem wsp9lnym i dlateo wydaje si8
nienormalny> podczas dy drui wsp9lny jest milionom ludzi i dlateo uchodzi za normaln#%
+ichael +acco5y> stosuj6c kwestionariusz o5jaGniaj6cy> pokaza zasi8 zespou mioGci 7ycia i
mioGci Gmierci w r97nych populacjach; Por; jeo +ollin Emotlonal <ttitudes in !elatlon to +olitical
I(oices%
J
'ean $; *ooldride pisze w ?ec(anical ?an @+ew /ork CH<JA> 7e mo7liwe 58dzie syntetyczne
wytwarzanie komputer9w> kt9re nie r97niy5y si8 niczym od czowieka wytwarzaneo w spos95
tradycyjny @\A @s; CI2A; +arTin L; +insky w swojej ksi67ce Iomputation @CH<IA stwierdzaE MNie ma
powodu przypuszcza:> 5y maszyny nie miay oranicze 58d6cych udziaem czowiekaO@s; RIIA;
+imo i7 jej urzeczywistnienie jest ci6le jeszcze spraw6 przyszoGci> nie
wydaje si8> 5y 5yo szcze9lnie trudne 0 nie 5rak wszak wsp9czeGnie ludzi
dziaaj6cych niczym ro5oty; !zeczona idea jest do5rym przykadem staj6cej przed
nami alternatywyE ludzkie lu5 odczowieczone wykorzystanie techniki; %omputer
mo7e oczywiGcie su7y: podniesieniu wartoGci 7ycia> jednak pomys> i7 mo7e
zast6pi: czowieka> jest niew6tpliwie dowodem dotykaj6cej nas dzisiaj patoloii;
.ascynacji tym> co mechaniczne> towarzyszy coraz cz8stsze przekonanie o
zwierz8cej naturze czowieka oraz instyktywnych korzeniach jeo uczu: i dziaa;
Instynktywistyczna 5ya psycholoia .reuda> jednak wprowadzone przez tw9rc8
psychoanalizy poj8cie li5ido wydaje si8 druorz8dne w por9wnaniu z dokonanym
przez nieo -undamentalnym odkryciem zasad dziaania podGwiadomoGci;
!ozwa7ania najpopularniejszych wsp9czesnych autor9w podkreGlaj6cych
dziedzicznoG: instynktu zwierz8ceo 0*onrada Lorenza AK aresjiC cz# $esmonda
?orrisa Anaa ma'paC 0 nie dystansuj6 w 7adnej mierze osi6ni8: .reuda; )nikaj6c
rzeczywistych> aczkolwiek 5olesnych ludzkich pro5lem9w> wychodz6 jedynie
naprzeciw oczekiwaniom wielu czytelnik9w szukaj6cych potwierdzenia> i7 s6
jednostkami zdeterminowanymi przez instynkt
H
; *ielu ludzi> chc6c uciec przed
pro5lemem wasnej wolnoGci i odpowiedzialnoGci> marzy o po6czeniu uczu
w'aciw#c( naczeln#m z m,ziem komputerowym; Byo5y to jednak rozwi6zanie
pozorne; Ludzkie uczucia determinowa5y instynkt> rozumowanie 0 komputer>
czowiek zaG nie musia5y odpowiada: na swoje ezystencjalne pytania;
)rzeczywistnienie tej wizji nie wydaje si8 wszak7e mo7liwe 0 czekoksztatna mapa
z komputerowym m9ziem nie 58dzie ju7 czowiekiem> MonO nie 58dzie ju7 istnia
C3
;
+or,d c(orobotw,rcz#c( wp'#w,w spo'ecze;stwa technoloiczneo
wymieni: wypada jeszcze dwaE zanikanie prywatnoGci oraz 5ezpoGrednich
kontakt9w mi8dzyludzkich;
Poj8cie MprywatnoGciO wydaje si8 zo7one; Bya ona i jest nadal przywilejem
klas Grednich oraz wy7szych 0 stanowi6ca jej podstaw8 prywatna przestrze ci6le
5owiem jest 5ardzo kosztowna; cw przywilej mo7e jednak sta: si7 dobrem
powszec(n#m, podo5nie jak wiele innych istniej6cych wci67 przywilej9w
ekonomicznych; %iedy pominiemy czynnik ekono0
H
&a krytyka odnosi si8 jedynie do tej cz8Gci pracy Lorenza> w kt9rej> korzystaj6c z analoii>
zajmuje si8 on psycholoicznymi pro5lemami czowieka;
C3
Przel6daj6c maszynopis niniejszej pracy> uGwiadomiem so5ie> 7e t8 sam6 ide8 wyrazi
w In t(e Mame o"Sociallst =iumanism Lewis ?um"ordE M(zowiek wsp,iczesn#, docieraj)c# do
ostatnieo aktu swojej traedii> nawet dy5y chcia> nie zdoa ukry: jej ostatecznoGci i potwor
noGci; 'oczekaliGmy chwili> w kt9rej stajemy si8 Gwiadkami intymneo zespolenia ro5ota oraz
Id% Id wyrastaj6ceo z najdalszych 85i podGwiadomoGci oraz ro5ota 0 czekoksztatnej ma
szyny myGl6cej> oderwanych cakowicie od -unkcji podtrzymywania 7ycia i ludzkich reakcji
zst8puj6cych z wy7yn Gwiadomej myGli; Pierwsza sia> poz5awiona oso5owoGci> okazaa si8
5ardziej 5rutalna ni7 najokrutniejsza 5estia> drua 0 tak nieczua na ludzkie uczucia> niepokoje
i cele> tak oddana odpowiadaniu na oraniczon6 licz58 pyta> 7e 5rak jej instynktu samo
o5rony> kt9ry pozwoli5y na wy6czenie jej wasneo kompusywneo mechanizmu> nawet
dy5y pcha ku zu5ie nauk8 i ca6 cywilizacj8O @s; CHJA;
miczny> okazuje si8> 7e prywatnoG: opiera si8 w du7ej mierze na mao szlachetnej
ludzkiej skonnoGci romadzenia materialnych d95r wy6cznie dla sie5ie 0 moje
prywatne 7ycie jest moje i tylko moje> tak samo jak wy6cznie moim jest m9j dom i
ka7da inna wasnoG:; PrywatnoGci towarzyszy te7 cz8sto hipokryzja> roz5ie7noG:
mi8dzy pozorami moralnymi a rzeczywistoGci6; +imo to prywatnoG: nadal wydaje
si8 istotnym warunkiem e-ektywneo rozwoju jednostki; #est tak 9wnie dlateo> i7
pozwala ona czowiekowi ukry: si8 przed haasem Gwiata oraz ludKmi i w spokoju
kontynuowa: wasny proces myGlowy; Ndy5y wszystkie prywatne dane
przeksztacono w dane pu5liczne> nieuchronnie pojawi: musiaa5y si8 tendencja do
spycania oraz ujednolicania ludzkich doGwiadcze; Ludzie> w o5awie przed
MniepoprawnymO odczuwaniem> stali5y si8 5ardziej podatni na manipulacje r97neo
rodzaju test9w psycholoicznych i 5ardziej uleli wo5ec narzucanych przez nie
norm Mpo76danychO> MnormalnychO i MzdrowychO zachowa; (oraz powszechniejsze
uzale7nianie otrzymania atrakcyjnej pracy od wynik9w teo typu test9w wydaje si8
powa7nym oraniczeniem wolnoGci o5ywatela> niestety> wielu psycholo9w w imi8
wydajnoGci poGwi8ca ca6 swoj6 wiedz8 takim manipulacjom; 'lateo stanowi6 oni
wa7n6 cz8G: systemu przemysoweo i rz6doweo> podczas dy sami twierdz6> i7
ich dziaalnoG: su7y optymalnemu rozwojowi czowieka; &wierdzenie to oparte jest
zreszt6 na racjonalnym arumencie zakadaj6cym> 7e to> co najlepsze dla
przedsi85iorstwa> jest te7 najlepsze dla czowieka> najwa7niejsze w tym wszystkim
jest zaG to> a5y zarz6dzaj6cy rozumieli> i7 wyniki wi8kszoGci test9w
psycholoicznych opieraj6 si8 na 5ardzo oraniczonym wizerunku czowieka>
narzuconym przez nich samych psycholoom> kt9rzy z kolei przekazuj6 o na
powr9t zarz6dowi jako rezultat niezale7nych 5ada> nie trze5a chy5a dodawa:> i7
wtarni8cie w prywatnoG: mo7e prowadzi: do cakowiteo zniewolenia jednostki i
5y: 5ardziej szkodliwe od teo> co Mosi6n8yO do tej pory pastwa totalitarne;
"rwellowska wizja z !oku -1.5 staje si8 wi8c rzeczywistoGci6 wskutek
Mzaana7owaniaO psycholo9w; Bardzo wa7ne jest zatem rozr97nienie psycholoii>
kt9ra rozumie i ma na celu do5ro czowieka> i psycholoii> kt9ra chce uczyni:
czowieka jak naj5ardziej u7ytecznym dla technoloiczneo spoeczestwa;
Potrze5a pewnoGci
Pomijaem dot6d milczeniem ludzk6 potrze58 pewnoGci 0 czynnik o
kapitalnym znaczeniu dla zrozumienia postawy czowieka we wsp9czesnym
spoeczestwie; (zowiek nie jest wyposa7ony w z5i9r instynkt9w automatycznie
reuluj6cych jeo zachowania; Ftaje wi8c cz8sto wo5ec wy5or9w> a te> jeGli
okazuj6 si8 58dne> zara7aj6 jeo 7yciu; Zw6tpienie oarniaj6ce czowieka
maj6ceo 5ardzo szy5ko podj6: jak6G decyzj8 staje si8 dla cz8sto Kr9dem
5olesneo napi8cia i powa7nym zaro7eniem dla
jeo zdolnoGci podejmowania szy5kich decyzji; 'lateo te7 czowiek ma siln6
potrze58 pewnoGci 0 chce wierzy:> i7 metoda> kt9r6 si8 posuuje przy
podejmowaniu decyzji> jest waGciwa; * runcie rzeczy woli nawet podj6: Mz6O
decyzj8 i 5y: jej pewnym ni7 Mdo5r6O i 5y: taranym w6tpliwoGciami co do jej
susznoGci; #est to jeden z psycholoicznych powod9w> dla kt9rych czowiek wierzy
w 59stwa i politycznych przyw9dc9w; Z podejmowanych przeze decyzji zdejmuj6
oni 5owiem ci87ar w6tpliwoGci i ryzyka> nie oznacza to wszak7e> i7 podejmuj6c
decyzj8> czowiek nie ryzykuje 7ycia czy wolnoGciP znaczy raczej> 7e nie o5awia si8>
5y spos95 jej podejmowania 5y niewaGciwy;
Przez wiele wiek9w pewnoG: podejmowania decyzji warantowa
wszechwiedz6cy i wszechmo6cy B9> kt9ry nie tylko stworzy Gwiat> ale r9wnie7
oosi ludziom nie 5udz6ce w6tpliwoGci zasady post8powania; Byy one
szcze9owo MinterpretowaneO przez %oGci9> a czowiek> kt9ry do nieo nale7a>
m9 5y: pewien> 7e cokolwiek si8 zdarzy> on pozostanie na drodze wiod6cej do
z5awienia i wieczneo 7ycia w nie5ieO; *raz z narodzinami Gwiatopol6du
naukoweo reliijna pewnoG: ulea zachwianiu i czowiek zosta zmuszony do
poszukiwania noweo ukadu odniesienia; Pocz6tkowo wydawao si8> i7 to waGnie
nauka mo7e 5y: now6 podstaw6 pewnoGci; &aka wiara 5ya udziaem racjonalist9w
ostatnich stuleci; #ednak wraz z rosn6c6 zo7onoGci6 7ycia> zatracaj6ceo wszelkie
ludzkie wymiary> oraz rosn6cym poczuciem 5ezsilnoGci i izolacji> pokadaj6cy
u-noG: w nauce czowiek przesta 5y: istot6 racjonaln6 i niezale7n6; )traci odwa8
samodzielneo myGlenia oraz umiej8tnoG: podejmowania decyzji na podstawie
swojeo intelektualneo i emocjonalneo oddania 7yciu; Postanowi zamieni:
Mniepewn6 pewnoG:O racjonalnej myGli na MpewnoG: a5solutn6O 0 rzekom6
Mnaukow6O pewnoG: opart6 na przewidywalnoGci;
&aka pewnoG: warantowana jest ju7 nie przez w6tpliw6 wiedz8 i ludzkie
uczucia> ale przez pozwalaj6ce na przewidywanie komputery; * wielkim
przedsi85iorstwie umo7liwiaj6 one np; planowanie dziaa o5liczonych na wiele lat
@z uwzl8dnieniem umiej8tneo wpywania na ludzkie usty i oczekiwaniaA;
Podejmuj6c decyzj8> zarz6dzaj6cy nie musi ju7 wi8c polea: na swej indywidualnej
ocenie> mo7e polea: na MprawdzieO ustalonej przez komputer; Podj8ta w ten
spos95 decyzja mo7e przynieG: niewaGciwe rezultaty> nie mo7na jednak podawa:
w w6tpliwoG: sameo procesu jej podejmowania; (zowiek dziaaj6cy zodnie z
tym mechanizmem uwa7a> i7 ci6le pozostaje wolny> 5o mo7e zaakceptowa: 56dK
odrzuci: wyniki komputerowych pronoz; * rzeczywistoGci jednak ma tyle
* luterasko0kalwinistycznym odamie teoloii chrzeGcijaskiej uczono> paradoksalnie>
5y czowiek> podejmuj6c decyzje> nie 5a si8 ryzyka korzystania z -aszywych kryteri9w; Luter>
umniejszaj6c znaczenie wolnoGci czowieka oraz rol8 jeo do5rych uczynk9w> naucza> 7e
jedyn6 decyzj6> kt9r6 czowiek musi samodzielnie podj6:> jest decyzja poddania si8 woli Boa;
* koncepcji kalwinistycznej wszystko jest z 9ry ustalone i ludzkie decyzje nie maj6 w zasadzie
znaczenia; * Ncieczce od wolnoci pokazaem> 7e u podstaw tych doktryn le7y rozpacz i nie0
pok9j;
mniej wi8cej wolnoGci co po5o7ny chrzeGcijanin chc6cy post8powa: w5rew woli
Boa; Zachowanie takie jest oczywiGcie mo7liwe> uchodzio5y wszak7e za dow9d
utraty rozumu 0 kt97r 5owiem Gwiadomie poz5awia5y si8 Kr9da pewnoGci
niezale7nie od teo> czy 5y5y nim B9 czy te7 komputer;
&a potrze5a pewnoGci rodzi z kolei potrze58 Glepej wiary w skutecznoG:
komputerowych metod planowania; *6tpliwoGci nie maj6 nie tylko zarz6dzaj6cy
danym przedsi85iorstwem> ale tak7e wielu innych ludzi zatrudnionych na r97nych
poziomach jeo oranizacji; #ako 7e ocena oraz uczucia czowieka pozostaj6 5ez
wpywu na proces podejmowania decyzji> planowanie oparte na komputerach
uzyskuje wymiar 5oskoGci
C2
;
* polityce i strateii administracji rz6dowej taki system planowania staje si8
coraz popularniejszy; (hodzi o to> a5y polityka zaraniczna 0 a co za tym idzie>
r9wnie7 planowanie militarne 0 uwolniona od ar5itralnych decyzji czowieka>
powierzona zostaa nieomylnemu i nie ol6daj6cemu si8 na wasne korzyGci
systemowi komputerowemu> najlepiej> 5y dotyczyo to caej polityki i strateii
militarnej; Zrozumiae zatem jest d67enie do udost8pniania i powierzania
komputerowi wszelkich znanych -akt9w> kt9re Mrozwa7oneO przeze staj6 si8
podstaw6 podj8cia decyzji; 'zi8ki zastosowaniu powy7szej metody 5rak pewnoGci i
w6tpliwoGci przestaj6 5y: pro5lemem> cho: nie mo7na do koca wykluczy:
ewentualnej katastro-y; Ndy5y> mimo podj8cia decyzji na podstawie
niekwestionowanych -akt9w> katastro-a takowa nast6pia> trze5a 5y j6 przyj6: i
zaakceptowa: jako zrz6dzenie Boa;
F6dz8> i7 rozwa7ania niniejsze pozwalaj6 wyjaGni: wreszcie> jak mo7liwe
jest to> 7e nasi politycy i stratedzy odz6 si8 z myGl6> i7 mo6 wyda: rozkaz>
kt9reo skutkiem mo7e 5y: zaada ich wasnych rodzin> znacznej cz8Gci Ameryki>
a Mw najlepszym wypadkuO wi8kszoGci uprzemysowioneo Gwiata; Fkoro 5owiem
opieraj6 si8 na decyzji podj8tej za nich na podstawie samych -akt9w> ich sumienie
pozostaje czyste; Bez wzl8du na konsekwencje> mo6 te7 5y: wolni od skrupu9w
co do susznoGci metody> na podstawie kt9rej decyzja takowa zostaa powzi8ta;
*iara 58d6ca motorem ich dziaa nie r97ni si8 zasadniczo od tej> kt9ra uzasadniaa
post8powanie inkwizytor9w Wwi8teo "-icjum; Podo5nie jak *ielki Inkwizytor z
powieGci 'ostojewskieo> niekt9rzy z nich mo6 5y: nawet ludKmi traicznymi 0
nie potra-i6 dziaa: inaczej> dy7 nie widz6 inneo sposo5u zdo5ycia pewnoGci> i7
ro5i6 wszystko> co w ich mocy; Pozornie racjonalny charakter dziaa naszych
planist9w nie r97ni si8 w runcie rzeczy od decyzji uzasadnianych reliijnie przed
wyonieniem si8 myGli naukowej; *ypada wszak7e zauwa7y: w tym miejscu> 7e
zar9wno decyzje podejmowane na podstawie reliijnej wiary> a 58d6ce wynikiem
Glepeo poddania si8 woli Boa> jak i decyzje komputera oparte na loice -akt9w> s6
-or0
C2
Por; dyskusj8 na temat podejmowania indywidualnych decyzji wE .eer Foel5er> Struc0ture o"
Indioldual >oalsE Implication "or Kranization &(eor#% &(e +s#c(olo# o" ?anaement $ecision% Lund
CH<I;
mami decyzji Mwyo5cowanychO> jako 7e czowiek podporz6dkowuje 59stwu> Bou
czy te7 komputerowi wasn6 intuicj8> wiedz8> dociekliwoG: i odpowiedzialnoG:;
Podo5nej uleoGci nie znaa humanistyczna reliia prorok9w 0 wolny czowiek
musia sam oceni: swoj6 sytua^X8> rozwa7y: wszelkie mo7liwe rozwi6zania i
dopiero w9wczas podj6: decyzj8; Podo5n6 zasad6 kieruje si8 prawdziwy
racjonalizm naukowy; (zowiek mo7e korzysta: z pomocy komputera jedynie w
celu uprzytomnienia so5ie mo7liwoGci> wo5ec kt9rych w danym momencie staje>
ostateczna decyzja nale7y jednak do nieo nie tylko w tym sensie> i7 musi on sam
myGle:> powi6za: propozycje z rzeczywistoGci6> odpowiedzie: na jej wymaania>
ale przede wszystkim dlateo> 7e musi wydo5y: z komputera te -akty> kt9re s6
istotne z punktu widzenia rozs6dku> czyli podtrzymania i wypeniania 7ywotnych
potrze5 czowieka;
Wlepa i irracjonalna wiara w decyzje komputera wydaje si8 szcze9lnie
roKna> dy opiera si8 na niej polityka zaraniczna czy planowanie strateiczne
pastw wchodz6cych w skad przeciwnych 5lok9w polityczno00wojskowych; %a7da
ze stron korzysta z wasnych danych> przewiduje ruchy przeciwnika> planuje swoje
wasne i tworzy scenariusze wszelkich mo7liwych posuni8:; +o7e wi8c zakada:
wiele rozwi6za 0 wasn6 wyran6> pat lu5 pora7k8 jednych i druich; #eGli 5owiem
0 jak zauwa7y ,arTey *heeler
C?
0jedna ze stron okazuje si8 Mzwyci8zc6O> oznacza
to kl8sk8 o5u; !euy ry nie pozwalaj6 natomiast na osi6ni8cie stanu patoweo;
"5aj racze> stosuj6c swoje metody i kieruj6c si8 wasn6 potrze56 pewnoGci>
odrzucaj6 dialo jako podstaw8 kompromisu i porozumienia; Post8powanie
wsp9czesnych przyw9dc9w wydaje si8 -anatyczne> prowadzi 5owiem do
autodestrukcji> cho: w sensie psycholoicznym nie s6 oni -anatykami> skoro ich
dziaania opieraj6 si8 na poz5awionej emocji wierze w racjonalizm metod
komputerowych;
Ironicznym komentarzem do metody 5ezoso5oweo podejmowania decyzji
mo7e 5y: Mor6ca liniaO 6cz6ca +oskw8 z *aszyntonem; Ndy metoda
komputerowa zawodzi> o5ie strony decyduj6 si8 na staromodne sposo5y
porozumiewania si8 jako ostateczny wykadnik procedury politycznej; %u5aski
kryzys rakietowy zosta rozwi6zany waGnie dzi8ki oso5istym kontaktom mi8dzy
%ennedym a (hruszczowem; Podo5nie 5yo w roku CH<I> w czasie wojny ara5sko0
izraelskiej; Atak izraelski na amerykaski statek wywiadowczy Li5erty doprowadzi
do nierutynowych zachowa amerykaskich wojsk powietrznych; !osjanie Gledzili
ruchy Amerykan9w i interpretowali je jako przyotowania do aresji; *9wczas to
*aszynton> korzystaj6c Mz or6cej liniiO> wyjaGni swoje dziaania +oskwie> kt9ra
wyjaGnienia przyj8a i w ten spos95 nie5ezpieczestwo kon-rontacji militarnej
zostao za7enane; MNor6ca liniaO dowodzi wi8c> i7 przyw9dcy mo6 w por8
rozs6dnie oceni: sytuacj8> a 5ezpoGredni dialo uznaj6 za lepszy spos95
rozwi6zywania potencjalnych kon-rontacji ni7
C?
*E Nnless +eace Iomes, -lew /ork CH<J> s; HC i nast;
posuni8cia dyktowane przez komputer; Zwa7ywszy jednak na o9ln6 tendencj8>
Mor6ca liniaO wydaje si8 niewystarczaj6cym warantem uchronienia ludzkoGci
przed zaad6 0 dwaj racze mo6 wszak nie zd67y: z wyjaGnieniem so5ie
zaistniaej sytuacji lu5 okaza: si8 nie doG: wiaryodni;
+9wiem dot6d o potrze5ie pewnoGci wy6cznie w odniesieniu do proces9w
ospodarczych i politycznych; *sp9czesny system zaspokaja wszak7e t8 potrze58
na wielu innych paszczyznach; Przewidzie: mo7na np; karier8 zawodow6
konkretneo czowieka @58d6ceo oczywiGcie przedmiotem ekonomicznych
-luktuacji systemu ospodarczeoA> 5ior6c pod uwa8 jeo oceny ze szkoy
podstawowej> Gredniej i wy7szej oraz wyniki test9w psycholoicznych; *
rzeczywistoGci jest tak> i7 czowieka> pran6ceo wspi6: si8 po dra5inie kariery w
wielkim przedsi85iorstwie> dr8czy poczucia niepewnoGci i niepokoju; * ka7dej
chwili mo7e 5owiem upaG:> nie osi6n6wszy celu> staj6c si8 w ten spos95
nieudacznikiem w oczach rodziny i przyjaci9; &en niepok9j zwi8ksza jeszcze
5ardziej jeo potrze58 pewnoGci; #eGli nie powiedzie mu si8 mimo pewnoGci> jak6
o-eruj6 wsp9czesne metody podejmowania decyzji> nie musi przynajmniej
o5winia: sameo sie5ie;
Potrze5a pewnoGci istnieje r9wnie7 w o5szarze myGli> uczu: i wra7e
estetycznych; 'zi8ki szerokiemu dost8powi do oGwiaty i medi9w masowych
jednostka szy5ko uczy si8> kt9re myGli s6 Mdo5reO> kt9re zachowania waGciwe>
kt9re uczucia normalne> jakie usty Mna czasieO; #eGli czowiek pozostanie wra7liwy
na synay medi9w> mo7e 5y: pewien> 7e nie popeni 58du; (zasopisma o modzie
podpowiadaj6> jaki styl nale7y polu5i:> klu5y ksi67ek zaG 0jakie ksi67ki czyta:;
'aleko posuni8t6 przesad6 wydaje si8 natomiast modne ostatnio poszukiwanie
odpowiednieo kandydata na ma7onka na podstawie decyzji komputera;
*iek XX znalaz su5stytut Boa 0 5ezoso5owe statystyki; Nowemu 5ou
poGwi8ceni mo6 zosta: wszyscy; Inaczej rozumiana zaczyna 5y: Gwi8toG:> a
poj8cie niepodwa7alnoGci opiera si8 na tym> co policzalne> na prawdopodo5iestwie
i -aktach;
+usimy teraz ustosunkowa: si8 do pytaniaE #aki 56d tkwi w zao7eniu> 7e
komputer> jeGli udost8pnimy mu wszystkie -akty> podejmie najlepsze decyzje
dotycz6ce przyszych dziaa;
(o to s6 -aktyL Fame w so5ie> jeGli nawet poprawne i nie znieksztacone
przez su5iektywne czy polityczne oceny> mo6 5y: nie tylko 5ez znaczenia> ale
r9wnie7 nieprawdziwe przez ich do59r> odwracaj6cy uwa8 od teo> co istotne> czy
te7 rozpraszaj6cy i kawakuj6cy czyjeG przemyGlenia tak 5ardzo> 7e im wi8cej
otrzymuje si8 Min-ormacjiO> tym trudniej podj6: znacz6ce decyzje; 'o59r -akt9w
sueruje 5owiem ocen8 i uGwiadomienie so5ie teo jest koniecznym warunkiem
racjonalneo ich wykorzystania; *a7n6 wypowiedK na temat -akt9w odnaleK:
mo7na u *hite0heada; MPodstaw6 autorytetu 0 pisa w &(e Function o" !eason
@CH=J> s; J3A 0 jest wy7szoG: -aktu nad myGl6; +o7e 5y: ona jednak 58dnie
pojSmowana; +yGl jest czynnikiem w -akcie doGwiadczenia; Ft6d 5ezpoGredni
-aktjest tym> czym jest> cz8Gciowo z powodu myGli w nim zaana7owanejO;
.akty musz6 5y: istotne; Istotne jednak dla koo i z jakieo powoduL #eGli
otrzymuj8 in-ormacj8> i7 A znalaz si8 w wi8zieniu> poniewa7 powodowany wielk6
zazdroGci6 okaleczy rywala> zostaj8 poin-ormowany o pewnym -akcie; &8 sam6
in-ormacj8 mo8 s-ormuowa: m9wi6c> 7e A 5y @jestA w wi8zieniuP 7e A 5y @jestA
porywczym czowiekiemP 7e A 5y @jestA zazdrosny; Nadal jednak wszystkie te -akty
niewiele m9wi6 o samym A; By: mo7e rzeczywiGcie jest on czowiekiem 5ardzo
watownym> dumnym i pewnym sie5ie; +oje oparte na -aktach in-ormacje nie
m9wi6 nic na temat teo> 7e oczy A> kiedy rozmawia z dzie:mi> jaGniej6 5laskiem>
7e jest zaana7owany i ch8tny do pomocy; &en -akt m9 zosta: pomini8ty>
poniewa7 nie wydawa si8 istotny w kontekGcie przest8pstwa; Poza tym trudno jest
zarejestrowa: komputerowo pewien wyraz oczu czowieka czy zakodowa: su5telne
niuanse wyrazu jeo twarzy;
Najkr9cej m9wi6c> M-aktyO s6 interpretacj6 zdarze> a interpretacja zakada
pewne zwi6zki skadaj6ce si8 na wa8 zdarze; Najwa7niejsza jest GwiadomoG:
teo> jaki jest stopie mojeo zaana7owania> a st6d> jakieo rodzaju -akty 58d6
istotne; (zy jestem przyjacielem teo czowieka> czy wy6cznie detektywem> czy
te7 po prostu kimG> kto chce pozna: caeo czowiekaL "pr9cz GwiadomoGci
swojeo zwi6zku z danym czowiekiem> musia5ym zna: wszystkie szcze9y
dotycz6ce sameo zdarzenia 0 nawet w9wczas jednak nie mia5ym prawdopodo5nie
pewnoGci> jak czyn teo czowieka oceni:; Uadna wiedza o tym czowieku> jeo
indywidualnoGci i charakterze 0 w6czaj6c nawet elementy jeo oso5owoGci> kt9rych
sam moe nie 5y: Gwiadomy 0 nie umo7liwi6 mi oceny jeo czynu; A5y 5y: w peni
poin-ormowany> musia5ym zna: r9wnie7 sie5ie> wasny system wartoGci 0 co w
nim autentyczne> a co narzucone przez ideoloi8> wasne zainteresowania 0
samolu5ne lu5 nie; "pis -aktu mo7e sprawi:> 7e 58d8 5ardziej u5 mniej
poin-ormowany> ale wiadomo doskonale> i7 nie ma skuteczniejszeo sposobu
zniekszta'cania rzeczywistoGci ni7 przekazywanie zestawu M-akt9wO;
Powy7sze uwai ukazay pewn6 prawd8 o sposo5ie oceniania jedneo
epizodu z 7ycia konkretneo czowieka; Fprawa okazuje si8 du7o 5ardziej zo7ona i
skomplikowana> dy wypada nam m9wi: o -aktach z 7ycia polityczneo i
spoeczneo; #eGli uka7emy jako -akt to, i komuniGci przyotowuj6 si8 do przej8cia
wadzy wjakimG pastwie 'alekieo *schodu> czy oznacza: to 58dzie> 7e ro76
zaarni8ciem poudniowo0wschodniej Azji> a mo7e nawet caeo kontynentuL &o
zaG z kolei czy 58dzie oznacza:> i7 zara7aj6 istnieniu Ftan9w Zjednoczonych> a w
ten spos95 -izycznemu istnieniu Amerykan9w> naszemu s#stemowi spo'ecznemu,
wolnoGci wypowiadania si8 i dziaania> czy oznacza: to mo7e wreszcie> i7 chc6
zast6pi: nasz6 elit8 w jakiejG dziedzinie wasn6 elit6L %t9re spoGr9d tych
mo7liwych rozwi6za mo6 prowadzi: lu5 doprowadz6 do zaady
C33 milion9w Amerykan9w lu5 7ycia w o9leL M.aktO komunistycznych r9K5
mo7e mie: r97ne znaczenie w zale7noGci od oceny caoGciowej strateii i plan9w
komunist9w; %im7e jednak s6 komuniGciL (zy7 s6 nimi wadze radzieckie> chiskie
czy inneL (o to znaczyE wadze radzieckieL (zy s6 nimi aktualni przyw9dcy 0
%osyin i Bre7niew> czy mo7e ich nast8pcy> zdo5ywaj6cy wadz8 na skutek
wyczerpania si8 dotychczasowej strateiiL
"kazuje si8> i7 pojedynczy -akt nie 58dzie mia 7adneo znaczenia 5ez oceny
caeo systemu czy te7 analizy procesu> w kt9rym tak7e my> jako o5serwatorzy>
uczestniczymy; "statecznie wypada stwierdzi:> i7 sama decyzja o wy5orze
pewnych zdarze jako -akt9w ma wpyw na nas samych; Poprzez t8 decyzj8
zo5owi6zaliGmy si8 5owiem do ruchu w pewnym kierunku> a to zo5owi6zanie
okreGla spos95> w jaki dokonywa: 58dziemy wy5oru kolejnych -akt9w; &o samo
dotyczy naszych przeciwnik9w; "ni r9wnie7 znajduj6 si8 pod wpywem
wy5ieranych przez sie5ie -akt9w;
Felekcji i wartoGciowaniu podleaj6 nie tylko -akty 0 na wewn8trznych i
cz8sto nie uGwiadamianych wartoGciach opiera si8 samo proramowanie komputera;
Zasada> 7e im wi8cej produkujemy> tym lepiej> sama w so5ie ju7 jest ocen6
wartoGci; Ndy5yGmy rzeczywiGcie wierzyli w to> i7 nasz system powinien
prowadzi: do optimum ludzkiej aktywnoGci i 7ywotnoGci> tworzyli5yGmy zupenie
inne proramy i inne -akty 5yy5y dla nas istotne; Zudzenie pewnoGci decyzji
komputerowych> 58d6ce udziaem zar9wno wielu przeci8tnych uczestnik9w 7ycia
spoeczneo> jak i decydent9w> opiera si8 na 58dnych zao7eniachE @aA 7e -akty s6
o5iektywnymi MdanymiO oraz @5A 7e proramowanie nie podlea 7adnym normom
CB
;
(ae planowanie> z zastosowaniem czy 5ez zastosowania komputera> opiera
si8 na normach i wartoGciach le76cych u jeo podstaw; Planowanie jest niew6tpliwie
jednym z naj5ardziej znacz6cych krok9w na caej drodze rozwoju czowieka; #eGli
jednak 58dzie MGlepeO> 5o czowiek zrzeknie si8 podejmowania wasnych decyzji>
samodzielnej oceny oraz odpowiedzialnoGci> to mo7e okaza: si8 przeklestwem;
Boosawiestwem mo7e 5y: jedynie 7ywe> odpowiedzialne i MotwarteO
planowanie> nie tylko uwzl8dniaj6ce cele czowieka> ale i kieruj6ce si8 nimi;
%omputer niezwykle uatwia planowanie> lecz korzystanie z nieo nie powinno
narusza: podstawowej zasady waGciweo stosunku mi8dzy Grodkami a celem
0jedynie nadu7ycie mo7e doprowadzi: do jeo zachwiania;
"z5ekhan 5ardzo tra-nie zauwa7y> 7e planowanie strateiczne i taktyczne poprzedzone
5y: musi planowaniem normatywnym;
!ozdzia z ksi67ki $richa .romma &(e !euolution o"
:ope @Liepman CH<JA; %si67ka w tumaczeniu ,aliny
Adamskiej ukazaa si8 pod tytuem !ewolucja nadziei%
*u ucz'owieczonej tec(noloii% 'om *ydawniczy
!$BIF> Pozna CHH<;
F&$.AN UcV%I$*F%I
)kryte zao7enia
i jawne interpretacje kultury masowej
C; +etodoloicznym wyr97nikiem 5ada kultury literackiej jest nastawienie na
wyjaGnianie procesu komunikacji literackiej w odr97nieniu od dominuj6ceo w
5adaniach literackich XX w; nastawienia na wyjaGnianie procesu tw9rczoGci; *
pierwszym wypadku materiaem 5adawczym s6 konkretne relacje nadawania>
kontrolowania spoeczneo> odczytywania komunikat9w literackich> ich
rzeczywisteo -unkcjonowania spoeczneo> 6cznie z oddziaywaniem zwrotnym
na nadawc8; * druim wypadku materiaem takim s6 relacje strateii pisarskiej
synalizowane w dziele; * o5u wypadkach o5ok zaso5u poj8: wsp9lnych
posuujemy si8 aparatur6 poj8ciow6 pod r97nymi wzl8dami odmienn6;
!az chodzi o z5i9r wy5ranych do 5adania proces9w komunikacyjnych o
specy-icznym literackim charakterze> drui 0 o z5i9r dzie> kt9rym przypisujemy
charakter literacki; * tym druim przypadku szukamy swoistych wyr97niaj6cych
literackoG: cech dziea> najcz8Gciej zodnie z -ormu6 &ynianowa> przez odniesienie
o do systemu literatury epoki daneo w 7ywej tradycji literackiej; Zjawisko
j8zykowe staje si8 -aktem literackim> jeGli potra-imy wskaza: jeo znacz6c6
pozycj8 w stosunku do tradycji 0 w procesach jej kanonizacji 56dK dekanonizacji;
Badanie proces9w komunikacyjnych wymaa innych odniesie; &o> co
chcemy 5ada:> istnieje na zewn6trz tekstu i tylko w pewnej mierze okreGlane jest
przez synay wewn6trztekstowe; I nie chodzi tu tylko o pisarza> kontrol8
spoeczn6> czytelnika> ale r9wnie7 o sam utw9r; #ako tekst r97ni si8 on od
komunikatu> kt9reo treGci rzeczywiGcie -unkcjonuj6 spoecznie> poniewa7 w
procesie odczytywania aktualizujemy tylko pewne warstwy znaczeniowe
5oatszeo z reuy znaczeniowo tekstu utworu; &ote7 systemem odniesie 58dzie
tu zo7ona caoG: kultury> w kt9rej prze5iea 9w proces komunikacyjny; &rze5a
ustali:> kt9re czynniki tej caoGci w okreGlonym czasie i miejscu decyduj6 o
wyodr85nieniu 5adaneo procesu komunikacyjneo jako literackieo;
'oG: naminnie ow6 caoG:> kt9ra 58dzie dla 5adaczy wsp9czesnej kultury
literackiej ukadem odniesienia> wyr97nia si8 jako tzw; kultur8
masow6; +a to 5y: swoista struktura> kt9rej historyczne pocz6tki otowi s6 liczni
5adacze dostrzea: 56dK na przeomie XIX i XX w;> 56dK u schyku pierwszej
wojny Gwiatowej> 56dK w latach trzydziestych> 56dK wreszcie po druiej wojnie
Gwiatowej> a nawet po prostu w poowie naszeo wieku;
2; 'la tej periodyzacji istotne s6 procesy demokratyzacji kultury oraz skutki
rozwoju mi8dzynarodoweo ruchu ro5otniczeo; *yprzedza te zjawiska czas9w
nowo7ytnych stale o5ecny nurt demokratyczny> ludowy w dawnych kulturach>
nawet 5adacze kultury Gredniowiecznej nie wahaj6 si8 m9wi: w odniesieniu do tej
epoki o kulturze elitarnej i masowej; *yra7aj6c si8 tak uleaj6 niew6tpliwie
modzie; Ale kultura ludowa od wiek9w wsp9istnieje w r97nych relacjach z kultur6
uczon6; %ultura ludowa kultywuje zjawiska duieo trwania; #ak cho:5y
opisywane przez Braudela z caym towarzysz6cym im o5yczajem sezonowe
w8dr9wki pasterzy z 9rskich otoczy +orza Wr9dziemneo na przy5rze7ne niziny;
Zmieniay si8 epoki> a te w8dr9wki trway niezmiennie; %ultura ludowa przenikaa
do uczonej; Znane s6 5adania -olkloryzacji Gredniowiecznej kultury rycerskiej;
!9wnie cz8ste 5yo przejmowanie zu5o7onych treGci uczonych przez kultur8
ludow6; Zjawiska te waGciwe 5yy i do5ie !enesansu; &o> co w tej kulturze 5yo
arystokratyczne> humanistyczne> 5lisko wsp9istniao z wyo5raKni6 ludow6> 7e5y na
dow9d przypomnie: Bachtinowski opis modelu literatury karnawaowej; +o7e
dopiero w kulturze %ontrre-ormacji> a zwaszcza "Gwiecenia wyraKniej klasowo
r97nicuj6 si8 nurty kultury popularnej i arystokratycznej> zwaszcza 7e kultura
popularna ju7 samodzielnie tworzy sw9j nurt uczony 0 mieszczaski> opozycyjny
wo5ec kultury arystokratycznej; *iek XIX> jak s6dz6 znawcy> jest okresem
powolneo zanikania odr85nej kultury popularnej; * tym czasie pojawiaj6 si8 po
raz pierwszy procesy demokratyzacji kultur o9lnonarodowych> na procesy te
wpyw istotny i zauwa7alny mia post8p techniczny> zwaszcza w zakresie komu0
nikacji spoecznej; 'lateo te7 demokratyzacja kultury miaa sw9j wyraz w
upowszechnianiu jej treGci> we wzroGcie materialnej dost8pnoGci tych treGci i
spoecznym poszerzaniu uczestnictwa w kulturze;
Zjawiskom tym towarzyszy re-leksja nad kultur6; #est to re-leksja
rozumiej6ca> a poniewa7 nie ma> jak m9wi 'ilthey> rozumienia 5ez poczucia
wartoGci> re-leksja ta 5ronia okreGlonych wartoGci; * wieku XIX mamy dwa nurty
tej re-leksji; Pierwszy inicjowany przez socjalizm utopijny> a kulminuj6cy w
marksizmie i teorii rewolucji kulturalnej> drui zaG reprezentuj6cy krytyk8
arystokratyczn6> nurt pierwszy 5roni demokratyzacji kultury> drui zaG od pocz6tku
identy-ikowa ka7dy przejaw demokratyzacji kultury z jej upadkiem; * tym nurcie
zrodzia si8 teoria kultury masowej; Pierwsz6 dwudziestowieczn6 ksi67k6 o niej 5y
Hunt mas "rtei y Nasseta wydany w -ormie ksi67kowej w CH2< r; Ale pomyGlany>
napisany> oaszany w azetach w atmos-erze 5ur7uazyjneo przera7enia
zwyci8stwem rewolucji paKdziernikowej; * Polsce wczeGniej> 5ez radoGci> ale z
poczuciem koniecznoGci historycznej pisa ju7 w CHCJ r; Ftanisaw Inacy
*itkiewicz o upadku sztuki i -ilozo-ii> o upadku wy7szej kultury
spowodowanym wyaGni8ciem w jednostkach uczu: meta-izycznych> co miao 5y:
cen6 do5ro5ytu mas i sprawiedliwoGci spoecznej;
?; 'o dziG u7ywa si8 terminu kultura na oznaczenie teo> co w j8
zykach anlosaskich okreGla kultur8 humanistyczn6; +atthew Arnold w wy
danej w CJ<C r; ksi67ce Iulture and <narc(# wywodzi> 7e M58dzie si8
stara pokaza:> i7 kultura jest> a raczej powinna 5y: 5adaniem i d67eniem
do doskonaoGciO; #ohn (owper Powys wi8kszy nacisk kadzie na spon
tanicznoG:> na ekspresj8 indywidualnej oso5owoGci; #eszcze w CHCC r; saw
ny #ohn 'ewey s6dzi> 7e Mz szerszeo punktu widzenie kultura mo7e 5y:
zde-iniowana jako stan umysu> kt9ry postrzea i ocenia wszelkie zjawiska
przez odniesienie do spoecznych wartoGci i cel9wO; " kulturze myGli si8
tu niejako o pewnym poziomie oranizacji i stylu 7ycia z5iorowoGci> ale
jako o ideale ludzkiej doskonaoGci; &rudno zaprzeczy:> 7e wsp9czesne
teorie kultury masowej nawi6zuj6 do tych 5ardzo ju7 wczorajszych tradycji
myGlowych; (echy kultury masowej mierzy si8 ich odleoGci6 od oweo
normatywneo ideau; &aki idea mia na myGli +ietzsche> dy w naro
dzinac( traedii pisa> 7e kultura jest jednoGci6 artystyczn6 styl9w we
wszystkich przejawach 7ycia ludu; %ulturze masowej zarzuca si8 wi8c prze
de wszystkim 5ezstylowoG:;
%oniecznoG: stworzenia poj8cia kultury masowej narzucia si8> dy
wyraKnie spot8oway si8 zasi8> dost8pnoG:> wydajnoG: technicznych Grodk9w
komunikacji spoecznej; &rudno 5yo nie zauwa7y: trium-alneo post8pu w tej
dziedzinie i pewnym myGlicielom trudno 5yo nie przerazi: si8 demokratyzacyjnym
rozmachem teo nowatorstwa techniczneo> kt9re in-ormacje chronione dla
nielicznych udost8pniao wszystkim; Zdumiewaj6c6 si8 Grodk9w chciao si8
przeciwstawi: neatywnej ocenie treGci umasowionej kultury; Ft6d pr95y
rozr97niania kultury i cywilizacji;
"pozycja ta 5ya w istocie powt9rzeniem starej tradycji dualizmu ciaa i
ducha; #eszcze +aclTer identy-ikowa cywilizacj8 ze Grodkami> a kultur8 z celami;
,istoria znacze o5u poj8: 5ya dua i zawia; * r97nych kulturach naukowych
XIX i XX w; r97nie> wr8cz przeciwstawnie dzielono zakresy i -ormuowano treGci
tych poj8:; *ielki 5y wpyw &9nniesa i jeo opozycji wsp9lnoty i stowarzyszenia;
Pierwsza to caoG: oraniczna> druie to zwi6zek mechaniczny; *sp9lnoty cechuje
kultura> stowarzyszenie tylko cywilizacja; %ultura o5ejmuje o5yczaj> relii8 i
sztuk8> cywilizacja tylko prawo i nauk8; Nie myGl8> 7e5y potrze5ne tu 5yy
krytyczne komentarze; *szystko to 5rzmi chaotycznie> sztucznie> staroGwiecko; "d
czas9w +aDa *e5era zarzucono te ar5itralne rozr97nienia; +9wi si8 o kulturze we
wszystkich jej przejawach; Ale zn9w cay ten 5aa7 ar5itralnie wy5ranych ele0
ment9w jako cennych> a odrzucenie innych jako nie doG: uduchowionych> nie doG:
ekspresyjno0indywidualnych> nie doG: oranicznych 0 o5ci67y myGlenie o kulturze
masowej> tej orszej duchowo> kulturowo> cho: trium-uj6cej materialnie>
technicznie> cywilizacyjnie;
B; Niedo5rze jest pod starym znakiem dualizmu duszy i ciaa elimi
nowa: zjawiska i cechy cywilizacyjne z kultury> dostrzea: je poza o5r80
5em kultury jSako coG o5ceo; Ale r9wnie niedo5rze jest nie rozr97nia: znacze i
przedmiot9w> znak9w oraz ich noGnik9w> wyposa7enia technoloiczneo kultury i
jej waGciwych hierarchii wartoGci;
&e same ludzkie procesy wytw9rcze> w okreGlonym stopniu tw9rcze>
innowacyjne> decyduj6 np; o aparaturze komunikacyjnej> jak i o komunikowanej
ideoloii; Ale inne zapoGredniczenia pozwalaj6 wywodzi: zjawiska pierwszeo i
druieo typu z tej7e s-ery si i stosunk9w produkcyjnych; Przemiany w tych dw9ch
rodzajach zjawisk dokonuj6 si8 w innym czasie spoecznym; "dmienny jest rodzaj
przymus9w kulturowych> kt9re wywieraj6; Inny wreszcie stosunek do tradycji> do
praw pami8ci i zapominania spoeczneo; "dwouj6c si8 do wymienionych
kryteri9w mo7emy wyr97ni: typ i styl kultury; !acjonalne jest m9wienie o typie
masowym kultury> w kt9rym -unkcjonuj6 techniczne Grodki masowej komunikacji;
*yr97niamy je na zasadzie> i7 przenoszone przez nie in-ormacje docieraj6 do
wi8kszej ni7 Mumownie ustalonaO licz5y od5iorc9w> 7e pokonuj6 one opory
przestrzeni> 7e in-ormacje nadawane z okreGloneo centrum s6 w stanie dociera:
r9wnoczeGnie do wielu audytori9w skupionych lu5 rozproszonych; +ie ma sensu
natomiast m9wi: o stylu masowym kultury i w konsekwencji w o9le o kulturze
masowej> co postaramy si8 w dalszym ci6u wykaza:;
Zjawiska kultury s6 wyr97nialne na tej zasadzie> i7 speniaj6 jednoczeGnie
-unkcje rzeczowe i -unkcje semiotyczne; Zjawiska tak charakteryzowane
proponujemy nazywa: przedmiotami semiotycznymi; Posiadaj6> ka7dy z nich>
aspekt przedmiotowy i aspekt tekstowy; Na przykad kostium ludowy spenia
-unkcj8 rzeczow6 okrywaj6c nosiciela; Przypisujemy t8 -unkcj8 jeo aspektowi
przedmiotowemu; &en7e kostium z racji jakoGci materiau> jeo -aktury> koloru>
ksztatu> ozd95 spenia -unkcj8 semiotyczn6> in-ormuj6c o pci> wieku> statusie
spoecznym> stanie cywiiinym itp; sweo nosiciela; %ostium m8ski lu5 7eski
spenia podo5n6 -unkcj8 rzeczow6; %o5ieca sp9dnica i 5luzka mo7e skutecznie
okrywa: m87czyzn8; A jednak od razu rozpoznamy w nim Mprze5ieracaO; Bo te7
-unkcje rzeczowe powinniGmy odr97nia: od semiotycznych; +o7e inny przykad
58dzie jeszcze wymowniejszy; 'owolne narz8dzie> np; siekiera> jak m9wi LeTi0
Ftrauss> jest znakiem wy5oru przez dan6 z5iorowoG: teo> a nie inneo narz8dzia z
klasy jemu podo5nych; Aspekt tekstowy> charakterystyczne uksztatowanie
siekiery> spenia -unkcj8 semiotyczn6> in-ormuj6c o tym wy5orze; Ale siekiera
spenia i -unkcje rzeczowe> o kt9rych nie ma dot6d mowy; *y59r dokonany wGr9d
klasy siekier nie okreGla w niczym -unkcji rzeczowej narz8dzia; .unkcj6 takiej czy
innej siekiery jest okreGlona o5r95ka drewna> jak m9wi Linton; " ile -unkcje
znakowe daneo przedmiotu semiotyczneo poddaj6 si8 analizie systemowej> o tyle
-unkcje rzeczowe> ich wyst8powanie i przemiany dost8pne s6 dopiero analizie histo0
rycznej; "dwoanie si8 do reu -unkcjonowania stroju nie pozwoli zinterpretowa:
zjawiska okrywania si8; Podo5nie odwoanie si8 do cech dys0tynktywnych
r97nicuj6cych znaczenie w systemie siekier i stanowi6cych
kryteria wy5oru nie wyjaGni pre-erencji danej z5iorowoGci dla wy5ranej o5r95ki
drewna> wymaa ona interpretacji historycznej;
"dr97nienie typu i stylu kultury> -unkcji rzeczowych i -unkcji semio0
tycznych> aspekt9w przedmiotowych i tekstowych przedmiot9w semiotycz0nych
5roni nas przed utopi6 strukturalistyczn6 i przeGwiadczeniem> 7e wszystkie zjawiska
kultury we wszystkich aspektach mo7na wyjaGni: metod6 analizy systemowej;
Analiza systemowa pozwala nam zinterpretowa: znaczenia> kt9re cechuj6
kultur8; "d tej analizy znacze> analizy semiotycznej zaczynamy; Interesuje nas
5owiem przede wszystkim> co dane zjawisko znaczy dla uczestnik9w kultury;
'otarcie do znacze umo7liwia nam klasy-ikacj8 zjawisk> wymodelowanie Gwiata>
5udowanie modeli i automodeli kultur; Ale nie wyjaGni nam -unkcjonowania
historyczneo kultury> jej przemian oraz innowacji; Bior6c pod uwa8 wyniki
analizy semiotycznej> aspektu tekstoweo przedmiot9w semiotycznych> winniGmy
rozpocz6: waGciw6 interpretacj8 historyczn6 przedmiot9w semiotycznych i teo
wszystkieo> co jest niez58dne> 5y te przedmioty speniay swe -unkcje znakowe>
in-ormacyjne i rzeczowe zodnie z ludzkimi potrze5ami prymarnymi i wt9rnymi;
F-ormuowane skr9towo podstawowe zasady rozumienia kultury 58d6 nam
potem potrze5ne> dy zechcemy wykaza:> kt9re z tych zasad zostay zlekcewa7one
przy -ormuowaniu okreGlonych koncepcji kultury;
=; 'la interpretacji konkretnej kultury ma istotne znaczenie ustalenie zakresu
poj8cia kultury w o9le; Przewa7a dziG przekonanie> 7e poj8cia MspoeczestwoO i
MkulturaO s6 r9wnozakresowe> cho: r97ne treGciowo; * sprawie tej wypowiadali si8
zwaszcza w nauce amerykaskiej tacy autorytatywni 5adacze> jak Parsons wGr9d
socjolo9w i %roe5er wGr9d antropolo9w kultury; *ypowiedK ich ukazaa si8 w
CH=J r; w MAmerican Focioloical !eTiewO; Autorzy ci potwierdzaj6 wy7ej
s-ormuowan6 tez8; Ale ro5i6 zastrze7enie> i7 w innych narodowych tradycjach
nauki o kulturze zakres jej pojmuje si8 znacznie w8ziej> oraniczaj6c o waGciwie
do s-ery ideoloii lu5 szerzej 0 nie tylko do ideoloicznych> ale do wszelkich
system9w komunikacji spoecznej; * pracach Parsonsa z lat szeG:dziesi6tych
kultura jest interpretowana jako podsystem naczelneo systemu spoeczneo> kt9ry
odznacza si8 najwy7sz6 autonomi6; %ultura na r9wni z podsystemem interuj6cym
stanowi jeden z aspekt9w systemu spoeczneo i w tym sensie jest ode zakresowo
r97na; Ale Parsons wyr97nia tak7e podsystemy ekonomii i polityki; Ftruktury
kultury tworz6 wartoGci odr97niane od norm> r9l spoecznych> kt9re tworz6 struktury
nie zaliczanych do kultury podsystem9w wsp9lnoty spoecznej> ekonomii i polityki;
*e wczeGniejszej pracy o teorii systemu spoeczneo Parsons wywodzi kultur8 ze
specy-icznych czynnoGci ekspresyjno0sym5olicznych; Pozostajemy zatem w s-erze
komunikacji; "strzej -ormuuje podo5ne stanowisko Antonina %oskowska> dla
kt9rej kultura to 9wnie s-era nadawania i od5ierania znacze; Ale w tak poj8tej
komunikacji nie mieGci si8 komuni0
kacja polityczna oraz dotycz6ca wytw9rczoGci> np; uwai majstr9w instruuj6cych
ro5otnik9w; %oskowska> oraniczaj6c kultur8 w istocie do kultury sym5olicznej>
uzasadnia swoje stanowisko powoaniem si8 na przewa7aj6c6 praktyk8 socjoloii
kultury; Parsons> jak wynikao z naszeo streszczenia jeo pol6d9w> po prostu
wykr8ci si8 sianem z r6k antropolo9w;
&ymczasem nie ma powodu> 5y wyodr85nia: w kulturze specjaln6 s-er8
znak9w i znacze; *szelkie zjawiska kulturowe znacz6> przeto in-ormuj6> 5o nie
mo6 jako znacz6ce nie in-ormowa:; Fpeniaj6 one -unkcje rzeczowe i semiotyczne
jednoczeGnie; A wi8c najdalsza od intencjonalnych komunikat9w przywoywana
wczeGniej siekiera znaczy> ma sw9j aspekt tekstowy> spenia -unkcj8 semiotyczn6 w
kulturze; *szystkie zatem zjawiska o tyle nale76 do kultury> o ile j6 speniaj6; #ak
wynika z analizy naszeo przykadu> nie ma powodu> 5y zaw87a: zakres kultury w
stosunku do spoeczestwa; Zakresy tych zjawisk s6 r9wne> zjawiska kultury wyr970
nia treG:> znaczeniowy punkt widzenia; Zjawiska te mo6 5y: 5oate se0miotycznie>
a u5oie rzeczowo lu5 odwrotnie; Zjawiska intencjonalnie in-ormacyjne> 5oate
semiotycznie> stosuj6 swoiste techniki komunikacyjne; &akie> jak nasza siekiera>
-unkcjonuj6 9wnie w s-erze rzeczowej> a nie semiotyczne_; Ale i jedne> i druie
znacz6> musz6 5y: 5adane jako zjawiska kultury> jeGli istotnie caa s-era ludzkieo
pod5oju natury tworzy kultur8; &o marksiGci nidy nie wy6czali poza o5r85 kultury
wytw9rczoGci> jak i wszelkich czynnoGci instrumentalnych;
<; 'la interpretacji kultury istotne znaczenie ma rozwa7enie teorii
ekspresyjnej; #u7 wy7ej wzmiankowaliGmy> jaki wpyw ma milcz6ce zao7enie
9wnych tez tej teorii na konstrukcj8 poj8cia kultury humanistycznej i na
uzasadnianie wszelkich pr95 przeciwstawiania kultury i cywilizacji; &eoria ta ma
odle6 tradycj8> ale jej nowo7ytne s-ormuowanie zawdzi8czamy (rocemu; 'o
s-ery ekspresyjnej zalicza (roce nie tylko kultur8 sym5oliczn6> ale i praktyk8> o ile
t8 wprawiay w ruch i o7ywiay d67enia wy7sze; Podo5na jest konsekwencja
'iltheyowskieo metodoloiczneo wyodr85nienia humanistyki opartej na
rozumieniu> na hermeneu0tycznej interpretacji Mcudzej mowyO> ekspresji 7ycia
wewn8trzneo Inneo;
Uycie jako kateoria naczelna tej szkoy -ilozo-icznej o5iektywizowao si8 w
wytworach> kt9re je wyra7ay w swoistych -ormach; *prawdzie 'ilthey> tak jak i
(roce> 5roni niepowtarzalnoGci oraz indywidualnoGci ekspresji> ale Gwiadom 5y
posuiwania si8 w tym celu repertuarem okreGlonych -orm kulturowych zdolnych
do sym5olizacji;
%onsekwentnie indywidualistyczna posta: ekspresyjnej teorii kultury nie
moa si8 utrzyma:; &rudna 5ya do s-ormuowania 5ez zao7e
psycholoistycznych; Pocz6tek zaG XX w; to okres wielkieo ataku na wszelkie
-ormy psycholoizmu> ataku inspirowaneo przez ,usserla i jeo szko8;
,usserlowskie rozr97nienie s6du w znaczeniu psycholoicznym i s6du w znaczeniu
loicznym spotkao si8 w czasie z de FaussureSa rozr97nieniem empiryczneo
rozumienia mowy i systemoweo j8zyka> niekt9rzy niesusznie 6czyli 5adania
systemowe kultury i zwaszcza literatury
z metodami -enomenoloicznymi> mimo ostrej krytyki #ako5sona> a u nas
stanowiska .ranciszka Fiedleckieo; .enomenoloiczna ontoloia przedmiot9w
intencjonalnych nie tylko nie pomaa> ale czyni wr8cz nieuzasadnionymi 5adania
systemowe> przynajmniej w humanistyce; Fystem jest modelem> konstruktem>
symuluje -unkcjonowanie zjawisk empirycznych; 'la -enomenolo9w operowanie
modelami i symulowanie -unkcji za pomoc6 uproszczonych konstrukt9w nie ma
sensu> 5o przecie7 metoda -enomenoloiczneo wl6du w istot8 rzekomo odkrywa
waGciwoGci przedmiot9w dane nie zmysom> a czystej GwiadomoGci;
Badania systemowe pozwalaj6 o5y: si8 5ez przekonania> 7e 5adane przez
humanistyk8 zjawiska w istocie wyra7aj6 7ycie wewn8trzne tw9rcy i daj6 si8
rozumie: oraz wyjaGnia: przez odwoanie si8 do praw takiej ekspresji; *yjGcie z
ekspresyjnej teorii kultury zarysowali 5adacze literatury> mitoloii> -olkloru i potem
innych domen kultury> konstruuj6c systemy konwencji> za pomoc6 kt9rych
modelowali procesy przemian> -unkcjonowania i enerowania zjawisk znacz6cych
5ez zao7enia> 7e ich -enomenalna posta: tumaczy si8 przez prawidowoGci teo> co
ukryte> a co te zjawiska wyra7aj6; Fzcze9lnie doniosa oraz inspiruj6ca 5ya
dziaalnoG: tzw; -ormalist9w rosyjskich; *yjaGniali oni konkretne zjawiska i
procesy literatury> odwouj6c si8 do prawidowoGci cechuj6cych uhierarchizowane
systemy znak9w wyst8puj6cych w literaturze; +a przykad Fiedlecki ju7 w CH=< r;
interpretowa konkretne zjawiska wierszowe> metryczne> odwouj6c si8 nie do
wyra7anej indywidualnoGci tw9rczej i jej cech @np; sprawnoGci wersy-ikacyjnej lu5
jej 5rakuA> ale do reularnoGci polskieo wiersza syla5iczneo; #ednak Glady
ekspresyjnej teorii nie zostay przezwyci87one i zjawiska wy7szeo poziomu>
swoistoGci poetyki dziea czy tw9rczoGci interpretuje si8 i dziG jako ekspresje
strateii indywidualnej tw9rcy;
I; $kspresyjna teoria kultury odwouje si8 do sym5oli> kt9re su76 wyra7aniu
7ycia wewn8trzneo czowieka; $rnst (assirer dowodzi> 7e wielkie systemy
sym5oliczne kultury> jak j8zyk> sztuka> reliia> mo6 5y: interpretowane jako
ekspresje podmiotu transcendentneo w sensie %antow0skim; &rudno jest jednak
dziG 5roni: tak otwarcie s-ormuowaneo stanowiska meta-izyczneo; Nieco
zmody-ikowanym przykadem takiej teorii 5ez odwoania si8 do transcendencji
mo7e 5y: koncepcja #una; * psychice> wedle nieo> dominuje podGwiadomoG:; &a
jest zwr9cona ku wewn8trznemu Gwiatu czowieka> stanowi rezerw8 typowych
reakcji ludzkich; PodGwiadomoG: i GwiadomoG: dopeniaj6 si8; Proces psychiczny
rodzi sym5ole; &e maj6 sens @zasada racjonalnaA i o5razowoG: @zasada irracjonalnaA;
PodGwiadomoG:> wedu #una> ma dwa poziomyE powierzchniowy 0 oso5owy i
85oki 0 kolektywny> kt9ry nie rozwija si8 indywidualnie> a jest dziedziczony w
z5iorowej tradycji kulturowej i dopiero w spos95 wt9rny> tj; poprzez interpretacj8
mani-estacji kultury sym5olicznej staje si8 dost8pny GwiadomoGci; N85okie
warstwy podGwiadomoGci rodz6 archetypy; &e zaG s6 -ormami dynamicznymi>
oranizuj6cymi o5razyE Ludzkie sposo5y konkretyzowania tych o5raz9w nadaj6 im
posta: sym5oli kulturowych;
Fym5ole znacz6 z racji so5ie waGciwej redundancji mitycznej> ideo0
loicznej> poetyckiej> ikonora-icznej> tradycyjnej; #unowska teoria 0przy caej
swej oryinalnoGci 0 jest reprezentatywna dla tej interpretacji sym5oli w XX w;>
kt9ra odczytuje znaczenia lo5alne izolowanych sym5oli> posuuj6c si8 metod6
hermeneutyczn6; Akt hermeneutyczneo rozumienia jest powt9rzeniem aktu
tw9rczeo w procesie interpretowania; &a metoda odczytywania znacze nie
uwzl8dnia> 7e> jak m9wi LeTi0Ftrauss> umys ludzki zawsze dysponuje nadmiarem
znacze w stosunku do licz5y przedmiot9w zdolnych 5y: noGnikami znaczenia;
Ft6d przes6dy> kt9re w cele spadaj6cej na ow8 upatruj6 znak niewu 5o7eo;
%ontrol8 interpretacji znacze zapewnia operowanie nie izolowanymi
sym5olami o5ci67onymi nadmiarem tradycyjnych interpretacji> ale znakami
powi6zanymi w systemy semiotyczne> operowanie znakami jako jednostkami
dyskretnymi system9w; Znaczenie znaku jest okreGlane metod6 pozycyjn6> zale7y
od jeo miejsca w systemie i od kontekstu; Fystemy znakowe realizowane s6 tu i
teraz w tekstach> kt9re maj6 charakter struktur uporz6dkowanych; "dczytuj6c tekst
redukujemy o do znak9w uporz6dkowanych strukturalnie; Znak zawsze jest
rezultatem redukcji tak u de FaussureSa> BenTenisteSa> Boatyriewa> jak i u .reuda;
+etoda analizy znakowej> analizy systemowej umo7liwia kontrol8 interpretacji
znaczeniowej poszcze9lnych zjawisk kultury; Nie zapewnia tej kontroli wy7ej opi0
sana empatyczna metoda rozumienia sym5oli;
&rze5a to mie: na uwadze i pami8ta:> czy teoretyk jakiejG kultury
interpretuje lo5alnie znaczenia jej zjawisk jako sym5oli czy zjawiska analizuje
jako struktury znak9w 0 rezultat redukcji konkretneo zjawiska jako tekstu kultury
do znak9w> jednostek okreGloneo systemu semiotyczneo; &o samo znacz6ce zaG
systemy semiotyczne mo6 5y: w danej kulturze realizowane w 5ardzo r97nym
materiale semiotycznym; Ich realizacje 0teksty z racji materiau heteroeniczne 0
znacz6 to samo; +o7na wtedy interpretacj8 znacze znak9w literackich o5raz9w
sownych kontrolowa: za pomoc6 znaczenia teo sameo systemu znak9w
realizowaneo w innym materiale> np; w zachowaniach; &ak Bachtin interpretacj8
znacze modelu literatury karnawaowej> skonkretyzowanej m;in; w dziele !a5e0
laisSo> sprawdzi por9wnuj6cje z literackimi znaczeniami karnawaowych
zachowa; Pokaza> i7 i tekst literacki !a5elaisSo> i tekst za5awy karnawaowej
modeluj6 ten sam MGwiat na opakO> w kt9rym kr9l jest 5aznem> a upiec 0
m8drcem;
J; 'okonany przel6d milcz6co przyjmowanych zao7e interpretacji
kultury> tak7e -az chronoloicznych du7szeo rozwoju kulturoweo zwraca uwa8
na pro5lemy typu i stylu kultury> zakresu poj8cia kultury> stosunku kultury do jej
podmiot9w> wreszcie metod interpretacji zjawisk znacz6cych i wartoGciowanych;
*yliczone zao7enia stanowi6 o zr97nicowaniu stanowisk wo5ec kultury masowej;
Ftanowisko> kt9re przecenia rol8 typu kultury> najwymowniej reprezentuje
+arshall +cLuhan> amerykaski 5adacz literatury> pu5licysta i -i0
lozo-; Nazwano je idealizmem technoloicznym; +cLuhan waGciwie jSako
pierwszy z tak6 moc6 podkreGli rol8 aparatury komunikacyjnej w przemianach
kultury; Pierwszy tak do5itnie wykaza> 7e Grodki przekazu w komunikacji
spoecznej nie s6 antropoloicznie o5oj8tne; * przeciwiestwie do 5adaczy
Grodk9w masowej komunikacji w pocz6tkowych latach jej rozwoju interesowa si8
nie 9wnie i nie wy6cznie proramami> treGciami przekazywanymi> lecz zwr9ci
zasadnicz6 uwa8 na spos95 przekazywania> na spoeczne skutki sposo59w
dziaania r97nych aparatur przekaKnikowych;
* ksi67ce z CH<B r; +rzekaDniki, cz#li przed'uenie cz'owieka, zawieraj6cej
najwi8cej charakterystycznych pomys9w> autor piszeE MPrzekaKnik ksztatuje i
kontroluje skal8 i zakres dziaalnoGci czowieka oraz jeo stosunki z innymi; Fama
treG: czy spos95 wykorzystania przekaKnika s6 tyle7 5oate i r97norodne> co
poz5awione wpywu na ksztatowanie si8 zwi6zk9w i stosunk9w mi8dzy ludKmiO; C
dalejE M&echnika nie oddziauje na ludzi w s-erze Gwiadomie wyznawanych opinii
czy poj8:> lecz po prostu wytrwale i nie natykaj6c si8 na najmniejszy op9r zmienia
wsp9zale7noG: mi8dzy zmysami i wzory percepcji GwiataO; 'ziaanie Grodk9w
elektronicznych zmienia cakowicie kultur8 enerowan6 przez dominacj8 druku;
Wrodki elektroniczne ka76 nam 7y: w lo5alnej wiosce; Pewne trendy rozwojowe
zostay zahamowane; "drodziy si8 tendencje plemienne; #esteGmy w niewoli
naszych Grodk9w komunikacji; %ultury dla +cLuhana r97ni spos95 uporz6dkowania
Gwiata; Zakresy przeto zjawisk kulturowych pokrywaj6 si8 z ranicami sym5olizacji;
Istotnym pro5lemem r97nic kulturowych jest -akt> do jakich receptor9w ludzkich
adresowane s6 synayE do oka> ucha> centralneo ukadu nerwoweo;
Autor nie pyta o wytw9rcz6 enez8 zmian w Grodkach komunikacji;
Notowjest widzie: zasad8 rozwoju spoeczneo w d67eniu do homeostazy
waGciwej oranizmom;
&rudno m9wi:> czy apro5uje kultur8 ery elektronicznej> czyj6 krytykuje;
!aczej j6 opisuje jako -atalistyczn6 koniecznoG:> nie s6dzi> 7e dysponujemy
mo7liwoGci6 wy5oru kulturoweo> ale mamy mo7liwoGci kulturotw9rcze w ramach
kierunku narzuconeo; Autor jawnie przeceni rol8 typu kultury> zupenie
zaneowa rol8 jej stylu w procesach przemian kulturowych; 'la +cLuhana
aparatura komunikacyjna jest si6 zmieniaj6c6 ustroje; #est to -antastyczna teoria
dynamiki kultury> jak m9wi6 5adania;
H; "to znamienne tytuyE Hunt mas, Samotn# t'um, Iz'owiek jedno0
w#miarow#% Pierwsz6 z tych ksi67ek napisa przed CH2< r; ,iszpan #ose "rtea y
Nasset> dru6 Amerykanin 'aTid !iesman w znacznej cz8Gci ju7 w roku CHBJ>
trzeci6 emirant z Niemiec ,er5ert +arcuse w latach szeG:dziesi6tych;
Narodziy si8 te ksi67ki z r97nych przera7eE pierwsza rewolucj6
paKdziernikow6> drua skokiem w rozwoju techniki po druiej wojnie Gwiatowe>
trzecia amerykaskim kon-ormizmem kulturowym> zaGciankowoGci6 teo
kon-ormizmu> jak to wczeGniej okreGli (harles *riht +ills;
*szystkie te trzy ksi67ki zakadaj6 milcz6co koncepcj8 kultury hu0
manistycznej> koncepcj8 kultury jako doskonaoGci indywidualnej; A kultura
masowa ma 5y: odpowiednikiem spoeczestwa masoweo; +as8 zaG
charakteryzowa: nale7y neatywnie przez 5rak reu> kt9re stanowi6> 7e
z5iorowoG: jest sensown6 wsp9lnot6> kt9r6 wi676 zinternalizowane wzory kultury;
Fpoeczestwo masowe to z5i9r oso5nik9w zaprzeczaj6cych wszelkiej
doskonaoGci indywidualnej;
Hunt mas jest podzwonnym takiej waGnie kultury samoopanowa0nia>
uduchowienia i wyra-inowania> kt9rej zara7aj6 ci> co nidy z t6 i tak6 tradycj6
kulturow6 nie mieli nic wsp9lneo; Hunt mas jest protestem klasowym> Gwiadomym
sweo arystokratyzmu;
Autora Samotneo t'umu interesuje typoloia oso5owoGci; Bardzo
specy-iczna typoloia; *yr97nia oso5owoGci sterowane od wewn6trz i sterowane z
zewn6trz; &e pierwsze to tw9r do5rych czas9w 5ur7uazji; +o7na 5y je 0 ze wzl8du
na historyczne amerykaskie pole o5serwacji autora 0nazwa: okresem 5ohaterskim
5ur7uazji; * $uropie przywykliGmy takie czasy 5ohaterskie sytuowa: w wieku
XRIII; Ale w Ameryce analoiczne procesy wyst8poway p9Kniej; Bya to epoka
owych kapitan9w przemysu> surowych> zdo5ywczych> niepokornych oso5owoGci
wewn6trzsterownych; Ile w tym jest mitoloiiL
'ziG zaG to czasy samotnych tum9w> sterowanych od zewn6trz> w
zachowaniach naGladuj6cych cudze wzory> o oso5owoGciach akn6cych
pokierowania> poz5awionych oparcia tak7e w wi8ziach mi8dzyludzkich;
Podo5ny jest i (zowiek #ednowymiarowy> zdolny tylko dostosowywa: si8>
poz5awiony spontanicznoGci> poz5awiony instynkt9w> kt9re moy5y pcha: o
wasn6 dro6; (zowiek jednowymiarowy przystosowany jest do panuj6ceo
porz6dku i dlateo najzupeniej zadowolony; Z5iorowisko ludzi jednowymiarowych
jest waGnie spoeczestwem masowym;
'ruim milcz6cym zao7eniem tej koncepcji kultury jest ekspresyjne
rozumienie kultury; Ale w kulturze masowej wyra7aj6 si8 nie ci> co trze5a; *
zjawiskach kultury masowej wyra7aj6 si8 te 7aosne oso5owoGci> o kt9rych wy7ej
pisaem; *yra7a si8 spoeczestwo masowe; 'la hiszpaskieo arystokraty
wyra7aj6 si8 po prostu chamy> dla amerykaskieo socjoloa skarlae> nieodne
potomstwo 5udowniczych pot8i kapitalistycznej; 'la myGliciela raczej
mi8dzynarodoweo> kt9ry rozczarowa si8 do proletariatu> a wierzy w ruchy
kontrkulturowe 0 kultur8 masow6 tworz6 ci> co wyra7aj6 w niej swoj6 niezdolnoG:
do spontanicznoGci;
#est to kultura nie tych> co trze5a;
C3; #ednym z wyraKnie i powszechnie dostrzeanych zjawisk cha0
rakteryzuj6cych kultur8 masow6 jest homoenizacja; 'osownie oznacza
ujednolicenie; +eta-orycznie homoenizacja w s-erze idei jest podo5na do za5ieu
rozprowadzaj6ceo rudki tuszczu w mleku r9wnomiernie w caej jeo zawartoGci>
czyni6c ka7d6 cz6stk8 jednakowo po7ywn6; %os0kowska> interpretuj6c
amerykaskich teoretyk9w kultury masowej lat czter0
dziestych0szeG:dziesi6tych> wyr97nia homoenizacj8 upraszczaj6c6> homoenizacj8
immanentn6 i homoenizacj8 przez zestawienie> czyli mechaniczn6; * pierwszym
wypadku elementy wy7szeo typu kultury s6 poddawane przer95kom> kt9re maj6 je
uprzyst8pni:P w druim wypadku w6czamy do dziea kultury wysokiej elementy
zdolne przyci6n6: masoweo od5iorc8; * trzecim wypadku nienaruszone
elementy kultury wysokiej przenosimy do Grodk9w masowej komunikacji;
Irin6 cech6 kultury masowej jest wedu A5rahama +olesa jej mo0
zaikow9G:; %ultura przeciwstawiana masowej jako tradycyjna jest zdaniem 5adacza
systematyczna; $kran> na kt9ry jednostka interpretuj6ca sym5ole kulturowe rzutuje
ich znaczenia> stanowi struktur8 uporz6dkowan6> powi6zan6> podzielon6 na
okreGlone s-ery semantyczne; %ultura masowa to jak5y ekran z -i5r6 o nier9wnych>
nie uporz6dkowanych> nieci6ych w9knach; %ulturze masowej 5rak
systematyzacji; Pia ekran GwiadomoGci rzutowane s6 ukady losowe> nie powi6zane;
* o5u wypadkach i homoenizacja> i mozaikowoG: przeciwstawne s6
harmonijnej kulturze tradycyjnej;
I tu kultura rozumiana jest jako humanistyczna> jako 5ezinteresowny p8d
jednostki do poznania i doskonalenia si8; &en rodzaj kultury staje si8 nieosi6alny>
5o zakada o5cowanie z prawdziwym Gwiatem i doskonaym pi8knem; *
usystematyzowanej i uporz6dkowanej strukturze kultury tradycyjnej to 5yo
mo7liwe i zale7ao od teo> czy dana jednostka o5darzona jest 5ezinteresownym
p8dem do poznania i doskonalenia si8;
* kulturze masowej jest to wr8cz niemo7liwe> niezale7nie od czyjejkolwiek
do5rej woli; %ultura 5owiem oraniczona jest do so5ie waGciwej s-ery
sym5olicznej; A te sym5ole s6 kalekie; Fprymityzowane przez zjawisko
homoenizacji i przez mozaikowy charakter ekranu> na kt9ry rzutuje swe kalekie
odczytanie sym5oli kulturowych podmiot tej kultury; Nie jest w stanie uadzi:>
powi6za:> scali: znacze> kt9re interpretuje jako niez5orne -i5rowate pasma na
ekranie GwiadomoGci;
CC; F6 zasadniczo dwie szkoy na temat stosunku czowieka do pracy; #edni
s6dz6> 7e w kulturze wsp9czesnej czowiek w procesach pracy jest coraz 5ardziej
wyalienowany> praca coraz mniej jest s-er6 samoeks0presji ludzkiej> a coraz 5ardziej
s-er6 samorepresji; )cieczk8 stanowi czas wolny> rozrywka w niczym nie zwi6zana
z doGwiadczeniami pracy; 'rua szkoa> odwrotnie> podkreGla rosn6ce
zaana7owanie w pracy i wskazuje na zwi6zki strateii wypeniania wolneo czasu
treGciami czerpanymi z doGwiadcze pracy;
*Gr9d teoretyk9w kultury masowej przewa7a pierwsze stanowisko;
!eprezentuje je $dar +orin> autor $uc(a czasu, kt9ra to ksi67ka w nowym
dwutomowym wydaniu jest zaopatrzona w podtytuyE tom pierwszy "ieuroza, tom
drui Mekroza% +9wi6 one za sie5ie; (zas wolny dla +orina to wielkie wakacje;
Fkutki tej postawy opisuje w tomie druim jako procesy nilne;
Ale te7 caa hierarchia wartoGci waGciwa kulturze masowej jako wytworowi
czasu wolneo wyrasta z pooni za rozrywk6> z ucieczki od doGwiadcze serio>
doGwiadcze odpowiedzialnych i pracy; * su758 czasu wolneo wprz8ni8te s6
Grodki masowej komunikacji; &o one ponosz6 odpowiedzialnoG: za wytworzenie
jako Grodowiska Gwiata -antomatycz0neo> Gwiata widowisk;
* tym uj8ciu wyra7a si8 najpeniej zao7enie identy-ikuj6ce kultur8 ze s-er6
sym5olizacyjn6; * przeciwiestwie do wy7ej charakteryzowaneo idealizmu
technoloiczneo 0 nie m9wi si8 tu o oddziaywaniu antropoloicznym samej
aparatury komunikacyjnej; (aa uwaa skupiona jest na stronie proramowej> na
wy5orze wartoGci; +owa jest wy6cznie o skutkach antropoloicznych proram9w
masowej komunikacji; "pis dokonywany jest w kateoriach ska7e neurotycznych;
F-era sym5oliczna identy-ikowana z kultur6 jest doskonale izolowana;
'oGwiadczenia pracy> codzienneo istnienia> polityki> a wi8c 7ycia spoeczneo> nie
dotycz6 tych ludzi oszoomionych kultur6 proram9w komunikacji masowej; +ie
5ierze si8 pod uwa8> 7e proramy te> jakkolwiek 5yy5y interpretowane> przynosz6
lawin8 in-ormacji> kt9re nie mo6 5y: o5oj8tne dla tamtej pomini8tej s-ery
doGwiadcze;
&rudno to uj8cie uzna: za interpretacj8 komunikacyjn6 kultury> 5o
uwzl8dnia ono tylko w6sk6> wydzielon6 s-er8 komunikacji> nie ma zaG pr95
analizy wszelkich relacji kultury jako komunikacyjnych i nie ma pr95 ustalenia
prawidowoGci> cech systemowych proces9w komunikacyjnych; F6 to raczej
wra7enia 5ystreo> krytyczneo> ale zirytowaneo widza proram9w dla mas;
C2; *szystkie wyliczone sposo5y rozumienia kultury masowej opieray si8
na wyraKnym i ostrym wartoGciowaniu; Ale w toku interpretacji odwoywano si8 do
hierarchii wartoGci typ9w oso5owoGci podstawowej> hierarchii wartoGci typ9w
stosunku do Gwiata> typ9w GwiadomoGci> typ9w tradycji kulturalnej> zwaszcza ich
klasowych -ormacji> wreszcie hierarchii s-er doGwiadcze i ich spoecznych -unkcji;
"statni rodzaj interpretacji kultury masowej> kt9ry chcemy zasynalizowa:> operuje
waGciwie wy6cznie hierarchi6 wartoGci estetycznych oraz im waGciwych opozycji>
jak tw9rczoG: przeciw produkcji> awanarda przeciw kiczowi zar9wno popular0
nemu> jak i akademickiemu; " ile waGciwie wszystkie poprzednie rozumienia> z
wyj6tkiem idealizmu technoloiczneo> 5yy tradycjonalistycz0ne> to ostatnie przy
waGciwym mu rozumieniu awanardy jedyny ratunek widzi w naruszaniu> amaniu
tradycji;
* toku interpretacji tak poj8tej kultury masowej post8powaniem potocznym
jest powoywanie si8 na tzw; prawo marmolady malinowej; Im szerzej
rozsmarujemy porcj8 marmolady> tym ciesz6 warstewk6 pokryje ona ciasto;
'emokratyzacja kultury jest tu mo7liwa tylko w jeden spos95E przez o5ni7enie jej
poziomu; #ak5y kultura 5ya oraniczonym zaso5em d95r do podziau; *ynika to
st6d> 7e tw9rczoG: nie jest zjawiskiem cz8stym> niedostateczn6 licz58 dzie
tw9rczych mo7na zwi8ksza: tylko przez
produkcj8> a nie przez tw9rczoG:; Ale to> co produkowane> a nie tworzone>
poz5awione jest stylu indywidualneo> 9wnej i niezast8powalnej cechy
prawdziwej kultury> nawet powtarzanie tw9rczeo wzoru nie jest ju7 tw9rczoGci6>
ale martwym> towaropodo5nym kiczem; &w9rczoG: jest przeciwiestwem
wytwarzania> produkcji; &a ostatnia 5owiem poddana 5y: musi prawom rynku;
!ynek pracuje dla zysku; Poddaje przeto wszelk6 produkcj8 d67eniu do o5ni7ki
koszt9w wasnych; 'lateo produkowa: musi seryjnie> wyrzekaj6c si8 cech
stylowych> ekspresji indywidualnoGci;
%ultura masowa rozwija si8 wGr9d przymus9w rynku rozrywki; Prze
znaczeniem jej jest kicz> kt9ry w od5iorze umo7liwia atw6 identy-ikacj8
i projekcj8; *yr97nikiem kiczu jest 5owiem to> 7e zapewnia samospe0
nienie pranie od5iorcy; *iten spos95 peni on 9wnie -unkcje kom
pensacyjne sztuki;
#est sporne> kto jest temu winien; #edni oskar7aj6 producent9w> m9wi6c> 7e
operuj6 oni -ikcj6 przeci8tneo od5iorcy> to znaczy nie istniej6ceo> niczyjeo
przeci8tneo ustu; Zasad6 post8powania producent9w jest r9wnanie w d9; Na tej
drodze osi6ana jest uni-ikacja; "skar7eni o sweo rodzaju spisek producenci 5roni6
si8> 7e daj6 tylko to> czeo pu5licznoG: pranie; Fprawdzenie zaG> czy pranie czeo
inneo> jest niemo7liwe> dy7 polityka Mprzeci8tneo adresataO i polityka uni-ikacji
uniemo7liwiaj6 wyjGcie poza dominacj8 kiczu;
"d +orina wiemy> 7e ten model nie jest w peni prawdziwy> produkcja
popularna wymaa odnowy i osi6aj6 przez wprowadzenie w o5r85 schematu
prawdziwych wartoGci; Wrodkiem odnowy schematu westernu 5yo wprowadzenie
w -ilmie W samo po'udnie tw9rczeo aktora w autentycznej roli; ,a du7sz6 met8
taka jest o5serwowalna zasada post8powania;
* omawianym uj8ciu jednak w5rew prawdzie losy kultury masowej
interpretowane s6 wy6cznie w kateoriach estetycznych; A to s6 kateorie z5yt
u5oie i jednostronne> 5y moy pozwoli: na postawienie i rozwi6zanie
rzeczywistych dylemat9w jakiejkolwiek kultury; Fkadniki kultury w tym uj8ciu s6
izolowanymi sym5olami> np; idole olimpu masoweo sym5olizuj6ce sukces i
szcz8Gliwie 7ycie> nie s6 to skadniki jakieoG systemu znak9w modeluj6ceo
Gwiatjako poddany okreGlonej hierarchii wartoGci; (o najwy7ej idole ci tworz6
skoczony repertuar sym5oli olimpu kultury masowej> nie mieszcz6 si8 jednak w
7adnej szerszej systemowej caoGci> w kt9rej o5ok owych idoli wyst8poway5y inne
elementy> konieczne do penej charakterystyki okreGloneo modelu Gwiata; F6 to
wyliczanki nie powi6zanych sym5oli;
C?; * kontekGcie rozwa7a o kulturze masowej cz8sto m9wi si8 o kulturze
ludowej i o kulturze klasowej;
%ulturze masowej 5ezstylowej> nieautentycznej> rozwijanej metod6
produkcji towarowej przeciwstawiano zawsze tw9rcz6> samorodn6> tradycyjn6 i
o5rz8dow6> autentyczn6 kultur8 ludow6> kultur8 rzeczywistej wsp9lnoty> zwi6zanej
z o5owi6zuj6c6 hierarchi6 wartoGci; Bya to utopijna wizja
ideoloiczna> pami8taj6ca romantycznych entuzjast9w ludu> ale jako ideoloia
7ywa jeszcze w XX w;
.aktyczny rozw9j kultury warstwy chopskiej> zwaszcza zaco-anych kraj9w
$uropy *schodniej> zaczyna si8 istotnie od przeksztace reliktowych kultur
lokalno0tradycyjnych; Ale polityczny ruch chopski i stopniowo wywalczana
demokratyzacja oGwiaty zmierzay do w6czenia warstw chopskich do kultury
o9lnonarodowej; %lasy panuj6ce w pocz6tkach XX w;> na o9 a7 do druiej
wojny Gwiatowej> staray si8 chopom narzuci: kultur8> kt9r6 #9ze- (haasiski
nazwa patronack6; Fzcze9ln6 rol8 w przezwyci87eniu teo modelu poddaj6ceo
GwiadomoG: chop9w autorytetowi o5ceo klasowo partnera oderali modzi>
zoranizowani w samodzielne zwi6zki radykalni przyw9dcy chopscy> kt9rych
dziaania opisali Znaniecki> &homas i (haasiski; !ewolucyjne przemiany po
druiej wojnie Gwiatowej i w6czenie chopstwa w tok o9lnospoecznych przemian
sprawiy> 7e 7ywe tradycje kultury ludowej stay si8 istotnym skadnikiem kultury
o9lnonarodowej;
Podo5ne 5yy losy odr85nej jeszcze na przeomie XIX i XX w; klasowej
kultury ro5otniczej> zanim nie zmieniy jej oddziaywania caej kultury
o9lnonarodowej; Vatwiej 5yo o5serwowa: te procesy w ich wczesnym okresie w
krajach rozwini8tych; &ote7 ich wzorcowy o5raz przynosi klasyczna ksi67ka
,oarta o kulturze ro5otniczej w Anlii; *iele z tej kultury przenikn8o do kultury
o9lnonarodowej> 7e5y wymieni: najwa7niejsze skadniki> jak ruch zwi6zk9w
zawodowych> rola strajk9w w dziaaniu spoecznym> w konsekwencji ar5itra7owe
rozwi6zywanie wielu kon-likt9w> wreszcie> co szcze9lnie wa7ne> rola ro5otniczych
ruch9w politycznych i powoywanie do 7ycia im waGciwych instytucji; *Gr9d tych
kon-likt9w wyst8puj6 r9wnie7 zjawiska> kt9re mylnie pr95owano wyodr85ni: jako
swoiste i dominuj6ce> jako kultur8 masow6; Przejawy uwa7ane za kultur8 masow6
tylko dzi8ki -aszywej perspektywie ol6du wyrosy dla niekt9rych do wymiar9w
dominanty naszej epoki; *ynikay one> jak staraliGmy si8 synalizowa:> zE
C 0 przeceniania roli typu kultury> jej aparatury> 9wnie komunikacyjnejP
2 0 uparteo o5stawania przy ekspresyjnej teorii kulturyP
? 0 oraniczania zakresu zjawisk kulturowych do s-ery sym5olizacjiP
B 0 interpretowania skadnik9w kultury jako izolowanych sym5oli> a nie
systemu znak9w> interpretowania Gwiata kultury masowej jako repertuaru
izolowanych sym5oli estetycznych> a niejako systemu znak9w realizuj6cych peny>
powi6zany wewn8trznie> okreGlony wartoGciowo model Gwiata;
CB; +yGl8> 7e maj6 racj8 ci> kt9rzy w rzekomej kulturze masowej widz6
z5i9r element9w heteroenicznych> zasuuj6cych na 5adanie i racjonaln6 re-leksj8
polityki kulturalnej> kiedy trze5a 0 re-leksj8 terapeutyczn6> najpowa7niejszy krytyk
myl6ceo poj8cia kultury masowej> 'enis +cauail> w ksi67ce z CH<H r; &owards a
Sociolo# o" ?ass Iommunica0
tion napisa> 7e MCA wyniki 5ada empirycznych nad komunikacj6 masow6 w niczym nie
potwierdzaj6 tez arystokratycznej krytyki kultury masowej i nie potwierdzaj6 jej koncepcjiP
2A 5adania empiryczne zakwestionoway r9wnie7 teori8 spoeczestwa masoweo> kt9reo
korelatem miaa 5y: owa kultura masowaP ?A istnieje wiele zwi6zk9w dwukierunkowych
mi8dzy komunikacj6 a kultur6> -aszywy z runtu jest jednak pol6d> 7e typ komunikacji sam
determinuje rozw9j kultury; 'eterminanty przemian i dynamiki kultury s6 ustrojoweP jednym
z nich> i to nie 9wnym> jest waGciwy danemu ustrojowi spos95 u7ytkowania komunikacji
spoecznej i jej typ technoloicznyP BA nale7y przesta: teoretyzowa: na temat kultury maso0
wej> rozwija: natomiast dalej 5adania empiryczne komunikacji masowejO; Nie mo7na lepiej
doradzi:; Badania oczywiGcie winny dotyczy: nie tylko komunikacji masowej> ale
wszystkich zjawisk kultury wsp9czesnej i jej tendencji rozwojowych;
Literatra 2wy%rane pozycje;
+ichai Bachtin> &w,rczo Franciszka !abelais8eo, tum; Anna i Andrzej Norenio0wie>
%rak9w CHI=;
.ernand Paul Braudel> ?orze Fr,dziemne i wiat r,dziemnomorski w epoce Filipa II, t; C02>
tum; &adeusz +r9wczyski> +aria "cha5> Ndask CHI<;
.ernand Paul Braudel> :istoria i trwanie, tum; Bronisaw Neremek> *arszawa CHIC;
$rnst (assirer> Esej o cz'owieku% Wst7p do "ilozo"ii kultur#, tum; Anna Ftaniew0ska>
*arszawa CHIC;
#9ze- (haasiski> $roi awansu spo'eczneo robotnika, Pozna CH?C;
#9ze- (haasiski> ?'ode pokolenie c('op,w% +roces# i zaadnienia kszta'towania si7
warstw# c('opskiej w +olsce, *arszawa CH?J;
!ichard ,oart> Spojrzenie na kultur7 robotnicz) w <nlii, tum; Aleksandra Am5ros>
*arszawa CHI<;
!oman #ako5son> * poszukiwaniu istot# j7z#ka% W#b,r pism, tum; r97ni> t; C02> *arszawa
CHJH;
Antonina %loskowska> *ultura masowa% *r#t#ka i obrona, *arszawa CH<B;
Al-red Louis %roe5er> Istota kultur#, tum; Piotr Fztompka> *arszawa CHI?;
(laude LeTi0Ftrauss> <ntropoloia strukturalna, tum; %rzyszto- Pomian> *arszawa CHI3;
(laude LeTi0Ftrauss> ?#l nieoswojona, tum; Andrzej Zaj6czkowski> *arszawa CH<H;
!alph Linton> *ulturowe podstaw# osobowoci, tum; Aleksandra #asiska0%ania> *arszawa
CHI=;
,er5ert +arcuse> Iz'owiek jednow#miarow#% Hadania nad ideoloi) rozwini7teo
spo'ecze;stwa przem#s'oweo, tum; *iesaw Nromczyski i in;> *arszawa CHHC;
+arshall +cLuhan> W#b,r pism, tum; %aro\ #aku5owicz> *arszawa CHI=;
'enis +cauail> &owards a Sociolo# o"?ass Iommunication, London CH<H;
A5raham +oles> Sociod#namiue de la culture, Paris CH<I;
$dar +orin> $uc( czasu, tum; Aleksandra "l8dzka0.ry5es> %rak9w CH<=;
#ose "rtea y Nasset> Hunt mas i inne pisma socjoloiczne, tum; .iotr +iklewicz>
,enryk *oKniakowski> *arszawa CHJ2; &alcott Parsons> Struktura spo'eczna a
osobowo, tum; +arek &a5in> *arszawa
CH<H; &alcott Parsons> Szkice z teorii socjoloicznej, tum; Alina Bentkowska>
*arszawa
CHI2; 'aTid !iesman> Samotn# t'um, tum; #an Ftrzelecki> *arszawa CHIC; .erdinand
deFaussure> *ursj7z#koznawstwa o,lneo, tum; %rystyna %asprzyk
*arszawa CH<C; .ranciszek Fiedlecki> +isma, ze5rali i opracowali +aria !enata
+ayenowa i Fte-an
U9kiewski> *arszawa CHJH; *illiam C; &homas> .lorian Znaniecki> I('op polski w
Europie i w <mer#ce, t; C 0=>
tum; +aryla +etelska i in;> *arszawa CHI<; .erdinand &9nnies> Wsp,lnota i
stowarz#szenie% !ozprawa o komunizmie i socjalizmie jako empir#czn#c( "ormac( kultur#,
tum; +aorzata Vukasiewicz>
*arszawa CHJJ; Ftanisaw Inacy *itkiewicz> :owe "orm# w malarstwie i inne pisma
estet#czne,
*arszawa CH=H; Ftanisaw Inacy *itkiewicz> $ramat#, t; C02>
*arszawa CHI2;
Fzkic napisany w roku CHJ3 i zatytuowany &#poloia
interpretacji tzw% kultur# masowej ukaza si8 w tomie
prac Fte-ana U9kiewskieo Ietno i lic(o wydanym
przez wydawnictwo %si67ka i *iedza w CHJ? r; *
niniejszej antoloii tytu szkicu pochodzi od redakcji;
ALRIN &"..L$!
$lektroniczna wioska
!ozw9j noweo systemu produkcji kryje w so5ie zarodki tak ol5rzymiej rewolucji
spoecznej> 7e tylko niewielu spoGr9d nas odwa7yo si8 oceni:jej znaczenie;
#esteGmy 5owiem o krok od rewolucyjnej zmiany w naszych wasnych domach;
Nowy spos95 produkcji nie tylko sprzyja powstawaniu dro5nych
przedsi85iorstw> decentralizacji i wyprowadzaniu produkcji z miast oraz
wprowadzaniu zmian w samym charakterze pracy> ale tak7e mo7e pozwoli:
przenieG: dosownie miliony r97nych zaj8: z -a5ryk i 5iur do miejsca> z kt9reo
drua -ala
C
niedyG je wymiota> a wi8c z powrotem do domu; Ndy5y miao to
rzeczywiGcie nast6pi:> w9wczas wszystkie znane nam instytucje 0 od rodziny po
szko8 i zakad pracy 0 zmieniy5y si8 nie do poznania;
Przed trzystu laty> widz6c cae rzesze kosiarzy na polach> tylko wariat
m95y marzy: o tym> 7e wkr9tce nadejd6 czasy> kiedy pola opustoszej6> a ludzie
58d6 pracowa: na chle5 stoczeni w miejskich -a5rykach; I tylko wariat mia5y
racj8; &ak samo dziG trze5a odwai> a5y powiedzie:> 7e najwi8ksze -a5ryki i
5iurowce mo6 jeszcze za naszeo 7ycia wyludni: si8 i zmieni: w jakieG upiorne
skady czy maazyny al5o zacz6: su7y: komuG za mieszkanie; &ymczasem nowe
sposo5y produkcji na podstawie wysoko rozwini8tej elektroniki umo7liwiaj6
waGnie powr9t do produkcji we wasnym domu przy jednoczesnym nadaniu
noweo znaczenia domowi jako najwa7niejszej instytucji w spoeczestwie;
+9wi6c> 7e miliony ludzi 58d6 wkr9tce prze5ywa: 9wnie w domu zamiast
w 5iurze czy w -a5ryce> uruchamia si8 lawin8 protest9w i sprzeciw9w; &rze5a
przyzna:> 7e nie 5rak uzasadnionych powod9w do sceptycyzmu; MLudzie nie chc6
pracowa: w domu> nawet dy5y moli; Fp9jrzcie na te wszystkie ko5iety> kt9re
walcz6 o to> a5y w#j z domu i p9jG: do pracyO; M(zy mo7na cokolwiek zro5i: w
domu przy dzieciachOL MLudzie nie 58d6 mieli motywacji> je7eli nikt ich nie 58dzie
pilnowaO; MLudziom potrze5ny jest 5ezpoGredni kontakt do wytworzenia
wzajemneo zau-ania>
C
Patrz przypis na s; BBC 0 prz#p% red% niniejszej antoloii%
niez58dneo we wsp9lnej pracO; M+ieszkania s6 nie przystosowane do pracy
zawodowejO; MPraca w domuL &o znaczy may piec hutniczy w ka7dej piwnicyOL
MA co zro5i: z przepisami o stre-ach chronionych oraz z protestami waGcicieli
dom9wOL MZwi6zki zawodowe odrzuc6 ten pomysO; MA co z podatkamiL )rz8dy
podatkowe coraz niech8tniej zadzaj6 si8 na potr6cenia z tytuu pracy w domuO; No
i na koniec> koronny arumentE M(oL +am sp8dza: cay dzie w domu z 7on6 @lu5
m87emAOL\
Ftary +arks te7 zmarszczy5y 5rwi; By przecie7 zdania> 7e praca w domu
jest wsteczn6 -orm6 produkcji> poniewa7 z5ieranie si8 ludzi w miejscu pracy
stanowi konieczny warunek podziau pracy w spoeczestwie; Fowem> nie
5rakowao i wci67 nie 5rakuje prawdziwych @i nieprawdziwychA powod9w> a5y ca6
t8 ide8 uwa7a: za 5ezsensown6;
Praca domowa
Ale przecie7 ?33 lat temu 5yo r9wnie7 wiele> je7eli nie wi8cej> powod9w>
a5y przypuszcza:> 7e ludzie nidy nie opuszcz6 domu i pola> 5y pracowa: w
-a5rykach; * kocu ostatecznie harowali oni na swoich ospodarstwach przez C3
tysi8cy> a nie przez trzysta lat; Z oniskiem domowym i z ziemi6 zwi6zana 5ya
tysi6cem niewidocznych acuch9w caa struktura 7ycia rodzinneo> proces
wychowywania dzieci i ksztatowania si8 oso5owoGci ludzkiej> cay system
wasnoGci i wadzy> kultura i codzienna walka o 5yt; Vacuchy te zostay jednak
doG: atwo zerwane> dy tylko pojawi si8 nowy system produkcji;
&o samo dzieje si8 znowu teraz> kiedy r97ne siy spoeczne i ospodarcze
dziaaj6 na rzecz przeniesienia pracy w inne miejsce;
Zacznijmy od teo> 7e wypieranie sposo5u produkcji druiej -ali przez nowy>
5ardziej nowoczesny spos95 produkcji trzeciej -ali powoduje redukcj8 licz5y
ro5otnik9w zajmuj6cych si8 -aktyczn6 o5r95k6 lu5 o5su6 przedmiot9w
-izycznych; "znacza to> 7e nawet w sektorze produkcji artyku9w przemysowych 0
przy odpowiednich urz6dzeniach telekomunikacyjnych i innych 0 coraz wi8ksz6
cz8G: pracy mo7na 5y 5yo wykonywa: dziekolwiek> nawet we wasnym domu; I
nie jest to 5ynajmniej -antazja z atunku science "iction%
%iedy kompania *estern $lectric zaniechaa produkcji urz6dze
elektromechanicznych przeznaczonych dla tele-onii i rozpocz8a produkcj8 ukad9w
elektronicznych> w nowoczesnych zakadach na p9nocy stanu Illinois zmienia si8
du7a cz8G: zaoi; Przedtem 5yo tam trzy razy wi8cej ro5otnik9w -izycznych ni7
personelu techniczneo i pracownik9w 5iurowych; Po podj8ciu nowej produkcji
jednych i druich 5yo tyle samo; "znacza to> 7e co najmniej poowa dwutysi8cznej
zaoi *estern $lectric ma o5ecnie do czynienia z in-ormacjami> a nie z
przedmiotami -izycznymi i mo7e wykonywa: znaczn6 cz8G: swojej pracy nie w
zakadzie> lecz w domu; 'yrektor techniczny zakad9w w Illinois> 'om (uomo>
twierdzi ka0
teorycznieE M#e7eli uwzl8dnimy r9wnie7 o5owi6zki kadry in7ynierskiej> to od C3
do 2= proc; wszystkich zada produkcyjnych mo7na 5y 5yo wykonywa: w domu
ju7 teraz> przy Istniej)cej technoloiiO;
Inny kierownik w dziale technicznym> Nerald +itchel> posun6 si8 jeszcze
dalejE M#estem pewien 0 powiada 0 7e <33 do I33 spoGr9d 2 tysi8cy pracownik9w
moo5y reraz> przy o5ecnej technoloii> pracowa: w domu; A za pi8: lat
mo7liwoGci 58d6 o wiele wi8kszeO;
'ar ,oward> kierownik dziau produkcji w -a5ryce ,ewlett0Packarda w
(olorado Fprins> snuje 5ardzo podo5ne pronozy; Powiada mianowicieE
M.aktyczn6 produkcj6 zajmuje si8 u nas C333 os95; Z punktu widzenia samej
technoloii jakieG 2=3 os95 moo5y pracowa: w domu; Zoranizowanie teo
5yo5y skomplikowane> ale nie z powodu 5raku oprzyrz6dowania lu5 urz6dze
produkcyjnych; #eGli zaG chodzi o pracownik9w naszych kom9rek 5adawczo0
rozwojowych> to po zainstalowaniu komputer9w w ich domach poowa do trzech
czwartych moa5y r9wnie7 pracowa: w domuO; * zakadach ,ewlett0Packarda
u5yo5y w ten spos95 dodatkowo ?=3 do =23 pracownik9w;
* sumie oznacza to> 7e co najmniej ?= do =3 proc; wszystkich pracownik9w
zatrudnionych w tym nowoczesnym zakadzie produkcyjnym moo5y nawet w
chwili o5ecnej wykonywa: wi8kszoG:> nawet caoG: pracy w swoich domach> pod
warunkiem> 7e zechciano 5y to odpowiednio zoranizowa:; Produkcja
przemysowa trzeciej -ali 0 nie 5acz6c na to> co m9wi +arks 0 nie wymaa> a5y
cae sto procent siy ro5oczej z5ierao si8 w miejscu pracy;
*spomniane dane szacunkowe nie dotycz6 wy6cznie przemysu
elektroniczneo ani wielkich przedsi85iorstw; #ak powiada wiceprezydent
kanadyjskiej -irmy "rtho Pharmaceutical> Peter &attle> nie chodzi o to> Milu
pracownikom mo7na zezwoli: na prac8 w domuO> tylko raczej o to> Milu musi
pracowa: w 5iurze czy w -a5ryceO; &attle twierdzi> 7e na ?33 os95 zatrudnionych w
jeo zakadzie Mco najmniej I= proc; moo5y prac^wa: w domu po zao7eniu
niez58dnej instalacji 6cznoGci elektronicznejO; Zdaje si8 zreszt6> 7e mo7na 5y to
zastosowa: r9wnie7 w innych nowoczesnych a8ziach przemysu;
#e7eli ju7 teraz mo7na 5y 5yo przenieG: do domu znaczn6 licz58 os95
zatrudnionych w sektorze przemysowym> to 5ez o5awy mo7na stwierdzi:> 7e
stosunkowo znaczna cz8G: pracownik9w umysowych> kt9rzy nie maj6 do czynienia
z 7adnymi materiaami ani z -aktyczn6 produkcj6> r9wnie7 moa5y si8 przenieG: z
prac6 do domu;
#u7 o5ecnie pracuje w domu dokadnie nie znana> ale na pewno spora licz5a
takich ludzi> jak np; aenci handlowi> kt9rzy zaatwiaj6 klient9w tele-onicznie lu5
oso5iGcie w kantorku domowym i tylko z rzadka zal6daj6 do -irmy; * domu
pracuj6 te7 architekci i projektanciP mno76cy si8 watownie konsultanci
najr97niejszych specjalnoGci technicznychP oromna rupa specjalist9w
Gwiadcz6cych usui z zakresu psychiatrii> neuroloii i psycholoiiP w domu
udzielaj6 lekcji nauczyciele muzyki i j80
zyk9w o5cychP w domu maj6 swe alerie antykwariusze i marchandzi sztuki
wsp9czesnejP w domu przyjmuj6 klient9w poGrednicy handlu nieruchomoGciami>
aenci u5ezpieczeniowi> adwokaci i w domu pracuj6 tak7e akademiccy uczeni oraz
przedstawiciele wielu wolnych zawod9w> r97nych dziedzin usuowych i
specjalnoGci technicznych;
FpecjalnoGci te nale76 ponadto do najszy5ciej rosn6cych rup zawodowych>
tote7 kiedy 58dziemy moli niewielkim kosztem urz6dzi: w ka7dym domu
Mstanowisko pracyO> wyposa7one na przykad w najnowszy typ maszyny do pisania>
kopiark8 lu5 konsol8 komputerow6 oraz zainstalowa: urz6dzenie
Mtelekon-erencyjneO 0 mo7liwoGci wykonywania pracy zawodowej w domu
zwi8ksz6 si8 w spos95 istotny;
%to pierwszy 5y5y ot9w do porzucenia pracy scentralizowanej i prze0
niesienia si8 do elektronicznej wioski przy zao7eniu> 7e 58dziemy dysponowa:
odpowiednimi urz6dzeniamiL *prawdzie 58dem 5y 5yo niedocenianie potrze5y
5ezpoGrednich kontakt9w w zawodach przemysowych oraz wszystkich
podGwiadomych i niewer5alnych -orm komunikacji> jakie towarzysz6 5ezpoGrednim
kontaktom mi8dzy ludKmi> ale prawd6 jest r9wnie7 to> 7e pewne zaj8cia w o9le nie
wymaaj6 kontakt9w z innymi ludKmi> a do wykonania innych wystarczaj6 jedynie
kontakty sporadyczne;
Na przykad pracownicy umysowi ni7szeo szcze5la> kt9rzy wykonuj6
zaj8cia nie zwi6zane z myGleniem a5strakcyjnym 0 takie jak ksi8owoG:>
maszynopisanie> wszelka sprawozdawczoG:> rachunkowoG:> -akturowanie itp;
0je7eli w o9le wymaaj6 5ezpoGrednieo porozumiewania si8 z kimkolwiek> to w
5ardzo niewielkim stopniu; Im 5yo5y prawdopodo5nie najatwiej przenieG: si8 z
prac6 do elektronicznej wioski; *i8kszoG: specjalist9w wykonuj6cych prace
poleaj6ce ha myGleniu a5strakcyjnym 0 a wi8c np; naukowcy> ekonomiGci> planiGci
i wszelkieo rodzaju MoranizatorzyO 0 potrze5uj6 zar,wno intensywnych
kontakt9w z partnerami i wsp9pracownikami> jak te czasu na prac8 wasn6 w
samotnoGci; F6 sytuacje> kiedy nawet kupiec idzie do sie5ie> 7e5y wykona: jak6G
Mprac8 domow6O;
Zadza si8 z tym w zupenoGci Nathaniel Famuels> jeden z dyrektor9w 5anku
inwestycyjneo Lehman Brothers %uhn Loe5; Famuels> kt9ry pracuje w domu przez
=3 do I= dni w roku> jest zdania> 7e Mpost8p techniczny zwi8kszy iloG: pracy w
domuO; * wielu przedsi85iorstwach ju7 teraz przestano si8 upiera:> a5y pracownicy
koniecznie pracowali w 5iurze; %iedy niedawno wielka kompania przemysu
drzewneo *eyerhaeuser miaa przyotowa: now6 5roszur8 na temat praw i
o5owi6zk9w pracownik9w> jej wiceprezydent !;L; Fieel sp8dzi wraz z trzema
wsp9pracownikami prawie tydzie w swoim domu> dzie wsp9lnie opracowali
projekt 5roszury; M*oleliGmy uciec @z 5iuraA> 7e5y nic nas nie rozpraszaoO 0 wy0
jaGnia Fieel; I dodajeE MPraca w domu jest zreszt6 zodna z przechodzeniem naszej
kompanii na indywidualny czas pracy> najwa7niejsze> a5y praca 5ya wykonana> a
dzie to nast6pi> nie ma znaczeniaO;
*eyerhaeuser nie stanowi wyj6tku; M*iele innych kompanii r9wnie7
pozwala pracownikom za5iera: prac8 do domuO 0 pisze M*all Ftreet #ournalO>
wymieniaj6c mi8dzy innymi linie lotnicze )nited Airlines> dzie dyrektor dziau
o5sui klient9w pozwala swoim pracownikom odpowiada: na korespondencj8 i
redaowa: materiay reklamowe w domu przez 23 dni w roku; Nawet -irma
+c'onald> w kt9rej pracownicy ni7szych szcze5li musz6 o5suiwa: liczne punkty
sprzeda7y ham5urer9w> popiera prac8 w domu czonk9w kadry kierowniczej;
M(zy 5iuro jako takie jest w o9le potrze5neLO 0 pyta ,arTey Poppel z -irmy
Booz Allen and ,amilton; Poppel przewiduje> 7e Mdo lat dziewi8:dziesi6tych
techniki komunikacji dwukierunkowej osi6n6 taki stopie rozwoju> 7e stanie si8
mo7liwe przenoszenie pracy do domu w skali masowejO; #eo pol6d podziela
wielu naukowc9w> m;in; !o5ert .; Latham> pracownik dziau pronoz
duoterminowych w kanadyjskim oddziale kompanii Bell w +ontrealu; M* miar8
jak 58dzie si8 zwi8ksza: licz5a ludzi pracuj6cych w dziedzinie in-ormacji> przy
jednoczesnym udoskonaleniu urz6dze komunikacyjnych 0 wzroGnie licz5a ludzi
pracuj6cych w domu 56dK w lokalnych oGrodkach wi8kszych zakad9wO;
Podo5nie twierdzi konsultant do spraw oranizacji pracy w amerykaskim
+inisterstwie Fpraw *ewn8trznych; ,ollis Rail> zapewniaj6c> 7e do poowy lat
osiemdziesi6tych MprzyszoGciowe oGrodki in-ormatyki z atwoGci6 mo7na 58dzie
instalowa: w domach pracownik9wO; #est on autorem scenariusza> w kt9rym
opisuje> jak sekretarka M#ane AdamsO> zatrudniona przez kompani8 MA-arO> mo7e
pracowa: w domu> widuj6c si8 ze swoim sze-em jedynie co pewien czas w celu
Mom9wienia aktualnych pro5lem9w> no i oczywiGcie> w celu 5rania udziau w
5iurowych przyj8ciachO;
Pol6d ten podziela r9wnie7 nstitute -or the .utur8> kt9ry ju7 w CHIC r;
przeprowadzi ankiet8 wGr9d C=3 ekspert9w zatrudnionych w przoduj6cych
skomputeryzowanych przedsi85iorstwach i na tej podstawie wyodr85ni pi8:
kateorii zaj8: nadaj6cych si8 do wykonywania w domu;
Z 5ada teo instytutu wynika> 7e przy zastosowaniu odpowiednich urz6dze
dzisiejsza sekretarka Mmoa5y r9wnie do5rze wypenia: wiele o5owi6zk9w w
domuO; Fystem ten umo7liwia5y kontynuowanie pracy tak7e zam87nym
sekretarkom maj6cym mae dzieci; Nie ma szcze9lneo powodu> 7e5y sekretarka
nie miaa pisa: np; pod tele-oniczne dyktando sze-a w domu> na maszynie
stanowi6cej cz8G: jej terminalu komputeroweo> a w domu sze-a al5o w jeo 5iurze
wychodzi5y> dzi8ki przekazowi teleksowemu> otowy tekst;
Poza tym w sprawozdaniu instytutu czytamy> 7e Min7ynierowie> kreGlarze i
inni pracownicy umysowi moli5y wykonywa: wiele swoich zaj8: w domu z
r9wn6 lu5 wi8ksz6 atwoGci6 jak w 5iurzeO; #edno takie Mziarno przyszoGciO
kiekuje ju7 w *ielkiej Brytanii> dzie przedsi85iorstwo pod nazw6 .; International
Ltd; @.; 0 od "reelance, czyli wolny> niezale7nyA zatrudnia B33 nieetatowych
proramist9w komputer9w> z kt9rych tylko arstka wykonuje sw6 prac8 poza
domem; %ompania ta> oranizuj6ca
zespoy proramist9w dla przemysu> znalaza ju7 klient9w poza *ielk6 Brytani6>
mi8dzy innymi w ,olandii i w krajach skandynawskichP korzystaj6 z jej usu
nawet takie ianty> jak British Fteel> Fhell i )nileTer; M'omowe proramowanie
komputer9w 0 pisze [NuardianZ 0 to przemys wioski elektronicznej lat
osiemdziesi6tychO;
Fowem> w miar8 jak trzecia -ala oarnia spoeczestwo> spotykamy coraz
wi8cej przedsi85iorstw> kt9re mo7na okreGli: 0 za pewnym uczonym 0jako
Mromady ludzi stoczonych wok9 komputeraO; *prowadKmy komputery do
mieszka> a ludzie nie 58d6 ju7 musieli wok9 nich si8 toczy:; Praca M5iaych
konierzyk9wO w epoce trzeciej -ali> podo5nie jak produkcja przemysowa trzeciej
-ali> nie 58dzie wymaaa stuprocentowej koncentracji wszystkich zatrudnionych w
miejscu pracy;
+ie wolno nam jednak nie docenia: trudnoGci zwi6zanych z przenoszeniem
pracy zlokalizowanej w czasach druiej -ali w -a5ryce i w 5iurze do domu;
Pro5lemy motywacji i zarz6dzania oraz reoranizacja przedsi85iorstw i struktur
spoecznych 58d6 wymaay czasu i mo6 okaza: si8 5olesne; Nie wszystko da si8
te7 zaatwi: na odleoG:; Niekt9re zaj8cia 0zwaszcza te> dzie w r8 wchodzi
tw9rcze wsp9dziaanie lu5 transakcje i dzie decyzje nie mo6 5y: rutynowe 0
stanowczo wymaaj6 wielu kontakt9w 5ezpoGrednich; Ft6d te7 opinia +ichaela
%oernera> prezydenta -irmy (anada "Terseas lnTestments> Ltd;E MLudzie nie
powinni 7y: od sie5ie dalej ni7 w odleoGci tysi6ca st9pO;
&elekomunikacja zamiast transportu
&ymczasem wiele pot87nych si dziaa na rzecz stworzenia elektronicznej
wioski; Naj5ardziej oczywista jest ekonomiczna przewaa telekomunikacji nad
transportem; *i8kszoG: kraj9w wysoko rozwini8tych prze7ywa o5ecnie kryzys
transportu i motoryzacji w o9le> poleaj6cy na przeci67eniu do ranic
wytrzymaoGci systemu transportu masoweo> na ustawicznych korkach na droach
i autostradach> na 5raku miejsc do parkowania oraz na szcze9lnie roKnym
ska7eniu atmos-ery spalinami; Ftrajki pracownik9w transportu i awarie stay si8
zjawiskiem codziennym> a jednoczeGnie koszty transportu wci67 zawrotnie id6 w
9r8;
!osn6ce koszty dojazd9w do pracy o5ci67aj6 pracownik9w; Ale naturalnie
koszty te poGrednio spadaj6 na pracodawc9w w postaci wy7szych pac oraz na
klient9w 0 w postaci wy7szych cen; Na zlecenie %rajowej .undacji Naukowej #ack
Nilles wraz z zespoem specjalist9w o5liczy> jakie mo7na 5y 5yo uzyska:
oszcz8dnoGci 0 zar9wno -inansowe> jak i eneretyczne 0 dy5y pewna> wzl8dnie
spora rupa pracownik9w umysowych przestaa doje7d7a: do 5iur w Gr9dmieGciu;
Zesp9 Nillesa nie upiera si8 zreszt6 przy pracy w domuP zaproponowali oni coG> co
mo7na okreGli: jako MpoGrednie miejsce pracyO 0 ludzie moli5y pracowa: w
oGrodkach rozmieszczonych w po5li7u ich miejsc zamieszkania;
*nioski wynikaj6ce z 5ada +illesa s6 wr8cz zdumiewaj6ce; Zesp9 Nillesa
stwierdzi> 7e ka7dy z 23BJ pracownik9w pewnej kompanii u5ezpieczeniowej w
Los Aneles prze5ywa Grednio 2C>B mili dziennie w drodze do pracy i z powrotem
@w caych Ftanach Zjednoczonych ka7dy pracownik miejski przeje7d7a Grednio CJ>J
mili dziennieA; Im wy7sze stanowisko> tym du7sze dojazdy> osi6aj6ce Gredni6
wartoG: ??>2 mili w przypadku posad dyrektorskich; * sumie pracownicy tej jednej
-irmy od5ywali swoimi samochodami do pracy i z pracy dro8 duoGci C2>B min
mil co rok> zu7ywaj6c na to 5lisko tyle odzin> ile skada si8 na poow8 stulecia;
* CHIB r; kosztowao to 22 centy za ka7d6 mil8> czyli 6cznie 2 I?3 333
dolar9wP kwota ta zostaa poGrednio pokryta przez kompani8 i jej klient9w; Nilles
zauwa7y> 7e kompania ta w skali rocznej pacia pracownikom -ilii Gr9dmiejskiej o
=23 dolar9w wi8cej ni7 ludziom zatrudnionym na tych samych stanowiskach w
oddziaach pery-eryjnychP 5y to jak dy5y Mdodatek z tytuu koszt9w transportuO;
* centrum musia 5y: r9wnie7 wielki parkin i inne kosztowne usui konieczne
przy scentralizowanej lokalizacji; Bior6c pod uwa8> 7e sekretarka pracuj6ca w
podmiejskiej dzielnicy zara5iaa w9wczas okoo C3 tys; dolar9w rocznie> atwo
o5liczy:> 7e wyeliminowanie koszt9w dojazdu pozwolio5y na zatrudnienie w tym
jednym przedsi85iorstwie prawie ?33 dodatkowych pracownic al5o na znaczne
zwi8kszenie zysk9w;
Zasadnicze pytanie 5rzmiE %iedy koszt instalacji i dziaania urz6dze
telekomunikacyjnych spadnie poni7ej kosztu dojazd9w do pracyL * miar8 jak
wsz8dzie horrendalnie dro7eje 5enzyna i inne koszty transportu @6cznie z kosztami
transportu masoweo> zast8puj6ceo samoch9d prywatnyA cena usu
telekomunikacyjnych wyraKnie si8 zmniejsza
2
; * kt9rymG momencie te dwie
krzywe 58d6 musiay si8 przeci6:;
+i8 s6 to jedyne czynniki> kt9re popychaj6 nas niepostrze7enie w kierunku
eora-iczneo rozproszenia produkcji> a w kocu 0 do przyszej wioski
elektronicznej; Badania +illesa ujawniy> 7e pracuj6cy w mieGcie o5ywatel
amerykaski na dojazdy do pracy i do domu Grednio zu7ywa ekwiwalent <B>< k*
enerii dziennie; @Pracownicy o5j8tej 5adaniami kompanii u5ezpieczeniowej w Los
Aneles spalaj6 w czasie dojazd9w ekwiwalent ?I>B min k* rocznieA; Przesyanie
in-ormacji wymaa o wiele mniej enerii;
&ypowy terminal komputerowy potrze5uje w czasie eksploatacji tylko C33
do C2= *> al5o nawet mniej> a linia tele-oniczna pod o5ci67eniem 0 zaledwie C *;
*ychodz6c z pewnych zao7e> okreGlaj6cych licz58 po0
2
'zi8ki 6cznoGci satelitarnej transmisje na du7e odleoGci potaniay tak watownie> 7e
6cznoGciowcy m9wi6 ju7 o telekomunikacji> kt9rej koszt jest Mniezale7ny od odleoGciO; *ie0
lokrotnie zwi8kszya si8 moc komputer9w> ceny zaG spady tak znacznie> 7e dziwi6 si8 temu
nawet in7ynierowie i producenci; Zastosowanie Gwiatowod9w w optyce oraz nowych prze0
omowych wynalazk9w technicznych 58dzie zapewne w przyszoGci powodowa: dalsze zmniej0
szenie koszt9w ka7dej jednostki pami8ci komputerowej> ka7dej operacji i ka7deo przekazy0
waneo synau;
trze5nych urz6dze telekomunikacyjnych i ewentualny czas ich eksploatacji> +illes
o5liczy> 7e Mpene zastosowanie telekomunikacji pochon8o5y 2H razy mniej
enerii ni7 dojazdy pracownik9w prywatnymi samochodami> i CC razy mniej
enerii ni7 dojazdy Grodkami transportu masoweo przy niepenym ich
wykorzystaniu> jak to si8 dzieje o5ecnie; Ale nawet dy5y wykorzystywano Grodki
transportu masoweo w stu procentach> to i tak zast6pienie dojazd9w przez
telekomunikacj8 zmniejszyo5y zu7ycie enerii o poow8O;
Z o5licze tych wynika> 7e dy5y w CHI= r; mo7na 5yo zast6pi:
telekomunikacj6 5odaj C20CB proc; dojazd9w w o5szarach zur5anizowanych> to
Ftany Zjednoczone zaoszcz8dziy5y 5lisko I= min 5aryek 5enzyny i tym samym
moy5y zupenie zrezynowa: z importu ropy z zaranicy; *pyw teo jedneo
-aktu na 5ilans patniczy Ftan9w Zjednoczonych> a tak7e na polityk8
5liskowschodni6> tak7e m95y okaza: si8 5rzemienny w skutki;
* naj5li7szych dziesi8cioleciach ceny 5enzyny i enerii najprawdo0
podo5niej 58d6 nadal rosn6:> podczas dy koszty -inansowe i zu7ycie enerii
supernowoczesnych maszyn do pisania> telekopiarek> 6cz audio i wideo oraz
terminali domowych 58d6 relatywnie coraz mniejsze; Zwi8kszy to jeszcze 5ardziej
korzyGci pyn6ce z wyrzucenia przynajmniej cz8Gci produkcji z wielkich
centralnych zakad9w> kt9re przewa7ay w epoce druiej -ali;
%iedy normalne -unkcjonowanie o5ecnych system9w transportu oso5oweo
58dzie w dalszym ci6u zak9cane> a koszty ekonomiczne i spoeczne 58d6 stale
rosn6: wskutek okresowych 5rak9w paliwa> zasad tankowania co drui dzie>
duich kolejek po 5enzyn8> a mo7e nawet koniecznoGci jej racjonowania 0
zainteresowanie telekomunikacj6> kt9ra przemieszczanie ludzi zast6pi przesyaniem
in-ormacji> zwi8kszy si8 jeszcze 5ardziej;
'odajmy do teo inne czynniki> kt9re nawet jeszcze silniej popychaj6 nas w
tym samym kierunku; %orporacje i instytucje pastwowe przekonuj6 si8> 7e
przeniesienie pracownik9w do wasnych dom9w 0 lu5 przynajmniej do
pery-eryjnych> poGrednich oGrodk9w pracy 0 mo7e znacznie zmniejszy: 5ajoskie
sumy wydawane o5ecnie z tytuu wasnoGci lu5 dzier7awy nieruchomoGci; Im
mniejszy jest centralny 5iurowiec i zakad produkcyjny> tym mniejsza jest cena
nieruchomoGci i zwi6zane z jej u7ytkowaniem koszty opau> enerii elektrycznej>
sprz6tania> pilnowania i eksploatacji; *raz ze wzrostem cen ziemi i nieruchomoGci
o pro-ilu handlowym i przemysowym> a tak7e zwi6zanych z tym podatk9w>
d67enie do zmniejszenia i rozo7enia tych wszystkich koszt9w zapewne przyspieszy
proces decentralizacji pracy;
Przeniesienie pracy do domu i oraniczenie dojazd9w zmniejszy r9wnie7
zanieczyszczanie Grodowiska> a wi8c i koszty likwidowania jeo skutk9w; Im
skuteczniej zwolennicy ochrony Grodowiska 58d6 zmusza: przemys do pacenia za
skutki wasnych zanieczyszcze> tym 5ardziej
skore 58d6 poszcze9lne kompanie do przerzucenia si8 na dziaalnoG: mniej
zara7aj6c6 Grodowisku> a wi8c do odejGcia od modelu iantycznych
scentralizowanych zakad9w oraz do otwierania mniejszych> al5o jeszcze lepiej 0 do
oranizowania swoim zaoom pracy w domu;
Ide8 przeniesienia pracy do dom9w nieGwiadomie popieraj6 r9wnie7
wszyscy o5rocy Grodowiska> kt9rzy ana7uj6 si8 w 5atali8 przeciwko
destrukcyjnym skutkom motoryzacji czy przeciwko 5udowie dr9 i autostrad> a
kt9rym od czasu do czasu udaje si8 wywalczy: zakaz ruchu samochodoweo w
niekt9rych dzielnicach czy stre-ach; * rezultacie ich wysik9w jeszcze 5ardziej
wzrosn6 koszty motoryzacji oraz niedoodnoG: wszelkieo transportu> co tylko
zwi8kszy przewa8 mniej kosztownej i wyodniejszej komunikacji in-ormatycznej;
%iedy o5rocy Grodowiska zo5acz6> jak odmienny wpyw na Grodowisko
wywiera ka7dy z tych dw9ch modeli pracy> oraz 7e praca w domu mo7e 5y:
rozwi6zaniem pro5lem9w Grodowiska 0 zro5i6 wszystko> 5y poprze: tendencje
decentralistyczne i uatwi: ludziom zaakceptowanie cywilizacji trzeciej -ali;
'o pracy w wiosce elektronicznej skaniaj6 r9wnie7 czynniki spoeczne; Im
kr9tszy staje si8 dzie ro5oczy> tym 5ardziej wydu7a si8 wzl8dny czas dojazd9w;
Pracownik> kt9ry nie cierpi odziny sp8dzonej w samochodzie> w metrze> auto5usie
czy w poci6u po to> a5y nast8pnie m9c pracowa: przez J odzin> tym 5ardziej nie
58dzie mia ochoty traci: teo sameo czasu na doje7d7anie do pracy> kiedy 58dzie
ona trwaa kr9cej; Im wi8ksza dysproporcja mi8dzy czasem dojazd9w a czasem
pracy> tym 5ardziej 5ezsensowne> -rustruj6ce i a5surdalne staje si8 je7d7enie Mwte i
wewteO; A wraz z rosn6c6 niech8ci6 do codziennych dojazd9w> pracodawcy 58d6
niejako zmuszani do podwy7szania dodatku za transport> wypacaneo
pracownikom w oromnych> scentralizowanych przedsi85iorstwachP dodatku
z5yteczneo w przypadku os95 sp8dzaj6cych mniej czasu w podr97y> a
jednoczeGnie 7yj6cych oszcz8dniej; I zn9w mamy powa7ny arument
przemawiaj6cy na rzecz przeniesienia pracy 5li7ej domu;
*reszcie w tym samym kierunku prowadz6 85okie zmiany w s-erze
wartoGci; Zupenie niezale7nie od coraz powszechniejszeo dzisiaj d67enia do teo>
5y 7y: wasnym 7yciem> z dala od zieku i spraw wielkieo Gwiata> w miasteczku
czy na wsi> o5serwujemy r9wnie7 zasadnicz6 zmian8 stosunku do rodziny
@;;;A Przypuszczalnie i dziG mniej jest rozwod9w wGr9d ma7estw
pracuj6cych razem; *ioska elektroniczna mo7e wi8c stworzy: w masowej skali
mo7liwoG:> 7e m67 58dzie zn9w wraz z 7on6> a mo7e i z dzie:mi> pracowa: razem
w zodnym zespole; %iedy zwolennicy 7ycia rodzinneo dostrze6 mo7liwoGci>
jakie kryj6 si8 w przeniesieniu pracy zawodowej do domu> pojawi6 si8 zapewne
76dania podj8cia specjalnych decyzji i Grodk9w ustawowych w celu przyspieszenia
teo procesu 0 a wi8c np; wprowadzenia ul podatkowych oraz nowych rozwi6za
w zakresie praw pracowniczych;
*e wczesnym okresie epoki druiej -ali ro5otnicy 76dali Mdziesi8cio0
odzinneo dnia pracyOP 76danie to nie przyszo5y ludziom do owy w epoce
pierwszej -ali
?
; +y natomiast mo7emy wkr9tce 5y: Gwiadkami 76da> a5y caa
praca> kt9r6 mo7na wykonywa: w domu> b#'a tam wykonywana; *ielu
pracownik9w 58dzie domaao si8> 5y uzna: tak6 mo7liwoG: za ich prawo; A
uznaj6c> 7e przeniesienie pracy do domu mo7e umocni: 7ycie rodzinne> popr6 te
76dania liczni dziaacze polityczni> reliijni i kulturalni> o r97nych sk6din6d
przekonaniach;
*alka na rzecz wioski elektronicznej stanowi cz8G: walki rozrywaj6cej si8
mi8dzy minion6 er6 druiej -ali i nadchodz6c6 epok6 trzeciej -ali; * walce tej
zjednocz6 si8 prawdopodo5nie nie tylko technoloowie i korporacje przemysowe>
kt9re zachannie rzucaj6 si8 na nowe mo7liwoGci techniczneP do6czy si8 do nich
r9wnie7 wiele innych si spoecznychE o5rocy Grodowiska> zwolennicy re-orm
pracy oraz oromna koalicja oranizacji 0 od konserwatywnych %oGcio9w
pocz6wszy> a na radykalnych -eministkach i 9wnych urupowaniach politycznych
skoczywszy; *szyscy oni 58d6 wsp9lnie walczy: o now6> 5ardziej
satys-akcjonuj6c6 przyszoG: rodziny; *ioska elektroniczna mo7e wi8c sta: si8
pro5lemem politycznym> zespalaj6cym ze so56 wszystkie najpowa7niejsze siy nad0
chodz6cej trzeciej -ali;
Fpoeczestwo zoranizowane
wok9 domu
!ozpowszechnienie si8 wioski elektronicznej wywoao5y w spoeczestwie
doniose konsekwencje; *iele z nich zyskao5y apro5at8 najzaorzalszych
5ojownik9w o ochron8 Grodowiska naturalneo oraz przeciwnik9w
nieumiarkowaneo post8pu techniczneo> otwieraj6c jednoczeGnie nowe
mo7liwoGci przed przedsi85iorstwami ospodarczymi;
E"ekt spo'eczn#% Praca w domu wykonywana przez pokaKn6 cz8G: ludnoGci
58dzie sprzyja: interacji wsp9lnot osiedlowych czy s6siedzkich> co o5ecnie w
wielu reionach utrudnia wielka ruchliwoG: spoeczna; Ndy ludzie 58d6 pracowa:
zawodowo w domu> nie 58d6 musieli tak jak dziG przenosi: si8 z miejsca na miejsce
za ka7dym razem> kiedy zmieniaj6 pracodawc8; B8d6 moli po prostu pod6cza:
sw9j terminal do inneo komputera;
Fpowoduje to mniejsz6 ruchliwoG: wywoan6 przez czynniki zewn8trzne>
zaodzenie stres9w prze7ywanych przez ludzi podczas adaptacji do coraz to
nowych warunk9w oraz zmniejszenie si8 licz5y przelotnych i nietrwaych
znajomoGciP wi8kszy natomiast 58dzie stopie uczest0
Pierwsz6 -al6 nazywa autor caoksztat przemian cywilizacyjnych> w wyniku kt9rych ukszta0
towao si8 w o5szarze europejskim spoeczestwo ararne 0 prz#p% red% niniejszej antoloii%
nictwa w 7yciu lokalnej spoecznoGci; 'zisiaj> kiedy jakaG rodzina wprowadza si8
do osiedla wiedz6c> 7e za rok czy dwa 58dzie si8 musiaa przeprowadzi: dzie
indziej 0 jej czonkowie wyraKnie stroni6 od oranizacji osiedlowych> od zawierania
85szych przyjaKni> od uczestnictwa w lokalnym 7yciu politycznym> w o9le od
ana7owania si8 w 7ycie osiedla; *ioska elektroniczna moa5y pom9c przywr9ci:
poczucie przynale7noGci do wsp9lnoty s6siedzkiej i o7ywi: dziaalnoG: takich
oranizacji spoecznych> jak %oGcioy> k9ka ko5iece> klu5y> zrzeszenia sportowe i
oranizacje modzie7owe; Posuuj6c si8 ulu5ion6 przez socjolo9w niemieck6
terminoloi6> mo7na powiedzie:> 7e wioska elektroniczna stworzya5y coG w
rodzaju >emeinsc(a"t%
E"ekt rodowiskow#% Przeniesienie pracy lu5 5odaj jakiejG jej cz8Gci do domu
nie tylko zmniejszyo5y zapotrze5owanie na eneri8> co ju7 wiadomo z
wczeGniejszych rozwa7a> ale r9wnie7 moo5y doprowadzi: do decentralizacji
produkcji enerii; Zamiast zu7ycia ol5rzymiej iloGci enerii w kilku
wielopi8trowych 5iurowcach lu5 nadmiernie roz5udowanych kom5inatach
-a5rycznych 0 co wymaa scentralizowaneo systemu jej wytwarzania 0
zapotrze5owanie na eneri8 dzi8ki wiosce elektronicznej rozo7yo5y si8 na wi8ksze
o5szary> dzie atwiej 5yo5y wykorzystywa: inne technoloie> oparte np; na
enerii sonecznej> enerii czerpanej z siy wiatru i na innych Kr9dach noweo
typu; niewielkie eneratory w ka7dym domu wytwarzay5y eneri8> kt9ra
przynajmniej cz8Gciowo odci67aa5y centralne elektrownie czy ciepownie; &o
poci6n8o5y za so56 r9wnie7 zmniejszenie zanieczyszcze i to z dw9ch powod9wE
po pierwsze> przejGcie na odnawialne Kr9da enerii -unkcjonuj6ce na niewielk6
skal8 wyeliminowao5y potrze58 stosowania za59jczych dla Grodowiska paliwP po
druie> oznaczao5y to zmniejszenie odpad9w zanieczyszczaj6cych Grodowisko w
nadal istniej6cych o5szarach MkrytycznychO;
E"ekt ekonomiczn#% * nowym systemie niekt9re a8zie ospodarki
zacz8y5y zanika:> inne natomiast rozwin8y5y si8 i osi6n8y nie5yway rozkwit;
&ak stao5y si8 z pewnoGci6 z przemysem elektronicznym> in-ormatyk6 i
telekomunikacj6; )cierpiay5y natomiast kompanie na-towe> przemys
motoryzacyjny i kompanie zajmuj6ce si8 sprzeda76 i dzier7aw6 nieruchomoGci;
Pojawia5y si8 caa masa maych sklep9w z komputerami i usuowych punkt9w
in-ormatycznych> zmalao5y natomiast zapotrze5owanie na usui pocztowe;
&roch8 straci5y chy5a przemys papierniczy> ale skorzystay5y na tym wszelkie
a8zie usuowe oraz r97ne rodzaje prac umysowych;
*ioska elektroniczna wywoaa5y r9wnie7 pewne zmiany o 85szym
znaczeniu; Ndy5y ludzie zacz8li kupowa: na wasnoG:> korzystaj6c ze specjalnych
kredyt9w> terminale komputerowe oraz wyposa7enia elektroniczne> stawali5y si8 w
istocie raczej niezale7nymi przedsi85iorcami ni7 zwykymi pracownikami w
klasycznym sensieP oznaczao5y to niejako> 7e czowiek pracy w wi8kszym stopniu
5y5y wsp9waGcicielem
MGrodk9w produkcjiO> niekt9rzy ludzie pracuj6cy w domu moli5y tworzy: mae
kompanie w celu Gwiadczenia usu na zam9wienie al5o 6czy: si8 w sp9dzielnie>
oparte na wsp9lnej wasnoGci maszyn i urz6dze; +o7liwe 5y zreszt6 5yy
najr97niejsze -ormy wsp9pracy i oranizacji produkcji czy usu;
E"ekt ps#c(oloiczn#% "5raz Gwiata> w kt9rym praca polea w coraz
wi8kszym stopniu na operowaniu sym5olami a5strakcyjnymi> nasuwa o5aw8> 7e
ludzie znajd6 si8 w Grodowisku pracy zdominowanym przez prac8 umysow6> kt9re
wyo5cowuje i 0 z pewneo punktu widzenia 0jest jeszcze 5ardziej 5ezoso5owe ni7
Grodowisko o5ecne; Ale z inneo punktu widzenia 0 praca w domu stwarza
mo7liwoG: po85iania oso5istych i emocjonalnych zwi6zk9w zar9wno we wasnym
domu> jak i w naj5li7szym otoczeniu 7yciowym; *cale nie musi to 5y: Gwiat
klinicznie wypreparowany z jakichkolwiek zwi6zk9w uczuciowych mi8dzy ludKmi>
dzie ka7deo czowieka oddziela5y od reszty ludzkoGci ekran monitora 0jak w
wielu opowieGciach science "iction% +o7na 5owiem przypuGci:> 7e 58dzie to Gwiat>
w kt9rym stosunki mi8dzyludzkie dzieliy5y si8 na dwie kateorieE realne i
poGrednie 0 i w ka7dej z tych kateorii o5owi6zyway5y inne reuy oraz inny
podzia r9l;
*ypr95ujemy zapewne liczne warianty i p9Grodki; Niekt9rzy ludzie 58d6 na
przykad pracowa: w domu na p9 etatu> a druie p9 wezm6 Mna mieGcieO;
Powstawa: 58d6 z pewnoGci6 liczne dzielnicowe oGrodki pracy; Niekt9rzy ludzie
58d6 przez kilka miesi8cy lu5 lat pracowa: w domu> potem 5ra: prac8 poza domem>
a5y zn9w po jakimG czasie wr9ci: do domu; B8d6 musiay si8 zmieni: modele i
reuy zwierzchnoGci oraz oranizacji pracy; Powstanie wiele maych -irm> kt9re
58d6 otrzymywa: 0 w drodze umowy 0 od wi8kszych przedsi85iorstw konkretne
zadania dla swoich M5iaych konierzyk9wO al5o te7 58d6 zajmowa: si8
oranizowaniem> szkoleniem i nadzorowaniem zespo9w ludzi pracuj6cych w
domach; * celu wytworzenia mi8dzy nimi odpowiednich stosunk9w> mae
przedsi85iorstwa moy5y urz6dza: wieczorki> spotkania> imprezy Gwi6teczne i
inne wsp9lne uroczystoGci> a5y czonkom zespou da: szanse 5li7szeo poznania si8
i nawi6zania 5ezpoGrednich kontakt9w> niemo7liwych w warunkach
porozumiewania si8 za poGrednictwem ekranu czy klawiatury komputera;
"czywiGcie nie ka7dy 58dzie m9 @lu5 chciaA pracowa: jT domu;
"czywiGcie powstan6 pro5lemy w dziedzinie uposa7e i przyznawania rozmaitych
dodatk9w i premii; #akie 58dzie spoeczestwo> w kt9rym coraz wi8ksza jeo cz8G:
58dzie w pracy zdana na wzajemne porozumiewanie si8 tylko za poGrednictwem
aparatury> natomiast w domu 0 na stosunki oparte na 85szych zwi6zkach
emocjonalnychL (o si8 stanie z miastamiL #ak 58dzie wyl6da: statystyka
5ezro5ociaL (o w tym systemie 58d6 waGciwie znaczy: poj8cia MzatrudnionyO i
M5ezro5otnyOL Byo5y naiwnoGci6 przymyka: oczy na kwestie i pro5lemy teo
rodzaju;
Ale opr9cz pyta> na kt9re nie znamy jeszcze odpowiedzi> oraz
wyaniaj6cych si8ju7 5ardzo 5olesnych trudnoGci> rysuj6 si8 r9wnie7 nowe
mo7liwoGci; *ydaje si8> 7e przeskok do noweo systemu produkcji przyczyni si8 do
zlikwidowania wielu spoGr9d najtrudniejszych pro5lem9w mijaj6cej epoki; Przecie7
w ramach systemu rolnictwa -eudalneo nie mo7na 5yo zlikwidowa: niedoli
paszczyKnianeo znoju; Nie zlikwidoway jej 5unty chopskie ani altruistyczna
szlachta czy te7 reliijni utopiGci; Zn9j i niedola przetrway do czasu> dy 7ycie
chop9w moo zmieni: si8 kompletnie dzi8ki pojawieniu si8 systemu
przemysoweo> maj6ceo swoje wasne> ale ju7 zupenie inne wady;
+o7e podo5nie w systemie produkcji druiej -ali 0 mimo najlepszych ch8ci i
o5ietnic polityk9w> zwi6zk9w zawodowych> aodnych pracodawc9w czy
rewolucyjnych partii ro5otniczych 0 nie jest w o9le mo7liwe rozwi6zanie takich
pro5lem9w> typowych dla spoeczestwa przemysoweo> jak cho:5y 5ezro5ocie>
przera7aj6ca monotonia pracy> nadmierna specjalizacja> 5ezwzl8dne traktowanie
jednostki i z5yt niskie wynarodzenia; Fkoro pro5lemy te istniay przez ?33 lat
zar9wno w warunkach kapitalistycznych> jak i socjalistycznych> mamy powody> 5y
przypuszcza:> 7e s6 one immanentnie zwi6zane ze sposo5em produkcji;
Przeskok do noweo systemu produkcji> zar9wno w przemyGle> jak i w
sektorze pracy umysowej> oraz ewentualnoG: zupenie odmienneo 7ycia w wiosce
elektronicznej> zapowiadaj6 zmian8 sposo5u patrzenia na rzeczywistoG: i
dyskutowania na jej temat> dezaktualizuj6c wi8kszoG: spraw> o kt9re ko5iety i
m87czyKni dzisiaj si8 k9c6> o kt9re walcz6 i w imi8 kt9rych niekiedy umieraj6;
+ie mo7emy dziG wiedzie:> czy wizja wioski elektronicznej zostanie
urzeczywistniona; *arto jednak zauwa7y:> 7e dy5y 5odaj C3023 proc; siy
ro5oczej 0 okreGlanej tak wedu o5ecnych kryteri9w 0 miao w ci6u naj5li7szych
230?3 lat wykona: ten historyczny krok naprz9d> zmienio5y to niemal nie do
poznania ca6 nasz6 ospodark8> nasze miasta> Grodowisko> struktur8 rodziny>
system wartoGci> a nawet polityk8;
#est to mo7liwoG: 0 mo7e zreszt6 tylko pozorna 0 nad kt9r6 powinniGmy si8
zastanowi:;
&eraz mo7emy ju7 przyjrze: si8 wzajemnym zale7noGciom mi8dzy
poszcze9lnymi zmianami trzeciej -ali> kt9re dotychczas rozpatrywaliGmy oso5no;
"5serwujemy> jak wsp9czesny system technoloiczny oraz 5aza eneretyczna
zmieniaj6 si8> tworz6c zupenie now6 tec(no0s"er7% #ednoczeGnie trwa proces
odmasowiania Grodk9w masoweo przekazu i tworzenia intelientneo Grodowiska>
przez co rewolucjonizuje si8 r9wnie7 nasza in"os"era% &e dwa pot87ne nurty zlewaj6
si8 razem> a5y z kolei przyspieszy: zmian8 85oko zakorzenionej struktury
naszeo systemu produkcji> przeo5ra7aj6c charakter pracy w -a5ryce i w 5iurze> a w
rezultacie 0 mo5ilizuj6c nas do przeniesienia pracy z powrotem do domu;
&e kolosalne historyczne przemiany 5yy5y same przez si8 wystarczaj6cym
uzasadnieniem stwierdzenia> 7e ludzkoG: stan8a u prou nowej cywilizacji; Ale przecie7
prze5udowie ulea jednoczeGnie r9wnie7 7ycie spoeczne> w kt9rym zmieniaj6 si8 zar9wno
nasze zwi6zki rodzinne i przyjaKnie> jak i stosunki panuj6ce w szkole i w zakadzie pracy;
*raz z tech0nos-er6 i in-os-er6 tworzymy wi8c jednoczeGnie zupenie now6 socjos"er7
trzeciej -ali;
!ozdzia z ksi67ki AlTina &o--lera &(e &(ird Waue
@(opyriht 4 CHJ3 5y AlTin &o--ler; !eprinted 5y
arranement with (urtis Brown> Ltd; o- +ew /orkA;
%si67ka w tumaczeniu polskim $wy *oydyo ukazaa
si8 pod tytuem &rzecia "ala nakadem Pastwoweo
Instytutu *ydawniczeo w roku CHJ<;
#$AN BA)'!ILLA!'
Precesja symulakr9w
Ndy5yGmy mieli za najpi8kniejsz6 aleori8 symulacji uzna: -ikcj8 Boresa> w kt9rej
kartora-owie (esarstwa zarysowuj6 map8 tak szcze9ow6> 7e w kocu pokrywa
ona szczelnie cae terytorium @ale schyek (esarstwa jest Gwiadkiem> 7e mapa
zaczyna si8 strz8pi: i popada: w ruin8> cho: kilka skrawk9w na pustkowiach dao5y
si8 jeszcze naprawi: 0 meta-izycznie pi8kna jest ta zrujnowana a5strakcja
Gwiadcz6ca o pysze na miar8 (esarstwa> a rozkadaj6c6 si8 jak padlina> o5racaj6c6
si8 w proch> co przypomina nieco so5owt9ra uto7samiaj6ceo si8 na staroG: z
pierwowzoremA 0to -ikcja ta zatoczya wzl8dem nas pene koo i ma co najwy7ej
dyskretny urok symulakr9w druieo stopnia;
A5strakcj6 nie jest ju7 dzisiaj mapa> so5owt9r> zwierciado al5o poj8cie;
Fymulacja nie dotyczy jakieoG terytorium> 5ytu re-erencyjneo al5o su5stancji;
#est natomiast enerowaniem> przy pomocy modeli> nierzeczywistej i poz5awionej
oparcia realnoGci 0 hiperrealnoGci; &erytorium nie poprzedza ju7 mapy ani nie 7yje
du7ej ni7 ona; nadeszy czasy> 7e mapa poprzedza terytorium 0 precesja
s#mulakr,w 0 7e mapa rodzi terytorium i> 7e5y przywoa: -ikcj8 Boresa> strz8py
oweo terytorium powoli o5racaj6 si8 w proch na adzi mapy; Poniewieraj6 si8 tu i
9wdzie resztki nie mapy> ale rzeczywistoGci> cho: nie na pustkowiach (esarstwa>
ale na naszym pustkowiu; +ustkowiu, dzie brakuje teo, co rzecz#wiste%
+awet odwr9ciwszy sens -ikcji> nie da si8 jej spo7ytkowa:; By: mo7e opara
si8 jedynie aleoria imperium; Bo z tym samym imperializmem dzisiejsi symulanci
pr95uj6 uzodni: rzeczywistoG:> wszelk6 rzeczywistoG:> z wasnymi modelami
symulacji; (hocia7 nie chodzi ju7 ani o map8> ani o terytorium; (oG znikn8o>
mianowicie zasadnicza r97nica mi8dzy tym> co przysparzao tyle uroku a5strakcji;
!97nica odpowiedzialna za poezj8 mapy i urok terytorium> mai8 poj8cia i czar
rzeczywistoGci; *yo5raKniowy Gwiat przedstawie> kt9reo zwieczeniem> a
zarazem ostatecznym upadkiem jest szalona idea kartora-9w o idealnej
wsp95ie7noGci mapy i terytorium> rozprasza si8 w symulacji 0jej dziaania s6
nuklearne i enetyczne> a nie spekulatywne i dyskursywne; "dpada caa meta-izyka;
Uadneo odt6d zwierciada natury i zjawisk> rzeczywistoGci i jej poj8cia; Uadnej
wyo5raKniowej wsp95ie7noGci> to raczej enetyczna miniaturyzacja jest
przestrzeni6 symulacji; !zeczywistoG: jest produkowana przez mikroskopijne
kom9rki> matryce i moduy pami8ci> systemy operacyjne 0 da si8 j6 zatem powiela:
w nieskoczonoG:; +o7na si8 o5ejG: 5ez racji> przesta 5owiem istnie:> jako idea
56dK neatyw> punkt odniesienia; *ystarcz6 operacje; A operacyjnoG: nie jest
realnoGci6 0 t8 dawno ju7 przestaa oarnia: wyo5raKnia; &o hiperrealnoG:> produkt
promieniotw9rczej syntezy modeli kom5inatorycznych w poz5awionej powietrza
nadprzestrzeni;
*kraczaj6c w przestrze> kt9rej krzywizny nie opisuje ju7 ani>rzeczywistoG:>
ani prawda> epoka symulacji likwiduje najpierw wszelk6 re0-erencyjnoG: 0 orzejE
pozwala jej sztucznie zmartwychwstawa: w systemach znakowych> materiale
5ardziej plastycznym ni7 sens> dy zwa7y:> na co pozwala on wszystkim owym
systemom ekwiwalencji> wszystkim owym opozycjom 5inarnym> caej tej ale5rze
kom5inatorycznej; .iie chodzi ju7 ani o imitacj8> ani o podwojenie> ani tym 5ardziej
o parodi8; (hodzi o podstawienie w miejsce rzeczywistoGci znak9w rzeczywistoGci>
to znaczy o operacj8> dzie zamiast realneo procesu na pierwszy plan wysuwa si8
jeo operacyjny so5owt9r> homeostatyczna maszyna znakotw9rcza> 5ezrzeszna>
proramowalna> kt9ra o-eruje wszystkie znaki rzeczywistoGci i w kr9tkim zwarciu
wszystkie jej perypetie; Nidy wi8cej rzeczywistoG: nie 58dzie miaa okazji
stwarza: sie5ie 0 oto 7ywotna -unkcja modelu w systemie Gmierci czy mo7e raczej
antycypowaneo zmartwychwstania> kt9re nie da ju7 7adnej szansy samemu
naiemu -aktowi Gmierci; "dt6d hiperrealnoG:> o5oj8tna wo5ec Gwiata wyo5raKni i
wszelkich podzia9w na to> co rzeczywiste> i to> co wyo5ra7one> pozwala jedynie na
or5italn6 rekurencj8 modeli i na symulowane enerowanie r97nic;
/os$a irreferencja o%raz+w
liie da: nic pozna: po so5ie> desymulowa: 0 to udawa:> 7e nie ma si8 teo> co
si8 ma; Fymulowa: 0 to udawa:> 7e ma si8 to> czeo si8 nie ma; Pierwsze wi67e si8 z
o5ecnoGci6> druie z nio5ecnoGci6; Ale sprawa jest 5ardziej skomplikowana> 5o
symulowanie nie jest udawaniemE M%toG> kto udaje choro58> po prostu kadzie si8 do
97ka i przekonuje> 7e jest chory; %toG> kto symuluje choro58> wywouje w so5ie jej
pewne o5jawyO @LittreA; Zatem udawanie i dysymulacja nie naruszaj6 zasady
rzeczywistoGci 0 r97nica jest oczywista> aczkolwiek niejawna; &ymczasem
symulacja stawia pod znakiem zapytania r97nic8 mi8dzy MprawdziwymO a M-aszy0
wymO> mi8dzy Gwiatem MrzeczywistoGciO a Gwiatem Mwyo5raKniO> Fkoro symulant
produkuje MprawdziweO o5jawy> to czy jest czy nie jest choryL +ie mo7na o
o5iektywnie uzna: ani za choreo> ani za niechoreo; Psycholoia i medycyna
zatrzymuj6 si8 w tym miejscu przed niemo7liw6 odt6d do znalezienia prawd6
choro5y; Fkoro 5owiem pewien symptom mo7e 5y:
MprodukowanyO> a tym samym nie spos95 o uzna: za -akt naturalny> to ka7d6
choro58 mo7na uwa7a: za symulowaln6 i symulowan6> medycyna zaG traci sw9j
sens> wie 5owiem jedynie> jak leczy: choro5y MprawdziweO ze wzl8du na ich
o5iektywne o5jawy; Psych oso ma tyka wykonuje podejrzane piruety na kraw8dzi
zasady choro5otw9rczej; Psychoanaliza natomiast odsya o5jawy z porz6dku
oraniczneo do porz6dku nieGwiadomoGci> ten zaG uznawany jest za MprawdziwyO>
prawdziwszy ni7 tamten 0czemu jednak symulacja miaa5y si8 zatrzymywa: na
prou nieGwiadomoGciL 'laczeo MpracaO nieGwiadomoGci nie miaa5y 5y:
MprodukowanaO tak samo jak inne inny o5jawy medycyny klasycznejL Fny przecie7
ju7 s6;
Psychiatra0alienista uzna oczywiGcie> 7e Mw ka7dej postaci choro5y
umysowej istnieje szcze9lny porz6dek nast8pstwa o5jaw9w> o kt9rym nie wie
symulant> jeo 5rak zatem nie zdoa wyprowadzi: w pole psychiatryO; *szystko to
@jeszcze w roku CJ<=A po to> a5y ocali: za wszelk6 cen8 zasad8 prawdy i uciec przed
pro5lemem> jaki stawia symulacja 0 tym mianowicie> 7e prawda> re-erencja al5o
przyczyna o5iektywna przestay istnie:; (97 mo7e pocz6: medycyna z tym> co
majaczy po tej al5o tamtej stronie choro5y> po tej al5o tamtej stronie zdrowia> z
owym podwojeniem choro5y w dyskursie> kt9reo nie cechuje ju7 ani prawda> ani
-aszL (97 mo7e pocz6: psychoanalityk z podwojeniem dyskursu nieGwiadomoGci w
dyskursie symulacji> kt9reo nie da s8 zdemaskowa:> al5owiem te7 nie jest
-aszywyL
(97 mo7e pocz6: armia z symulantamiL &radycyjnie ju7 demaskuje ich i
karze zodnie z oczywistoGci6 dianozy; 'ziG zdarza jej si8 leczy: doskonaeo
symulanta tak> jak dy5y 5y MrzeczywiGcieO odpowiednikiem homoseksualisty>
zawaowca czy szaleca; Nawet psycholoia wojskowa wystrzea si8 ju7
kartezjaskiej jasnoGci i powstrzymuje si8 przed zarysowywaniem r97nicy mi8dzy
prawd6 a -aszem> mi8dzy o5jawem MprodukowanymO a o5jawem autentycznym;
MFkoro tak doskonale udaje szaleca> to znaczy> 7e nim jestO; Na dodatek
psycholoia ta nie popenia 58duE w pewnym sensie wszyscy szalecy symuluj6 i
ten 5rak dystynkcji jest naj5ardziej wywrotowy; Przeciwko temu 5rakowi rozum
klasyczny uz5roi si8 we wszystkie swe kateorie; Ale ten 5rak na nowo im zara7a
i podwa7a zasad8 prawdy;
Pr9cz medycyny i wojska> a s6 to uprzywilejowane o5szary symulacji>
sprawa wi67e si8 z relii6 i z simulacrum 5oskoGci; MNie 58dziesz umieszcza w
Gwi6tyniach 7adnych wizerunk9w> 5o 5oskoG: o7ywiaj6ca natur8 nie mo7e 5y:
przedstawianaO; *aGnie 7e mo7e; &ylko co si8 z ni6 dzieje> kiedy o5jawia si8 w
ikonach> kiedy mno76 si8 jej wizerunkiL (zy nadal pozostaje najwy7sz6 instancj6>
kt9ra po prostu wciela si8 w o5razy na u7ytek widzialnej teoloiiL (zy mo7e te7
wyparowuje w symulakrach> 5o jedynie one uwidaczniaj6 jej przepych i jej
-ascynuj6c6 si8 0 i tak oto widzialna maszyneria ikon zast8puje jasn6 i zrozumia6
ide8 BoaL A teo o5awiali si8 ikonoklaGci> kt9rych tysi6cletni6 walk8 dziG
prowadzimy my; Przeczuwali 5owiem wszechmoc symulakr9w> ich umiej8tnoG:
wymazy0
wania Boa z ludzkiej GwiadomoGci oraz ow6 destrukcyjn6> unicestwiaj6c6 prawd8>
jaka st6d pynieE w runcie rzeczy nidy 7adneo Boa nie 5yo> istniao tylko
simulacrum, sam B9 zaG zawsze 5y tylko wasnym wizerunkiem 0 i st6d 5ra si8
ich zapa w niszczeniu o5raz9w; Ndy5y 5yli w stanie uwierzy:> 7e o5razy
zaciemniaj6 jedynie 56dK maskuj6 platosk6 ide8 Boa> nie 5yo5y powodu do ich
niszczenia; +o7na 7y: z ide6 za-aszowanej prawdy; Ale o meta-izyczn6 rozpacz
przyprawiaa ich myGl> 7e o5razy nie ukrywaj6 niczeo i 7e w sumie nie s6
o5razami> kt9rych status okreGla model oryinalny> ale jedynie doskonaymi
symulakrami> ustawicznie promieniuj6cymi swoim wasnym urokiem; Za wszelk6
cen8 zaG nale7ao ezorcyzmowa: Gmie: Boskiej re-erencjalnoGci;
*ynika st6d> 7e ikonoklaGci> oskar7ani o poard8 i neowanie o5raz9w> w
istocie przypisywali im waGciw6 wa8> w przeciwiestwie do iko0nolatr9w> kt9rzy
widzieli w nich jedynie od5icie i cieszyo ich adorowanie Boa w charakterze
-iliranu; Ale mo7na twierdzi: odwrotnie> 7e ikono0latrzy 5yli umysami na wskroG
nowoczesnymi i odwa7nymi> al5owiem pod pozorem przejawiania si8 Boa w
zwierciadle o5raz9w odrywali jeo Gmier: i znikni8cie w epi-anii przedstawie @o
kt9rych 5y: mo7e wiedzieli ju7> 7e nic nie przedstawiaj6> 7e s6 czyst6 r6> cho: jest
to ra o najwy7sz6 stawk8 0 wiedz6c r9wnie7> 7e nie5ezpiecznie jest demaskowa:
o5razy> poniewa7 dysymuluj6 one> 7e nic poza nimi nie maA;
&ote7 jezuici 58d6 opiera: wasn6 polityk8 na zawsze mo7liwym znikni8ciu
Boa i na Gwieckiej i spektakularnej manipulacji sumieniami 0to zanik Boa w
epi-anii wadzy> to kres transcendencji su76cej ju7 tylko za ali5i dla cakowicie
swo5odnej strateii wpyw9w i znak9w; Za 5arokiem o5raz9w skrywa si8 szara
eminencja polityki;
By: mo7e zatem stawk6 5ya zawsze mordercza moc o5raz9w> tych
morderc9w rzeczywistoGci> morderc9w wasneo modela> kt9re niczym
5izantyskie ikony zara7aj6 5oskiej identycznoGci; Ich morderczej mocy
przeciwstawia si8 dialektyczn6 moc przedstawie jako widzialn6 i intelli0i5iln6
mediatyzacj8 !zeczywistoGci; Zach9d z pen6 wiar6 i przekonaniem opowiedzia si8
po stronie przedstawieniaE niech znak odsya do 85i sensu> niech znak b7dzie
w#mienn# na sens i niech coG warantuje t8 wymian8 0 oczywiGcie B9; Ale jeGli
sam B9 mo7e 5y: symulowany> to znaczy sprowadzony do znak9w> kt9re Gwiadcz6
o jeo istnieniuL *9wczas cay system przechodzi w stan niewa7koGci> jest niczym
wi8cej ni7 iantycznym simulacrum 0 nie jest irrealny> jest symulakrem> al5owiem
jeo warantem przestaje 5y: rzeczywistoG:> wymiany dokonuje we wasnym
zakresie> w nieprzerwanym o5ieu wzajemnie do sie5ie odsyaj6cych pre-erencji;
I tym waGnie r97ni si8 symulacja od przedstawienia; Przedstawienie
wychodzi od zasady ekwiwalencji znaku i rzeczywistoGci @nawet jeGli ta
ekwiwalencja jest utopijna> jest to zao7enie podstawoweA> natomiast symulacja
wychodzi od utopii zasady ekwiwalencji> wychodzi od rad#kalnej neacji znaku
jako wartoci, wychodzi od znaku odzyskuj6ceo peni8
praw po Gmierci wszelkiej re-erencji; Podczas dy przedstawienie d67y do wchoni8cia
symulacji uznawanej za przedstawienie -aszywe> symulacja traktuje cay mach
przedstawienia jako jedno wielkie simulacrum% &akie 5yy5y zatem kolejne -azy
o5razuE
0 jest od5iciem 85szej rzeczywistoGci>
0 przesania i wynaturza 85sz6 rzeczywistoG:>
0 przesania brak 85szej rzeczywistoGci>
0 nie ma zwi6zku z jak6kolwiek rzeczywistoGci6E jest swoim wasnym
simulacrum%
* pierwszym przypadku o5raz jest dobr#m zjawiskiem 0 przedstawienie
nale7y do kr8u sakrament9w; * druim jest z'#m zjawiskiem 0z kr8u czar9w; *
trzecim udaje, e jest zjawiskiem 0 nale7y do kr8u maii; * czwartym nale7y ju7
do kr8u nie zjawisk> lecz symulacji;
PrzejGcie od znak9w> kt9re coG dysymuluj6> do znak9w> kt9re dysy0muluj6>
7e niczeo nie ma> oznacza decyduj6cy zwrot; Pierwsze odsyaj6 do teoloii prawdy
i tajemnicy @ci6le jej cz8Gci6 pozostaje ideoloiaA; 'ruie otwieraj6 er8
symulakr9w i symulacji> w kt9rej nie ma ju7 Boa rozpoznaj6ceo swoich> nie ma
ju7 F6du "stateczneo oddzielaj6ceo prawd8 od -aszu> rzeczywistoG: od jej
sztuczneo zmartwychwstania> 5o wszystko umaro i od razu zdaro
zmartwychwsta:;
%iedy rzeczywistoG: przestaje 5y: tym> czym drzewiej 5ywaa> peni8 praw
zyskuje nostalia; Id6 w 9r8 mity zao7ycielskie i realne Gwiadectwa; Idzie w 9r8
prawda> o5iektywnoG: i autentycznoG: z druiej r8ki; *induje si8 prawdziwoG:>
prze7ycie i wskrzesza -iuratywnoG: tam> dzie znikn8y ju7 przedmioty i
su5stancje; "58dnie> z wi8ksz6 nawet przesad6 ni7 w o5r85ie produkcji
materialnej> produkuje si8 realnoG: i re-erencjal0noG:E tym> jak si8 zdaje> jest
symulacja w 5ezpoGrednio dotycz6cej nas -azie 0 stratei6 realizmu> neorealizmu i
hiperrealizmu> du5luj6c6 wsz8dzie stratei8 ry na zwok8;
!amzes al5o zmartwychwstanie en ros8
$tnoloia otara si8 o wasn6 paradoksaln6 Gmier: kt9reoG pi8kneo dnia
CHIC roku> kiedy rz6d .ilipin zdecydowa si8 zostawi: na pierwotnym szcze5lu
rozwoju> poza zasi8iem kolonist9w> turyst9w i etnolo9w> kilka tuzin9w
&asadaj9w odkrytych niedawno w 85i d7unli> dzie prze7yli osiemset lat 5ez
stycznoGci z reszt6 rodzaju ludzkieo; +a dodatek na 7yczenie samych etnolo9w>
5o ci widzieli ju7 nieraz> 7e w kontakcie z nimi tu5ylcy natychmiast si8 rozkadaj6
jak mumia na Gwie7ym powietrzu;
A5y prze7ya etnoloia> musi umrze: jej przedmiot> on zaG> umieraj6c> mGci
si8 za to> 7e zosta ModkrytyO> i swoj6 Gmierci6 rzuca wyzwanie nauce> kt9ra
zamierza o 5ada:;
Ale mo7e caa nauka znajduje si8 na owym paradoksalnym stoku> na kt9ry
skazuje j6 znikanie jej przedmiotu w akcie rozumienia i 5ez0
wzl8dne prawo reparacji 0 powrotu maj6tku do pierwotneo waGciciela 0
ezekwowane na niej przez martwy przedmiotL Nauka> niczym "r-eusz> zawsze za
wczeGnie ol6da si8 do tyu i w9wczas jej o5iekt> niczym $urydyka> zapada w
otcha;
$tnoloowie chcieli za5ezpieczy: si8 przed ow6 otchani6 paradoksu>
otaczaj6c &asadaj9w sanitarnym kordonem dziewiczeo lasu; nikt ju7 nich nie
dotknieE odkrywka zapadnie si8 jak sztolnia; +auka utraci sw9j cenny kapita> ale
jej o5iekt> stracony dla niej na zawsze> pozostanie cay i zdr9w w swojej
MdziewiczoGciO; Nie chodzi tu o o-iar8 @nauka nie poGwi8ca si8 nidy> jest zawsze
morderczaA> ale o symulowane o-iarowanie swojeo przedmiotu po to> 5y ocali:
zasad8 rzeczywistoGci; &asadajowie> zamro7eni w stanie naturalnym> posu76 jej za
doskonae ali5i> wieczyst6 warancj8; &ak zaczyna si8 5ezkresna anty0etnoloia>
kt9r6 w r97ny spos95 wyznaj6 #aulin> (astaeda i (lastres; * ka7dym razie nauka
w wyniku loicznej ewolucji coraz 5ardziej oddala si8 od sweo przedmiotu i
wreszcie mo7e si8 5ez nieo o5ejG:E jej autonomia jest ci6le -antazj6> ale si8a po
czyst6 -orm8;
* taki oto spos95 odesany do etta Indianin> przykryty szklanym kloszem
dziewiczeo lasu> staje si8 symulacyjnym modelem wszystkich mo7liwych Indian
sprzed etnoloii% "na zaG> etnoloia> przyznaje so5ie luksus istnienia poza wasnymi
ranicami> w MsurowejO rzeczywistoGci cakowicie wymyGlonych przez sie5ie
Indian> 'zikich zawdzi8czaj6cych etnoloii to> 7e pozostan6 'zikimi 0 co za
prze5ieoG:> co za trium- nauki> kt9rej pisane 5yo ich unicestwi:\
"czywiGcie> s6 to poGmiertni 'zicyE zamro7eni> hi5ernowani> wyste0
rylizowani> zaaskani na mier, zmienili si8 w re-erencyjne simulacra, sama nauka
zaG przeo5razia si8 w czyst6 symulacj8; Podo5nie jak w (reu0sot> dzie w o5r85ie
skansenu zmuzeizowano> jako MhistorycznychO Gwiadk9w epoki> cae ro5otnicze
dzielnice> czynne zakady metaluriczne> cay o5szar kultury> nie wy6czaj6c
m87czyzn> ko5iet i dzieci> nie wy6czaj6c est9w> s9w i zachowa skamieniaych za
7ycia jak na miawkowym zdj8ciu; +uzeum> zamiast pozostawa: okreGlonym
eometrycznie miejscem> jako przestrze 7yciowa rozci6a si8 teraz wsz8dzie;
$tnoloia natomiast> zamiast okreGla: si8 jako nauka o5iektywna> 58dzie odt6d>
poz5awiona swojeo przedmiotu> rozszerza: kompetencje na wszystkie 7yj6ce istoty
i stawa: si8 niewidzialna jako wszecho5ecny czwarty wymiar> wymiar simulacrum%
Wsz#sc# jestem# &asadajami, Indianami> w kt9rych przeo5razia nas etnoloia 0
symulakrami Indian o5jawiaj6cych na koniec uniwersaln6 prawd8 etnoloii;
*szystkim nam przyszo 7y: w widmowym Gwietle etnoloii lu5
antyetnoloii 0 5o ta jest jedynie czyst6 -orm6 trium-uj6cej etnoloii 0 pod znakiem
zmarych r97nic i ich zmartwychpowstania; *ielk6 naiwnoGci6 zatem 5yo5y
poszukiwanie etnoloii u 'zikich lu5 w &rzecim Wwiecie 0ona jest wsz8dzie wok9
nas> w metropoliach> wGr9d 5iaych> w Gwiecie do koca poznanym i
skataloowanym> a potem sztucznie wskrzeszon#m
na podobie;stwo rzecz#wistoci, w Gwiecie symulowania> halucynacyjnej prawdy>
szanta7owania realnoGci6> morderstwa ka7dej -ormy sym5olicznej i jej historycznej>
histerycznej retrospekcji 0 morderstwa> kt9reo koszty ponieGli najpierw> nob'esse
oblie, 'zicy> cho: potem doGwiadczyy o wszystkie spoeczestwa zachodnie;
&ym samym etnoloia udziela nam ostatecznej i jedynej lekcji> zdradza nam
sw9j morderczy sekret @'zicy znaj6 o o wiele lepiej ni7 onaAE zmary si8 mGci;
*ielkie zamykanie przedmiotu nauki jest r9wnowa7ne wielkiemu
zamykaniu szalec9w i zmarych; I jak cae spoeczestwo jest nieodwracalnie
ska7one zwierciadem szalestwa> jakie przed so56 ustawio> tak samo nauce>
ska7onej Gmierci6 przedmiotu 58d6ceo jej zwierciadlanym o5razem> zostaje tylko
Gmier:; @;;;A
Nic si8 nie zmienia> kiedy spoeczestwo roz5ija zwierciado szalestwa
@likwiduje szpitale psychiatryczne> dopuszcza do osu szalec9w itd;A ani kiedy
nauka zdaje si8 roz5ija: zwierciado o5iektywnoGci @znika: w o5liczu przedmiotu
jak u (astaedyA i 5ije pokony Mr97nicomO; Zmieniaj6 si8 jedynie -ormyE zamiast
jednej k9dki pojawiaj6 si8 niezliczone i rozproszone mechanizmy r97nicowe; *
miar8 jak odchodzi w nie5yt klasyczna posta: etnoloii> nast8puje jej odrodzenie w
postaci antyetno0loii> kt9rej zadaniem jest szpikowane wszystkieo -ikcyjnymi
r97nicami i -ikcyjnymi 'zikimi> a5y ukry: przed nami> 7e cay nasz Gwiat zdzicza>
to znaczy 7e spustoszya o r97nica i Gmier:;
Podo5nie> pod pretekstem ochrony oryinau> zakazano zwiedzaj6cym
wst8pu do rot LascauD> z5udowano jednak ich dokadn6 replik8 pi8: metr9w dalej>
a5y wszyscy moli je zo5aczy: @zerka si8 przez judasza do roty autentycznej> a
potem zwiedza zrekonstruowan6 caoG:A; Nie jest wykluczone> 7e ze GwiadomoGci
przyszych pokole zniknie nawet pami8: o rocie autentycznej> 5o ju7 i teraz nie
ma mi8dzy nimi r97nicyE podwojenie wystarczy> a5y o5ie uznawa: za sztuczne;
&ak samo niedawno zmo5ilizowano ca6 dost8pn6 nauk8 i technik8> a5y
ocali: mumi8 !amzesa II> najpierw pozwoliwszy jej niszcze: przez kilka
dziesi6tk9w lat w czeluGciach muzeum; Zach9d wpad w popoch na myGl> 7e nie
umie ocali: teo> co 0 cho: nie na widoku 0 zdoao przetrwa: w porz6dku
sym5olicznym przez czterdzieGci wiek9w; !amzes nic dla nas nie znaczy> natomiast
jeo mumia jest 5ezcenna> stanowi 5owiem warancj8> 7e akumulacja ma sens;
(aa nasza linearna i akumulatywna kultura zawali si8> jeGli nie zdoamy wydo5y:
przeszoGci na Gwiato dzienne; Po to wydzieramy -araon9w ro5owcom> a ich mu0
mie milczeniu; Po to je ekshumujemy i oddajemy im honory wojskowe; A potem od
razu padaj6 one upem nauki i ro5ak9w; #edynie a5solutna tajemnica zapewniaa im
millenarn6 wadz8 0 panowanie nad niciem oznaczaj6ce panowanie nad caym
cyklem wymiany ze Gmierci6; ?# potra-imy tylko ca6 nasz6 wiedz8 zastosowa: do
reparacji mumii> tzn; do przywr9cenia widzialneo porz6dku> tymczasem
5alsamowanie
5yo dziaalnoGci6 mityczn6> maj6c6 na celu unieGmiertelnienie ukr#teo wymiaru;
&rze5a nam widzialnej przeszoGci> widzialneo kontinuum> widzialneo
mitu o pocz6tku> kt9ry upewnia nas> dok6d zmierzamy; (ho: w runcie rzeczy
nidy nie wierzyliGmy w to wszystko; Ft6d owa historyczna scena powitania mumii
na lotnisku "ry; (zy75y dlateo> 7e !amzes 5y wielkim wadc6 i wojownikiemL
Niew6tpliwie; Przede wszystkim jednak dlateo> 7e nasza kultura roi so5ie> i7 za
ow6 umar6 pot86> kt9r6 pr95uje zaanektowa:> skrywa si8 inny porz6dek> kt9ry nic
z ni6 wsp9lneo nie ma> roi zaG o tym dlateo> 7e porz6dek 9w unicestwia
ekshumuj6c o jako sw) w'asn) przesz'o%
!amzes -ascynuje nas tak> jak renesansowych chrzeGcijan -ascynowali
amerykascy Indianie> owe @czy a5y na pewno ludzkieLA istoty> kt9re nidy nie
syszay nauki (hrystusa; &ote7 na moment> w pocz6tkach kolonizacji> pojawio si8
osupienie i prze5ysk rozumienia> 7e mo7na si8 wymkn6: uniwersalnemu prawu
ewanelii; #edno z dwojaE al5o przyj6:> 7e to prawo nie jest uniwersalne> al5o
dokonywa: eksterminacji Indian> 7e5y zatrze: dowody; * zasadzie zadowalano si8
nawracaniem> a nawet zwyczajnym odkrywaniem> co r9wne 5yo ich powolnej
eksterminacji;
&ak samo wystarczy ekshumowa: !amzesa> a5y dokonaa si8 jeo
eksterminacja poprzez muzei-ikacj8; Bo nie od ro5ak9w nij6 mumie 0umieraj6 one
od transhumacji z powolneo porz6dku sym5oliczneo> panuj6ceo nad znilizn6 i
Gmierci6> do porz6dku historii> nauki i muze9w> naszeo porz6dku> kt9ryju7 nad
niczym nie panuje> umie jedynie wtr6ca: wszystko> co 5yo przed nim> w znilizn8 i
Gmier: i stara si8 nast8pnie przywr9ci: to 7yciu dzi8ki nauce; Nieodwracalny wat
na wszystkich tajemnicach popeniany przez cywilizacj8 wyz5yt6 tajemnicy;
NienawiG: tej cywilizacji do wasnych korzeni;
Fkoro nawet etnoloia stawia na uwolnienie si8 od sweo przejdmio0tu> a5y
lepiej utwierdzi: si8 w czystej -ormie> tym 5ardziej muzei-ikacja jest kolejnym
o5rotem po spirali sztucznoGci; Wwiadectwem klasztor Gw; +ichaa z (uDa> kt9ry za
du7e pieni6dze ma zosta: repatriowany z (loysters w Nowym #orku i postawiony na
nowo Mna oryinalnym miejscuO; I nikt o tej restytucji zeo sowa nie powie @jak5y
chodzio o Meksperymentalne przywr9cenie trotuar9wO na Polach $lizejskich\A0 "t97
jeGli nawet eksportowanie kapiteli istotnie 5yo aktem ar5itralnym> jeGli nawet
(loysters w Nowym #orku to z5ieranina wszelkich kultur @zodnie z loik6
kapitalistycznej centralizacji wartoGciA> to reimportowanie do ich miejsc
pochodzenia jest jeszcze sztuczniejszeE to pene simulacrum, osi6aj6ce MrealnoG:O
poprzez cakowit6 cirkumwolucj8;
%lasztor m9 zosta: w Nowym #orku w symulowanym otoczeniu> kt9re
przynajmniej nikoo nie wprowadzao w 56d; !epatriacja to jedynie dodatkowy
wy5ie> pozwalaj6cy zachowywa: si8 tak> jak5y nic si8 nie stao> i cieszy: si8
retrospektywn6 halucynacj6;
+a podo5nej zasadzie Amerykanie chwal6 si8> 7e dzi8ki ich staraniom licz5a
Indian osi6n8a stan> jaki istnia przed pod5ojem; *ymazuje si8 wszystko i
zaczyna od nowa; (hwal6 si8> 7e zro5i6 nawet wi8cej i przekrocz6 pierwotn6 licz58;
B8dzie to dow9d wy7szoGci cywilizacji> kt9ra wyprodukuje wi8cej Indian> ni7 oni
sami 5yli w stanie to zro5i:; @Zakrawa na ponury 7art> 7e ta nadprodukcja jest
jeszcze jednym sposo5em ich unicestwiania> podstaw6 5owiem kultury indiaskiej>
jak ka7dej kultury plemiennej> jest oraniczona rupa i zakaz wszelkieo
Mswo5odneoO wzrostu> co mo7na widzie: u Ishi; Bez w6tpienia zatem ich
MpromocjaO demora-iczna to jeszcze jeden krok ku sym5olicznej eksterminacjiA;
Uyjemy zatem wszyscy we wszechGwiecie oso5liwie podo5nym do oryinau
0 rzeczy s6 w nim du5lowane przez scenariusz tych rzeczy; Ale to du5lowanie nie
oznacza> jak to tradycyjnie 5ywao> 5liskoGci ich Gmierci 0 Gmier: zostaa z nich
ekspurowana> i to nawet 5ardziej ni7 7ycieP s6 5ardziej uGmiechni8te>
autentyczniejsze w por9wnaniu ze swoim modelem> podo5ne twarzom w domach
porze5owych;
,iperrealnoG: i Gwiat wyo5raKni
'isneyland jest doskonaym modelem wszystkich tych pomatwanych
porz6dk9w symulacji; &o przede wszystkim ra iluzji i -antazmat9wE piraci>
poranicze> "utur7 world itd; Fukces przedsi8wzi8ciu mia5y zapewnia: ten Gwiat
wyo5raKni; #ednak tumy> jak si8 zdaje> znacznie mocniej s przyci6a mikrokosmos
spoeczny> zminiaturyzowane> reliijne o5cowanie z rzeczywist6 Ameryk6> z jej
wadami i rozkoszami; Parkujesz na zewn6trz> w Grodku stoisz w kolejce i zostajesz
zupenie sam przy wyjGciu; * owym Gwiecie wyo5raKni waGciw6 -antasmaori8
stanowi czuoG: i nieod6czne od tumu ciepo oraz wystarczaj6co du7a licz5a
ad7et9w podtrzymuj6cych to powszechne odczucie; %ontrast z a5solutn6 samotnoGci6
parkinu 0 prawdziwym o5ozem koncentracyjnym 0 jest cakowity; Inaczej m9wi6cE
we wn8trzu cay wachlarz ad7et9w manetyzuje tum do przepywu w okreGlonych
kierunkachP na zewn6trz samotnoG: kieruje do jedyneo ad7etu 0 samochodu;
(udownym z5ieiem okolicznoGci @cho: 5ez w6tpienia ma to zwi6zek z urokiem>
jakim emanuje owo uniwersumA ten zamro7ony in-antylny Gwiat zosta niedyG
wykoncypowany i z5udowany przez czowieka> kt9ry sam dzisiaj le7y w lod9wce 0
przez *alta 'isneya> oczekuj6ceo na zmartwychwstanie w temperaturze minus CJ3
stopni (elsjusza;
* 'isneylandzie zatem zarysowuje si8 o5iektywny pro-il Ameryki> nawet w
mor-oloii jednostek i tumu; *szystkie jej wartoGci> dzi8ki miniaturyzacji i
komiksowym wcieleniom> doczekay si8 tu lory-ikacji; Zostay za5alsamowane i
spacy-ikowane; Ft6d mo7liwoG: @doskonale wykorzysta j6 Louis +arin w Ntopies,
jeuO d8espacesC ideoloicznej analizy 'isneylanduE jako diestu <merican wa# o"
li"e, jako paneiryku na amerykan0
skie wartoGci> jSako wyidealizowanej transpozycji niesp9jnej rzeczywistoGci;
*szystko to prawda> kt9ra coG jednak przysania> cay zaG w6tek MideoloicznyO
su7y za ali5i s#mulacji trzecieo rodzajuE 'isneyland istnieje po to> 5y ukrywa:> 7e
'isneylandem jest cay MrealnyO kraj> caa MrealnaO Ameryka @troch8 podo5nie
wi8zienia istniej6 po to> a5y ukrywa:> 7e cae spoeczestwo> w swojej 5analnej
wszecho5ecnoGci> jest karceralneA; *y5udowano imainacyjny 'isneyland po to>
a5y przekonywa:> 7e reszta jest rzeczywista> tymczasem cae Los Aneles i
otaczaj6ca je Ameryka przestay 5y: rzeczywiste> nale76 5owiem do porz6dku
hiperrealnoGci i symulacji; +ie chodzi ju7 o -aszywe przedstawianie rzeczywistoGci
@o ideoloi8A> chodzi o ukrycie> 7e rzeczywistoG: przestaa 5y: realna> a7e5y ocali:
zasad8 rzeczywistoGci;
Imainacyjny Gwiat 'isneylandu nie jest ani prawdziwy> ani -aszywy> to
ustawiona na scenie maszyneria do ry na zwok8> kt9ra w nast8pnym uj8ciu
pokazuje zreenerowan6 -ikcj8 realnoGci; Ft6d de5ilizm teo Gwiata wyo5raKni> jeo
pena in-antylnoG:; &en Gwiat musi 5y: in-antylny> a5y narzuci: przekonanie> 7e
doroGli s6 dzie indziej> w MrealnymO Gwiecie> i a5y ukry:> 7e prawdziwa
in-antylnoG: otacza nas zewsz6d i jest to w szcze9lnoGci in-antylnoG: samych
dorosych> kt9rzy przy5ywaj6 tu 5awi: si8 w dzieci i podtrzymywa: iluzje co do ich
rzeczywistej in-antylnoGci;
'isneyland nie jest zreszt6 jedyny; $nchanted Rillae> +aie +oun0tain>
+arin8 *orldE Los Aneles jest otoczone ze wszystkich stron tymi elektrowniami
wyo5raKni> zaopatruj6cymi w realnoG:> w eneri8 realnoGci miasto> kt9reo
tajemnica tkwi w tym> 7e stanowi ono ju7 tylko sie: nieustannej i nierealnej
cyrkulacji 0 miasto 5ajecznej wielkoGci> ale 5ez przestrzeni i wymiar9w; &o miasto>
sam w so5ie ol5rzymi scenariusz i nieustanny plan -ilmowy> tak samo jak
elektrowni konwencjonalnych i atomowych> tak samo jak wytw9rni -ilmowych
potrze5uje 0 niczym oGrodkoweo systemu nerwoweo 0 poczciweo Gwiata
wyo5raKni stworzoneo z o5raz9w dziecistwa i oszukaczych -antazmat9w;
'isneyland 0 przestrze reeneracji Gwiata wyo5raKni> przypominaj6ca>
o5ecnie i tu> -a5ryki przero5u surowc9w wt9rnych; *sz8dzie przera5ia si8 dziG
odpadki> sny zaG> -antazmaty> historyczny> maiczny i leendarny Gwiat wyo5raKni
dzieci i dorosych jest odpadkiem> pierwszym wielkim zanieczyszczeniem
Grodowiska cywilizacji hiperrealnej; 'isneyland stanowi prototyp tej nowej -unkcji
na paszczyKnie mentalnej;
.ramenty eseju #eana Baudrillarda +recession
des simulacres z tomu prac teo7 autora Simu0
lacres et simulation @Nalilee> .aris CHJCA; * tu0
maczeniu polskim &adeusza %omendanta tekst ni0
niejszy ukaza si8 w z5iorze +ostmodernizm% <nto0
loia przek'ad,w pod redakcj6 !yszarda +ycza
@wydawnictwo Baran i Fuszczyski> %rak9w CHH<A;
N$IL P"F&+AN
Ideoloia maszynE
technika komputerowa
.aktem niezaprzeczalnym> zapewne nieuniknionym> a z pewnoGci6 nader
nie-ortunnym 5yo to> 7e amerykaski technopol z otwartymi ramionami przyj6
komputer 0 z takim samym poGpiechem i 5rakiem zastanowienia> z jakim wczeGniej
wchon6 technik8 medyczn6; Nie chc8 przez to powiedzie:> 7e komputer stanowi
skaz8 na sym5olicznym pejza7uP chodzi mi jedynie o to> 7e podo5niejak technika
medyczna uzurpuje on so5ie wadz8 i wymusza postawy> kt9rych kultura w peni
uwa7na wolaa5y mu zapewne odm9wi:; *artcswi8c spr95owa: z5ada: idee
wcielone w technik8 komputerow6; Inni> oczywiGcie> ro5ili to ju7 przede mn6>
zwaszcza #oseph *eizen5aum w swojej wspaniaej> nie do pomini8cia ksi67ce
Iomputer +ower and :uma; !eason% *eizen5aum wszak7e> jak wszyscy inni>
popad w pewne trudnoGci z powodu MuniwersalnoGciO komputer9w> teo mianowi0
cie> 7e @aA czyni si8 z nich tak nieskoczenie r97norodny u7ytek i 7e @5A na o9
weszyju7 one w skad struktury innych maszyn; &rudno zatem wyizolowa: idee
wspierane przez technik8 komputerow6; %omputer jest np; zupenie niepodo5ny do
stetoskopu> z jeo oraniczon6 -unkcj6 i sytuacj6> w jakiej si8 o u7ywa; Poza
kasiarzami> kt9rzy 0 o ile mi wiadomo 0 posuuj6 si8 stetoskopem> 5y usysze:>
kiedy zapadki zamka szy-roweo wpadaj6 na miejsce> u7ywaj6 o tylko lekarze; Ale
ka7dy u7ywa komputera al5o staje si8 jeo narz8dziem> i to w celach> kt9re zdaj6 si8
nie mie: ranic;
#eGli pominiemy takie do5rze znane -unkcje> jak elektroniczne 5azy danych>
arkusze kalkulacyjne i edytory tekstu> 58dziemy moli sporz6dzi: -ascynuj6c6 list8
nowatorskich> a nawet dziwacznych sposo59w wykorzystania komputer9w; +am
przed so56 reporta7 z MNew /ork &imesaO> w kt9rym mowa o tym> jak komputery
umo7liwiaj6 specjalistom od in7ynierii wodnej konstruowanie iantycznych tor9w
wodnych na podo5iestwo dia5elskiej kolejki w wesoym miasteczku oraz
wysokich na prawie dwa i p9 metra sztucznych -al
C
; * mojej skromnej kolekcji
mam te7 inny arty0
C
Mnew /ork &imesO> I sierpnia CHH3 r;
ku> o wykorzystaniu komputera oso5isteo do prezentacji podczas ze5ra zarz6du
sp9ki
2
; Inny opowiada o tym> jak ra-ika komputerowa pomaa s8dziom lepiej
zapami8tywa: zeznania; Nreory +azares> przewodnicz6cy wydziau ra-iczneo
Litiation Fciences> powiedzia podo5noE M#esteGmy spoeczestwem nastawionym>
nastrojonym> zorientowanym wizualnie i s8dziowie wierz6 zazwyczaj w to> co
widz6; &a technoloia upraszcza materia i podaje o w niewielkich plikach
in-ormacji> dzi8ki czemu utrzymuje w napi8ciu uwa8 s8dzi9wO
?
; Podczas dy pan
+azares pomaa wzrokowcom zapami8tywa: in-ormacje> +orton 'aTid> dyrektor
naczelny .ranklin (omputer> produkuj6c elektroniczne Bi5lie> pomaa im z
pr8dkoGci6 5yskawicy odnaleK: dowolne sowo w Ftarym i nowym &estamencie>
@nawiasem m9wi6c> wyraz M5yskawicaO wyst8puje B2 razy w nowej mi8dzynaro0
dowej wersji i J razy w wersji kr9la #aku5a; Ndy5yGcie mieli ochot8> potrze0
5owali5yGcie paru sekund> 7e5y si8 o tym przekona:A; .akt ten tak zawadn6
wyo5raKni6 pana 'aTida> i7 9w stwierdzaE Mnasza technoloia dokonaa> 5y: mo7e>
zmiany r9wnie doniosej jak wynalezienie ruchomej czcionki przez Nuten5eraO
B
>
na koniec zaG mam tu reporta7 o proramie komputerowym do podejmowania
decyzji inwestycyjnych; Proram pomaa m;in; w tworzeniu scenariuszy Mco 5y
5yo dy5yO> chocia7 nie m9wi si8 nam> z jak6 dokadnoGci6
=
; * M&echnoloical
!eTiewO znajdujemy opis teo> jak policja wykorzystuje komputery do
odnajdywania adres9w os95 wzywaj6cych tele-onicznie pomocyP autor przewiduje>
i7 nie5awem policjanci 58d6 mieli tak szy5ki dost8p do in-ormacji o tele-onuj6cym>
7e 58d6 w stanie oceni:> jak powa7nie nale7y traktowa: ka7de wezwanie na pomoc;
!9wnie do5rze mo7na si8 zastanawia:> czy (harles Ba55ae mia
kt9r6kolwiek z tych rzeczy na myGli> kiedy w roku CJ22 @tylko szeG: lat po
pojawieniu si8 stetoskopu LaennecaA o5wieGci> 7e wynalaz maszyn8 do
wykonywania prostych dziaa arytmetycznych; +o7e mia> ale swojeo wynalazku
nie dokoczy i rozpocz6 am5itniejsz6 prac8 nad maszyn6> kt9ra potra-ia5y
wykonywa: zadania 5ardziej zo7one; &8 r9wnie7 porzuci> a w roku CJ?? w o9le
zrezynowa z projektu kalkulatora na rzecz maszyny daj6cej si8 zaproramowa:>
kt9ra stanowia zapowiedK nowoczesneo komputera; #eo pierwsza maszyna 0 w
charakterystycznym dla sie5ie stylu nidy jej nie ukoczy 0 sterowana kartami
per-orowanymi> miaa 5y: adaptacj6 urz6dzenia> za pomoc6 kt9reo -rancuscy
tkacze reulowali sekwencj8 nici na krosnach;
Przez nast8pne ?I lat Ba55ae doskonali swoj6 maszyn8 proramowan6> a
ka7dy model 5y 5ardziej skomplikowany od poprzednieo
<
;
2
MPersonal (omputinO> 2H czerwca CHH3 r;
?
M+ew /ork &imesO> 2B listopada CHJH r;
B
MPu5lishers *eeklyO> 2 marca CHH3 r;
=
MBottom Lin8O> C= lipca CHJH r;
<
Por; Arno Allan Penzias> Ideas and In"ormationE Manain in a :i(0&ec( World, +ew
/ork0London CHJH;
* jakiejG chwili zda so5ie spraw8> 7e mechanizacja operacji numerycznych
dostarcza mu Grodk9w do manipulowania sym5olami nienumeryczny0mi; Nie
przesadzimy twierdz6c> 7e olGnienie Ba55aeSa mo7na por9wna: z odkryt6 w
trzecim stuleciu p;n;e; przez Nrek9w zasad6 al-a5etyzacjiE Nrecy mianowicie zdali
so5ie spraw8> 7e sym5ole al-a5etyczne mo7na oddzieli: od ich -unkcji -onetycznej i
wykorzysta: jako system klasy-ikowania> romadzenia i odzyskiwania in-ormacji;
* ka7dym razie uz5rojony w to rozpoznanie Ba55ae m9 snu: spekulacje na
temat mo7liwoGci skonstruowania MintelientnejO machiny> chocia7 9wczesna
technoloia mechaniczna nie nadawaa si8 do wprowadzenia jeo idei w 7ycie;
%omputer> jaki znamy dzisiaj> musia jeszcze poczeka: na wiele r97norodnych
odkry: i wynalazk9w> 6cznie z telera-em> tele-onem oraz zastosowaniem ale5ry
BooeSa do o5wod9w sprz87enia zwrotneo> w wyniku czeo (laude Fhannon
stworzy cy-rowy o5w9d loiczny; 'zisiaj> kiedy sowa MkomputerO u7ywamy 5ez
7adneo dodatkoweo okreGlenia> odnosi si8 ono zwykle do jednej z wersji tej
maszyny wynalezionej w atach czterdziestych XX w; przez #ohna Ton +eumanna;
*czeGniej @anielskiA wyraz computer oznacza oso58 @podo5nie jak w przypadku
pocz6tkoweo u7ycia sowa t#pe0writer @maszyna do pisaniaAA dokonuj6c6 pewneo
rodzaju mechanicznych o5licze; &ermin wraz z czynnoGci6 rachowania przeni9s
si8 z ludzi na maszyny> a doszo do teo przede wszystkim dzi8ki pot8dze maszyny
Ton +eumanna;
Z pewnoGci6 po wynalezieniu komputera cy-roweo stao si8 cakowicie
oczywiste> 7e komputer potra-i wykonywa: dziaania> kt9re w jakimG sensie mo7na
5y nazwa: intelientnymi; * roku CH?< wielki matematyk anielski Alan &urin
dowi9d> 7e mo7na z5udowa: maszyn8> kt9ra z wielu praktycznych wzl8d9w
zachowuje si8 jak rozwi6zuj6ca pro5lemy istota ludzka; &urin oGwiadczy> 7e
nazwie maszyn8 Mintelientn6O> jeGli zdoa ona wymienia: myGli z czowiekiem 0 to
znaczy uczestniczy: jako partner w rozmowie; *e wczesnym okresie istnienia
La5oratorium Fztucznej Inteliencji w +I& #oseph *eizen5aum napisa proram
zatytuowany $LIZA 0jawny dow9d teo> jak atwo speni: &urinowskie kryterium
inteliencji; %iedy $LIZI$ zadawano pytanie zawieraj6ce rzeczownik oznaczaj6cy
oso58> proram m9 odpowiedzie:E M'laczeo interesujesz si8;;;O> po czym
nast8powa 9w rzeczownik i znak zapytania; &o znaczy> 7e potra-i on zmienia:
zdania twierdz6ce na pytaj6ce i poszukiwa: in-ormacji dotycz6cych jedneo z
rzeczownik9w zawartych w zdaniu; $LIZA dziaaa wi8c jak psycholo
!oeriaski> a przynajmniej jak przyjazny i niedroi terapeuta> niekt9rzy spoGr9d
rozm9wc9w $LIZ/ nie chcieli wierzy:> 7e prowadzili konwersacj8 ze zwyk6
maszyn6; Ftworzywszy w ten spos95 -aktycznie maszyn8 &urina> *eizen5aum
usun6 w kocu proram z sieci komputerowej i przyst6pi do pisania ksi67ki pod
tytuem Iomputer +ower and :uma; !eason, w kt9rej mi8dzy innymi stawia
pytania na temat proram9w 5adawczych w dziedzinie sztucznej inteliencji>
kwestionowa zao7enie> w myGl kt9reo cokolwiek komputer zro5i: moe zro5i:
powinien,
jak r9wnie7 pyta o wpyw technoloii komputerowej na spos95> w jaki ludzie
konstruuj6 sw9j Gwiat 0 to znaczy o ideoloi8 komputerow6> do kt9rej teraz wr9c8;
+ajpojemniejsz6 ide8> jak6 niesie ze so56 komputer> sueruje tytu ksi67ki
#aya 'aTida Boltera Iz'owiek &urina @*arszawa CHH3A; &ytu ten to> oczywiGcie>
meta-ora podo5na do tej> jak6 5yo5y powiedzenie> 7e pocz6wszy od wieku XRI a7
do niedawna 5yliGmy MludKmi Nuten5eraO; (hocia7 Boltera interesuje przede
wszystkim -unkcja komputera jako noweo rodzaju ksi67ki> twierdzi on> 7e
komputer jest dominuj6c6 meta-or6 naszej epokiP de-iniuje j6> narzucaj6c nowy
stosunek do in-ormacji> do pracy> do wadzy i do samej przyrody; Ftosunek ten
najlepiej opiszemy m9wi6c> 7e komputer przynosi now6 de-inicj8 czowieka jako
Mprocesora in-ormacjiO> a przyrody 0 jako in-ormacji> kt9ra ma zosta: przetworzona;
.undamentalny przekaz meta-oryczny pyn6cy od komputera osi> kr9tko m9wi6c>
7e jesteGmy maszynami 0 oczywiGcie myGl6cymi maszynami> ale jednak maszynami;
&o dlateo waGnie komputer jest maszyn6 z punktu widzenia technopolu z niczym
niepor9wnywaln6 i niemal doskona6; Podporz6dkowuje so5ie 76dania naszej
natury> 5ioloii> naszych emocji i naszej duchowoGci; !oGci so5ie prawo do
panowania nad caoGci6 ludzkieo doGwiadczenia> a roszczenia swoje wspiera
dowodz6c> 7e MmyGliO lepiej ni7 my; Istotnie> w swoim niemal histerycznym
entuzjazmie dla sztucznej inteliencji +arTin +inksy mia powiedzie:> i7 pot8a
myGli krzemowych Mm9z9wO 58dzie tak oromna> 7e >jeGli 58dziemy mieli
odro5in8 szcz8Gcia> zatrzymaj6 nas so5ie jako domowych ulu5iec9wO
I
; "pini8
jeszcze 5ardziej oszaamiaj6c6> cho: zarazem nie5ezpieczniejsz6> wyosi #ohn
+c(arthy> wynalazca terminu Msztuczna inteliencjaO; +c(arthy twierdzi> i7
Mnawet o maszynach tak prostych jak termostat mo7na powiedzie:> 7e maj6
przekonaniaO; %iedy -ilozo- #ohn Fearle zada mu oczywiste pytanieE M#akie
przekonania 7ywi pana termostatLO> +c(arthy odpowiedziaE M+9j termostat ma
trzy przekonania 0 [tutaj jest za or6coZ> [tutaj jest za zimnoZ i [tutaj jest w sam
razZO
J
;
* tej odpowiedzi znamienne jest to> 7e zmienia ona znaczenie sowa
MprzekonanieO; "drzuca pol6d> zodnie z kt9rym ludziom waGciwe s6 wewn8trzne
stany umysu> kt9re to stany s6 podstaw6 przekonania> a zamiast teo twierdzi> i7
przekonanie oznacza jedynie coG> co ktoG lu5 coG ro5i; Fueruje r9wnie7> 7e
symulowanie idei oznacza dokadnie to samo co powielanie idei; A co
najwa7niejsze> odrzuca wiar8 w umys jako zjawisko 5ioloiczne;
Innymi sowy> mamy tu do czynienia z przypadkiem oszalaej meta-ory; "d
s6du osz6ceo> 7e ludzie s6 pod pewnym wzl8dem podo5ni do maszyn>
przechodzimy do twierdzenia> 7e ludzie prawie niczym si8 od
I
(yt; za +; +unt> &(e Nniuerse Wit(inE < ?ew Science EOplores t(e ?ind, New /ork CHJ2>
s; ?CJ;
J
#ohn Fearle> ?inds, Hralns and Science, (am5ride> +ass; CHJB> s; ?3;
maszyn nie r97ni6> a w kocu 0 7e ludzie s) maszynami; A nast8pnie> nieuchronnie>
do suestii zawartej w sowach +c(arthySeo> 7e mianowicie maszyny to istoty
ludzkie; *ynika z teo> 7e mo7na z5udowa: maszyny> kt9re 58d6 replikoway
ludzk6 inteliencj8> a st6d ju7 tylko krok do 5ada w dziedzinie znanej jako sztuczna
inteliencja> najistotniejszy w tej linii myGlenia jest nie5ezpieczny redukcjonizm;
Inteliencja ludzka 0jak z wielkim nakadem enerii stara si8 przypomnie:
wszystkim *eizen05aum 0 to coG zasadniczo nieprzekazywalneo; .aktem
najoczywistszym jest> i7 ludzi charakteryzuje jedyne w swoim rodzaju> 5ioloicznie
zakorzenione> nieuchwytne 7ycie umysowe> kt9re pod pewnymi oraniczonymi
wzl8dami mo7na symulowa: za pomoc6 maszyny> ale kt9reo nidy nie da si8
odtworzy:; +aszyny nie mo6 czu: ani> co r9wnie wa7ne> rozumie% $LIZA mo7e
zapyta:E M'laczeo martwisz si8 o swoj6 matk8LO> i mo7liwe> 7e dokadnie takie
samo pytanie zada5y terapeuta; Ale maszyna nie wie> co to pytanie znaczy> ani
nawet> e to pytanie coG znaczy; @+o6> oczywiGcie> istnie: terapeuci> kt9rzy
r9wnie7 nie wiedz6> co to pytanie znaczy> kt9rzy zadaj6 je rutynowo> rytualnie i
nieuwa7nie; * takim przypadku mo7emy powiedzie:> 7e dziaaj6 jak maszynaA; &o
znaczenie> a nie akt wyra7ania> czyni umys czymG wyj6tkowym; Przez MznaczenieO
rozumiem tu coG wi8cej ni7 tylko wynik po6czenia sym5oli> kt9rych deno0tacje s6
wsp9lne dla przynajmniej dwoja ludzi; * moim rozumieniu znaczenie o5ejmuje
tak7e to> co nazywamy uczuciami> doznaniami i wra7eniami 0 to> co nie musi> a
czasami wr8cz nie mo7e zawrze: si8 w sym5olach> a przecie7 MznaczyO; %omputer
5ez konkretnych sym5oli to po prostu kupa zomu; (hocia7 poszukiwanie maszyny>
kt9ra stanowia5y duplikat ludzkieo umysu> si8a korzeniami czas9w antycznych i
chocia7 cy-rowy o5w9d loiczny nada temu poszukiwaniu struktur8 naukow6>
sztuczna inteliencja nie prowadzi i nie mo7e prowadzi: do istoty nadaj6cej sens>
rozumiej6cej i czuj6cej> a tak6 waGnie istot6 jest czowiek;
*szystko to mo7e si8 wydawa: oczywiste> ale meta-ora maszyny jako istoty
ludzkiej @lu5 czowieka jako maszynyA jest dostatecznie mocna> 5y wtarn6: na stae
do naszeo codzienneo j8zyka; Nie jest dziG niczym niezwykym> kiedy ludzie
m9wi6> 7e musz6 si8 Mzaproramowa:O al5o Mprzeproramowywa:O; +9wi6 o
swoich zdolnoGciach intelektualnych jak o Moprzyrz6dowaniuO> z kt9reo mo7na
Modzyskiwa: daneO> a czymG zwyczajnym stao si8 myGlenie o myGleniu jako o
zwykym procesie przetwarzania i dekodowania;
naj5ardziej 5y: mo7e przejmuj6cy dreszczem przypadek 85okieo
przenikni8cia meta-ory Mmaszyny jako czowiekaO do naszeo j8zyka nast6pi B
listopada CHJJ r;> kiedy komputery sieci A!PAN$& stay si8 ospae> wypeniy si8
z58dnymi danymi> a nast8pnie kompletnie si8 zakorkoway; Pro5lem w doG:
szy5kim tempie rozprzestrzeni si8 na szeG: tysi8cy komputer9w w caych Ftanach
Zjednoczonych i za oceanem; #edna z pierwszych hipotez suerowaa> 7e jakiG
proram przyczepi si8 do proram9w dotychczas pracuj6cych 0 sytuacja taka @w
ramach innej ludzko0maszyno0
wej meta-oryA nosi nazw8 MwirusaO; * rzeczywistoGci intruz 5y samodzielnym
proramem opracowanym specjalnie w celu uniemo7liwiania pracy komputerom 0
inaczej m9wi6c> Mro5akiemO; Ale nieprawidowy z techniczneo punktu widzenia
termin M wirusO pozosta 0 5ez w6tpienia dzi8ki swojej potocznoGci i zwi6zkom z
ludzkim doGwiadczeniem; !aymond Noz0zi junior analizowa spos95> w jaki Grodki
przekazu opisay to zdarzenie> i stwierdzi> i7 zodnie z doniesieniami azetowymi
komputery zostay Mzara7oneO> 7e wirus 5y MzjadliwyO i MzaraKliwyO> 7e pr95owano
przeprowadzi: Mkwarantann8O zara7onych komputer9w> 7e pr95owano r9wnie7
Mwy0sterylizowa:O sie: i 7e proramiGci mieli nadziej8 na odkrycie MszczepionkiO>
kt9ra Muodpornia5yO komputery na kolejne ataki
H
;
&en rodzaj j8zyka to nie tylko malowniczy antropomor-izm; "dzwierciedla
on zasadnicz6 zmian8 w postrzeaniu relacji mi8dzy komputerami a ludKmi; #eGli
komputery mo6 zachorowa:> mo6 r9wnie7 wyzdrowie:; %iedy ju7 s6 zdrowe>
potra-i6 jasno myGle: i podejmowa: decyzje; *ynika z teo> 7e komputer ma wol8>
intencje> swoje racje 0 co oznacza> 7e ludzie s6 wolni od odpowiedzialnoGci za
decyzje komputera; (iekawa -orma ramatycznej alchemii nadaje zdaniuE
M)7ywamy komputera do o5liczeO znaczenieE M%omputer liczyO; Fkoro komputer
liczy> to mo7e r9wnie7 postanowi: liczy: 58dnie 56dK w o9le przesta: liczy:; &o
waGnie maj6 na myGli urz8dnicy 5ankowi> kiedy m9wi6 nam> 7e nie mo6 nas
poin-ormowa:> ile mamy pieni8dzy na koncie> 5o Mzawiesiy si8 komputeryO;
*ynika st6d> oczywiGcie> 7e nikt w 5anku niejest za to odpowiedzialny; %omputery
ro5i6 58dy> m8cz6 si8 lu5 choruj6; (zemu7 mieli5yGmy kierowa: pretensje do
ludziL &8 lini8 myGlenia mo7emy nazwa: Mprzesuni8ciem aentu0ralnymO 0
po7yczam termin od Ftanleya +ilrama> okreGlaj6c nim proces> w e-ekcie kt9reo
ludzie przerzucaj6 wasn6 odpowiedzialnoG: za wynik na jakiG czynnik 5ardziej
a5strakcyjny
C3
; %iedy dzieje si8 coG takieo> wyrzekamy si8 kontroli> co w
przypadku komputera oznacza> 7e mo7emy 5ez nadmiernych wyrzut9w sumienia
d67y: do cel9w nierozwa7nych al5o nawet nieludzkich> poniewa7 komputer jest w
stanieje osi6n6: 56dK potra-imy so5ie wyo5razi:> 7e je osi6a;
+aszyny r97nych typ9w pozoruj6 czasem cechy ludzkie lu5 0 co 5ardziej
prawdopodo5ne 0 nadludzkie> naj5ardziej> 5y: mo7e> a5surdalnym znanym mi
przykadem jest uwaa> jak6 pewneo duszneo letnieo dnia> w pokoju
poz5awionym klimatyzacji> wyosi jeden z moich student9w; %iedy usysza> 7e
termometr wskazuje HJ stopni .ahrenheitaO> rzekE P>Nic dziwneo> 7e jest tak
or6co\O Fkoczyy si8 kopoty z przyrod6; Ndy5y tylko termometry zachowyway
si8 przyzwoicie> nic 5y nam nie doskwierao; Ale komputery s6 znacznie 5ardziej
MludzkieO ni7 termometry czy
H
!aymond Nozzi> #r;> &(e Iomputer ,Tirusb as ?etap(or, M$tcetera; A !eTiew o- Neneral
FemanticsO CHH3> nr 2>
C3
Zo5; Ftanley +ilram> Kbedience to <ut(orit#E <n EOperimental Tiew, +ew /ork CHIB;
?<>I stopni (elsjusza 0 prz#p% t'um%
niemal ka7dy inny rodzajS technoloii; * odr97nieniu od wi8kszoGci innych maszyn
komputery nie pracuj6P komputery kieruj6 prac6; F6> jak powiedzia Nor5ert
*iener> technoloi6 Mzarz6dzania i kontroliO i 5ez czeoG do kontrolowania ich
wartoG: jest niewielka; 'lateo s6 tak wa7ne dla 5iurokracji;
+o7na si8 zatem spodziewa:> 7e 5iurokracja z otwartymi ramionami
przyjmie technoloi8 pomaaj6c6 wytworzy: iluzj8> 7e decyzje s6 poza jej>
5iurokracji> kontrol6; 'zi8ki swojej pozornej inteliencji i 5ezstronnoGci komputer
ma prawie maiczn6 zdolnoG: odwracania uwai od ludzi odpowiedzialnych za
-unkcje 5iurokratyczne i kierowania jej na sie5ie> tak jak5y to on 5y waGciwym
Kr9dem wadzy; Biurokrata wyposa7ony w komputer to zapoznany prawodawca
naszej epoki 0 i straszliwy dla nas ci87ar; Nie wolno nam zlekcewa7y:
ewentualnoGci> 7e dy5y Adol- $ichmann m9 powiedzie:> 7e to nie on> lecz
5ateria komputer9w kierowaa Uyd9w do stosownych krematori9w> nidy 5y:
mo7e nie poci6ni8to 5y o do odpowiedzialnoGci za popenione czyny;
(hocia7 w mojej karierze akademickiej p9Kno doszedem do MadministracjiO
@a raczej zapewne dlateo waGnieA> nieustannie si8 dziwi8> jak potulnie ludzie
przyjmuj6 wyjaGnienia> kt9re zaczynaj6 si8 od s9wE M%omputer pokazuje;;;O czy
M%omputer wyznaczy;;;O &o waGciwy technopolowi ekwiwalent zdaniaE M&aka jest
wola BoaO i skutek te7 w przy5li7eniu odnosi ten sam; +ie zaskoczy was> jeGli
powiem> 7e rzadko si8 uciekam do takiej 5lai; Ale czasami> przyciGni8ty do muru>
poddawaem si8; Nikt mi> jak dot6d> nie odpowiedzia> 7e to wyjaGnienie -unta
kak9w niewarte; Bez5ronnoG: o-iar w takich przypadkach ma w so5ie coG
ka-kowskieo; * +rocesie #9ze- %; zostaje oskar7ony o z5rodni8; Nie wie ani o
jak6 z5rodni8 chodzi> ani kto o oskar7a; %omputer z5yt wielu z nas zamienia w
#9ze-9w %; .unkcjonuje cz8sto jako pewneo rodzaju 5ezoso5owy oskar7yciel>
kt9ry nie ujawnia 0 i nie 76da si8 od nieo ujawnienia 0 Kr9da wysuwanych
przeciwko nam oskar7e; NajwyraKniej wystarcza> 7e komputer przem9wi; Bez
odpowiedzi pozostaj6 pytania> kto wprowadzi dane> w jakim celu> na czyj u7ytek i
na podstawie jakich zao7e;
&ak dzieje si8 nie tylko w sprawach oso5istych> lecz r9wnie7 w s-erze
decyzji na skal8 spoeczn6; *ielkie instytucje> takie jak Pentaon> urz6d podatkowy
i mi8dzynarodowe korporacje> powiadaj6 nam> 7e podejmuj6 decyzje na podstawie
rozwi6za dostarczanych przez komputery> i to zazwyczaj wystarcza> 5y uspokoi:
nasze umysy> a raczej 0 5y je uGpi:; A w ka7dym razie powstrzymuje nas to od
wysuwania 7al9w i oskar7e; (z8Gciowo dzi8ki temu waGnie komputer wzmocni
instytucje 5iurokratyczne i stumi impuls do znacz6cej zmiany spoecznej; M*iele
razy ju7 oszono nadejGcie rewolucji komputerowej i pocz6tek ery komputer9w 0
pisa *eizen05aum; 0 Ale jeGli trium- rewolucji mieli5yGmy mierzy: kateoriami
spoecznej zmiany na lepsze> to nie 5yo 7adnej komputerowej rewolucjiO
C2
;
C2
#oseph *eizen5aum> Iomputer +ower and :uma; !easonE From =udment to Ialcu0lation, Fan
.rancisco CHI<> s; ?2;
Automatyzuj6c dziaanie instytucji politycznych> spoecznych i handlowych>
komputery moy zwi8kszy: ich wydajnoG: al5o nie> ale z pewnoGci6 odwr9ciy
uwa8 od pytania> czy instytucje te s6 konieczne oraz czy mo7na je ulepszy:;
Automatyzacja dziaania uniwersytetu> partii politycznej> rupy reliijnej>
post8powania s6doweo> a nawet ze5rania zarz6du korporacji nie ulepsza ich; Ftaj6
si8 5ardziej nieust8pliwe> 5ardziej techniczne> zyskuj6 mo7e wi8ksz6 wadz8> ale
wady tkwi6ce w ich zao7eniach> ideach i teoriach pozostaj6 nietkni8te; Innymi
sowy> technice komputerowej daleko jeszcze do prasy drukarskiej z jej moc6
enerowania radykalnej i 5oatej w treG: myGli spoecznej> politycznej i reliijnej;
#eGli> jak powiedzia 'aTid !iesman> prasa 5ya Mprochem strzelniczym umysuO> to
komputer> zjeo zdolnoGci6 proklamowania niezadowalaj6cych instytucji i idei> jest
dla umysu tylko zasypk6;
Nie chc8 si8 posun6: tak daleko jak *eizen5aum i twierdzi:> 7e komputery
to jedynie pomysowe urz6dzenia do wypeniania niewa7nych -unkcji i 7e rewolucja
komputerowa to eksplozja nonsensu; By: mo7e s6d ten 58dzie w przyszoGci
wymaa poprawek> poniewa7 komputer jest technoloi6 tysi6ca zastosowa 0
Proteuszem maszyn> 5y u7y: wyra7enia Feymoura Paperta; &rze5a np; odnotowa:
wykorzystanie o5raz9w enerowanych przez komputer w zjawisku znanym jako
rzeczywistoG: wirtualna; Nao7enie okular9w> 58d6cych w istocie miniaturowymi
ekranami> 5lokuje Gwiat rzeczywisty i czowiek si8 porusza w tr9jwymiarowym
Gwiecie symulowanym> kt9reo elementy zmieniaj6 si8 z ka7dym ruchem owy;
.akt> 7e &imothy Leary jest entuzjastycznym zwolennikiem rzeczywistoGci
wirtualnej> nie oznacza jeszcze> i7 wynalazek ten ma przed so56 konstruktywn6
przyszoG:; Ale kto wieL +o7e tym> kt9rzy nie mo6 ju7 znieG: real neo Gwiata>
rzeczywistoG: wirtualna dostarczy terapii lepszej ni7 $LIZA;
*ida: wyraKnie> 7e do tej pory technika komputerowa su7ya wzmocnieniu
wadzy technopolu> 5udzia w ludziach przekonanie> i7 innowacje technoloiczne
s6 to7same z post8pem ludzkoGci; A czynia to> wysuwaj6c kilka wzajemnie ze so56
powi6zanych idei;
*spominaem ju7> 7e ponad wszelk6 rozs6dn6 miar8 rozpropaowaa
meta-or8 maszyn jako ludzi i ludzi jako maszyn; Nie twierdz8> nawiasem m9wi6c>
7e to waGnie technika komputerowa jest Kr9dem tej meta-ory; +o7emy j6
wyGledzi: r9wnie7 w medycynieE Lekarze i pacjenci s6 dziG przekonani> i7
czowiek> jak maszyna> zro5iony jest z cz8Gci> a kiedy cz8Gci te si8 zepsuj6> mo7na
je zast6pi: elementami mechanicznymi> kt9re dziaaj6 tak samo jak oryinalne> w
7aden spos95 nie poarszaj6 -unkcjonowania innych cz8Gci maszyny ani nawet nie
wywieraj6 na nie 7adneo wpywu; Zao7enie to w pewnym zakresie jest>
oczywiGcie> tra-ne> ale poniewa7 istota ludzka w rzeczywistoGci nie jest maszyn6>
lecz oranizmem 5ioloicznym> w kt9rym wszystkie orany s6 ze so56 wzajemnie
powi6zane i zasadniczo zale7ne od aktualneo stanu umysu> meta-ora czo0wieka0
maszyny z punktu widzenia medyczneo ma powa7ne oraniczenia i mo7e
prowadzi: do -atalnych skutk9w; (oG podo5neo da si8 powie0
dzie: o meta-orze mechanistycznej stosowanej do ro5otnik9w> nowoczesna
technika przemysowa jest mo7liwa dzi8ki idei osz6cej> 7e maszyna skada si8 z
izolowanych i wymienialnych cz8Gci; Ale oranizowanie -a5ryk> w kt9rych
ro5otnicy pojmowani s6 jako cz8Gci izolowane i wymienialne> doprowadzio do
85okieo wyo5cowania i oryczy; " to waGnie chodzio (harliemu (haplinowi
w $zisiejsz#c( czasac(, kiedy pr95owa ukaza: psychiczn6 dewastacj8> do jakiej
prowadzi nadmierne rozszerzenie tej meta-ory; Ale poniewa7 komputer MmyGliO
raczej> ni7 pracuje> jeo moc nadawania enerii meta-orom mechanistycznym
stanowi z niczym niepor9wnywaln6 wartoG: dla technopolu> kt9ry si8 opiera na
naszej wierze w to> 7e najlepiej realizujemy nasze mo7liwoGci> kiedy dziaamy jak
maszyny i 7e maszyny pod wieloma wzl8dami mo6 nas doskonale zast6pi:;
#ednym z nast8pstw tej wiary jest utrata zau-ania do ludzkich s6d9w i do
su5iektywnoGci; Poz5awiliGmy wartoGci jedyn6 w swoim rodzaju ludzk6 zdolnoG:
postrzeania rzeczy jako caoGci> we wszystkich ich wymiarach psychicznych>
emocjonalnych i moralnych> i zast6piliGmy j6 zau-aniem do pot8i o5licze
technicznych;
Ze wzl8du na to> co zwykle ro5i6> komputery kad6 niezwyky nacisk na
techniczny proces komunikacji> 5ardzo mao natomiast o-eruj6> jeGli chodzi o treG:;
Z wyj6tkiem Gwiata elektryczneo 7adna inna technoloia nie 5ya nidy lepszym
przykadem a-oryzmu +arshalla +cLuhana> kt9ry osi> 7e MprzekaKnik jest
przekazemO; Prawie cay komputer jest procesem> nie istniej6 Mwielkie komputeryO>
chocia7 istniej6 wielcy pisarze> malarze lu5 muzycy; Istniej6 Mwielkie proramyO i
Mwielcy proramiGciO> ale ich wielkoG: polea na pomysowoGci al5o w dziedzinie
symulowania dziaania czowieka> al5o w dziedzinie tworzenia nowych mo7liwoGci
o5liczeniowych> nowej pr8dkoGci i pojemnoGci; #eGli #; 'aTid Bolter ma racj8> to
oczywiGcie jest mo7liwe> 7e w przyszoGci komputery wyoni6 si8 jako nowy rodzaj
ksi67ki> 5y w ten spos95 rozszerzy: i wz5oaci: tradycj8 technik pisarskich
C?
; Fkoro
druk> zast6piwszy r8kopisy> stworzy nowe -ormy literackie> mo7e si8 zdarzy:> 7e
podo5neo czynu dokona pismo elektroniczne; Ale na razie technika komputerowa
-unkcjonuje raczej jako nowy Grodek transportu ni7 jako nowy Grodek komunikacji
treGciowej; Przenosi in-ormacje 0 oromne ich iloGci> szy5ko i przewa7nie w postaci
rachunk9w; %omputer -aktycznie umo7liwia spenienie %artezjaskieo marzenia o
matematyzacji Gwiata; )atwia zamian8 -akt9w na dane statystyczne> a pro5lem9w 0
na r9wnania; I chocia7 pyn6 z teo procesu pewne korzyGci @kiedy np; ujawnia on
wzorzec> kt9ry inaczej nie zosta5y zauwa7onyA> jest on myl6cy i nie5ezpieczny>
kiedy si8 o stosuje 5ezkrytycznie do spraw ludzkich; Podo5nie rzecz si8 ma z
komputerowym naciskiem na szy5koG:> a zwaszcza ze zdolnoGci6 komputera do
enerowania i romadzenia nie spotykanych dot6d iloGci in-ormacji; * wyspe0
C?
#ay 'aTid Bolter> Writin SpaceE &(e Iomputer, :#perteOt and '(e (istor# o" Writin, ,ilsdale>
N;#; CHHC;
cjalizowanych kontekstach wartoG: mo7liwoGci o5liczeniowych> pr8dkoGci i
o5j8toGci in-ormacji mo7e 5y: 5ezkonkurencyjna; Ale MprzekazO techniki
komputerowej jest totalny i dominuj6cy; %omputer twierdzi po prostu> 7e
powa7niejsze pro5lemy> jakie napotykamy zar9wno na poziomie oso5istym> jak i w
s-erze spraw pu5licznych> wymaaj6 rozwi6za technicznych za pomoc6 szy5kieo
dost8pu do in-ormacji> kt9ra inaczej pozostawaa5y poza naszym zasi8iem;
Pozwol8 so5ie stwierdzi:> 7e jest to oczywisty nonsens; ,asze najpowa7niejsze
pro5lemy nie maj6 charakteru techniczneo ani nie wynikaj6 z niewaGciwej
in-ormacji; #eGli dojdzie do katastro-y nuklearnej> przyczyn6 nie 58dzie niewaGciwa
in-ormacja; &am dzie ludzie umieraj6 z odu> powodem ich Gmierci nie jest
niewaGciwa in-ormacja; #eGli rodziny si8 rozpadaj6> jeGli dzieG Kle traktuje si8
dzieci> jeGli z5rodnia terroryzuje miasto> a edukacja jest 5ezsilna 0 przyczyn6 teo
wszystkieo nie jest niewaGciwa in-ormacja; !9wnania matematyczne>
natychmiastowa komunikacja i oromne iloGci in-ormacji nie maj6 nic wsp9lneo z
7adnym z tych pro5lem9w; A komputer jest w stosunku do nich 5ezu7yteczny;
A przecie7> ze wzl8du na swoj6 MuniwersalnoG:O> komputer wymusza
respekt> nawet poGwi8cenie> i domaa si8 pierwszoplanowej roli we wszystkich
dziedzinach ludzkiej dziaalnoGci; &ym> kt9rzy twierdz6> 7e upot6 jest
odmawianie komputerowi powszechneo panowania> w znacznej mierze 5rakuje
teo> co Paul Noodman nazwa kiedyG MskromnoGci6 technoloiczn6OE dy5y mieli
poczucie caoGci i rozumieli> do czeo dana -unkcja upowa7nia> nie domaali5y si8
ani nie narzucali niczeo wi8cej; Nor5ert *iener ostrzea przed 5rakiem
skromnoGci> kiedy zwraca uwa8> 7e dy5y komputery cy-rowe znalazy si8 w
powszechnym u7yciu przed wynalezieniem 5om5y atomowej> ludzie powiedzieli5y>
7e 5om5y nie mo7na 5y 5ez nich wynaleK:; Alej6 wynaleziono; *a7ne> 5yGmy
so5ie co jakiG czas przypominali> jak wiele rzeczy jest zupenie mo7liwych 5ez
u7ycia komputer9w;
Feymour Papert chce np;> 5y studenci 5yli epistemoloami> 7e5y myGleli
krytycznie i uczyli si8 tworzy: wiedz8; * swojej ksi67ce pod tytuem ?indstorms
daje do zrozumienia> 7e jeo proram komputerowy> znany jako L"N"> stwarza
takie mo7liwoGci; Ale do5rzy nauczyciele ro5ili to od wiek9w 5ez do5roczynneo
L"N"; Nie m9wi8> 7e L"N" w r8kach utalentowaneo nauczyciela nie pomo7e>
ale w6tpi8> czy sprawi si8 lepiej ni7 o9wek i papier al5o sama mowa;
%iedy 'allas (ow5oys wyrywali stale w mistrzostwach pikarskich> ich
sukces przypisywano temu> 7e czonk9w dru7yny oceniano i wy5ierano za pomoc6
komputer9w; Przez kilka ostatnich lat> kiedy 'allas wyrali nie wi8cej ni7 par8
mecz9w> niewiele si8 syszao o komputerach> 5y: mo7e dlateo> 7e ludzie zdali
so5ie spraw8> i7 %omputery nie maj6 i nidy nie miay nic wsp9lneo ze
zwyci8stwami w rozrywkach pikarskich; &o samo mo7na 5y powiedzie: o pisaniu
klarown6> ekonomiczn6> poprawn6 stylistycznie proz6> co nie ma przecie7 nic
wsp9lneo z edytorem tekstu; (ho0
ci67 moi studenci w to nie wierz6> naprawd8 mo7na pisa: do5rze 5ez edytora i 0
powinienem doda: 0 Kle za pomoc6 edytora;
Brak umiaru w stosunku do techniki stanowi zawsze powa7ne zaro7enie w
technopolu> kt9ry wyraKnie jej sprzyja; &echnopol sprzyja r9wnie7 niewra7liwoGci
na utrat8 jednych umiej8tnoGci przy na5ywaniu innych; *a7ne> 5yGmy pami8tali>
co mo7na zro5i: 5ez komputer9w> a tak7e> 5yGmy przypominali so5ie> co mo7emy
utraci:> kiedy z nich korzystamy;
+am przed so56 esej Fir Bernarda LoTella> zao7yciela BritainSs #od0rell
Bank "5serTatory> w kt9rym twierdzi on> 7e komputery zahamoway tw9rczoG:
naukow6
CB
; *yraziwszy najpierw sw9j podziw dla atwoGci> z jak6
skomputeryzowane operacje dostarczaj6 zadziwiaj6cych szcze99w na temat
odleych alaktyk> Fir Bernard pisze z trosk6> 7e Mdosowne> GciGle zoniskowane
5adania komputerowe okazuj6 si8 przeciwiestwem swo5odneo korzystania z tej
cennej zdolnoGci> jak6 jest intuicja 0 to znaczy z daru osi6ania po76danych
rezultat9w mniej lu5 5ardziej przypadkiemO> nast8pnie podaje kilka przykad9w
odkry: monumentalnych> cho: intuicyjnych> i stwierdza> 7e teo rodzaju odkrycia
watownie ustay> oraz martwi si8> 7e komputery mo6 5y: z5yt 8stym -iltrem dla
in-ormacji i z teo powodu mo6 mie: dziaanie antyintuicyjne; Nie jest>
oczywiGcie> MprzeciwnikiemO komputer9wP pyta tylko o zwi6zane z nimi koszty;
'oktorowi (layowi .orishee> 9wnemu naukowcowi .ederal ATia0tion
Aency> zajmuj6cemu si8 -unkcjonowaniem ludzi w systemie> chodzio o to samo>
kiedy si8 zastanawia> czy zautomatyzowane operacje w lotnictwie cywilnym nie
sprawi6> 7e piloci strac6 umiej8tnoG: tw9rczeo reaowania na zak9cenia; !o5ert
Buley z +orthwest Airlines posuwa si8 jeszcze dalej; "to cytat z jeo wypowiedziE
M#eGli podporz6dkujemy ludzi technice> stracimy zdolnoGci tw9rcze @w razie
nie5ezpieczestwaAO> nie t jest przeciwnikiem komputer9w; +artwi si8 o to> co tracimy>
kiedy si8 nimi posuujemy
C=
;
Podo5nej trosce daje wyraz +; $than %atsch w ksi67ce &(e Electronic
?edia and t(e &rans"ormation oj Law @new /ork0"D-ord CHJH> s; BBA; Pisze onE
MPrawnikom zaleca si8 zast6pienie druku systemami skomputeryzowanymi po
prostu jako Grodek zwi8kszenia wydajnoGciO; Ale dalej powiada> 7e w
rzeczywistoGci nieoraniczona niemal zdolnoG: komputer9w do romadzenia
in-ormacji i dostarczania jej u7ytkownikom zara7a autorytetowi precedensu> a
nast8pnie dodaje> i7 zaro7enie to pozostaje kompletnie nie uGwiadomione; MFystem
precedensu 0 zaiiwa7a 0 nie jest konieczny> kiedy mamy dost8p do 5ardzo niewielu
przypadk9w> a przestaje dziaa:> kiedy jest ich z5yt du7oO; #eGli to prawda> cho:5y
cz8Gciowa> to co GciGle 5ior6c oznaczaj6 te sowaL (zy prawnicy utrac6 zdolnoG:
CB
MFcience 'iestO> czerwiec CHJB r;
C=
*ypowiedK o5u zo5; MNews and "5senQerO> !aleih> N;(;> C? sierpnia CHJH r;
do5ierania stosownych precedens9wL (zy s8dziom 58dzie si8 stale kr8ci: w owie
od Mprzeadowania precedensamiOL
*iemy> 7e lekarze> kt9rzy poleaj6 wy6cznie na przyrz6dach> utracili
zdolnoG: dianozowania na podstawie o5serwacji; !9wnie do5rze mo7emy si8
zastanowi:> jakie inne ludzkie umiej8tnoGci i tradycje tracimy> zanurzaj6c si8 w
kulturze komputerowej; &echnopolisci nie martwi6 si8 takimi sprawami; (i zaG>
kt9rzy si8 martwi6> zyskuj6 so5ie miano pesymist9w technoloicznych>
#eremiasz9w; #a zaG s6dz8 raczej> 7e 0jak kr9l &amuz 0 peni s6 skromnoGci
technoloicznej;
!ozdzia z ksi67ki Neila Postmana &ec(nopol#%
&(e Surrender o" Iulture to &ec(nolo# @CHH2A>
kt9r6 w tumaczeniu Anny &analskiej0'ul85y wy0
da Pastwowy Instytut *ydawniczy pt; &ec(no0
pol% &rium" tec(niki nad kultur) @*arszawa CHH=A;
AN'!Z$_ *$!N$!
Przemiany medi9w i
zaro7enie kultury
"pis zaro7e> jakie niesie z so56 rozw9j medi9w> Grodk9w masoweo przekazu>
oznacza: musi r9wnie7 pewneo rodzaju dianoz8 kierunku przemian wsp9czesnej
cywilizacji> a przynajmniej miejsca> jakie w niej zajmie kultura> sztuka; *i8cej 0
odpowiedK na pytanie> co waGciwie poj8cia kultury> a zwaszcza sztuki> 58d6
oznacza:> jakim zmianom> jakim mody-ikacjom winny ulec> jeGli te przewidywania
si8 sprawdz6; (hcia5ym jednak z 9ry zaznaczy:> 7e jeGli nawet uda mi si8
przekonuj6co przedstawi: mo7liwe zaro7enia> to wcale nie znaczy> 7e pisuj8
zwykle 8sim pi9rem> a wszelkie udoodnienia 0 w tym r9wnie7 udoodnienia
kulturalne 0 kt9re si8 wi676 z nowoczesn6 technoloi6> odrzucam jako narz8dzie
szatana;
Aksjoloia
Zaro7enie 0 ale wedu jakich kryteri9wL #akie -ormy kultury uznajemy za
tak wa7ne> 7e ich o5umarcie 0 czy cho:5y zepchni8cie na drui plan> iloGciowe
oraniczenie 0 nie mo7e 5y: zr9wnowa7one przez -ormy nowe> powstae wskutek
nie znanych wczeGniej mo7liwoGci technicznych i technoloicznychL *kraczamy tu
na teren nieuchronnych zao7e aksjoloicznych; Im jaGniej> im 5ardziej otwarcie
zostan6 przedstawione> tym atwiej unikn6: nieporozumie; Aksjoloi8 t8 przy5li7y
rys historyczny i o5ecne w nim wartoGciowanie; &utaj wypada powiedzie:> 7e jedn6
z podstawowych miar o5ecnych w kateorii zaro7enia jest miejsce kultury
wysokoartystycznej w Grodkach masoweo przekazu> ale i poza nimi> 5o dominacja
pewneo stylu kultury audiowizualnej oddziauje oczywiGcie na o5szary kultury
5ardziej tradycyjnej; Ale jest i 85sza podstawa tak uj8teo wartoGciowania>
mianowicie przekonanie> 7e ci6oG: kultury ksztatuj6cej typy ludzkich prze7y: i
zachowa> wi8cej 0 rodzaj czowieczestwa 0 jest wsp9lnym do5rem> cho: mo7e nie
najwy7szym i 5ynajmniej nie
5ezkon-liktowym; A przynajmniej> 7e zerwanie tej ci6oGci spowodowao5y utrat8
poczucia to7samoGci jednostkowej i z5iorowej ludzi 7yj6cych w naszym o5szarze
kulturowym; (zy warto t8 to7samoG: zachowa: 0mimo tylu nieszcz8G:> kt9re
przyniosa historia z kultur6 t6 nieod6cznie zwi6zanaL nie 5rak dziG powa7nych
odpowiedzi> kt9re twierdz6> 7e 0 po epoce piec9w krematoryjnych i koncar9w 0
nie warto% (ho: nie neuj8 zwi6zk9w tej kultury z nieszcz8Gciami historii 0
odpowiadam inaczejE *arto; *iem 5owiem r9wnie7> 7e potra-i ona 5roni: i 5ronia
przed 0 5y: mo7e 0 jeszcze wi8kszymi nieszcz8Gciami> nie 58d8 teo twierdzenia
uzasadnia> cho: 0jak myGl8 0 mo7na znaleK: odpowiednie po temu przesanki;
Pami8tajmy jednak> 7e mowa o zao7eniach aksjoloicznych; C mo7e ponad
wszelkie uzasadnienia wa7niejsza jest wiernoG: posiadanej i ci6le jeszcze
odczuwanej to7samoGci> l8k przed jej utrat6 0 czyli> pomijaj6c -izjoloiczne
dro5iazi> Gmierci6;
+9wi6c o Mkulturze wysokoartystycznejO miaem na myGli o5ron8 jej
zaro7oneo miejsca> nie opowiadaj6c si8 5ynajmniej za wy6cznoGci6 tak
okreGlonych -orm kultury; +o7e wi8c GciGlejsze 58dzie s-ormuowanie o obronie
szerokiej przestrzeni kulturalnej> w kt9rej r9wnie dost8pne stan6 si8 wszelkieo
rodzaju mani-estacjeE od popularnej> rozrywkowej literatury i -ilmu a7 po utwory>
kt9re chciay5y Mwymierza: sprawiedliwoG: widzialnemu GwiatuO> nie przypadkiem
u7yem (onradowskieo okreGlenia cel9w literatury> nie wszystkie 5owiem cechy
powszechnie uznawane jako konstytutywne dla poj8cia literatury
wysokoartystycznej @a r9wnie7 i -ilmuA s6 w r9wnym stopniu zaro7one rozwojem
medi9w> na przykad szeroko rozumiane wartoGci poznawcze 0 6cznie z pr956
wnikni8cia w 65 dusz ludzkich> zrozumienia historii> Gwiata wok9 nas> a mo7e i
wniesienia do wasnej korekty> projektu Gwiata lepszeo 0 te d67enia s6 5ardziej
zaro7one ni7 wartoGci zwi6zane z odGwie7eniem j8zyka wypowiedzi artystycznej>
nawet w -ormie Gmiaych eksperyment9w -ormalnych; Ale to ju7 nale7y do
dalszeo ci6u opowieGci;
Zote lata
%ino i historyczne procesy zachodz6ce w o5r85ie sztuki -ilmowej to
szcze9lnie doodny punkt do o5serwacji przeksztace> jakim podlea Gwiat
medi9w> a waGciwie interesuj6cy nas punkt zetkni8cia Grodk9w masoweo
przekazu i kultury wysokoartystycznej; %atastro-iczne przepowiednie
MarystokratycznychO krytyk9w masoweo spoeczestwa i kultury masowej okazay
si8 w latach szeG:dziesi6tych co najmniej z5yt pesymistyczne; Podstawowe
zao7enie tych przepowiedni 0 7e masowoG: produkcji kulturalnej i
rozpowszechniania musi nieG: ze so56 homoenizacj8 j8zyka wypowiedzi
artystycznej i przekazywanych treGci> r9wnanie do najwi8kszeo wsp9lneo
mianownika> a w rezultacie deradacj8 sztuki 0 okazao si8 po prostu nieprawdziwe;
!9wnie7 i wczeGniej zdarzay si8 wy5itne
dziea sztuki realizowane przy pomocy teo naj5ardziej masoweo @do czasu
rozwoju telewizjiA medium @tj; kinaA> ale dopiero od druiej poowy lat
pi8:dziesi6tych nie mo7na ju7 5yo ich traktowa: jako wyj6tk9w potwierdzaj6cych
reu8; Nie jest to ju7 tylko kwestia iloGci -ilm9w> kt9re nawet przy 5ardzo
ryorystycznym pojmowaniu niejasneo poj8cia Msztuki wysokoartystycznejO 5ez
7adnych w6tpliwoGci nale7ao5y w6czy: w jeo zakres; %ino w tym czasie przej8o
i zmody-ikowao wszystkie najwa7niejsze techniki narracyjne prozy
dwudziestowiecznej> 6cznie z naj5ardziej awanardowymi> dostosowao sw9j j8zyk
czy waGciwie j8zyki do komplikuj6cej si8 wiedzy o czowieku zar9wno w sensie
psycholoicznym> jak i socjoloicznym; * tym czasie umiera mit awanardy 0
zwaszcza w sztukach plastycznych 0 a postulat nieustanneo odnawiania -orm>
post8pu w sztuce doprowadzi do zerwania kontaktu z pu5licznoGci6 kulturaln6> do
zamkni8cia si8 artyst9w w coraz szczuplejszych Grodowiskowych ettach> natomiast
kino> sztuka naj5ardziej masowa i najsilniej uzale7niona od pu5licznoGci> umiaa
po6czy: poszukiwania -ormalne ze zrozumia6 dla wielkich remi9w 0 cho:
przecie7 nie dla wi8kszoGci 0 opowieGci6 o wsp9czesnym czowieku we
wsp9czesnym Gwiecie; *i8cej 0 tak potra-ia s-unkcjonalizowa: te poszukiwania>
a5y M-orm8O uczyni: nieod6czn6 od naj5ardziej wa7kich MtreGciO; I stao si8 to
waGnie 0 w dzieach najwy5itniejszych tw9rc9w 0 5ez kompromis9w> 5ez
okrawania inwencji artystycznej na u7ytek maluczkich;
Fte-an U9kiewski mia racj8 nie zadzaj6c si8 z arystokratyczn6 krytyk6
kultury masowej i przeciwstawiaj6c jej twierdzenie> i7 w o5r85ie dominuj6ceo
typu kultury masowej mo7liwe s6 r97norodne jej style> a szans8 zachowania
wartoGci kultury wysokoartystycznej stanowi upolitycznienie; Fprawdzio si8 to w
Polsce> cho: oczywiGcie nie w sensie takieo upolitycznienia> jakie niosa ze so56
masowa propaanda komunistyczna> przeciwnie 0 ta propaanda 5ya swoist6 -orm6
naj5ardziej wularnej kultury masowej> swoist6 dla pastw totalitarnych czy te7
zmierzaj6cych 0 waGnie mi8dzy innymi dzi8ki tym Grodkom 0 do podporz6dko0
wania maksymalnej iloGci s-er 7ycia pastwowej i partyjnej kontroli; Fprawdzio si8
w Mpolskiej szkole -ilmowejO 0 pierwszej kinematora-ii> kt9ra uzyskaa tak wy5itn6
rol8 w o5r85ie kultury narodowej> a 5y: mo7e staa si8 nawet najwa7niejszym
Gwiadectwem swojeo czasu; Byo to upolitycznienie w 5ardzo szerokim sensieE
rozrachunku z przeszoGci6> ale dokonywaneo w spos95 wzl8dnie swo5odny>
nawet w opozycji do o-icjalnych wykadni 0 na miar8 9wczesnej GwiadomoGciP
rozrachunku> kt9ry prowadzi do wy5oru tradycji i postaw w 7yciu wsp9czesnym;
Fzeroko rozumiane poj8cie upolitycznienia do5rze okreGla r9wnie7 szans8
oromneo awansu kulturalneo> kt9r6 w latach szeG:dziesi6tych wykorzystao
kino Gwiatowe; Z5li7on6 dro6 historycznych rozrachunk9w i oraniczoneo
protestu przeciw totalitarnej dominacji poszy nieco p9Kniej kinematora-ie innych
kraj9w o5ozu komunistyczneo 0 przede wszystkim w8ierska> juosowiaska>
czechosowacka 0 osi6aj6c 5ardzo wy5it0
ne dokonania artystyczne; %inematora-ie kraj9w Ameryki Vaciskiej
demaskoway spoeczn6 niesprawiedliwoG: prze7yt6 na wasnym o5szarze> cho:
polityczne wnioski st6d pyn6ce kieroway si8 w stron8 przeciwn6 i
apoloetyzoway ideoloiczne przesanie sterowanych z +oskwy Mruch9w
wyzwoleczychO; (harakterystyczne jednak> 7e -ilmy te przy caym swoim
ideoloicznym zaana7owaniu jak7e cz8sto> w5rew socjotechnice skutecznej
perswazji> realizowane 5yy z awanardow6 inwencj6 -ormaln6 @kino ku5askie z
p9Knych lat szeG:dziesi6tych> 5razylijskie cinema nowoC% +o7e dlateo> 7e
adresowane 5yy nie tyle do pu5licznoGci rodzimej> ile na u7ytek samo59jczo
ki5icuj6cych tym ruchom Grodowisk intelektualnych zachodniej $uropy i Ftan9w
Zjednoczonych; 'aleko posuni8te zr97nicowanie kina @wszak iloGciowo dominuj6ca
5ya ci6le w jeo o5r85ie masowa rozrywkaA mo7liwe 5yo oczywiGcie dzi8ki
rozwarstwieniu si8 i zaamaniu monolitu spoeczestwa masoweo; "znaczao to
zmian8 rynku; *ytworzyy si8 rupy pu5licznoGci> kt9re> cho: mniejsze od rup
od5iorc9w kina naj5ardziej masoweo> 5yy wystarczaj6co liczne> a5y uczyni: pro0
dukcj8 w peni opacaln6; A nawet w niekt9rych przypadkach zapewni: jej
oszaamiaj6cy sukces -inansowy @na przykad Eas# !ider czy WoodstockC% Zmienio
to tak7e tradycyjny ukad mi8dzy producentem a tw9rc6E autor -ilmu 0 re7yser
uzyska nawet w ,ollywood niespotykane dot6d prawa;
Zar9wno wielkie kino zachodnioeuropejskie 0 Berman> .ellini> Antonioni>
Risconti> p9Kny surrealizm w wydaniu Bunuela> kino politycznej i apolitycznej
kontestacji> maoistowskie aitki Nodarda> ale i w8ierski awanardyzm> polskie
rewizjonistyczne poszukiwania> ale i latynoskie prokomunistyczne deklaracje i
jeszcze wiele innych nie wymienionych zjawisk 0 5yo cz8Gci6 teo sameo ruchu
krytyczneo> w kt9rym wsp9czesna cywilizacja i kultura ze zdumieniem i
niepokojem przyl6daa si8 samej so5ie> pytaj6c o wasne ranice 0 raz postuluj6c
ich przekroczenie w nieznane> raz co-aj6c si8> ale 5ez wielkich nadziei; Nie
potrze5uj8 dodawa:> 7e to doGwiadczenie zapisane zostao nie tylko w kinie; Ale
waGnie w kinie w spos95 mo7e naj5ardziej do5itny> zr97nicowany i zarazem
wyra-inowany artystycznie 0 co przynioso modej muzie nie znan6 wczeGniej ran8
i kazao zapomnie: o ponurych proroctwach> wedu kt9rych nieuchronna
masowoG: oznaczaa myGlow6 druorz8dnoG: i artystyczn6 tandet8;
<ontrreformacja
Ale zapomnie: nie na duo> niestety; #eszcze przez pierwsz6 poow8 lat
siedemdziesi6tych w kinie amerykaskim widoczne 5yy wpywy 5urzliwych lat
szeG:dziesi6tych; Nawet tradycyjnie rozrywkowe atunki 0sensacyjne> ansterskie
0 wplatay w swoj6 akcj8 akcenty krytyczne; +a ekrany wr9ci czarny -ilm
sensacyjny; %ontro-ensywa kina Mdla wszystkichO przysza z naj5ardziej
nieoczekiwanej strony; %ierunek zmian koniunktury
wyczuli modzi tw9rcy am5itnych -ilm9w wyrastaj6cych z kontestacyjneo pejza7u
Ameryki lat szeG:dziesi6tych 0 Fpiel5er i Lucas; "czywiGcie nie tylko oni> ale
waGnie w ich przypadku zmiana modelu kina 5ya szcze9lnie watowna i
widowiskowa> a sukces -inansowy Fzcz8k> +oszukiwacz# zainionej <rki i Wojen
wiezdn#c( 0 szcze9lnie poci6aj6cy; I zn9w naj5ardziej poszukiwanym towarem
stay si8 hollywoodzkie 5ajdy ukadane przez cae szta5y @na przykad waGnie
zesp9 Fpiel5eraA specjalist9w tyle7 od produkcji> co marketinu;
%ontrre-ormacj8 kina masoweo par eOcellence umo7liwiy przemiany
spoeczestw zachodnich; +9wi6c naj5ardziej o9lnieE rezynacja z prometejskich
nadziei na radykaln6 napraw8 7ycia i Gwiata> a cho:5y tylko z krytycyzmu wo5ec
kulturoweo i cywilizacyjneo status Puo, stopniowe odradzanie si8 postaw
konserwatywnych> akceptacja kapitalizmu> wraz z podporz6dkowaniem si8 rynkowi
i wykorzystaniem post8pu technoloiczneo; *ypada zwr9ci: si8 jednak ku
przyczynom 5ardziej szcze9lnym> zwi6zanym z rozwojem medi9w; !ozwojem 0
oczywiGcie 0 w sensie technicznym i technoloicznym;
Zote lata szeG:dziesi6te w kinie 5yy w jakimG stopniu reakcj6 na
konkurencj8 ze strony watownie rozwijaj6cej si8 telewizji; Inne przyczyny
sprawiy> 7e kina> a przynajmniej wy5rane kina> miay sta: si8 twierdz6 sztuki
przeciwstawionej 0 jak w9wczas mawiano 0 umie do 7ucia dla oczu; Postawiono na
modsz6 i am5itniejsz6 pu5licznoG:> zwaszcza 7e i spoeczna rewolta miaa nader
wyraKne cechy metrykalneE starzy pozostaj6 w domu; * latach siedemdziesi6tych 0
a od ich poowy w spos95 5ardzo ju7 wyraKny 0 kinom przy5ya nowa> niezmiernie
roKna konkurencjaE rynek kasetowy; Fprzedawano i wypo7yczano na nim -ilmy>
ale jakoG: od5ioru eliminowaa niuanse o5razu> dKwi8ku i zaawansowane e-ekty
techniczne; %onkurencyjna strateia producent9w kinowych 5estseller9w postawia
zatem na podniesienie 5ud7etu i osi6ni8cie techniczneo standardu> kt9remu nie
58dzie m9 sprosta: post8p w dziedzinie sprz8tu elektroniczneo; A szy5koG: teo
post8pu mo7na 5yo przewidzie:; !ozpocz6 si8 wyGci> kt9ry w sensie
technicznym przyni9s oszaamiaj6ce rezultaty; F6 one trudn6 do zakwestionowania
zdo5ycz6; Zawsze lepiej mie: wi8cej mo7liwoGci ni7 mniej; Zawsze lepiej mie:
tasze i atwiej dost8pne Grodki produkcji> zawsze lepiej mie: do5ry od5i9r ni7
orszy; ZawszeL Zawsze jednak czymG si8 paci za uatwienia;
(ena uatwie
Famolot zmieni poczucie czasu i przestrzeni; &rudno je odzyska: nawet
w9wczas> dy koczymy podr97; (zy rynek -onora-iczny> -antastyczny ju7 teraz
poziom zapisu dKwi8ku zwi8kszy nasz6 wra7liwoG: muzyczn6L !aczej ode5ra
muzyce towarzysz6ce jej nieuchwytnie odczucie sacrum, przynajmniej 0
spospolitowa wra7enia> nawet w -ilharmonii nie
odzyskamy ju7 dawnej atmos-ery Gwi8ta; F6 to 5analne spostrze7enia> ale
przyjrzyjmy si8 koezystencji -ilmu z technik6 wideo; 'o tej pory kino 5roni si8
przed zapisem elektronicznym; (zy ze wzl8du na ni7sz6 jakoG: o5razu i dKwi8ku>
trudnoGci zwi6zane z jeo artystyczn6 mody-ikacj6> monta7emL 'o pewneo
momentu tak 5yo istotnie; "d do5rych kilku lat technika cy-roweo zapisu o5razu i
dKwi8ku> niekoniecznie nawet w systemie ,ih 'e-inition> po przekopiowaniu na
taGm8 -ilmow6 daje e-ekty cakowicie por9wnywalne> a niekt9rzy twierdz6> 7e
lepsze od tradycyjnej techniki -otora-icznej; +o7liwoGci trans-ormacji koloru i
dKwi8ku s6 praktycznie nieoraniczone; A produkcja staje si8 niepor9wnanie tasza
i atwiejsza 0 co oznacza dodatkowe mo7liwoGci dla tw9rcy; Na przykad mo7liwoG:
ustawienia wielu kamer i swo5odneo wy5oru uj8: w zale7noGci od przyj8tej
konwencji monta7owej; * ka7dym przypadku istnieje r9wnie7 mo7liwoG:
a5solutnie dowolneo operowania kolorem; Paradoksalniejed0nak atwoG: 0 a
inaczej m9wi6c> 5rak odpowiedzialnoGci 0 za5ija inwencj8 tw9rcz6; Ndy wszystko
mo7na poukada: tak> jak si8 chce> nie 5ardzo wiadomo> czeo si8 chce naprawd8 0
a reszt8 zdajemy na r8 przypadku; Zawsze coG z teo wyjdzie; +a pierwszy plan
wysuwa si8 o5r95ka uzyskaneo materiau 0 z wielkiej licz5y wy5ierzemy t8
wersj8> kt9ra nam odpowiada; VatwoG: niszczy precyzj8 opanowania -ormy> ale
mo7e przede wszystkim za5ija pokor8 wo5ec rzeczywistoGci 0 z zapisanej na taGmie
rzeczywistoGci mo7na wszystko zro5i: za pomoc6 odpowiednich za5ie9w
technicznych; &o nic noweo> przy tradycyjnej> -otora-icznej technice zapisu 0
r9wnie7; Podo5nie jak w sowach; Przy nowoczesnych technikach i atwoGci
uzyskiwania r97norodnych wersji op9r tych rzeczywistych ceieek> z kt9rych
z5udowana jest wizja artystyczna> wydaje si8 szcze9lnie sa5y; Nieustannie
o5ecny w sztuce kon-likt mi8dzy prawd6 0 przy r97nych mo7liwoGciach jej
de-iniowania 0 a e-ektem zostaje rozstrzyni8ty> na placu 5oju pozostaje trium-uj6cy
e-ekt;
Vatwo uzna: te wnioski za z5yt pospieszne; +a dow9d wysun6: mo7na
przykad Z5iniewa !y5czyskieoE 'la nieo technika i mo7liwoGci> jakie ona
stwarza> s6 wyzwaniem; *ie> co chce osi6n6:> i wie jednoczeGnie> 7e ani
tradycyjne narz8dzia pracy -ilmowca> ani naj5ardziej zaawansowana technika w jej
zuni-ormizowanym wydaniu nie s6 w stanie tym wymaaniom sprosta:; +o7e co
najwy7ej pom9c> ale warsztat pracy trze5a zaprojektowa: samemu; I !y5czyski
ro5i to z nadzwyczajnymi e-ektami; +yGl8 jednak> 7e jest to wyj6tek potwierdzaj6cy
reu8; *i8cej wyj6tk9w mo7na zapewne znaleK: w oso5nej ju7> ch8tnie
eksperymentuj6cej i awanardyzuj6cej kateorii sztuki wizualnej> kt9ra wyrosa z
techniki wideo; Ale to oso5ny pro5lem> ci6le jest to dyscyplina marinalnie o5ecna
na rynku kulturalnym i dlateo koncentruj8 uwa8 na kwestii zastosowania nowych
technik przy produkcji MnormalneoO -ilmu;
Zmor6 szkolnictwa -ilmoweo 5ya zawsze z5yt maa iloG: zaj8:
praktycznych z kamer6; * czasie caej nauki studenci mieli mo7noG: sa0
modzielneo nakr8cenia zaledwie kilku kr9tkich etiud; Przyczyn6 5yy oczy0
wiGcie wysokie koszty; #ak7e wielkie mo7liwoGci otworzya zatem tania technika
wideo\ AjSednak okazuje si8> 7e przyzwoite uczelnie niemal zupenie z tych
mo7liwoGci nie korzystaj6; *aGnie dlateo> 7e atwoG: demoralizuje> 7e student>
kt9ry mo7e liczy: na to> 7e z kilku al5o i kilkudziesi8ciu odzin nakr8coneo
materiau uda mu si8 wy5ra: -rament Mtra-ionyO> rewelacyjny> nie nauczy si8 tak
operowa: inscenizacj6 i technik6> a5y e-ekt 5y z5ie7ny z zao7eniami;
* podo5ny spos95 niemal cakowitej zaadzie ule atunek kreacyjneo
-ilmu dokumentalneo @nie 58d8 wyjaGnia tej pozornej sprzecznoGciA 0 cho:5y taki>
jaki reprezentowao polskie kino dokumentalne; 'ecydoway o tym r9wnie7 inne>
cho: sprz87one z technicznym rozwojem medi9w przyczyny; Paradoksem jest> 7e
9wnym powodem trudnej sytuacji kina dokumentalneo jest nadmiar popytu;
&elewizje caeo Gwiata wymaaj6 oromnej iloGci audiowizualnej in-ormacjiE liczy
si8 news, 5ezpoGredni zapis wydarze przekazany z 5yskawiczn6 szy5koGci6P na
artystyczne opracowanie przekazu nie ma czasu; &ym waGnie zadaniom najlepiej
potra-i sprosta: technika elektromanetyczneo lu5 cy-roweo zapisuP ci87ka> w
sensie dosownym i przenoGnym> machineria taGmy -ilmowej im nie sprosta; Ale
dy5y nawet za pomoc6 nowszych technik przekazany zosta naj5ardziej
wyra-inowany zapis> to r9wnie7 nie wytrzyma konkurencji 0 w poGpiechu i natoku
zostanie co najwy7ej sprowadzony do wsp9lneo mianownika; 'ziennikarska
rejestracja -akt9w zostanie przeniesiona r9wnie7 i do 5ardziej zo7onych -orm
-ilmowych; &rwaoG: dziea 0 przedmiotu artystyczneo> oddziauj6ceo
potencjalnie poza czasem sweo powstania> adresowaneo r9wnie7 Mdo
potomnoGciO zostaje wyparta przez doraKnoG: nowoGci> -antomu aktualneo
zdarzenia> skazaneo na niemal natychmiastowe zapomnienie> dostosowaneo do
telewizyjneo medium> kt9re 7yje z potopu in-ormacji; NdzieG pozostaj6 one w
archiwach> a5y po latach 0 w jakimG wy5orze 0 su7y: GwiadomoGci historycznej>
odtwarza: to> co 5yo> a przynajmniej to> co uwa7ano za news% Niestety nawet tam>
dzie te archiwa s6> zapis nie przechowa si8 duo> pi8t6 achillesow6 zapisu
manetyczneo jest jeo nietrwaoG:; +ateriay uznane za naj5ardziej wartoGciowe
trze5a z powrotem kopiowa: na taGm8 -ilmow6;
B6dKmy jednak cho:5y w miar8 0 5o przecie7 nie na tym polea nasze
zadanie 0 sprawiedliwi; )powszechnienie zapisu manetyczneo> kt9re wkr9tce
zacz8to nazywa: rewolucj6 kasetow6> umo7liwio zatrzymanie teo> co mimo
trwaeo zapisu -otora-iczneo pozostawao tylko wspomnieniem dw9ch odzin
sp8dzonych w kinie; Nadao 5ardziej konkretny> 5o 5ardziej dost8pny wymiar
-ilmowi 0 przedmiotowi artystycznemu; (97 z teo> 7e w postaci niedoskonaej> w
pewnym sensie nawet okaleczonej; Lepiej tyle ni7 nic; (ho: znowu za pewn6 cen8;
(iekawe> 7e wynalazek> kt9ry powinien podnieG: presti7 waGnie tych -ilm9w> kt9re
z racji wewn8trzneo skomplikowania nadaj6 si8 do ol6dania i prosz6 o ol6danie
po wielekro:> przeciwnie 0 rozszerzy rynek -ilm9w 5yle ja0
kich> przeznaczonych waGnie do jednorazowej konsumpcji> dostosowanej swoimi
wymaaniami do technicznych mo7liwoGci medium; Zyskay tylko elity
kinoman9w i specjaliGci od analiz> kt9re odt6d mo6 si8 opiera: na czymG 5ardziej
konkretnym ni7 wspomnienia;
$-ekt czy prawdaL
Zauwa7myE Zar9wno w wielkiej produkcji przeznaczonej dla kin dys0
ponuj6cych naj5ardziej doskonaymi Grodkami technicznymi> jak i w masowej
siekance dla rynku kasetoweo @nie s6 one oczywiGcie wyraKnie oddzieloneA
nast6pia eskalacja poGciu za silnym e-ektem przyci6aj6cym uwa8 widza; *
pierwszym przypadku podsycana przez mo7liwoG: wykorzystania technicznej
doskonaoGci> kt9rej nie sprosta konkurencja ze strony innych medi9w> w druim 0
paradoksalnie 0 przez koniecznoG: prze5icia si8 przez wasne niedoskonaoGci;
*kr9tce zreszt6 techniczne uwarunkowania przestan6 ra: rol8 0 w momencie
upowszechnienia ('0!"+09w i pokonania wszystkich sa5ych oniw ich
odtwarzania; 'wa przeciwne wektory spotkaj6 si8 w jednym punkcie 0 j8zyka
wypowiedzi paraartystycznej> kt9ry ju7 o5ecnie wydaje si8 dominuj6cy;
Poo za e-ektem przejawia si8 w wy5orze atunk9w warantuj6cych
atrakcj8E Inwazja w6tk9w sensacyjnych i kryminalnych 0 oso5no i w zjawisku
mieszania si8 atunk9w; * do5orze temat9w @5o przecie7 nie MtreGciOAE przemoc>
wat> z5rodnia> seks> mioG: sentymentalna; "czywiGcie 7aden z tych atunk9w czy
temat9w nie przes6dza o wartoGci zjawiska artystyczneo; Ale przejawia si8 tak7e 0 i
ta tendencja wydaje si8 trwalsza 0 na 5ardzo r97nych planach -ormalnych> wi8cej 0 w
pewnej ewolucji j8zyka -ilmoweo; $wolucjiL 0 tak> 5o dokonywaa si8 ona w czasie
i ci6le jeszcze mamy do czynienia z sytuacj6 nie w peni jednorodn6> cz8Gciowo
zr97nicowan6; Por9wnuj6c jednak kino lat szeG:dziesi6tych 0 przy caym
nie5ezpieczestwie> jakie przynosi takie uo9lnienie 0 z kinem dzisiejszym>
nale7ao5y m9wi: raczej o rewolucji; Zacznijmy od 5ardzo szcze9oweo
przykaduE dKwi8ku w -ilmie> najprostsza> ale i umykaj6ca uwai konstatacjaE jest on
5ez por9wnania oGniejszy; "dpowiedzialnoGci6 nie o5ci67ymy ka5iniarzy> kt9rzy
reuluj6 poziom emisji dKwi8ku; +a -estiwalach 5owiem poziom ten reuluj6
realizatorzy 0 a tam jest zdecydowanie najoGniej; Im wi8kszy -estiwal> tym wi8cej
decy5eli; Parametry zapisu i aparatury odtwarzaj6cejL &ak> oczywiGcieP najsa5sze
oniwo teo acucha zwi8kszaj6c swe akustyczne mo7liwoGci zwi8ksza zarazem
dopuszczalny> poz5awiony znieksztace poziom dKwi8ku; A wysoki poziom
dKwi8ku pozwala uczyni: syszalnymi i najwi8ksze amplitudy dra> i naj0
su5telniejsze niuanse; (zy lepszy jest dKwi8k 5oatszy> czy to do5rze> kiedy w kinie
mamy naoGnienie por9wnywalne z sal6 koncertow6L (zy mo7e lepiej sucha:
muzyki z adapteru MBam5inoOL A mimo to sprawa nie jest tak prosta; Bo dKwi8k jest
5oatszy w sensie akustycznym> a zarazem
dramaturicznie> jako Grodek artystyczneo wyrazu nie przewy7sza 5ynajmniej
Gcie7ki dKwi8kowej z ?0morderc# .ritza Lana @CH?3A; !aczej przeciwnie 0jest od
niej zazwyczaj nieskoczenie u5o7szy; * dzisiejszych salach kinowych dKwi8k jest
oGniejszy nie tylko po to> a5y 5y lepszy> ale r9wnie7 dlateo> 7e5y syna
emocjonalny 5y 5ardziej aresywny> e-ekt 0wyrazistszy; (zy trze5a dodawa:> 7e
przy z5ytniej poda7y Grodk9w eks0presywnych nast8puje ich in-lacja> a 5oactwo 0
w5rew technicznym parametrom 0 zmienia si8 w u59stwo ouszaj6cych e-ekt9w;
(zy zapis 'ol5y Ftereo wz5oaci mo7liwoGci wyrazuL &eoretycznie 0 z pewnoGci6;
Vatwo s-ormuowa: wyjaGnienie> 7e dKwi8k kwadro-oniczny po85ia iluzj8> a
przez to i zaana7owanie widza> kt9ry czuje si8 o5ecny w Grodku przedstawianych
wydarze> nie odradza si8 wyodnie od -antomatycznej rzeczywistoGci; !9wnie7 i
w sensie moralnym 0 pro5lemy innych ludzi> do5ra i za istniej6ceo Gwiata> staj6
si8 jeo wasnymi pro5lemami> 5ez 5ariery> 5ez ol6dania Gwiata przez pancern6
szy58; Idea 0 nieprawda7L &ymczasem atwo stwierdzi:> 7e dzieje si8 raczej
przeciwnie; $-ekt 'ol5y jest e-ektem waGnie> popisem pewnych mo7liwoGci>
wzmacnia wraenie, i7 rom uderzy dzieG niedaleko> ale tylko wra7enie 0 podczas
spektaklu> kt9ry olGniewa nas cyrkowymi sztuczkami; !zeczywistoG:
przedstawiona staje si8 dzi8ki temu jeszcze 5ardziej> a nie mniej umowna; $-ekt
autono0mizuje si8 w o5r85ie dziea> przestaje mie: inne -unkcje> jest tylko e-ektem;
(harakterystyczne> 7e w wielu przypadkach> zwaszcza dy muzyk8 do -ilmu
komponuj6 znani kompozytorzy> staje si8 ona odr85nym dzieem @towaremA i
jednoczeGnie z -ilmem wydana zostaje w postaci pyty ('; I nie wiadomo ju7> co
czemu su7y> czy muzyka su7y -ilmowi> czy przeciwnie 0 -ilm jest cz8Gci6
kampanii promocyjnej nowej pyty;
+o7na jednak powiedzie:> 7e kopoty z 'ol5y s6 naturaln6 cen6> jak6 si8
paci za nowy wynalazek> rzechem okresu szczeni8ceo> i ju7 teraz wskaza:
narania> kt9re speniaj6 jak7e znacz6ce -unkcje> al5o te7 muzyk8 idealnie
wkomponowan6 w dzieo> a zarazem wartoGciow6 i odn6 wielkieo sukcesu poza
tym dzieem> jako utw9r niezale7ny; +o7na arumentowa:> 7e wynalazki
techniczne rozszerzaj6 skal8 mo7liwoGci tw9rcy> a spos95> w jaki zostan6
wykorzystane 0 czy jak nowa za5awka w r8ku dziecka> czy z pen6 GwiadomoGci6
artystyczneo wykorzystania 0 zale7y ju7 tylko od jeo inwencji> zdolnoGci
kreatywnych i uczciwoGci; A przewaa marnych zastosowa nad do5rymi jest
naturaln6 konsekwencj6 -aktu> 7e nieatwo 5y: wy5itnym artyst6 i zawsze 58dzie
ich mniej ni7 przeci8tnych> posusznych modzie wyro5nik9w; Ue stosowanie
technicznych nowinek nie jest 5ynajmniej o5owi6zkiem> lecz kwesti6 wy5oru> i 7e
powstaje dziG na przykad wcale niemao -ilm9w czarno05iaych lu5
monochromatycznych jako 5ardziej odpowiadaj6cych koncepcji artystycznej; &o
wszystko prawda> ale m9wimy o zjawiskach w makroskali> mo7na je przezwyci87y:
i iG: pod pr6d> wszak7e z coraz wi8kszym wysikiem; Z -aktem> 7e przy projekcji
-ilm9w czarno05iaych w telewizji ol6dalnoG: spada wielokrotnie> liczy: si8 musz6
nie tylko waGciciele sieci> ale i producenci -ilm9w;
* oromnejX wi8kszoGci kraj9w telewizjXe nadaj6 wy6cznie -ilmy du55ino0
wane @stacje polskie s6> o5ok 5rytyjskich> wyj6tkiem 5udz6cym nie tylko
politowanie> ale i pewnoG:> 7e tylko nieuleczalne u59stwo jest powodem
teo anachronizmuA> a kto mia okazj8 zo5aczy: i usysze: na przykad
#eanne +oreau m9wi6c6 po niemiecku nie 58dzie mia w6tpliwoGci> jaki to
horror z punktu widzenia artystyczneo; Ale i w kinach ranic8 sukcesu
wyznacza decyzja o du55inu podj8ta przez dystry5utora;
Psedoinformacja
&eo rodzaju naciski stwarzane metod6 -akt9w dokonanych @stan0
dardu zaakceptowaneo przez widowni8A s6 nie tylko coraz rzadziej i z co0
raz wi8kszym trudem przezwyci87ane> ale wpywaj6 r9wnie7 na ewolucyjne
zmiany j8zyka -ilmoweo> nie tylko w produkcji masowej> ale i -ilmach
uznawanych za wy5itne osi6ni8cia kina artystyczneo;
*ielki boom in-ormacyjny zwi6zany z rozwojem medi9w> najpierw
radia i telewizji> p9Kniej telewizji satelitarnych i ka5lowych> niepomiernie
wzmocniony przez nowoczesn6 telekomunikacj8> powszechn6 kompute0
ryzacj8> lo5alne sieci w rodzaju Internetu> nie m9wi6c ju7 o przyszej
in-ostradzie 0 wszystko to zmienio nie tylko stosunek od5iorc9w do in-or0
macji> ale i ksztat> w jakim pojawia si8 ona w mediach; In-ormacja w oczy0
wisty spos95 dewaluuje si8> iloG: za5ija mo7liwoGci wchoni8cia> prze7ycia i
hierarchizacji 0 hierarchizacja przestaje 5y: wy5orem od5iorcy> przechodzi
na wasnoG: nadawcy> a co za tym idzie 0 j8zyka> dzi8ki kt9remu jest
-ormuowana; &rudnoG: prze5icia si8 z in-ormacj6 w mediach powoduje> 7e
jedynie skutecznym staje si8 j8zyk szcze9lnie atrakcyjny> e-ektowny>
oddziauj6cy w wi8kszym stopniu na podGwiadome mechanizmy i hierarchie
wartoGci; #est to tym 5ardziej wa7ne> 7e j8zykiem takim przemawia si8 w
walce rynkowejE #8zyk reklam staje si8 prototypem nowoczesneo j8zyka
-ilmoweo; Zymunt Bauman charakteryzuje wsp9czesn6 rewolucj8
in-ormatyczn6 jako Mstawianie poza nawiasem> lu5 otwarte pomniejszanie>
roli [treGciZ przekazu przy jednoczesnej koncentracji na pomiarach
iloGciowych; In-ormacyjna wartoG: przekazu> pojmowana jako wartoG: wy0
mierna> zostaa oddzielona @wyemancypowanaA od semantycznej zawartoGci
przekazywanych twierdzeO AWieloznaczno nowoczesna, nowoczesno
wieloznaczna, *arszawa CHH=> s; 2==A; #edn6 z konsekwencji tej
emancypacji jest takie uksztatowanie przekazu> a5y dominacja nadawcy
nad od5iorc6 5ya mo7liwie jak najwi8ksza> dru6 to> 7e treG: in-ormacji ma
co najwy7ej znaczenie podrz8dne;
.ilmowym odpowiednikiem teo rodzaju sytuacji in-ormacyjnej jest
j8zyk wideoklip9w 0 przenikaj6cy coraz wyraKniej do kina -a5ularneo>
mimo i7 traci w tym momencie sw9j zwi6zek z -unkcjami reklamowymi;
#eo domen6 jest pseudoin-ormacja> klimat niejasnych> tajemniczych> ale
powa5nie opakowanych znacze; * szy5kim rytmie monta7owym 0 wa70
na jest iloG: Marument9wO; *iadomo> co nale7y kupi: 0 piosenk8> przekona: zaG
ma do teo mo7liwie nieokreGlony> ale jak najsilniejszy> manetyczny e-ekt;
Z5iorowa hipnoza muzyczno0wizualnaE *aGnie w tej -ormule dominacja nadawcy
nad od5iorc6 jest najsilniejsza; &ym 5ardziej 7e nie narzucaj6c znacze stwarza
pozory niemal anarchicznej swo5ody wy5oru> dopenienia przez wyo5raKni8; (97 z
teo> 7e jest to wyo5raKnia pre-a5rykowana 0 dla innej nie ma ju7 w tym Gwiecie
miejsca;
(hc6c nie chc6c ol6daem od czasu do czasu ulu5iony przez mojeo
kilkuletnieo w9wczas syna japoski serial rysunkowy o 79wiach Ninja; Przerazia
mnie w nim nie tyle nieudolna animacja> widywaem orsze> cho:5y r9wnie7
japoskie> komputerowe> w tym Iudown) podr, wedu Felmy Laerlo-> nie tyle
nawet 5rutalnoG: co druiej sceny> 5o jest to 5rutalnoG: skonwencjonalizowana i
przez to o wiele mniej dojmuj6ca ni7 na przykad w *ozio'ku ?ato'ku, naj5ardziej
ra76cy 0 i nie5ezpieczny 0 5y waGnie niewiaryodny zalew pseudoin-ormacji>
pseudowydarze> pseudoakcji; Pseudo> 5o nic si8 tu nie dzieje w jakimkolwiek
loicznym porz6dku> nie ukada w 7adn6 caoG: 0 nikt nie potra-i powt9rzy:> co
waGciwie si8 dziao; *i8cej 0 teo rodzaju pytanie chopak uznawa 0i susznie 0 za
Kle postawione> nic nie rozumiesz 0 to 5ya jedyna odpowiedK; C rzeczywiGcie> 5o
rozumienie polea tu na tym> 7e nie ma nic do rozumienia; *yo5raKnia dziecka
zostaje w takim -ilmie poddana oromnej iloGci pseudoemocjonalnych 5odKc9w>
znowu pseudo> 5o w takim natoku nic nie mo7e 5y: traktowane powa7nie> nie
ukadaj6 si8 one nawet w sekwencj8 zdarze> nast8pstwo 0 przyczyna 0 skutek
dotyczy co najwy7ej zdarze s6siaduj6cych; By: mo7e nawet wyra5ia to pewn6
techniczn6 sprawnoG: percepcjiE Podo5no w Ftanach dzieci ol6daj6 zazwyczaj
-ilmy na wideo z szy5koGci6 przewijania taGmy; Ale powr9t do wynalazku
Nuten5era z jeo mozolnym odczytywaniem i niuansami narracji jest co najmniej
utrudniony 0jeGli w o9le mo7liwy w takim ksztacie> do jakieo przywyko
cokolwiek starsze pokolenie; Ale po c97 si8a: do tak szacownych za5ytk9wL *
niewiele lepszej sytuacji jest i sztuka audiowizualna> to znaczy kino> nazwijmy je tak
0 5ardziej tradycyjne;
*spominam o tym nie tyle w celach anedotycznych> ile po to> a5y
uGwiadomi:> 7e dianoza o5ecnej sta5ilizacji audiowizualneo typu kultury jest
okreGleniem tak o9lnym> 7e wi8cej r97nic skrywa i zaciera ni7 cech wsp9lnych
6czy mianownikiem; AudiowizualnoG: lat szeG:dziesi6tych i dziewi8:dziesi6tych
to dwie zupenie inne audiowizualnoGci; !97nic8 powoduje i okreGla nie tylko
dokonana w ci6u tych trzydziestu lat rewolucja in-ormatyczna> ale i zmiana
pokole; *tedy audiowizualnoG: tworzona 5ya i od5ierana przez dzieci Mepoki
Nuten5eraO> dla dzisiejszej pu5licznoGci 0 wyksztaconej na +&R 0 Berman czy
Antonioni to sowa r9wnie o5ce jak Gw; Auustyn czy .aulkner; 'opuszczamy
istnienie licznych wyj6tk9w;
Pu5licznoG: staa si8 mniej ni7 kiedykolwiek przewidywalna r9wnie7 dla
producent9w> nidy nie wiadomo> co kupi> na co zareauje entuzja0
stycznie; *cale nie jest tak> i75y przyjmowaa tylko 5ezwartoGciowe Gmieci
zmajstrowane wedu receptury> kt9rej pewne wskaKniki zostay wy7ej
wymienione; Ale od5iera -ilmy wedu tajSemniczeo> znaneo tylko so5ie kodu;
Zjawisko tak zwanych M-ilm9w kultowychO sp8dza sen z oczu zar9wno krytyk9w>
jak i producent9w; (ho: pewne cechy j8zykowe s6 wsp9lne przynajmniej dla cz8Gci
-ilm9w> kt9re modzie7 wr8cz rytualnie adoruje> to M-ilm9w kultowychO nie udao
si8 jak dot6d Gwiadomie produkowa:; #eGli na przykad -ilmy Lyncha> %aurismaki>
Almod9Tara> Bessona maj6 pewne cechy wsp9lne i ich MkultowoG:O zostaa jako
tako rozpoznana> to !ejs Piwowskieo @w PolsceA pozostaje nieodadniona
zaadk6;
(i6le jednak istnieje pu5licznoG:> kt9ra szuka w kinie wra7e ar0
tystycznych; (ho: jest to mniejszoG:> to jednak mniejszoG: na tyle liczna> a5y warto
5yo dla niej podj6: ryzyko produkcji; !yzyko zreszt6 0 w przypadku -ilm9w o
oraniczonym 5ud7ecie 0 mniejsze ni7 to kiedyG 5ywao; Zmniejszy je oromny
popyt na -ilmy zwi6zany z iantycznym rozwojem telewizji ka5lowych; $mituj6
one oromn6 iloG: 5ezwartoGcioweo Gmiecia> ale s6 7aroczne i wszystko7erne>
zmieszcz6 tak7e w swoim proramie> od czasu do czasu> produkcj8 5ardziej
am5itn6; A wystarczy> 7e -ilm zostanie sprzedany kilku stacjom telewizyjnym i
nakady produkcyjne co najmniej si8 zwr9c6; +a to zreszt6 wielorakie skutki>
niekoniecznie korzystne; Z jednej strony umo7liwia produkcj8 -ilm9w
am5itniejszych> z druiej jednak zapewnia 5yt miernotom; Ndy nie wystarczaj6
mechanizmy ekonomiczne w sukurs kinu artystycznemu idzie rozwini8ty 0
zwaszcza w $uropie 0 system sponsorowania; Zoranizowany w o5r85ie poszcze0
9lnych kraj9w i mi8dzynarodowy;
Nowe kino artystyczne
Powstaje dzi8ki temu wcale niema'o -ilm9w> kt9re okreGli: nale# jako
artystyczne; Powiedzia5ym nawet> 7e ta MartystycznoG:O jest 5ardziej ni7
kiedykolwiek ostentacyjna; "stentacyjna odr85noG: j8zyka wydaje si8 cz8sto celem
samym w so5ie; *aGnie w przypadku kina codzienneo 0to mo7e lepsze okreGlenie
ni7 w6tpliwa dla koneser9w rozrywka; Paradoksalnie dzi8ki reakcjom o5ronnym
od7ywa w kinie mit awanardy> post8pu w sztuce> 5ezwzl8dnej nowoGci jako
cechy konstytutywnej sztuki; Za przykad mo7na poda: zadziwiaj6c6 wGr9d
zaorzaych kinoman9w popularnoG: 0 wyra-inowaneo> ale przecie7 i
hermetyczneo ilustratora 0 Nreenawaya; &rze5a jednak wyraKnie powiedzie:> 7e
kino skupione na samym j8zyku artystycznej wypowiedzi to mimo wszystko
iloGciowy marines nawet w kateorii -ilm9w> kt9re poszukuj6 am5itniejszej
pu5licznoGci; +arines zastanawiaj6cy przez to> 7e znalaz so5ie wyodn6 nisz8
ekoloiczn6> ale jednak marines 0 szerszy> jeGli uwzl8dni: -ilmy kr9tko0
metra7owe i eksperymenty z technik6 wideo; Bardziej jednak istotne s6 zmiany>
kt9re zaszy w j8zyku -ilm9w adresowanych do masowej> ale wy0
maaj6cej pu5licznoGci> zrealizowanych przez tw9rc9w> kt9rzy zostali uznani za
najwy5itniejszych przedstawicieli wsp9czesneo kina artystyczneo; +yGl8> 7e
do5rym przykadem jest ewolucja> jak6 przesza tw9rczoG: re7ysera> kt9ry odni9s
w ostatnich latach najoGniejszy mo7e sukces 0zwaszcza w $uropie 0 %rzyszto-a
%ieGlowskieo; $wolucja od +ersonelu, Spokoju i <matora do +odw,jneo #cia
Weroniki, &rzec( kolor,w 0i o5ecneo> Gwiadomie wy5raneo milczenia @artyku
5y pisany tu7 przed przedwczesn6 Gmierci6 znakomiteo art#st#C% &o pasjonuj6ce
zjawisko odne szcze9owych studi9w 0 w tym miejscu wskaza: mo7na tylko
kierunek zmian> najo9lniej m9wi6cE Zdecydowane przesuni8cie od prawdy @praw0
dy o konkretnym miejscu i czasie> o ludzkich jednostkach 7yj6cych tu i teraz i o
caej spoecznoGci> 6cznie z istniej6cymi i podleaj6cymi erozji wi8zami
spoecznymi> o podstawowych kon-liktach> kt9re rozamuj6 pozorny adA w stron8
e-ektu; "d autora> kt9ry ol6da sw9j Gwiat i wymierza mu wasn6 miar8
sprawiedliwoGci> do autora> kt9ry myGli przede wszystkim kateoriami od5ioru;
Autor oranizuje spektakl> kt9ry musi si8 podo5a:> przykrawa sam6 rzeczywistoG:
do wymiar9w na tyle a5strakcyjnych> a5y a5strakcyjny ju7 widz @$uropejczykA nie
musia si8 wysila: przy pr95ie identy-ikacji; Wzmacnia wsz#stkie synay
emocjonalne 0 za pomoc6 po mistrzowsku wykorzystanej techniki 0 i jednoczeGnie
wyadza konturyE nie znajdziemy tu ju7 wczeGniejszych chropowatoGci> pokornych
wo5ec realnej materii 7ycia; +odw,jne #cie Weroniki opiera si8 na wierze w ist0
nienie czeoG takieo jak dusza; Ale na jakiej teorii opiera si8 e-ektowne
rozszczepienie 0 na reinkarnacjiL " to ju7 pyta: nie wolno; 'o niewu i rozpaczy
doprowadzay %ieGlowskieo por9wnania jeo -ilm9w z tw9rczoGci6 najwi8kszych
mistrz9w 0 Bermana czy .ellinieo 0 tych> kt9rych sam ceni najwy7ej; Pos6dzono
o o kokieteri8 0 %ieGlowski zna r97nic8 mi8dzy artyzmem a do5rym rzemiosem;
#ednoczeGnie uwa7a> 7e takich -ilm9w> jakie tworzyli mistrzowie> zro5i: ju7 nie
mo7na> napisana przez %ieGlowskieo wspaniaa analiza ?ilczenia Bermana 5ya
jak5y poGredni6 odpowiedzi6 na ci6le zadawane pytanie> dlaczeo ro5ienie -ilm9w
przestao o 5awi:; +imo 7e wyst8puj8 tu w roli etatoweo czarnowidza> chcia5ym
wierzy:> 7e pozostaje jakaG nadzieja; I czasem mimo wszystko przekonuj8 si8 w
kinie> 7e trze5a tylko 5ardzo chcie:;
Polskie zamro7enie i rozmro7enie
Przy okazji warto jeszcze wspomnie:> jak ten proces prze5iea w Polsce;
"t97 zupenie inaczej; Z pewnym op9Knieniem> ale za to w 5ardzo szy5kim tempie
przeszliGmy rewolucj8 kasetow6 i ka5low6; *pyw tej pierwszej na rodzime kino
5y w druiej poowie lat siedemdziesi6tych i pierwszej osiemdziesi6tych niejako
zamro7ony przez sytuacj8 polityczn6 i -unkcje> jakie Mkino moralneo niepokojuO
wypeniao wo5ec z5iorowej GwiadomoGci; Po rozmro7eniu e-ekt okaza si8
piorunuj6cy i 5ez najmniej0
szej przesady katastro-alny; Nie tyle nawet dla polskieo kina 0 cho: i tu
o5serwujemy od do5rych kilku lat zau5ienie tw9rc9w> niemo7noG: odnalezienia
wasneo jX8zyka i porozumienia z pu5licznoGci6> kt9ra nale staa si8 a5strakcyjna
0 ile waGnie w s-erze z5iorowej GwiadomoGci 5om5ardowanej mieszanin6
reklamowych mit9w kultury masowej; Adresowane do pu5licznoGci przyotowanej
na t8 aresj8 rynkowej konkurencji mity kultury masowej ro5i6 wi8cej zeo w
spoecznoGciach> kt9re nie wyro5iy so5ie jeszcze mechanizm9w o5ronnych;
Zwaszcza w momencie trudnej trans-ormacji ustrojowejE "znacza to 5owiem
watowny i w znacznej cz8Gci nie uGwiadamiany so5ie przez podmioty wzrost
aspiracji materialnych i to w oderwaniu od czasu i pracy> kt9ra po76dane do5ra po0
zwala osi6n6:; Na prostej zasadzieE inni to maj6; Powoduje to oczywiGcie wzrost
-rustracji niezale7nej od rzeczywistych pro5lem9w z utrzymaniem si8 na
powierzchni tak 5ardzo zmienionej sceny 7ycia ekonomiczneo i w o9le
pu5liczneo; &a -rustracja> neatywna ocena dokonuj6cych si8 przemian> w
znacznym stopniu niezale7na od rzeczywistej pozycji materialnej> staa si8
ulu5ionym polem ry walcz6cych o wadz8 polityk9w; &o oczywiGcie mo7e jedynie
po85i: -rustracj8E tym razem r9wnie7 i tych> kt9rzy ten spektakl za
poGrednictwem medi9w ol6daj6;
!ola medi9w niepomiernie wzrosa; N9wnie ze wzl8du na trans-ormacj8
ustrojow6E * komunizmie media przekazyway jedynie o-icjaln6> po76dan6 przez
parti8 i rz6d wykadni8 sytuacji spoecznej> ekonomicznej> politycznej; *
warunkach demokratycznej ry o wy5orc8 media stay si8 9wnym tej ry
instrumentem; Literatura i inne rodzaje sztuki 0 istotne do tej pory ze wzl8du na
nieodst8pne od samozwaczej wadzy marzenie o leitymizacji i no5ilitacji
kulturoweo parweniusza 0 watownie straciy swoje znaczenie; * tym r9wnie7 i
kino; *ystarczy przejrze: pierwsze strony azet z ostatnich kilku latE niemal w
ka7dym numerze znajdziemy komentarz do walki o media> podczas dy dziay
kulturalne odra5iaj6 sw6 skromn6 paszczyzn8 o5ok k6cika dla -ilatelist9w>
szachist9w i poradnika dla w8dkarzy;
Inwazja medi9w oderaa oromn6 rol8 w niezmiernie niepokoj6cym
zjawisku watownej polaryzacji na kulturaln6 elit8 i mas8 0 5y: mo7e po raz
pierwszy od wielu lat tych waGnie poj8: nale7y u7ywa:; Niepokoj6cym ze
wzl8d9w politycznych 0 poprzednie wy5ory prezydenckie wraz z elektoratem
Ftan6 &ymiskieo po raz pierwszy ujawniy skal8 teo zjawiska; Ale tak7e i poza
doraKnym kontekstem; 'am przykad> ka7dy mo7e o uzupeni: wasnym
doGwiadczeniem> ale przecie7 i dokumenty socjoloiczne odnotowuj6 to zjawiskoE
Zmiana charakteru su5kultur modzie7owych; Na -estiwal -ilm9w Grodkowej i
wschodniej $uropy> kt9ry od5ywa si8 w Vaowie> przyje7d7a rokrocznie wspaniaa
moda pu5licznoG: zainteresowana nie tylko kinem artystycznym> ale i tym> co
dzieje si8 z kinem polskim> kinem kraj9w 5atyckich> kinem rosyjskim> ukraiskim>
5iaoruskim> czeskim> w8ierskim;;; Fala kina poo7oneo nad 5rzeiem pi8kneo
jeziora p8ka w szwach nawet w czasie upa9w; Niemal r9wnie liczn6
pu5licznoG: przyci6aj6 dyskusje; Lecz s6 tak7e pokazy -ilm9w dla szerszej
pu5licznoGci w am-iteatrze pod oym nie5em; Na te pokazy 0 zwaszcza dy
prezentowane s6 -ilmy w rodzaju +s,w czy ?'od#c( wilk,w, Gci6a oromny tum
dziczy 0 z wielk6 niech8ci6 u7ywam teo sowa> cho:5y dlateo> 7e5y nie zasu7y:
na miano zorszoneo modym pokoleniem dziadka; Pijanych al5o co najmniej
podpitych nastolatk9w> kt9rych sownictwo> niezale7nie o teo> czy s6 to
modziutkie dziewczyny czy chopcy> z jakieo Grodowiska> z jakiej warstwy
spoecznej zdaj6 si8 pochodzi:> oranicza si8 do trzech s9w i ich derywat9w; &en
j8zyk 58dzie ksztatowa ich marzenia i wyo5raKni8> w nim 58d6 wyra7a: swoje
uczucia i niepokoje; &o cakiem nowe zjawisko> jeszcze dwa0trzy lata temu
oraniczao si8 do marinesu;
!ola medi9w przy jeo ksztatowaniu nie 5ya mo7e najwa7niejsza> ale warto
na ni6 zwr9ci: uwa8; #est to ju7 pokolenie> kt9re nauczyo si8 ol6da:> ale nidy 0
czyta:; "l6da to waGnie> co mu media usu7nie serwuj6; "l6da i sucha; Za
przejaw najwy7szeo wtajemniczenia uznaje j8zyk> kt9reo u7ywa Linda w +sac( i
wcale ju7 licznych -ilmach Mpsompo0do5nychO 0 nie o5ra7aj6c niewinnych
czworono9w; Za przykad do naGladowania 0 nihilistyczn6 postaw8 wo5ec
wszystkieo i wszystkich; A na widok swojeo idola wpada w z5iorowy sza; nie
por9wnujmy teo z histeri6 nastolatk9w na koncertach Beatles9w czy
!ollinstons9w; PrzepaG: mi8dzy muzyk6 tamtej epoki 0 muzyk6> ale i sowami
piosenek 0 a wsp9czesnym rappem @r9wnie7 i w polskim wydaniu takieo na
przykad kieleckieo 5arda LirojaA nie da si8 por9wna: z r97nic6 mi8dzy I9
S#m"oni) a neapolitask6 canzon6; Bo w pierwszym przypadku jest to r97nica mi80
dzy nihilizmem a a-irmacj6 jakichG wartoci, mi8dzy 5ar5arzystwem a kultur6;
Pu5licyGci i socjoloowie pochylaj6 si8 uwa7nie nad przyczynami takiej waGnie
-ormy modzie7oweo 5untu> staraj6 sieje zrozumie: i zrozumie: modych ludzi;
Fusznie; Ale ryzykuj6c nawet podejrzeniem o starcze zrz8dzenie> 7e modzie7 jest
nie taka jak trze5a @zawszeA> od -akt9w wypada jednak przejG: do oceny realnych
nie5ezpieczestw i nie uchyla: si8 od mocnych s9w; Zwaszcza 7e wcale nie jest
pewne> czy nie mamy do czynienia z nowym jakoGciowo zjawiskiem i wpisywanie
o w schemat starych jak Gwiat mi8dzypokoleniowych nieporozumie prowadzi do
nieporozumie poznawczych; (ho: mam oczywiGcie nadziej8> 7e nie jest to
zjawisko trwae> 7e pod tym odstr8czaj6cym opakowaniem kryj6 si8 nieusuwalne> to
znaczy> odnawiaj6ce si8 dot6d ci6le w o5r85ie naszej judeochrzescijanskiej kultury
marzenia i t8sknoty; +9wi8 tu jednak nie o nadziejach> lecz o zaro7eniach;
nie jest jednak tak> 7e ta pu5licznoG: powtarza wzory podane przez media;
Po pierwsze te wzory nie s6 5ynajmniej jednorodne; * polskiej> por9wnawczo
cakiem niezej telewizji @prawieA pu5licznej> zwaszcza w proramie druim>
wzor9w wartoGciowych nie 5rakuje; !adio prezentuje na o9 niez6 lu5 do5r6
muzyk8 popularn6> dyskotekowa sieczka> discopo'o czy prymitywny rapp pojawiaj6
si8 tam raczej rzadko> a naj5ardziej cham0
skich i ulu5ionych prze5oj9w w radiu nie ma w o9le; .ani podane maj6 te dKwi8ki
na rynku -onora-icznym 0 a tutaj ju7 trze5a szuka:; 'roa jest wi8c 5ardziej
poGrednia 0 media @mi8dzy innymiA ksztatuj6 pewien typ mentalnoGci czy te7
amputuj6 s-ery wra7liwoGci> po przekroczeniu pewneo prou pojawia si8 e-ekt
atunkowej> a co najmniej kulturowej mutacji; 'awniej media moy natychmiast
reaowa: na stworzone 9wnie przez sie5ie mody i je podsyca: 0 dzisiaj zostaj6 ju7
w tyle> e-ekt przekroczy ranice spoecznych norm 0 jak7e zaco-anych w stosunku
do spoecznej awanardy;
Fztuka w Gwiecie ponowoczesnym
.ora wr9ci: do pyta 5ardziej o9lnej naturyE "ddziaywanie medi9w jest
nie tylko przyczyn6> ale i skutkiem; Nie tyle tworz6 one typ cywilizacji i
dominuj6cej ludzkiej mentalnoGci> ile s6 jednym z silnych pr6d9w rzeki> kt9ra
pynie w d9 l6du 0 na tyle silnym> 7e porywa ze so56 napotkanych ludzi>
przedmioty> ludzi w przedmioty waGnie przemieniaj6c; %to si8 dosta w ten nurt>
staje si8 ju7 tylko porwan6 dro5in6E 5elk6> koz6 z okolicznej zarody> ciaem> kt9re
miao kiedyG w paszporcie dane identy-ikacyjne; "d dawna zastanawia mnie> 7e
piewcy koniecznoGci> kt9ra ze swej natury staje si8 coraz to 5ardziej sodka>
wyrastaj6 jak kwiaty na le5ie uwa7anej przez nich samych za naj5ardziej so5ie
o5c6; +yGlenie ponowoczesne 0 czy mo7e nawet caa epoka 0 ze swoimi
konsekwencjami w Gwiecie sztuki zwanymi postmodernizmem pojawia si8 w
momencie> dy niczym nie zaro7ony trium- racjonalnoGci w materialnym ksztacie
cywilizacji> przeo7ony na post8p technoloiczny> cotyodniowe rewolucje
naukowe i techniczne coraz 5ardziej ujarzmiaj6ce natur8 i Gwiat przedmiot9w coraz
doskonalej su76cych panu istnienia osi6a swoje> jak dotychczas> apoeum;
*aGnie w tym momencie pojawiaj6 si8 teorie oddzielaj6ce trzy wieki ludzkiej
myGli od dnia dzisiejszeo> nowoczesnoG: od ponowoczesnoGci; !ozwi6zanie
pozytywne tej zaadki 0jak czyni to Bauman twierdz6c> 7e ponowoczesnoG: jest
waGciwie okresem przejGciowym> czasem transpozycji nowoczesnoGci w coG> co
dopiero ujawnia swoje przysze kontury> ale pozostaje jeszcze nieznane 0 nie w peni
mnie przekonuje; *yl6da to raczej na pr958 omini8cia pro5lemu na spos95
z5li7ony do ,elowskiej triady; * wydaniu na przykad !ortySeo cezura mi8dzy
epok6 meta-izyki a dzisiejsz6 ironi6> zod6 na 5rak ostateczneo sensu i
wieloznacznoG:> odrzuceniem pyta o prawd8 i zapowiedzi6 przyszej solidarnoGci
5ez norm i zo5owi6za jest cezur6 tward6 i zasadnicz6 i tylko niekt9rzy prekursorzy
dzisiejszeo przewrotu kopernikaskieo 0 przede wszystkim .ryderyk Nietzsche 0
przeczuwali jej nieuchronne nadejGcie;
(zy tylko oniL Przekroczmy zakl8ty kr6 myGlicieli> ci6le tych samych
wielkich nazwisk; Bo dy zapyta: o kierunek przemian kultury dyktowany waGnie
rozwojem wsp9czesnej cywilizacji z jej technoloicznym
post8pem oka7e si8> 7e to> co w dzisiejszej sztuce jest naj5ardziej charakterystyczne
dla epoki ponowoczesnej> stanowi produkt naj5ardziej nowoczesnych sposo59w
GciGle racjonalneo okieznania Gwiata przedmiotoweo> nie wiem> jak 58dzie
wyl6daa przyszoG:> mo7e istotnie pytanie o prawd8> jak i cay paradymat
przedmiotowo0podmiotowy oka76 si8 za5ytkiem czasu dawno minioneo; *iem
natomiast> 7e sztuka postmodernistyczna> kt9ra to pytanie i ten paradymat ju7
dzisiaj odrzuca> jest dzieckiem kultury masowej al5o co najmniej jej modsz6 siostr6
z o tyle szcz8Gliwym dziecistwem> 7e zrodzona w salonach nie zaznaa tuaczki po
jarmarcznych 5udach; Fiostr6 kultury masowej wyr97nionej oczywiGcie nie ze
wzl8du na charakter medi9w> ale dzi8ki tym waGciwoGciom> kt9re sp8dzay sen z
oczu arystokratycznym krytykom; Poza jedn6E skomplikowaniem kodu artystycznej
wypowiedzi> ci6le trwaym postulatem odnowienia> odGwie7ania j8zyka> a
przynajmniej zaskoczenia od5iorcy odmienn6 kom5inatoryk6; *szystko inne
pozostaje wsp9lneE prymat ry z od5iorc6 w o5r85ie dominuj6cej konwencji>
umownoG: Gwiata przedstawioneo> a przede wszystkim eliminacja podmiotowej
ekspresji i -unkcji poznawczych wo5ec ludzkiej rzeczywistoGci; Fztuka
postmodernistyczna jest r9wnie7 sztuk6 rozrywkow6> ale dla tych> kt9rych nie
zadowala trywialnoG: schematycznych rozwi6za> sztuk6 masow6> popularn6> ale 0
paradoksalnie 0 dla elity; #est ponadto sztuk6 utwierdzaj6c6 istniej6cy stan rzeczy> a
mianowicie 0 ukad wadzy; "drzuca 5owiem nie tylko jakikolwiek projekt lepszeo
Gwiata> ale i mo7liwoG: istnienia kryteri9w> wedu kt9rych jeden projekt m95y
5y: lepszy od druieo; *adzy politycznej> ale i przede wszystkim ekonomicznej 0
utwierdza 5owiem rynek i jest przez rynek utwierdzana> innym prawom> podo5nie
jak kultura popularna> nie podlea;
Pewneo rodzaju zapowiedK tej trans-ormacji dostrzec mo7na 5yo ju7 w
wy5orze przedmiotu analizy w p9Knym> radykalnym strukturalizmie> na przykad u
.oucaulta czy )m5erta $co 0 dzisiejszeo prominenta postmodernistycznej praktyki
literackiej> najch8tniej wy5ierano waGnie silnie skonwencjonalizowane systemy
j8zykowe> zamkni8te> oporne nie tyle wo5ec mody-ikacji> ile wo5ec podmiotowej
interwencji> mo7liwoGci wprowadzenia czynnika par eOcellence tw9rczeo>
jednostkowej korekty w imi8 wyrazu teo> co niepowtarzalne; &eo rodzaju analiza
sprawdzaa si8 wo5ec systemu mody> zastosowana natomiast do literackieo czy
-ilmoweo arcydziea ujawniaa swoj6 nieprzystawalnoG: al5o @iA redukowaa przed0
miot do ranic teo> co powtarzalne;
*yraKny podzia na kultur8 wysokoartystyczn6 i kultur8 popularn6 jest co
najmniej od stu lat zjawiskiem normalnym i od dawna nie przywykliGmy upatrywa:
w nim zaro7enia; Zaro7enie to pojawia si8 i watownie roGnie w momencie> dy
ranice teo podziau zacieraj6 si8 i nast8puje r9wnanie do wsp9lneo mianownika>
upodo5nienie kultury wy7szej do ni7szej; * inny spos95> ni7 so5ie to wyo5ra7a
"rtea y Nasset> ale wystarczaj6co wyraKnie zjawisko to dokonuje si8 na naszych
oczach; Za
spraw6 rozwoju medi9w> ale przecie7 nie tylko> rozw9j ten 5owiem stanowi
wspomaaj6c6 cz6stk8 o9lneo procesu przemian mentalnych> kt9re ujawniaj6 swe
skutki na r97nych polach; By: mo7e w spoeczestwie pono0woczesnym 58dzie si8
7yo naszym dzieciom lepiej i 5ezpieczniejE Likwidacja jak7e roKnych marze o
z5awieniu ziemskieo Gwiata odsunie zaro7enia> kt9rych spenienie tak dotkliwie
odczuliGmy na wasnej sk9rze; Ale w spoecznoGci przechodni9w i turyst9w> w caej
tej przestrzeni uwolnionej od rzechu> odpowiedzialnoGci> marze> kt9rych nie
zaspokoi 7aden rynek 0 miejsca dla sztuki nie ma; I nie zmyli nas !orty> kt9ry
twierdzi> 7e waGnie sztuka przejmuje dziG t8 rol8> kt9r6 kiedyG penia -ilozo-ia;
Podane przez nieo przykady Prousta> Nom5rowicza> Na5okoTa nale76 do tej
waGnie sztuki> kt9ra traci miejsce dla sie5ie; "wszem> sztuka ta jest ironiczna w
znaczeniu> jakie przyznaje ironii autor Iron#, Iontinenc#, Solidarit#, ale zna te7
ranice wasnej ironii; "wszem> nie wierzy w rozwi6zania ostateczne> szuka prawdy
nie a5solutnej> ale tej> kt9ra si8 realizuje mi8dzy ludKmi; Ludzie jednak s6 dla niej
rzeczywistymi podmiotami> trac6 wasn6 to7samoG:> ale utrata jest pro5lemem> a nie
trium-aln6 zod6 na wasne nieistnienie; * spos95 niepowtarzalny istnieje te7
Gwiat> cho:5y w postaci teo motyla 0 o trudnej do powt9rzenia nazwie 0 kt9ry
rozGwietlony socem zamiota na chwil8 wszystkimi kolorami t8czy> a5y znikn6:
w cieniu; (zy 5ezpowrotnieL
!ozdzia kocowy ksi67ki Andrzeja *ernera $ekada
"ilmu% Instytut Bada Literackich PAN> *arszawa
CHHI;
Noty o autorach
#6)olf %rn<ei= 0 uczony amerykaski niemieckieo pochodzenia> psycholo sztuki>
estetyk> emerytowany pro-esor ,arTard )niTersity; Autor wielu prac> z kt9rych w Polsce
ukazay si8E Sztuka i percepcja wzrokowa% +s#c(oloia tw,rczeo oka, tum; #olanta +ach>
CHIJ A<rt and Tisual +erception% +s#c(olo# o" t(e Ireatiue E#e, CH=BA oraz z5i9r prac Film
jako sztuka, tum; *anda *ertenstein> CH<C AFilm as <rt, CH=IA;
S&a+a Bar)i7e+,*a 0 autorka prac krytycznych o dramaturii radiowej i scenicznej>
pu5likuje m;in; w MPami8tniku &eatralnymO> M"drzeO> M'ialouO> M&eatrzeO; Autorka ksi67ekE
?uza bez leend#% Szkice o dramaturii radiowej, CHIJP W'asna przestrze;% Szkice o
dramaturii scenicznej, CHJIP Maie s'owo% !zecz o s'uc(owisku @w drukuA;
>ean Ba6)rillar) 0 socjolo i -ilozo- -rancuski> 5adacz kultury ponowoczesnej; Autor m;in;
oGnych pracE Simulacres et simulation, CHJCP La transparence du mai, CHH3P L8illusion de
la "in, CHH2; Po polsku ukazaa si8 <mer#ka @CHJ<A> tum; !enata Lis> CHHJ;
>o<n Berger 0 anielski krytyk sztuki> pisarz> eseista> zajmuje si8 zwaszcza pro5lematyk6
widzenia i patrzenia; * Polsce ukazay si8 dwie jeo oGne ksi67kiE Sposob# widzenia, tum;
+ariusz Bryl> CHHI AWa#s o" Seein, CHI2A oraz K patrzeniu, tum; Fawomir Fikora> CHHH
A<bout Lookin, CHJ3A;
>ay :aDi) Bol(er 0 amerykaski uczony> humanista i znawca komputer9w> pro-esor w
)niTersity o- North (arolina; Autor m;in; znanej w Polsce ksi67ki Iz'owiek &urina%
*ultura 6ac(odu w wieku komputera, tum; &omasz No5an0%las> CHH3 A&urin8s ?an%
Western Iulture in t(e Iomputer <e, CHJBA oraz Writin Space% &(e Iomputer, :#perteOt
and t(e :istor# o" Writin, CHHC;
5r,'6la C'ar(ory,*a @CH?B0CHHJA 0 krytyk sztuki wsp9czesnej> kierowaa dziaem
-otora-ii w +uzeum Fztuki nowoczesnej w Vodzi; Autorka m;in; pracE +rz#od# plast#czne
"otora"ii, CH<=P Kd pop0artu do sztuki konceptualnej, CHI?P wsp9redaktor z5ioru W#bor# i
r#z#ka awanard#% Studia z teorii awanard#, CHJ=; "pracowaa wiele katalo9w wystaw> w
tym katalo *olekcja sztuki 99 w% w ?uzeum Sztuki w Lodzi, CHHC;
5=Eer(o "3o 0 woski uczony> 5adacz kultury> eseista i pisarz> wykadowca na
uniwersytetach woskich i amerykaskich; Po polsku ukazay si8 m;in; takie jeo
dziea> jak $zie'o otwarte, tum; #adwia Nauszka i in;> CHI? AKpera aperta, CH<2A> +ejza
semiot#czn#, tum; Adam *eis5er> CHI2 ALa struttura assente, CH<JA> Superman w
literaturze masowej, tum; #oanna )niewska> CHH< @QQ superuomo di massa, CHIJA>
Semioloia #cia codzienneo, tum; #oanna )niewska> Piotr Falwa> CHH< ASemioloia
)uotidiana, CHIIA; +a w swoim doro5ku kilka oGnych powieGci> m;in; Imi7 r,#, tum;
Adam Fzymanowski> CHJI AII nome delia rosa, CHJ3A;
"ri3< -ro== @CH330CHJ3A 0 zaliczany do nurtu szkoy -rank-urckiej myGliciel0mo0ralista>
-ilozo-> psycholo> tw9rca psychoanalizy humanistycznej; * Polsce ukazay si8 m;in; jeo
Ncieczka od wolnoci, tum; "la i Andrzej Ziemilscy> CHI3 AEscape "rom Freedom, CHBCA>
6drowe spo'ecze;stwo, tum; Anna &analska0'ul85a> CHH< A&(e San7 Societ#, CH==A>
!ewolucja nadziei% *u ucz'owieczonej tec(noloii, tum; ,alina Adamska> 2333 A&(e
!euolution o"ttope% &oward a Mumanized &ec(nolo#, CH<JA;
$ie,&a+ 0o)'iA 0 pro-esor> kieruje %atedr6 +edi9w Audiowizualnych na )niwersytecie
#aielloskim> wykada w Fzkole *y7szej Psycholoii Fpoecznej w *arszawie oraz
oGcinnie w Ftanach Zjednoczonych i w +orweii; Autor m;in; pracE Film i meta"ora, CHJBP
Film i ps#c(oanalizaE problem widza, CHHCP Kl)danie i inne prz#jemnoci kultur#
popularnej, CHH<P &elewizja jako kultura, CHHHP !ozumie telewizj7, 233C; !edaktor naukowy
m;in; tom9wE :umanista w c#berprzestrzeni, CHHHP <spects o" <udiouisual +opular Iulture
in Morwa# and +oland, CHHH;
%n)r'e7 0+?@)@ 0 pro-esor> kieruje Zakadem .ilmoznawstwa i *iedzy o +ediach na
)niwersytecie Wl6skim; *ykada na )niwersytecie V9dzkim oraz oGcinnie m;in; na
uniwersytecie w %onstancji> najwa7niejsze pu5likacjeE +oc(wa'a widzia'nocl, CHH3P
*ultura 0 komunikacja 0 "ilm, CHH2P Kbraz# i rzecz#, CHHI; !edaktor naukowy m;in; z5ior9wE
Filmt(eorie in +olen, CHH2P +o kinieJ%%%, CHHBP +ejzae audiowizualne, CHHIP *utzowisko,
2333P Europejskie mani"est# kina, 233CP Widzie, m#le, b#, 233C;
%li37a Hel=an 0 pro-esor> kieruje Instytutem Fztuk Audiowizualnych )niwersytetu
#aielloskieo> wykada na )niwersytecie V9dzkim> wychowaa liczne rono -il0
moznawc9w; Autorka wielu pu5likacji> m;in;E !ola muz#ki w "ilmie, CH<BP K dziele
"ilmow#m% ?ateria' 0 tec(nika 0 struktura, CHI3P Film "akt,w i "ilm "ikcji% $ialek0t#ka postaw
i poet#k tw,rcz#c(, CHIIP +rzedmiot i metod# "ilmoznawstwa, CHJ=P :istoria semiot#ki "ilmu,
t; C02> CHHC0CHH?P S'ownik poj7 "ilmow#c(, t; C0C3> CHHC0CHHIP &w,rcza zdrada% Filmowe
adaptacje literatur#, CHHJ;
Ma&gor'a(a Hen)ry*o+,*a 0 pro-esor> pracuje w Zakadzie .ilmu i &elewizji )A+ w
Poznaniu; Autorka monora-iiE Fladami tamt#c( cieni% Film w kulturze polskiej prze'omu
stuleci -.1/0-1-5, CHH?P *ronika kinematora"ii polskiej, 2333> redaktor tomu Widziane po
latac(% <naliz# "ilmu polskieo, 2333;
Mare* flen)ry*o+,*i 0 pro-esor> kieruje Zakadem .ilmu i &elewizji )A+ w Poznaniu;
Autor ksi67ekE S'owo w "ilmie, CHJ2P <utor jako problem poet#ki "ilmu, CHJJP S'ownik
termin,w "ilmow#c(, CHHBP Sztuka kr,tkieo metrau, CHHJP Stanis'aw !,ewicz, CHHHP Film
jako Dr,d'o (istor#czne, 2333P =7z#k ruc(om#c( obraz,w, 2333;
$1 :aniel (lilli, 0 uczony amerykaski> specjalista od komputer9w> wydawca czasopism
naukowych MArti-icial Li-eO> M.utur8 Neneration (omputer FystemsO; Autor m;in; pracy &(e
Ionnection ?ac(in7, CHJ=;
Maryla Hopfinger 0 pro-esor> pracuje w Instytucie Bada Literackich PAN> wykada i
prowadzi seminaria w Fzkole Nauk Fpoecznych przy Instytucie .ilozo-ii i Focjoloii PAN>
w Instytucie %ultury Polskiej )niwersytetu *arszawskieo> w (olleium (iTitas w
*arszawie; Autorka ksi67ekE <daptacje "ilmowe utwor,w literackic(% +roblem# teorii i
interpretacji, CHIBP *ultura wsp,'czesna 0 audiowizual0no, CHJ=P W laboratorium sztuki
99 wieku% K roli s'owa i obrazu, CHH?P *ultura audiowizualna u prou 99I w%, CHHIP
redaktor tomu Kd "otora"ii do rzecz#wistoci wirtualnej, CHHI;
8arol Ir'y*o+,*i @CJI?0CHBBA 0 krytyk literacki> prozaik i dramatur; Autor m;in; dziea
krytyczno0proramoweo Walka o treG: @CH2HA> szkic9w literackokrytycznych Iz#n i s'owo
@CHC?A i Lejsz# kaliber @CH?JA> powieGci +a'uba @CH3?A oraz pierwszeo w Polsce studium
traktuj6ceo o teorii -ilmu $ziesi)ta muza% 6aadnienia estet#czne kina @CH2BA> ksi67ki
wielokrotnie wznawianej po CH=< r;
%le*,an)er >a3*ie+i3' @CHC=0CHJJA 0 pro-esor> kierowa Zakadem &eorii .ilmu w
Instytucie Fztuki PAN> krytyk -ilmowy i pisarz> wychowa wielu 5adaczy -ilmu; Autor
licznych ksi67ek> m;in; Latarnia czarnoksi7ska, CH=<P Film jako powie 99 w%, CH<JP
niebezpieczne zwi)zki literatur# i "ilmu, CHICP :istoria literatur# w moim kinie, CHIBP
<ntropoloia "ilmuY CHI=P Fenomenoloia kina, CHJCP >wiazdozbi,r, CHJ?P ?oja "ilmoteka,
t; C02> CHJ?> t; ?0B> CHJH; * latach CHI=0CHJC prowadzi stae proramy telewizyjne o roli
-ilmu w kulturze wsp9czesnej;
5r,'6la >are3*a 0 dr socjoloii po Fzkole Nauk Fpoecznych przy Instytucie .ilozo-ii i
Focjoloii PAN> pracuje w Zakadzie &eorii %ultury w tym7e Instytucie oraz w Instytucie
%ultury Polskiej na )niwersytecie *arszawskim; Autorka ksi67ki Fwiat wideoklip,w, CHHH;
%n)r'e7 8i,iele+,*i 0 dr historii sztuki> adiunkt w Zakadzie %ulturoznawstwa na *ydziale
Pedaoiki i Psycholoii )niwersytetu w Biaymstoku; Autor ksi67ki Sztuka i reklama%
!elacje mi7dz# sztuk) i kultur), CHHH;
#y,'ar) $1 8l6,'3'y4,*i 0 dr ha5;> kieruje Pracowni6 +edi9w w Zakadzie +edi9w i
%ultury Audiowizualnej na )niwersytecie V9dzkim> wykada w Akademii Fztuk Pi8knych w
Vodzi i w Akademii Fztuk Pi8knych w Poznaniu oraz oGcinnie na uczelniach europejskich i
amerykaskich> kurator .ilmu> wideo i sztuk multimedialnych w (entrum Fztuki
*sp9czesnej w *arszawie; "pu5likowa m;in;E Film 0sztuka Wielkiej <wanard#, CHH3P
<wanarda% !ozwaania teoret#czne, CHHIP Kbraz# na wolnoci% Studia z (istorii sztuk
medialn#c( w +olsce, CHHJP Film 0wideo 0 multimedia% Sztuka ruc(omeo obrazu w erze
elektronicznej, CHHHP Spo'ecze;stwo in"ormac#jne% I#berkultura% Sztuka multimedi,w, 233C;
Mie3'y,&a+ 8o=ine* 0 dr nauk humanistycznych> muzykolo i re7yser dKwi8ku> pracuje w
*arszawskiej "perze %ameralnej; Poprzednio 5y re7yserem muzycznym w Polskim !adiu>
realizatorem dKwi8ku w *ytw9rni .ilm9w 'okumentalnych w Vo0
dzi> redaktorem w Pastwowym *ydawnictwie +uzycznym oraz adiunktem w Akademii
+uzycznej w *arszawie; Ftale wsp9pracuje z M!uchem +uzycznymO; Autor ksi67ki
6acz7'o si7 od "onora"u%%%, CHJ<;
>an6,' ;ale+i3' @CH?H0CHJ=A 0 romanista> -ilozo-> 5adacz literatury> tumacz> zwi6zany z
Pracowni6 Bada %ultury Literackiej pro-; Fte-ana U9kiewskieo w Instytucie Bada
Literackich PA+; Autor ksi67ekE *omunikacja j7z#kowa i literatura, CHI=P Socjoloia
komunikacji literackiej% +roblem# rozpowszec(niania i obieu, CHJ=P +rzedstawianie i
znaczenie% +r,ba analiz# semioloicznej r#sunku, CHH=P Przekada m;in; FartreSa> Barthesa>
$scarpita> ,azarda;
!ierre ;eDy 0 -rancuski -ilozo- wsp9czesnej kultury wirtualnej> wykada na *ydziale
,ipermedi9w w )niTersite Paris RIII; "pu5likowa m;in; Les tec(noloies de -8intellience,
CHH3P La mac(in7 uniuerse, CHH2P $e -8intellience collectioeE pour ant(ropoloie
c#berspace, CHHB;
Mar,<all M3;6<an @CHCC0CHJ3A 0 uczony kanadyjski> literaturoznawca> 5adacz medi9wP
jeo s-ormuowania Mlo5alna wioskaO Alobal willaeC i Mprzekazem jest przekaKnikO
Amedium is a messaeC weszy na trwae do j8zyka nauk spoecznych; Autor wielu ksi67ek>
m;in;E &(e ?ec(anical HrideE Folklore o" Industrial ?an, CH=CP &(e >utenber >alaO#E &(e
?akin o" &#porap(ic ?an, CH<2P Nnderstandin ?ediaE &(e EOtension o" ?an, CH<B; Po
polsku ukaza si8 W#b,r pism, tum; %arol #aku5owicz> CHI= oraz W#b,r tekst,w pod
redakcj6 $rica +cLuhana i .ranka ZinroneSa> tum; $wa !97alska i #acek +; Ftokosa> 233C
AEssential ?cLu(an, CHH=A;
")gar Morin 0 -rancuski uczony> 5adacz kultury i medi9w; Autor klasycznej dziG ksi67ki
$uc( czasu, tum; Aleksandra .ry5esowa> CH<= ANesprit du temps, CH=<A; Po polsku ukazay
si8 r9wnie7 m;in;E *ino i w#obraDnia, tum; %onrad $5erhardt> CHI= ALecinema ou -8(omme
imainaire% Essai d8ant(ropoloie, CH=JAP 6aubion# parad#mat 0 natura ludzka, tum;
!oman Zimand> CHII ALe paradime perduE la natur7 (umaine, CHI?A;
Ni3<ola, Negropon(e 0 pro-esor> 5yy dyrektor +edia La5 w +assachusetts Insti0tute o-
&echnoloy> przedmiotem jeo prac 5adawczych jest technoloia wsp9czesnych medi9w
elektronicznych> stale wsp9pracuje z maazynem M*iredO; Autor m;in; ksi67ki Hein
$iital, CHH= @wydanie polskieE I#"rowe #cie, tum; +arian Vakomy> CHHIA;
$al(er >a3*,on .ng F# 0 uczony amerykaski> oGci na uczelniach caeo Gwiata> autor
wielu prac na temat j8zyka> myGlenia> literatury> -ilozo-ii> reliii; * Polsce ukazaa si8 jeo
oGna ksi67ka Kralno i pimienno% S'owo poddane tec(noloii, tum; #9ze- #apola> CHH2
AKralit# and Literac#% &(e &ec(noloizin o"t(e Word, CHJ2A;
/a)e6,' !eiper @CJHC 0CH<HA 0 poeta> dramatur> krytyk i teoretyk poezji> redaktor
MZwrotnicyO> oranu rupy poet9w Awanarda %rakowska; #eo pu5likacja nowe usta
@CH2=A oraz artykuy i szkice ze5rane w tomie &7d# @CH?3A oderay donios6 rol8 w
ksztatowaniu proramu polskiej awanardy poetyckiej oraz w rozwoju re-leksji nad nowymi
zjawiskami w sztuce i kulturze;
Neil !o,S=an 0 pro-esor w New /ork )niTersity> zajmuje si8 pro5lematyk6 kultury i
komunikacji spoecznej; FpoGr9d wielu jeo ksi67ek w Polsce ukazay si8E &ec(0nopol%
&rium" tec(niki nad kultur), tum; Anna &analska0'ul85a> CHH= A&ec(no0pol#% &(e Surrender
o" Iulture to &ec(nolo#, CHH2A oraz W stron7 9TIII stulecia, tum; !a-a .r6c> 233C
AHuildin a Hride to t(e -.
t(
Ientur#, CHHHA;
8a=ila #6)'i4,*a @CHB?0CHI=A 0 socjolo literatury i kultury> zwi6zana z pracowni6 Bada
%ultury Literackiej pro-; Fte-ana U9kiewskieo w Instytucie Bada Literackich PAN;
Autorka ksi67ek <rt#sta wobec kultur#% $wa t#p# autore"leksji literackiejE ekspresjonici
d6drojue i Witkac#, CHI? oraz ?i7dz# awanard) a kultur) masow)% Wok,' spo'ecznej roli
pisarza% CHIJ;
ZEignie+ #yE3'y4,*i 0 ukoczy Pastwow6 *y7sz6 Fzko8 .ilmow6> &elewizyjn6 i
&eatraln6 w Vodzi> pro-esor w %unsthochschule -ur +edien w %olonii; Autor kr9t0
kometra7owych -ilm9w animowanych> m;in;E *wadrat, CHI2P nowa ksi)ka, CHI=P Fwi7to,
CHI<P &ano, CHJ3> narodzone "scarem; .ilmy zrealizowane w systemie (i( de"lnition
m;in;E Imaine, CHJ<P Krc(estra, CHH3P *a"ka, CHH2;
8la6, S3<?ning 0 krytyk i teoretyk tw9rczoGci radiowej> propaator nowych -orm
suchowiska Aneues tl,rspielC, autonomicznej sztuki -onicznej> redaktor tomu lieues li,rspiel%
Essa#s, <nal#sen, >aspr^c(e @CHI3A sumuj6ceo doGwiadczenia radiowc9w niemieckich w
tej dziedzinie; * latach siedemdziesi6tych i osiemdziesi6tych pracowa w !adiotelewizji
*estdeutscher !und-unk w %olonii;
!io(r Si(ar,*i 0 dr> adiunkt w Zakadzie +edi9w i %ultury Audiowizualnej na )niwersytecie
V9dzkim; Autor ksi67ki !ozmowa z c#"row#m cieniem @o rzeczywistoGci
wirtualnej> w drukuA;
$o73ie3< Si+a* 0 dr nauk humanistycznych> pracuje w Zakadzie %ulturoznaw0stwa na
*ydziale Pedaoiki i Psycholoii )niwersytetu w Biaymstoku; Autor ksi67ki Estet#ka
rocka @CHH?A oraz hase do Enc#clopedla o" +opular ?usie o"t(e World @23330233?A;
ZEignie+ S6,'3'y4,*i 0 dr> pracuje w Zakadzie *iedzy o %ulturze Instytutu .iloloii
Polskiej na )niwersytecie w Biaymstoku; !edaktor tomu S'owo w kulturze medi,w, CHHH;
Z)'i,&a+ /o3'y4,*i 0 dr> pracuje w Biurze *ystaw Artystycznych w Lu5linie> wykada na
)+(F w Lu5linie histori8 i estetyk8 -otora-ii> prowadzi Naleri8 .otora-ii w
*ojew9dzkim 'omu %ultury w Lu5linie> oranizowa o9lnopolskie plenery -otora-iczne
oraz warsztaty -otora-iczne> pu5likuje w kwartalniku M.otora-iaO> w MNowych %si67kachO
oraz w prasie lu5elskiej;
%lDin /offler 0 5adacz kultury wsp9czesnej> pisarz amerykaski> autor oGnych w Gwiecie
ksi67ek; * Polsce wydano m;in; jeo Szok prz#sz'oci, tum; $l75ieta !yszka i *iktor
"siatyski> CHIB AFutur7 S(ock, CHI3A i &rzecia "ala, tum; $wa *oydyo> CHJ= A&(e &(lrd
WaRe, CHJ3A; )zyska pi8: doktorat9w honoris causa w dziedzinie nauk przyrodniczych>
literatury i prawa;
ZEignie+ $a&a,'e+,*i 0 dr nauk humanistycznych> a5solwent Fzkoy Nauk Fpoecznych
przy Instytucie .ilozo-ii i Focjoloii .A+> adiunkt Akademii Pedaoiki Fpecjalnej w
*arszawie> wykada w Akademii &eatralnej w *arszawie; Autor pracy nowe oblicza
$rakuli% Wampir w lustrze dwudziestowieczn#c( medi,w @przyotowywanej do drukuA;
$olfgang $el,3< 0 niemiecki -ilozo-> kieruje %atedr6 .ilozo-ii na uniwersytecie w
+ade5uru> oGcinnie wykada w *iedniu> Berlinie> Pao Alto; Autor wielu dzie> w tym
wydaneo w Posce pt; &iasza postmodernist#czna moderna, tum; !oman %u5icki i Anna
Zeidler0#aniszewska> CHHJ ANnsere postmoderne ?odern7, CHHCA;
%n)r'e7 $erner 0 pro-esor> pracuje w Instytucie Bada Literackich PAN> wykada w
Akademii &eatralnej w *arszawie> krytyk -ilmowy i literacki> prowadzi cykle proram9w
telewizyjnych o -ilmie; "pu5likowa m;in;E 6w#czajna <pokalipsa, CHICP +olskie,
arc#polskie%%%, -1.2Y +asja i nuda, -11-Y *rew i atrament, CHHIP $ekada "ilmu, CHHIP &o jest
kino, CHHH;
S(ani,&a+ $i(*ie+i3' @CJ=C0CHC=A 0 malarz> pisarz> krytyk sztuki; "pu5likowa m;in; z5i9r
szkic9w z dziedziny krytyki artystycznej Sztuka i kr#t#ka u nas, CJHC oraz tom prac
pu5licystycznych $ziwn# cz'owiek, CH3?;
/eren3e $rig<( 0 dr> anielski 5adacz medi9w> wykada w "D-ord )niTersity;
!io(r Za+o7,*i 0 dr> pracuje w Zakadzie .ilmoznawstwa i *iedzy o +ediach )niwersytetu
Wl6skieo> kieruje dziaem -ilmu i medi9w w dwumiesi8czniku kulturalnym M"pcjeO; Autor
ksi67ki Elektroniczne obrazowiat#% ?i7dz# sztuk) a tec(noloi), 2333;
S(efan I?&*ie+,*i @CHCC 0CHHCA 0 pro-esor i czonek Polskiej Akademii Nauk> zwi6zany z
Instytutem Bada Literackich PAN> 5adacz literatury> krytyk literacki> teoretyk kultury>
tw9rca wiedzy o kulturze literackiej> inicjator 5ada interdyscyplinarnych> wychowa wielu
5adaczy wsp9czesnoGci; Autor m;in; prac z teorii kulturyE 6aadnienia st#lu% Szkice o
kulturze wsp,'czesnej, CH<=P *ultura literacka -1-.00-1QB, CHI?P *ultura% Socjoloia%
Semiot#ka literacka% Studia, CHIHP +ecQza o kulturze literackiej% >',wne poj7cia, CHJ3P
&ekst# kultur#, CHJJP Spo'eczne kontekst# kultur# literackiej na ziemiac( polskic( A-.130
-1Q1C, CHH=;
Indeks nazwisk
@opracowaa !enata Pytka0Fo-uA
A5adie 'aniel IC
A5e Fhuya ??C> ?BB> ?B=
A5ramoTi: +arina ??I
Accolla Patrick 2=2
Acconci Ri to ??I
Adamska ,alina =HJ> <I3
Adorno &heodor *; J2> BJJ
Aland P; 2JJ
Alekan ,enri 2B?> 2BB
Aleksander *ielki ?B=
Aleksandr9w Nriorij *;> waGc; N;*; +or0
monienko 2CJ Allen .red C3C Allen
*oody> waGc; Allen Ftewart %o0
nis5er <I> ?3= AImod9Tar Pedro <<2
Amaya +; IC Am5ros Aleksandra <C?
Ammann #ean0(hristophe =3C Amos &ori
?3I Amsterdamski Piotr B?2 Amundsen
!oald 2< Anders Nunther BI3 Andersen !;
?22> ?2? Anderson Laurie C=I> C<2> =3B
Anderson Lindsay 23C Andrea #ohn de I2
Andrzejewska ,alina IC Anelico .ra>
waGc; Nuido di Pi8tro
B3? Anerer +arie Luise =CB
Antonioni +ichelanelo <I> <=B> <<C
Apollinaire Nui#laume> wlaGc; *ilhelm
Apollinaris %ostrowicki BH2> =<3
Appel %enneth ?<2 Ara-at #asir JB Ar5us
'ian8 <? Arman Pierre I3> BCJ
Armes !oy ?23
Armstron ,eil 22<
Arnheim !udol- CB> B=> BI> =2> 23C> 2BI>
2BH> 2<?> <<H Arnold
+atthew <3C Arystoteles =<>
B<?> =?J Ascott !oy ?I?
Asmus 'ieter I2 Attyla ?B=
Auustyn> Gw; <<C ATedon
!ichard HC ADentowicz &eodor
?C
Ba55ae (harles <B3> <BC
Bach #ohann Fe5astian C=I
Bachtin +ichai =?2> <3<> <C?
Bacon .rancis ?H?> B<2
Baechlin Peter =<<
Baird #ohn Loie 2II
Balcerzan $dward 22C> 2IH
Baldessari #ohn ??I
Balzac ,onore de <C
Banasiak Bodan B<H
BanaG Pawe ?3> IC
Baraczak Ftanisaw 2=<
Bar5irolli #ohn CBI
Bardijewska Fawa CB> <<H
Barker +; ?2I
Barker !o5ert ??
Barnouw $rik CC=
Barry 'an =<H
Barth #ohn <<
Barthes !oland B<> =?> <B> JB> J<0JJ>
2C<> 2BJ> =?3> <I2 Bartok
Bela C=C Bateson +ary (atherine
2=3 Batsry Irit ??J Battcock
Nreory IC> I?> ??3
Baudelaire (harles Pierre =H> JI> ?3<>
B<2 Baudrillard #ean 2C> H3> 2BC> ?C<>
?2H>
BI<> <?J> <<H Baudry #ean0Louis 2??
Bauman Zymunt <<3> <<< Baumarth
(hrista BH3 Bayard ,yppolite << Bayer
,er5ert BH< Bazin Andre J<> 232> 23B>23J>
23H>2C2>
2C?> 2C<> 22H Be5an Breda ??I Bechtle
!o5ert I2 Beck Ftephen ??C Becker #uren
C?? BeethoTen Ludwi Tan CB?> ?33
Benedek Laszlo =<J> =IC Benedyktowicz
Z5iniew ?=C> BC= Beneal Fhyam 2CH
Benjamin *alter JI> JJ> C2J> B3? Bennett
,; Ftith C=< Benninton N; B33
Bentkowska Alina <CB BenTeniste $mile
<3< Benz (arl .riedrich 2< Berelson
Bernard =J2 Ber Al5an CB< Berer #ohn
CI> BJI> <<H Berman Inmar CHH> <=B>
<<C> <<? Berko Liii ?2< Berliner $mil 2H>
CBC Berners0Lee &im BCH Bernstein
Leonard CBI Bertolucci Bernardo BI=
Besson Luc ?3I> <<2 Beuys #oseph HC> BCJ>
B=J Beyer %arol <3 Beylin %arolina 2H
Bickerton Ashley =3C Bis Fimon =3I
Bijak +; =B Billy Idol ?32 Birdwhistell !ay
L; 2=3 Birn5aum 'ara ??I Blair #on H2
Blake *illiam =22> =2? Blaustein Leopold
CC3> CCC Blay Andre ?CH Bleriot Louis 2<
Bliicher Ne5hard Le5erecht Ton =B?
Boska *anda J<
Boski #an J<> 2BJ
Boethius B<2
Boart Leo =IH
Boatyriow Piotr N; <3<
Bohdziewicz Antoni CCC
B9hme ,artmut =?C
Boissier #ean0Louis =CI> =CJ
Boltanski (hristian HC
Bolter #ay 'aTid CB> ?<=> =2H> =?B> <B2>
<BI> <<H Bolz +or5ert B<=> =2B> =2=
Bonaparte ,ieronim J< Boole Neore <BC
Borden Lizzie ??J> ??H Bores #ore Luis
BI?> =?=> <2H Borkowski %azimierz 2J
Bosch ,ieronim> waGc; ,ieronim Tan
Aeken @AkenA ?3H Boss ,uo ?CB
Boulez Pierre C=C Bourdiaeu Pierre <B
Bowie 'aTid> waGc; 'aTid !o5ert #ones
?3? Bowl5y !; B33 Brad5ury
!ay ?H2 Brahms #ohannes 2HI
Branah %enneth ?3= Brand
Ftewart C<2 Bra^ue Neores BH3
Brassens Neores =<J Braudel
.ernand Paul <33> <C? Braun
Al-red C2J BraTo Pawe B32
BraDton &oni ?3B Brecht Bertolt
C3C> C2J> 2HC Brecht Neore BCJ
Bresson !o5ert 23C> =<J Breton
Andre =IB Bre7niew Leonid I; =HJ
Bris Austin =<H Briht Nraham
?2< Brockman #ohn B?= Brody
,uh 2H3 Broncell Zdzisaw CCB
Bronk Andrzej =2 Brueel Pieter
@st;A ?BH> ?=3 Brunet Patrick #; 2?<
Bruszewski *ojciech ??=
Bryl +ariusz BJI> <<H
Buczyska ,anna =2I
Budzyk #ustyna ?H3
Buley !o5ert <BH
Bullock *illiam A; 2I
Biilow 'ennewitz .riedrich *ilhelm Ton
=B? Bunuel Portoles Luis CHJ>
<=B Buras #acek Ftanisaw BH?
Burin Rictor <B> JI Burnett !on
?2=> ?2H Burrouhs $dar !ice
=<H
Na5anne Pierre IC
(ae#ohn CC<> C=J> C<?0C<=>B=3
(ahen !o5ert ??I
(aillois !oer BCC> BC<
(alas Nicolas =33
(alder0+arshall Arthur 2J<
(alkins $arnst $lmo BHJ
(almettes Andre 2CH
(ameron #ulia +araret <3> <C
(ampus Peter ??I
(amus Al5ert CHJ
(arlos *alter C=I
(aruso $nrico CB2
(asadesus !o5ert +arcel CB?
(ase &heodore *; 2CH
(assaTetes #ohn 2?I
(assirer $rnst <3=> <C?
(astaeda (arlos <?B> <?=
(astel !o5ert <B
(athcart !o5ert B3B> B3=
(azeneuTe #ean 2<B> 2I2
(esar Baldaccini I3
(ha5owska +onika 2HB
(haasiski #9ze- <C2> <C?
(haplin (harlie Fpencer H3> CH2> CHJ>
2C?> 2CJ> 22B> 2BI> 2BJ> 2HI> <BI
(hase Linda IC (hateau 'omini6ue 2?2
(haTez Inrid ?3J (hesher(h; C<H
(heTrier #;0.; << (hopecki #erzy ?CC
(hristo> waGc; (hristo #aTache-- I3
(hruszczow Nikita F; =H=
(hurchman (; *est =J<
(hwedeczuk Bohdan BB> =<
(iarka !yszard ?=C> BC=
(iechowski Nrzeorz ?CB
(ieGliski %; ?23
(lair !en8> waGc; !en8 Lucien (ho0
mette CHJ (iark8 Arthur (harles ?HC
(iark8 #ohn (em I2> I= (lastres Pierre <?B
(li--ord (harles JI (linton *illiam @BillA
JB (lose (huck IC> I? (octeau #ean CHH>
=IB (ody .ranklin 2< (olli Niorio B<H
(ollins Phil C<2 (oltman 'erek C<=
(olTille AleD I2 (omolli #ean0Louis 2?C>
2?= (onley Rerena A; J3 (oppola .rancis
.ord 2CH> 223> 22?>
?3= (orcoran +arlena B2? (orman
!oer 2?C (ortazar #ulio =H> <<> =2H
(ostello +atthew #; B2B (ottinham !o5ert
I2 (our5et NustaTe <C (ra-t !o5ert CB<>
CBI (raw-ord Peter #an 2H2 (rimp 'oulas
J2 (roce Benedetto <3B (rosland Alan 2CH
(u55it Fean ?2C (ukor Neore 2HJ (uomo
'om <C< (urtis PaTel ?H< (y5ulski Vada
Adam ?2 (zaja 'ariusz ?32> BJJ
(zajkowski Piotr ?3H (zartoryska )rszula
CB> <=> <J> IC> IB>
<<H (zerwiski +arcin
2BH (zu5aj +ariusz ?3<
'SAllonnes ";!; B<
'auerre Louis #acues +ande B=
'aimler Nottlie5 2<
'ali FalTador IC> BHI> =IB
'alida> waGc;/olande Niliotti =IJ
'ancyier #9ze- 2<J
'arwin (harles !o5ert ?=J
'assin #ules 23=> =IC
'aTid +orton <B3
'aTidson +artin P; =32
'aTies ,;(; CB2
'aTis 'oulas ??3> ??2
'aTis $rik C<B> C<=
'aTis +iles C=J> C<?> C<B> C<I> C<J
'awkins !ichard B?2
'e .orest Lee 2CH
'e5ray !eis HC
'ecker0Phillips $dith ??C> ??J> ??H
'elaroche Paul BJ
'elehanty Fusan ??J
'eleuze Nilles B<H
'e+ille (ecil B; 2CH> 222
'enckery %;P; 2?3
'enTer #ohn ?2H
'epero .ortunato BHJ
'errida #ac6ues B<H
'escartes !en8 0n %artezjusz
'ewey #ohn <3C
'iamond Fara =3?
'ick Philip %; CIB> ?H2
'ickens (harles CJC> CH<> 2JH
'ickson *illiam %ennedy Laurie 2CH>
223 'iderot 'enis ?B=
'ilthey *ilhelm <33> <3B 'in8
#im IC 'isney *alt 2HI> <?I
'mytryk $dward =<J '95lin
Al-red C2J 'ode (hris =C3
'ol5y !ay +; 2CH 'ol5y &homas
CIB 'olistowska +aorzata ??
'ominick #oseph !; 2HJ 'onen
Ftanley 2HJ 'onnelly *illiam #;
BBI 'ostojewski .iodor =H> =HB
'ou5lier .rancis ?B 'oulas
Ftephen Arnold CJ< 'owney #uan
??2 'owney +orton C3=
'reyer (arl &heodor CHH
'rey-us Al-red ?<
'rey-us ,u5ert L; BI<
'uchamp +arcel <=> <<> C<?> BHC0BHB>
BHI> BHJ> =32 'udley Andrew #; 2J<
'uuet Anne0+arie ??H 'unin Neore
?33 'uranty Louis0$mile0$dmond <C
'uras +aruerite> waGc; +aruerite
'onnadieu =J3 'yckes
*illiam I? 'yson .rances
C<=> C<<
$5erhardt %onrad <I2
$co )m5erto CI> C?H> 2J2> 2JI> ?3J>
?3H> B32> <<I> <<H
$ddy 'on IC
$dison &homas AlTa 2H> CBC> 2CH> 223 $ich
Nunter C?? $ichmann Adol- <B= $instein
Al5ert ?B=> ?I? $isen5eis +; =CH
$isenstein $lisa5eth CJ2 $isenstein Fieriej
J<> CHH> 23I> 2CJ>
2CH> 2JH> 2HI $liade +ircea 2<J> =2=>
=2<> =?= $lton #ohn> waGc; !einald
%enneth
'wiht ?3<> ?3J $merson
%eith C=J $mshwiller $d ??C
$nel #ose- 2CH $no Brian
C=I> C<? $pstein #ean CJH>
CH3> 2H< $razm z !otterdamu
BIJ $rlich Rictor =<C $rnst
+aD BH?> BHB $scarpit !o5ert
<I2 $sslin +artin CCB $stes
!ichard IC> I=
.aat Antoni I2
.aryno #erzy 2H<
.aulkner *illiam CHJ> =<J> =I3> <<C
.edrowitz #utta B<2
.ellini .ederico <=B> <<?
.erre Leo =<J
.euillade Louis 23B
.i-er Fally #o ?B3
.illiou !o5ert BCJ
.ischer +;+;#; 2H2
.ischiner "skar 2CH
.iske #ohn B33
.laherty !o5ert #; 2J<> 2JI
.lei A; <C
.leischer Lion CB?
.lusser Rilem JH> H2> 2?B> =2B
.lynt ,enry BCJ
.ord ,enry 2<
.orde Brinsley CIB
.orishee (lay <BH
.orton =<H
.oucault +ichel <<I
.ourastie #ean ==<
.rancis 'aTid 223
.r6c !a-a <I?
.reud Fimund <?> <B> =HC> <3<
.riedman %en BCJ
.riedman &ed BCB> BC=
.romm $rich 2C> =HJ> <I3
.ry5esowa Aleksandra =I2> <CB> <I2
.uller +ary B33
N65in #ean> waGc; #ean AleDis +on0
core =IC Na5lik Fusi IC> =33 Na5riel
Peter C=I> C<2> C<? Nadamer ,ans0Neor
=2> =< Nains5orouh &homas BJ= Nalaher
,uh C<J> C<H Nalileusz B<? Nauszka
#adwia <I3 Nance A5el 2CH Nar5o Nreta>
waGc; Nreta LoTisa Nus0
ta-sson <B> 2BI> 2BJ
Nardner AleDander JI
Nautier &heophile <C Naye
+arTin ?33 Ne--roy /annick
2=2 Nell0+ann +urray B?2
Nenette Nerard 2J=> 2JH
Neremek Bronisaw <C?
Nertsch .ranz I2 Nesualdo
'on (arlo CB< Ni5son
*illiam ?J3> ?H2 Nierymski
Aleksander <C
Nierymski +aksymilian <C
Nilewicz #oanna BIJ
Nilster Paul =2J> =2H
Nowiski +icha ?C2
No5an0%las &omasz ?<= > <<H
Nodard #ean Luc <=B
Nod-rey Arthur 2HJ
Nodzi: *iesaw CB> 2B=> ?32> ?CI> ?23>
?2<> ?HH> B3J> <I3 Noethe #ohann
*ol-an Ton 2?J Noh Rincent Tan =IB
Noaszewska +aria ?CC No85iewska +aria
=?3 Nom5rich $rnst ,ans ==> 2BH
Nom5rowicz *itold <<J Nomery 'oulas
?CH Nomulicki #uliusz *iktor =C Noodman
Nelson ?H? Noodman Paul <BJ Nore
Andrzej <C? Nore Anna <C? Nould Nlenn
CB?> CBB> CB<> CBI Nozzi !aymond> #r; <BB
N9rski Artur ?23 Nra5iski Fte-an CJH
Nra-- Piotr BJ Nraham 'an ??I Nreenaway
Peter ?CB> <<2 Nreen5erer +artin ?<C
Nreen-ield Patricia +; B3I> BC? Nri--ith
'aTid *ark> waGc; Llewelyn
*ark Nri--ith CH<> CHI> 2C2> 2C?>
2CJ> ?3I Nris5y +; 2H3 Nris #uan>
waGc; #ose Rictoriano Non0
zales BH3 Nromczyski *iesaw <C?
Nrouchy $mmanuel de =B? Nrudziski N;
=2J Numpert Nary B3B> B3= Nuriewicz
Aron 2<J Nusella $rnest ??I Nusta-son
#ulie ??2 Nuten5er #ohann> waGc;
#ohannes
Nens-leisch zum Nuten5er CCI>
CCJ> 22<> ?BH> =22> =?3> =B3> <B3>
<B2> <<C Nuze
#oanna ?3<
Nw9KdK Andrzej CB> 22H> 2?C> 2?2> 2?B>
2?<> 2B3> 2BC> ?C<> ?23> BC3> =2B> <I3
,ae59llin ,; =CH
,aken *ol-an ?<2
,all 'on ?B3
,amilton !ichard C<?> BHH
,ammer #an C=J
,ancock ,er5ie C=J
,andke Peter BII
,anson 'uane I2
,ardt $rnst C2J
,assan Iha5 B<C
,assel #on C<?
,athaway ,enry 23=
,attiner Nott-ried ?B?
,ausmann !aoul <=> BH?
,aTelock $rie A; B<H
,azard Paul <I2
,eart-ield #ohn J?
,eck +; =CH
,eedus Anes =CC> =C2> =C<> =CJ
,eel Neor *ilhelm .riedrich B<=>
B<J> B<H ,eideer +artin 22H> 2?3>
2?202?B>
2?< ,ei-etz #ascha CB= ,eim +ichael
2?C> ?HI> B32 ,eijten5uttel C?? ,elman
Alicja CB> B<> 2C<> 2CI> 2??>
2B=> 2H=> 2H<> B3?> <I3 ,eminway
$rnest CHJ> =I3 ,enaut 'orothy ??<
,endriD #imi> waGc; #ames +arshall
,endriD C=J> C<J ,endrykowska
+aorzata C?> ?=> <I3 ,endrykowski
+arek CB> 2HB> ?3B> <I3 ,enry Pierre C<?
,erschel #ohn .rederick *illiam B=
,ershman Lynn =CB0=C<> =CJ ,ertz
,einrich !udol- ?J3 ,erz #;(; ?H<
,erzoenrath *ul- ??H> ?B2
,eyman %; IC ,iins 'ick BCJ
,ildesheimer *ol-an C?? ,ill
Nary ??I> ??J
,illis *; 'aniel CB> B?=> <IC
,in LeTin ,; JI
,iolski Andrzej CBB
,itchcock Al-red 2CH> 223> 222
,itler Adol- C330C32> C3B> 22B> =?H
,9ch ,annah BH?
,ockney 'aTid I2
,o--man Antoni B?2
,o--man #erzy 2J
,o-kunst Al-red I2
,oart !ichard <C2 <C?
,olzer #enny =33
,omer =2H> =<H
,oneer Arthur C<B
,op-iner +aryla CB> CI> ?2> ??> B<> II>
2CI> 2BI> 2=3> 2=2> 2=<> 2IH> BC=>
B<3> =?3> =?<> <IC ,or5owski
Adam ?CC ,orkheimer +aD BJJ
,orowitz !yszard J=> JJ0H2
,ouhton Nik ?B2 ,oward 'ar
<CI ,u5er #9r B<= ,uhes !o5ert
BJH ,uo *iktor =B3> =B?
,ulewicz *itold C3H0CCC ,unt +;
<B2
,usserl $dmund B<=> <3B
,uDley Aldous ==2
Ihnatowiczowa #adwia ?3
lllich ITan 2?3
In-ante .rancisco !uiz de ??J
Inarden !oman B<> B<?
Irzykowski %arol CB> CH3> CHJ> ?3?> <IC
Iwai &oshio =C3> =CC> =CJ
#ackiewicz Aleksander CB> 23C> 2B=>
<IC #ackson #anet ?3J #ackson Lears
&;#; BJJ #ackson +ichael C<2> 2HI> ?32>
?3?>
?3J> ?C? #ako5son !oman <3=> <C?
#aku5owicz %arol C3J> CCJ> C<?> =2C0
0=2?> <C?> <I2
#ames ,enry B33
#ames !o5in C<I
#ampolski +ichai ??
#andl $rnst C?B> C?=
=anic$a <rystyna )>)
#annasz +arek B?2
#apola #9ze- CJ<> =?3> <I2
#arecka )rszula CB> <IC
#arre #ean0+ichel =3B
#arret 'aTid JI
#asiska0%ania Aleksandra <C?
#aulin !o5ert <?B
#enkins ,enry ?2J> ?2H
#enks (hris ?C3
#ensen !o5ert JI
#8drzejko $; B3B
#ohns #asper ??J
#ohnson !ay BCJ
#ohnston #ill =33
#onas #oan ??B> ??I
#ones FteTen N; B33> BCB
=oyce =ames 15?
#un (arl NustaT ?3?> <3=
%acere #ohn I2
%aden0Bandrowski #uliusz> waGc; #uliusz
Bandrowski ?B
%a-ka .ranz =H> ?=3> ?=C
%ael +auricio C?=
%ahn ,erman =JH
%aiser Nert B<2
%am per 'ietmar BI<
%anowitz ,oward I2> I<
%ant Immanuel JI> B<?> =BC
%antor &adeusz <I> <J
%apan Ann $; ?32
%arajan ,er5ert Ton C=C
%artezjusz> waGc; 'escartes !en8 2B2> 2B?>
?=H> ?<3> B<2> BIJ> =33> =BC
%asak ,ermann C2J
%asparow Narri BC2> B=I
%asprzyk %rystyna <CB
%atsch +; $than <BH
%aurismaki Aki <<2
%aurismaki +ika <<2
%awara "n BCJ
%azan $lia> waGc; $lia %azandzolus =<J
%azi9w +icha CC2
%elly Nene> waGc; $uene (urran 2HJ
%emeny #ohn N; ?<C
%ennedy #ackie IC
%ennedy #ohn .itzerald <B> C3C> =H=
%erckhoTe 'errick de J?> B2<> =?C>=??>
=?=
%ertesz Andre JI
%8szycka ,alina IC
%ieliszewski +ieczysaw 2J
%ienholz $dward IC
%ierkeaard F3ren Aa5ye <3
%ieGlowski %rzyszto- <<?
%ind Andrew B2=
%inder +arsha 2HB> ?32
%in !odney ?2?
%isielewski Andrzej CI> <IC
%isilowski #erzy 2I
%ita Bar5ara 22H> 2B3
%ittler .riedrich B<=
%lein Bonnie ??<
%lein RTes BCJ
%leist ,einrich Ton B<C
%limitsch Peter B2<
%luszczyski !yszard *; CB> CI> J2> 2HI>
?3C> ?3?> ?23> ??2> ??B0??<> ??J> ?B3>
?B2> ?HB> ?HH> B3B> BCI> B23> B22> B2B>
=3=> =3<> =3H> <IC
%oskowska Antonina <3?> <3B> <3J> <C?
%nilli .riedrich CC<
%oerner +ichael <23
%oakowski Leszek 2B<> =BH> ===
%omendant &adeusz <?J
%ominek +ieczysaw CB> C=2> C==> C=I>
<IC
%oons #e--=3C> =32
%opacki Andrzej JH
%opalko Z5iniew CC?
%ornatowski *iktor ?H?
%orolkiewicz Vukasz I2
%9selitz ,einrich B<H
%osidowski Zenon CCC
%osiska Bar5ara H2
%osiski #erzy ?2I> ?2J
%ossak #uliusz ?C
%ossak *ojciech ?C
%osyin Aleksiej ,; =HJ
%ozincew Nriorij +; CHH
%racauer Fie-ried B=> 23<> 2?B
%rakowski Piotr BJ> IC
%rasiIoTsky Bill C<2
%ratylos 2J=
%raus %arl BI3
%rauss !osalind <2
%reis5er Alina 2J2
%renz +arek B<2
%roe5er Al-red Louis <3?> <C?
%r9l +arcin 2=3
%r9likiewicz Nrzeorz ?BJ
%rueer +yron ?H<> ?HI
%ruer Bar5ara =33
%ruszyski Z5iniew <B> J<> 2C<
%rzemie %rystyna B3?> =2B
%rzemie0"jak Faw =3> B3B> B22
%si67ek0%onicka ,anna 2CI
%u5icki !oman <IB
%u5iska "la =CB
%u5rick Ftanley ?33> ?<C
%ultermann )do IC
%umorek +ieczysaw 2CJ
%uryluk $wa IC> I2
%uszelewska Ftanisawa ==2
%wiek Pawe ??=
Lacan #ac^ues0+arie $mile <? Laennec
!en8 &heophile ,yacinthe
<B3 Laerlo- Felma <<C Lalewicz
#anusz CB> J<> 2I?> =2?> <I2 Landman
Adam B<= Lan .ritz ?3H> <=H
Lanenmaier Arnica Rerena BI< Lanton
(hris B?2 Lanham !ichard A; =2H> =?3
Lanier #aron ?H2> ?HI Laswell Bill C<I> C<J
Latham !o5ert .; <CH Laurel Brenda ?HC
Lauste $uene Auustin 2CH LaTater
#ohann %aspar <C Lazars-eld Paul .eliD C33
Le Bon NustaTe ==3> ==I Le (or5usier>
waGc; (harles $douard
#eanneret C3B Leach $dmund
=2=> =2< Leary &imothy ?HC> ?H2>
<B< Le5ecka +ada HC
Lechowicz Lech <3
Leer (hristophe <2
Lehndor-- Rerushka <I
Lei5niz Nott-reid *ilhelm BI?
Leinsdor- $rich CBI
Lem Ftanisaw ?H2> B32
Lenin *odzimierz I;> waGc; *adimir I;
)ljanow =<? LennoD
Annie ?3H Leonardo da Rinci
<?> ??J Leslie Al-red I2
LeTi0Ftrauss (laude B2J> <32> <3<> <C?
LeTy Pierre CB> ?H3> <I2 Lichtenstein !oy
IC> =33 Lincoln A5raham CJ< Linder +aD>
waGc; Na5riel LeuTielle CH2 Lindney
(hristine IC Linwood #ames <=> << Linton
!alph <32> <C? Lipnik *anda 22 Liposki
*ojciech 2=< Lippard Lucy !; IC> =33 Lis
!enata <<H Lisiecka Fawa BII Littre $mile
<?3 LiTinstone an BC3 Lockwood Annea
C<<> C<I Loewy !aymond BHH Lorenz
%onrad Zacharias =HC Lorre Peter> waGc;
Laszlo Lowenstein
?3H Loska %rzyszto- ?CI LoTell Al-red
(harles Bernard <BH Lu5elski &adeusz ?HH
Lucas Neore 2CH> <== Ludwik XI 2<I
Luhmann +iklas BIC Lukacs Ny9ry 232
Lumiere Auust8 ?=> 233> 2C2> 2C=
Lumiere Louis ?=> 233> 2C2> 2C= Luter
+arcin =B3 Luttli )rs <= Lye Len 2CH
Lynch 'aTid <<2 Lyotard #ean0.rancois
J?> B33> BI<>
=?<
Vada (y5ulski Adam 0n (y5ulski Vada
Adam
Vakomy +arian IJ> ?I2> <I2 Lodyski
Andrzej ?HC Lotman #urij +; 2<J> 2H<>
?3J Vukasiewicz +aorzata =<> <CB
+a /o /o CI=
+aazel Lorin CB<0CBJ
+c(a5e (olin 2H3
+c(arthy #ohn <B2> <B?
+c(arthy #oseph !aymond C3C> =I2
+acco5y +ichael =H3
+acdonald 'wiht =I?
+acek RaclaT JJ
+ach #olanta BI> 2BH> <<H
+achoTer &od CIB> CI=
+aciunas Neore BCJ
+aclTer !o5ert <3C
+c%enzie Fcott 2HH
+cLuhan $rie <I2
+cLuhan ,er5ert +arshall CB> C3J> CCJ>
C=I> C<?> C<B> CJ2> CJ=> 2<B> 2<=> 2IC0
2I?> ?2I> BCH> B<C> B<H> BI=> =2C> =2=>
=2I> =?3> =?C> <3<> <3I> <C?> <BI> <I2
+cauail 'enis <C2> <C?
+c*hinnie 'onald CC?> CCB> C23
+adonna> waGc; +adonna Louise Re0
ronica (iccone C<2> ?3B> ?3J
+aala Fawomir IB
+aritte !en8 BHB> BHI
+ahler austaT CBI
+ajakowski *odzimierz @*adimirA CHH
+ajewski Piotr A; B<2
+aksymiuk #erzy CB<
+alczewski #acek ?C> <=
+alinowski Bronisaw CIJ> CIH> =2I
+alinowski #erzy <=
+allery '>N; 2BH> 2=3
+anano FilTana =J3
+annheim %arl ==3> ==I
+ansoni Anela ?CB
+arconi Nulielmo 2I
+arcus N;$; 2H2
+arcuse ,er5ert <3I> <C?
+ariano &eo C<B
+arianowicz Antoni C3C
+arin Louis <?I
+arinetti .ilippo &ommaso BJH
+arkowski +icha Pawe =?3
+arks %arol> waGc; %arl ,einrich +arD
=JC> <C<> <CI +arley Bo5> waGc;
!o5ert Nesta +arley
C<J +arsh %en ??2 +artin Neore C==
+artinis 'ali5or ?BC +assole #oseph 2CH
+atehoTski 'irk B<2 +atuszewski
%rzyszto- B<H +aurin %rzyszto- =B +auss
+arcel 2=3 +ayen #9ze- CCC> CC2> 2CJ> 2BJ
+ayenowa +aria !enata <CB +ayrocker
.riederike C??> C?= +azares Nreory <B3
+azur Paul =JI +azurkiewicz !oman ?3J
+ead +araret 2=3 +eho--er #9ze- ?C
+eisel Louis %; IC +ekas Adol-as 2CC
+ekas #onas 2CC +elies Neores 23?> 2C2>
2C= +erleau0Ponty +aurice 2J<> B<=
+esster "skar 2CH> 223 +etelska +aryla
<CB +etz (hristian 2H<> ?2H +eyrowitz
#oshua BI2 +ichaloTi: Peter JJ +ichals
'uane <=> << +ichalski %rzyszto- =<
+icha Anio> waGc; +ichelanelo Buo0
narroti BI? +ichaek Bolesaw 23B>
23J +ichel %arl +arkus C?? +ickiewicz
Adam ?C> ?==> ?=< +iczka &adeusz 2H<>
B3B +inonneau Laurent B2=> =3I> =C<0
0=CJ +ilram Ftanley B<> <BB +ilhaud
$douard0#ean0Baptiste =B? +ills (harles
*riht =I3> <3I +inelli Rincente 2HI
+insky +arTin B?2> B?B> =H3> <B2 +iro
#oan BHB +isiorny +icha HC> =32 +itchel
Nerald <CI
+itchell *illiam #; JB> JJ> H2
+itosek Zo-ia IC
+itry #ean 2JI
+oles A5raham 2<<> 2I3> 2IC> <3H> <C?
+on .ranz C?<
+ondrian Piet ??J> BH=> BH<> BHJ
+onory #ac^ues I2
+onroe +arilyn> waGc; Norma #ean Baker
IC> C3C> ?3=> BJ=
+ontaine +ichel $y^uem de C3=> BIJ
+ontano Linda ??I
+ontinari +azzino B<H
+oo !o5ert A; C=I> C=J
+oore ,enry I?
+oore +ichael ?2B
+oorman (harlotte ?BB
+oraTec ,ans B<C> B<2
+oraTec ITan CB?
+orawski Fte-an IC
+oreau #eanne <<3
+ori Ilario ?CB
+orin $dar 2C> 2<=> 2IC> 2I2> =I2> <3H>
<CC><CB><I2
+orley 'aTid B33
+orley +alcolm I2> I=
+orris (harlesa *; 223
+orris 'esmond =HC
+orris !o5ert ??I
+orse +araret ?B3
+orse Famuel .inley Breese 2I> =H
+oser B; 2JH
+oszyska Anna 2H2
+r9wczyski &adeusz <C?
+r9zek !o5er B33> BCC
+ruklik Bar5ary 2=2
+ukaroTsky #an 2CJ> 2BJ
+uller Alois +artin B<=
+uller0Pohle Andreas IJ> IH
+um-ord Lewis =HC
+unch (harles CB<
+unch $dTard <=
+unsky +aina0+iriam I2
+urkudis %osta ?CB
+urnau .riedrich *ilhelm> waGc; .riedrich
*ilhelm Plumpe 2C?
+urphy (atherine I2
+uthesius Anelika =3C
Na5okoT *adimir *; <<J
Nadar> waGc; Naspard0.eliD &ournachon
<C> <=> JI Nadolny Ften BII
Nalikowski +arek 2H?> 2H=> ?C3
Napi9rkowski %azimierz =B Napoleon
Bonaparte J<> =B2> =B? Nauman Bruce ??I
Neroponte Nicholas CB> IJ> JC> ?I2>
<I2 Nelson &ed =2H> =?3 Neumann
#ohn Ton <BC Neumann RaclaT CBI
Newcom5 ,; ?2J Nichols +ike> waGc;
+ichael Ior
PeschkoTsky ?3= Nidecki &omasz CI2
Niepce #oseph Nicephore B=> JI Nietzsche
.riedrich *ilhelm J<> B<H>
<3C> <<< Niklewicz Piotr
<CB Nilles #ack <230<22 NiDon
!ichard +ilhous C3C Norwid
(yprian %amil =C NoTotny
,ela BIC Nowakowski Piotr
J?> =?C Nycz !yszard =?2>
<?J
3S(onnor #ohn BBI
3S(onnor Finead CIB
"cha5 +aria <C?
"ettermann Ftephan ??
"den (%; CIH
"kopie0Fawiska Aleksandra 2=<
"lden5ur (laes IC
")Ta Achille Bonito HC> 2BC
"n *alter #ackson CB> CJ2> CJ<> =?3>
=?B> <I2 "ranan $rol ?CH "rtea y
Nasset #ose ==I> <33> <3I>
<CB> <<I "s8ka Andrzej I?
"siatyski *iktor BB2> <I?
"staszewska Iwona 2?2> 2?<> ?CI "tt
Fandra 2HC
"ud #aco5us #ohannes Pieter BH=
"ulette .ernand C<= "z5ekhan ,asan
=J?> =HJ
.adham +uh C<2
Paanini +iccol9 ?BH
Paik Nam #une ??3> ??C> ??J> ??H> ?B?0
0?B<> BCJ Pajestka0
%ojder $wa 22
Palczewska 'anuta BC=
Palladini Rinicio BJH
Pannai ITo BJH
Papert Feymour ?<B> ?<=> <B<> <BJ Parsons
&alcott <3?> <3B> <CB Pascal Blaise =JJ
Patkowski #9ze- C=J Pawe RI @aioTanni
Battista +ontiniA ?BB Pearlstein Philip I2
Peary !o5ert $dwin 2< Peiper &adeusz
CB> 2C> H=> B=3> =BI>
==B0=<2> <I2
Pellos =<H Penni CI=
Penny Fimon B2=> =3I> =CI> =CJ Penzias
Arno Allan <B3 Peret Benjamin =IB Perkins
Anthony =J3 Perree !o5 ??3> ??C> ???
Perry Lee MFcratchO C<J Pessoa .ernando
2?H Petrillo #ames (aesar CB2
P-a--en5erer Bryan B3I Pia- $dith> waGc;
$dith Nassion =IJ Pica5ia .rancis BH?> BHJ
Picasso Pa5lo ??J> BH3> BHC Pierre #ose IC
Pilrim 'ianne ,; BHJ Piotrowska Irena
2JH Piotrowski Piotr =32 Pistoletto
+ichelanelo I2 Pitrus Andrzej BC3
Piwowski +arek <<2 Platon =B> C3J> ?=H>
B<H> =B3 Plew8 'aniel Alin =CI> =CJ
Plisiecki #anusz =J Poe $dar Allan <<
Pollock #ackson ??J Pomian %rzyszto- 2=3>
<C? Poniato-- AleDander 2HJ Pop9w
Aleksandr 2I Poppel ,arTey <CH Popper
.rank ?2C Por85ski +ieczysaw B<> 2BH
Postman Neil 2C> ?2?> <=3> <I?
Powys #ohn (owper <3C
Prampolini $nrico BJH
Presley $lTis IC> 2HJ
Pries (hristine BI<
Prince> waGc; Prince !oer nelson C<2
Proko-iew Feriusz @FieriejA 2HI
Prokopiuk #erzy =B
Prophet #ane B2=
Propp *adimir 2JI
Proust +arcel =H> J2> CHH> 233> =B3> <<J
Pr9szyski %azimierz 2CH> 223
Prus Bolesaw> waGc; Aleksander Nowacki
2I> 2J
Pruszyski #an P; 2H
Przy5yszewski Ftanisaw ?I
Przylipia$ Mirosaw 2>)
Pudowkin *siewood I; 2CJ
!a5elais .rancois <3<
!a5in Icchak JB
!a5oy +arc =<H
!achwa &adeusz JI
!aczek &omasz ?C<
!ainer Arnul- <=
!amzes II <?=> <?<
!auschen5er !o5ert IC> BCJ
!aTel +aurice 2H<
!ay +an BHJ
!ay Nicholas =<J
!aymond AleD =<H
!eck ,ans )lrich BI2
!eeTes !ichard BB?
!einer .ritz CBI> CBJ
!ejlander "scar NustaT <3
!em5randt> waGc; !em5randt tlar0
mensz Tan !ijn ?=<> =<H !enaud Alain
22H> 2?C !enault Louis 2< !ener0Patzsch
Al5ert BH !enoir Auust8 ??J !esnais
Alain CHH> 233 !estany Pierre IC !eusch
#uren 2=3 !ich Buddy> waGc; Bernard
!ich C<2 !ichards lToT A; CIH !ichter
Nerhard I2
!ichter ,ans BH?> BHI
!icoeur Paul BJ> BH
!ie-ensthal Leni ?3H
!iesman 'aTid <3I> <CB> <B<
!ietTeld Nerrit &homas BH=
!iley&erry C=J
!itt +artin =<J
E
!ittaud0,utinet #ac^ues ?B
!o5akowski #9ze- ??3> ??B> ??=> ??I
!o5espierre +aDimilien de ?B=
!oala +irosaw =C20=CB> =CJ
!ooseTelt .ranklin 'elano C3C
!orty !ichard <<<> <<J
!os8 Bar5ara IC
!osen5lith *alter ?<C
!osen5lum !o5ert BH3
!osen6uist #ames IC
!osler +; ?23
!osner %atarzyna BJ
!ousseau #ean #ac^ues =22> ===
!97alska $wa <I2
!u5instein Artur CBI
!u5lowski #; IC
!udziska %amila 2C> =<2> <I?
!ussell #ohn IC
!utkowska &eresa 2BB> ?=C> BC=
!uttmann *alter 23<
!y5czyski Z5iniew CB> ?CB> ?BI> ?=C
B=J> <=<> <I?
!ypson Piotr BCJ> =?3
!yszka $l75ieta <I?
Faer Peter IC
Faid $;*; 2J<
Faint0$Dupery Antoine de CHJ
Faint0Phalle +iki de I3 Faint0
Faens (amille 222 Falwa Piotr
<I3 Famosionek &omasz ??=
Famuels Nathaniel <CJ Fander
Auust <2> 2?I Fandin 'an ??I
Fan-$lia Antonio BH3 Fapir
$dward 2=3 Fardo 'el-im ??I
Faron ?I< Farkis +ona B2B
Farkisian Paul I2
Farno-- 'aTid C3<
Fartre #ean0Paul H3> <I2
Faunderson #ulian B2=
Faussure .erdinand de C?H> <3B> <3<>
<CB Fcatman #ohn ?3I Fchae--er
Bousaw CC< Fcha--er Pierre C?H
Fchirokauer Arno C2J Fchmidt #oost BH<
Fchmied *ieland <H Fchna5el Arthur CB?
Fch9n5er Arnold CB<> C=J> ?BB Fchonin
%laus CB> CC<> CCI> C??> C?=>
CB3> <I? Fchramm *il5ur =J2
Fchulte #amieson B2=> =CI
Fchutzen5erer Ann8 Ancelin 2=2
Fchwarz ,ans Peter =C2 Fchwitters
%urt BH?> BHI Fchwitzke ,einz CC=
Fcorsese +artin ?33 Fcratch> waGc;
Lee Perry C<J Feaman Bill =CI> =CJ
Fearle #ohn <B2 Feal Neore IC
FealoTe llene ??I FeoTia Andres C<?
Felley Nordon B2= Ferkin !udol- CB?
Ferra !ichard ??I Feurat Neores 2BC
Fham5er +ichael ??C Fhannon (laude
$lwood <BC Fharits Paul ??2 Fhaw
Irwin =J3 Fhepherd #ean C3= Fherman
(indy <=> <I Fhiomi +ieko BCJ Fidney
Neore 2HJ Fiedlecki .ranciszek <3=>
<CB Fieel !;L; <CJ Fienkiewicz
,enryk ?C Fikora Fawomir <<H
Fikorski *itold J?> =?C Fimmons
Allison ??2 Fimon #oan ??B Fimon #;%;
2J<
Fims %arl =3I
Fitarski Piotr CB> ?H<> B33> BCC> BC?>
BC=> =3<> <I? Fiwak *ojciech CB>
<I? Fiwiski Ireneusz ?32 Fj9str9m
Rictor CHH Fkoneczny +arek B?2
Fawek &adeusz JI Fawiski #anusz
2BJ Fowacki #uliusz ?C Fowik ?CB
Fmith #; =2J Fmith Peter 22< Fo5ieszek
!o5ert A; H2 Fo5ol0#urczykowski
Andrzej BI? Fo5olewski &adeusz ?=C
Foel5er Peer =HB
Fommerer (hrista B2=> =3I> =C<0=CJ Fonta
Fusan <?> <I> IB Fore Peter I2 Fousa #ohn
Philip CBC Fpeina #erzy 2C= Fpenler
"swald ==3 Fpiel5er FteTen 2CI> 2CH> <==
Fpoerri 'aniel I3> BCJ Fpona5le $#; 2CH
Fpooky> waGc; +iller Paul C<J> C<H
Ftachiewicz Piotr ?C Ftachowna Nra7yna
2HB> 2HJ> ?32> ?3? Ftanek %arin 2HH
Ftaniewska Anna <C? Ftanley ,enry 2<
Ftanosz Bar5ara 2=3 Ftasiak ,enryk =2I
Ftawowczyk $dyta 22H Fteiner Neore CJ2
Ftelarc> waGc; Ftelios Arcadiou CI=
Ftendhal> waGc; ,enri Beyle =B? Ftenslie
Ftahl =C<> =CJ Fteuer #onathan ?HJ Ft8pie
Antoni Bazyli BB Ftielitz Al-red BHJ Ftiller
+auritz CHH Ftin> waGc; Nordon +atthew
Fumner
?3H Ftock .rederick CB? Ftockhausen
%arlheinz C=J> C<?> C<B>
?BB Ftokosa #acek
+; <I2
Ftokowski Leopold CBB
Ftone 3CiTer ?CC> ?CB
FtradiTarius Antonio ?BH
Ftrau## Botho BI=
Ftreet #ohn C=<
Ftreuholt N;#; C<B
Ftrind5er Auust <=
Ftroheim $rich "swald Ton 23=> 2C?
Ftr97ewski *adysaw =3
Ftrzelecki #an <CB
Ftrzemiski *adysaw 2BH
Fulima !och =C
FulliTan $d 2HJ
Fun !a C<B
Funderland #an B<
Fuszczyski Z5iniew CI> <I?
Futherland lTan ?H2> ?H=> ?HI
Fwinton Alan Archi5ald (amp5ell IH
Fza59 IstTan ?=C
Fzacki #erzy 2=3
Fzerm8ntowski #9ze- <C
Fzklarczyk0+irecka #oanna ?C> ?2
Fzpilka *iesaw BJJ
Fztompka Piotr <C?
Fzulc &adeusz CC3> CCC
Fzweykowski Zymunt 2J
Fzymanowski Adam =BB> <I3
Fzymanowski %arol 2HI
Wwiecka &eresa =2I
&a5in +arek <CB
&aine ,ippolyte Adolphe =3
&al5ot *illiam ,enry .oD B=
&analska0'ul85a Anna <=3> <I3> <I?
&anuy /Tes B<<
&arde Na5riel de ==3
&arski Al-red BB> =<
&asarski #erzy BH3
&ashjian 'ickran BHJ
&atarkiewicz Anna 2<J> BCC> =2=
&atarkiewicz *adysaw B<
&attle Peter <CI
&auro Norman 2HJ
&aylor0+oran &ony B2=
&eller CI=
&empczyk +icha B?=
&etmajer *odzimierz Przerwa ?C
&hemerson .ranciszka 2H<> 2HI
&hemerson Fte-an 2H<> 2HI
&homas *illiam Isaac <C2> <CB
&hompson 'SArc =C<
&horne &ony B3J
&horoe !ichard 2HJ
&hoTeron Na5riel 2I3
&inuely #ean I3
(oczy&s$i 1dzisaw 1)* '7* ,8?
&o--ler AITin CI> 2C> BBC> BB2> BBI> <2J>
<I?
&olson +ichael B2=
&ostoj Lew 2I> =B2
&omasik ,alina =B
&omasz z Akwinu =?J
&9nnies .erdinand <3C> <CB
&oop 'aTid C<B
&orick $;L; CB2
&oscani ")Tier HC> =32
&oscanini Arturo CBB> CBJ
&oulmin Ftephen $; BIJ
&rau5er Leonid CHH
&ripp #an Peter I2
&rocki Lew ';> waGc; Lew '; Bronstein
=<?
&ru5ieckoj +ikoaj C?H
&rulzsch ,oler <I
&rznadel #acek B<> <B> J<
&urin Alan +athison <BC
&urner &ed> waGc; !o5ert $dward &urner
2II
&urton 'aTid 2H2
&uszewski #erzy CC<
&wain +ark> waGc; Famuel Lanhorne
(lemens 2I
&yielska +; CB=
&ymiski Ftanisaw <<B
&ynianow #urij N; =HH
(ysz$iewicz /eata ?)7
)5ertowska A; =?C
)niewska #oanna <I3
)licka 'anuta =?2 )lrich
'itmar I2 )r5aniak +icha
H3
Rail ,ollis <CH
Ralery Paul Am5roise J2
Ralusek B; ?B2
Rarese $dard C=J> C<B> C<=
Rasulka Fteina ??2
Rasulka *oody ??2
Rautier Ben BCJ
Re5len &horstein =JJ
Relaz^uez 'ieo> waGc; 'ieo !odri0
uez de FilTa y Relaz^ue I=> ?=<
Rermeer Tan 'el-t I= Retter ,ermann BIJ
Ridor %in 2CH Rio#ean CHH Riolo Bill
?23> ??I RiriIio Paul J3> H3> 2?H> 2B3> 2BB>
?C3>
?2H> BI< Risconti
Luchino <=B Rot ,ans
2CH RosteIl *ol-
??C>??H
*adleih +ichael ?33
*aner !ichard =B2
*ajda Andrzej CHH> 2=2
*akeman !ick C=J
*alker #ohn A; BHI
*aaszewski Z5iniew CB> BC=> <IB
*arhol Andy IC> C<?> 2CC> BJ=
*ark +c%enzie B2J
*aGko !yszard ??=> ??I
*e55 !o5ert 2HJ
*e55s Ftuart> waGc; $rnst !eicher CHC>
CH2 *e5er +aD <3C *e5em Anton
CB< *eman *illiam ??I *eins5er Adam
B32 *einwurm Neore =J? *eir Peter ?3=
*eis5er Adam <I3 *eiss F; =2J *eiss
*ojciech ?C *eizen5aum #oseph <?H>
<BC> <B?>
<B=> <B< *eizsacker (arl .riedrich
Ton =B *elles "rson C32> CHH> 2C<> 2CH>
223>
22=> =<J *ellinton Arthur> waGc;
Arthur *elle0
sley =B? *elsch *ol-an CI>
BI2> BIJ> <IB
*elsh #eremy ?B2 *enders *im 2??> 2B?>
?3I *erner Andrzej 2C> <<J> <IB
*ertenstein *anda 23<> 2BI> 2<?> <<H
*esselman &om IC> =33 *heeler ,arTey
=H= *hitaker !od 2H= *hitehead Al-red
North =H< *hitehouse +ary ?2< *iener
Nor5ert ?=I> <B=> <BJ *iertow 'zia>
waGc; 'enis A; %au-man
23< *ihtman .oD !ichard BJJ
*ikarjak #an ?H?> B<2 *ilder Billy> waGc;
Famuel *ilder ?3= *illet#; 2HC *ilson
'on ?C? *ilson N;*; JI *ilson !ichard
N; BHJ *ikomirska *anda CB= *itkacy 0X
*itkiewicz Ftanisaw Inacy *itkiewicz
Ftanisaw CB> B?> =H> <C> <=>
?=<> BBJ> <IB *itkiewicz Ftanisaw
Inacy> pseud;
*itkacy 2C> <=> <<> =BI0==B> =<2>
<33> <CB *ittkower !udol-
?C2 *o5er#;+; 2HC
*ojciechowska *anda B<2
*ojnar Irena B< *ojnecki Fte-an
JJ *9l--lin ,einrich =H *ol-ord
%irk =C<> =CJ *olicki %rzyszto-
=B> 22H> 2?3 *ondratschek C??
*oodheada Leslie 2HC
*ooldride 'ean $; =H3 *ooley
Benjamin ?HC *orth Fol 2IJ
*oydyo $wa BBI> <2J> <I?
*9jcik #erzy 2?I> 2B2 *oKniak
(ezary 2?2> 2??
*oKniakowski ,enryk <CB *riht
"rTiIIe 2< *riht &erence CB>
2H2> <IB *riht *il5ur 2<
*y5orski !oman J< *ycisk #9ze-
?3C
/alkut #ud ??C /amamoto
/ohji 2?=> 2?I /oun Paul
?3? /oun5lood Nene 2CC>
?CI
Zaj6czkowski Andrzej <C?
Zaleska +ichalina z 'ziekoskich =C
Zapolska Na5riela> waGc; +aria Na5riela
Wnie7ko0Bocka ?I
Zaraski #an ==> 2BH
Zaucha Irena ?2
Zawojski Piotr CB> H2> <IB
Zeadowicz $mil 2?J
Zeidler0#aniszewska Anna J2>?HB> B23>
BIJ> <IB
Zelnik #erzy ?BJ
Zeppelin .erdinand Ton 2<
Zhai Philip B32
Ziemilska "la <I3
Ziemilski Andrzej <I3
Zilli *in-ried CB<
Zimand !oman 2=3> <I2
Zinrone .rank <I2
Zinnemann .red CHI
Znaniecki .lorian <C2> <CB
Zwei Arnold C2J
Zymunt #an BB
Zd7arski *acaw ?3
Ue5rowska ,alina CBC
U9kiewski Fte-an 2C>B<> <CB><=?> <I20
0<IB Uuawska0)meda Anieszka
?3< Uydek0Bednarczuk ); B3B
".I(/NA NA)%"*A
330=?? *arszawa> ul; +okotowska <=
tel; @3 22A <22 32 BC> -aD @3 22A <22 32 B2
*ydanie pierwsze
*arszawa 2332
FkadE !eAd> *arszawa
'ruk i oprawaE V9dzkie Zakady Nra-iczne