Mikoaj Krawczyk [w:] Kwartalnik Historii ydw 1/2014

Oskar Goldberg, Rzeczywisto Hebrajczykw, tum. Tomasz Sikora, Nomos, Krakw 2012,
ss. CXI, 356

Znajomo hebrajskiego ci ludzie zawdziczaj niejakiemu panu Goldbergowi o ktrym wprawdzie mao wiem, jednak jego nieczysta aura,

1
. wa, wywoywaa we mnie skrajne uczucie odrazy, a do niemoliwoci podania mu rki ilekro byem zmuszony go widy
(Walter Benjamin)

2
. i Madam, wiem kim jest Oskar Goldberg i jestem skonny uzna go za przedstawiciela diaba w naszej generacj
(Gershom Scholem)
Ponownie znajduj w Licie o Goldbergu [Scholema] ca jego sabo i cho [Scholem] jest ju po trzydziestce, niestety trzeba powiedzie,
e pokazuje to ca niemoc jego abstrakcyjnej kultury. [w list] to cztery strony poajanek (pustosowie z napuszon min) i na kocu
jedna strona, gdzie [Scholem] mwi, co myli, z czego wida niestety, e nie ma on pojcia o niczym poza obiegow liberaln ideologi.
Gdyby rytua i dobro day si w Biblii rozdzieli jednym gadkim ciciem, nie tylko nie byoby adnego Goldberga, lecz take adnego
judaizmu.
3

(Franz Rosenzweig)
Rzeczywisto Hebrajczykw, w oryginale Die Wirklichkeit der Hebrer (1925, 2005) jest
pierwszym penym tumaczeniem opus magnum Oskara Goldberga (1885-1952). To e polskie
wydanie pojawia si przed edycj hebrajsk czy angielsk samo w sobie jest ewenementem.
Dotychczas ksik polski Czytelnik mg pozna jedynie we fragmentach (do 2012 opublikowano
dwa pierwsze rozdziay w roboczej wersji
4
), a wska grupa studentw religioznawstwa na
Uniwersytecie Jagielloskim miaa okazj bliej pozna jej tre w serii wykadw i seminariw
prowadzonych przez tumacza.
5
Wedug jego relacji, Rzeczywisto Hebrajczykw pozna przed
ponad 20 laty i uzna, e:
na gruncie egzegezy ydowskiej jest ona dzieem rwnie jakociowo wstrzsajcym jak Sefer Jecira, Talmud Babiloski i Jerozolimski, More
Newuchim czy Zohar w swoich konsekwencjach teoretycznych, by moe, nawet je przekraczajcym. [] Rzeczywisto Hebrajczykw to
dzieo w najgbszym sensie tego sowa odkrywcze i zarazem rewolucyjne, wystpujce w binarnej niecigoci w stosunku do wszelkich
tradycji teologiczno-filozoficznej hermeneutyki Biblii Hebrajskiej.
6

Czy mamy tu do czynienia z przesadnym subiektywnym zachwytem i niepotrzebn hiperbol w
odniesieniu do skali porwna? Z perspektywy ponad dziesicioletniej znajomoci fragmentw i
oglnych zarysw treci tego oraz innych dzie Goldberga
7
musz tumaczowi przyzna racj, i

1
W. Benjamin, Briefe, red. G. Scholem, Th. W. Adorno, Frankfurt am Main, 1966, t. 1, s. 252 [za:] Oskar
Goldberg, Rzeczywisto Hebrajczykw, Krakw 2012, s. XI (poniej cytowane jako RH).
2
G. Scholem, From Berlin to Jerusalem, New York 1980, s. 131.
3
F. Rosenzweig, Gesammelte Schriften, t. I, p. 1200, Den Haag 1976, list z 24.10.1928 do Martina Bubera, w
odniesieniu do listy Gershoma Scholema do Rosy Okun z 23.08.1928 [za:] T. Sikora Ludy = Bogowie = wiaty
[w:] Konteksty. Polska Sztuka Ludowa, 4/1999, s. 65.
4
Rozdzia pierwszy Rzeczywistoci Hebrajczykw wraz z biogramem autora: Ontologiczne podstawy
egzegezy, tum. T. Sikora, [w:] Nomos 10/1995, ss. 47-59; rozdzia drugi Ludy = Bogowie = wiaty, dz. cyt.
(wstp, przekad, komentarz).
5
Rytua starohebrajski w ujciu Oskara Goldberga, semestr letni 2005, obecnie Lektura jednego tekstu:
Oskar Goldberg, Rzeczywisto Hebrajczykw (B/59) [za:]
http://www.religioznawstwo.uj.edu.pl/images/harmonogram/katalog%2013_14.pdf [stan 31.12.2013].
6
Sikora, T. Aliud valde wok idei hebraizmu Oskara Goldberga [w:] RH, s. XC.
7
M. Krawczyk, Oskar Goldberg and His Ideas: a Forgotten Chapter in Jewish Thought, Olomouc 2007, Paideia
Conference Newsletter, www.paideia-eu.org
Rzeczywisto Hebrajczykw, jak i cay dorobek jej autora bezsprzecznie stanowi swoist
cakowit odmienno w stosunku do jakichkolwiek innych dzie pretendujcych do opisu i
wyjanienia Tory czy to mwimy o perspektywie naukowej, czy te religijnej: midraszowej,
talmudycznej, kabalistycznej lub filozoficznej.
Z powodu polityczno-ideologicznych uprzedze Die Wirklichkeit der Hebrer bya dzieem przez
lata konsekwentnie przemilczanym. Jak wspomniano, a do 2012 nie ukaza si aden jej przekad.
Walnie przyczyniy si do tego osobiste urazy i animozje znanych postaci wiata niemieckojzycznej
kultury (vide cytaty powyej), przytaczam tu tylko kilka przykadw:
- ambiwalentna postawa Waltera Benjamina wobec Goldberga jednoczesnej, zakrawajcej o
kryptohomoseksualn prb uwiedzenia fascynacji i kamuflujcej j, obezwadniajcej grozy odrazy
do tego samego obiektu.
8

- opinia idcego w sukurs Benjaminowi (przyjacielowi zagubionemu w emocji wstrtu i chci
przypodobania si) Gershoma Scholema, ktrego Goldberg w czasach berliskich mia nazwa der
Modephilosoph filozofem modnisiem
9
, tak kwitujc jego wczesn salonow znajomo
zagadnie kabay.
- obrzydliwe oskarenia ze strony Tomasza Manna o faszym i hipernazizm.
10

Niemniej, na przestrzeni dziejw takie prby doprowadzenia do zapomnienia i dezawuacji
prowadziy czsto do rezultatw przeciwnych wobec zamierzonych, czego dowodem jest ukazanie si
omawianego polskiego wydania.
Nie chc w tym miejscu skupia si na pseudosensacyjnej aurze otaczajcej posta Goldberga i
przytaczaniu wtkw personalnych animozji ze wiata XX-wiecznej inteligencji ydowskiej na ten
temat istniej ju publikacje, a sporo miejsca temu zagadnieniu powicono we wstpie oraz
wydaniach niemieckim i polskim Rzeczywistoci Hebrajczykw. Zamiast tego pragn przybliy
nieco Czytelnikowi zawarto fragmentw dziea, subiektywnie ocenionych jako najciekawsze i
najbardziej rewolucyjne a przez to none swoj semantyczn dzikoci, co powinno wystarczajco
zachci lub te cakowicie zniechci do signicia po lektur. Oba rezultaty wstrtu lub zachwytu
wobec Rzeczywistoci Hebrajczykw s jak najbardziej na miejscu. Nie kryj, e w moim przypadku
chodzi o t drug emocj (czym jednak jest zachwyt jeli nie wstrtem o odwrconym wektorze?).
Dzieo Goldberga wywaro na mnie istotny wpyw i skaniam si ku pogldowi, e mamy tu do
czynienia z jednym z tych pord nielicznych artefaktw ludzkiego umysu, ktre nie pozwalaj
przej obok nich obojtnie, domagajc si zajcia ktrej ze skrajnych pozycji a wymuszona i
kompulsywnie pielgnowana przez niektrych obojtno do takich te naley. Duo na ten temat
Czytelnik dowie si z przedmowy tumacza, cho jej najwiksza warto kryje si w przeprowadzonej
w duchu goldbergowskim analizie problemu tzw. trdu (caraat) i towarzyszcego mu doznania
spoecznie indukowanego wstrtu. Z caraat wi si konsekwencje w odniesieniu do rytualnie

8
Zob. RH XL-XLVIII oraz cytat na pocztku. Relacja Goldberg-Benjamin to przykad wiariacji na temat mysterium
tremendum et fascinans wedug wykadni Rudolfa Otto.
9
Swego rodzaju kltwa Scholema miaa niebagatelny wpyw na zanik dyskusji o treci dziea i na rozgos w
kwestii defamacji i osobistych uraz. Zob. RH, s. XI.
10
Goldberg mia oskary Manna o plagiat jego idei w pierwszym tomie Jzefa i jego braci (oskarenie suszne,
jeli porwna tre dzie obu autorw), za co Mann zrewanowa si denigracj Goldberga w postaci Chaima
Breisachera w Doktorze Faustusie. Zob. RH, s. X.
wypracowywanych, wzajemnych zalenoci ludu wobec teurgicznie wytwarzanej obecnoci Szem
Imienia krystalizujcego biologiczn tkank ludu.
Edycja polska wzbogacona jest krtszymi przedmowami Elasara Benyoetza, Manfreda Voigtsa
(wydawcy i redaktora wznowienia niemieckiego oryginau) oraz posowiem badacza mistyki
ydowskiej Rolanda Goetschela, zatytuowanym Stosunek Oskara Goldberga do kabay. Dodatkowo
zamieszczono te fragmenty recenzji towarzyszcych pierwszemu wydaniu, o ktrych sam autor
stwierdzi, e stanowi wartociowe uzupenienie, gwnie ze wzgldu na uwagi krytyczne (obok
opinii w rodzaju nie warto podejmowa gbszej polemiki z t osobliw ide znajduj si take
pozytywne gosy: autor nie naley do tych, ktrzy fantazjuj na temat Pentateuchu po jego
przeczytaniu. Jest on baal Tanach najwyszego stopnia).
Przechodzc do istoty zagadnienia: co znajdziemy w Rzeczywistoci Hebrajczykw, co sprawia,
e jest to dzieo cakowicie inne? Z jednej strony istotny jest koherentny i systematyczny wywd
zaprezentowany w ksice, ktra miaa by jako pierwszy tom wikszego opracowania jedynie
wprowadzeniem do dalszych analiz. Z drugiej strony, na w ustrukturyzowany wykad skada si
szereg wtkw i specyficznych zagadnie, z ktrych do oceny Czytelnika prezentuj subiektywny
wybr jedenastu spord nich:
1) Podstaw myli Goldberga jest twierdzenie, i Tora opisuje wiat zamieszkany przez
metafizyczne ludy orodki biologiczne, ktrych centra stanowi poszczeglni bogowie
centra owych ludw. Midzy ludami i bogami trwa walka, w ramach ktrej lud hebrajski dy
do wywalczenia supermacji, majc do dyspozycji jako centrum JHWH Elohim. Z tym, e jak
podkrela Goldberg wyjtkowo JHWH polega na tym, e nie jest on adnym
biologicznym centrum w znaczeniu innych bogw
11
, a dokonuje aktu pewnego rodzaju
inwazji na ten wiat i opresyjnego przejcia ludu Iwriim w akcie przymierza brit, uznajc go za
swj lud.
2) Midzy ludem a bstwem zachodzi symbioza. Lud jest biologiczn podstaw i przestrzeni
manifestacji wasnego centrum jakim jest bg elohim. Symbioza ta ma charakter rytualny
z jednej strony lud jako tkanka boga ma za zadanie przeprowadza szczegowe procedury i
podporzdkowa si okrelonemu rygorowi, z drugiej strony bstwo przy spenieniu tych
warunkw wytwarza pole ochronne, prowadzi walki z innymi bstwami-ludami i nadaje cel
istnieniu danego ludu, dcego do cakowitej supremacji politycznej par excellance.
3) Zadaniem symbiozy ludu i bstwa jest zwalczanie lub znoszenie praw natury i wytwarzanie
wiata podug celu, ktrym w przypadku Hebrajczykw i JHWH Elohim jest ustanowienie
radykalnej sprawiedliwoci w obrbie ludu (nie ma w ogle mowy o jakimkolwiek
uniwersalizmie i sprawiedliwoci oglnoludzkiej). Std te tytu dziea Goldberga brzmi
wanie Rzeczywisto Hebrajczykw, co najlepiej objania nastpujcy fragment:

Manifestacje kolumny ognia i chmur [] s zarwno wytworem boga jak i ludu: s ich wsplnym dzieem, o ile lud i bg
stanowi jednolity kompleks rzeczywistoci: manifestacje s zatem uzewwntrznieniami mocy ludu tosamej z moc boga.
Istnienia tego punktu niezrnicowania pomidzy kosmologi i antropologi, pomidzy ludem i bogiem (jako zasad
prebiologiczn), dowodzi generalnie zachodzenie relacji pomidzy nieskoczonoci a skoczonoci jej wynikiem jest sam
wiat.
12



11
RH, s. 65.
12
RH, s. 153.
4) Tora prezentuje zatem specyficzn rzeczywistoc metafizycznej polityki, z wieloma wrogimi
ludami i bstwami, znanymi bd to jako elohim bd w tradycji komentatorskiej jako
sarim
13
. Pord nich JHWH elohim silniejszy w poszczeglnych zmaganiach z bstwami
Ezawa, Micrajim, Amaleka, Moabu i innych ale nie najsilniejszy per se tylko wci siujcy
si w procesie wywalczania dominacji (czy trzeba w tym kontekcie lepszej definicji sowa
Israel?), ktry nierozerwalnie poczony jest z ludem Hebrajczykw aktem brit, przymierza:

W Pentateuchu nie utrzymuje si, e JHWH elohim jest jedynym elohim i nie ma adnego innego, przeciwnie wszystkie
odnoszce si do tej kwestii fragmenty naley pojmowa w ten sposb, e pomidzy wszystkimi elohim, ktrzy istniej i razem
nale do konstrukcji waita, istnieje jeden elohim, zawierajcy taki element konstrukcji wiata, ktry daje mu przewag nad
innymi. W takim znaczeniu wypowiedzia si Jetro
14
, gdy Mojesz opowiedzia mu wszystkie wydarzenia: Wiem teraz, e JHWH
jest wikszy od wszystkich elohim, gdy przewyszy ich w przedmiocie pychy (ki badawar aszer zadu alehem) to znaczy w
kwestii, co do ktrej byli oni (Egipcjanie) przekonani o swojej przewadze (mianowicie w opanowaniu sfery biologii), growa on
nad nimi (to znaczy JHWH mia nad nimi przewag). Wanie ta przewaga, zwizana z jednym elohim, stanowi cech JHWH I
jest czym najwaniejszym, o co tutaj chodzi.
15


Owa walka midzy elohim Micrajim i elohim Iwriim jest powszechnie znana pod nazw
dziesiciu plag, a tumaczc w duchu goldbergiaskim dziesiciu uderze. Dwa
pierwsze uderzenia (lub trzy, jeli liczy zawody w przemian laski w tanin,
wopodobnego stwora) elohim Egiptu (de facto faraon) potrafi powtrzy, jednak nie jest w
stanie odpowiedzie na typow dla JHWH elohim moc wytwarzania zjawisk biologicznych
(przemiana pyu w robactwo).
16

5) Hebrajczycy s ludem metafizycznym o ile pod rygorem rytuau tworz kolektywne,
biologiczne ciao dla JHWH elohim, po to by mg pomidzy nimi przebywa. Z kolei
przebywanie JHWH w tym wiecie jest celem samym w sobie, koniecznym warunkiem dla
zaistnienia realnej etyki, opartej na rytualnym podou (zagadnienie, ktrego wedug
Rosenzweiga nie mg lub nie chcia poj Scholem). Tora jasno wyraa t ide sowami:
ki chelek JHWH amo
17
- Jego lud jest czci JHWH. Boga Tory (Szem Imi) naley
traktowa jako krystalizujc moc biologii ludu (hebrajski rdze sz-m-m przynosi znaczenie
krysztau, spoiwa). Bdc Imieniem par excellance wytwarza centrum, na ktrego
peryferiach lokuj si w dynamicznej zalenoci elementy ludu, bdce narzdziami elohim w
realizacji taktycznych zada jego strategicznego celu. Rewolucyjna jest tu idea integralnoci
substancji ludu z ksztatujcym jego moc i struktur centrum, czyli JHWH elohim,
dynamicznie bdcym w ramach kategorii mocy (czasami) zunifikowanym lub (czasami)
rozdystrybuowanym na poszczeglne jednostki. Mamy tu zatem do czynienia z modelem
pulsujcego, dynamicznego tworu, swego rodzaju alternatora, kondensatora i propagatora
mocy:

Imi jednostki w zwizku z elohim naley wic pojmowa jako wyraz relacji, poprzez ktry jednostce przypisuje si miejsce
wzgldem biologicznego centrum. Wanie dlatego w starohebrajskiej literaturze imiona osobowe zwizane z JHWH s

13
Taki termin przytacza Raszi w Rdz 32:28, gdzie Jakub walczy z saro szel Esau, archontem/elohim Ezawa.
Goldberg tumaczy, e Jakub podporzdkowujc sobie elohim opiekucze Ezawa czyni sobie jednoczenie
poddanym lud swego brata co tumaczy pokojowe zachowanie Ezawa w dniu nastpujcym pod walce nad
Jabokiem. Zob. poniej wzmiank o nocnej stronie elohim.
14
Wj 18:11.
15
RH, s. 21. Podkrelenia za oryginaem.
16
Wj 8:1619.
17
Pwt 32:9.
wypowiedziami na temat samego JHWH, na przykad: Jochanan nie znaczy Obdarzony przez JHWH, lecz JHWH udziela
(chanan w starohebrajskim znaczy udziela), podobnie Obadiasz to nie Suga JHWH, lecz JHWH czyni (awad w
starohebrajskim i aramejskim znaczy czyni, ewentualnie mie z kim do czynienia) Imi jednostki jest tylko apozycj
elohim
18
.

6) Takie ujcie treci Tory pozwala na ateologiczne spojrzenie supremacja czy ewentualnie
wytworzony w drodze zwycistw monoteizm to dezyderat wpisany inherentnie w logik
Tory, ale co naley podkresli wci niezrealizowany. Pokazuje te, e w przypadku
rozlunienia rygoru rytualnego religia narodowa vel ludowa Hebrajczykw ulega nie
rozwojowi, lecz upadkowi i stoczeniu si w form religii uniwersalistycznej. Idc dalej, taka
analiza pozwala w ogle na odejcie od ujcia religijnego i przyjcie bardziej koherentnej
wobec treci Pentateuchu perspektywy teurgicznej na pewno w kontekcie hebraizmu i
caociowego kultu w Miszkanie a nastpnie w wityni jerozolimskiej. Pokosie teurgii
odnajdziemy (to ju ekstrapolacja na bazie Rzeczywistoci Hebrajczykw) zatem rwnie w
judaizmie jakociowo odrbnym od hebraizmu, niemniej pod pewnymi wzgldami
bdcego jego dziedzictwem, a ju na pewno istniejcym jako repozytorium przekazu
objawienia synajskiego, co te wedug Goldberga nie jest w perspektywie historii
niezmiennym stanem.
19
Przykadem mog tu by, znane rwnie wspczenie, rytuay, jak:
a) birkat kohanim w czasie powtrki Amidy na szachrit szabatowy lub podczas postu
(zakrywanie twarzy i gestykulacja podkrelajca akt przekazywania mocy
zbiorowoci przez kohenw oraz unifikacja Szem Imienia, symbolizowanego
przez gest rozsunitych czterech palcw, oznaczajcych Tetragram),
b) kidusz lewana (teurgiczne wytwarzanie tzw. pomylnoci w akcie magii
sympatycznej trzykrotnego podskakiwania i powtarzania z trjkowym, typowym
dla symboliki lunarnej, podziaem wersw).
c) Podobnie, jako echo zachowa teurgicznych mona interpretowa zasad
minjanu, czyli formowania niezbdnego kworum dla wytworzenia Szechiny
20
.
7) Skoro monoteizm realny w swej potdze i ogarniciu caej ziemi to jedynie dezyderat, a
historia to pasmo wojen i konfliktw nie tyle odbywajcych si na planie midzyludzkich
sporw, ile w metafizycznej przestrzeni sterujcych nimi elohim, to wwczas nie sposb
trzyma si uporczywych pyta w rodzaju gnostyckiego (i nie tylko) unde malum.
Rozwizanie problemu teodycei trzeba przeprowadzi a rebours:

Teoretyczny punkt widzenia, akceptujcy fakt, e bstwo nie jest wszechmocne i nie jest wszechobecne, dowodzi niemoliwoci
realizacji [idei] wszechsprawiedliwoci boga i ma szczeglne konsekwencje filozoficzne. W ten sposb bowiem rozwizuje si
religijno-filozoficzny problem teodycei. Jak wiadomo, ten problem polega na pytaniu, jak zgadza si z bosk sprawiedliwoci to,
e zemu powodzi si dobrze a dobremu, tak czsto, le
21
. Waciwa odpowied na to pytanie brzmi: sprawiedliwego boga
obecnie w ogle tu nie ma, nie jest on obecny, nie rzdzi. Jego rzeczywisto, to znaczy jego potga, nie istnieje, wic tym
samym to pytanie go nie dotyczy.
22


18
RH, s. 20.
19
Taki pogld znajdziemy w innym dziele Golberga, Maimonides. Kritik der juedischen Glaubenslehre, Wien
1935. Zob. wstp Manfreda Voigtsa [w:] RH, s. CVIII.
20
O kwestii minjanu jako wikszej zbiorowoci ni tylko dziesiciu mczyzn dowiadujemy si min. z Talmudu
Babiloskiego, Bawa Kama 83a Szechina nie spoczywa na Israelu, jeli nie ma pord nich dwch tysicy i
dwch dziesitek tysicy ludzi. O znaczeniu figury dwudziestu dwch tysicy w korespondencji do 22 liter
alfabetu i jej augmentacji z kategorii alef do elef dowiadujemy si rwnie z tekstu r. Abrahama Abulafii, Sefer
ha-Ot, Ksiga Znaku, por. M. Krawczyk Kabaa Abrahama Abulafii Rytua i Wizja, Warszawa 2012, s. 134.
21
Por. Jr 12:1.
22
RH, s. 59.

8) Kolejna interesujca idea to przedstawienie Miszkanu jako narzdzia do rektyfikacji ludu
bowiem symbioza ludu i bstwa ma charakter organiczny, tzn. jako dwa odrbne elementy
tworz wsplnie organizm, dajcy korzyci obu stronom. Miejscem spotykania si bstwa i
ludu jest wanie Miszkan penicy rol przekanika dwukierunkowego i oferujcy w ruchu
zstpujcym moliwo zaistnienia bstwa w lokalnej potdze i mocy, przejawionego w
ywiole biologicznym ludu. W zamian bstwo umoliwia rektyfikacj w ruchu wstpujcym
profanicznych wpyww obcych elohim na lud czyli negujcych wyodrbniony
23
(kadosz)
status. Dzieje si to przy pomocy rozbudowanej instytucji ofiar w gruncie rzeczy bowiem
kady rytua ofiarniczy ma przywrci wyodrbnienie zarwno ludu jak i bstwa,
przetwarzajc mier w postaci takich nonikw tuma skaenia rytualnego jak martwe
ciao, menstruacj (czyli niezrealizowa cia), wypyw nasienia (zmarnowane, potencjalne
zapodnienie) w moliwy do zaistnienia ponownie potencja ycia.
24

9) Narzdziem do nadawania struktury zarwno bstwu-w-ludzie jak i ludowi-w-bogu jest jzyk
metafizyczny. W rzeczywistoci Tory tak rol peni oczywicie leszon ha-kodesz, jzyk
wyrniony, wyodrbniony. Kady, kto para si cho troch nieokieznanymi
wasnociami hebrajskiego (z jego funkcj gematryczn, temuryczn, permutacyjn i
dojmujco konsekwentn logik odwzorowa paleograficzno-magicznych, by wymieni
jedynie kilka cech), z du doz prawdopodobiestwa doceni ponisz wypowied:

W kwestii przyporzdkowania jzyka do ludu mona wykaza, e jzyk ludu zwizanego z realnoci transcendentn w zwizku
tym i dla niego odgrywa wyjtkow istotn rol. Jzyk ma tu bowiem wyzbyt z subiektywnej arbitralnoci wasno
obiektywnego wyraania stosunku ludu do boga, mianowicie wtedy, gdy wanie w takim znaczeniu jzyk (w zasigu jego sfery)
wspprzynaley do konstytutywnych elementw psychofizycznych ludu i istotowo tosamy jest ze wspomnianym stosunkiem.
Tego rodzaju sytuacja zachodzi w sposb szczeglny wtedy, gdy jzyk taki, ktry przecie stanowi sfer wyrazu wzorw [tego
stosunku], immanentnie posiada ju znaczenie matematyczne i odpowiada mu strukturalnie. Tak jest w wypadku jzyka
hebrajskiego. Jego atwo rozpoznawalna budowa, przejawiajca si w zasobie leksykalnym, ktry rdzeniowo skada si z
jednego, dwch lub trzech elementw o charakterze awokalicznym (spgoski), czyni oczywistym, e jest on jzykiem
kombinatorycznym, to znaczy, e zawarto znaczeniowa sw generalnie zwiza jest z permutacjami i wariacjami pierwszej,
drugiej lub trzeciej klasy. Temu stanowi rzeczy odpowiada to, e w tym kombinatorycznym jzyku jak znaczc tre, jaki
sens, moe posiada nieporwnywalnie wicej permutacji, anieli ma to miejsce w jzyku konsonantyczno-wokalicznym, w
ktrym wikszo przestawie jest bezsensowna, a jego kombinatoryka ma co z wymuszonej gry. Nie jest bowiem tak, e do
liter alfabetu hebrajskiego dodano znaczenie numeryczne, przeciwnie litery te s liczbami.
25


10) Idc za powyszym, majc na uwadze wyjtkowy status leszon ha-kodesz jzyka
wyodrbnionego, Goldberg przeprowadza z jednej strony rewolucj w zakresie
lingwistycznej egzegezy Tory, lecz skutkiem tego nie jest rezultat na si wpasowujcy si w
jego zaoenia teoretyczne, lecz niepokojco logiczne i systematyczne wyjanienie
poszczeglnych, w typowy sposb dla hebrajszczyzny ambiwalentnych, zagadnie
zaczerpnitych z Tory. Z drugiej strony, przytaczane nowe sensy hebrajskich terminw przy
wnikliwej lekturze przestaj si jawi jako nowe nie sposb postawi tu zarzut, e jest to
wybr arbitralny i wymierzony przeciwko dowolnej teologii, lecz raczej, e jest to najbardziej

23
Zgadzam si z tumaczem, by wyraenie kadosz, zakorzenione do tej pory w dyskursie teologicznym jako
wity, zastpi bardziej adekwatnym choby dlatego e nioscym ze sob jakie konkretne znaczenie
terminem wyodrbniony.
24
Podobny obraz Miszkanu jako swoistej oczyszczalni ciekw mona zauway w monumentalnej analizie
rytuau starohebrajskiego opisanego w Ksidze Kapaskiej u Jacoba Milgroma w jego trzytomowym Leviticus:
1-27, New York 1998-2000 [za:] T. Sikora, Ucielenienie, wykad 13.4.2013 w Katedrze Metod Matematycznych
Fizyki UW, w ramach seminarium Ukady Otwarte pod przewodnictwem K. Napirkowskiego.
25
RH, s. 30.
koherentny i wpasowujcy si w wiksz semiotyczn cao mechanizm egzegezy. Dwa
najciekawsze przykady objanienie terminu szabat i nierozerwalnie zczonego z kultem
ofiarnym wyraenia rejach nichoach warto przytoczy in extenso, cho w Rzeczywistoci
Hebrajczykw odnajdziemy kilkadziesit podobnych analiz:

a) Rytualnego charakteru szabatu nie mona oddawa przez pojcie odpoczynku jako przeciwiestwa wysiku []
w wypadku aktywnoci zakazanych w szabat moment trudu nie odgrywa adnej roli. Szabatu nie mona zatem
uzasadni arytualnie: nie ma on niczego wsplnego z racjonalnie zrozumia, naturaln koniecznoci istnienia dnia
odpoczynku. Czasownik szawat nie znaczy wypoczywa, lecz przerywa szawat wajinafasz [] nie znaczy
odpocz i wytchn, lecz: dokona aktu przerwania i ucieleni si (to znaczy, e sta si zdolny do
zamanifestowania, co rwnie zawiera si w pojciu nefesz).
26

b) Rejach nichoach. Te dwa sowa [maj znaczy] przyjemny zapach, nie [mona] jednak dostarczy dowodu, e
nichoach znaczy przyjemny. [] Dwupierwiastkowemu rdzeniowi nuach [] naley przypisa znaczenia:
unieruchomi, postawi, by postawionym, tworzy punkt spoczynku [] Rejach nichoach to zapach
unieruchamiajcy lub zapach unieruchomiony. Dalej tak samo jak ruach i rewach rwnie rejach naley
wyprowadza od rdzenia r ch, ktremu trzeba przypisa podstawowe znaczenie: wytworzy przestrze. [] Z tego
wynika, e rejach nichoach jest pewnym odpowiadajcym zapachowi metafizycznym obiectivum, to znaczy
zawierajcym si w dymnym oboku (przez zapach podlegajcym te diagnozie jako stosowny) transcendentnym
organem, postawionym do dyspozycji elohim, aby mg on na nichoach, to znaczy oddziaywa spoczywajco i
utrwalajco. Okrelonemu elohim naley wic zaoferowa menucha, to znaczy: zbiorczy punkt spoczynku, czyli
ciao.
27


11) Last but not the least naley zreferowa mj ulubiony rozdzia, zatytuowany Nocna
strona elohim
28
, gdzie autor przedstawia objanienie pozornie demonicznych zachowa
JHWH opisywanych w Torze. Klasycznym przykadem jest tu epizod, gdy Mojesz dostaje
polecenie od JHWH, by natychmiast wyruszy z Midianu do Egiptu (a rzecz si dzieje tu po
wizji poncego krzewu i objawieniu trjczonowego miana Ehje aszer Ehje):
29


Mojesz bierze swoj on, Sefor, i obu swoich synw (Gerszona i Eliezera) [] i udaje si w drog. Dalej za mwi si: w
drodze, w nocnym zajedzie [] zdarzyo si, e JHWH zaatakowa (Mojesza) i chcia go zabi. Wwczas Sefora wzia ostry
kamie [krzemie], odcia napletek swojego syna, dotkna nim jego stp (to znaczy, rzucia ,mu (komu?) napletek do stp) i
powiedziaa: oblubiecem krwi jeste dla mnie. I odstpi on (JHWH) od niego (Mojesza). Co znacz te sowa? Wyobramy
sobie: Mojesz dostaje polecenie wyprowadzenia ludu z Egiptu. Przyjmuje to zlecenie z wahaniem i oporem, ba, JHWH musi
namawia go do jego przyjcia
30
. Wreszcie znajduje si w drodze do Egiptu i w nocnym zajedzie zostaje zaatakowany przez
JHWH, ktry chce go zabi. Wobec tego sprawozdania teologia, biorca je powanie (a tylko wtedy w ogle warto rozmawia)
jest bezradna.
31


Dalsze wyjanienie tego epizodu znajduje oparcie w komentarzu Rasziego
32
, jednak w
literaturze tematu dotychczas nie spotkaem si z tak frapujco koherentnym rozwiniciem
tego wtku interpretacyjnego:

Tradycja niosca w sobie prastare reminiscencje wypowiada si znaczco, utrzymujc, e posaniec (anio) JHWH, ktry
przyby, aby zabi Mojesza, ukaza si w postaci wa. Naley zatem skonstatowa, e w bezporednim otoczeniu Mojesza
znajduje si tylko jeden taki potencjalny w: jest nim laska Mojesza, ktrej zabranie w drog jest wyranie wskazywane
przez Pentateuch
33
. Tradycj powiadajc, e elohim JHWH wystpuje (przy zetkniciu z innymi elohim) w jakie w pewien
sposb okrelonej, zarysowanej postaci, a mianowicie, w tym przypadku jako w, naley wic interpretowa w takim

26
RH, s. 253.
27
RH, s. 146.
28
RH, ss. 188-204.
29
Wj 4:20 i dalej.
30
Por. Wj 3:11-13; 4:1-10, przede wszystkim 4:13.
31
RH, s. 194.
32
Raszi do Wj 4:24.
33
Wj 4:20b; nastpnie, zajcie z nocnego zajazdu (4:24) oddziela od zastosowania si Mojesza do polecenia
JHWH w sprawie laski tylko sze linijek.
znaczeniu, e metafizyczny eksperyment, za porednictwem ktrego elohim JHWH manifestuje si Mojeszowi na Synaju tj.
poprzez przemian laski
34
- w zajedzie powtarza si w sposb automatyczny i przymusowy. Oznacza to, e eksperyment
wymkn si spod kontroli, dalej przebiega sam i niebezpiecznie obraca si przeciwko Mojeszowi to znaczy, e wywoana
przez obc moc, a jednak bezporednio spowodowana przez elohim JHWH wowa manifestacja miertelnie zagraa
Mojeszowi.
35


Goldberg nie jest jedynym, ktry wskazuje na ambiwalentne i demonizujce akty JHWH
opisane w Torze
36
. Jego wyjanienie podkrela jednak, e dziaania rytualne powizane z
JHWH przypisane s w zdecydowanej wikszoci porze dziennej (nie ma na przykad
obrzdw ofiarniczych skadanych w nocy wyjtkiem jest tu precedens Pesach, ktry
jedynie potwierdza regu
37
.
Nocna strona elohim jest tym elementem w JHWH ktry w chaotyczny i nieprzewidywalny
sposb potrafi obrci si przeciw swojemu ludowi. Jak twierdzi Goldberg, jest to obok
atakw innych elohim najwaniejszy czynnik stajcy na przeszkodzie ku wytworzeniu lub
wyciosaniu (oba znaczenia naley przypisa hebrajskiemu bara
38
) monoteizmu JHWH,
ktrego przedsiwzicia s przypisane domenie wiata:

Pewna stara tradycja mwi, e wszystkie metafizyczne dziaania zachodz za dnia. [] Zgodnie z tradycj wynika z tego, e
JWHW rozmawia z Mojeszem tylko w dzie i nigdy w nocy, a zarazem, e ofiary mona skada tylko w cigu dnia. Metafizyczny
napd przechodzi zatem w nocy w stan spoczynku. Zasadniczo mona potwierdzi t tradycj. Gdy lud wyrusza z Egiptu,
poprzedza go w dzie sup oboku, w nocy za sup ognia, aby lud mg i za dnia i w nocy. Dzieje si to jednak tylko w czasie
wojny, gdy Hebrajczycy, cigani przez faraona, musz jak najspieszniej dotrze do Morza Czerwonego. [] Pniej, na pustyni,
lud w ogle nie wdruje w nocy, jak wynika z porzdku wymarszu (w Ksidze Liczb). [] Pojawia si zatem pytanie, dlaczego
metafizyczny napd wchodzi w nocy w stan spoczynku? Odpowied, e ludzie pi nie wystarcza, gdy i tak istnieje suba nocna,
ktra musi troszczy si o to, aby nie wygas palcy si na mizbeach ogie z czci ofiar esz tamid []. Poprawna odpowied
brzmi raczej: poniewa noc czas seksualnoci, somnambulizmu, ograniczenia rzeczywistoci naley do innych elohim.
Dlatego Jakub walczy z elohim moc ochronn Ezawa a wstanie jutrzenka
39
i zwycia, poniewa wytrzyma do nastania
dnia. Wyranie potwierdza to wypowied elohim, ktry musi zwrci si do Jakuba: Wypu mnie, bo wzesza jutrzenka
40

zatem wyczerpaa si moc tego elohim, podczas gdy w wypadku Jakuba, wrcz przeciwnie, z pojawieniem si wiata dziennego
jego moc wzrosa za spraw elohim JHWH.
41


Dlaczego wywd o nocnej stronie elohim jest tak istotny i symptomatyczny dla caego dziea
Goldberga? Poniewa wymierzony jest przeciwko gombrowiczowsko upupionemu obrazowi
boga teologw, dla ktrych JHWH bdcy w Torze wrogiem wszelkiej idolatrii sta si
wanie miym bogiem i oswojonym idolem wyobrae opartych na odegnywaniu si od
mieszania zego z dobrem
42
, a zamiast w otoczeniu straszliwych keruwim zasiada na
rzebionych sklepieniach pord tandetnych, brzuchatych cherubinkw. By moe buntem
wobec tak pojmowanej teologii jest wanie Rzeczywisto Hebrajczykw.



34
Wj 4:2-4.
35
RH, s. 196.
36
Zob. Rivkah Schaerf Kluger Satan in Old Testament, Evanston 1948.
37
Wicej o znaczeniu Pesach w tym kontekcie, zob. RH s. 191-192.
38
Zob. Ellen van Wolde & Robert Rezetko Semantics and the semantics of bara. A rejoinder to the arguments
advanced by B. Becking and M. Korpel [w:] The Journal of Hebrew Scriptures Volume 11, Article 9,
http://www.jhsonline.org.
39
Rdz 32:25 [i komentarz Rasziego do tego miejsca przyp. M. Krawczyk].
40
Rdz 32:27.
41
RH, s. 190.
42
A przecie, idc za Iz 45:7-8 to JHWH formuje wiato i wyodrbnia (lub stwarza) ciemno, czyni peni i
wyodrbnia (lub stwarza) zo.