Romantyzm Ze względu na sytuację polityczną hasła romantyzmu w kulturze polskiej dłużej zachowały
żywotność, a epoka okazała się jedną z najważniejszych dla Polaków.
Nazwa epoki
Dziś romantyzm to przede wszystkim nazwa nurtu ideowego i artystycznego, a także okresu w
którym tę prąd dominował. W takim znaczeniu używa się tego słowa, kiedy mówi się o epoce
romantyzmu albo ideach romantyzmu.
Romantyzm to także nazwa postawy życiowej, dla której charakterystyczne jest nieliczenie się z
rzeczywistością, nadmierna uczuciowość i marzycielstwo. W innym znaczeniu słowo romantyzm to
synonim malowniczości, niezwykłości, poetyczności.
Romantyzm to prąd literacki i kulturowy rozwijający się w pierwszej połowie XIX w.
Jego zapowiedzią był sentymentalizm – kierunek umysłowy i literacki ukształtowany w drugiej
połowie XVIII w. w opozycji do klasycyzmu.
Epoka romantyczna wiąże się z tym co uczuciowe, nie poddające się regułom, tajemnicze i pełne
fantazji. Wystąpiła w wielu odrębnych odmianach narodowych, nie zawsze też wiązała się z
radykalnym przełomem, jaki na przykład miał miejsce w Polsce.
Za umowny początek romantyzmu w Europie zazwyczaj uważa się rok 1789 – rok wybuchu
rewolucji francuskiej. Niektórzy jednak widzą ten początek dopiero w roku 1815, kiedy to po upadku
Napoleona, na kongresie wiedeńskim ustalono nowy ład w Europie.
Za umowny koniec romantyzmu europejskiego przyjmuje się wiosnę ludów w roku 1848, choć w
literaturze nowe tendencje realistyczne pojawiły się już wcześniej, w latach trzydziestych.
Wydarzenia w Europie
1789 – wybuch rewolucji we Francji
1804 – Napoleon Bonaparte cesarzem Francuzów
1812 – klęska wyprawy Napoleona na Rosję
1815 – ustalenie nowego ładu w Europie na kongresie wiedeńskim
1821 – wybuch powstania greckiego przeciwko Turkom
1825 – powstanie dekabrystów w Rosji
1830 – rewolucja lipcowa we Francji
1830 – rewolucja belgijska
1837 – wstąpienie na tron Wielkiej Brytanii i Irlandii królowej Wiktorii
1848–1849 – Wiosna Ludów w Europie
Wydarzenia w Polsce
1795 – III rozbiór Polski
1797 – powstanie we Włoszech Legionów Dąbrowskiego
1807 – utworzenie Księstwa Warszawskiego
1815 – postanowienia kongresu wiedeńskiego, na którym ustanowiono nowy ład po klęsce
Napoleona: zamiast Księstwa Warszawskiego powstało podległe Rosji Królestwo Polskie
1818 – wydanie rozprawy Tadeusza Brodzińskiego O klasyczności i romantyczności, tudzież o duchu
poezji polskiej
1822 – wydanie Ballad i romansów Adama Mickiewicza – umowny początek romantyzmu polskiego.
1830 – wybuch powstania listopadowego
Po 1831 r. – Wielka Emigracja
1863 – wybuch powstania styczniowego – umowny koniec polskiego romantyzmu
Utrata niepodległości sprawiła, że dużo silniej brzmiały hasła wolności, buntu, społecznej misji poety
i poezji. Polski romantyzm łączył w sobie typowe europejskie tendencje z cechami
charakterystycznymi tylko dla siebie, a wynikającymi z historycznych realiów.
Jednym z ważnych tematów polskiej literatury romantycznej są doświadczenia i przeżycia
emigranta, wędrowca, pielgrzyma. Historia zmusiła wielu Polaków do opuszczenia rodzinnego
kraju. O powrocie do ojczyzny marzyli legioniści Dąbrowskiego („z ziemi włoskiej do Polski”),
a później marzyły też liczne rzesze zesłańców i emigrantów po powstaniu listopadowym.
Poza krajem przymusowo przebywali zesłańcy. Po trzecim rozbiorze Polski, a zwłaszcza
po klęsce powstania listopadowego, tysiące polskich patriotów wywieziono na Sybir.
Wywózki na Syberię, czekające na więźniów kibitki opisuje między innymi Adam Mickiewicz
w Dziadów części III.
Po upadku powstania listopadowego, uciekając przed represjami ze strony zaborcy, na Zachód
ruszyła grupa prawie dziesięciu tysięcy Polaków. Ten jeden z największych ruchów emigracyjnych
ówczesnej Europy został nazwany Wielką Emigracją. Początkowo uchodźcy przyjmowani byli z
entuzjazmem jako „rycerze wolności”, jednak później doświadczali niechęci i niedostatku.
Większość z nich osiadła we Francji, gdzie najwcześniej zaczęło się rozwijać emigracyjne życie
polityczne. Zaciekłe spory polityczne emigrantów miały wpływ także na literaturę epoki.
Preromantyzm
Już w latach siedemdziesiątych XVIIIw. przed romantycznym przełomem, można dostrzec w
kulturze bunt przeciwko oświeceniowemu racjonalizmowi i klasycyzmowi. Okraślamy to jako
preromantyzm. Wiązał się on z rozwojem sentymentalizmu i oznaczał zwrot ku uczuciowości i
zainteresowanie się naturą.
Romantyzm rozwinął się najwcześniej w Niemczech i Anglii i z tych właśnie krajów wywodzi się
wielu wybitnych twórców epoki.
Literatura zwróciła się w stronę ludzkich emocji oraz indywidualizmu w przekonaniu, że
oświeceniowe postrzeganie świata nie tłumaczy wielu zjawisk zachodzących w rzeczywistości.
Preromantyzm przyniósł także zainteresowanie historią (głównie średniowieczem) i twórczością
Szekspira.
Powstawały nowe formy i gatunki literackie, np. powieść gotycka.
Rozwój preromantyzmu niemieckiego wiąże się z twórczością poetów spod znaku Sturm und Drang
(‘burza i napór’). Stworzyli go poeci, którzy wyrośli w tradycji klasycystycznej, ale zaczęli buntować
się przeciw racjonalistycznej filozofii.
Sturm und Drang – Friedrich Maximilian von Klinger
Cierpienia młodego Wertera – Johann Wolfgang von Goethe
Zbójcy – Friedrich von Schiller
Portret romantyka
Można powiedzieć, że romantyk, to buntownik gloryfikujący wolność i sprzeciwiający się wszelkiej
niewoli – społecznej, narodowej, a także niewoli konwenansów towarzyskich i obyczajowych,
niewoli reguł i zasad obowiązujących w kulturze i literaturze.
Bohaterowie dziel tej epoki to zazwyczaj nonkonformiści, ludzie nie godzący się na
niesprawiedliwości świata. Z reguły są ludźmi młodymi – wedle romantyków tylko oni mogą
doprowadzić do zmiany świata, zlikwidować krępującą go niewolę
. pozwalało człowiekowi na lepsze zrozumienie samego siebie.
Romantyczni artyści także głosili potrzebę wolności i odrzucali klasycystyczne zasady ograniczające
swobodę twórcy.
Światopogląd romantyków
Romantycy odrzucili oświeceniowy racjonalizm, powrócili do idealizmu i mistycyzmu. Głosili
prymat wiary, uczucia i intuicji w poznawaniu świata. W tym okresie świat postrzegano jako jedność
składającą się z dwóch części: świata materialnego, który można poznać rozumem i zmysłami, oraz
świata duchowego, którego za pośrednictwem zmysłów nie da się poznać. Przy tym, zgodnie z
poglądami spirytualistów, świat materialny uważano za wtórny wobec świata ducha.
Dla reprezentantów nowej epoki ważne były uczucia, a także intuicja, wiara, przeczucia i instynkty.
To one właśnie stanowiły dopełnienie racjonalnych narzędzi poznawczych, gdyż pozwalały dotrzeć
do obszarów, do których intelekt nie miał dostępu.
Romantycy dostrzegali dualizm świata traktowanego jako jedność składającą się z wielu sprzeczności
(antynomii), takich jak: duch i materia, uczucie i rozum, dobro i zło, jednostka i zbiorowość.
Metafizyka – dział filozofii zajmujący się rozważaniem podstawowych zasad dotyczących istnienia;
także nauka o tym, co – jako niematerialne – nie podlega poznaniu za pomocą zmysłów.
Historiozofia – filozofia historii, rozważania filozoficzne na temat sensu historii, praw, które nią
rządza, przyczyn i skutków procesów dziejowych.
Prowidencjalizm – pogląd historiozoficzny zakładający, że historia jest realizacją planów Boga.
Indywidualizm
Myśliciele romantyzmu pojmowali człowieka jako byt osobny, niepowtarzalny, niepodobny do
innych.
Romantycy ukazywali bohaterów wyjątkowych, buntowników lub odrzuconych przez społeczeństwo,
geniuszy, proroków. Ich los był zwykle tragiczny, jednak odgrywały one niezwykle ważne role :
przyczyniały się do rozwoju ludzkości, wytyczały nowe horyzonty, przekraczały granice poznania i
były siłą napędową dziejów.
Bohater utworów często ponosił klęskę, nie realizował swoich celów, np.:
Kochanek dążył do harmonii dusz z ukochaną, ale w ziemskim życiu było to niemożliwe,
Poeta był niezrozumiany przez współczesnych,
Nowe idee były przez nich odrzucane.
To cierpienie i odrzucenie mogło być bodźcem dodającym sił do życia, lub, gdy stawało się nie do
zniesienia, romantycy szukali wybawienia w samobójczej śmierci.
Natura
Natura wyrażała istotę romantycznej filozofii, traktującej świat jako jedność materii i ducha. W
przyrodzie widziano to co pierwotne, czyste, absolutne. Romantyków fascynowała moc przyrody.
Romantycy podkreślali duchową więź łączącą ludzi z naturą
Romantycy postrzegali naturę w szczególny sposób. Była, według nich, obdarzona duszą, mogła czuć
i działać, a więc także zagrażać ludziom. Zmienna i pełna tajemnic, była także – w przeciwieństwie
do wytworów człowieka – wieczna. Jednocześnie twórcy romantyzmu podkreślali jedność ludzi i
natury, będących cząstkami tego samego kosmosu. Dzięki temu, jak sądzili, poznawanie przyrody
Panteizm – koncepcja filozoficzna, według której Bóg i przyroda stanowią jedność.
Bardzo popularne w romantyzmie podróże morskie dawały ludziom możliwość poczucia, że
uczestniczą w nieskończoności i wieczności. Ogrom morza pogłębiał jednocześnie poczucie
osamotnienia, uświadamiał człowiekowi kruchość jego życia i wielkość świata, w którym on sam jest
tylko prochem.
Cechy charakterystyczne dla romantycznych przedstawień natury to:
– nastrój tajemniczości i grozy
– noc, las, wiatr,
„Wrona gdzieniegdzie kracze
I puchają puchacze.”
(Lilie Mickiewicza)
– natura ożywiona
– elementy fantastyczne: rusałki, upiory, widma
Historia
Romantycy interesowali się przeszłością. Antyczne ruiny, średniowieczne zamki i kościoły często
bywały tłem albo też tematem ich utworów.
Historia była także przedmiotem głębszej refleksji. Starano się określić prawa rządzące porządkiem
dziejów i dzięki temu wytłumaczyć problemy teraźniejszości.
Za pomocą odwołań do przeszłości romantycy przedstawiali także problemy współczesności. W
Konradzie Wallenrodzie Adam Mickiewicz zastosował tzw. maskę historyczną. Wydarzenia na pozór
dotyczą średniowiecza, a w rzeczywistości utwór mówi o sposobach skutecznej walki z zaborcami,
co sugeruje zresztą motto utworu. Maska historyczna pomogła Mickiewiczowi zmylić cenzurę.
Gotycyzm – tendencja występująca w kulturze drugiej połowy XVIII i początku XIXw. Związana z
zainteresowaniem wiekami średnimi. Przejawiała się w umieszczeniu akcji utworów w
średniowieczu czy w scenerii starych zamków. Zainteresowanie budziła też obyczajowość
średniowiecznych rycerzy, wyznawany przez nich system wartości.
Osjanizm – zespół tendencji występujących w literaturze na przełomie XVIII i XIXw. Ich źródłem
były Pieśni Osjana – cykl rzekomo autentycznych pieśni celtyckich, opublikowanych w latach 1760 –
1763 przez Jamesa Macphersona Tytułowy Osjan – stary, niewidomy król – opowiada w nich o
walkach Celtów w obronie wolności. Później okazało się, że Macpherson sam napisał Pieśni Osjana,
ale nie zmniejszyło to popularności utworu. Romantycy znaleźli w nim to, co lubili – wolność,
historię, duchy, egzotykę, dziką przyrodę.
Naród.
Nowożytna idea narodu powstała właśnie w romantyzmie i ma związek z jednej strony z rewolucją
francuską i działaniami napoleona, z drugiej zaś strony z koncepcjami filozofów niemieckich.
Sukces rewolucji francuskiej dowiódł, że naród – zwany wówczas często ludem – może być władcą
dziejów. Wnioski z tego wyciągnął Napoleon, który ogłosił się cesarzem Francuzów (nie Francji!).
Niektórzy myśliciele niemieccy uznali, że tym co ustanawia naród, są ziemie przodków, dziedzictwo
krwi i wspólna przeszłość, a niektórzy wierzyli, że jest ona wspólnotą ustanowioną przez Boga.
W polskim romantyzmie koncepcja narodu jako podmiotu historii i zbiorowości stworzonej przez
Boga była szczególnie ważna, ponieważ nie istniało państwo polskie. Zachowanie wartości
narodowych dawało więc nadzieję na przetrwanie narodu.
Ludowość
W epoce romantyzmu nastąpiła nobilitacja tego, co ludowe.
Dla artystów romantycznych ludowe wierzenia czy legendy nie były zabobonami, lecz źródłem
inspiracji. Dostrzegano w obyczajach i kulturze wiele prawd i wskazań moralnych Twórcy cenili też
naturalność i prostotę.
Pisarze romantyczni odwoływali się często do ludowych wierzeń, legend, obyczajów. Na przykład
Mickiewicz nawiązał w swoim dramacie Dziady do starego pogańskiego obrzędu. Także ballady tego
poety, jak choćby Lilie, Świteź czy Świtezianka, wzięły swój początek z ludowych opowieści.
W utworach romantycznych pojawiają się często postacie z ludu: strzelec, prosta dziewczyna,
pustelnik. W swojej twórczości romantycy nawiązywali do formy pieśni ludowej i ballady, a do
języka swych utworów wprowadzali elementy gwary. Naśladowali także styl ludowy, który
wyróżniają zrytmizowane powtórzenia, powiązanie opisu uczuć bohatera z obrazami natury.
Jedną z przyczyn fascynacji ludowością było przeświadczenie, że lud – jako nieskażony
racjonalizmem – jest bliższy rozumienia zasad rządzących światem. Romantycy chętnie przejęli
ludowe poglądy na świat, zgodnie z którymi to, co materialne, łączy się z tym, co duchowe – stąd tak
często pojawiają się w ich utworach syreny, świtezianki, duchy zmarłych. Ludowe korzenie ma także
romantyczne spojrzenie na przyrodę.
Ojczyzna
Polscy emigranci, którzy z powodów politycznych nie mogli wrócić do Polski, idealizowali ją we
wspomnieniach, widząc w niej raj. Taki obraz przeciwstawiano wielkim miastom Zachodu, między
innymi Paryżowi i Londynowi, widząc nich wspaniałość pozorną, zepsucie obyczajów i tryumf
pieniądza.
Można jednak także znaleźć – przede wszystkim w twórczości Słowackiego i Norwida – inny obraz
ojczyzny: kraju ludzi niedojrzałych, kłótliwych, niezdolnych do wspólnego, rozsądnego działanie,
zapóźnionych cywilizacyjnie.
Orientalizm
Romantyków fascynowało to, co niezwykłe, zaskakujące, egzotyczne. Stąd ich zainteresowanie
kulturą Wschodu, odmiennymi obyczajami, także dziką wschodnią przyrodą. Orient był dla artystów
romantycznych ważnym źródłem inspiracji. W ich dziełach można odnaleźć dużo „orientalnych”
odwołań, zwłaszcza do kultury arabskiej.
W polskiej kulturze pierwszej połowy XIX w. widoczne są wpływy Orientu. Po części wynikały one
z romantycznej mody, ale w pewnym stopniu także z naturalnego obcowania z kulturą Wschodu na
kresach dawnej Rzeczypospolitej. Z tego też powodu polski orientalizm to raczej wpływy tureckie i
tatarskie, w niewielkim stopniu chińskie czy indyjskie.
Charakterystyka postaw romantycznych:
Bajronizm – postawa życiowa wzorowana na bohaterach stworzonych przez George’a Byrona i na
nim samym – samotny indywidualista, niezrozumiany przez tłum, dumny, tajemniczy – nikt do końca
nigdy nie pozna jego imienia czy przeszłości. Skłócony ze światem, buntownik przeciwko zastanym
formom. Ale jest aktywny – walczy o ideały, szczęście osobiste, mści się. Jego jedyną słabością jest
kobieta, którą kocha. Dla niej waha się: zabić, czy podeptać prawa. Mimo zemsty przegrywa, umiera
samotnie.
Werteryzm – postawa na wzór bohatera Geothego – Wertera. Nadwrażliwiec odczuwający
Weltschmerz (ból istnienia), nieszczęśliwie zakochany. Nieprzystosowany do życia, buntuje się
przeciw normom społecznym. Ukojenie znajduje w obcowaniu z naturą, ale nie na tyle by
rozczarowanie światem nie popchnęło go do samobójstwa.
Walenrodyzm – postawa stworzona przez Adama Mickiewicza. Bohater, walcząc za słuszną ideę,
postępuje nieetycznie, jest spiskowcem, zdrajcą, sabotażystą. To postać aktywna. Nie jest słaby – to
on inicjuje działania. Tragiczny – mimo miłości ukochanej historia nie pozwala mu być z nią w
szczęściu i spokoju, swoje życie poświęca sprawie i przegrywa na niwie osobistej.
Bohater Faustowski – człowiek, który dąży do osiągnięcia pełni wiedzy i odrzuca wszelkie
przeszkody stojące na drodze do realizacji celów.
Winkelriedyzm – nazwa od imienia szwajcarskiego bohatera narodowego, o którym Kordian mówił
w swoim monologu na Mont Blanc. Przeciwstawianie się koncepcji biernego cierpienia. Jeśli trzeba –
należy poświęcić własne życie. Według Słowackiego lepsza jest klęska niż brak działania, który
sprawia, że ludzie popadają w marazm i nie potrafią się zmobilizować do czynu, kiedy jest on
konieczny.
Inne pojęcia
Prometeizm – sposób postępowania, którego celem powinno być dobro narodu czy ludzkości.
Gotowość do walki o prawa ogółu, wolność itp., choćby przyszło je okupić cierpieniem.
Mesjanizm – koncepcja historiozoficzna, przyrównanie męczeństwa Polski do męczeństwa
Chrystusa. Przekonanie, że wybrane jednostki (albo naród) mogą zbawić ludzkość.
Cechy charakterystyczne romantyzmu w sztukach plastycznych:
- bunt przeciw regułom klasycyzmu
- nastrojowość, duchowość, uczuciowość
- szkicowość, dynamizm kompozycji
- kontrast światłocieniowy
- emocje wyrażone barwą
- bogata paleta barw
- tematy i motywy: natura, ludowość, egzotyka, historia.
Gatunki literackie romantyzmu:
Ballada
Gatunek pierwotnie związany z muzyką, śpiewem, o charakterze synkretycznym, łączący elementy
liryczne (subiektywność narracji) z epickimi (fabuła) i dramatycznymi (elementy dialogowe).
Tematem tego typu utworów są wydarzenia niezwykłe, związane z bohaterami legendarnymi,
historycznymi, a także wydarzenia cudowne, fantastyczne. Fabuła ballady jest szkicowa, tajemnicza,
skupiona najczęściej
Dramat romantyczny
Gatunek dramatu nie przeznaczony do wystawiania w teatrze.
- synkretyzm rodzajowy (dialog, opowiadanie, partie liryczne w formie długich monologów).
- Zerwanie z zasadą trzech jedności
- Inwersja czasowa
- Fabuła o luźnej kompozycji, sporo luźnych epizodów, otwarta kompozycja – brak wyraźnego ciągu
przyczynowo-skutkowego.
- Wydarzenia realistyczne pomieszane z fantastycznymi, tragiczne z humorystycznymi
-Bohater romantyczny.
-Bohater jest dynamiczny, zmienia się podczas akcji utworu.
Poemat dygresyjny
Gatunek poezji wierszowanej łączący elementy epickie z lirycznymi (subiektywizacja narracji), silnie
nasycony elementami dyskursywnymi. Poemat dygresyjny odznacza się luźną, fragmentaryczną
kompozycją, jego epizody łączy najczęściej postać bohatera. Fabuła poematu dygresyjnego ma
charakter pretekstowy, na jego pierwszym planie istnieje narrator(często jako maska autora) snujący
różnorodne dygresje, dowolnie ingerujący w kształt fabuły, komentujący jej bieg, toczący dialog i
swoistą grę z czytelnikiem. Narrator traktuje rzeczywistość z ironią, toczy także spory ideowe, snuje
refleksje filozoficzne.
Powieść gotycka
Typ powieści, geneza tego gatunku jest związana ze zwrotem artystów romantycznych ku
przeszłości, zwłaszcza średniowiecznej. Akcja utworów toczy się w gotyckich zamkach, opactwach.
Towarzyszy jej atmosfera tajemnicy, mroczna sceneria i nastrój grozy. Bohaterowie przeważnie
zostają uwikłanie w liczne intrygi niemalże o charakterze sensacyjnym.
Powieść historyczna
Gatunek epicki, którego istotą jest obecność historycznej relacji wątków fikcyjnych. W ten sposób
artyści pragnęli ożywić opowieść o dawnych czasach, opisać je w taki sposób, aby przed
czytelnikiem pojawiały się obrazy z przeszłości – „żywe” i „prawdopodobne” w swojej
obyczajowości i psychologii. Romantyczna powieść historyczna to dzieło, w którym czuć tchnienie
emocji w historii.
Powieść poetycka
Gatunek poezji narracyjnej (wierszowanej) o charakterze synkretycznym, łączący elementy epickie,
liryczne (subiektywizacja narracji) i dramatyczne. Fabuła powieści poetyckiej posiada konstrukcję
fragmentaryczną (często nie respektuje praw chronologii), dużą rolę odgrywa w niej tajemniczość,
niedopowiedzenie i nastrój, w jej centrum znajduje się wydarzenie dramatyczne (bądź ciąg
skumulowanych wydarzeń tego typu). W powieści poetyckiej dochodzi do redukcji dystansu między
narratorem a bohaterem (często maską autora), którego los jest nie tylko opowiadany, ale i
komentowany, a także miedzy narratorem a czytelnikiem – narrator prowadzi z nim dialog, odsłania
swoje myśli, uczucia, przeżycia.
Epistolografia
Dział piśmiennictwa obejmujący twórczość listowną; w węższym znaczeniu – sztuka pisania listów.
Wśród listów wyróżnić można prywatne, nie przeznaczone dla czytelników postronnych, oraz
publiczne, na przykład listy otwarte.
Gawęda szlachecka
Występujący tylko w literaturze polskiej gatunek literacki, który wiąże się z kulturą szlachecką.
Obejmuje opowiadania o luźnej kompozycji, pełne dygresji, powtórzeń, zwrotów do słuchaczy. Na
plan pierwszy wysuwa się w nich narrator – sarmacki gawędziarz, mówiący o swoich przodkach.
Antyk w romantyzmie
-Romantyczny motyw artysty ponad tłumem ma antyczne korzenie.
Średniowiecze w romantyzmie
-Zafascynowanie mrokami średniowiecza, zamkami, rycerzami, królami, historią, legendami.
Barok w romantyzmie
-Mickiewicz i Słowacki zachwycali się patriotyczno-religijną poezją konfederacji barskiej.
-Mickiewicz Sarmatów przedstawił nostalgicznie. Słowacki widział i wyliczał ich wady.
Romantyzm w pozytywizmie
-Złożony stosunek: negacja walki zbrojnej, miłości, irracjonalności, wyobcowania artysty, kult
poległych powstańców, wieszczów, zachwyt nad naturą
Romantyzm w Młodej Polsce
-Epoka ta w pełni korzystała z dorobku romantyków; kultu sztuki, indywidualizm, samotność i
niezrozumienie artysty przez tłum, nastrojowe smutki, melancholia.
-Zafascynowanie twórczością Norwida, mistycyzmem Słowackiego, kult Mickiewicza.
Romantyzm w dwudziestoleciu
-Zajmowano się sprawami w myśl hasła „ Ojczyzna moja wolna, wolna… więc zrzucam z ramion
płaszcz Konrada”(Słonimski).
-Boy-Żeliński stał się rzecznikiem odbrązawiania ideałów, ukazywania ludzi wielkich z ich wadami i
błędami
Romantyzm w czasie wojny
-Podobieństwo tematyki: patriotyzm, obowiązki względem ojczyzny, kategorii wolności,
poświęcenia, ofiary, moralności.
-Rewolucja socjalistyczna w środkach wyrazu odwoływała się do romantycznego nurtu
rewolucyjnego, buntu – zwłaszcza do poetów krajowych.
-W późniejszych czasach w Słowackiego i Mickiewicza eliminowano mistycyzm i towianizm.
Cenzura usuwała i niechętnie dopuszczała do druku wszelkie antyrosyjskie nawiązania
-„Trans-Atlantyk” Gombrowicza to polemika z mitami narodowymi, zwłaszcza tymi generowanymi
przez ‘Pana Tadeusza’.
-Instytut Literacki w 1946r. wydał „Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego” z
przedmową Herlinga-Grudzińskiego – spólne doświadczenie emigracji
Romantyzm w PRL-u
- Zniewolenie, bunt, walka o niepodległość, powiązanie patriotyzmu z religią, wyraźny podział na
dobro i zło – proweniencja romantyczna.
Johann Wolfgang Goethe – Król olszyn Można więc sądzić, że związek Wertera (upokorzenie go podczas wizyty u księcia, poniżenie
Utwór ten jest świetnym przykładem romantycznego postrzegania świata. Jak na balladę przystało, go ze względu na mieszczańskie pochodzenie) z bohaterką tej książki także mógł mieć związek
ma akcję: oto przez las pędzi jeździec trzymając w ramionach umierającego syna. Nie zdąży dowieźć z tym dramatycznym krokiem, jakim było odebranie sobie życia.
go do celu, ale nie to jest istotne. Ważne jest widzenie wiara – zupełnie inne w przypadku ojca i syna. George Gordon Byron - Giaur
Ojciec kieruje się rozumem i świadectwem zmysłów: widzi noc, las, mgłę. W tym utworze Byron przedstawił piękną miłość zniszczoną przez okrutne prawa, ale silniejszą niż
Dziecko widzi więcej: świat i postać króla olszyn. śmierć. Giaur, tajemniczy przybysz z Wenecji, pokochał piękną Leilę, należącą do haremu Hassana.
Kto ma rację? Otóż według romantyków są to wizje równoprawne, świat tworzą dwie rzeczywistości: Gdy ten kazał utopić wiarołomną nałożnicę, Giaur zabił go, a po dopełnieniu zemsty zamknął się w
naturalna i duchowa. Utwór można odczytać jako dyskusję racjonalisty z romantykiem. klasztorze. Na łożu śmierci bohater mówił do spowiednika:
„Kochałem, Ojcze – o, nie – ubóstwiałem –
Cierpienia młodego Wertera – Johann Wolfgang Goethe. Lecz to są słowa, słowo często kłamie –
1. Kim jest Werter we własnym mniemaniu? Ja miłość moją czynem pokazałem […]”.
Artystą, przez to człowiekiem wybitnie wrażliwym, dostrzegającym więcej niż przeciętni
ludzie.
2. Dlaczego wśród lektur Wertera znalazł się Homer, a potem pieśni Osjana?
Homer Wertera uspokajał, lecz gdy po załamaniu się jego wewnętrznego spokoju Werter
zmienia się z klasyka w nieszczęśliwego romantyka, to w pieśniach Osjana znajduje uczucia
odzwierciedlające jego gniew, smutek, ból i niepokój.
3. Jacy ludzie są Werterowi szczególnie bliscy?
Werter ceni ludzi szczerych, prostych, naturalnych, dlatego szczególnie bliscy są mu: dzieci,
parobek, matka i szaleniec, którzy swą naturalnością zyskują sympatię Wertera.
4. Kto budzi w nim gniew i odrazę?
Arystokracja – jako społeczność sztuczna, w masce konwenansów, pyszna, dumna i leniwa
W późniejszym czasie Albert – w przeciwieństwie do Wertera jest spokojny, opanowany,
zachowuje dystans. Poza tym, to on ‘odbiera’ Werterowi Lottę, jest dla Wertera wrogiem i
przeszkodą.
5. Jaki jest jego stosunek do wykształcenia, wiedzy, rozumu?
Werter ceni rozum, jest człowiekiem wykształconym, oczytanym, ale wyznaje prymat uczuć
nad rozumem.
6. Jakie znaczenie nadaje słowom „serce” i „natura”?
Werter w naturze znajduje ukojenie, kontakt z przyrodą go wycisza i pomaga odnaleźć samego
siebie.
Werter zamiast patrzeć rozumem, patrzy na świat przez pryzmat serca, jest impulsywny i
uczuciowy. Serce to też synonim duszy, a ją uważa za przeznaczoną i stworzoną dla Lotty,
wierzy, że jeśli nie może być z Lottą tu, na ziemi, to ich serca na pewno połączą się po śmierci.
7. Czym jest wg niego miłość?
Sensem i celem życia.
Miłość niespełniona, nieszczęśliwa staje się jego trucizną i przyczyną śmierci.
8. Dlaczego popełnia samobójstwo?
Nie mogąc rozwiązać swojego dylematu miłosnego Werter postanawia wyjechać,
pozostawiając Lottę i Alberta, pozwala aby nic nie mąciło ich szczęścia. Nic jednaj nie pomaga
na tkwiące w nim oraz nawarstwiające się problemy, popada w depresję. W pisanych przez
siebie listach coraz silniej ujawnia depresyjne nastroje, nie jest zdolny do przerwania owego
stanu, który doprowadza go w końcu do samobójstwa.
Na biurku Wertera znaleziono otwartą książkę, którą musiał czytać w ostatnich chwilach
swojego życia. Była to Emilia Galotti G.E.Lessinga, w której autor przedstawił bezsilność
mieszczaństwa wobec władzy i bezprawia szlacheckiego. Tytułowa bohaterka wraz z ojcem, by
zachować godność osobistą i nie ugiąć się przez żądaniami księcia, popełniają samobójstwo.
 1848 – w czasie Wiosny Ludów udał się do Rzymu organizować Legion Polski.
26 listopad 1855 – umiera podczas podróży do Konstantynopola.
Miłość: Mickiewicz musiał się rozstać z ukochaną Marylą Wereszczakówną. Później, w Rzymie
Adam Mickiewicz (1798-1855) przeżył kolejne rozczarowanie: nie mógł się ożenić z Henriettą Ewą Ankwiczówną. To właśnie jej
imię nadał później ukochanej Jacka Soplicy w Panu Tadeuszu. Zawarte w 1834r małżeństwo z Celiną
24 grudzień 1798 – w Zosiu koło Nowogródka na dawnych ziemiach litewskich, przyszedł na świat Szymanowską okazało się niestety nieszczęśliwe.
Adam Mickiewicz.
1811 – zaklada Towarzystwo Filomatów i Filaretów Oda do młodości
1815-1819 – A.M. udaje się na studia filologiczno-historyczne do Wilna. Jednym z jego profesorów Utwór ten powstał w 1820 roku w Kownie. Wyrósł z atmosfery wileńskiego życia studenckiego i
był Joachim Lelewel. organizacji filomackich. Błyskawicznie stał się wierszem – manifestem, realizacją programu
„młodych”, hymnem młodzieży romantycznej.
1819-1823 – pracuje jako nauczyciel w Kownie
1820 – Oda do młodości Utwór ten jest apostrofą do młodości, której poeta przypisuje wielką siłę. Ukazuje się ona jako
1821 – Ukochana Adama, Maria Wereszczakówna wychodzi za mąż, za Wawrzyńca Puttkamera. prawdziwa wartość, jako bogini zdolna do dokonywania wielkich przemian, jako siła uczuć. To
Maria pozostała jedynie w jego utworach Marylą uosabiającą romantyczny ideał miłości. właśnie młodość potrafi „przypiąć skrzydła”, wznieść ponad ziemię i ukazać wszystko z lotu ptaka.
1822 – Ballady i romanse Już we wstępie utworu można odczytać pragnienie lotu, wzniesienia się ponad ziemię. Taki lot
1823 – Dziady cz. II i IV; Grażyna dokonuje się w wyobraźni poety. Ziemia widziana z lotu ptaka okazuje się być okryta ciemnością,
zaś na jej powierzchni – samolubny, samotny w swoim egoizmie „płaz w skorupie” –
1823 – po wykryciu organizacji filomackich władze carskie osadziły Mickiewicza w zamienionym na najprawdopodobniej jest to metaforyczne przedstawienie „starych” klasyków. Jednak nad tą smutną
więzienie klasztorze bazylianów w Wilnie. planetą widać jutrzenkę, która oznacza zmiany – młodość i romantyzm.
1824 – skazano go na osiedlenie się w głębi Rosji.
Z Wilna wyjechał do Petersburga, następnie do Odessy i Moskwy. Tu zetknął się z rosyjskim życiem Jest to wiersz tkwiący jeszcze w klasycyzmie, ale już zapowiadający romantyzm, który pełną mocą
literackim oraz działalnością spiskową. Bywał w salonach rosyjskiej elity intelektualnej , gdzie objawił się dopiero w pierwszym tomie Ballad i romansów w 1822r. Odzwierciadla to już sam tytuł
zasłynął jako wybitny improwizator. Odbył także wycieczkę na Krym. utworu: oda jest gatunkiem, który stosowało wielu twórców epoki klasycyzmu, ale żaden z nich nie
1826 – Sonety odeskie i krymskie połączył z młodością.Typowo klasycystyczne są odwołania do mitologii, przywołanie antycznych
1828 – Konrad Wallenrod bohaterów. Podobnie jest choćby z odwołaniem się do zbiorowości, oświeceniowego utylitaryzmu,
1829 – udaje mu się opuścić Rosję. Odwiedza Hamburg, Berlin, Drezno, Pragę, Weimar (spotyka się tak silnie akcentowane w wierszu.
tam z Goethem), Bonn, Wenecję, Rzym, Neapol, Genewę.
Poeta mówi: pokonaj zmysły i rozum, gdyż siła młodości jest ponad nimi. Utwór zakończony jest
1830 – docierają do niego wieści o wybuchu powstania w Warszawie. optymistyczną wizją – jesteśmy świadkami chwili, gdy świat rzeczy stanął na zrębie – czyli zaczyna
1831 – próbował przyłączyć się do powstania, dotarł do Wielkopolski, jednak wobec wyraźnych istnieć od początku.
oznak zbliżającej się klęski zrezygnował. Pozostał w Wielkopolsce do 1832.
1831 – Śmierć pułkownika, Nocleg, Reduta Ordona Oda do młodości pełna jest entuzjazmu, młodzieńczej energii i życiowego optymizmu. Jednak oprócz
wiary w siłę młodości zawiera ona również niechęć wobec starości, która oznaczać tu może bierność,
Wielka Emigracja egoizm, klasycyzm. Stała się ona „żelaznym” utworem polskiej literatury, gdyż wielu późniejszych
1832 – III część Dziadów, napisana w Dreźnie twórców nawiązywało do niej w swojej twórczości.
Ustęp
Do przyjaciół moskali Jest ona utworem adekwatnym nie tylko do tematyki postrzegania młodości w literaturze, ale również
Księgi narodu polskiego ideałów romantycznych, które odrzucają realizm i rozsądek, rozum i wiedzę na rzecz wiary w siłę
Księgi pielgrzymstwa polskiego uczuć.
1833 – Pan Tadeusz
Zdania i uwagi Ważny cytat: „Tam sięgaj gdzie wzrok nie sięga/Łam, czego rozum nie złamie.”
1834 – ślub z córką polskiej pianistki Marii Szymanowskiej – Celiną, która urodziła mu sześcioro
dzieci.
1839 – Gdy tu mój trup
Nad wodą wielką i czystą
Snuć miłosć
Polały się łzy
1840 – objął stanowisko w College de France w Paryżu. Jego działalność profesorska została przez
władze francuskie zawieszona za propagowanie antymonarchistycznych idei.

Romantyczność
Jest to utwór ze zbioru Ballad i romansów 1822r. Zawarta jest w nim wyraźna polemika z
przedstawicielami wileńskiego klasycyzmu.
Poeta przeciwstawia „szkiełku i oku” mędrca, czyli racjonalistycznej postawie wobec rzeczywistości,
dziewczynę, która wierzy, że nawiedza ją jej zmarły kochanek. Po stronie Karusi stoi prosty lud.
Także sam podmiot liryczny stawia wiarę ponad rozum. Umysł nie pozwala bowiem poznać całego
bogactwa rzeczywistości. Charakterystyczna dla wiersza jest ludowość, typowa dla całej poezji
romantycznej, a zwłaszcza wczesnych utworów Mickiewicza . A także atmosfera niezwykłości,
cudowności, wiara w duchy i miłość przekraczająca granicę życia i śmierci.
Utwór ten jest wierszem programowym epoki. Ma pokazywać, czym jest światopogląd romantyczny
i czym się różni od racjonalnego programu literatury oświeceniowej.
Ważne jest kończące tę romantyczną historię przesłanie wiersza: „Miej serce i patrzaj w serce”.
Inny ważny cytat: „Czucie i wiara silniej mówi do mnie/ niż mędrca szkiełko i oko”.
Świtezianka
Utwór ten opowiada historię dwojga zakochanych w sobie osób, które widują się każdego wieczora.
Na ich temat nie wiemy zbyt wiele. Młody mężczyzna jest strzelcem, o dziewczynie natomiast sam
autor przyznaje, że wie niewiele.
” Brzegami sinej Świtezi wody
Idą przy świetle księżyca.
Ona mu z kosza daje maliny, (nawiązanie do konwencji sentymentalnej)
A on jej kwiatki do wianka;(…)
Pod tym się widzą modrzewiem.”
Młody strzelec obiecywał dziewczynie miłość i wierność, składał jej miłosne przysięgi, chciał ją
poślubić i być z nią na zawsze. Poprosił nawet ukochaną, o której na początku nic nie wiedział, kim
jest, skąd pochodzi, aby z nim zamieszkała. W odpowiedzi na jego prośbę dziewczyna wyznała mu,
iż nie jest pewna stałości jego uczuć. Strzelec jednak wciąż zapewniał o swojej wierności.
"Dochowaj, strzelcze, to moja rada:
Bo kto przysięgę naruszy,
Ach, biada jemu, za życia biada!
I biada jego złej duszy!"
Dziewczyna ostrzegła młodzieńca przed niedotrzymaniem przez niego przysięgi. Dziewczyna, ciągle
nie wierząc słowom mężczyzny, postanawia wystawić go na próbę i sprawdzić tym samym, czy był z
nią szczery. W rzeczywistości jest ona nimfą wodną z jeziora Świteź i właśnie pod tą postacią
zaczyna kusić strzelca, chcąc sprawdzić, czy dotrzyma danego jej słowa. Ów strzelec błąka się
szukając ukochanej i właśnie wtedy jego oczom ukazuje się piękna nimfa. Będąc namawianym do
miłosnych igraszek, w końcu popełnia grzech niewierności w stosunku do swej ukochanej.
Rzuca się w wody jeziora i dopiero gdy był na jego środku, dostatecznie blisko, aby dokładnie
dojrzeć nimfę, rozpoznaje w niej swą ukochaną. Zdradzona i zraniona kochanka przepowiada mu
karę, która go spotka za niedotrzymanie przysięgi. Za niewierność ukarany ma być śmiercią fizyczną
oraz wiecznym potępieniem. Zostaje przemieniony w modrzew stojący nad brzegiem jeziora,
któremu zapisane jest, iż będzie jęczał z żalu i tęsknoty za utraconym szczęściem.
Główną myśl utworu stanowi wiara w nieuchronność kary, która należy się wszystkim za złamanie
danego słowa
Narrator ze „Świtezianki” reprezentuje spojrzenie bliskie romantycznemu, wrażliwe na piękno natury
oraz otwarte na tajemniczość, jaka się w niej kryje. Jego spojrzenie pada zarówno na rzeczy proste,
jak i tajemnicze, wymagające głębszego poznania. W miarę następujących po sobie kolejnych
zdarzeń w utworze zmienia się także atmosfera widzenia świata. Ta cecha występuje jedynie w tym
utworze.
Lilije
Tematem ballady są przede wszystkim uczucia i myśli, które towarzyszą mężobójczyni, od chwili
zabicia swego męża aż do momentu, gdy nieboszczyk powstaje z grobu i porywa ją.
Mąż, powracający razem ze swoimi dwoma braćmi z wojny, chciał szybciej spotkać się ze swoją
żoną, dlatego też wyprzedził braci i jako pierwszy przybył w okolice swego domu. Bohaterka utworu
zabiła małżonka, gdyż nie chciała, aby ten dowiedział się o jej niewierności, jakiej dopuściła się w
czasie jego nieobecności („Zbrodnia to niesłychana, pani zabija pana”). Po dokonaniu zbrodni
potajemnie zakopała ciało, zaś na grobie zasadziła lilie. Jednak wyrzuty sumienia nie przestawały ją
dręczyć, dlatego postanowiła udać się do pustelnika, wyznać mu swoją winę i otrzymać
rozgrzeszenie. Pragnienie otrzymania przez nią pokuty wynikało ze strachu przed karą wieczną.
Starzec zapewnił ją, iż może być spokojna, gdyż zbrodnia nie wyjdzie na jaw
Przybyli do wdowy bracia zmarłego szybko pogodzili się ze śmiercią jej męża i przestali go
wyczekiwać. W zamian sami zaczęli ubiegać się o rękę swej bratowej. Ona natomiast nie wiedziała,
którego z zakochanych w niej braci ma wybrać. Dlatego raz jeszcze udała się do pustelnika, aby i tym
razem poprosić go o radę.
Starzec zdradził wdowie, iż może wskrzesić jej zmarłego męża, jednak bohaterka nie godzi się na to,
gdyż wciąż jest dręczona wyrzutami sumienia („Choć mąż zginął od roku, Ja go wskrzeszę dziś
jeszcze.”) Zatem pustelnik doradza jej, aby obydwaj bracia w dniu ślubu upletli wianki z wybranych
przez siebie kwiatów i złożyli je na ołtarzu. Ten z mężczyzn, którego wianek wybierze, zostanie jej
mężem. Gdy wdowa wybrała jeden z nich, między braćmi doszło do kłótni.
Nie wiedzieli, że zrywali lilie z grobu swego zmarłego brata, beszczeszcząc tym samym jego pamięć.
W czasie owej kłótni w drzwiach cerkwi pojawia się widmo zamordowanego męża, który
sprawiedliwie karze zbrodniarzy. Cała kaplica razem z niewierną żoną i braćmi – zdrajcami zapada
się pod ziemię, zaś na jej gruzach rosną lilie.
W utworze tym wyraźnie obserwujemy problem winy i kary, tak jak w Makbecie Szekspira. Tam
również jeden zły uczynek był zarazem zaczątkiem kolejnego. Wynika z tego, iż nie ma zbrodni
doskonałej, takiej, która nigdy nie wyszłaby na światło dzienne i za którą udałoby się uniknąć
odpowiedzialności. Historia przedstawiona przez autora pokazuje, iż istnieją surowe zasady moralne,
za przekroczenie których grozi surowa kara „Nie masz zbrodni bez kary”.
W procesie karania winnych ważną rolę w utworze odgrywa natura. Zasadzone przez kobietę na
grobie męża lilie miały za zadanie maskować to, co kryła ziemia oraz skrywaną przez nią tajemnicę
zbrodni. Jednocześnie te same lilie stały się dowodem zabójstwa. Przyroda, w zależności od tego, w
jakiej sytuacji jest bohater, wykazuje szereg różnych tajemniczych znaków.
Nawiązanie do ‘Makbeta’ Szekspira, ważna rola przyrody, inspiracja ludowym wierzeniem, że nie
ma zbrodni bez kary, fantastyka (duchy), elementy historyczne (Historia opisana w tej balladzie
dzieje się za czasów Bolesława Śmiałego. Po powrocie ze swej wyprawy na Kijów wydał rozkaz
karania śmiercią niewiernych żon żołnierzy walczących z nim na wojnie), tak jak i w „Świteziance”
ukaraną zbrodnią jest niewierność.
Świteź
Ballada ta jest utworem swobodnie nawiązującym do ludowych legend o tajemniczym jeziorze i ma
budowę trójczłonową.
W pierwszej części, posługując się poetyckimi metaforami i porównaniami, narrator opisuje
urzekającą urodę jeziora Świteź. Piękno przyrody skonstruowane zostało z tajemniczą i pełną grozy
atmosferą otaczającą to miejsce. Pozornie spokojna i przyjazna natura pokazuje swoje drugie oblicze.
Tajemnica jeziora rozbudza ludzką ciekawość.
W drugiej części ballady została opisana wyprawa pana na Płużynach, który postanowił rozwiązać
zagadkę Świtezi. W obawie przed skutkami konfrontacji z tajemnymi siłami oddał się wcześniej pod
Boską opiekę oraz sprowadził księdza, który „przeżegnał, pracę pokropił”.
Ostatnia i najobszerniejsza część ballady to udramatyzowana opowieść wyłowionej z wody kobiety-
ducha o historii zatopionego miasta. Córka władcy Świtezi Tuhana odkrywa przed zebranymi
tajemnicę jeziora. W dawnych czasach, kiedy Tuhan pospieszył z pomocą obleganemu w
Nowogrodzie przez siły carskie Mendogowi, ruskie wojska napadły na Świteź, w której pozostały
jedynie kobiety, starcy i dzieci.
Zrozpaczona księżniczka zaczęła prosić Stwórcę o śmierć i wtedy Bóg zatopił miasto a jego
mieszkańców zamienił w kwiaty. Najeźdźców spotkała kara, kiedy zaczęli zrywać kwiaty – spotkała
ich śmierć.
Rybka
"Rybka" to ballada o zbrodni uwiedzenia. Wiejska dziewczyna, piękna lecz naiwna, została
uwiedziona przez młodego panicza, który obiecywał jej małżeństwo. Jednak porzucił Krysię i ożenił
się z kobietą równego sobie stanu, bogatą księżną. Efektem romansu Krysi z paniczem było
nieślubne dziecko.
Krysia z rozpaczy utopiła się w jeziorze , dziecko pozostawiła swemu wiernemu słudze. Gdy już
miała umrzeć w odmętach jeziora, przybiegł sługa z dzieckiem, a ona przypominając sobie o
obowiązku matki, zamienia się w rybkę, która może przemienić się w syrenę, aby karmić swoje
dziecko. Krysia co ranek i co wieczór wyłaniała się z toni jeziora , przemieniała w kobietę i karmiła
niemowlę. (ludowe przekonanie o ‘świętości’ matczynego obowiązku wykarmienia niemowlęcia)
Któregoś dnia nad jeziorem pojawił się pan ze swoją małżonką, więc sługa zaczaił się, z dzieckiem
by przeczekać spacer państwa, i dopiero wtedy dać Krysi dziecko do nakarmienia. Pan z żoną jednak
długo nie wracali. Nad jeziorem znalazł jedynie ubrania i wielki głaz przypominający dwa ciała.
Mickiewicz osądzał konflikty moralne z ludowego punktu widzenia, solidaryzował się z poczuciem
sprawiedliwości ludu. Charakterystyczną cechą ballad jest właśnie ich ludowość, wprowadzony
został nowy typ bohatera: człowieka pochodzącego z ludu. Mickiewicz ocenę konfliktów ludzkich
ukazał z ludowego punktu widzenia, sympatia jest po stronie uwiedzionej Rybki. Poeta przedstawił
poglądy na temat dobra i zła, ukazał, że nie ma zbrodni bez kary, a kara czeka człowieka łamiącego
przysięgę. Motywy do ballad czerpał Mickiewicz z podań i pieśni ludowych. Poeta wypowiedział się
na temat dobra i zła, a dyskusja o kodeksach etycznych jest wciąż aktualna.

Opowiedziana przez córkę Tuhana historia jeziora Świteź ma znaczenie wieloaspektowe. Odkrywa
przed zebranymi wydarzenia historyczne, ukazuje potęgę sił natury, a także stanowi wykładnię
ludowej moralności. Przyroda potrafi sprzyjać ludziom, ale także potrafi karać tych, którzy
popełniają grzechy i zbrodnie. W swoich działaniach jest bezwzględna i okrutna. Narzędziem kary
mogą być piękne kwiaty

Cechy romantyczne w balladzie Świteź

- Nastrój tajemniczości i grozy – zatopione miasto, o którym opowiadała kobieta, otoczone jest,
podobnie jak jezioro, niezwykłą atmosferą. Położone w ciemnym borze, jest tematem legend i
opowieści.
- Fantastyka – miasto zamienione przez Boga na prośbę księżniczki w jezioro, ludzie przemienieni w
kwiaty, postać tajemniczej kobiety wyłaniającej się z wody.
- Przyroda – jej bogate opisy są typowe dla epoki romantyzmu; kwiaty, noc, gwiazdy, bór, tafla
jeziora – odgrywają ważną dla całego utworu rolę, bowiem tworzą atmosferę całej ballady.
- Historyzm – władca Litwy Mendog oblegany przez siły carskie (historia Litwy i jej walk z Rusią).
Postawa kobiet i mężczyzn walczących z wrogiem wprowadza do utworu element patriotyczny.
Dziady cz. II.
Akcja utworu rozgrywa się podczas nocy w Zaduszki, bezpośrednio przed i po północy w Dziady cz. VI
opustoszałej kaplicy. Zdarzenia przedstawione w dramacie rozgrywają się w burzliwy i deszczowy wieczór zaduszny. Czas
akcji obejmuje trzy symboliczne godziny, którym odpowiadają 3 części opowieści Gustawa.
Dziady jest to nazwa obrzędu ku czci zmarłych obchodzonego za życia Mickiewicza na wsi. Pierwsza z nich poświęcona jest miłości
Uroczystość ta sięga czasów pogańskich i była wtedy nazywana ucztą kozła, której przewodniczył Druga rozpaczy
Guślarz. Duchowieństwo i ziemiaństwo niechętnie patrzyło na kultywowanie pogańskich obyczajów, Trzecia przestrodze.
dlatego święcenie Dziadów odbywało się potajemnie. Czas odmierzany jest tutaj bardzo dokładnie przez bijący na ścianie zegar.
W II części Dziadów Adam Mickiewicz zespolił świat wierzeń ludowych z problematyką moralną. Rzecz się dzieje w mieszkaniu unickiego księdza, na zewnątrz panuje burza.
Problem winy i kary ujął w kategoriach pozaziemskich zgodnych z wyobrażeniami i surową Kiedy rozpoczyna się godzina miłości. Gustaw mówi o książkach, które ukształtowały jego
moralnością wiejskiej gromady. wyobrażenia o miłości. Bierze do ręki Nową Heloizę Rousseau i Cierpienia młodego Wertera
Goethego, nazywając je „książkami zbójeckimi”:
Zjawy Józio i Rózia Zły pan Pastereczka Kochanek Młodości mojej niebo i tortury!
Zosia samobójca One zwichnęły osadę moich skrzydeł
Wina „Zbytek „Nie znałeś litości „Żyłam na „Zabił sam siebie” I wyłamały do góry,
słodyczy” panie!” świecie’ lecz, Że już nie mogłem nad dół skręcić lotu.
ach! Nie dla Lektura ta sprawiła, że zaczął szukać „boskiej kochanki”, idealnej miłości. Żył w sferze marzeń,
świata!”. nieustannych fantazji, a uczucie, które znalazł, uczyniło go nieszczęśliwym.
Żyła we
własnym
świecie, nie
zwracała uwagi
na uczucia
innych.
Kara „nuda i trwoga” „Wiecznych „Zawsze sama „Ujrzeć ją znowu,
głodów jestem jestem” poznać się,
pastwą”, „szarpie rozłączyć/ I com
go żarłoczne ucierpiał, to cierpieć
ptactwo” co roku,/I jakem
skończył zakończyć.
Prośba „gorczycy dwa „Mała wody „Niechaj Nie prosi o nic
ziarnka” miarka”, „ dwa przyciągnął do
pszenicy ziarnka”: ziemi,/ Niech
poigram chwilkę
z niemi”
Możliwość Ziarnka gorczycy „ja nie chcę do „Odkryto „Teraz zapewne
odkupienia starczyły za nieba,/ Ja tylko przyszłe wyroki:/ wieczne cierpi kary”
duszy wszystkie chcę, żeby ze mnie/ Jeszcze musisz
odpusty – dzieci Prędzej się dusza sama jedyna /
mają otwartą wywlekła” Latać z wiatrem
drogę do nieba przez dwa roki”
Pouczenie „Kto nie doznał „Bo kto nie był ni „Kto nie dotknął Widmo nie daje
dla żywych goryczy ni razu,/ razu człowiekiem, / ziemi ni razu,/ żadnego pouczenia.
Ten nie dozna Temu człowiek nie Ten nigdy nie
słodyczy w pomoże” może być w
niebie” niebie”

Stepy Akermańskie
Podmiot liryczny zaczyna dopiero podróż. Opisuje swoją jazdę przez step, porównując ją do morskiej
podróży: step jest suchym oceanem, wóz płynie i w trawie ‘jak łódka brodzi’.
W drugiej zwrotce, opisana jest noc na stepie, która zaciera wszystkie ślady, drogowskazy stają się
niewidoczne, a jedynym kierunkowskazem są gwiazdy i księżyc, dokładnie tak samo jak na morzu.
Ukazane jest zagubienie podmiotu w obcym, pustym miejscu, gdzie jest samotny i sam musi sobie
poradzić.
W pierwszych dwóch zwrotkach pełno jest metafor, i porównań.
W trzeciej i czwartej zwrotce podmiot liryczny skupia się na opisie wrażeń słuchowych. Opisana jest
przejmująca cisza, poprzez którą podmiot zdaje się słyszeć niesłyszalne dla ludzkiego ucha : odległe,
niewidoczne dla oczu żurawie, kołysanie się motyla na źdźble trawy, ślizganie się węża po ściółce.
Podmiot nasłuchuje on głosu z Litwy, dopiero po chwili zdaje sobie sprawę, że głos ten do niego nie
dotrze.
Burza
Opisany jest tu niszczycielski żywioł wody. Rzecz dzieje się na morzu, na statku. Wielki sztorm
przeraża ludzi na statku, którzy są zdani na łaskę i niełaskę morza. Siła przyrody jest tu
hiperbolizowana, przez co człowiek wobec potęgi natury wydaje się nikły i bezradny.
Pośród wielu przerażonych ludzi jest podróżnik, który zachowuje spokój. Osoba ta pozostaje bierna i
oddaje się rozmyślaniom: zazdrości osobom które straciły siły do wali o własne życie, ponieważ aby
te siły stracić, trzeba je mieć; ludziom którzy umieją się modlić i ludziom, którzy mają się z kim
żegnać, mają bliskich.
Widok gór ze stepów kozłowa
Mamy tu do czynienia z dialogiem między pielgrzymem a Mirzą – jego przewodnikiem.
Pielgrzym jest zachwycony i zaskoczony wielkością i potęgą gór. Ten górski masyw wzbudza w nim
zarówno lęk jak i zachwyt. Gdy nad górami zachodzi słońce, odbijające się resztki światła od śniegu
zalegającego na szczycie przypominają ogień.
Mirza o górach mówi spokojniej, jednak zarówno w ujęciu Pielgrzyma jak i wedle relacji Mirzy
Czatyrdah nie jest zwykłą górą.
Warto zauważyć, że zarówno wypowiedź Mirzy: To Czatyrdah, jak i okrzyk Pielgrzyma wykraczają
poza ramę klasycznego sonetu, który zbudowany jest z czternastu wersów.
Bakczysaraj
Zawiera dość dokładny poetycki opis dawnej stolicy chanów krymskich. Bakczysaraj niegdyś tętnił
życiem i był potężny – dziś nic już nie zostało z dawnej władzy i wielkości. Rośli rosną wewnątrz
pałacu, a po komnatach skacze szarańcza. Śladem dawnej świetności jest fontanna pośrodku haremu.
Ruina pałacu skłania nadawcę wypowiedzi do przemyśleń – budzi w nim refleksje o przemijaniu,
toposie vanitas.
Czatyrdah
To poetyckie przedstawienie ogromnej, zwalistej góry. Zrozpaczony muzułmanin modli się u stóp
Czatyrdahu, wylicza swoje nieszczęścia – suszę, szarańczę, wojnę. To nieszczęścia te same od
pokoleń. Lecz monumentalna góra wciąż pozostaje wyniosła, zimna, obojętna na ludzkie cierpienia.
Góra – pośrednik między Bogiem a człowiekiem – nadal milczy. Głos człowieka jest zbyt słaby.
Istota ludzka wobec niej wydaje się krucha, bezradna. Czy Bóg jest taki jak Jego dzieło – olbrzymi
Czatyrdah? Milczący, wielki, potężny, obojętny na ludzkie wołanie? Wyjątkowy charakter sonetu
polega na tym, że „ja” lirycznym nie jest tu pielgrzym przebywający z daleka od ojczyzny, skazany
na rozłąkę z nią. Jest nim tubylec Mirza, przewodnik pielgrzyma, mieszkaniec Krymu.
Pielgrzym
Obok zestawienia dwóch krain: Krymu – bogatego, kolorowego, pięknego, ciekawego,
intrygującego, orientalnego i Litwy – swojskiej, ciepłej, przytulnej, ojczyzny, pojawia się motyw
młodzieńczej miłości pozostawionej przez podmiot liryczny na Litwie „w lubej dziedzinie”.
Wspomnienie ojczyzny łączy się więc z pamięcią o ukochanej. Dlatego jego troska o to, czy jest
pamiętany odnosi się nie tylko do ogółu rodaków i czytelników jego poezji, a raczej do ukochanej
kobiety.
W sonetach powinniśmy zwrócić uwagę na pielgrzyma, który był jednym z ulubionych bohaterów
literatury romantyzmu. Symbolizował podróż w głąb siebie, ale i fascynację innymi kulturami,
otwartość na świat. Miał też związek z toposem życia jako wędrówki.
Droga nad przepaścią w Czufut-Kale
Użycie trybu rozkazującego podkreśla, że to Mirza panuje nad sytuacją. Pielgrzym, człowiek
Zachodu, musi nauczyć się nowych reguł. Musi odrzucić racjonalizm, wiarę we własne możliwości.
Znalazł się w sytuacji, w której nic od niego nie zależy. Zawierzyć musi z jednej strony Bogu, z
drugiej zaś zwierzęciu. Taka postawa jest charakterystyczna dla wschodniego myślenia. Koń,
przepaść, góra – wszystko to należy do porządku naturalnego i człowiek nie powinien podejmować z
tym walki. Dalej w słowach Mirzy widać elementy myślenia magicznego. Obawia się on, że nawet
spojrzenie, gest czy myśl mogą spowodować katastrofę.
Pielgrzym jednak odrzuca rady Mirzy. Jako romantyczny indywidualista buntuje się przeciw
ograniczeniom i podejmuje odważną decyzję. „Mirzo, a ja spojrzałem!” Pozornie nic się nie dzieje,
wędrowiec nie spada w przepaść. Jednak okazuje się to dla niego doświadczeniem granicznym,
zmieniającym jego świadomość.
Pielgrzym zdobywa więc wiedzę, która powinna pozostać dla człowieka niedostępna. Można to
skojarzyć z biblijną opowieścią o zerwaniu owocu z drzewa wiadomości dobrego i złego. Pielgrzyma
nie spotyka żadna kara. Jednak jak sam mówi, wypowiedzieć to będzie mógł dopiero po śmierci.
Wprowadza to perspektywę metafizyczną, wykraczającą poza życie doczesne. Podmiot liryczny
twierdzi, iż jego doświadczenia nie można opowiedzieć w żadnym z istniejących języków.
Nieprzystawalność języka do rzeczywistości, jego niewystarczalność stanowiła jeden z kluczowych
problemów romantycznych twórców. Szukali oni nowych sposobów wyrażania, chcieli stworzyć
język lepiej oddający uczucia i emocje. Można też przypuszczać, że Pielgrzym nie może opisać tego
co widział w żadnym języku, gdyż wiedza, którą posiadł, nie należy do świata ludzi. Potwierdza to
też sposób jej zdobycia – nie przez żmudne dociekania, lecz przez olśnienie, intuicję. Było to
wejrzenie w „szczeliny świata”.
Ajudah
Część opisowa ostatniego z cyklu utworu, to obraz morza oglądanego przez podmiot liryczny z
wysokiej góry Ajudah (po tatarsku góra-niedźwiedź). Czarno-białe fale rozbijają się na mieliznach i
wypełzają na brzeg niczym ‘wojska wielorybów’. Po czym powracają do morza zostawiając po sobie
muszle, perły i korale. W drugiej części utworu podmiot porównuje fale atakujące brzegi z burzą
namiętności w sercu młodego poety, który powinien to wykorzystać, by dzięki swej poezji zyskać
nieśmiertelną sławę.

Konrad Wallenrod
Miejsce akcji:
Litwa  zamek Kiejstuta
 pola litewskie
Malbork
Palestyna (udział w krucjacie)
Czas akcji:
Średniowiecze: XIVw
Kostium historyczny w utworze
Cenzura rosyjska skutecznie powstrzymywała polskich pisarzy przed wyrażaniem uczuć
patriotycznych. Robiła to ostrzej, im lepiej rozumiała funkcję polskiej literatury romantycznej, której
celem było m.in. pobudzanie narodu do walki z zaborcami.
Mickiewicz akcję swej powieści osadził w XIV wieku. Posłużył się przy tym maską historyczną, aby
zatuszować obecną w utworze problematykę współczesną i narodową.
Przeniesienie fabuły w przeszłość zmyliło carskich urzędników Mimo iż mieli oni pewne obiekcje,
powieść została wydana w niezmienionej formie.
Konrad Wallenrod jako powieść poetycka
Konrad Wallenrod to powieść poetycka, wzorowana na dziełach George’a Byrona i Waltera Scotta.
Utwór składa się z sześciu części, które poprzedzone zostały wstępem (część druga i trzecia nie mają
tytułu).
W poemacie Mickiewicza, podobnie jak w innych powieściach poetyckich, dochodzi do wymieszania
różnych gatunków literackich : hymnu, romansu, pieśni, ballady. Zacierają się tu również granice
pomiędzy epiką, liryką i dramatem, co określane jest mianem synkretyzmu rodzajowego.
W utworze panuje nastrój grozy i niesamowitości. Postaci oraz zdarzenia osnuwa mgła tajemnicy.
Wrażenie to zostało pogłębione przez zastosowanie licznych inwersji czasowych. Poeta zerwał ze
ściśle chronologicznym relacjonowaniem fabuły. Poszczególne sceny nie są ułożone zgodnie z ich
faktycznym następstwem w czasie.
Powieść została napisana wierszem sylabicznym, jedenastozgłoskowym, z wyjątkiem „pieśni
Wajdeloty”, w której poeta zastosował polską odmianę heksametru greckiego. Dzięki temu
zabiegowi dzieje Konrada zostały uwznioślone, przyrównane do zmagań mitycznych bohaterów.
Mickiewiczowska rekonstrukcja wydarzeń dziejowych, prawdy o czasach, w których żyli
bohaterowie powieści, nie jest zgodna z ustaleniami historyków. Autorowi nie zależało na ukazaniu
prawdy historycznej. Przeniesienie akcji w odległą przeszłość służyło przede wszystkim zmyleniu
cenzury. Problematyka utworu była bowiem współczesna.
Problematyka utworu:
- ujawnienie tragicznej sytuacji narodów walczących o niepodległość.
- apoteoza służby wojskowej
- pobudzanie do walki narodowowyzwoleńczej
- wskazanie polskim patriotom, w jaki sposób mają walczyć o ojczyznę (metoda walki to podstęp i
zdrada)
- ukazanie ważnej roli poezji w walce przeciw zaborcom
- wpływ jednostki na dzieje narodu
- miłość romantyczna
Chronologiczny plan dziejów Waltera Alfa – Konrada Wallenroda.
1. Narodziny głównego bohatera na Litwie
2. Zabicie rodziny bohatera przez krzyżaków.
3. Przygarnięcie dziecka przez krzyżaków.
4. Nadanie mu imienia : Walter Alf
5. Halban kreuje jego świadomość narodową.
6. Walter i Halban dezerterują na Litwę
7. Pobyt na dworze Kiejstuta
8. Nawrócenie Aldony. Ślub Waltera z Aldoną – księżniczką litewską.
9. Walter opuszcza Aldonę i wraca do zamku krzyżackiego, przybierając imię Konrada
Wallenroda – wcześniej zabitego przez Waltera znanego wojownika krzyżackiego
Aldona staje się pustelniczką.
10. Zostaje obrany wielkim mistrzem zakonu krzyżackiego.
11. Konrad Wallenrod prowadzi wojska zakonne do boju z Litwinami, by specjalnie
doprowadzić do druzgocącej klęski zakonu.
12. Zostaje zdemaskowany i skazany na karę śmierci.
13. Popełnia samobójstwo, poprzez wypicie trucizny. Prawdopodobnie Aldona idzie w jego
ślady.
Bohaterowie:
Konrad Wallenrod (Walter Alf) – tytułowy bohater utworu. Konrad Wallenrod to nieprzeciętna
osobowość. Ten wielki patriota był niezwykle odważny, dzielny, sumienny, bezkompromisowy i
skłonny do poświęceń. Miał bystry umysł, był uczulony na kłamstwo, zdradę i zbrodnię. Miłował
pokój i marzył o szczęśliwej i bezpiecznej ojczyźnie. Niestety był jednostką słabą psychicznie.
Często się zniechęcał, stawał się ponury, stronił od ludzi. Bardzo przeżywał wyznaczoną mu przez
historię rolę. Gdyż życie w obłudzie i kłamstwie uwłaczało jego godności. Droga podstępu i zdrady,
w myśl makiawelicznej zasady „cel uświęca środki”, była dla tego średniowiecznego rycerza-
chrześcijanina źródłem nieustannych rozterek i zgryzot. To rozdarcie wewnętrzne doprowadziło go
do alkoholizmu.
Halban – wajdelota (śpiewak, gawędziarz. Kiedyś jeniec krzyżacki, tłumacz w niewoli, potem zaś
przebrany w szaty zakonne towarzysz wielkiego mistrza Konrada Wallenroda. Stary śpiewak już od
najmłodszych lat Waltera budził w chłopcu świadomość narodową i kształtował jego patriotyzm.
Był nauczycielem i opiekunem Waltera. Wskazywał mu metodę walki z wrogiem. Jako powiernik i
przyjaciel mistrza, nie pozwalał mu zapomnieć o obowiązku, jaki spoczywał na nim wobec jego
prawdziwej ojczyzny. Pobudzał go do działania, dodawał otuchy i wiary w zwycięstwo. Halban był
odważny, mądry i przebiegły. Całe swoje życie poświęcił dla dobra własnego narodu, jednak w
decydującym momencie nie złożył go w ofierze, gdyż uważał, że musi żyć, aby rozsławiać czyny
Wallenroda i pobudzać Litwinów do walki z wrogiem (możliwe nawiązanie do zarzucanego
Mickiewiczowi braku czynnego udziału w powstaniu listopadowym).
Aldona – Księżniczka Litewska, córka Kiejstuta. Kobieta piękna, dumna i religijna. Kochała swój
naród i męża Waltera. Dla niego wyruszyła w świat, by w końcu zamknąć się w malborskiej wieży,
pozostając pustelnicą do końca swych dni. Dzięki jej przebiegłości Konrad został wielkim mistrzem.
Szczęście rodzinne i miłość do męża poświęciła Bogu i własnemu narodowi.
Tragizm Konrada
Konrad Wallenrod ma charakterystyczne cechy bohatera romantycznego: jest osamotniony, przeżywa
namiętną miłość, ma do spełnienia zadanie najwyższej rangi, miota się między sprzecznymi
uczuciami i poświęca życia dla wybranej idei.
Przede wszystkim jest bohaterem tragicznym. Jego życie od dzieciństwa upływa w ciągłym strachu,
bólu, rozdarciu i niepewności jutra. Młodość swą Walter spędza wśród odwiecznych wrogów, a
szczęście jakiego w wieku dojrzałym zaznaje z Aldoną, okazuje się chwilowe. Konrad musi
poświęcić honor, miłość, wreszcie własne życie dla ratowania ojczyzny. Z konieczności i wbrew
sumieniu posługuje się zdradą, aby pokonać przeciwnika.
W średniowieczu zdrada i podstęp uchodziły za haniebne metody prowadzenia walki, niegodne
prawdziwego rycerz. Konrad w związku z tym przeżywa wielkie rozterki moralne, popada nawet w
alkoholizm – zdaje sobie bowiem sprawę z tego, że tylko makiawelistyczna metoda działania może
uwolnić jego kraj od zguby.
Wallenrod ostatecznie ratuje ojczyznę, niszcząc potęgę Zakonu na ponad sto lat, lecz zwycięstwo to
zostaje okupione śmiercią jego i Aldony. W końcowej scenie poematu Konrad popełnia
samobójstwo, a zaraz potem jego żona. Ten wielki bohater nie ginie zabity przez wroga lecz umiera z
własnej ręki, jakby chciał zademonstrować, iż jest wolnym człowiekiem. Kona dumny z
wypełnionego zadania. Jego samobójstwo to także próba ocalenia honoru i pokuta. Jako chrześcijanin
wymierza sobie karę najwyższą – wieczne potępienie. Wie, że popełniając samobójstwo, nigdy nie
zostanie odkupiony.
Postawa zaprezentowana przez Konrada - jedna z modelowych w romantyzmie – nazwana została
wallenrodyzmem.
Rola poezji w powieści:
Halban to śpiewak-patriota, którego pieśni podsycają w rodakach pragnienie walki z wrogiem. On
sam nie walczy i nie może poświęcić życia dla ojczyzny, jego zadaniem jest opowiedzieć o
heroicznej postawie zmagających się z przeciwnikiem rycerzy.
Halban wychowuje również młodych Litwinów uprowadzonych przez krzyżackie wojsko.
Przypomina im o rodzinnym kraju, zaszczepia nienawiść do wroga, hartuje się woli. Przygotowując
ich do walki.
Podczas uczty z okazji wyboru Konrada na wielkiego mistrza Halban wygłasza opowiesć o Walterze,
Kiejstucie, Litwie i o jej tragicznej sytuacji. Opowieść przeznaczona jest dla Konrada, ma mu
przypomnieć jego zobowiązania wobec ojczyzny, ma go pobudzić do działania, do czynu. Historii tej
słuchają również Niemcy, a to właśnie przeciw nim skierowane są jej słowa. Jednak nie pojmują oni
ukrytego w opowiadaniu sensu. Dla nich poezja jest jedynie rozrywką, nie doszukują się w niej
żadnego podtekstu. Nie rozumieją także ballady „Alpuhara”, zaśpiewanej przez samego mistrza, a
traktującej o zemście Almanzora na Hiszpanach. Zakonnicy krzyżaccy uważają ją za zwykłą rycerską
opowieść i nie dopatrują się w niej żadnych aluzji. Tylko Halban doskonale zdaje sobie sprawę z
przesłania, jakie niesie ta ballada: dla pokonanych nie ma innego wyjścia, jak tylko podstępem i
zdradą ratować ginącą ojczyznę.
Jedynie poeta lub prawdziwy patriota jest w stanie zrozumieć poezję, odczytać właściwie jej ukryty
sens i przesłania. Łączy ona przeszłość z teraźniejszością, zawiera w sobie najważniejsze wątki z
historii narodu i stanowi jego wieczną pamięć. Dla Mickiewicza jest jedyną „pamiątką”, która
przetrzyma próbę czasu, dlatego jest tak ważna i potrzebna.

Konrad Wallenrod
Litwin Rycerz-chrześcijanin Wódz Krzyżacki Mąż
- Z dala od ojczyzny - zabija swojego pana - działa na niekorzyść - odrzuca prawo do
- aby zyskać zaufanie - podszywa się pod swoich wojsk prywatnego szczęścia
krzyżaków musi Konrada Wallenroda
zabijać pogan – - kłamstwa, podstępy
Litwinów - dezercja
- brak przyjaciół
Cena jaką płaci bohater
- samotność
- alkoholizm
- zamknięty w sobie
- smutek
- cierpienie
- wypalenie wewnętrzne
- rozbicie wewnęrzne
- śmierć samobójcza
 - Scena VIII – Pan Senator
Dziady część III Mieszkanie Senatora, 25 grudnia 1823
Senator, Doktor, Lokaj, Sekretarz, Pelikan, Bajkow, Damy, Kmitowa, Rollisonowa, Panna, ksiądz Piotr, Pani
Budowa utworu Gubernatorowa, Pani Jenerałowa, Pani Sowietnikowa, Księżna.
Kompozycja jest luźna co wskazuje na to że dramat ten jest przeznaczony do czytania a nie jako To kontynuacja zdarzeń przedstawionych w scenach I-V. Akcja rozgrywa się tu 25 grudnia 1823 roku, koło
dramat sceniczny. wieczora, i trwa w przybliżeniu pięć godzin.
Bal
- Przedmowa poety dom Senatora, 25 grudnia 1823
- Dedykacja Dama, Młody Człowiek, Kolleski Regestrator, Sowietnik, Pułkownik, Mężczyźni, Senator, Gubernator, Starosta,
- Prolog Gubernatorowa, Oficer Rosyjski, Bojkow, Student, Panna, Matka Sowietnikowa, Justyn Pol, Bestużew, ksiądz
1 listopada 1823 roku na Litwie w Wilnie w klasztorze Bazylianów przerobionym na więzienie Piotr, Pani Rollisonowa, Lokaje, Sekretarz, Konrad.
Anioł Stróż, Więzień, duchy z lewej, duchy z prawej.
- Scena IX – Noc Dziadów
Akt I cmentarz, koniec października 1824r.
- Scena I Guślarz, Kobieta, Widmo.
Wigilia Bożego Narodzenia 1823, korytarz więzienny, cela Konrada Prolog i scena IX stanowią klamrę chronologiczną, w którą zamyka się akcja całego dramatu. Akcja „Nocy
Jakub, Adolf, Żegota, Konrad, Ks.Lwowicz, Sobolewski, Frejend, Tomasz, Feliks Kółakowski, Suzin, Jacek, Dziadów” toczy się pod koniec października 1824 roku. Wtedy to na oczach uczestniczących w ludowym
Józef, Jankowski, Kapral. obrzędzie Guślarza i Kobiety pojawia się duch Konrada na czele ciągnących się na północ kibitek.
Scena więzienna
Opowiadanie Sobolewskiego Ustęp
Bajka Goreckiego - Droga do Rosji
Pieśń szydercza Feliksa - Przedmieścia stolicy (Petersburga)
Pieśń zemsty Konrada - Petersburg
Mała improwizacja Konrada - Pomnik Piotra Wielkiego
- Przegląd wojska
- Scena II – Improwizacja - Olaszkiewicz
Noc Wigilijna, cela Konrada - Do przyjaciół Moskali
Konrad, duchy
- Scena III – Egzorcyzmy księdza Piotra
Noc Wigilijna, cela Konrada Objaśnienia
Kapral, Ksiądz Piotr, więzień, Konrad, Duch, Chór Aniołów, Archaniołowie
- Scena IV – Dom wiejski pode Lwowem (Widzenie Ewy)
dom pod Lwowem, sypialnia, 24/25 grudnia 1823r. W „Dziadach” drezdeńskich Mickiewicz zastosował niezwykle nowatorską koncepcję czasu.
Marcelina, Ewa, Róża, Aniołowie Zrezygnował z porządku przyczynowo-skutkowego, a na miejsce tego tradycyjnego rozwiązania
Rozgrywa się w tym samym czasie co scena II. Gdy złe duchy usiłują dopaść zemdlonego (po „Improwizacji”) wprowadził polifonię zdarzeń – poszczególne zdarzenia nawarstwiają się, nakładają na siebie. Zyskał
Konrada, duch dobry przegania je słowami „Precz – modlą się za nim”. W scenie widzimy właśnie modlącą się
na tym zabiegu sposób ukazania rzeczywistości. Poprzez zwielokrotnienie jej przedstawień stała się
Ewę. Zgadza się czas, jest po północy, przypomina o tym przyjaciółka Ewy, Marcelina.
- Scena V – Widzenie księdza Piotra ona bogatsza, bliższa prawdzie.
Noc wigilijna, północ, cela ks. Piotra,
Ksiądz Piotr, Aniołowie
To kontynuacja sceny III. Jest to ciąg dalszy modlitwy księdza Piotra. Zmianie ulega tylko miejsce akcji.
Widzenie bernardyna odbywa się bowiem w jego klasztornej celi, a więc poza murami więzienia.
- Scena VI – Widzenie Nowosilcowa
24/25 grudnia 1823r. sypialnia Senatora
Senator, Belzebub, Diabły
Odbywa się tej samej nocy, co Widzenie Ewy. Jednoczesność obu scen (IV i V), podkreśla kontrast wizji snu Ewy
i snu Senatora. Można tu mówić o polifonicznym rytmie zdarzeń. Ta wielogłosowość zdarzeń polega na tym, że
dzieją się one jednocześnie, choć w różnych miejscach.
- Scena VII – Salon Warszawski
Rozgrywa się w grudniu 1823roku, w Warszawie.
Zenon Niemojewski, Adolf, Hrabia, Francuz, Damy, Kamerjunkier, Szambelan, Jenerał, literaci, Mistrz
Ceremonii, Panna, Stary Polak, Wysocki.
Opowiadanie o Cichowskim (opowiadane przez Adolfa)

Analiza Sceny więziennej – Martyrologia młodzieży polskiej
Mickiewicz opisuje martyrologię narodu polskiego. W scenach więziennych mówi się o
specyficznych metodach prowadzenia śledztwa, o nieludzkich warunkach bytowania więźniów, o
bezprawnych i bezpodstawnych procesach. Warunki sanitarne w więzieniach były tragiczne.
Więźniowie dostawali najgorsze jedzenie, i to w ilości wystarczającej zaledwie do podtrzymania
podstawowych funkcji życiowych. Brakowało opieki medycznej, a więźniowie cierpieli na skutek
chorób wywołanych dotkliwym zimnem i niedożywieniem.
Podczas przesłuchań stosowano tortury fizyczne (bicie, a wręcz katowanie więźniów, głodzenie ich,
karmienie solonymi śledziami i niepodawanie im wody) oraz psychiczne (odizolowanie więźniów od
światła zewnętrznego, brak kontaktów z rodziną, szantaż). Metody te przynosiły nadzwyczaj
korzystne dla zaborcy efekt – jeńcy przyznawali się nawet do zbrodni, których nie popełnili.
Na porządku dziennym było lekceważenie prawa i procedur sądowych. Oskarżeni nie mieli
możliwości przedstawienia swoich racji i nie mogli się bronić.
W opisie cierpień młodych chłopców wywożonych w kibitkach na sybir podkreślana jest niewinność
i bezbronność ofiar, spotęgowana przez porównanie cara do króla Heroda. Herod przyczynił się do
rzezi niewinnych dzieci – car jest sprawcą pogromu niewinnego narodu, w tym również jego
młodzieży.
Bajka Goreckiego (opowiadana przez Żegotę)
Po wygnaniu Adama i Ewy z raju Bóg zaczął obawiać się, iż pierwsi ludzie zginą z głodu. Kazał
więc aniołom rozsypać ziarno zbóż. Adam nie wiedząc, do czego ono służy, obejrzał je z daleka i
poszedł dalej. Szatan zaś domyślił się, że działanie Boga musiało mieć ukryty cel, więc „zrobił
rogiem rów na ziemi nasypał żytem”, a potem „dumny i rad, że boże zamiary przeniknął, całym
gardłem roześmiał się i ryknął i zniknął”. Wiosną, ku jego zdumieniu, z ziemi wyrosło zboże, które
dało plony. Bajkę kończy morał:
„O wy, co tylko na świat idziecie z północą.
Chytrość rozumem a złość nazywacie mocą;
Kto z was wiarę i wolność znajdzie i zagrzebie/
Myśli Boga oszukać – oszuka sam siebie.”
Symbolika w bajce Goreckiego
Bóg – Dobro
Adam – „Dorosły”
Diabeł – Zło  Car
Ziarno – Młodzież (represje)
Wiosna – odrodzenie – wyzwolenie – powstanie
Po raz pierwszy pojawia się tu idea mesjanizmu, która w pełnej krasie pojawi się podczas widzenia
ks. Piotra.
Pieśń Jankowskiego – to pieśń bluźniercza, o prostej wymowie : dopóki żyje car, dopóki żyje
Nowosilcow trudno uwierzyć, że Polakom sprzyja Bóg. Więc „niech wprzód łotrów powybija –
Jezus, Maryja”. Pieśń Jankowskiego oburza więźniów. Milczący dotąd Konrad ostro sprzeciwie się
bluźnierstwu: „Nie dozwolę bluźnić imienia Maryi”
Kapral popiera Konrada. Opowiada historię wojenną, która zdarzyła się w Hiszpanii w czasie wojen
napoleońskich. Wówczas to pijani żołnierze znieważyli imię Matki Boskiej. W obronie Maryi staną
Kapral, który z trudem uspokoił bluźniących żołnierzy. A kiedy w nocy zatrąbiono na alarm, okazało
się, że bezbożnicy mają poodcinane głowy. Ocalał jedynie Kapral. W swej czapce żołnierskiej
znalazł kartkę z łacińskim napisem : „Wiwat Polak, jedyny obrońca Maryi”.
Pieśń szydercza Feliksa
Jego piosenka jest pełna szyderstwa i kpiny, jednak szybko trafia do serc więźniów. Feliks śpiewa:
„Nie dbam jaka spadnie kara
Mina, Sybir czy kajdany.
Zawsze ja wierny poddany
Pracować będę na cara”.
Pierwsza zwrotka wyraża pozorną rezygnację. Dopiero kolejne strofy odkrywają właściwy sens tych
słów:
Ten kto będzie w minach (kopalniach) kruszec kuł młotem, może być pewny, że ktoś inny z tego
materiały wykuje topór, który posłuży do zgładzenia cara.
Ten kto będzie na zaludnieniu (przymusowy pobyt w określonym miejscu), pojmie za żonę córkę
Tatara, a może kiedyś wśród jego potomków zrodzi się zabójca cara.
Ten zaś, kto zostanie zesłany na Sybir lub w głąb Rosji, będzie uprawiał ziemię i siał na niej
konopie, z tych konopii zrobi nici, a z nich uszyje szarfę, którą zabójca udusi cara (car Paweł I zginął
uduszony szarfą).
Pieśń zemsty Konrada
Pieśń ta mówi o upiorach, piekle i innych nadnaturalnych rzeczach. Konrad mówi, że jego pieśń jest
niczym upiór, spragniona krwi, opowiada w niej, jak wieczorem pójdzie między rodaków i zapuści
im kły w duszę, a wówczas każdy z nich stanie się upiorem, chcącym dopaść wroga, którego to
rozrąbią toporem, a ręce i nogi przybiją gwoździami. Porwą też wrogą duszę do piekła i tak długo
będą dusić, aż wyduszą z niej nieśmiertelność. Tak okrutnej zemsty należy dokonać „z Bogiem i
choćby mimo Boga”.
Więźniowie nie rozumieją pieśni Konrada, uważają że to pieśń pogańska i szatańska.
Mała improwizacja
Jest wyrażeniem siły, mocy, potęgi Konrada, które uosabia orli lot. Konrad próbuje wedrzeć się w
świat wielkiej tajemnicy, przeniknąć strefę metafizyki. Stawia się ponad ludźmi, patrzy na ludzkość z
góry, z boskiej perspektywy. Lot ten jest przesycony patosem i żarliwością.
Przegrywa jednak z krukiem – czyhającym, wyczuwalnym niebezpieczeństwem. Bardzo łatwo
dostrzec tu analogię m.in. z mitem o Ikarze. W jednej chwili Konrad zaczyna słaniać się na nogach, a
jego myśli mieszają się i plączą.
Wielka Improwizacja Konrada
Zło wszechobecne w świecie staje się powodem monologu pełnego dumy, pychy, ale także rozpaczy
i trwogi. Do jego wygłoszenia uprawnia bohatera siła tworzenia i przekonanie o posiadaniu zdolności
magicznych. Konrad bowiem twierdzi, że, tak samo jak Bóg, został wyłoniony z kosmosu i włada
nim niepodzielnie. Siłą swojej poezji może poruszyć wszechświat, zatrzymać lub wprawić w ruch
kometę. Poezja jest czymś boskim, zapewnia nieśmiertelność, predestynuje do roli wyjątkowej – i tej
roli bohater próbuje sprostać.
Rzuca Bogu największe bluźnierstwa, oskarżając Go o zło tego świata. Nazywa Go mądrością ,
obwinia za brak uczuć. Oto Bóg, daleki człowiekowi, z wysokości swego majestatu rządzi światem,
nie dbając o jego ład i szczęście. Nie dość, że czyni ludzkie życie nietrwałe i kruche, to jeszcze
naznacza je cierpieniem, którego sensu Konrad nie potrafi pojąć. Żąda więc zuchwale władzy nad
światem, „rządu dusz”, sądzi bowiem, że byłby w stanie stworzyć lepszy świat od tego, który istnieje,
dać ludziom radość i szczęście. Rządziłby bowiem nie rozumem, lecz uczuciem.
Ogromna siła uczucia, która drzemie wewnątrz pozwala temu dumnemu skądinąd indywidualiście na
identyfikację z ludźmi, współczucie, wreszcie skłania go do poniesienia największej ofiary:
„Nazywam się Milijon – bo za milijony / kocham i cierpię katusze”.
Tak powie Konrad, odkrywając w sobie cechy mitycznego Prometeusza. Porównanie to nie pozostaje
bezzasadne, Konrad chce być przecież kreatorem ludzkiego świata, tak jak mitologiczny bohater,
który stworzył człowieka z gliny i łez, pragnąc, aby ten był szczęśliwy. Prometeizm Konrada to
również bunt i deklaracja cierpienia, poświęcenia się za ogół. To pełne utożsamianie się z narodem,
zespolenie z ojczyzną – wyzwala największe bluźnierstwo, niewypowiedziane do końca przez
samego bohatera, ale niejako doszeptane przez szatana, który obejmuje władzę nad duszą Konrada,
podsyca jego pychę, wreszcie dopowiada najpotężniejsze w ustach Polaka oskarżenie: nazywa Boga
nie ojcem świata, lecz carem.
Szaleńczy monolog kończy się omdleniem. Jest ono znakiem potępienia grzesznika, buntownika,
naiwnego uzurpatora, który znieważył Boski majestat. Bóg pozostał niewzruszony, obojętny na
prowokacje Konrada. Okazał mu jedynie milczenie, nie odpowiedział na żaden z postawionych
zarzutów, objawił swoją potęgę, skazując bluźniercę na potępienie. Bohater zostaje jednak ponownie
wyniesiony, otrzyma przebaczenie. Stanie się tak za sprawą księdza Piotra, który odprawi
egzorcyzmy, wypędzi diabła z jego duszy.
Widzenie księdza Piotra
1. Spojrzenie z lotu ptaka : szereg splątanych dróg wioących na północ, na nich mnóstwo
wozów, które wiozą Polaków na Sybir. „To nasze dzieci” – krzyczy ksiądz – i carat jawi
się jako biblijny Herod – morderca dzieci (rzeź niewiniątek).
2. Wizja pojedynczego człowieka, który „uszedł” i będzie wskrzesicielem narodu. Imię jego
„czterdzieści i cztery” (mesjanizm jednostki).
3. Naród „związany i Europa, która „nad nim się urąga”. Wizja procesu na wzór losów
Chrystusa . Gal (czyli Francja) ukształtowany jest na podobieństwo Piłata, ktry „umywa
ręce”, lecz wydał wyrok.
4. Droga krzyżowa – „Naród – Chrystus” dźwiga krzyż ukuty z trzech ludów (trzy zabory), a
ramiona rozciąga na całą Europę.
5. Ukrzyżowanie – na wzór Matki Boskiej opłakuje Naród matka Wolność. Rani go w bok
żołdak Moskal.
6. Wniebowstąpienie – Naród unosi się ku niebu w białej szacie, lecz przemienia się portret
wybawcy – namiestnika wolności. Znów wizja jest niejasna. Oto postać o trzech obliczach
stoi na trzech stolicach i na trzech koronach – najwyraźniej pognębi zaborców. Powtarza
się jego imię: „czterdzieści i cztery”. Ten obraz kończy widzenie.
Mesjanizm – jest koncepcją historiozoficzną, wywodzącą się z judaizmu. Słowo pochodzi od
imienia Mesjasz. Mesjasz miał zjawić się wśród ludu Izraela po to, aby go zbawić. Mesjanizm na
gruncie polskim to przeświadczenie o szczególnej, zbawczej roli jaką przyjdzie odegrać narodowi
polskiemu w boskim planie dziejowym.

Problemy poruszone przez Konrada w „Wielkiej Improwizacji”

Poezja – czym jest i jak wielką ma siłę? Oto nie jest to pieśń dla ludzi – moc twórcza prawdziwego
mistrza sprawia, że nikt go nie rozumie, jest on samotny, lecz za to obdarzony wielką siłą – tworzy
(jak Bóg) i jest nieśmiertelny (też jak Bóg). Jest przy tym poetą groźnym, gdyż może pieśnią swoją
poruszać serca i umysły społeczeństw, wezwać je do buntu, nawet przeciw Bogu.
Miłość – lecz nie jest to miłość jednostkowa, prywatna, tylko miłość do całego narodu, zjednoczenie
z całym narodem – wcielenie się w ojczyznę – Konrad reprezentuje każdego z członków cierpiącego
społeczeństwa. Mówi: „Nazywam się Milijon – bo za milijony / kocham i cierpię katusze”.
Wyzwanie wobec Boga – prośba o „rząd dusz”, o możliwość walki z uczuciem, wreszcie groźba i
bluźnierstwo, na które Bóg odpowiada milczeniem.
Polemika – konflikt : mądrość a uczucie. Konrad w uniesieniu przypisuje Bogu cechy klasyczne,
wrogie romantykom: mądrość, wiedzę, potęgę. Sam natomiast przepełniony jest uczuciem, które
niejako rekompensuje przemijalność i kruchość życia podobnego do iskry.
 Obraz społeczeństwa w „Salonie Warszawskim”
Towarzystwo „przy Soliku” Towarzystwo „przy drzwiach” Bal u Nowosilcowa
Damy, Jenerał, Hrabia, Literaci Zenon Niemojewski, Adolf, Nie tylko w Warszawie część społeczeństwa polskiego zaprzedała się zaborcy. Podobnie jest w
Wysocki, Młodzi Polacy, Starzy Winie, a nawet gorzej. Mowa tu o Polakach należących do bezpośredniego otoczenia Senatora
Polacy Nowosilcowa, którzy prześcigają się wręcz w wymyślaniu jak jeszcze bardziej pognębić rodaków.
Mówią po francusku, głośno Mówią po polsku, szeptem Ludzie Ci w aprobacie poczynań zaborcy poszli jeszcze dalej niż towarzystwo stolikowe z
Mają służalczy, poddańczy stosunek do Nowosilcowa; to Tworzą opozycję przeciwko Warszawy. Stali się bowiem jawnymi poplecznikami władz carskich. W „dziadach” pojawiają się
ludzi zaprzedani zaborcy, pogodzeni z niewolą, dla których działaniom zaborcy. Oceniają dwie takie postaci – obie prawdziwe. Pierwszą z nich jest Pelikan (doktor Wacław Pelikan był
pojęcia: honor, ojczyzna, patriotyzm to tylko puste słowa. negatywnie służalczość wyższych profesorem anatomii i chirurgii na Uniwersytecie Wileńskim), drugą zaś – Doktor ( jego
Cechuje ich konformizm i lojalizm wobec władz. warstw społecznych względem cara. pierwowzorem był doktor August Becu – profesor patologii na Uniwersytecie Wileńskim, ojczym
Nonkonformiści. Słowackiego). Obaj prześcigają się wręcz w prawieniu Senatorowi komplementów, w donoszeniu na
Ich bierność wobec polityki zaborcy można interpretować Młodzież nękana jest przez zaborcę współobywateli, w wymyślaniu podłości, dzięki którym jeszcze bardziej mogli pognębić swój naród.
jako jej akceptację. prześladowaniami. W scenie balu został przeprowadzony podział społeczeństwa podobny do tego, który widzieliśmy w
Rozmawiają o rzeczach błahych (zabawach i balach), są Rozmawiają o sytuacji politycznej „Salonie Warszawskim”. Po lewej stronie zebrali się carscy czynszowy, ludzie służący Nowosilcowi,
obojętni na losy kraju. kraju, o aresztowaniach młodzieży – po prawej zaś – polscy patrioci, głównie młodzież. Wśród nich jest Bestużew, późniejszy dekabrysta.
są zaangażowani w sprawy ojczyzny Tu występuje on jako jedyny sprawiedliwy wśród Rosjan.
Kosmopolici; zachwycają się wszystkim co nie dotyczy ich Patrioci i rewolucjoniści. Pragną
ojczystego kraju, w pogardzie mają polskość we wszystkich połączyć siły całego narodu, by Pani Rollisonowa
jej aspektach, nie znają realiów społeczno-politycznych stawić czoła zaborcy. − Ślepa, wdowa
własnego kraju. − naiwna, ufna
Gardzą poezją ojczystą, chwalą za to obcą, szczególnie Uważają że poezja powinna sławić
− desperacko chce zobaczyć syna
francuską, o polskiej mówią z lekceważeniem, że „opiewa dziaja narodu i narodowych
tysiąc wierszy o sadzeniu grochu”. Literaci uważają, że bohaterów, takich jak Cichowski. − prosi o łaskę dla syna, a została okłamana i poniżona
poezja nie powinna poruszać aktualnych spraw narodowych. − wytrwała
Dama mówi „polskich wierszy nie rozumiem:, Jenerał − wierząca
odpowiada jej „nudne są po trochu”. − matka cierpiąca  cierpi razem z synem, czuje jego ból
− czuje sercem, wierzy w więź łączącą ją z synem
Adolf snuje opowieść o Cichowskim: zabrano go w nocy z domu, zniknął na wiele lat, wrócił − z niższych sfer, biedna
zniszczony psychicznie i fizycznie, w stanie obłędu. Młodzieniec ten został zniszczony jako człowiek − syn jej pomagał, utrzymywał ją
i obywatel. Więziono go długie lata, a jego rodziny nie powiadomiono o aresztowaniu. Był dręczony
− zrozpaczona
psychicznie i fizycznie. Wszystko to spowodowało, że po uwolnieniu nie potrafił już powrócić do
− chce zemścić się za śmierć syna
normalnego życia. Zachowywał się niczym przestraszone, zaszczute zwierze.
− nazywa senatora pijakiem i tyranem, katem.
Ważny cytat:
Wysocki: „Nasz naród jak lawa, Senator Nowosilcow
Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa, Senator, komisarz cesarski przy rządzie Królestwa Kongresowego, od 1822r. – także na Litwe. Jeden
Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi z najbardziej zaufanych ludzi cara Aleksandra I.
Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi.” Mickiewicz przedstawia go jako człowieka okrutnego i cynicznego, który przyczynił się do
wyniszczenia młodego pokolenia polaków (”dzieci pożera”).
Nowosilcowi nie udało się wykryć żadnego spisku w Polsce, szuka go więc na Litwie.
Ma kłopoty finansowe, długi, fabrykowanie więc fałszywych zarzutów było dla niego dobrą okazją
do wyłudzenia łapówek od oskarżonych lub ich rodzin.
Nowosilcow jest, jak widać, karierowiczem, człowiekiem bezwzględnym i skorumpowanym.
Czasami (np. w obecności matki Rollisona) ukrywa to pod maską obłudy. Usprawiedliwia wtedy
własne działania, przedstawiając się jako obrońca sprawiedliwości, religii i moralności. Prawdziwą
twarz odsłania w gronie swoich podwładnych, z którymi też się nie liczy, jest wobec nich nielojalny.
Ujawnia wówczas swą cyniczną szczerość.
Jest organizatorem wielu bali i zabaw, nie stroni od alkoholu i wykorzystuje swoje wpływy w
kontaktach z płcią przeciwną (z obawy przed gniewem senatora, podwładni wręcz oddają mu swoje
młode córki). Senator przedstawiony jest przez Mickiewicza jako postać skrajnie zła, poddana
władzy szatanów i skazana na potępienie.
Ustęp
Droga do Rosji
Autor opisuje zimowy krajobraz Rosji. Wokół panuje pustka. Nigdzie nie widać śladów działalności
człowieka. Przez to pustkowie czasami przejeżdżają tylko kibitki. Trzeba mieć ogromne szczęście,
aby natrafić na jakąś osadę. Domy, wszystkie podobne do siebie, wyrastają ponad biel krajobrazu.
Ludzie zamieszkujący te tereny przystosowali się do panujących tu warunków. Pośród tego
pustkowia krzyżują się liczne drogi, którymi podróżują zesłańcy. Tymi drogami przemieszczają się
także ze wschodu na północ wojska carskie. W ich skład wchodzą żołnierze różnej narodowości:
Mongołowie, Kałmucy, Niemcy, Francuzi. Nikt nie przejmuje się nieludzkimi warunkami jakie
muszą znosić żołnierze podczas podróży. Wielu z nich umrze z głodu. Będzie to korzystne dla
dowódców. Jeśli umiejętnie tę sprawę przedstawią ministrom carskim to – być może – zostaną
jeszcze nagrodzeni za… oszczędność prowiantu.
Przez step pędzą kibitki. Wszyscy umykają z drogi by uniknąć najechania przez konie. Wozy
zmierzają w kierunku stolicy, a jadący w nich więźniowie mają śmiałe i dumne spojrzenia.
Przegląd wojska
Codziennie o 10 rano car dokonuje przeglądu wojska. Wokół placu musztry gromadzą się wtedy
gapie. Wszyscy żołnierze są do siebie podobni. Zbierają się ułani, huzarzy, dragoni i ustawiają
pułkami. Na końcu przybywa car, a wraz z nim admirałowie, generałowie, adiutanci. Wszyscy oni
zabiegają o względy cara, bo gdy uda im się wkraść w jego łaski, żyje im się dobrze, wygodnie i
bezpiecznie.
Car nigdy nie rozstaje się z mundurem. Carskie dzieci już od młodych lat przyzwyczajane są do
wojskowego życia. Piotr Wielki postanowił ‘zeuropejczyć’ Rosję. Wprowadził więc na dworze modę
francuską, założył szkoły oficerskie, a do towarzystwa wprowadził kobiety. Zmiany te miały
doprowadzić do ucywilizowania Rosji.
Tymczasem trwa musztra. Publiczność na ten widok wydaje okrzyki zachwytu, podziwia męstwo i
zapał żołnierzy. Szybko jednak nudzi się widowiskiem, gdyż w pałacu podano już smaczne i
wystawne śniadanie. Car jednak nie ma zamiaru zakończyć pokazu. Ostatecznie jednak zawraca
konia i opuszcza plac.
Na miejscu, gdzie odbywał się przegląd wojska, pozostają brudni, ranni żołnierze. Dwudziestu z nich
owe ćwiczenia przypłaciło życiem. Jeden z rannych – młody Litwin szlacheckiego pochodzenia –
głośno przeklina cara za swe męki. Ten młody człowiek został wcielony do wojska przymusowo.
Jego dowódca, który nigdy nie lubił Polaków umyślnie dał mu dzikiego rumaka, by ten go poniósł.
Następnego dnia na placu musztry natrafiono na człowieka przysypanego śniegiem. Był to sługa
jakiegoś oficera, który poprzedniego dnia rozkazał nieszczęśnikowi pilnować swojego futra i ciepłej
czapki. I chociaż było zimno, człowiek ów nie miał odwagi bez rozkazu ubrać się w pozostawione
pod jego opieką ubranie. Jego pan kazał mu nie ruszać się z miejsca i czekać na niego, jednak później
o nim zapomniał. Tak więc wierny sługa pilnując okrycia swojego oficera zamarzł na śmierć. Pan
pewnie będzie chlubił się wiernością swojego sługi.
Do przyjaciół Moskali
Podmiot mówiący zastanawia się nad obecnym położeniem jego rosyjskich przyjaciół –
rewolucjonistów – Rylejewa i Bestużewa. Jeśli zostali oni zesłani albo powieszeni to nie spotkała ich
najsroższa kara. O wiele gorsze - jego zdaniem - jest poddanie się władzy cara. Poeta nie może z
powodu carskiej cenzury - mówić wprost, lecz przyjaciele znają jego prawdziwe oblicze i umieją
odczytać jego poezję. „Pełzając milczkiem jak wąż, łudziłem despotę”. Wierszu tym Mickiewicz
wyraża swą głęboką przyjaźń dla narodu rosyjskiego, umęczonego pod despotycznymi rządami cara.
Reduta Ordona
Wiersz jest opowieścią o opisie wysadzenia reduty przez jej dowódcę Ordona i o jego męczeńskiej
śmierci (chociaż w rzeczywistości Konstanty Ordon przeżył powstanie). Staje się on dzięki temu
symbolem patriotycznej walki i poświęcenia własnego życia w walce o niepodległość ojczyzny.
Bitwa opisana jest niezwykle plastycznie i barwnie. Widać tu wiele krótkich scen batalistycznych:
mrowie nacierających wojsk rosyjskich, dowódców wydających rozkazy, rozpacz żołnierzy, którym
zabrakło amunicji. Bardzo wyraźne są różnice w przedstawieniu obu wojsk i spraw, za które walczą :
Polacy są nieliczni, bohaterscy, skojarzeni są z kolorem białym – kolorem czystości i niewinności.
Rosjanie natomiast z rzeczami kojarzącymi się negatywnie: „czarne chorągwie”, „lawa błota”,
„robactwo”, „sępy”. Mają też ogromną przewagę liczebną. Ich władca, car, ukazany jest jako szatan
rządzący niemal całym światem. Obawiają się go tak samo jego poddani, jak i przeciwnicy. W tym
kontekście walka Polaków z Rosjanami staje się walką dobra za złem. Dlatego też następuje
apologia, czyli obrona wojny i wszystkich metod w niej używanych: „Bo dzieło zniszczenia/ W
dobrej sprawie jest święte, Jak dzieło tworzenia;”
1. Jaki jest podtytuł tekstu? – „opowiadanie adiutanta”
2. Ile armat miała strona polska? – 6 armat, przeciwko 200 armatom rosyjskim
3. Do czego zostały porównane wojska rosyjskie? – do lawy błota, sępów, robactwa, morza.
4. Jak został przedstawiony car? – Jako tchórz, Bóg, szatan za razem.
5. Jak „pracują” na wałach reduty polscy żołnierze? – Walczą do ostatniego naboju, do końca,
wytrwale i bohatersko
6. O co generał prosi adiutanta? – o przyjrzenie się sytuacji jaka panuje na reducie.
7. Jakie przesłanie zamyka tekst „Reduty Ordona”? -
” Bo dzieło zniszczenia
W dobrej sprawie jest święte, Jak dzieło tworzenia;
Bóg wyrzekł słowo stań się, Bóg i zgiń wyrzecze.
Kiedy od ludzi wiara i wolność uciecze,
Kiedy ziemię despotyzm i duma szalona
Obleją, jak Moskale redutę Ordona --
Karząc plemię zwyciężców zbrodniami zatrute,
Bóg wysadzi tę ziemię, jak on swą redutę."
"Nam strzelać nie kazano. -- Wstąpiłem na działo
I spójrzałem na pole; dwieście armat grzmiało.
Artyleryi ruskiej ciągną się szeregi,
Prosto, długo, daleko, jako morza brzegi;
I widziałem ich wodza: przybiegł, mieczem skinął
I jak ptak jedno skrzydło wojska swego zwinął;
Wylewa się spod skrzydła ściśniona piechota
Długą czarną kolumną, jako lawa błota,
Nasypana iskrami bagnetów. Jak sępy
Czarne chorągwie na śmierć prowadzą zastępy.
Przeciw nim sterczy biała, wąska, zaostrzona,
Jak głaz bodzący morze, reduta Ordona.
Sześć tylko miała armat; wciąż dymią i świecą;
I nie tyle prędkich słów gniewne usta miecą,
Nie tyle przejdzie uczuć przez duszę w rozpaczy,
Ile z tych dział leciało bomb, kul i kartaczy.
Patrz, tam granat w sam środek kolumny się nurza,
Jak w fale bryła lawy, pułk dymem zachmurza;
Pęka śród dymu granat, szyk pod niebo leci
I ogromna łysina śród kolumny świeci.
Tam kula, lecąc, z dala grozi, szumi, wyje.
Ryczy jak byk przed bitwą, miota się, grunt ryje; --
Już dopadła; jak boa śród kolumn się zwija,
Pali piersią, rwie zębem, oddechem zabija.
Najstraszniejszej nie widać, lecz słychać po dźwięku,
Po waleniu się trupów, po ranionych jęku:
Gdy kolumnę od końca do końca przewierci,
Jak gdyby środkiem wojska przeszedł anioł śmierci.
…”
Onomatopeje, Porównanie, Epitety, Ożywienie,
„…Gdzież jest król, co na rzezie tłumy te wyprawia?
Czy dzieli ich odwagę, czy pierś sam nadstawia?
Nie, on siedzi o pięćset mil na swej stolicy,
Car jest tchórzem, który ucieka od walki,
siedzi bezpiecznie w stolicy i tylko wydaje rozkazy.
Król wielki, samowładnik świata połowicy;
Podkreślenie władzy jaką dzierży i wielkości imperium
rosyjskiego, oraz jego rangi na arenie międzynarodowej.
Zmarszczył brwi, -- i tysiące kibitek wnet leci;
Podpisał, -- tysiąc matek opłakuje dzieci;
Skinął, -- padają knuty od Niemna do Chiwy.
Wszyscy się boją cara, także jego poddani.
By poprawić mu humor wydawane są wyroki, cierpienie ludzi uszczęśliwia cara.
Mocarzu, jak Bóg silny, jak szatan złośliwy,
Car zostaje władzą porównany do Boga,
lecz tyranią i rodzajem rządów jest przedstawiony jako szatan.
Gdy Turków za Bałkanem twoje straszą spiże,
Gdy poselstwo paryskie twoje stopy liże, --
Nawiązanie do: 1829 – wojna turecko-rosyjska
1830 – król Francji zabiega o poparcie cara.
Warszawa jedna twojej mocy się urąga,
Podnosi na cię rękę i koronę ściąga,
Pokazanie dumy, siły polaków, chęci i dążeń patriotycznych i niepodległościowych.
Koronę Kazimierzów, Chrobrych z twojej głowy,
Boś ją ukradł i skrwawił, synu Wasilowy!”
Nawiązanie do bogatej historii Polski.
Car dziwi się -- ze strachu drzą Petersburczany,
Car gniewa się -- ze strachu mrą jego dworzany;
Strach jaki wzbudza car w swoich poddanych, Car sieje terror.
Ale sypią się wojska, których Bóg i wiara
Jest Car. -- Car gniewny: umrzem, rozweselim Cara.
Wszyscy bez wachania wykonują rozkazy Cara.
Posłany wódz kaukaski z siłami pół--świata,
Wierny, czynny i sprawny -- jak knut w ręku kata.
Ura! ura! Patrz, blisko reduty, już w rowy
Walą się, na faszynę kładąc swe tułowy;
Już czernią się na białych palisadach wałów.
Jeszcze reduta w środku, jasna od wystrzałów,
Czerwieni się nad czernią: jak w środek mrowiska
Wrzucony motyl błyska, -- mrowie go naciska, --
Zgasł -- tak zgasła reduta. Czyż ostatnie działo Widzę go znowu, -- widzę rękę -- błyskawicę,
Strącone z łoża w piasku paszczę zagrzebało? Wywija, grozi wrogom, trzyma palną świécę,
Czy zapał krwią ostatni bombardyjer zalał? Biorą go -- zginął -- o nie, -- skoczył w dół, -- do lochów"!
Zgasnął ogień. -- Już Moskal rogatki wywalał. "Dobrze -- rzecze Jenerał -- nie odda im prochów".
Pokazano tutaj jak wielką przewagę mają Rosjanie i jak beznadziejna jest sytuacja polaków. Jenerał domyśla się co zamierza Ordon, ze smutkiem popiera jego pomysł.
Gdzież ręczna broń? -- Ach, dzisiaj pracowała więcej Tu blask -- dym -- chwila cicho -- i huk jak stu gromów.
Niż na wszystkich przeglądach za władzy książęcej; Zaćmiło się powietrze od ziemi wylomów,
Podczas obrony reduty używano armat ale także broni palnej. Harmaty podskoczyły i jak wystrzelone
Zgadłem, dlaczego milczy, -- bo nieraz widziałem Toczyły się na kołach -- lonty zapalone
Garstkę naszych walczącą z Moskali nawałem. Nie trafiły do swoich panew. I dym wionął
Gdy godzinę wołano dwa słowa: pal, nabij; Prosto ku nam; i w gęstej chmurze nas ochłonął.
Gdy oddechy dym tłumi, trud ramiona słabi; I nie było nic widać prócz granatów blasku,
A wciąż grzmi rozkaz wodzów, wre żołnierza czynność; I powoli dym rzedniał, opadał deszcz piasku.
Na koniec bez rozkazu pełnią swą powinność, Opis wybuchu, Ordon wysadził redutę wraz ze sobą, garstką swoich żołnierzy i z Rosjanami.
Na koniec bez rozwagi, bez czucia, pamięci, Spojrzałem na redutę; -- wały, palisady,
Żołnierz jako młyn palny nabija -- grzmi -- kręci Działa i naszych garstka, i wrogów gromady;
Broń od oka do nogi, od nogi na oko: Wszystko jako sen znikło. -- Tylko czarna bryła
Aż ręka w ładownicy długo i głęboko Ziemi niekształtnej leży -- rozjemcza mogiła.
Żołnierze rytmicznie, szybko, automatycznie wykonują rozkazy, Tam i ci, co bronili, --i ci, co się wdarli,
strzelają mimo, że są wycieńczeni. Pierwszy raz pokój szczery i wieczny zawarli.
Szukała, nie znalazła -- i żołnierz pobladnął, Żołnierze : broniący reduty i ci wykonujący rozkazy, wszyscy trafili do zaświatów, gdzie panuje
Nie znalazłszy ładunku, już bronią nie władnął; pokój, w końcu mogą zaprzestać wojen, niestety pokój zawarli dopiero po tym jak oddali swe życia,
Polacy walczą do ostatniego naboju, Choćby cesarz Moskalom kazał wstać, już dusza
mimo że sytuacja jest beznadziejna dalej bronią Reduty. Moskiewska. tam raz pierwszy, cesarza nie słusza.
I uczuł, że go pali strzelba rozogniona; W niebie kończą się rządy cara, jego wrogowie się go nie boją,
Upuścił ją i upadł; -- nim dobiją, skona. a poddani nie są przez niego uciemiężani.
Wycieńczeni żołnierze umierają pełniąc swą służbę, Tam zagrzebane tylu set ciała, imiona:
są bohaterscy i nie poddają się, póki nie wyzioną ducha. Dusze gdzie? nie wiem; lecz wiem, gdzie dusza Ordona.
Takem myślił, -- a w szaniec nieprzyjaciół kupa On będzie Patron szańców! -- Bo dzieło zniszczenia
Już lazła, jak robactwo na świeżego trupa. Podmiot liryczny gloryfikuje tutaj poświęcenie Ordona,
Porównanie Rosjan do robactwa. mówi, że Ordon zostanie po śmierci świętym.
W dobrej sprawie jest święte, Jak dzieło tworzenia;
Bóg wyrzekł słowo stań się, Bóg i zgiń wyrzecze.
Kiedy od ludzi wiara i wolność uciecze,
Pociemniało mi w oczach -- a gdym łzy ocierał, Kiedy ziemię despotyzm i duma szalona
Słyszałem, że coś do mnie mówił mój Jenerał. Obleją, jak Moskale redutę Ordona --
Tutaj ujawnia się podmiot liryczny – Adiutant. Karząc plemię zwyciężców zbrodniami zatrute,
On przez lunetę wspartą na moim ramieniu Bóg wysadzi tę ziemię, jak on swą redutę."
Długo na szturm i szaniec poglądał w milczeniu. W zakończeniu poeta mówi, że w dobrym celu często jedynym wyjściem jest zniszczenie.
Na koniec rzekł; "Stracona". -- Spod lunety jego Ostatnie wersy są pełne niepokoju, że, gdy niczym Rosjanie Redutę, zło zaleje ziemię, Bóg może ją
Wymknęło się łez kilka, -- rzekł do mnie: "Kolego, unicestwić. Jest to nawiązanie do sądu ostatecznego i apokalipsy.
Wzrok młody od szkieł lepszy; patrzaj, tam na wale,
Znasz Ordona, czy widzisz, gdzie jest?" -- "Jenerale,
Jenerał prosi adiutanta, nie dowierzając swoim załzawionym oczom,
Aby on spojrzał młodym wzrokiem i znalazł podczas bitewnego zgiełku dowódcę Ordona.
Czy go znam? -- Tam stał zawsze, to działo kierował.
Nie widzę -- znajdę -- dojrzę! -- śród dymu się schował:
Lecz śród najgęstszych kłębów dymu ileż razy
Widziałem rękę jego, dającą rozkazy. –
Ordon wytrwale daje rozkazy, pomimo beznadziejnej sytuacji dalej broni reduty.
 Juliusz Słowacki Niech fantastycznie lutnia nastrojona
Wtóruje myśli posępnéj i ciemnéj;
Grób Agamemnona Bom oto wstąpił w grób Agamemnona,
1836r - podróż Słowackiego na Wschód (Grecja, Egipt, Palestyna) I siedzę cichy w kopule podziemnéj,
Grób Agamemnona (a właściwie skarbiec Arteusza), który był wodzem wojsk achajskich pod Troją i Co krwią Atrydów zwalana okrutną.
bratem Menelaosa, to jedna z historycznych budowli w Mykenach. Serce zasnęło, lecz śni. — Jak mi smutno!
Pobyt poety w tym miejscu stanowi punkt wyjścia dla sytuacji narracyjnej, przypominającej skargę w Prośba o natchnienie, aby pisać o tym co widzi, o tym co było i o swoich uczuciach, jest pełny
liryku „Smutno mi Boże”. smutku.
” Bom oto wstąpił w grób Agamemnona, O! jak daleko brzmi ta harfa złota,
I siedzę cichy w kopule podziemnéj, Któréj mi tylko echo wieczne słychać! (Niedościgniona wena)
Co krwią Atrydów zwalana okrutną. Druidyczna to z głazów wielkich grota,(surowość pomieszczenia)
Serce zasnęło, lecz śni. — Jak mi smutno!” Gdzie wiatr przychodzi po szczelinach wzdychać
Podmiot liryczny mówiący metaforycznie opisuje wnętrze groty, odwołując się do mitu trojańskiego i I ma Elektry głos — ta bieli płótno
duchów potomków rodu króla Myken (np. do Elektry, córki Agamemnona), wyznając im pokorę i I odzywa się z laurów: Jak mi smutno!
samotność: „O! cichy jestem jak wy, o! Atrydzi.”. Metaforycznie skarży się na niezrozumienie swojej Wiatr przypomina mu smutny głos, płacz Elektry,
poezji („struna to z harfy Homera”). Wyraźna jest nuta retorycznego smutku, bowiem przestrzeń córki Agamemnona.
grobowca prowokuje dumającego samotnika do lirycznych wynurzeń: Tu po kamieniach, z pracowną Arachną
” Tak więc — to los mój na grobowcach siadać Kłóci,się wietrzyk i rwie jéj przędziwo(wiatr rozrywa pajęczyny)
I szukać smutków błahych, wiotkich, kruchych. Tu cząbry smutne gór spalonych pachną;(zapach ziół)
To los mój senne królestwa posiadać, Tu wiatr obiegłszy górę ruin siwą,
Nieme mieć harfy i słuchaczów głuchych” Napędza nasion kwiatów — a te puchy
Później ekspresywnie wyznaje: ”Na koń! Chcę słońca, wichru i tętenu!”. Ta wyimaginowana podróż Chodzą i w grobie latają jak duchy.
prowadzi przez Charoneę, gdzie Filip II Macedoński pokonał ostatecznie Grecję, i przez Termopile, Pyłki kwiatów skrzące się w słońcu przywodzą mu na myśl duch
słynne z bohaterskiej walki trzystu spartan przeciwko armii perskiej. W tych legendarnych miejscach Tu świerszcze polne, pomiędzy kamienie
nie śmiałby jednak się zatrzymać przybysz „z kraju smutnego ilotów”(niewolników), gdyż „tam być Przed nadgrobowém pochowane słońcem,
muszą tak patrzące twarze,/Że serce skruszy wstyd – w każdym Polaku”. Dialog z duszami greckich Jakby mi chciały nakazać milczenie,
bohaterów przemienia się w skierowaną do Polski orację, w której nie zabraknie oskarżeń, a nawet Sykają. — Strasznym jest Rapsodu końcem
inwektyw: „Niewolnico”, „Pawiem narodów byłaś i papugą,/ A teraz jesteś służebnicą cudzą”. Owe sykanie, co się w grobach słyszy —
Wbrew pozorom narrator nie dystansuje się jednak od opisywanej ojczyzny, jak bowiem wyznaje Jest objawieniem, hymnem, pieśnią ciszy.
„Mówię – bom smutny i sam pełen winy”. Paralela z Grecją służyć ma pogłębieniu historiozoficznej Nawet cykanie świerszczy przypomina mu o przeszłości tego miejsca.
refleksji, nakazującej Słowackiemu widzieć powtarzalność dziejów i losów państw, narodów, O! cichy jestem jak wy, o! Atrydzi.
systemów. Dlatego apeluje do ojczyzny („Zrzuć do ostatka te płachty ohydne”), wskazuje na Których popioły śpią pod świerszczów strażą.
przyczynę zguby, czyli hegemonię szlachty, i jednocześnie nie wierzy aby to wyzwanie odniosło Ani mię teraz moja małość wstydzi,
skutek inny, niż przeklęcie go za takie słowa. Występuje jednak w roli „sumienia” narodu i akuszera Ani się myśli tak jak orły ważą.
bolesnych prawd, bowiem uprawnia go do tego dar bycia poetą: Głęboko jestem pokorny i cichy
” Choć Muzę moją w twojéj krwi zaszargam, Tu, w tym grobowcu, sławy, zbrodni, pychy.
Sięgnę do wnętrza twych trzew — i zatargam.” Milczy jak martwi. Jego życie jednak w stosunku do dzielnych bohaterów przeszłości jest nic nie
Dialogowa struktura poematu napisanego sekstyną (strofa złożona z 6 wersów jedenastozgłoskowych warte, jest pełen pokory.
o rymach ab ab cc) dynamizuje go oraz sprawia, iż możliwa jest gradacja, zmienność nastrojów i Nad drzwiami grobu, na granitu zrębie
tonacji poetyckiej, a czasem dystansu samego narratora. Wyrasta dąbek w trójkącie z kamieni,
Posadziły go wróble lub gołębie,
I listkami się czarnemi zieleni,
I słońca w ciemny grobowiec nie puszcza;
Zerwałem jeden liść z czarnego kuszcza;
Zerwał liść wpuszczając światło do groty
Nie bronił mi go żaden duch ni mara, Ja tam nie będę stał przed Grecyj duchem —
Ani w gałązkach jęknęło widziadło; Nie — pierwéj skonam: niż tam iść — z łańcuchem.
Tylko się słońcu stała większa szpara, Wstydzi się jako niewolnik pokazać dumnym i walecznym grekom, nie, póki na jego nadgarstkach są
I wbiegło złote, i do nóg mi padło. łańcuchy – symbol zniewolenia.
Zrazu myślałem, że ten co się wdziera
Nie bronił mu tego żaden duch. Promień światła, który przez to wpuścił przypominał strunę. Złotą Na Termopilach — jaką bym zdał sprawę?
strunę z harfy Homera – twórcy nieśmiertelnego, idealnego. Gdyby stanęli męże nad mogiłą?
Blask, była struna to z harfy Homera; I pokazawszy mi swe piersi krwawe
I wyciągnąłem rękę na ciemności, Potem spytali wręcz: — Wiele was było? —
By ją ułowić i napiąć i drżącą Zapomnij, że jest długi wieków przedział. —
Przymusić do łez i śpiewu i złości Gdyby spytali tak, — cóż bym powiedział?!
Nad wielkiem niczém grobów i milczącą Wstydzi się przed grekami, którzy walczyli do ostatniej kropli krwi, chociaż od początku byli na
Garstką popiołów: — ale w mojém ręku stracone pozycji, podczas gdy Polacy mieli szansę wygrać, ale ją zmarnowali rezygnując z walki.
Ta struna drgnęła i pękła bez jęku. Na Termopilach, bez złotego pasa,
Mimo że próbuje, nie udaje mu się pochwycić owej struny. Bez czerwonego leży trup kontusza:
Tak więc — to los mój na grobowcach siadać Ale jest nagi trup Leonidasa,
I szukać smutków błahych, wiotkich, kruchych. Jest w marmurowych kształtach piękna dusza:
To los mój senne królestwa posiadać, I długo płakał lud takiéj ofiary,
Nieme mieć harfy i słuchaczów głuchych Ognia wonnego, i rozbitéj czary.
Albo umarłych — i tak pełny wstrętu…..... Pas i kontusz to elementy ubioru szlachty. Podmiot mówi, że starożytni bohaterowie nie
Na koń! Chcę słońca, wichru, i tętentu! potrzebowali bogatych szat, dbali o siebie i swoje dusze
Obawia się, że jedynymi jego słuchaczami są martwi, ponieważ jego poezja nie trafia do żywych O! Polsko! póki ty duszę anielską
słuchaczy, nie chcą jej słuchać. Będziesz więziła w czerepie rubasznym,
Ostatni wers wyraża pragnienie życia pełnią życia. Poty kat będzie rąbał twoje cielsko,
Na koń! — Tu łożem suchego potoku, Poty nie będzie twój miecz zemsty strasznym,
Gdzie zamiast wody, płynie laur różowy; Poty mieć będziesz hyjenę na sobie,
Ze łzą i z wielką błyskawicą w oku, I grób — i oczy otworzone w grobie.
Jakby mię wicher gnał błyskawicowy, Słowacki stara się odnaleźć przyczyny upadku niepodległości.
Lecę, a koń się na powietrzu kładnie — Tkwią one w wadach szlachty, która została nazwana "czerepem rubasznym". Szlachta nie pozwoliła
Jeśli napotka grób rycerzy — padnie. dojść do głosu masom ludowym, to znaczy więziła "duszę anielską narodu".
Zrzuć do ostatka te płachty ohydne,
Na Termopilach? — Nie, na Cheronei Tę — Dejaniry palącą koszulę:
Trzeba się memu załamać koniowi, A wstań jak wielkie posągi bezwstydne,
Bo jestem z kraju, gdzie widmo nadziei Naga — w styksowym wykąpana mule,
Dla małowiernych serc podobne snowi Nowa — nagością żelazną bezczelna —
Więc jeśli koń mój w biegu się przestraszy, Nie zawstydzona niczém — nieśmiertelna.
To téj mogiły — co równa jest — naszéj. Oddziaływanie szlachty na naród porównane zostało do zabójczego działania koszuli Dejaniry,
Nie chce zatrzymywać się w mieście bohaterów, woli Cheroneę, miasto które poddało się bez walki. która spowodowała śmierć Heraklesa w straszliwych męczarniach.
Mnie od mogiły termopilskiéj gotów Niech ku północy z cichéj się mogiły
Odgonić legion umarłych Spartanów; Podniesie naród i ludy przelęknie,
Bo jestem z krają smutnego Ilotów,(niewolników) Że taki wielki posąg — z jednéj bryły,
Z kraju — gdzie rozpacz nie sypie kurhanów, A tak hartowny, że w gromach nie pęknie,
Z kraju — gdzie zawsze po dniach nieszczęśliwych Ale z piorunów ma ręce i wieniec;
Zostaje smutne pół — rycerzy — żywych. Gardzący śmiercią wzrok — życia rumieniec.
Mówi, że on sam jest z kraju zniewolonego, kraju który łatwo się poddał. Ci którzy przeżyli nie mają W wierszu zawarta została również wizja nowej, wolnej Polski - narodu zjednoczonego, spójnego
wiry, nadziei, niczym pół-martwi. wewnętrznie, a tak potężnego, że "ludy przelęknie".
Na Termopilach ja się nie odważę
Osadzić konia w wąwozowym szlaku.
Bo tam być muszą tak patrzące twarze,
Że serce skruszy wstyd — w każdym Polaku.
 - przeciwstawia współczesnemu pokoleniu Polaków bohaterskich obrońców wąwozu termopilskiego
(Termopile to słynny wąwóz, w którym Spartanie pod wodzą Leonidasa w 480 r. p.n.e. bohatersko
walczyli z Persami);
- przedstawia wizję nowej Polski, której symbolem jest „posąg - z jednej bryły”; jest to państwo bez
podziału społecznego, jednolite i oczyszczone z wad i nałogów, a także silne. Poeta wierzy, że Polska
Polsko! lecz ciebie błyskotkami łudzą; odzyska wolność;
Pawiem narodów byłaś i papugą; - krytykuje wady i lekkomyślność polskiej szlachty.
A teraz jesteś służebnicą cudzą. —
Choć wiem, ze słowa te nie zadrżą długo
W sercu — gdzie nie trwa myśl nawet godziny:
Mówię — bom smutny — i sam pełen winy.
Słowacki wytyka też polskiej szlachcie skłonność do wystawnego, pełnego przepychu życia i do
naśladowania obcych wzorów.
Wie, że jego apel nie będzie dobrze przyjęty, o ile w ogóle będzie wysłuchany, ale sam jako polak
także czuje się winny tej porażki, więc czuje że ma obowiązek o tym pisać.
Przeklnij — lecz ciebie przepędzi ma dusza,
Jak Eumenida przez wężowe rózgi.
Boś ty, jedyny syn Prometeusza —
Sęp ci wyjada nie serce — lecz mózgi.
Choć Muzę moją w twojéj krwi zaszargam,
Sięgnę do wnętrza twych trzew — i zatargam.

Szczeknij z boleści i przeklinaj syna,

Lecz wiedz — że ręka przekleństw wyciągnięta
Nade mną — zwinie się w łęk jak gadzina,
I z ramion ci się odkruszy zeschnięta,
I w proch ją czarne szatany rozchwycą;
Bo nie masz władzy przekląć — Niewolnico!

Tematy poruszane w wierszu:

- mitologia i historia Grecji;
- program poetycki poety;
- historia i losy Polski (porównanie ich z dziejami Grecji);
- wizja Polski idealnej;
- ocena Polski rzeczywistej;
- poeta o sobie samym ;
- poeta w grobowcu jest cichy i pokorny;
- zestawia klęskę powstania listopadowego z Cheroneą, gdzie w 338 r. przed Chrystusem
Macedończycy pokonali Greków;
 Alem jest jako człowiek, co zazdrości
Mogił popiołom...
Więc że mieć będę niespokojne łoże,
Smutno mi, Boże!
Niepewny los tułacza wzbudza w nim uczucie zazdrości wobec tych popiołów, które spoczywają w
rodzinnych grobowcach na ojczystej ziemi.

Hymn - Smutno mi, Boże! Kazano w kraju niewinnéj dziecinie

Modlić się za mnie co dzień… a ja przecie
Smutno mi, Boże! - Dla mnie na zachodzie (apostrofa skierowana do Boga.) Wiem, że mój okręt nie do kraju płynie,
Rozlałeś tęczę blasków promienistą; Płynąc po świecie…
Przede mną gasisz w lazurowéj wodzie Więc, że modlitwa dziecka nic nie może,
Gwiazdę ognistą... Smutno mi, Boże!
Choć mi tak niebo ty złocisz i morze, Wie, że modlitwa nic nie pomoże, nie ujrzy już ojczyzny, będzie tułał się po świecie.
Smutno mi, Boże! Na tęczę blasków, którą tak ogromnie
Poeta opisał kontrastujący krajobraz. Anieli twoi w siebie rozpostarli,
Mimo piękna i bogactwa, nie jest to krajobraz, który wędrowiec chciałby podziwiać. Nowi gdzieś ludzie w sto lat będą po mnie
Jak puste kłosy, z podniesioną głową Patrzący - marli.
Stoję rozkoszy próżen i dosytu… Nim się przed moją nicością ukorzę,
Dla obcych ludzi mam twarz jednakową, Smutno mi, Boże!
Ciszę błękitu. W ostatniej zwrotce podmiot liryczny wyznaje, że mimo świadomości o przemijalności ludzkiego bytu
Ale przed tobą głąb serca otworzę, i problemów w porównaniu z niezwykłością boskiego dzieła, stale tli się w nim bunt.
Smutno mi, Boże! Pisałem o zachodzie słońca, na
Podmiot mówi, że odczuwa wielką pustkę w sercu, i mimo że dla obcych osób jego twarz wydaje się morzu przed Aleksandrią.
spokojna, to przed Bogiem nie ukrywa on swoich smutków.
Jako na matki odejście się żali Utwór jest reprezentantem typowej dla romantyzmu liryki refleksyjnej. Wiersz jest poetycką
Mała dziecina, tak ja płaczu bliski, spowiedzią. Adresatem tego wiersza jest Bóg, do Niego też zwraca się osoba mówiąca w wierszu na
Patrząc na słońce, co mi rzuca z fali końcu każdej strofy słowami „smutno mi, Boże”. Zwrot ten pełni funkcję refrenu mającego
Ostatnie błyski… nieustannie przypominać o nastroju, w jakim się znajduje poeta. Nadawca wypowiedzi jest
Choć wiem, że jutro błyśnie nowe zorze, wykreowany na człowieka osamotnionego, stroniącego od ludzi, znudzonego życiem i jego
Smutno mi, Boże! radościami. Piękno natury, które roztacza przed nim Bóg, nie jest w stanie go ukoić. Nie może
Poeta czuje się bezradny niczym dziecko, łzy cisną mu się do oczu. uwolnić się od myśli o śmierci, przemijaniu, nicości.
Brakuje mu nadziei. Jedną z głównych przyczyn jego trosk jest tęsknota za krajem rodzinnym. To także częsty motyw w
Dzisiaj, na wielkim morzu obłąkany, poezji emigracyjnej. Nie wiemy, dlaczego go opuścił, ale możne przypuszczać, że musiał to uczynić
Sto mil od brzegu i sto mil przed brzegiem, nie z własnej woli. Wie też, że najprawdopodobniej nie uda mu się tam wrócić. Podróż morska staje
Widziałem lotne w powietrzu bociany się metaforą całego życia. Podmiot znajduje się w pustce, „sto mil od brzegu, sto mil przed
Długim szeregiem. brzegiem”. Nie należy tego odczytywać dosłownie, jest to pustka jego sytuacji życiowej, brak punktu
Żem je znał kiedyś na polskim ugorze, oparcia.
Smutno mi, Boże!
Poeta widział bociany, które przywodzą mu na myśl Polskę, ojczyznę za którą tęskni. Juliusz Słowacki skierował do Boga żałosną skargę. Stworzony przez Niego wspaniały świat budził
Żem często dumał nad mogiłą ludzi, podziw, a także napawał poetę wygnańca bezbrzeżnym smutkiem. Osobiste przeżycia i doznania
Żem prawie nie znał rodzinnego domu, były jednocześnie wyrazem niedoli polskich emigrantów, zmuszonych do opuszczenia ojczyzny i
Żem był jak pielgrzym, co się w drodze trudzi tułaczej pielgrzymki, której kresem będzie śmierć.
Przy blaskach gromu,
Że nie wiem, gdzie się w mogiłę położę,
Smutno mi, Boże!
Poeta przedstawia się tutaj jako pielgrzym, osoba zagubiona w ogromie świata, nie wie dokąd
zmierza i gdzie jest jej miejsce.
Ty będziesz widział moje białe kości
W straż nie oddane kolumnowym czołom;

Juliusz Słowacki – Kordian
Gatunek literacki – dramat romantyczny
„Kordian został napisany przez Juliusza Słowackiego już po powstaniu listopadowym, w roku 1833
w Genewie. Drukiem ukazał się w roku 1834. Tytuł weaz z podtytułem brzmi: „Kordian. Cześć I
Trylogii. Spisek koronacyjny”. „Kordian” miał zatem być tytułem całej trylogii. Słowacki w całości
napisał tylko jej pierwszą część zatytułowaną „spisek koronacyjny”, a ponieważ planował napisanie
następnych części, zakończenie utworu jest otwarte i śmierć głównego bohatera niezupełnie
przesądzona.
Utwór długo traktowany był jako dramat niesceniczny. Po raz pierwszy został wystawiony przez
Tadeusza Kotarbińskiego 25 listopada 1899 roku na dekach Teatru Miejskiego w Krakowie.
Czas i miejsce akcji:
31 grudnia 1799 roku „w nocy” – to pierwsza wymieniona w utworze data, która określa czas akcji
sceny „Przygotowanie”. W akcie I czas wydarzeń jest nieokreślony, akt II rozgrywa się w roku 1828,
zaś akt II rok później *wtedy odbyła się koronacja Mikołaja I na króla Polski.
Geneza:
- Do napisania „Kordiana” skłoniła Słowackiego potrzeba oceny powstania listopadowego.
- Autor – jako twórca politycznej doktryny narodowowyzwoleńczej („Kordian” jako antyteza
„Dziadów”) – zamierzał zmierzyć się z Adamem Mickiewiczem i próbował dać odpowiedź na
pytanie, jaką rolę powinna odgrywać twórczość poety narodu podbitego.
- Wieszcz miał nadzieję okryć własną matkę „takim płaszczem sławy”, by ją żadna niesława dotknąć
nie mogła (patrz: portret Augusta Becu – ojczyma Słowackiego – w IIIcz. „Dziadów”.
Motto:
Więc będę śpiewał i dążył do kresu;
Ożywię ogień, jeśli jest w iskierce.
Tak Egipcjanin w liście z aloesu
Obwija zwiędłe umarłego serce;
Na liściu pisze zmartwychwstania słowa;
Chociaż w tym liściu serce nie ożyje,
Lecz od zepsucia wiecznie się zachowa,
W proch nie rozsypie… Godzina wybije,
Kiedy myśl słowa tajemną odgadnie,
Wtenczas odpowiedź będzie w sercu — na dnie.
Juliusza Słowackiego — Lambro
Motto do „Kordiana” pochodzi z mało znanej powieści poetyckiej Słowackiego pt. „Lambro”,
ukazującej dzieje walk Greków z Turkami. Jednym z bohaterów tego utworu jest młody Ipsariota,
ludowy bard, poeta, kapłan, prorok, który – podobnie jak Halban w „Konradzie Wallenrodzie” –
poświęca się misji narodowej, wtłaczając w serca i umysły współbraci pieśń wolności.
W motcie Słowacki zapowiadał pieśń-dramat, która miała obudzić świadomość narodową Polaków i
przygotować ich do walki w następnym powstaniu przeciwko zaborcom (”Godzina wybije”).
Niestety, autor zakładał możliwość pogodzenia się rodaków z losem zniewolonego narodu. Swoją
obawę wyraził wprowadzając tryb warunkowy: „Ożywię ogień, jeśli jest w iskierce”.
Tytuł utworu:
„Kordian” pochodzi z łacińskiego „cor”, „cordian”. Nie jest prawdziwym imieniem, tylko
neologizmem oznaczającym „męża serca”. Tytuł dramatu wskazuje zatem, że utwór poświęcony jest
analizie psychiki romantycznego rewolucjonisty, dodajmy – psychiki z całą jej złożonością.
Bohaterowie dramatu:
Kordian – piętnastoletni, wrażliwy, zagubiony, szukający celu życia arystokrata, który w miare
rozwoju akcji przeobraża się w człowieka czynu, gorącego patriotę walczącego o wolność narodu.
Laura – panna, w której młody Kordian był bezgranicznie i nieszczęśliwie zakochany, starsza od
niego.
Grzegorz – wierny sługa Kordiana.
Wioletta – piękna Włoszka, za sprawą której Kordian zwątpił w istnienie prawdziwej,
bezinteresownej miłości.
Papież – Grzegorz XVI, nieprzychylny Polakom. Pod wpływem mocarstw zaborczych potępił
powstanie listopadowe.
Prezes – jeden ze spiskowców, przeciwnik rozwiązań siłowych i terroru. Pod jego wpływem
większość osób biorących udział w tajnym zgromadzeniu, które odbyło się w lochach kościoła św.
Jana, głosowała przeciwko zabiciu cara. Autor nadał postaci Prezesa rysy upodabniające go do
Niemcewicza.
Car Mikołaj I – władca Rosji, koronowany w maju 1829r na króla polskiego. Władca absolutny, w
czasie swego panowania stopniowo ograniczał względną autonomię Królestwa Kongresowego.
Wielki Książę Konstanty – brat cara, w 1822r zrzekł się praw do tronu po Aleksandrze I na rzecz
młodszego Mikołaja. Mimo to pomiędzy braćmi trwał konflikt, którego źródłem były rozbieżne
koncepcje polityczne. Konstanty przeciwstawiał się absolutyzmowi Mikołaja. Chciał samodzielnie,
bez ingerencji cara, rządzić Królestwem, gwarantując Polsce pewne swobody konstytucyjne.
Sympatia księcia dla Polaków została w utworze Słowackiego szczególnie uwydatniona (Konstanty
za wszelką cenę stara się uratować od śmierci Kordiana).
Bohaterowie fantastyczni : Czarownica, Szatan, Astaroth, Mefistofeles, Diabli, Archanioł, Chór
Aniołów, Strach, Imaginacja.
Problematyka utworu:
- przyczyny i ocena klęski powstania listopadowego, a przede wszystkim krytyka jego przywódców
- polemika autora dramatu z głoszoną przez Mickiewicza mesjanistyczną koncepcją poezji.
(„Pierwsza osoba prologu” to prawdopodobnie aluzja do autora „dziadów”) oraz tzw. Poezją tyrtejska
(wzywająca do boju, działania, aktywności), która blizka była części polskiej emigracji („Druga
osoba prologu”)
- winkelriedyzm – koncepcja walki narodowowyzwoleńczej (jej hasło brzmi: „Polska Winkelriedem
narodów”)
- Kordian, jako przykład bohatera romantycznego i jego wewnętrzna przemiana duchowa.
- tragizm głównego bohatera
- miłość romantyczna
Słowacki napisał „Kordiana” bogatszy w doświadczenia wyniesione z powstania listopadowego. I
choć akcja utworu rozgrywa się przed wybuchem tego zrywu niepodległościowego, autor porusza tu
problemy ściśle związane z wybuchem i klęską.
Tło historyczne w „Kordianie”:
Wypadki opisywane w trzecim akcie oparte są na autentycznych wydarzeniach. Niezadowolenie
Polaków z zaistniałej sytuacji politycznej wyrażało się w licznie organizowanych spiskach. W maju
1829r. grupa konspirantów ze Szkoły Podchorążych, korzystając z obecności w Warszawie cara
Mikołaja i jego rodziny, planowała dokonać zamachu na jego życie. Jednak do realizacji tego
zamierzenia nie doszło, gdyż część spiskowców (m.in. Niemcewicz) wyłamało się z wcześniej
ustalonego planu.
Ocena powstania listopadowego:
Bezpośrednią ocenę zrywu listopadowego przynosi „przygotowanie”, w którym słowacki ostro
napiętnował przywódców powstania. Żadna z wymienionych tutaj historycznych postaci nie ma
pozytywnych cech, każda została skrytykowana w sposób bezwzględny. Słowacki zarzuca wszystkim
przywódcom powstania stanowisko zachowawcze, bierność, przesadną ostrożność wobec Rosjan,
brak zdecydowania, oraz tłumienie zapału i entuzjazmu patriotycznie nastawionej młodzieży.
„Przygotowanie” ukazane zostało w poetyce ludowej fantastyki. Jest noc sylwestrowa 1799 toku.
Panuje ponury nastrój i pesymistyczna atmosfera. Za chwilę rozpocznie się ostatni rok XVIII wieku.
Moment to niezwykły i niezwykłe są postacie, uczestniczące gdzieś w Karpatach w misterium
tworzenia historii nadchodzącego stulecia. W platynowym kotle szatani warzą tajemniczą miksturę, z
której powstawać będą postaci historyczne, mające wpływ na przyszłe losy Polski. Dzieje ludzkości
przedstawione są jako odwieczna walka dobra ze złem.
Gen. Józef Chłopicki – dyktator w pierwszym okresie walk, zajadły konserwatysta, który wbrew
nazwisku, był nieprzychylny chłopom. Słowacki mówi o nim z pogardą „Stary jakby ojciec dzieci,/
Nie do boju, nie do trudu,/ Dajmy mu na pośmiewisko,/Sprzeczne z naturą nazwisko”. Chłopicki
próbuje działać jak mały kapral (Napoleon) („kreśli plany, królów zwala”), niestety talentem
wojskowym nie dorównuje Francuzowi.
Adam Jerzy Czartoryski – prezes i minister spraw zagranicznych rządu powstańczego, dumny
arystokrata. Nie ufał rozstrzygnięciom militarnym („Dyjament w ogniu topnieje”), wierząc tylko w
skuteczność działań dyplomatycznych. Był „człowiekiem godnym”, cechowała go szlachetność
diamentu i dyplomatyczna giętkość Talleyranda. Niestety, w odrónieniuod francuskiego polityka,
Czartoryski odznaczał się przesadną ostrożnością (nosił „okulary rozsądku”)
Gen. Jan Skrzynecki – jeden z następców gen. Chłopickiego. Przeciwnik działań militarnych w
powstaniu, przyjmujący wiecznie postawę defensywną. Poeta przyrównuje go do cofającego się raka
(„Wódz! Chodem raka przewini”). Był napuszony jak kogut, trwożliwy, powolny jak ślimak i
zawistny. Zlekceważył znakomite plany strategiczne gen. Prądzyńskiego, co spowodowało m.in.
klęskę pod Ostrołęką
Julian Ursyn Niemcewicz – „poeta – rycerz – starzec – nic”, sympatyk konserwatystów w czasie
powstania. Płodny pisarz („Lachów dzieje,/ Słowik rymowanych końcówek/Milijon drukarskich
czcionek”), mający na swoim koncie różnorodną gatunkowo twórczość, piewca przeszłości
(„skowronek/ zastygły pod wspomnień bryłą”). Jako prezes w akcie III – ostrożny, przesadnie
zatroskany o los młodych spiskowców, przerażony ich gotowością do walki na śmierć i życie,
rozważny.
Joachim Lelewel – nauczyciel, historyk, członek Rządu Narodowego, oskarżony o chwiejność
przekonań. Zarzucano mu hamowanie rewolucyjnego zapału młodzieży oraz zajmowanie
niezdecydowanego stanowiska w trakcie sejmowej debaty nad projektem detronizacji Mikołaja I
(„Czy lepiej, kiedy jest król? Czy kiedy go nie ma?...”).
Gen. Jan Krukowiecki – autor nazywa go zdrajcą i sprzedawczykiem, który w wyniku pertraktacji z
Rosjanami, podjął decyzję o kapitulacji Warszawy („On rycerzy ginących porzuci/(…)Kraj przedany
on wyda pod miecz”)
Stosunek społeczeństwa do powstania:
W akcie III Słowacki dał wyraz przekonaniu, że społeczeństwo polskie miał do walki wyzwoleńczej
niejednakowy stosunek. Przedstawienie spisku zmierzającego do obalenia cara stało się pretekstem
ukazania rozbicia narodu. Poeta udowadnia, że każda grupa społeczna miała wówczas inny pogląd na temat
powstania.
Kler – (Ksiądz) poleca trwać w cierpieniu, a modlitwę przedstawia jako jedyny sposób działania („Po cóż
ta żądza? Ani te opady/ Liści uwiędłych chciwa rola zbierze,/ Ani pomogą duszy jak pacierze”).
Lud – (żołnierz, Szewc, Młodzieniec) wyraża swoje wrogie stanowisko wobec zaborcy, pragnie z nim
walczy…ć, ale do tego potrzebuje przywódców („Wiele potrzeba zabójstw, nim się kraj odzyska?”).
Młodzi – domagają się czynnej walki i szczerze pragną wolności („W imię Boga sztyletem piszę zemsty
słowo”, „Idźmy tam… i wypalmy ogniami na murze/ Wyrok zemsty, zniszczenia, wyrok Baltazara./
Carowi nie dopita z rąk wypadnie czara, (…)/A potem kraj nasz wolny! Potem jasność dniowa!/ Polska się
granicami ku morzom rozstrzela, / I po burzliwej nocy oddycha i żyje”).
Starsze pokolenie – którego reprezentantem w utworze jest Prezes (autor nadał mu wiele cech
Niemcewicza) – paraliżuje zamiary młodzieży, zaleca jej bierność, nakłania ją, aby nie ulegała emocjom,
aby zdała się na bardziej doświadczonych „męzów” („Ludzie, stoję przed wami z osiwiałą głową/ I
powiadam czekajcie! Moje oczy stare/ Widziały wielkich mężów”, „Ciebie młodzieńczy zapał nad
przepaścią trzyma. / Patrzcie car zabity – we krwi – zabita rodzina -/ Bo to następstwo zbrodni… lecz nas
Bóg ukarze!”).
PRZYGOTOWANIE
„Roku 1799 dnia 31 grudnia w nocy”
Miejsce: chata w Karpatach „sławnego niegdyś” czarnoksiężnika Twardowskiego
Osoby: Szatan, Mefistofeles, Czarownica, Astaroth, Gehenna, Archanioł, Chór Archaniołów
W chacie czarnoksiężnika Twardowskiego diabły tworzą ludzi. Szczególną uwagę skupiają na Polsce.
Mieszają w garze różne składniki, m.in. żądło potwora, ząb smoka, siwy włos diabła. Z tej mieszanki
powstają ludzie, od których będzie zależeć los narodu mieszkającego nad Wisłą.
Pierwszy z kotła wyłania się generał Chłopicki, który wbrew swemu nazwisku był przeciwny
uczestnictwu chłopów w powstaniu listopadowym.
Zaraz potem do gara diabły dorzucają diament i atrament używany przez Talleyranda. Z tej mieszanki
powstaje książę Adam Czartoryski, prezes rządu powstańczego, zwolennik dyplomacji i współpracy z
rządami innych państw.
Jako trzeci pojawia się generał Skrzynecki, który podczas powstania zmarnował szansę daną polskim
wojskom przez gen. Prądzyńskiego. Aby stworzyć Skrzyneckiego, diabły dorzucają do gara „przednie rogi
trwożliwego ślimaka”.
 Następna postać powołana do życia przez biesy to Julian Ursyn Niemcewicz uznawany przez
Słowackiego za konserwatystę.
Szacunkiem poety nie cieszy się także kolejny „wywór” diabłów – Joachim Lelewel, przywódca
działającego na emigracji Komitetu narodowego. Polityk ten był niezdecydowany w kwestii detronizacji
cara Mikołaja I, więc teraz „Na krzywych nogach się chwieje”. Hamował zapał młodzieży, która chciała
brać czynny udział w powstaniu. Podczas rozmowy diabłów Lelewel wysuwa głowę z kotła i zastanawia
się głośno „czy jest król? Czy go nie ma?”.
Na koniec pojawia się ostatni dyktator powstania, Jan Krukowiecki, odpowiedzialny za kapitulację
Warszawy. Poeta oskarża go o zdradę, ponieważ prowadził on pertraktacje z rządem rosyjskim.
Przebieg powstania :
W poszczególnych scenach dramatu Słowacki przedstawił - choć nie bezpośrednio – cały przebieg
powstania listopadowego.
- Niejednomyślno9ść poglądów społeczeństwa, co do konieczności jego wybuchu (akt III scena I, III,
IV)
-Przygotowania do powstania: rola przywódców („Przygotowanie”), zebrania spiskowców (akt III,
scena IV)
- szaleńczy i ryzykowny zryw wolnościowy (samotny zamach Kordiana akt III, scena V)
- klęska powstania (fiasko misji głównego bohatera
Słowacki widział konieczność narodowego powstania, ale uważał, że do jego powodzenia konieczne
jest współdziałanie całego społeczeństwa. Winą za upadek zrywu listopadowego obciążył
przywódców, którzy nie potrafili pokierować narodem i poprowadzić do go niepodległości. W
podobnie negatywnym świetle autor przedstawił podział społeczeństwa, który doprowadził do
daremnych i nieprzemyślanych działań jednostkowych, z góry skazanych na klęskę. Wszystko to,
zdaniem poety, sprawiło, że powstanie nie miało sensu i w rezultacie skazane było na klęskę.
Natomiast bardzo pozytywnie Słowacki wyraża się o młodzieży, w której dostrzega wielki
patriotyzm i pragnienie wolności, co daje narodowi nadzieję na przyszłość. Poeta żałuje tylko, że
entuzjazm młodych i ich wola walki zostały zaprzepaszczone.
Polemika z mesjanizmem Adama Mickiewicza:
Słowacki swoją polemikę z Mickiewiczem zawrł w „Prologu” i akcie II
„Prolog”
W scenie tej, trzy osoby wyrażają swoje poglądy na temat poezji. Poeta pragnie nadać wymianie zdań,
rekonstruujących emigracyjne spory, cechy odwiecznych konfliktów między fałszywymi a prawdziwymi
prorokami.
Pierwsza Osoba Prologu
Przywodzi skojarzenia z Mickiewiczem i ludźmi skupionymi wokół niego. Wyraża ona znaną z „Dziadów”
ideę mesjanizmu, którą Słowacki zdecydowanie odrzuca.
Autor „Kordiana” widzi w niej źródło historycznej bierności, której konsekwencjami mogą być tylko
uśpienie narodu i klęska. Zarzut ten wynikał z niewłaściwego zrozumienia przez Słowackiego idei
wyrażonych w IIIcz. „Dziadów”, szczególnie z nieobiektywnej oceny roli motywów religijnych w utworze
Mickiewicza (poglądy o konieczności zaprzestania walki i zbawienności biernego cierpienia trudno
przecież przypisać wieszczowi z Nowogródka).
Druga Osoba Prologu
Wyraża ideał poezji tyrtejskiej, bliski poglądom części emigrantów. Zwolennicy tej koncepcji głosili
konieczność walki, działania. Jednak, zdaniem Słowackiego, i ta metoda nie dawała gwarancji powodzenia.
Trzecia Osoba Prologu
Poprzez nią przemawia sam autor dramatu, według którego poezja ma zachować w pamięci narodu
wszelkie jego wartości, by w sposobnej chwili wydobyć je z „narodowej urny” i właściwie
wykorzystać(„Dajcie mi proch zamknięty w narodowej urnie, / Z prochu lud wskrzeszę, stawiam na mogił
koturnie”). Zdaniem Trzeciej Osoby, naród to zbiorowość złożona z dwóch warstw – ludu i rycerzy. Lud
ma zostać wskrzeszony z prochu zamkniętego w urnie i uhonorowany postawieniem ponad mogiłami.
Rycerze zaś – utożsamiani z winowajcami kleski narodowej 0 mają powstać z grobów okrytych „całunem
zgniłym” (symbol sarmatyzmu) i razem włączyć się w walkę o przyszłą niepodległość.
Koncepcja Mickiewicza była optymistyczna, gdyż uznawała naród polski za naród wybrany przez Boga.
Według niej, nieszczęścia, jakie dotknęły Polskę, są tymczasowe, stanowią prolog zbawienia, po którym
nastąpi Królestwo Boże na ziemi. Słowacki przeciwstawia się temu poglądowi, twierdząc, że naród polski
jest zbyt podzielony, by mógł osiągnąć wybrany mu przez autora „Dziadów” cel. Nie ma wśród rodaków
jedności: „starcy” chcą stabilizacji politycznej w kraju, „młodzi”, pomimo swojego aktywnego
patriotyzmu, ugięli się pod autorytetem tych pierwszych, przez co został zaprzepaszczony odpowiedni
moment na zdecydowany czyn.
Akt II
Akt ten kończy się monologiem Kordiana na górze Mont Blanc. Ten wrażliwy młodzieniec,
szukający w świecie sensu życie, tutaj, na „dachu Europy”, odnajduje go w idei winkelriedyzm (hasło
„Polska Winkelriedem narodów”). Według niej, Polska ma poświęcić się „jak dawniej! Jak nie raz”,
skupiając na sobie uwagę wrogich mocarstw (głównie Rosji). Dzięki jej ofierze inne zniewolone
narody będą mogły wyzwolić się.
Mesjanizm Mickiewicza i winkelriedyzm Słowackiego różnią się w sposób zasadniczy. Autor
„Dziadów” odwołał się do metafizyki, poświęcenie narodu traktował w kategoriach religijnych, a
ojczyznę przyrównał do Chrystusa. Poglądy Słowackiego są bardziej realistyczne, brak w nich
pierwiastka metafizycznego. W swojej koncepcji bierze on pod uwagę aktualną sytuację polityczną.
Jego Polska ma być Winkelriedem (a więc człowiekiem z krwi i kości) – a nie Chrystusem, zaś to,
czego winien dokonać naród, jest ze wszech miar uzasadnione politycznie.
Romantyczna biografia Kordiana
Piętnastoletni Kordian:
Poznajemy go w akcie I jako skłonnego do melancholijnej zadumy młodzieńca, który wątpi w swój
sens istnienia. Piętnastoletni chłopiec „o myśli smutnej i sercu rozbitym” ma świadomość
rozproszenia swych pragnień i ich wielkości („Sto we mnie żądz, sto uczuć, sto uwiędłych liści”).
Jest poetą, naturą wrażliwą, delikatną i głęboko przeżywającą wszelkie tragiczne wydarzenia, które
zmuszają go do krytycznego spojrzenia na świat. Niezadowolony z siebie, zgorzkniały i znudzony
monotonią życia modli się o cel („Boże!(…)/ Daj życiu duszę i cel duszy wyprorokuj…”).
Stary sługa Grzegorz podsuwa mu trzy propozycje na życie:
1. Opowieść o Janku, co psom szył buty, ironicznie pokazuje bohatera samodzielnego,
zaradnego i praktycznego, przestrzegając jednocześnie przed życiową łatwizną.
2. Wspomnienia o wyprawie egipskiej podczas kampanii napoleońskich przedstawiają
patriotyczną, zbiorową walkę o wolność narodu, gdzie wola zwycięstwa była podstawa
militarnego sukcesu.
3. Historia o bohaterskim czynie Kazimierza, gloryfikująca konstruktywny heroizm, to
propozycja udziału w tajemnym spisku, w wyniku którego samotny skrytobójca poświęca
się za naród.
Samobójstwo bliskiego przyjaciela i nieodwzajemniona miłość do starszej od Kordiana Laury – oto
najboleśniejsze doświadczenia bohatera, które pogłębiają jego osamotnienie i pod wpływem których
traci on wiarę w sens egzystencji, próbując odebrać dobie życie.
Kordian wędrowiec:
W akcie II Kordian podróżuje po europie. Ma około 24 lat, nadal jest pesymistą, brakuje mu wiary w
Zycie, jest smutny, zniechęcony do świata. Podczas podróży poszukiwań, która ma zatrzeć ślad
krwawej rany na czole doświadcza licznych rozczarowań, widzi, że świat jest inny niż go sobie
wyobrażał („Uczucia po światowych opadały drogach…/Gorzkie pocałowania kobiety –
kupiłem…/Wiara dziecinna padła na papieskich progach…”)/
1. James Park w Londynie (scena z dozorcą) – wszystko można kupić za pieniądze („krzesła
w parlamencie”, „groby w Westminsterze”, „herbowe pieczęcie”)
2. Dover (scena nad brzegiem morza) – czytając „Króla Leara” W. Szekspira, Kordian
uświadamia sobie przepaść pomiędzy światem poezji a rzeczywistością.
3. Willa we Włoszech (incydent z piękną kurtyzaną Wiolettą) – celowe nagromadzenie
banalnych scen, z których Kordian wynosi smutne doświadczenia co do moralności kobiet.
Bohater przekonuje się, że romantyczna, wyidealizowana przez poetów miłość to puste
słowa, frazesy, złudzenia, a wartością stałą, niezachwiana są tylko pieniądze, za które
można posiąść kobietę.
4. Watykan (audiencja u papieża) – bohater od spraw prywatnych przechodzi do działań na
rzecz ratowania ojczyzny. To już nie ten sam Kordian, co w poprzednich scenach: jest
energiczny, gwałtowny, uparty, brak w nim dawnej melancholii.
Składa na ręce papieża garść ziemi z ojczystego kraju, „kędy dziesięć tysięcy
wyrżnięto/Dziatek, starców i niewiast”, z prośbą o jej poświęcenie. Papież jednak mówi
wykrętnie, powtarza wytarte frazesy, kieruje rozmowę w inną stronę, proponując grafowi
Kordianowi zwiedzanie Rzymu, co w kontekście błagania Polaka o „łzę jedną” brzmi
ironicznie. Groteskowy efekt do rozmowy prowadza papuga, która chrypliwie wykrzykuje
wersety z Biblii. Widząc nieustępliwość gościa, papież wraca do tematu i nakazuje
Polakom „modlić się, czcić cara i wierzyć”. Ostrzega jednocześnie przed zgubnymi ideami
jakobińskimi, co świadczy o tym, że albo nie do końca rozumie, za co właściwie giną
patrioci w tej odległej Polsce, albo – co wydaje się bardziej prawdopodobne – jest
cynikiem, celowo fałszującym historię. Słowacki krytykuje w tej scenie politykę
Watykanu, popierającą tyrańskie mocarstwa, i jego antypolskie wystąpienia.
5. Szczyt góry Mont Blanc – W rozgoryczonym Kordianie zachodzi przemiana. Oto na
szczycie góry Mont Blanc rozpoczyna się swoista wielka improwizacja bohatera,
spontaniczny monolog-spowiedź („czarne skrzydła myśli rozwinę”), w którym zwątpienie
splata się z entuzjazmem, rozpacz z nadzieją. Podobnie jak Mickiewiczowski Konrad,
Kordian szuka harmonii świata. Znajduje ją w porządku natury, w bezkolizyjnym ruchu
ciał niebieskich, w ożywczym, krystalicznie czystym alpejskim powietrzu. Rozdarty
między żądzą czynu a lękową bezwolą, w samotnym, hamletowskim monologu nad
„przepaścią świata”, szarpiący się młodzieniec doznaje euforycznego poczucia mocy („Jam
jest posąg człowieka, na posągu świata”). Jako poeta czce „wedrzeć się na umysłów górę,/
(...) stanąć na ludzkich myśli piramidzie". Wierzy” że siłą uczucia potrafi obalać trony,
spuszczać lawiny, zwoływać ludzy, budzić narody… (Warto zwrócić uwagę na motywy
rewolucyjne i republikańskie w zwrotach: „trony obalać”, „pójdę! Ludy zawołam!
Obudzę!”). Kiedy jednak Konrad z III części „Dziadów” zmagał się z Bogiem o władzę
nad światem, to słaby w gruncie rzeczy łamie się z własną niemocą i brakiem wyrazistej
idei: „posągu piękność mam – lecz lampy brak”.
Wreszcie młody poeta dostrzega upragniony cel („Spojrzałęm ze skały szczytu, / Duch
rycerza powstał z lodów…”). W szwajcarskiej tradycji narodowej Kordian odnajduje
bohatera, Arnolda Winkelried, który w bitwie z Austriakami pod Stempach (1386)
schwycił kopie nieprzyjacielskich żołnierzy i skierował je na własną pierś, tworząc w ten
sposób wyłom w szeregach wroga. Polska ma stać się Winkelriedem narodów, poświęcić
się i… upaść „jak dawniej! Jak nie raz!”. Jako kraj „przedmurza” – niegdyś broniący
chrześcijaństwa przed inwazją muzułmańską – ma teraz bronić Europy przed ekspansją
caratu. Nie do końca jasna wizja przyszłej klęski może sparaliżować wolę walki Kordiana.
Samotny bohater gotowy jest jednak poświęcić własne życie za naród. Zagubiony hrabia
odnajduje wreszcie swój życiowy cel : postanawia walczyć o wolność swojego kraju.
Otoczny przez chmurę, zostaje przeniesiony przez wiatry w „mgłę” do Polski.
Kordian jako spiskowiec:
W akcie III Kordian samotnie podejmuje się misji zamordowania cara.
W nocy z 24 na 25 maja, w podziemiach katedry św. Jana, na tajnym zebraniu spiskowców ma
zapaść ostateczna decyzja co do zamachu na cara. Prezes spiskowców celowo zwołuje
rozgorączkowaną młodzież do chłodnych podziemi, aby „wiatr grobów” królewskich nieco ostudził
zapał buntowników. Zdaniem Prezesa, tradycja i religia nie pozwalają Polakom na mord polityczny.
Królobójstwo jest sprzeczne z naszym charakterem narodowym. Płomienne przemówienie,
wygłoszone przez młodego podchorążego Kordiana, nie wpływa na wynik głosowania.
„Idźmy tam… i wypalmy ogniami na murze
Wyrok zemsty, zniszczenia, wyrok Baltazara.(…)
A potem kraj nasz wolny! Potem jasność dniowa!
Polska się granicami ku morzom rozstrzela,
I po burzliwej nocy oddycha i żyje”.
Zwolennicy zgładzenia tyrana przegrywają z przeciwną królobójstwu frakcją Prezesa. Osamotniony
Kordian decyduje się na zamach w pojedynkę. Niestety okazuje się, że zadanie to przekracza jego
siły. Drogę do carskiej komnaty zagradza mu pochód królewskich trumien, a w decydującym
momencie bohater pada zemdlony na ziemię, porażony przez Strach i Imaginację, uosobienie
wewnętrznego rozdarcia poety-zamachowca.
Znamienna jest tutaj rola szatana. On każe Mefistofelesowi, by udał się do kraju w którym bliski jest
„dzień ogromny” (powstanie listopadowe) i „obłąkał jakiegoś żołnierza”. Mefistofeles, zdając sobie
sprawę, że trudno mu będzie omamić żołnierza – mężczyznę twardo stąpającego po ziemi, o
zdrowym rozsądku – wynajduje Kordiana, młodego poetę, podchorążego-marzyciela, podatnego na
„narodowe mrzonki”.
- I tak w scenie 3 aktu III Mefistofeles pod postacią tajemniczego Nieznajomego
przedstawia Kordianowi fałszywą ideę odgrodzenia się od ludu
- Następnie ukazuje się jemu „w godzinę północną”, wychodząc z sypialni cara, którego „za
gardło cisną szarfą”. Kiedy jednak śpiący władca okazuje się podobny do ojca diabła, Mefistofeles
rezygnuje z morderstwa (pod koniec tej sceny Słowacki daje do zrozumienia, że zabicie cara leżało w
interesie wielkiego księcia Konstantego)
- Po raz trzeci diabeł ukazuje się Kordianowi pod postacią szyderczego Doktora w szpitalu
dla obłąkanych, by ostatecznie pognębić spiskowca, uświadamiając mu nonsensowność jego czynu
poprzez porównanie go do poświęcania się za lud dwóch wariatów z sąsiednich łóżek – jeden jest
krzyżem, do którego przybito Chrystusa, drugi zaś, niczym mitologiczny Atlas, podtrzymuje niebo,
aby nie spadło na ludzi. Drwi tym samym z narodowej szaleńczej mat rynologii i poezji
apoteozującej beznadziejną walkę.
Przyczyny klęski Kordiana:
- poświęcenie się w samotnej walce z zaborcą (skuteczne może być tylko zbrojne powstanie całego
narodu);
- niedojrzałość psychiczna bohatera, jego młody wiek, poetycka wyobraźnia (na przywódcę
powstańców potrzebny byłby twardy mężczyzna o cechach żołnierskich;
- naiwność politycznego rozumowania jakoby zamordowanie cara położy kres niewoli polaków;
- brak realnego programu politycznego;
- bierna postawa ludu (romantyczny bohater gardzi tłumem „śmiechom przyjaznym, a łzom
nienawistnym”).
Zygmunt Krasiński
NIE-BOSKA KOMEDIA
Geneza:
- Znaczącą rolę odegrało tu zetknięcie się Krasińskiego z filozofią Hegla i cykliczno-katastroficzną
koncepcją dziejów głoszoną przez filozofów XVIII i XIX-wiecznych.
- W dramacie dostrzec można również echo powstania listopadowego
- Krasiński całe życie nie mógł się uporać z dręczącym go dylematem: jak być poetą romantycznym i
jednocześnie arystokratą? Dramat ten pogłębiały doświadczenia poety – uległość wobec ojca oraz to,
że autor nie wziął udziału w powstaniu listopadowym.
„Nie-Boska komedia” ukazała się w marcu 1835 roku paryskiej drukarni Pindara w nakładzie 250
egzemplarzy. Została wydana bezimiennie, autor bowiem mieszkał na stałe w kraju. Drugim
powodem ukrycia nazwiska przed ciekawością publiczną był zawód ojca autora, generała
Wincentego Krasińskiego, senatora w służbie carskiej.
Tytuł utworu nawiązuje do „Boskiej komedii” Dantego. Tym co łączy te dwa dzieła jest
niewątpliwie motyw wędrówki. Maż, idąc przez życie, poznaje różne jego aspekty. Jednak w
przeciwieństwie do swego protagonisty Mąż nie wędruje wcale w celu odkupienia swoich win,
pokuty. Obok bohatera pojawia się często ktoś, kto pełni w jego podróży rolę przewodnika (w
„Boskiej komedii” był nim Wergiliusz i Beatrice)
- w pierwszej części osobą tą jest Dziewica zesłana przez szatana. Stanowi ona karykaturę dantejskiej
Beatrice, wzniosłego ducha rajskiego, który prowadzi poetę w świat boskiej harmonii. Wędrówka
Hrabiego ma charakter destrukcyjny, burzy jego życie rodzinne.
- Obóz rewolucjonistów Hrabia poznaje w towarzystwie Przechrzty.
- Natomiast przewodnikiem bohatera po lochach jest jego syn Orcio (następuje tu zapowiedź
śmierci).
Tytuł należy rozumieć jako ironiczny, bolesny osąd życie współczesnego Krasińskiemu, to krwaa
komedia, piekło na ziemi, nie mające niż wspólnego z boskością.
Kompozycja utworu:
Dzieło składa się z czterech części. Dwie pierwsze to „dramat rodziny”, pozostałe dwie mają
charakter „dramatu społecznego”.
Każda z części utworu opatrzona została wstępem, napisanym prozą poetycką. Pełnią one funkcję
podobną do tej, którą w tragedii antycznej pełnił chór: wprowadzają w problematykę dzieła,
zapowiadają mające nastąpić wydarzenia.
„Dramat rodzinny” – przedstawia życie romantycznego poety na tle spraw codziennych. Ukazuje
konflikt którego źródłem jest niemożność pogodzenia romantycznego ideału artysty z rolą ojca i
męża. Wzniosłość poezji w zetknięciu z prozą życia rodzi dramat, którego ofiarami stają się Henryk,
Żona i Orcio. Wybierając Dziewicę, czyli idąc za głosem poezji, Mąż wybiera w istocie ułudę i fałsz,
odrzuca zaś prawdziwą miłość i oddanie. Doprowadza tym Żonę do obłędu i śmierci, a syna skazuje
na życie z piętnem przekleństwa matki.
Kryzys rodzinny jest wynikiem zauroczenia Męża poezją romantyczną, która powoduje utratę
poczucia rzeczywistości i „karmi” ludzi iluzją: „Przez ciebie płynie strumień piękności, ale ty nie
jesteś pięknością”.
„Dramat społeczny” – porusza problemy rewolucji i związane z nią zagadnienia moralno-etyczne.
Rewolucja przedstawiona została jako destrukcyjna siła, pod której naporem dawny porządek wali się
w gruzy.
Czas w dramacie:
Fabuła rozciąga się na kilkanaście lat.
Część pierwsza obejmuje czas od ślubu do chrzcin Orcia, a więc około roku.
Część druga rozpoczyna się w dziesiątą rocznicę Marii.
Pomiędzy wydarzeniami z części trzeciej i czwartej upływają zaledwie dwa miesiące.
Nie można określić czasu historycznego, w którym rozgrywa się akcja. Autor nie podaje żadnych dat.
Świadczy to o zamiarze autora, by stworzyć dzieło uniwersalne, o ponadczasowej wymowie.
Mąż- bohater romantyczny, poeta i żołnierz:
Główny bohater dramatu występuje w dwóch rolach: jest ojcem i mężem, a jednocześnie działaczem
politycznym i przywódcą swej klasy społecznej. Dostrzega upadek arystokracji i podejmuje próbą jej
odnowy moralnej. Rozumie konieczność dziejową i stara się jej sprostać. Jest intelektualistą i
historiozofem.
Postępowaniem swym próbuje dorównać ideałom przodków. Honor to dla niego wartość najwyższa.
Wrodzona odwaga nakazuje mu walczyć do końca. Nie staje jednak do walki kierowany wyłącznie
szlachetnymi pobudkami. Tkwi w nim żądza władzy. Jest to piekielna pokusa, której nie potrafi się
oprzeć. Nieczystość jego intencji zostaje ukarana klęską. Pycha, megalomania, przekonanie o własnej
wyższości zaślepiają męża.
Jako poeta Mąż jest obdarzony wybujałą wyobraźnią i szczególną wrażliwością na piękno słowa.
Poezja stanowi dla niego integralną część życia. Romantyczny ideał artysty każe mu czuć się osobą
wyjątkową, wybraną, co czyni go pysznym i zadufanym w sobie. Z wyższością traktuje nie tylko
rewolucjonistów, ale także ludzi własnego stanu.
Henryk widzi świat przez pryzmat własnej poezji. Dlatego właśnie nie potrafi prawdziwie kochać
i okazywać innym zrozumienia. Widmo Dziewicy (personifikacja poezji) jest dla niego ważniejsze
niż żona i syn. W tym tkwi źródło klęski wszelkich działań Męża. Wszystko, czego się podejmie,
naznaczone jest piętnem poetyckiego stereotypu.
Podporządkowanie życie literaturze prowadzi Henryka do klęski. Hrabia wie, że nie potrafi sprostać
romantycznemu ideałowi artysty, który żyje tak, jak tworzy. Życie odbiega od literatury i tu rodzi
się konflikt wewnętrzny, którego doświadcza bohater. Podjęcie dramatycznej próbu sprostania
ideałowi (ucieczka z Dziewicą) kończy się tragicznym rozczarowaniem.
Poezja to iluzja, która przesłania Henrykowi uroki prawdziwego życia. Jest siłą fatalną, destrukcyjną,
której bohater nie potrafi się przeciwstawić. Hrabia lekceważy życzliwe rady Anioła Stróża, dzięki
którym mógłby zupełnie inaczej ułożyć swoje życie. Romantyczna poezja gloryfikuje wszak miłość,
powiększa przepaść pomiędzy ideałem a rzeczywistością, budzi niechęć do codzienności.
Hrabia Henryk to bohater romantyczny. Jest skłócony z rzeczywistością, z samym sobą,
wyalienowany z codziennego życia, ma zachwianą hierarchię wartości. Od początku, pomimo
podejmowanych prób i wyzwań, skazany jest na klęskę. To człowiek słaby i dlatego tak łatwo uległ
pokusie Dziewicy-poezji i Orła-sławy. Henryk jest świadomy tej słabości. Mówi o sobie: „ażem stał Przypomina Antychrysta z Apokalipsy św. Jana, demona wcielonego w człowieka. Jest istotą złą,
się igrzyskiem szatanów”. pogardzającą innymi. Bluźni przeciw Bogu i głoszonym przez religię chrześcijańską wartościom.
Można go uznać za uosobienie zła.

Obóz arystokracji:
To obóz obrońców starego porządku świata. Obóz ludzi, którzy nie dorośli do wypełnienia
postawionego im przez historię zadania. Zapomnieli o dawnych ideałach, o honorze, uczciwości oraz
o innych cnotach swoich przodków. Bawiąc się i zażywając niechlubnych przyjemności roztrwonili
majątki, tytuły i godności. Nie dorośli do pielęgnowanego w rodzinnych podaniach obrazu
walecznego rycerza. Morderstwa, fałszerstwa, przekupstwa, nadużycia władzy, krzywdzenie słabych,
gnębienie i okrucieństwa wobec poddanych, wysługiwanie się obcym, targanie związków
rodzinnych, demoralizacja i rozwydrzenie seksualne – oto są grzechy przodków, które – wzorem
Pankracego – Hrabia Henryk rzuci w twarz przedstawicielom arystokracji w Okopach Św. Trójcy.
Nie stać ich na podjęcie wyzwania, nie bronią własnej godności. Wolą poniżającą niewolę niż
bohaterską śmierć. Tylko w Bogu pokładają jeszcze nadzieję, że odwróci on bieg zdarzeń i odkuje
dawny porządek.
Jest to klasa zdegenerowana, pogardzająca innymi, tchórzliwa, małostkowa. Jej przedstawiciele,
mimo wybujałego poczucia własnej wartości, pozbawieni są godności osobistej.
Rewolucjoniści:
To zbieranina ludzi rozmaitego stanu i kondycji materialnej, których łączy idea zburzenia
dotychczasowego porządku świata. SA pośród nich chłopi, służba, lokaje, rzemieślnicy i inni
przedstawiciele klas pracujących. W obozie rebeliantów znajdują się także kobiety wyzwolone,
wyemancypowane, służące rewolucjonistom pracą i ciałem.
Silną grupę stanowi tu środowisko Przechrztów (Żydów, którzy wyrzekli się swojej wiary, przyjęli
chrzest katolicki, po czym przeszli na nową religię „boga wolności”). Planują w przyszłości obalić
władzę Pankracego. Rewolucję wykorzystują dla osiągnięcia własnego celu – chcą zniszczyć
zupełnie chrześcijaństwo, a judaizm uczynić religią światową. Źródeł postaci Przechrztów krytycy
upatrują wśród popularnych w XVIII i XIX wieku przepowiedni o końcu świata. Jedną z oznak
przewidywanej katastrofy miało być nawracanie się Żydów na chrześcijaństwo.
Rewolucjoniści to fanatyczni wyznawcy „boga wolności”. Pozbawieni się woli budowania i
tworzenia. Pragną jedynie zagłady starego porządku, idą mordować, burzyć kościoły, poniżać
arystokrację. Ludzie ci stanowią narzędzie zniszczenia w ręku Pankracego. Nie mają świadomości
celów, które powinna osiągnąć rewolucja. W wypadku zwycięstwa nie będą w stanie przejąć władzy.
Są na to zbyt prymitywni, radykalni w zapale burzenia wszystkiego, co ma jakikolwiek związek z
przeszłością. Ich hymnem są słowa: „Panom – tyranom śmierć – nam biednym, nam głodnym, nam
strudzonym jeść, spać, pić”. Najbardziej skrajne określenie tej grupy to chołota.

„Stąd wasze genealogie…” – zarzuty Pankracego wobec arystokracji.

„Starosta”
„Ten z pieczęcią w dłoni i podpisem – kanclerz”
„Tamten, czarniawy, z ognistym okiem”
„ów z Runem Złotym, w kolczudze włoskiej”
„ta pani blada, z ciemnymi puklami”
„tama”
„tamta, z pieskiem na robronie”
„baby strzelał po drzewach i Żydów piekł
żywcem”
„sfałszował akta, spalił archiwa, przekupił
sędziów, trucizną przyspieszył spadki – stąd
wsie twoje, dochody, potęga”
„cudzołożył po domach przyjaciół”
„służył u cudzoziemców”
„kaziła się z giermkiem swoim”
„czyta list kochanka i śmieje się, bo noc bliska”
„królów była nałożnicą”

Pankracy:
To człowiek bez przeszłości, bez tradycji rodzinnych, bez herbu – człowiek znikąd; przedstawiciel
ludu i przywódca rewolucjonistów. Brak więzów łączących go z przeszłością znacznie ułatwia mu
podjęcie decyzji o niszczeniu i bezczeszczeniu wszystkiego co ma związek z historią.
Pankracy to imię znaczące. Pochodzi z języka greckiego, w którym oznacza „wszechwładcę”.
Ujawnia się tu najważniejsza cecha wodza rewolucjonistów. Jest on zapatrzony w siebie i
przekonany o własnej wyższości, gardzi ludźmi, którzy powierzyli mu swe życie. Uważa ich za
masę, z której w przyszłości, być może, wyrośnie godne nowego świata pokolenie.
Zdolności demagogiczne pozwalają mu manipulować innymi. Despotyczny wódz nie toleruje słów
krytyki i sprzeciwu. Pycha i zbytnia pewność swych racji powodują, że jest człowiekiem samotnym.
Nie ma przyjaciół, nikomu nie ufa.
Adam Mickiewicz – Pan Tadeusz

Pełny tytuł: Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we
dwunastu księgach wierszem”.

Geneza utworu:
Powstanie listopadowe zakończyło się klęską Polaków, co zwiększyło represje wobec narodu
polskiego, a w konsekwencji także i emigrację artystów polskich na zachód, głównie w kierunku
Paryża. Emigracja żyła wciąż nadzieją odzyskania przez Polskę niepodległości, choć miarę upływu
czasu owe nadzieje malały. Ludzi ogarnęła fala kłótni, niesnasek i niepotrzebnych zatargów, które
nie pomagały już i tak sfrustrowanym wygnańcom.
Wówczas Adam Mickiewicz postanowił napisać utwór, który przypominałby emigrantom ich
ojczyznę. Chciał utrwalić na zawsze obraz szczęśliwego „kraju lat dzieciństwa”, który pozwoliłby
choć na chwilę zapomnieć o ich ciężkiej sytuacji. Kluczem do genezy utworu są „Inwokacja” i
„Epilog”, przepełnione tęsknotą i miłością do Polski, pragnieniem powrotu „na ojczyzny łono”, ale
także rozczarowaniem polistopadową emigracją: kłótliwą, poróżnioną przez spory i intrygi.
Zamiarem poety było napisanie utworu prostego, zrozumiałego dla każdego Polaka. Pragnienie to
wyraził w „Epilogu” : „O gdybym kiedyś dożył tej pociechy,/

Cyprian Kamil Norwid
1821-1883
Poeta, prozaik, dramaturg, rysownik, rzeźbiarz. Przedstawiciel ostatniego pokolenia romantyków.
Dramaty:
Noc tysiączna druga. Komedia (1850)
Wanda (1851)
Krakus. Książę nieznany (1851, 1861)
Słodycz (1855 lub 1856)
Aktor. Komediodrama (1867)
Rzecz o wolności słowa (1869)
Pierścień Wielkiej Damy, czyli Ex-machina Durejko (1872)
Kleopatra i Cezar (ok. 1870, 1878)
Za kulisami
Moja Piosenka [II]
Norwid napisał wiersz „Moja piosenka”(II) w trakcie pobytu w Stanach Zjednoczonych i przesłał go
w liście Marii Trębackiej, w której jakiś czas był bez wzajemności zakochany.
Utwór ten wieloma cechami przypomina wiersz Słowackiego. I tu i tam dobrany został pokrewny
gatunek wypowiedzi (pieśń bliska jest hymnowi), a rozmiar wersów, rytm oraz powtarzające się po
każdej strofie „Tęskno mi, Panie…” brzmią podobnie do „Smutno mi, Boże…” w „Hymnie”
Słowackiego.
W utworze Norwida pierwsze strofy, jak u Słowackiego zawierają symbolikę kraju rodzinnego
(poszanowanie chleba i gniazd bocianich, zwyczaj katolickiego pozdrawiania się: „Bądź
pochwalony”). Od tęsknoty za krajem również i Norwid przechodzi w dalszych strofach do
rozszerzenia stanów emocjonalnych. To w IV i VI strofie kryje się aluzja do uczucia jakim obdarzał
adresatkę listu, za zarazem świadomość, iż jego miłość, podobnie jak tęsknota za krajem pozostaną
uczuciami nie spełnionymi.
W swoim wierszu Norwid wyraźnie idealizuje swoją ojczyznę, pokazuje ją taką jaką chce ją
pamiętać. Tęskni on za prostymi ludźmi, którzy mówili sobie wszystko prosto w oczy, nie było intryg
i knowania za plecami innych, udawania.
Cały utwór jest skargą skierowaną przez podmiot liryczny do Boga. Stanowi on wyraz tęsknoty,
smutku, żalu i osamotnienia co wyrażone zostaje w zwrocie „Tęskno mi, Panie...”
W Weronie
Wiersz ten napisany został w 1847 bądź 1848 roku. Jest on rozmową między cyprysami a ludźmi
uczonymi, czyli między rozumem człowieka a uczuciem przyrody. Dyskusja ta ma miejsce w
Weronie, mieście, w którym rozegrała się szekspirowska tragedia „Romeo i Julia”. Widzimy, jak w
tym legendarnym miejscu niebo po burzy, które właśnie się rozchmurza. Naszym oczom ukazuje się
obraz spadającej gwiazdy, która wynurza się z cichego, niepozornego błękitu nieba
Właśnie ta spadająca gwiazda staje się głównym tematem sporu. Dyskusja toczy się wokół tego,
czym jest owa gwiazda? Według cyprysów jest „łzą znad planety”, czyli symbolem współczucia,
jakie okazuje niebo niedoli kochanków. Natomiast według ludzi wykształconych jest to jedynie
kamień, meteoryt - zwykłe zjawisko fizyczne. Widoczna jest rozbieżność w interpretacji tego
zjawiska.
Różne postrzeganie gwiazdy ma różne konsekwencje dla człowieka. Druga interpretacja sprawia, że
człowiek pozostaje osamotniony, gdyż jego losy są niebu obojętne. On sam nie ma również prawa
oczekiwać od nieba ingerencji w swoje życie. Sposób postrzegania gwiazdy przez cyprysy daje
człowiekowi poczucie czyjejś ingerencji - nieba, wszechświata. To właśnie one mogą aktywnie
uczestniczyć w naszym życiu, stać się podporą, dzięki której stanie się ono choć odrobinę lepsze, bo
nie będziemy w nim zupełnie sami.
Podsumowując można powiedzieć, iż Norwid zderza w swoim utworze przekonanie, iż miłość
Romea i Julii jest opłakiwana przez naturę, która współcierpi, z przeświadczeniem o obojętności
natury na losy człowieka. Owe emocjonalne spojrzenie bądź jest typowo romantyczne, podobnie jak
wizja natury współczującej człowiekowi. Ostatnia zwrotka wiersza jest wieloznaczna, w dużej mierze
dzięki zawartej w niej ironii („A ludzie mówią, i mówią uczenie, Że to nie łzy są, ale że kamienie, I -
że nikt na nie nie czeka!”). Ironia ta skierowana jest nie tylko ku „uczoności”, ale również ku
obojętności współczesnych poecie ludzi.
Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie...
Norwid był przekonany, że ci, którzy zasługują na uznanie i szacunek społeczny, często
dręczeni są przez jakieś fatum, bywają prześladowani, zabijani, nawet po śmierci nie dane
im jest zaznać spokoju. Całą galerię takich postaci przynosi wiersz pt. „Coś ty Atenom
zrobił, Sokratesie...", który powstał na początku 1856 roku, wkrótce po sprowadzeniu do
Paryża zwłok Adama Mickiewicza, i jest jednym z cyklu utworów Norwida poświęconych
wybitnym a zmarłym osobom („Do obywatela Johna Brown". „John Brown", „Bema
pamięci...", „Fotepian Szopena" i inne).
W pierwszej części wiersza pojawia się korowód zasłużonych postaci. Przypomniany
zostaje otruty przez rodaków Sokrates, wygnany z rodzinnej Florencji Dante Alighieri,
trzykrotnie pochowany Krzysztof Kolumb, portugalski pisarz Luiz Vaz Camoes, którego grób
zniszczyło trzęsienie ziemi, Tadeusz Kościuszko i Napoleon - dwukrotnie pochowani. Każdej
z tych postaci podmiot liryczny zadaje retoryczne pytanie. ‘Coś ty ojczyźnie / światu zrobił,
że...’ Tę część kończy pytanie skierowane do autora "Dziadów": „Coś ty uczynił ludziom,
Mickiewiczu?", pozbawione już komentarza
Cześć druga i trzecia utworu to próba nakreślenia prawidłowości dziejowej, która wynika z
tych przykładów:
”Każdego z takich jak Ty świat nie może
Od razu przyjąć na spokojne loże,
i nie przyjmował nigdy, jak wiek wiekiem".
Wiersz Norwida zawiera też przekonanie, ze podobną prawidłowością jest po-szanowanie
wybitnych jednostek przez następne pokolenia, które „ Inaczej będą głosić Twe zasługi"