1

BIBLIOTEKA KLASYKW FILOZOFII

EDMUND BURKE
DOCIEKANIA FILOZOFICZNE O POCHODZENIU NASZYCH IDEI WZNIOSOCI I
PIKNA
PRZE. PIOTR GRAFF
1968
PASTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE

S. 11
WSTP O SMAKU
Wydaje si z pozoru, e bardzo znacznie rnimy si od siebie nawzajem, w naszych
mylach i sdach i nie mniej w naszych przyjemnociach; jednak mimo tej rnicy, ktra, jak
mniemam, bardziej jest pozorna ni rzeczywista, jest prawdopodobne, e dla wszystkich istot
istnieje jeden tylko sprawdzian zarwno rozumu, jak i smaku. Gdyby bowiem nie istniay
wsplne dla caej ludzkoci zasady tak sdu, jak i uczucia, nie mona by nawet na tyle
opanowa ani myli, ani namitnoci ludzi, jak to jest konieczne we wspyciu codziennym.
Przyjmuje si przecie powszechnie, e jest co staego, jeli idzie o prawd i fasz.
Widzimy, jak spierajcy si ludzie stale odwouj si do pewnych sprawdzianw
uznawanych przez wszystkich i ugruntowanych, jak si sdzi, w naszej wsplnej naturze. Nie
ma jednak tej samej oczywistej zgodnoci co do adnych jednolitych czy ustalonych zasad w
stosunku do smaku. Sdzi si nawet na og, e tej delikatnej i ulotnej wadzy, ktra wydaje
si nazbyt nieuchwytna, by znie wizy choby definicji, nie mona skutecznie sprawdzi
adn prb ani owadn adn regu. Potrzeba, by uprawia rozumowanie, jest tak staa i
tak j wzmacniaj nieustajce spory, e nawet najmniej owieceni zdaj si mie pewne
milczco ustalone maksymy susznego mylenia. Ludzie uczeni ulepszyli t surow
umiejtno i zredukowali owe maksymy do
s. 12
Wstp o smaku
systemu. Jeli dziedzina smaku nie bya tak dobrze uprawiona, to nic dlatego, iby bya
jaowa, ale e ci, co si na niej trudzili, byli nieliczni czy niedbali; bowiem, by rzec prawd,
do zdobycia pewnego pogldu o jednym pchaj nas takie interesowne motywy, jakich brak,
by nas zmusi do utwierdzenia si w drugim. A wreszcie cho si ludzie rni w pogldach
na takie sprawy, rnicy tej nie towarzysz rwnie wakie konsekwencje, nie wtpi bowiem,
e inaczej logika smaku, jeli mi wolno uy takiego wyraenia, mogaby zosta cakiem
prawdopodobnie rwnie dobrze usystematyzowana i moglibymy doj do dyskutowania
spraw tej natury z tak pewnoci, jak tych, ktre zdaj si bardziej bezporednio nalee do
dziedziny samego rozumu. Doprawdy trzeba te koniecznie u pocztku takiego dociekania jak
nasze obecne przedstawi ten punkt jak najjaniej; gdyby bowiem smak nie mia trwaych
zasad, gdyby wyobrania nie bya poruszana wedle jakich niezmiennych i pewnych praw,
praca nasza pewno by miaa nader niky skutek, jako e trzeba by uzna za bezuyteczne, jeli
nie bezsensowne, przedsiwzicie ustalania regu kaprysu i stworzenia prawodawstwa dla
fantazji.
Termin smak, jak wszystkie inne terminy przenone, nie jest szczeglnie cisy: to, co
przeze rozumiemy, nie jest bynajmniej w umysach wikszoci ludzi ide prost ani
okrelon, tote naraona jest na niepewno i pomieszanie. Nie mam wysokiego mniemania

o definicji, tym osawionym leku na tak chorob. Bowiem kiedy definiujemy, grozi nam
uwizienie natury w okowach naszych wasnych poj, ktre czsto nabywamy przypadkowo
lub bezkrytycznie albo tworzymy na podstawie ograniczonego i niepenego rozpatrzenia
rzeczy bdcej przed nami, zamiast rozszerza nasze wyobraenia tak,
Wstp o smaku
13
by objy wszystko to, co ogarnia natura wedle jej waciwego sposobu czenia. W naszych
dociekaniach ograniczeni jestemy cisymi prawami, ktrym podporzdkowalimy si na
samym pocztku.
Circa vilem patulumque morabimur orbem
Unde pudor proferre pedem vetat aut operis lex 1.
Definicja moe by bardzo dokadna, a mimo to bardzo mao zblia nas ku wiedzy o naturze
definiowanego przedmiotu; jakakolwiek jest jednak moc definicji w porzdku rzeczy, zdaje
si ona raczej postpowa za naszym badaniem, ni je poprzedza i powinna by uwaana za
jego rezultat. Trzeba przyzna, e metody dociekania i uczenia mog si czasem rni i bez
wtpienia s po temu powody, ale ze swej strony przekonany jestem, e taka metoda
wykadu, ktra najblisza jest metodzie badania, jest nieporwnanie najlepsza, bo nie
poprzestajc na podaniu kilku jaowych i pozbawionych ycia prawd wiedzie do pnia, z
ktrego wyrosy, potrafi samego czy---------------------------1
Jest to parafraza dwch, w oryginale nie nastpujcych po sobie kolejno wierszy (ww. 132 i
135) ze Sztuki poetyckiej Horacego, II 132, 135. W oryginale czytamy (ww. 131135):
Publica materies privati iuris erit,
si non circa vilem patulumque moraberis orbem
nec verbo verbum curalis reddere fidus
interpres, nec desilies imitator in artum,
unde pedem proferre pudor vetet aut operis lex.
(Wasno publiczna stanie si twoj wasnoci osobist, jeeli nie bdziesz trwa w krgu
tanich komunaw, jeeli jako tumacz nazbyt wierny nie bdziesz si stara przekada
oryginau sowo w sowo ani jako naladowca nie wyznaczysz sobie ciasnych granic, ktrych
nie pozwoli ci przekroczy skromno albo prawa narzucone przez wzorzec).
Parafraza Burke'a brzmiaaby w przekadzie polskim: Bdziemy trwa w krgu tanieli
komunaw, ktrego nie pozwala przekroczy skromno albo prawa narzucone przez
wzorzec.
14
Wstp o smaku
telnika, jeli przypadoby mu w udziale szczcie odkrycia czego cennego, naprowadzi na
trakt inwencji i skierowa go na te cieki, na ktrych sam autor dokona swoich odkry.
By jednak nie da adnego pretekstu do chwytania mnie za sowa, powiem, e i przez smak
pojmuj jedynie t wadz czy te te wadze umysu, ktre poddaj si dziaaniu dzie
wyobrani i wytwornych sztuk oraz wydaj o nich sd. To jest, jak sdz, najoglniejsze
znaczenie tego sowa i najmniej zwizane z ktrkolwiek teori. Moim za celem w tym
dociekaniu jest stwierdzi, czy istniej jakie zasady, wedle ktrych mona poruszy
wyobrani, zasady na tyle wsplne dla wszystkich, tak trwae i pewne, by dostarczyy
sposobw zadowalajcego mylenia o nich. Tusz, e s takie zasady smaku, jakkolwiek
paradoksalne si to wyda tym, ktrzy patrzc powierzchownie wyobraaj sobie, i
rnorodno smakw zarwno co do rodzaju, jak co do stopnia tak jest wielka, e nic ma nic
mniej zdeterminowanego.

Wszystkie znane mi naturalne wadze czowieka, ktre mwi o zewntrznych

obiektach, to Zmysy, Wyobrania i Sd. Najpierw co si tyczy zmysw. Musimy przyj i
przyjmujemy, e tak jak ukad organw jest prawic lub cakiem taki sam u wszystkich ludzi,
tak te sposb postrzegania zewntrznych obiektw jest u wszystkich ludzi taki sam albo
niewiele odmienny. Zgadzamy si, e co wydaje si jasne dla jednego oka, jasne si te
wydaje dla dugiego; e co sodkie dla jednego podniebienia, wyda si sodkie drugiemu; e
co jest ciemne i gorzkie dla tego czowieka, podobnie jest ciemne i gorzkie dla tamtego; w ten
sam sposb mylimy o tym, co wielkie i mae, twarde i mikkie, gorce i zimne, szorstkie i
gadkie oraz w ogle o wszystkich naturalnych wasnociach
Wstp o smaku
15
i dyspozycjach cia. Gdybymy dopucili przypuszczenie, e zmysy przedstawiaj rnym
ludziom rozmaite obrazy rzeczy, taki sceptyczny tok myli sprawiby, e wszelkie
rozumowanie na kady temat staoby si prne i bahe, take i sama ta myl sceptyczna,
ktra skonia nas, bymy zwtpili w zgodno naszych postrzee. Tak samo jednak, jak
chyba nie mona wtpi, e ciaa przedstawiaj caemu gatunkowi podobne obrazy, tak te
trzeba koniecznie uzna, e te przyjemnoci i te przykroci, jakie dowolny obiekt wzbudza w
jednym czowieku, musi wywoywa we wszystkich ludziach, jeli tylko dziaa w sposb
naturalny, prosty, i sam przez si, bo gdybymy temu zaprzeczyli, musielibymy wierzy, e
ta sama przyczyna, dziaajc w ten sam sposb i na podmioty jednego rodzaju, wytwarza
odmienne skutki, to za jest wielce absurdalne. Rozwamy to najpierw w odniesieniu do
zmysu smaku, tym bardziej, e wadza, o ktr chodzi, wzia od tego zmysu swoj nazw.
Wszyscy ludzie zgadzaj si nazywa ocet kwanym, mid sodkim, za aloes gorzkim, za
tak jak wszyscy zgodnie odnajduj te jakoci w owych obiektach, tak te nie kc si wcale,
co do ich skutkw przyjemnych lub przykrych. Jednomylnie nazywaj sodycz przyjemn,
za kwas i gorycz przykrymi. Nic ma tu rozbienoci uczu, jak tego w peni dowodzi
powszechna zgoda na metafory, ktre pochodz od zmysu smaku. Wszyscy dobrze i
stanowczo rozumiej, co znaczy kwany humor, gorzkie wyrzekania, gorzkie przeklestwa,
gorzki los. Cakiem tak samo dobrze nas rozumiej, kiedy mwimy: sodki charakter, sodka
osoba, sodki stan i temu podobne. Przyznaje si, ze nawyk i niektre inne przyczyny
wywouj wiele odstpstw od naturalnych przyjemnoci i przykroci, jakie nale do tych
rnych smakw, ale te zawsze pozostaje wadza
16
Wstp o smaku
rozrniania naturalnych od nabytych upodoba smakowych. Ludzie z biegiem czasu czsto
zaczynaj przedkada smak tytoniu nad smak cukru, za octu nad smak mleka, ale nic
sprawia to pomieszania, bo s wiadomi, e ani tyto ani ocet nie s sodkie i e tylko nawyk
pogodzi ich podniebienia z tymi obcymi przyjemnociami. Nawet z takimi osobami moemy
rozmawia o smakach i to z dostateczn precyzj. Ale gdyby znalaz si czowiek, ktry by
owiadczy, e dla niego tyto ma taki sam smak, jak cukier i e nie potrafi odrni octu od
mleka, albo e tyto i ocet s sodkie, mleko gorzkie, a cukier kwany, natychmiast
doszlibymy do wniosku, e narzdy tego czowieka nie s w porzdku i e jego podniebienie
jest fatalnie zepsute. Nic bdziemy z takim czowiekiem dyskutowa o smakach tak samo, jak
nic bdziemy rozwaa relacji iloci z tym, kto by przeczy, e suma wszystkich czci jest
rwna caoci. Nic powiemy, e taki czowiek bdzi, ale e jest absolutnie szalony. Wyjtki
tego rodzaju, w tej czy w tamtej dziedzinie, nie podwaaj wcale naszej oglnej reguy ani nie
zmuszaj nas do wniosku, e ludzie maj rozmaite zasady dotyczce relacji ilociowych czy
te smaku rnych rzeczy. Tak wic gdy si powiada, e o smak nie mona si sprzecza,
moe to tylko znaczy, e nikt nie umie cile odpowiedzie, jak przyjemno lub przykro

znajdzie ten czy w czowiek w smaku tej lub owej rzeczy. O tym w istocie nie mona
dyskutowa, mona jednak, i to dostatecznie jasno, spiera si o rzeczy, ktre s w naturalny
sposb przyjemne lub nieprzyjemne dla tego zmysu. Kiedy jednak mwimy o jakim
szczeglnym lub nabytym upodobaniu, musimy zna nawyki, uprzedzenia i zaburzenia tego
konkretnego czowieka i wwczas dopiero wyciga wnioski.
Wstp o smaku
17
Ta zgodno ludzi nie ogranicza si jedynie do smaku. Zasada przyjemnoci
uzyskanej za porednictwem wzroku jest take dla wszystkich taka sama. wiato jest przyjemniejsze ni ciemno. Lato, gdy ziemia odziana jest w ziele, gdy niebo jest pogodne i
jasne, przyjemniejsze jest od zimy, gdy wszystko wyglda inaczej. Nie przypominam sobie,
by jeli jaka rzecz pikna, czy to czowiek, zwierz, ptak czy rolina, pokazana zostaa
choby i stu ludziom, aby nie zgodzili si wszyscy natychmiast, e jest ona pikna, choby
kto z nich pomyla, e spodziewa si czego wicej albo e s inne rzeczy jeszcze
wietniejsze. Sdz, e aden czowiek nie uwaa, by g bya pikniejsza ni abd, ani nie
wyobraa sobie, e kura zwana holenderk przewysza koguta. Musz te zauway, e
przyjemnoci wzroku nie s ani w przyblieniu tak zoone, pomieszane i zmienione przez
nienaturalne nawyki i skojarzenia, jak przyjemnoci smaku, bowiem przyjemnoci wzroku
czciej polegaj na sobie samych i rzadziej bywaj zmieniane przez wzgldy od samego
wzroku niezalene. Natomiast podniebieniu rzeczy nie przedstawiaj si spontanicznie, tak
jak wzrokowi, lecz z reguy s mu podawane jako pokarm lub lekarstwo i dziki swym
zaletom odywczym lub leczniczym czsto stopniowo ksztatuj podniebienie moc tych
skojarze. Tak wic opium jest przyjemne dla Turkw dziki przyjemnemu delirium, jakie
wywouje. Tyto jest szczeglnie przyjemny dla Holendrw, bo oszaamia i daje przyjemne
otpienie. Sfermentowane napoje ciesz nasz prosty lud, bo odpdzaj trosk i wszystkie
myli o przyszych i obecnych utrapieniach. Wszystkie te rzeczy pozostayby absolutnie
zlekcewaone, gdyby z pocztku wasnoci ich nie podziaay na nic wicej prcz smaku,
jednake wszystkie one wraz z herbat
18
Wstp o smaku
i kaw i jeszcze niektrymi innymi rzeczami przeszy na nasz st ze sklepu aptekarza i byy
zaywane dla zdrowia na dugo przedtem, zanim pomylano, by ich zaywa dla
przyjemnoci. Skutki zaycia leku skoniy nas do czstego przyjmowania go, za czste
uywanie poczone z przyjemnym skutkiem uczynio wreszcie sam smak przyjemnym. To
jednak w najmniejszym stopniu nie wika naszego rozumowania, bo zawsze umiemy odrni
upodobanie nabyte od naturalnego. Opisujc smak nieznanego owocu nikt chyba nie powie,
e ma on sodki i przyjemny posmak tytoniu, opium albo czosnku, choby mwi do ludzi
narkotyzujcych si tymi lekami i czerpicych z nich wielk przyjemno. Wszyscy ludzie
maj dostateczn pami pierwotnych, naturalnych przyczyn przyjemnoci, by wszystko, co
ofiaruje si ich zmysom, mc przyrwna do tego wzorca i kierowa si nim w swoich
uczuciach i pogldach. Przypumy, e komu, kto tak sobie popsu podniebienie, e wicej
mu sprawia przyjemnoci smak opium ni smak masa czy miodu, podano pigu z suszonego
oszlochu; nie ma chyba wtpliwoci, e bdzie wola maso lub mid od tego mdlcego ksa i
od kadego gorzkiego specyfiku, do ktrego nie przywyk, co dowodzi, e jego podniebienie
byo w stanie naturalnym takie, jak podniebienia wszystkich innych ludzi we wszystkich
rzeczach i e popsute tylko co do paru szczeglnych potraw nadal jest takie, jak podniebienia
innych w wielu rzeczach. Osdzajc bowiem kad rzecz, now, nawet smak podobny do
tego, jaki nawyk by lubi, stwierdza, e jego podniebienie jest pobudzane w sposb
naturalny i zgodnie z oglnymi zasadami. Tak wic przyjemno wszystkich zmysw,

wzroku, a nawet smaku, tego najbardziej nieokrelonego spord zmysw, jest taka sama dla
Wstp o smaku
19
wszystkich, monych i niskich, uczonych i nieuczonych.
Oprcz wyobrae dostarczanych przez zmysy, wraz z przywizanymi do nich
przykrociami i przyjemnociami, umys czowieka posiada pewnego rodzaju wasn moc
twrcz i potrafi bd to odtwarza do woli obrazy rzeczy w porzdku i postaci odebranej
zmysami, bd te czy te obrazy w nowy sposb i wedle odmiennego porzdku. Ta
wadza nazywa si Wyobrani i do niej naley wszystko, co zwie si dowcipem, fantazj,
inwencj itp. Trzeba jednak zaznaczy, e wadza wyobrani nie jest zdolna wytworzy
niczego absolutnie nowego; umie ona jedynie przemienia ukad tych wyobrae, ktre
otrzymaa od zmysw. Ot wyobrania jest najrozleglejsz dziedzin przyjemnoci i
przykroci, poniewa jest terenem naszych obaw i nadziei oraz wszystkich zwizanych z nimi
naszych namitnoci; cokolwiek jest obliczone na to, by poruszy wyobrani tymi
naczelnymi ideami moc dowolnego pierwotnego, naturalnego wraenia, musi mie t moc
mniej wicej jednakowo nad wszystkimi ludmi. Skoro bowiem wyobrania jest jedynie
przedstawicielk zmysw, obrazy mog jej sprawia przyjemno lub przykro jedynie na
tej samej zasadzie, na. jakiej zmysy doznaj tych wrae od rzeczywistoci, i przeto musi
istnie rwnie cisa zgodno wyobrani, co zmysw czowieka. Chwila zastanowienia
przekona nas, e tak koniecznie by musi.
Jednake wyobrania oprcz przykroci lub przyjemnoci wzbudzonych przez
wasnoci naturalnego przedmiotu czerpie przyjemno z podobiestwa naladownictwa
---------------------- Por. Locke, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. I, ks. II, rozdz. II, 2, s. 142. Ks. II
rozdz. XII, 2 s. 210, Warszawa 1955.
20
Wstp o smaku
wobec pierwowzoru; wyobrania, sdz, nic moe mie innych przyjemnoci prcz tych,
ktre pochodz od jednej z tych dwch przyczyn. Przyczyny te za dziaaj do jednolicie na
wszystkich ludzi, bo dziaaj wedle zasad naturalnych, a nie wytworzonych przez jaki bd
nawyk albo korzy. Pan Locke bardzo susznie i doskonale zauway o dowcipie, e wiczy
si gwnie w tropieniu podobiestw1; dodaje jednoczenie, e spraw sdzenia jest raczej
odnajdywanie rnic. Mogoby si moe std wydawa, e dowcip i sd nie s istotnie
odrbne, skoro obydwa zdaj si by skutkami odmiennych dziaa tej samej wadzy
porwnywania. W rzeczywistoci jednak bez wzgldu na to, czy zale one, czy nie zale od
tej samej wadzy umysu, tak bardzo gruntownie rni si pod wielu wzgldami, e
doskonaa jedno dowcipu i sdu jest jedn z najrzadszych rzeczy na wiecie. Gdy dwa
osobne przedmioty s do siebie niepodobne, jest tylko tak, jak si spodziewamy, rzeczy
wystpuj w zwyky sposb, a zatem nie robi wraenia na wyobrani; ale gdy dwa osobne
przedmioty s do siebie podobne, jestemy zaskoczeni, zwracamy na nie uwag i doznajemy
przyjemnoci. Umys ludzki z daleko wikszym naturalnym zapaem i zadowoleniem ledzi
podobiestwa ni rnice, poniewa wydobywajc podobiestwa czynimy nowe obrazy,
jednoczymy, tworzymy, poszerzamy nasze zasoby, za czynic rozrnienia nie dajemy
wyobrani adnego pokarmu, samo zadanie jest surowsze i bardziej nuce, za caa
przyjemno, jak std czerpiemy, jest negatywnej i poredniej natury. Dowiaduj si czego
rankiem; daje mi to pewn przyjemno po prostu jako informacja, jako fakt dodany do mych
zasobw. Wieczorem znajduj,
-------------------- Tame ks, II rozdz. XI, 2, s. 198.

Wstp o smaku
21
e wcale tak nie byo. Co na tym zyskam prcz niezadowolenia z odkrycia, e ze mnie
zadrwiono? Std si bierze, i ludzie s z natury znacznie skonniejsi, by wierzy, ni nic
dowierza. Na tej wanie zasadzie najbardziej ciemne i barbarzyskie narody, ktre czsto
celoway w podobiestwach, porwnaniach, metaforach i alegoriach, byy sabe i zacofane w
odrnianiu i porzdkowaniu swoich idei. Z przyczyny tego rodzaju Homer i pisarze
wschodni, cho bardzo rozmiowani w podobiestwach i cho nic raz wymylali
podobiestwa prawdziwie zasugujce na podziw, rzadko dbali o ich ciso; to znaczy, e
ujmujc oglne podobiestwo, maluj je wyrazicie i nic bacz na rnice, jakie dayby si
znale pomidzy porwnywanymi rzeczami.
Ot skoro przyjemno z podobiestwa nade wszystko schlebia wyobrani, wszyscy
ludzie, tak dalece, jak dalece siga ich wiedza o rzeczach przedstawianych czy porwnywanych, s niemal rwni w tym wzgldzie. Wiedza ta zasadza si w duej mierze na
przypadku, bo zaley od dowiadczenia i obserwacji, a nie od siy czy saboci ktrejkolwiek
naturalnej wadzy, za z tej to nierwnoci wiedzy pochodzi to, co zwykle, cho nic bardzo
cile, nazywamy rnic smaku. Czowiek, dla ktrego rzeba jest czym nowym, spostrzega
fryzjerski manekin albo jaki poledni posek; poniewa widzi co na ksztat ludzkiej
postaci, natychmiast jest zaskoczony i doznaje przyjemnoci, tak za jest tym podobiestwem
ujty, e wcale nic zwraca uwagi na jego niedostatki. Nikt, jak sdz, nigdy nic postpi
inaczej, po raz pierwszy widzc jak imitacj. W jaki czas pniej, przypumy, nowicjusz
ten natrafia na bardziej kunsztowne dzieo takiej samej natury; teraz zaczyna z pogard
spoglda na to, co wpierw podziwia: i to nie iby podziwiajc wwczas
22
Wstp o smaku
znajdowa brak podobiestwa do czowieka, lecz wanie za owo oglne, cho niedokadne
przyblienie do ludzkiej postaci. W tych dwu tak odmiennych figurach zachwyt jego budzio
dokadnie to samo i cho naby lepszej wiedzy, smak jego si nic zmieni. Jego
dotychczasowy bd pochodzi z braku obycia ze sztuk, wynikajcego z jego
niedowiadczenia, wci jeszcze jednak moe mu brakn wiedzy o naturze. Moe bowiem
zdarzy si, e ten czowiek tu si zatrzyma i e arcydzieo wielkiego duta nie ucieszy go
bardziej ni mierne dzieo podrzdnego artysty, a to nic z braku lepszego czy wyszego gustu,
ale poniewa nie wszyscy ludzie obserwuj ludzk posta z dostateczn dokadnoci, by mc
waciwie osdzi naladownictwo. e za krytyczny smak nie zaley u ludzi od doskonalszej
zasady, ale od doskonalszej wiedzy, to wida z szeregu przykadw. Bardzo dobrze znana jest
historia staroytnego malarza i szewca. Szewc ukaza malarzowi kilka bdw, jakie ten
uczyni w bucie jednej ze swych postaci, a ktrych malarz, nie dokonawszy tak cisych
obserwacji butw i zadowolony z oglnego podobiestwa, nigdy nie dostrzeg 1. Nie
przynioso to jednak ujmy smakowi malarza, lecz tylko wykazao, e brakuje mu nieco
znajomoci sztuki robienia butw. Wyobramy sobie, e do pracowni malarza przyszed
anatom. Obraz jest na og dobrze wykonany, posta, o ktr chodzi, ma dobr postaw,
czonki s dobrze dostosowane do swych rozmaitych porusze, ale mimo to anatom, biegy w
swojej sztuce, moe zauway, e
-------------------------1
Zdarzenie to dotyczce greckiego malarza Apellesa jest opowiedziane przez Pliniusza w
Historia Naturalis, XXXV, 855; powtrzone jest w Abrg de la vie Des Peinires Rogera
De Piles, Pary 1699. Dzieo to zostao przetumaczone na angielski w 1706 r. Burk
korzysta z drugiego wydania z 1744 r.

Wstp o smaku
23
napicie jakiego muskuu niezupenie odpowiada temu, co posta wanie czyni. Anatom
dostrzega tu co, czego malarz nie dostrzeg, i rzuca uwag, jak by uczyni szewc. Jednake
brak gruntownej wiedzy i biegoci w anatomii nie wikszy cie rzuca na naturalny dobry
smak tego malarza ani kadego zwykego widza jego obrazu, ni brak cisej wiedzy o
sporzdzaniu butw. Cesarzowi tureckiemu pokazano znakomity obraz citej gowy w. Jana
Chrzciciela; pochwali wiele, ale dostrzeg jedno uchybienie: zauway, e skra wok rany
na szyi nie skurczya si. Cho jego obserwacja bya bardzo suszna, sutan nic objawi przy
tej okazji wicej naturalnego smaku ni malarz, ktry obraz wykona, albo ni tysic
europejskich znawcw, ktrzy zapewne nigdy nie byliby uczynili tego samego spostrzeenia.
Jego turecka mo bya zaiste dobrze obznajomiona z tym strasznym widokiem, ktry inni
mogli zaledwie przedstawia sobie w wyobrani. Istnieje rnica pomidzy tymi wszystkimi
ludmi w tym, co si im nie podoba, pochodzca z rozmaitych rodzajw i stopni ich wiedzy,
ale te malarza, siewca, anatoma i tureckiego cesarza czy pewna rzecz wsplna,
przyjemno pochodzca std, e kady z nich oglda stosowne naladownictwo naturalnego
przedmiotu, satysfakcja, jak sprawia widok miej postaci, wsp-odczuwanie, jakie rodzi
niezwyke i poruszajce wydarzenie. O ile smak jest naturalny, o tyle jest niemal wsplny
wszystkim.
---------------------- Mowa tutaj o Gentilem Bellinim (ok. 14211508). Zdarzenie jest opisane w Le Maraviglie
DellArte Carlo Ridolfi, Wenecja (1648) I, 40, a take u De Pilesa, Abrg de la Vie Des
Peintres, s. 350l (wyd. ang. 1744, s. 158). Burke nic podaje zakoczenia zdarzenia: Chcc
udowodni suszno swojej krytyki cesarz Mahomet II rozkazuje ci gow niewolnika,
aby Bellini mg sprawdzi, jak skurczya si skra wok rany.
24

Wstp o smaku
W poezji i w innych utworach wyobrani mona obserwowa t sam rwno. To
prawda, e jeden jest oczarowany Don Bellianisem 1, a Wergilego czyta chodno, podczas gdy
drugi unosi si nad Eneid, a Don Bellianisa zostawia dzieciom. Ci dwaj ludzie zdaj si mie
smak bardzo rozmaity, ale w istocie rni si bardzo mao. Kady z tych utworw rodzcych
tak przeciwstawne uczucia opowiada histori, ktra wzbudza podziw, w obu peno jest akcji,
oba s pene namitnoci, w obydwu s podre, bitwy, zwycistwa i cige odmiany losu.
Wielbiciel Don Bellianisa nie rozumie by moe wyszukanego jzyka Eneidy, ale mgby go
odczu w caej jego sile, na tej samej zasadzie, ktra uczynia z niego wielbiciela Don
Bellianisa, gdyby zdegradowa Eneid do stylu Postpu Pielgrzyma.
U jego ulubionego autora nie oburza go stae amanie prawdopodobiestwa,
pomieszanie czasw, wystpki przeciw obyczajnoci, podeptanie geografii, nic wie on
bowiem nic o geografii ani chronologii i nigdy nic bada podstaw prawdopodobiestwa.
Czyta na przykad o rozbiciu statku u wybrzey Czech2; cakowicie zajty tak interesujcym
wydarzeniem i niespokojny jedynie o los
----------------------1
Geronimo Fernandez, Historia del valeroso inrencible Principe don Belianis de Grecia
(Burgos, 154779). Cze I tego dziea zostaa przetumaczona na angielski (przez L. A.")
w 1598; inne czci zostay dodane w roku 1664 i 1672 l cao zebrana w 1673 przez
Francisa Kirkmana pt. The Famous and Delectable History of Don Bellienis of Greece.
Prawdopodobnie z tego ostatniego wydania korzysta Burke. H. Thomas w Spanish and
Portuguese Romances of Chivalry (Cambridge 1920, s. 25662) przedstawiajc dzieje
romansu wspomina, e angielskie wydania byy popularne w Irlandii w XVIII w. (Patrz

rwnie A. P. I. Samuels, Early Life... of Burke, Cambridge 1923, s. 458).

2
Wiliam Szekspir, Zimowa opowie, Akt III, sc. III w. 2, prze. Wodzimierz Lewik, 1961.
Wstp o smaku
25
swego bohatera, nie zostaje ani troch zbity z tropu tak jaskrawym bdem. Bo dlaczegby
mia si oburzy na rozbicie statku u wybrzey Czech kto, kto wie tylko tyle, e Czechy s
przypuszczalnie jak wysp na Oceanie Atlantyckim? a wreszcie, c to waciwie mwi o
dobrym smaku tej domniemanej osoby?
O tyle wic, o ile smak naley do wyobrani, jego zasada jest ta sama u wszystkich
ludzi; nie ma rnicy w sposobie, w jakim s poruszani, ani w przyczynach wzruszenia; jest
natomiast rnica stopnia, ktra gwnie z dwch przyczyn pochodzi z wikszej naturalnej
wraliwoci, albo z bliszego i duszego baczenia na przedmiot. Aby to zilustrowa
czynnoci zmysw, w ktrej znajduje si t sam rnic, wyobramy sobie bardzo gadki
marmurowy st ustawiony przed dwoma ludmi; obaj postrzegaj, e jest gadki, i obydwaj
doznaj przyjemnoci z powodu tej jakoci. Dotd s zgodni. Ale przypumy, e ustawiono
przed nimi jeszcze jeden, a potem jeszcze jeden st, kady nastpny gadszy od
poprzedniego. Jest teraz bardzo prawdopodobne, e ci ludzie, ktrzy tak si zgadzaj co do
gadkoci oraz co do przyjemnoci, jaka z niej pynie, nie zgodz si, kiedy im przyjdzie
ustali, ktry ze stow jest najlepiej wygadzony. Tu oto w istocie jest wielka rnica
pomidzy smakami, gdy ludzie maj porwna przewag lub niszo rzeczy sdzonych
wedle stopni, a nic wedle miary. Nie jest te atwo rozstrzygn kwesti, gdy taka rnica
powstanie, jeli przewaga lub niszo nie jest nieodparta. Jeli rnimy si w pogldach co
do dwch wielkoci, moemy si odwoa do wsplnej miary, ktra potrafi zdecydowa z
najwiksz cisoci, i to wanie moim zdaniem daje wiedzy matematycznej wiksz
pewno ni jakiejkolwiek innej. Ale w takich sprawach, w ktrych sdu o przewadze
26
Wstp o smaku
nic wydaje si mwic, co jest wiksze, a co mniejsze, w takich sprawach jak gadko i
szorstko, twardo i mikko, jasno i ciemno, odcienie barw, we wszystkim tym
bardzo atwo czyni rozrnienia, gdy rnica jest cho troch znaczna, ale nie wtedy, gdy
jest drobna, a to z braku jakich wsplnych miar, ktre moe nigdy nie zostan odkryte. W
takich subtelnych przypadkach, przypuciwszy rwn bystro zmysw, wyszo mie
bdzie wiksza uwaga i nawyknienie do takich rzeczy. Kwesti stow niewtpliwie
najdokadniej rozsdzi szlifierz marmuru. Ale pomimo tego braku wsplnej miary dla
rozstrzygania wielu sporw tyczcych zmysw i ich przedstawicielki wyobrani znajdujemy,
e zasady s te same dla wszystkie!! i e nie ma niezgody, dopki nic wkraczamy w badanie
wyszoci lub rnicy midzy rzeczami, co wiedzie nas w dziedzin sdu.
Dopki obcujemy ze zmysowymi jakociami rzeczy, waciwie nic prcz wyobrani
nie bierze w tym udziau; rwnie mao co uczestniczy prcz wyobrani, gdy przedstawione
s namitnoci, poniewa wszyscy ludzie odczuwaj moc naturalnego wspodczuwania nie
odwoujc si do rozumu, za ich trafno kady rozpoznaje w sercu. Mio, al, lk, gniew,
rado, wszystkie te namitnoci w swoim czasie wzruszyy kad dusz, i 1o nie w sposb
dowolny ani przypadkowy, ale wedle staych, naturalnych i jednolitych zasad. Ale wiele dzie
wyobrani nie ogranicza si do przedstawiania przedmiotw zmysowych ani do wysikw
majcych wywoa namitnoci, ale obejmuje take obyczaje, charaktery, dziaania i zamysy
ludzi, ich wzajemne zwizki, ich cnoty i wady, tote dziea te wkraczaj w dziedzin sdu,
ktry ulepsza uwaga i nawyk mylenia. Stanowi one wszystkie razem bardzo znaczn cz
tego, co uwaa

Wstp o smaku
27
si za przedmioty smaku, za Horacy posya nas po nauk o nich do szk filozoficznych i do
wiata1. Jakkolwiek pewno naby mona w moralnoci i umiejtnoci ycia, ten sam
wanie stopie pewnoci mamy w tym, co ich dotyczy w dzieach naladowczych. W istocie
to, co si nazywa smakiem subtelnym, a co w istocie jest niczym innym, jak tylko bardziej
wyczulonym sdem, polega po wikszej czci na naszej biegoci w dobrych manierach,
przestrzeganiu tego, co przystoi w kadym czasie i miejscu oraz obyczajnoci w ogle, ktrej
nauczy si mona tylko w tych szkoach, ktre nam zaleca Horacy. W ogle wydaje mi si,
e to, co nazywa si smakiem w najpowszechniejszym znaczeniu, nic jest prost ide, lecz
skadaj si na percepcja pierwotnych przyjemnoci zmysw i wtrnych przyjemnoci
wyobrani oraz wnioski wadzy mylcej dotyczce rnych zwizkw midzy tamtymi oraz
dotyczce ludzkich namitnoci, obyczajw i dziaa. Wszystko to jest potrzebne, by
uformowa smak, za podstawa tego wszystkiego jest w umyle ludzkim jedna, skoro bowiem
doznania zmysowe s wielkimi pierwowzorami wszystkich naszych idei2, to jeeli nie s
niepewne ani dowolne, cay fundament smaku jest wszystkim wsplny i przeto istnieje
dostateczne oparcie dla rozstrzygajcego mylenia w tych sprawach.
Dopki rozwaamy smak jedynie zgodnie z jego natur i gatunkiem, znajdujemy, e
jego zasady s w peni jednolite, natomiast u poszczeglnych jednostek ludzkich zasady te
panuj w stopniu tyle rozmaitym, o ile same te zasady s jednakowe. Bowiem wraliwo i
osd
---------------------- De Arte Poetica II 309 nn (Burke mg mie na uwadze przekad Earla of Roscommon, II
340 nn).
2
Por. Locke, Rowaania, op. cit., ks. II r. I 3, s. 120 et passim.

28
Wstp o smaku
to jest wasnoci, ktre skadaj si na to, co zwykle nazywamy czyim smakiem, rni si
niesychanie u rozmaitych ludzi. Z uomnoci pierwszej z nich rodzi si brak smaku; sabo
drugiej stanowi o smaku faszywym lub zym. Niektrzy ludzie maj uczucia tak tpe,
temperamenty tak chodne i flegmatyczne, e przez cae ich ycic nie mona waciwie
powiedzie o nich, iby w peni yli. Na takich osobach najbardziej niezwyke przedmioty
robi zaledwie sabe i niejasne wraenie. Inni s stale tak podnieceni prostackimi i jedynie
zmysowymi przyjemnociami albo tak zajci z chciwoci nisk harwk czy to rozpaleni
pogoni za zaszczytami i karier, e ich umysw, nawykych do bezustannej wichury, tych
gwatownych i burzliwych namitnoci, nie moe ju prawie poruszy delikatna i subtelna gra
wyobrani. Ci ludzie, cho z odmiennej przyczyny, staj si rwnie gupi i niewraliwa, jak
tamci, ilekro jednak przydarzy si temu lub owemu, e uderzy go naturalny wdzik lub
wielko, albo te same jakoci w jakim dziele sztuki, wzruszy si na tej samej zasadzie.
Przyczyn zego smaku jest uomno sdu. Ta za moe powsta z naturalnej saboci
rozumienia (na czymkolwiek by polegaa sia lej wadzy), albo te, jak to bywa znacznie
czciej, z braku stosownego i dobrze skierowanego wiczenia, ktre jedynie zapewnia
bystro sdu. Prcz tego ignorancja, brak uwagi, uprzedzenie, pochopno, lekkomylno,
upr, krtko mwic wszystkie te namitnoci i wady, ktre psuj sd winnych kwestiach,
upoledzaj go nie mniej w tej jego subtelniejszej i nobliwszej dziedzinie. Te przyczyny
stwarzaj rnice pogldw co do kadej rzeczy, ktra bywa przedmiotem rozumienia, nic
kac nam przypuszcza, e nie ma staych zasad rozumu. W istocie zreszt zauway mona

10

oglnie,
Wstp o smaku
29
e wrd ludzi mniej jest rnic w sprawach smaku ni w wikszoci tych spraw, ktre zale
wycznie od rozumu i e ludzie daleko lepiej si zgadzaj co do doskonaoci jakiego opisu
Wergilego ni co do prawdziwoci bd faszywoci jakiej teorii Arystotelesa.
Poprawno sdu o sztukach, ktr nazwa mona dobrym smakiem, w wielkiej
mierze zaley od wraliwoci, poniewa jeli umys nieskory jest do przyjemnoci wyobrani,
nigdy nie przyoy si dostatecznie do dzie tego gatunku, by naby kompetentnej wiedzy o
nich. Lecz chocia pewien stopie wraliwoci jest niezbdny do uformowania dobrego sdu,
sd taki niekoniecznie powstaje z prdkiej wraliwoci na przyjemno; zdarza si czsto, e
bardzo kiepski sdzia, jedynie na mocy swojej wraliwszej kompleksji, silniej odczuje bardzo
ndzne dzieo ni najlepszy sdzia najdoskonalsze; skoro bowiem kada rzecz nowa,
niezwyka, olniewajca lub pena namitnoci jest trafnie obliczona, by poruszy takiego
czowieka, i skoro bdy na nie dziaaj, jego przyjemno jest czystsza i wolniejsza od
postronnych wpyww, a poniewa jest wycznie przyjemnoci wyobrani, jest o wiele
wysza ni jakakolwiek przyjemno czerpana z poprawnoci sdu; sd suy po wikszej
czci do rzucania kd na drodze wyobrani, do rozwiewania zudze, ktre j oczarowuj, i
do tego, by nas wizi w niewdzicznym jarzmie rozumu: bowiem jedyna niemal
przyjemno, jak daje ludziom to, e sdz lepiej od innych, polega na pewnej wiadomej
dumie i wyszoci, ktra powstaje ze susznego mylenia, ale te jest to przyjemno
porednia, przyjemno, ktrej nie sprawia wprost kontemplowany przedmiot. W poranku
naszego ycia, kiedy zmysy s nie zmczone i czue, kiedy cay czowiek i kada jego cz
jest rozbudzona,
30
Wstp o smaku
za blask nowoci jeszcze wiey na wszystkich otaczajcych nas przedmiotach, jake ywe
s nasze wraenia, ale te jake faszywe i niecise sdy, ktre wydajemy o rzeczach. Jake
pragnbym kiedy uzyska tak samo siln przyjemno z najdoskonalszych poczyna
geniuszu, jak w owym wieku sprawiay mi utwory, ktre mj dzisiejszy sd uwaa za
bagatelne i godne wzgardy. Na czowieka zbyt krwistej kompleksji podziaa moe kada
najbahsza przyczyna przyjemnoci: jego apetyt jest zbyt ostry, by mg sobie pozwoli na
wybredno smaku; jest on we wszystkim taki, jakim, widzi siebie Owidiusz, gdy jest
zakochany:
Molle memu levibus[que] cor est violabile telis,
Et semper causa est, cur ego semper amem1.
Kto o takim charakterze nie moe by nigdy subtelnym sdzi, ani tym, co poeta komiczny
zowie elegans formarum, spectator. Ocena doskonaoci i siy kompozycji na podstawie
skutkw, jakie wywiera na czyjekolwiek umysy, musi by uomna, jeeli nie znamy
temperamentu i charakteru tych umysw. Poezja i muzyka sprawiay i zapewne nadal
sprawiaj najpotniejsze skutki tam, gdzie stan tych sztuk jest bardzo niski i niedoskonay.
Nieokrzesanego suchacza poruszaj zasady dziaajce w tych sztukach nawet w ich
najbardziej nieokrzesanym stanie, ;i nie jest on do wywiczony, by dostrzec ich niedostatki.
Ale w miar jak sztuki postpuj ku doskonaoci, nauka o nich postpuje rwnie szybko, za
bdy odkrywane
----------------------- Wraliwe jest moje serce, najlejsza rani je strzaa,
zawsze znajdzie si powd, aeby zawsze kocha.

11

(Owidiusz, Heroida XV, Safona do Faona, ww. 7980; cile biorc Owidiusz nie mwi tu o
sobie, lecz o Safonie).
2
Terencjusz, Eunuchus, I, 566.
Wstp o smaku
31
w najbardziej doskonaych kompozycjach czsto s przeszkod do zadowolenia sdziw.
Zanim, porzuc ten temat, nie mog si powstrzyma, by nie zaj si pogldem
podtrzymywanym, przez wiele osb, jakoby smak by osobn wadz umysu, odrbn od
sdu i wyobrani, rodzajem instynktu, za porednictwem ktrego w sposb naturalny i na
pierwszy rzut oka, bez adnej uprzedniej myli, uderzaj nas doskonaoci lub niedostatki
kadej kompozycji. O ile chodzi o wyobrani i namitnoci, wierz w to, e mao si
radzimy rozumu, ale tam gdzie idzie o ukad, o decorum, o stosowno i harmoni, sowem
gdziekolwiek smak najlepszy rni si od najgorszego, tam, przekonany jestem, nie dziaa nic
innego ni. rozum, za jego dziaanie zgoa nie jest nage, a jeli ju jest takie, to przewanie
nie jest trafne. Ludzie o najlepszym smaku przez rozwag dochodz czsto do zmiany tych
wczesnych i pospiesznych sdw, ktre umys przez sw odraz do neutralnoci i wtpienia
lak lubi tworzy natychmiast. Wiadomo, e smak (czymkolwiek jest) ulepsza si w miar
tego, jak ulepszamy nasz sd, rozszerzamy wiedz, wytrwale baczc na nasz obiekt poprzez
czste wiczenie. U tych, ktrzy nie podjli tych metod, jeli ich smak decyduje szybko, to
zawsze bez pewnoci, za ta prdko jest wynikiem, zadufania i pochopnoci, a nie adnego
nagiego olnienia, ktre w jednej chwili rozjania mroki w ich umysach. Natomiast ci, ktrzy
pieczoowicie uprawiaj ten rodzaj wiedzy, stanowicej obiekt smaku, stopniowo i w miar
wprawy osigaj nie tylko suszno, ale i gotowo sdu, tak jak do tego dochodz tymi
samymi sposobami ludzie w kadej innej okazji. Pocztkowo s zmuszeni sylabizowa, ale w
kocu czytaj z atwoci i bystro: tylko e ta bystro dziaania nie dowodzi w cale, by smak
by odrbn wadz.
32
Wstp o smaku
Nikt, jak sdz, kto obserwowa tok dyskusji, ktra skierowaa si na tematy nalece do
sfery samego tylko nagiego rozumu, nie mg nie dostrzec niezwykej potoczystoci, z jak
si toczy cay proces argumentacji, odkrywa si motywy, podnosi zarzuty i odpowiada na nic,
jak wyciga si wnioski z przesanek z szybkoci zaiste nie mniejsz od tej, jak mona by
przypisa dziaaniu smaku, a jednak gdzie nie dziaa lub nie mona podejrzewa, by dziaao
cokolwiek prcz rozumu. Mnoenie zasad dla kadego odmiennego pozoru jest w wysokim
stopniu bezuyteczne, a take niefilozoficzne.
Mona by t kwesti posun znacznie dalej, ale to nie zakres przedmiotu winien
wyznacza nasze granice, ktry bowiem przedmiot nie siga nieskoczonoci? kres naszym
badaniom ka musi natura naszego konkretnego zamierzenia i ten jeden punkt widzenia,
ktry przyjlimy.
s. 33
CZ PIERWSZA
Rozdzia I
Nowo
Pierwsz i najprostsz emocj, jak odkrywamy w umyle ludzkim, jest ciekawo.

12

Rozumiem przez ciekawo cale nasze pragnienie nowoci i wszelk przyjemno, jak z niej
czerpiemy. Widzimy, jak dzieci bezustannie biegaj z miejsca w miejsce, by upolowa co
nowego; rzucaj si z wielk gorliwoci i prawie bez wyboru na wszystko, co im si
nadarzy; wszystko zajmuje ich uwag, bo w tym okresie ycia kada rzecz ma urok nowoci,
ktry j zaleca. Poniewa jednak rzeczy, ktre zajmuj nas wycznie dla swej nowoci, nic
mog utrzyma nas przy sobie duej, ciekawo jest najbardziej powierzchownym ze
wszystkich afektw, zmienia swj obiekt bezustannie; pragnienie, ktre jej towarzyszy, jest
bardzo due, lecz te bardzo atwo daje si zaspokoi i zawsze ma pozr zawrotnoci,
niestaoci i niepokoju. Ciekawo jest z natury bardzo aktywnym motorem; szybko
przebiega wiksz cz swych obiektw i wkrtce wyczerpuje rnorodno, jak
zwyczajnie spotyka si w wiecie; te same rzeczy czsto powracaj, a wracajc wywouj
coraz to mniej przyjemnych skutkw. Krtko mwic wydarzenia ycia, gdy doszlimy ju
do jakiej takiej wiedzy o nim, nie byyby w stanie pobudzi w umyle adnych innych wrae
prcz odrazy i znudzenia, gdyby wiele rzeczy nie byo dostosowanych do tego, by go
34
Cze pierwsza
poruszy za pomoc innych si ni tkwica w nich nowo i innych namitnoci ni tkwica
w nas ciekawo. Te siy i namitnoci rozpatrzymy we waciwym miejscu. Ale
jakiekolwiek s te siy i na jakiejkolwiek zasadzie pobudzaj umys, jest absolutnie
konieczne, aby nie przejawiay si w tych rzeczach, ktre dziki bliskiej z nimi zayoci
przez codzienny i powszechny uytek od dawna nam zobojtniay. Wszystko, co ma
podziaa na umys, musi by po trosze nowe, za ciekawo stapia si mniej lub bardziej z
kad nasz namitnoci.
Rozdzia II
Przykro i przyjemno
Wydaje si zatem konieczne dla jakiego znaczniejszego poruszenia namitnoci ludzi
w stateczniejszym wieku, by przedmioty majce suy temu zadaniu byy nie tylko w jakiej
mierze nowe, ale take zdolne wzbudza przykro lub przyjemno z innych przyczyn.
Przykro i przyjemno s prostymi wraeniami, nie dajcymi si definiowa. Ludzie nic
podlegaj bdom co do swych uczu, ale bardzo czsto bdz w nazywaniu ich i w myleniu
o nich. Wielu jest zdania, e przykro powstanie nie inaczej, jak tylko przez usunicie jakiej
przyjemnoci i podobnie przyjemno przez ustanie lub zmniejszenie jakiej przykroci2. Ze
swej strony raczej skonny jestem do mniemania, e przyjemno i przykro w swoim
najprostszym i najbardziej naturalnym sposobie dziaania s pozytywnej natury i bynajmniej
nie s nawzajem od
-------------------- Por. Locke, Rozwaania ks. II, rozdz. VII, I op. cit., s. 155.
2
Patrz przypis Burke'a do str. 37.
II. Przykro i przyjemno
35
siebie zawise w swoim istnieniu. Umys ludzki pozostaje czsto, a nawet moim zdaniem
przewanie, w stanie, ktry nie jest ani przykry, ani przyjemny, a ktry nazywam stanem
obojtnoci. Kiedy zostaj z tego stanu przeniesiony w stan aktualnie przyjemny, nie wydaje
si konieczne, abym musia przej przez porednie stadium jakiejkolwiek przykroci. Jeli w
takim stanie obojtnoci, czy spoczynku, czy spokoju, czy jakkolwiek zechce si to nazwa,
zostaby nagle zabawiony koncertem muzyki, albo przypumy, e przedstawiono by ci jaki
przedmiot o wietnych ksztatach i jasnych, ywych barwach, albo twj wch nasyciby si

13

aromatem ry, albo wyobra sobie, e nie czujc przedtem adnego pragnienia miaby
wypi jakiego wina przyjemnego gatunku, albo nie bdc godnym miaby sprbowa
jakiego sodkiego specjau, w kadym ze zmysw, w suchu, wchu, smaku, znalazby
niewtpliwie przyjemno; a jednak gdybym docieka stanu twego umysu przed tymi miymi
doznaniami, najpewniej nie powiedziaby mi, e napotkay w tobie jakkolwiek przykro,
ani te zaspokoiwszy poszczeglne zmysy przynalenymi im przyjemnociami, czy
powiedziaby, e nastpia jaka przykro, choby przyjemno ju cakiem mina?
Przypumy na odmian, e czowiek w tym samym stanie obojtnoci otrzyma gwatowny
cios, albo wypi gorzk mikstur, albo e jego uszy zrani jaki ostry i chrypliwy chrobot; nie
usunito tu adnej przyjemnoci, a jednak kadym dotknitym zmysem czuje si bardzo
wyran przykro. Mona by powiedzie, e przykro powstaa w tych przypadkach z
usunicia przyjemnoci, ktr ten czowiek cieszy si przedtem, cho bya to przyjemno
tak nika, e daa si dostrzec jedynie przez jej usunicie. Ale wydaje mi si, w jest to
subtelno, ktrej nie da si wykry w naturze.
36
Cz pierwsza
Jeeli bowiem przed przykroci nie czuj adnej rzeczywistej przyjemnoci, to nie mam
podstaw sdzi, e co takiego istnieje, poniewa przyjemno jest przyjemnoci jedynie
przez jej odczuwanie. To samo, i z rwn susznoci, powiedzie mona o przykroci. Nic
mnie nie przekonuje o tym, e przyjemno i przykro to zaledwie relacje, ktre mog
istnie tylko dziki wzajemnemu przeciwstawieniu, ale sdz, i wyranie potrafi rozpozna,
e s pozytywne przykroci i przyjemnoci, ktre nie zale wcale od siebie nawzajem. W
mym wasnym odczuciu nie ma nic pewniejszego ponad to. Niczego mj umys nie rozrnia
janiej ni ych trzech stanw, obojtnoci, przyjemnoci i przykroci. Kady z nich mog
postrzega bez adnego rodzaju wyobraenia jego zwizku z czymkolwiek innym. Kaja
spara kolka, ten czowiek cierpi; rozcignijcie go na kole, a poczuje bl znacznie wikszy,
ale czy bl od amania koem powstaje z usunicia jakiejkolwiek przyjemnoci? albo czy atak
kolki jest przyjemnoci lub przykroci wedle tego, jak si nam spodoba na to patrze?
Rozdzia III
Rnica pomidzy usuniciem przykroci a pozytywn przykroci
Posuniemy to twierdzenie o krok dalej. Zaryzykujemy tez, e przykro i
przyjemno nic tylko nie s koniecznie zalene w swym istnieniu jedno od zmniejszenia lub
usunicia drugiego, lecz e w rzeczywistoci zmniejszenie lub ustanie przyjemnoci nie dziaa
tak, jak pozytywna przykro oraz e usunicie lub zmniejszenie przykroci bardzo mao
przypomina w skutkach pozytywn przyIII. Usunicie przykroci
37
jemno*. Pierwsze z tych twierdze zostanie, przypuszczam, znacznie chtniej uznane ni
drugie; poniewa jest nader oczywiste, e przyjemno, gdy dobiega kresu, pozostawia nas
niemal dokadnie tam, gdzie nas zastaa. Kady rodzaj przyjemnoci szybko nas zaspokaja, a
kiedy mija, zapadamy w obojtno albo raczej w agodny spokj zabarwiony miym
odcieniem poprzedniego wraenia. Przyznaje, e na pierwszy rzut oka nie jest wcale
oczywiste, i usunicie wielkiej przykroci nie przypomina przyjemnoci: ale przypomnijmy
sobie, w jakim stanie zastawalimy nasze umysy, gdymy uciekli grocemu
niebezpieczestwu, albo gdymy znaleli ulg od srogoci jakiego okrutnego blu. W takich
razach, jeli nie bardzo si myl, znajdowalimy nastrj naszych umysw w stanie bardzo
odlegym od tego, jaki towarzyszy obecnoci pozytywnej przyjemnoci; zastawalimy je

14

przejte powag i pod wraeniem poczucia zgrozy w jakim spokoju, na ktry pada cie
przeraenia. W takich razach wyraz oblicza i gest ciaa tak pasuj do tego stanu umysu, e
kady, choby nic zna przyczyny takiego wygldu, uznaby raczej, e jestemy w jakiej
opresji, ni e cokolwiek sprawia nam pozytywn przyjemno.
,
,
, 1
Iliada [w. 480482]
--------------------* Pan Locke uwaa, e usunicie lub ulenie przykroci traktowane Jest i dziaa jak
przyjemno, za utrata lub zmniejszenie przyjemnoci Jak przykro. Ten wanie pogld tu
rozwaamy. Rozwaania ks. II rozdz. 20, par. 16.
w przekadzie Fr. Ks. Dmochowskiego (ww. 269271);
Jako gdy kto zabije gwatownie czowieka,
38
Cz pierwsza
Ten niezwyky wygld czowieka, ktry wedle Homera wanie umkn nieuchronnemu
niebezpieczestwu, owo pomieszanie uczu strachu i zdumienia, jakimi napawa widzw,
bardzo mocno odmalowuje to, co my sami odczuwamy w cho troch podobnych do tej
sytuacjach. Gdy bowiem cierpimy od jakiej gwatownej emocji, umys w naturalny sposb
trwa w podobnym stanic po tym, gdy ju ustaa przyczyna, ktra najpierw j wywoaa.
Morze nadal gwatownie faluje po burzy; a kiedy ta pozostao grozy cakowicie ustpuje,
wraz z ni ustpuj te pobudzone burz namitnoci i umys powraca do swego zwykego
stanu obojtnoci. Krtko mwic, przyjemno (mam na myli wszystko, co jest
przyjemnoci z pozytywnej przyczyny czy to w wewntrznym wraeniu, czy to z
zewntrznego pozoru) nigdy, moim zdaniem, nic pochodzi z usunicia przykroci lub
niebezpieczestwa.
Rozdzia IV
Zadowolenie i przyjemno nawzajem sobie przeciwstawne
Ale czy dlatego powiemy, e usunicie przykroci lub jej zmniejszenie jest zawsze po
prostu przykre? Albo czy oznajmimy, e ustanie lub zelenie przyjemnoci zawsze jest samo
zwizane z przyjemnoci? Bynajmniej. Nie dowodz niczego ponad to, e, po pierwsze,
istniej
----------------------Przed zemst prawa w obce krainy ucieka,
Wszystkich zdumi w dom wszedszy, gdy schronienia da.
Burk przytacza po tekcie greckim przekad angielski Pope'a, zreszt niezupenie dosowny,
w ktrym stan, w jakim znajduje si szukajcy schronienia zabjca opisany jest w sposb
znacznie bardziej wielosowny (bez tchu, blady, przeraony) ni u Homera.
IV. Zadowolenie i przyjemno
39
przyjemnoci i przykroci pozytywnej i niezalenej natury; e, po drugie, uczucie, ktre jest
skutkiem ustania lub umniejszenia przykroci nie jest na tyle podobne do pozytywnej
przyjemnoci, by oba doznania uzna za jedno ani by miay wystpowa pod tym samym
mianem; e wreszcie, po trzecie, na tej samej zasadzie usuniecie luli ograniczenie
przyjemnoci jest niepodobne do pozytywnej przykroci. To pewne, e uczucie owo
(usunicie przykroci lub ulga w niej) ma w sobie co, co z istoty swej zgoa nie jest bolesne

15

ani przykre. Uczucie to, w wielu wypadkach tak mile, ale zawsze tak odmienne od pozytywnej przyjemnoci, nie ma adnej znanej mi nazwy, ale to nie przeszkadza, e jest nader
rzeczywiste i bardzo odmienne od wszystkich innych 1. Najoczywiciej kady rodzaj
satysfakcji czy przyjemnoci, w jakikolwiek sposb by nic oddziaywa, ma pozytywny
charakter w umyle tego, kto go doznaje. Oddziaywanie jest bez wtpienia pozytywne, ale
jego przyczyn moe by, a w tym. wypadku z pewnoci jest, pozbawienie czego. Bardzo
susznie wic powinnimy odrni jakim terminem dwie rzeczy tak odmiennej natury, jak
przyjemno, ktra jest ni po prostu i samodzielnie, od przyjemnoci, ktra nic moe istnie
inaczej, jak tylko w powizaniu i to w powizaniu z przykroci. Byoby to zaiste niezwyke,
gdyby te do-------------------------1
Literary Magazine", II 183: A jednak ustanie blu zba jest bez wtpienia przyjemnoci, z
jakiejkolwiek by to rozwaa strony; powoduje w umyle cig przyjemnych wyobrae,
takich jak satysfakcja z naszego obecnego stanu etc.; przyjemno jest rwnie pozytywna
wtedy, gdy bierze pocztek w umyle, jak te wtedy, gdy jest tam przekazana przez
przyjemne wraenia zmysowe. Podobnie ustanie przyjemnoci jest przykroci pozytywn,
tak jak nieobecno piknej kobiety, do ktrej jestemy przywizani etc. W rzeczywistoci
przykro i przyjemno mog trwa niezalenie od siebie a take wywoywa si
nawzajem". Patrz take The Monthy Review" (1757), XVI, 4745 n.
40
Cz pierwsza
znania, tak odmienne co do swych przyczyn i tak rne w skutkach, miay si ze sob myli
dlatego, e nieowiecony jzyk obj je t sam ogln nazw. Ilekro mam okazje mwi o
tym rodzaju przyjemnoci niesamodzielnej, nazywam j zadowoleniem (delight); bd si te
usilnie stara nic uywa tego sowa w adnym innym sensie. Uznaj, e nie uywa si
potocznie tego sowa w tym przypisanym mu znaczeniu, ale sdziem, e lepiej jest wzi
sowo ju znane i ograniczy jego znaczenie, ni wprowadza nowe, ktre zapewne nie
daoby si dobrze wcieli do jzyka. Nie powaybym si na najmniejsz zmian w naszych
sowach, gdyby nie zmuszaa mnie poniekd do tego natura jzyka, uksztatowanego raczej
do interesw ni do celw filozofii, oraz natura mego tematu, ktry wiedzie mnie przecie
tylko zwykym szlakiem mowy. Bd korzysta z tego przywileju z ca moliw rozwag.
Uywam wic sowa zadowolenie, by wyrazi doznanie, ktre towarzyszy usuniciu przykroci lub niebezpieczestwa, gdy za bd mwi o pozytywnej przyjemnoci, przewanie
bd j nazywa po prostu przyjemnoci.
Rozdzia V
Rado i smutek
Trzeba zauway, e ustpienie przyjemnoci oddziauje na umys w trojaki sposb.
Jeli przyjemno po prostu ustaje po stosownym okresie trwania, skutkiem
---------------------- Por. Dryden, Defence of the Epilogue (Mermaid Series 1949, I 220):
Jest jeszcze inny sposb wzbogacenia jzyka ..., jest nim uycie stw wystpujcych dotd
w znaczeniu powszechnie przyjtym w nowym znaczeniu".
V. Rado i smutek
41
jest obojtno, jeli zostaje nagle przerwana, powstaje niemile doznanie zwane
rozczarowaniem; jeli nastpuje tak cakowita utrata obiektu, e nie ma nadziei odzyskania
go, powstaje w umyle uczucie zwane smutkiem 1. Ot myl, e adne z tych uczu, nawet

16

smutek, ktre jest najgwatowniejsze, nie jest wcale podobne do pozytywnej przykroci.
Osoba, ktra pozwala, by to uczucie w niej narastao, pobaa jej, lubi j: nigdy tak natomiast
nie bywa w przypadku rzeczywistej przykroci, ktrej nikt nie znosi chtnie przez jaki
duszy okres czasu. Nie tak trudno zrozumie, e smutek mona znosi chtnie, cho nie jest
to bynajmniej proste przyjemne doznanie. Smutek to ma do siebie, e stale ukazuje oczom
swj obiekt, pokazuje go od najprzyjemniejszej strony, powtarza w najdrobniejszych nawet
szczegach wszystkie okolicznoci z nim zwizane, przywodzi kad poszczegln uciech,
rozwodzi si nad kad i odnajduje we wszystkich tysic nowych doskonaoci, nie do
zrozumianych przedtem; w smutku nadal nad wszystkim gruje przyjemno, za nasze
cierpienie w niczym nie przypomina absolutnej przykroci, ktra zawsze jest nienawistna i z
ktrej staramy si jak najprdzej otrzsn. W Odyssei Homera, obfitujcej w tak wiele
naturalnych i wzruszajcych obrazw, aden nie jest bardziej uderzajcy ni ten, w ktrym
Menelaus ukazuje nieszczsny los swoich przyjaci oraz mwi o tym, jak on sam. to
odczuwa. Przyznaje w istocie, e czsto pozwala sobie przerwa te melancholijne
rozmylania, ale zauwaa rwnie, e cho s melancholijne, sprawiaj mu przyjemno.
-------------------Ta definicja smutku" (grief) przypomina definicj sorrow u Locke'a (Rozwaania II rozdz.
XX 8, op. cit., s. 312).
42

Cz pierwsza


,
.

Rozdzia VI
O namitnociach zwizanych z dnoci do samozachowania
Wikszo idei zdolnych wywrze potne wraenie na umyle, czy to sprawiajc po
prostu przyjemno lub przykro, czy to jakie ich odmiany, mona waciwie sprowadzi do
dwu rodzajw: jedne zwizane s z samozachowaniem, drugie ze spoecznoci; wszystkie
nasze namitnoci nastawione s na to, by odpowiada celom jednego lub drugiego.
Namitnoci zwizane z samozachowaniem obracaj si przewanie wok przykroci i
niebezpieczestwa. Wyobraenia przykroci, choroby i mierci napeniaj umys silnymi
wzruszeniami przeraenia; natomiast ycie i zdrowie, cho dziki nim zdolni jestemy
odczuwa przyjemno, nie wywieraj takiego wraenia na kim, kto po prostu cieszy si
nimi. Zatem namitnoci zwizane z zachowaniem jednostki przy yciu obracaj si gwnie
wok przykroci oraz niebezpieczestwa i s najpotniejsze ze wszystkich.
Rozdzia VII
O wzniosoci
Cokolwiek zdolne jest w jakikolwiek sposb pobudza wyobraenia przykroci i
niebezpieczestwa, to znaczy naley
----------------------1
Czsto ich wszystkich bolenie opakuj, siedzc w tych naszych pokojach i na przemian
serce swe ciesz Izami, to je znw umierzam: prdko si czowiek przesyca zimnym alem.
Homer, Odyseja IV, 100103, przek. Jana Parandowskiego, 1953.

17

VII. O wzniosoci
43
do rzeczy strasznych, albo ich dotyczy, albo dziaa w sposb budzcy groz, jest rdem
wyniosoci, czyli wytwarza najsilniejsze uczucie, jakiego umys jest w stanie dozna 1.
Powiadam, najsilniejsze uczucie, poniewa twierdz, e wyobraenia przykroci s znacznie
potniejsze od tych, ktrych przysparza przyjemno. Ponad wszelk wtpliwo, cierpienia,
na jakie jestemy podatni, wywieraj znacznie wikszy skutek na ciao i umys ni wszelkie
przyjemnoci, jakie mgby wymyli najuczeszy sybaryta, ani jakimi umiaaby si cieszy
najywsza wyobrania oraz najzdrowsze i najsubtelniej wraliwe ciao. Ba, wtpi zgoa, czy
znalazby si cho jeden czowiek, ktry kupiby ywot peen najdoskonalszych satysfakcji za
cen zakoczenia go w torturach, jakimi sprawiedliwo tylko przez par godzin nkaa
nieszczsnego krlobjc we Francji2. Lecz tak jak przykro silniej dziaa
----------------------1
Literary Magazine", II 183: Z pewnoci jest to faszywa filozofia: Kleszcze, ktrymi
torturowano Ravaillaca, i oe tortur Damiensa mog wznieci przeraajce wyobraenia
strachu, nie mona jednak o nich rzec, aby przyczyniay si do wzniosoci. Poza tym
dlaczeg nasze inne uczucia miayby by wyczone? Czy wznioso nie moe czy si z
ambicj? By moe konsekwencj wanie tego uczucia zaszczepionego nam na skutek
mdroci naszego stwrcy, jest to, i moemy odczuwa wznioso, w takim stopniu, jak to
ma miejsce; w odczuwaniu zadowolenia z tego wszystkiego, co jest wspaniale; w
przekadaniu soca nad ojow wieczk; w postpie od tego, co wielkie, do jeszcze
wikszego moglimy wreszcie zatrzyma nasz wyobrani na tym, ktry jest najwyszym ze
wszystkich. I to jest by moe prawdziwe rdo wzniosoci, ktre zawsze wzrasta, gdy
odzywaj si takie nasze uczucia, jak strach, smutek, gniew, oburzenie, podziw, mio itd.
Wznioso podnosz najsilniejsze z tych uczu, lecz wspistnieje ona w kadym z nich".
2
Robert Franois Damiens (171457), ktry 5 stycznia 1757 r. dokona zamachu na
Ludwika XV, zosta skazany na mier, po poddaniu go torturom, przez powiartowanie (28
marca). Patrz F. Ravaisson, Archives de la Bastille, Pary 186691 XVI, 47380).
Egzekucja Damiensa zajmowaa
44
Cz pierwsza
ni przyjemno, tak samo wyobraenie mierci znacznie bardziej dotyka ni przykro;
bardzo mao bowiem jest .blw, choby najdotkliwszych, ktrych by si nic wolao od
mierci, bo zreszt to wanie, e uwaa si go za wysaca tej krlowej grozy stanowi o tym,
e bl, jeli wolno tak rzec, jest tym boleniejszy. Gdy niebezpieczestwo lub przykro zbyt
s natarczywe, niezdolne s do wywoania uczucia zadowolenia i s jedynie straszne, ale z
pewnej odlegoci i z pewnymi odmianami mog by i s urocze, jak tego co dzieli
dowiadczamy. Przyczyn tego postaram si z kolei zbada.
Rozdzia VIII
O namitnociach przynalenych spoecznoci
Drugi z rodzajw namitnoci, jakie wyrniam, wie si ze spoecznoci, ktra
moe by dwojaka. Po pierwsze, spoeczno pci, ktra odpowiada celom rozmnoenia i, po
wtre, bardziej oglna spoeczno, jak dzielimy z ludmi i z innymi zwierztami, a nawet
mona powiedzie, e w jaki sposb take ze wiatem nieoywionym. Namitnoci zwizane
z utrzymaniem jednostki zwracaj si wycznie ku przykroci i niebezpieczestwu; te, ktre
cz si z rozmnaaniem, maj swe rdo w zaspokojeniu i przyjemnociach; przyjemno
najbardziej bezporednio zwizana z tym celem jest ywa, ekstatyczna, gwatowna i zaiste
jest najwysz przyjemnoci zmysow. Mimo to brak tak wielkiej rozkoszy waciwie
wcale nie jest dokuczliwy i tylko wyjtkowo, jak sdz, daje si w ogle we znaki. Gdy

18

ludzie opisuj, jak trapi ich bl

-----------------wiele miejsca w czasopismach angielskich: por. Literary Magazine", II l14; Monthly
Review" (1757) XVII, 5778.
VIII. O namitnociach przynalenych spoecznoci
45
i niebezpieczestwo, mc rozpamituj przyjemnoci zdrowia ani zalet bezpieczestwa, by
biada nad ich utrat: zwracaj si cakiem ku rzeczywistym cierpieniom i okropnociom,
jakie znosz. Lecz gdy skary si porzucony kochanek, syszymy, jak rozwodzi si szeroko
nad przyjemnociami, ktrymi si cieszy albo mia nadziej si cieszy oraz nad
doskonaoci obiektu swych dz; pierwsze miejsce w jego umyle zawsze zajmuje strata 1.
Gwatowne skutki mioci, ktra nieraz wioda nawet do szalestwa, nie sprzeciwiaj si
regule, ktr staramy si ustanowi. Gdy czowiek dopuszcza, by jakie jedno wyobraenie
dugo zajmowao jego wyobrani, bywa, e opanowuje go ono tak zupenie, e stopniowo
ruguje niemal wszystkie inne i pokonuje kady zaktek umysu, ktry by si mu opiera.
Dowolne wyobraenie moe to sprawi, jak tego dowodzi nieskoczona rnorodno przyczyn sprowadzajcych szalestwo: ale to wiadczy co najwyej, e namitno miosna
zdolna jest wytworzy bardzo niezwyke skutki, a nie e niezwyke jej uczucia maj
cokolwiek wsplnego z pozytywn przykroci.
Rozdzia IX
Ostateczna przyczyna rolnicy pomidzy
namitnociami nalecymi do samozachowania oraz tymi, ktre dotycz spoecznoci pici
Ostateczna rnica pomidzy namitnociami dotyczcymi samozachowania a tymi, ktre
nakierowane s na rozmnoenie gatunku, dodatkowo zilustruje to, co powiedziano powyej:
sdz te, e warta jest wzmianki
------------------ W 1744 Burk pozostawa w zayej znajomoci z pewnym porzuconym kochankiem",
ktrego ta strata" doprowadzia w kocu do samobjstwa (Samuels, Early Life, s. 5052).
46
Cz pierwsza
rwnie sama przez si. Poniewa spenianie wszelkich naszych obowizkw zaley od tego,
czy yjemy, za spenia je wawo i sprawnie moemy tylko wtedy, gdy jestemy zdrowi,
bardzo silnie porusza nas wszystko, co zagraa utrat jednego lub drugiego; poniewa jednak
nie po to nas uczyniono, bymy poprzestali na yciu i zdrowiu, prostemu korzystaniu z nich
nie towarzyszy adna rzeczywista przyjemno, bo gdyby to nas zadowalao, oddalibymy si
lenistwu i nierbstwu. Z drugiej strony pomnaanie ludzkoci jest wielkim zadaniem i trzeba,
by jaka wielka zachta oywiaa ludzi do jego speniania. Towarzyszy mu wic ogromna
przyjemno; poniewa jednak nic ma to by zgoa nasze stae zajcie, nic przystoi, by brak
tej przyjemnoci wiza si z jak znaczn przykroci. Godna uwagi jest rnica w tej
mierze pomidzy ludmi a zwierztami. Ludzie s stale do jednakowo skonni do
przyjemnoci miosnych, bo kieruj si rozumem co do czasu i sposobu pofolgowania im.
Gdyby z braku tej satysfakcji powstawaa jaka znaczna przykro, obawiam si, e
rozumowi bardzo trudno przyszoby peni swoj sub. Natomiast zwierzta, posuszne
prawom, w ktrych wypenianiu ich wasny rozum bierze bardzo may udzia, maj swoje
okrelone pory; by moe wwczas odczucie braku jest bardzo dotkliwe, bowiem cel musi
zosta speniony wanie wwczas, albo wcale, moe nawet nigdy, skoro skonno powraca,
dopiero gdy nadejdzie odpowiednia pora.

19

Rozdzia X
O piknie
Namitno, ktra czy si po prostu z rozmnaaniem jako takim, jest jedynie dz;
wida to u zwierzt, ktrych namitnoci s prostsze i ktre bardziej bezporednio
X. O piknie
47
od nas ubiegaj si o spenienie swoich przeznacze. Wrd podobnych sobie przestrzegaj
jedynie rnicy pci. To prawda, e kade przedkada wasny gatunek nad wszystkie inne.
Sdz jednak, e upodobanie to nie wynika z adnego poczucia pikna, jakie miayby odnajdywa we wasnym gatunku, jak to przypuszcza pan Addison, ale z jakiego odmiennego
prawa, ktremu podlegaj, jak o tym susznie moemy wnioskowa std, e wrd tych
obiektw, do ktrych ograniczaj je bariery ich gatunkw, nie czyni adnego wyranego
wyboru. Tymczasem czowiek, ktry jest stworzeniem przystosowanym do hardziej
rnorodnych i zawilszych stosunkw, czy z namitnoci ogln wyobraenie pewnych
jakoci spoecznych, dziki ktrym apetyt wsplny jemu i wszystkim innym zwierztom
nabiera wybrednoci i ogady; skoro za nie na to jest przeznaczony, by y bez opamitania,
wypada, by co stanowio o jego upodobaniu i utrwalio wybr; w oglnoci powinna to by
jaka jako zmysowa, jako e nic innego nie potrafi lak szybko, z rwn moc i tak
niechybnie spowodowa takiego skutku. Zatem obiektem, tej mieszanej namitnoci, ktr
nazywamy mioci, jest pikno pci. Ludzie czuj pocig do pci w ogle, poniewa jest to
pe, na mocy powszechnego prawa natury, ale poszczeglne osoby pocigaj ich dziki
osobistemu piknu. Nazywam pikno jakoci spoeczn, bo kobiety i mczyni oraz nie
tylko oni, lecz take inne zwierzta (a jest takich wiele) napawaj nas uczuciami czuoci i
upodobania ku sobie, gdy czerpiemy rado i przyjemno z ich ogldania; lubimy mie je w
pobliu i chtnie nawizujemy z nimi pewnego rodzaju zwizek, chyba e sprzeciwiaj si
temu wane
------------------ Spectator" Nr 413.
48
Cz pierwsza
powody. Ale w jakim celu zostao to tak urzdzone, w wielu wypadkach nie potrafi odkry,
bowiem nie wikszy widz powd do zwizku pomidzy czowiekiem a poszczeglnymi
zwierztami ozdobionymi w tak zajmujcy sposb, ni pomidzy nim. a niektrymi innymi,
ktrym cakowicie brak tej zalety, albo ktre j posiadaj w daleko sabszym, stopniu. By
moe jednak, e opatrzno uczynia take i t rnic majc na widoku jaki wielki cel, cho
nie moemy dostrzec wyranie, jaki by mia by, jako e jej mdro nie jest nasz
mdroci, ani jej drogi naszymi.
Rozdzia XI
Spoeczno i samotno
Drugi dzia spoecznych namitnoci obejmuje te, ktre su spoecznoci w ogle.
Co si ich tyczy, stwierdzam, e spoeczno, po prostu jako spoeczno, bez adnych
szczeglnych zalet, nie dostarcza adnej pozytywnej przyjemnoci, ale absolutna i cakowita
samotno, to znaczy cakowite i stae wykluczenie z wszelkiej spoecznoci, jest niemal
najwiksz pozytywn przykroci, jak si da pomyle. Zatem szal pomidzy
przyjemnoci spoecznoci w ogle, a przykroci absolutnej samotnoci przewaa
wyobraenie przykroci. Jednake przyjemno, jaka pynie z jakiego konkretnego

20

spoecznego obcowania, bardzo znacznie przewysza nud spowodowan brakiem tej akurat
radoci, tak e najsilniejsze doznania, zwizane z nawyknieniami konkretnej spoecznoci s
doznaniami przyjemnymi. Dobra kompania, ywa rozmowa i uroki przyjani napeniaj
umys wielk przyjemnoci; chwilowa samotno, z drugiej strony, sama jest mia. Moe
XI. Spoeczno i samotno
49
dowodzi to, e jestemy stworzeniami przeznaczonymi nic tylko do dziaania, lecz i do
kontemplacji, podobnie jak poprzednia obserwacja pozwala ujrze, e ywot cakowicie
samotny przeczy celom naszego bytowania, skoro sama mier jest wyobraeniem niewiele
bardziej przeraliwym.
Rozdzia XII
Wspodczuwanie, naladowanie i ambicja
Namitnoci owe, objte mianem spoecznych, s zoonej natury i rozgaziaj si w
rnorodne formy zgodnie z rnorodnoci tych celw, jakim w wielkim acuchu
spoecznoci maj suy. Trzy gwne ogniwa tego acucha, to wspodczuwanie,
naladowanie i ambicja.
Rozdzia XIII
Wspodczuwanie
Wanie pierwsza z tych namitnoci pozwala nam wnika w sprawy innych,
wzrusza si wraz z nimi i nigdy nie poprzestawa na roli obojtnego widza wobec adnej
rzeczy, jak ludzie mog czyni lub znosi. Bowiem wspodczuwanie trzeba uzna za rodzaj
przeniesienia, dziki ktremu stawiamy siebie na miejscu innego czowieka i pod wieloma
wzgldami odczuwamy tak samo, jak on, tak e namitno ta moe bd to by udziaem
tych, ktrych natura dotyczy samozachowania i zasadzajc si na przykroci, moe by
rdem wzniosoci, bd te moe obraca si wok wyobrae przyjemnych i wwczas
ich moe dotyczy, nie przeczc niczemu,
50
Cze pierwsza
co powiedziano o upodobaniach spoecznych, czy to dotyczcych spoecznoci w ogle, czy
te tylko jakich jej konkretnych odmian. Gwnie dziki tej zasadzie poezja, malarstwo i
inne sztuki budzce wzruszenie przelewaj swe namitnoci z jednej piersi w drug i zdolne
s zaszczepi urok niedoli nieszczciu i nawet mierci. Dobrze wiadomo, e przedmioty,
ktre szokowayby w rzeczywistoci, w tragicznych i innych temu podobnych
przedstawieniach s rdem przyjemnoci bardzo wysokiego rodzaju. Uznano ten fakt i sta
si on przyczyn wielu rozwaa. Przyjemno t przypisuje si z reguy, po pierwsze, uldze,
jak nam sprawia myl, e tak smutna opowie jest niczym wicej ni zmyleniem oraz, po
wtre, kontemplacji naszej wasnej wolnoci od za, ktrego przedstawienie ogldamy.
Obawiam si, e w dociekaniach tego rodzaju nazbyt powszechnie zwyko si upatrywa w
pewnych wnioskach wadzy rozumu tyczcych przedstawianych nam przedmiotw przyczyn
uczu, ktre bior si po prostu z naszych mechanizmw cielesnych albo z naturalnego
nastawienia ustroju naszych umysw; co do mnie, to myl, e rozum bynajmniej nic tak
rozlegy wywiera wpyw na powstawanie naszych namitnoci, jak si zazwyczaj mniema.
Rozdzia XIV
Skutki wspodczuwania cudzych strapie
Aby zbada w naleyty sposb to, co dotyczy skutkw tragedii, musimy najpierw

21

rozway, jak poruszaj nas uczucia naszych blinich, gdy s naprawd strapieni.
-------------------1
Por. Arystoteles, Poetyka IV, XIV; Addison, Spectator" Nr 418.
XIV. Skutki wspodczuwania
51
Jestem przekonany, e prawdziwe nieszczcia i cierpienia innych wywouj u nas uczucie
zadowolenia, i to niemae; bo bez wzgldu na to, jakim to wzruszenie si wydaje, skoro nie
odstrcza nas od takich obiektw, lecz przeciwnie, skania nas ku nim i zatrzymuje przy nich,
to przecie, jak pojmuj, kontemplowanie ich musi by w jaki sposb zadowalajce czy
przyjemne. Czy nie czytamy prawdziwych opisw tego rodzaju scen z tak sam
przyjemnoci, co romanse i poematy, w ktrych wydarzenia s zmylone? Rozkwit adnego
cesarstwa, ani wielko adnego krla nic potrafi w lekturze tak mao wzruszy, jak upadek
pastwa macedoskiego i strapienie jego nieszczsnego wadcy. Taka katastrofa rwnie nas
ujmuje w historii, jak zniszczenie Troi w opowieci. Nasze uczucie zadowolenia z tego
rodzaju przypadkw podnosi si bardzo znacznie, jeli ten, kto cierpi, jest jak znakomit
osobistoci, ktr pogra niegodziwy los. Scypion i Katon s szlachetnymi postaciami, ale
gwatowna mier drugiego i upadek wielkiej sprawy, ktrej sprzyja, o wiele gbiej nas
poruszaj ni zasuone triumfy i nieprzerwane powodzenie pierwszego, bowiem groza jest
namitnoci, ktra zawsze wytwarza uczucie zadowolenia, jeli nie jest zbyt natarczywa, za
alowi towarzyszy przyjemno, bo powstaje on z mioci i spoecznego afektu. Wszdzie,
gdzie natura uksztatowaa nas do jakiego dziaania, namitnoci, ktra nas do niego
nakania, towarzyszy jakie uczucie zadowolenia lub przyjemno, jakikolwiek byby jej cel i
przedmiot; i tak skoro nasz Stwrca postanowi, e ma nas jednoczy wi wspodczuwania,
wzmocni t wi proporcjonalnym uczuciem
---------------------1
Uywajc sowa: sprawa" Burk mg mie w pamici synny wiersz Lukana: Victrix causa
deis placuit, sed victa Catoni (Pharsalia I 128).
52
Cz pierwsza
zadowolenia, a najwicej tam, gdzie oddwik uczuciowy jest najpotrzebniejszy, w cudzych
strapieniach. Gdyby ta namitno bya po prostu przykra, omijalibymy najstaranniej
wszystkie osoby i miejsca, ktre mogyby j wzbudzi, jak to w istocie czyni niektrzy, co
tak daleko zaszli w ospaoci, e nie cierpi adnych silnych wrae. Ale z wikszoci
ludzkoci rzecz ma si zgoa inaczej; na nic nie patrzymy rwnie gorliwie, jak na jakie niezwyke i dotkliwe nieszczcie, tak e niedola, czy to gdy ogldamy j przed sob, czy gdy
zwracamy na ni oczy w przeszo, zawsze przejmuje nas uczuciem zadowolenia. Nie jest to
zadowolenie czyste, lecz stopione z niemaym zakopotaniem. Zadowolenie, jakie takie
rzeczy sprawiaj, przeszkadza nam omija sceny niedoli, za odczuwana przykro skania
nas, bymy szukali ulgi dla siebie niosc ulg cierpicym; a wszystko to zanim w ogle
zaczynamy rozumowa, dziki instynktowi, ktry wiedzie nas ku swoim wasnym celom, bez
naszego wspuczestnictwa.
Rozdzia XV
O skutkach tragedii
Tak jest z prawdziwymi nieszczciami. Strapienia naladowane rni si tylko
przyjemnoci, ktra jest skutkiem naladowania; gdy nigdy nie jest ono cakiem doskonae,
lecz zawsze postrzegamy, e jest naladowaniem i na tej zasadzie sprawia nam ono pewn
przyjemno. Zreszt w niektrych razach tyle lub wicej std jej czerpiemy, co z samej

22

rzeczy. Mimo to mniemam przecie, e bardzo bymy si omylili, gdybymy jak

znaczniejsz cz naszego zadowolenia z tragedii przypisywali okolicznoci, e jest ona
uud, a to, co przedstawia, nie istnieje
XV. O skutkach tragedii
53
naprawd. Im bardziej przyblia si do rzeczywistoci, im wicej oddala od nas wszelk myl
o fikcji, tym doskonalsza jest jej moc. Ale jakakolwiek by ta moc bya, zawsze jest daleko
sabsza od tego, co zostao przedstawione. Wybierzcie dzie na przedstawienie najbardziej
wzniosej i wzruszajcej spord naszych tragedii, naznaczcie najulubieszych aktorw,
poczcie najwiksze wysiki poezji, malarstwa i muzyki, a kiedy zbierzecie widzw, niech
wanie w momencie, gdy ich umysy bd napite oczekiwaniem, zostanie oznajmione, e na
przylegym placu ma si oto odby egzekucja przestpcy stanu wysokiej rangi1; pustka w
teatrze w jednej chwili pokae stosunkow sabo sztuk naladowczych i obwieci triumf
rzeczywistego wspodczuwania. Sdz, e ten pogld, jakoby rzeczywisto sprawiaa nam
po prostu przykro, za zadowolenie mielibymy znajdowa w jej przedstawieniu, bierze si
std, e niedostatecznie odrniamy to, czego bymy za nic nie chcieli czyni, od tego, co
nader chtnie bymy ogldali, gdyby si przydarzyo. Sprawia nam zadowolenie ogldanie
rzeczy, ktrych mao e bymy nic czynili, ale ktre najserdeczniej pragnlibymy odwrci.
Myl, e nic ma czowieka tak niezwykle zoliwego, iby pragn widzie t szlachetn
stolic, dum Anglii i Europy, zniszczon przez poar lub trzsienie ziemi, choby sam
pozostawa w najwikszej odlegoci od niebezpieczestwa2. Ale przypumy, e
------------------1
Przykad Burke'a by najprawdopodobniej wywoany przez powszechne zainteresowanie
egzekucj Lorda Lovata (9. IV. 1747 r.). Sam Burke by dokadnie poinformowany o
szczegach procesu i egzekucji: 28 kwietnia w Klubie" Trinity College odbya si dyskusja
po przemwieniu Przewodniczcego Williama Dennisa na ten temat (Patrz Samuels, Early
Life, s. 231).
2
Prawdopodobnie jest to aluzja do dwu trzsie ziemi, jakie miay miejsce w Londynie w
dniu 8 lutego i 8 marca 1750 r., i do powszechnej ucieczki z miasta spowodowanej przez
wrb, jakoby Londyn mia by
54
Cz pierwsza
taki fatalny wypadek by si zdarzy, jakie rzesze toczyyby si zewszd, by oglda ruiny, a
wrd nich ilu takich, ktrzy nigdy by si nic pokwapili obejrze Londyn w jego chwale. Nic
jest te wcale tak, by zadowolenie czy to z rzeczywistych, czy zmylonych strapie zabezpieczao przed nimi; we wasnym umyle niczego takiego nie potrafi znale. Pojmuj, e
bd ten jest wynikiem pewnego sofizmatu, ktrym si nas czsto okamuje; powstaje on std,
e nie odrniamy tego, co w istocie jest warunkiem niezbdnym, bymy w ogle mogli co
czyni lub znosi, od tego, co jest przyczyn jakiego szczeglnego aktu. Warunkiem
niezbdnym tego, aby kto mnie zabi mieczem jest, abymy przedtem obaj byli ywi, a
przecie byoby absurdem rzec, i to, e obaj bylimy przy yciu, byo przyczyn jego
zbrodni i mojej mierci. To pewne wic, e jest rzecz absolutnie konieczn, aby moje ycie
nie byo akurat wystawione na aden szwank, jeeli mam czerpa zadowolenie z cudzych
cierpie, rzeczywistych czy wyobraonych, a zreszt z jakiejkolwiek rzeczy i dla dowolnej
przyczyny. Ale te sofizmatem jest utrzymywa dlatego, e przyczyn mojego zadowolenia
czy to wwczas, czy kiedykolwiek jest owo bezpieczestwo. Nikt, jak sdz, nie wykryby
we wasnym umyle takiej przyczyny satysfakcji; ba, przecie potrafimy wspczu innym,
gdy sami cierpimy, jeli tylko bl nie jest zbyt ostry i nic bezporednio nic grozi naszemu

23

yciu, a czsto wtedy wanie najbardziej, gdy rozczula nas wasna dolegliwo; patrzymy z
alem nawet na takie strapienia, jakie sami zgodzilibymy si znosi.
------------------cakowicie zniszczony w dalszym trzsieniu ziemi zapowiedzianym na 8 kwietnia (Patrz
Gentlemans Magazine" (1750) XX, 184; Dixon Wecter, The Missing Years in Burke's
Biography, MPLA L III, 1102 n. 2).
XVI. Naladowanie
55
Rozdzia XVI
Naladowanie
Drug namitnoci przynalen spoecznoci jest naladowanie albo, jeli wolicie,
ch naladowania i zatem przyjemno z niego. Ta namitno ma prawie t sam
przyczyn, co wspodczuwanie. Bowiem podobnie, jak wspodczuwanie kae nam
zajmowa si wszystkim, co ludzie czuj, tak samo to doznanie popycha nas do powtarzania
wszystkiego, co robi; wobec tego naladowanie i wszystko, co do niego naley, daje nam
przyjemno samo przez si, bez adnej interwencji wadzy rozumowej, ale tylko dziki
naszemu naturalnemu ustrojowi, ktry opatrzno uksztatowaa w taki sposb, bymy
znajdowali przyjemno lub zadowolenie, zgodnie z natur przedmiotu, we wszystkim, co si
wie z celami naszego istnienia. Uczymy si wszystkiego znacznie bardziej przez naladowanie ni dziki wskazaniom, a t drog nabywamy wiedz nie tylko skuteczniej, ale i
przyjemniej. Ksztatuje to nasze maniery, nasze pogldy, nasze ywoty. Jest to jedna z
najsilniejszych wizi spoecznych, rodzaj wzajemnej ulegoci, z jak wszyscy ustpuj przed
innymi, cho nie tylko nie przymuszaj si do tego, lecz wszystkim to niezmiernie pochlebia.
Tu wanie spoczywa jeden z gwnych fundamentw mocy malarstwa i wielu innych sztuk
przyjemnych. Poniewa za dla swego wpywu na nasze maniery i namitnoci tak wielkie
ma to znaczenie, sprbuj ustanowi regu, ktra pouczy nas ze znaczn pewnoci, kiedy
dziaanie sztuk przypisa mamy jedynie naladowaniu albo naszemu upodobaniu do
zrcznoci naladowcy, a kiedy wspodczuwaniu, czy te jakiej innej przyczynie dziaajcej
w poczeniu z nim. Kiedy przedmiot przedstawiony w poezji lub malarstwie jest
56
Cze pierwsza
taki, e nie budzi pragnienia, by go oglda w rzeczywistoci, to mog by pewny, e jego
moc oddziaywania w poezji lub malarstwie pochodzi z potgi naladowania, a nic z adnej
przyczyny nalecej do samej rzeczy. Tak jest z wikszoci utworw, ktre malarze
nazywaj martw natur. Na nich chaupka, sterta mierzwy, najmarniejsze i najzwyczajniejsze
przybory kuchenne potrafi sprawi nam przyjemno. Ale jeli obiekt obrazu lub poematu
jest taki, e bieglibymy zaraz go oglda, gdyby by rzeczywisty, jakkolwiek dziwaczne by
sprawia wraenie sw treci, moemy przy tym obstawa, e taki poemat lub obraz bardziej
zawdzicza sw moc naturze samej rzeczy ni prostemu efektowi naladowania lub
podziwowi dla zrcznoci najdoskonalszego choby naladowcy. Arystoteles omwi w
Poetyce znaczenie naladownictwa tak wyczerpujco, e dalsze rozwaanie tego tematu staje
si waciwie zbyteczne 1.
Rozdzia XVII
Ambicja
Cho naladowanie jest jednym z wielkich narzdzi, jakich uywa opatrzno, by
doprowadzi nasz natur do doskonaoci, to przecie gdyby ludzie oddali si naladowaniu
cakowicie, gdyby kady postpowa jak drugi i tak dokoa przez wieczno, to atwo

24

dostrzec, e nic mogoby powsta wrd nich adne ulepszenie. Ludzie musieliby, jak
zwierzta, pozosta tacy sami na kocu, jacy s dzisiaj i jacy byli na pocztku wiata. Aby
temu zapobiec, Bg zaszczepi czowiekowi uczucie ambicji oraz zadowolenie z kontemplacji
wasnej wy------------------1
Poetica, IV et passim.
XVII. Ambicja
57
szci nad blinimi w czymkolwiek, co uchodzi wrd nich za cenne. To ta namitno
popycha ludzi do wszystkich, jakie widzimy, sposobw wywyszania si i sprawia, xc tak
bardzo przyjemne jest wszystko, co wzbudza w czowieku wyobraenie takiego wyrnienia.
Tak jest ona silna, e dziki niej ludzie bardzo nieszczliwi znajdowali pociech w tym, e
gruj nieszczciem, to pewne za, e gdy nie moemy si wyrni niczym doskonaym,
zaczynamy szuka zadowolenia w jakich szczeglnych sabostkach, szalestwach lub
uomnociach tego lub innego rodzaju. Na tej to zasadzie pochlebstwo jest tak powszechne,
bo nie jest ono niczym innym ni tym, co wzbudza w umyle czowieka wyobraenie
przewagi, ktrej nic posiada. Ot cokolwiek, susznie czy niesusznie, sprzyja podniesieniu
opinii o samym sobie, niejako rozpiera czowieka i stwarza poczucie triumfu, co jest
szczeglnie wdziczne dla ludzkiego umysu, za to uczucie nigdy nie daje si lepiej odczu
ani nie jest mocniejsze, ni gdy bez niebezpieczestwa stykamy si z obiektami budzcymi
groz, jako e umys zawsze roci dla siebie jak cz dostojestwa i wagi rzeczy, ktre
kontempluje. Std pochodzi to, co zauway Longinos o owej chwale i poczuciu wewntrznej
wielkoci, jakimi napeniaj czytelnika wszystkie te fragmenty z poetw i mwcw, ktre s
wzniose; kady czowiek musia to samo w takich razach odczu.
Rozdzia XVIII
Rekapitulacja
Sprowadmy wszystko, co powiedziano, do kilku wyranych punktw. Namitnoci,
ktre nale do samo---------------- O wzniosoci, VII.
58
Cz pierwsza
zachowania, obracaj si wok przykroci i niebezpieczestwa; s po prostu przykre, kiedy
ich przyczyny dotykaj nas bezporednio; przynosz zadowolenie, kiedy mamy wyobraenie
przykroci lub niebezpieczestwa nie bdc samemu w takich okolicznociach; tego zadowolenia nie nazywam przyjemnoci, bowiem zwraca si ku przykroci i poniewa zaiste
rni si od wszelkiego wyobraenia pozytywnej przyjemnoci. Cokolwiek to zadowolenie
budzi, nazywam wyniosoci. Namitnoci nalece do samozachowania s najsilniejsze ze
wszystkich.
Druga grupa namitnoci, gdy si je klasyfikuje ze wzgldu na ich ostateczn
przyczyn, to te zwizane ze spoecznoci. S dwa rodzaje spoecznoci. Pierwsza, to
spoeczno pci. Namitno, ktra do niej naley, nazywa si mioci i zawiera w sobie
przymieszk dzy; jej obiektem jest pikno kobiet. Druga, to wielka spoeczno ludzi i
wszystkich innych stworze. Namitno jej podporzdkowana rwnie nazywa si mioci,
ale nie ma. przymieszki dz, za jej obiektem jest pikno, ktr to nazw bd stosowa do
wszystkich tych jakoci rzeczy, ktre wzbudzaj w nas wzruszenie i czuo, albo jak inn
namitno najbardziej do tych zblion. Namitno mioci wyrasta z pozytywnej

25

przyjemnoci i, jak wszystko, co z przyjemnoci pochodzi, moe si zgodzi z nastrojem

niepomylnym, a to wwczas, gdy wyobraenie obiektu zostaje wzbudzone w umyle jednoczenie z wyobraeniem o jego nieodwoalnej utracie. Tego mieszanego uczucia
przyjemnoci nie nazwaem przykroci, poniewa zwraca si ku rzeczywistej przyjemnoci i
poniewa zarwno co do swej przyczyny, jak i co do skutkw jest cakowicie odmiennej
natury.
Zaraz po tej namitnoci oglnej, jak ywimy ku
XVIII. Rekapitulacja
59
spoecznoci, w ramach ktrej wyborem naszym kieruje przyjemno, jak znajdujemy w
obiekcie, najwikszy zasig ma namitno w tej grupie szczeglna, zwana
wspodczuwaniem. Ta znw tak dziaa, e stawia nas na miejscu drugiego w jakichkolwiek
by by okolicznociach i sprawia, e odczuwamy podobnie jak on, tak e moe ona zwraca
si czy to ku przykroci, czy przyjemnoci, jak tego wymaga okazja, ale z modyfikacjami
wspomnianymi w niektrych przykadach w rozdziale II.
Rozdzia XIX
Zakoczenie
Sdziem, e prba metodycznego uporzdkowania niektrych naszych gwni ej
szych namitnoci stanowi bdzie dobre przygotowanie do badania, jakie zamierzamy
przeprowadzi w niniejszej rozprawie. Namitnoci, ktre wymieniem, to prawie wszystkie,
ktrych rozwaenie moe by potrzebne dla naszego obecnego zamysu, cho rnorodno
ich jest wielka i godna uwanego zbadania we wszystkich swych odmianach. lin gruntowniej
wnikamy w ludzki umys, tym silniejsze wszdzie znajdujemy lady mdroci tego, ktry go
stworzy. Jeli rozpraw o uytku czci ciaa mona uwaa za hymn na cze Stwrcy, to w
opisie uytku namitnoci, ktre s organami umysu, nie moe brakowa jego chway, on te
nam, przysparza tej szlachetnej i niezwyczajnej jednoci wiedzy i podziwu, ktrej
racjonalnemu umysowi dostarczy potrafi jedna tylko kontemplacja dzie nieskoczonej
mdroci; natomiast jemu przypisujc wszystko, co w nas odnajdujemy susznego, dobrego
czy piknego, odkrywajc jego moc i mdro nawet w naszych sabociach
60
Cz pierwsza
i niedostatkach, cze tym jego przymiotom oddajc, gdziekolwiek je jasno ujrzymy i
wielbic ich gbi tam, gdzie gubimy si w naszych poszukiwaniach, moemy by
dociekliwi bez natrctwa i dumni bez pychy; moemy zosta dopuszczeni, e si omiel tak
rzec, do rady Wszechmocnego przez to, e rozwaamy jego dziea. Doskonalenie umysw
winno by gwnym celem wszelkich naszych bada, czego jeli w jakiej mierze nie
speniaj, bardzo mao s dla nas warte. Ale prcz tego wielkiego celu rozwaenie gwnych
podstaw naszych namitnoci wydaje mi si zgoa konieczne dla wszystkich tych, ktrzy
pragnliby na nie oddziaywa w oparciu o solidne i pewne zasady. Nie wystarczy zna ich w
oglnoci; aby na nie subtelnie wpywa lub aby waciwie sdzi jakiekolwiek dzieo majce
na nie wywiera wpyw, musimy cile zna granice, do ktrych siga wadza kadej z nich,
musimy przeledzi ca rozmaito ich dziaa i nieustpliwie siga do najgbszych i
zdawaoby si niedostpnych zaktkw ludzkiej natury,
Quod latet arcana non enarrabile fibra1.
Bez tego wszystkiego czowiek jest w stanie czasem nabra mglistego przekonania o
prawdzie swego dziea, ale nie moe nigdy pozyska pewnej i zdecydowanej reguy, ktr by
si kierowa, ani nie umie sprawi, aby jego twierdzenia byy dostatecznie jasne dla innych.
Poeci, mwcy, malarze i ci, ktrzy uprawiaj inne gazie sztuk wyzwolonych, czyni to z

26

penym powodzeniem w swoich poszczeglnych dziedzinach bez takiej

-----------------1 To, co kryje si we wntrzu, niemoliwe do wypowiedzenia. Persjusz, Satyry V 29.
XIX. Zakoczenie
61
wiedzy krytycznej i nadal tak bdzie, podobnie jak rzemielnicy robi, a nawet wynajduj
wiele maszyn nie znajc dokadnie zasad, ktre nimi rzdz. Jest to, twierdz, rzecz cakiem
zwyka, e bdzi si w teorii, a postpuje susznie w praktyce i na szczcie tak jest. Ludzie
wiedzeni uczuciem czsto dziaaj trafnie, lecz ci sami ludzie potem myln si kieruj zasad
w rozumowaniu o nim; poniewa jednak nie mona adn miar unikn prb takiego
rozumowania, a rwnie niemoliwe jest zapobieenie temu, by miao pewien wpyw na nasz
praktyk, z pewnoci warto sobie zada trud, by byo suszne i wsparte na pewnym
dowiadczeniu. Mona by si spodziewa, e sami artyci powinni nam by najpewniejszymi
przewodnikami, ale oni zbyt s zajci praktyk, za filozofowie uczynili niewiele, co za
uczynili, to przewanie majc na widoku swoje wasne schematy i systemy; co za do tych,
ktrych si nazywa krytykami, to na og poszukuj oni zasady sztuk nic tam, gdzie naley,
bo wrd poematw, obrazw, rycin, posgw i budowli. Jednake sztuka zgoa nie moe
dostarczy regu, ktre sztuk czyni. To jest moim zdaniem powd, e artyci w ogle, za
poeci przede wszystkim ograniczaj si do tak ciasnego krgu naladujc zawsze raczej siebie
nawzajem ni natur i to od tak zamierzchej staroytnoci, e nie sposb powiedzie, kto da
pierwszy wzr. Krytycy id za nimi i dlatego s mao warci jako przewodnicy. Kiepsko tylko
mog wszak sdzi o czymkolwiek, jeli mierze to wycznie jego wasn miar. Prawdziwa
miara sztuk jest w mocy kadego czowieka, za swobodna obserwacja najzwyklejszych,
czasem najndzniej szych rzeczy w naturze da najprawdziwsze wiato tam, gdzie najwiksza
uczono i pracowito, jeli lekceway tak obserwacj, musi pozostawi nas w ciemnoci,
albo co gorsza bawi
62
Cz pierwsza
nas i zwodzi wiatami faszywymi. Znale si raz na waciwej drodze jest niemal
wszystkim, co decyduje o badaniu. Przyznaj, e bardzo niewiele znacz moje obserwacje
same przez si i nigdy bym si nie sili, by je przetrawi, a tym mniej bym si odway je
ogasza, gdybym nie by przekonany, e nic bardziej nie sprzyja upadkowi wiedzy, ni gdy
si jej pozwala trwa w zastoju. Wody wiedzy trzeba mci, by mogy objawi swe zalety.
Kto wykracza poza powierzchni rzeczy, choby sam si myli, przecie oczyszcza drog dla
innych i moe mu si uda nawet wasnymi bdami posuy sprawie prawdy. W nastpnych
czciach bd bada, jakie rzeczy powoduj w nas uczucia wzniosoci i pikna, tak jak w tej
rozwaaem same te uczucia. O jedno tylko prosz, by adna cz tej rozprawy nie bya
sdzona sama i niezalenie od pozostaych; zdaj bowiem sobie spraw, e uoyem swoje
materiay nie tak, by ostay si prbie podchwytliwego sporu, lecz dla trzewej, a nawet
pobaliwej analizy, i e nie w kadym punkcie s wyposaone w or potrzebny do walki, do
zderzenia si, ale s raczej przeznaczone dla tych, ktrzy pragn w spokoju powita prawd.
s. 63
CZ DRUGA
Rozdzia I
O namitnoci, ktrej przyczyn jest wznioso
Namitnoci, ktr powoduj rzeczy naturalnie wielkie i wzniosie, gdy przyczyny te

27

dziaaj najpotniej, jest zdumienie, za ono jest tym stanem duszy, w ktrym wszystkie jej
poruszenia zostaj zawieszone, a do tego dochodzi pewien stopie zgrozy*. W takim
wypadku umys jest tak cakowicie wypeniony swoim obiektem, e nie moe zaj si
adnym innym, ani tym samym rozumowa na temat lego obiektu, ktry go opanowa. Std
wanie pochodzi wielka moc wzniosoci, e nic tylko nie jest wytworem naszych
rozumowa, ale je wyprzedza i gna nas z nieodpart si. Zdumienie, jak powiedziaem, jest
efektem wzniosoci w jej najwyszym nateniu; skutki poledniejsze, to podziw, cze i
szacunek.
Rozdzia II
Trwoga
adna namitno nic odziera umysu rwnie skutecznie ze wszystkich jego wadz
dziaania i mylenia, co strach**. Bowiem strach jest uzmysowieniem przykroci lub mierci,
--------------------* Cz I, rozdziay 3, 4, 7.
** Cz 4, rozdziay 3, 4, 5, 6.
64
Cz druga
dziaa wic w sposb podobny do rzeczywistej przykroci. Cokolwiek zatem wydaje si
straszne dla wzroku, jest rwnie wzniose, niezalenie od tego, czy taka przyczyna trwogi
jest czy nie jest ogromnych rozmiarw; nie sposb bowiem zlekceway ani potraktowa ze
wzgard niczego, co mogoby by niebezpieczne. Jest wiele zwierzt, ktre bynajmniej nic s
due, a jednak zdolne s budzi wyobraenie wzniosoci, poniewa uwaa si je za budzce
trwog, np. mije i jadowite zwierzta niemal wszystkich gatunkw. Gdy za rzeczom o
wielkich rozmiarach przydamy ponadto wyobraenie trwogi, zdaj si bez porwnania
wiksze. Rozlegy szmat paskiej rwniny nic jest przecie czym bahym, widok taki moe
by rwnie szeroki, jak widok oceanu, ale czy potrafi wyda si umysowi czym rwnie
wielkim, jak sam ocean? Jest tak dla wielu przyczyn, ale dla adnej z nich nie w takiej mierze,
jak dla tej, e ocean budzi niema trwog 1. W istocie trwoga jest we wszystkich w ogle
przypadkach, czy to bardziej otwarcie, czy skrycie, przewodni zasad wzniosoci. Wiele
jzykw daje silne wiadectwo pokrewiestwu tych idei. Czsto to samo sowo suy bez
rnicy do oznaczania nastrojw zdumienia czy podziwu oraz trwogi. znaczy po
grecku zarwno strach, jak zdziwienie; znaczy straszny oraz czcigodny; czci
lub lka si. Vereor znaczy po acinie
--------------------1
Literary Magazine" II 185: By moe jednak zdumienie jest stanem duszy, ktry
nastpuje, gdy z powodu czego nadzwyczajnego siy umysu zostaj zahamowane.
Przeraenie moe zabarwi zdumienie, za mio je oywi [...]" Opis wzniosoci przez
Longinosa jest zgodnie z naszym pojciem bardzo prawidowy: wzniosoci nie tworz
poszczeglne uczucia, cho mog one si przyczyni do rozpalenia tego patetycznego zapau,
ktry wesp z podniosymi mylami porusza umyl. Strach wic potguje wznioso tak
samo, jak to czyni inne uczucia: smutek, mio, gniew, oburzenie, ambicja, lito etc.
II. Trwoga
65
to samo, co po grecku. Rzymianie uywali czasownika stupeo, sowa, ktre mocno
wyraa stan zdumionego umysu, by okreli skutek bd zwykego strachu, bd zdumienia;
sowo attonitus (raony gromem) take wiadczy o wzajemnym zwizku tych wyobrae, a
wreszcie czy francuskie tonnement i angielskie astonishment oraz amazement nie wskazuj

28

rwnie jasno na pokrewne uczucia, ktre towarzysz strachowi i zdziwieniu? Ci, ktrzy
posiadaj obszerniejsz znajomo jzykw, umieliby, nie wtpi w to, przedstawi wiele
innych, rwnie uderzajcych przykadw.
Rozdzia III
Tajemniczo
Na og wydaje si, e aby cokolwiek uczyni bardzo wzniosym, konieczna jest
tajemniczo*. Gdy znamy peny wymiar niebezpieczestwa, gdy moemy przyzwyczai do
niego oczy, przeraenie w znacznej mierze ustpuje. Odczuje to kady, kto rozway, jak
znacznie noc powiksza nasz lk zawsze, ilekro grozi niebezpieczestwo i jak bardzo myli
o duchach i gnomach, o ktrych nic jestemy w stanie utworzy jasnych wyobrae,
opanowuj umysy dajce posuch ludowym bajkom o tego rodzaju istotach. Despotyczne
rzdy oparte na ludzkich namitnociach, a przede wszystkim na strachu, staraj si trzyma
swych wodzw w ukryciu. Tak samo postpowano wielokro, gdy szo o religi. Niemal
wszystkie witynie pogaskie byy ciemne 1. Nawet dzi w bar-------------------* Cz 4, rozdziay 14, 15, 16.
Por. F. Hutcheson, Inquiry into the Origin of our Ideas of Beauty and Virtue (1725) s. 76.
,,Spryt pogaskich kapanw sprawi, e te zaciemnione miejsca suyy jako scena
fikcyjnego pojawienia si bogw".
66
Cz druga
barzyskich wityniach Amerykanw trzymaj boka w ciemnej czci szopy powiconej
jego czci. Dla tego celu druidzi odprawiali swoje obrzdy w mateczniku najciemniejszych
borw, w cieniu najstarszych i najbardziej rozoystych dbw. Nikt lepiej ni Milton nie pojmowa sekretu uwzniolania albo jeli mog tak powiedzie stawiania rzeczy
budzcych trwog w najmocniejszych kolorach wykorzystujc roztropnie tajemniczo. Jego
opis mierci w drugiej ksidze jest nad podziw wystudiowany; zdumiewajce, z jakim
ponurym przepychem, z jak znamienn i wyrazist niepewnoci rysunku i barwy zdoa
wykoczy wizerunek krlowej trwg:
Ksztat za drugi
Jeli zwa ksztatem, co ksztatu nie miao
adnego, w czonkach, stawach, czy koczynach;
Jeli materi zwa, co zda si cieniem,
(Bo tym si zdaa), stal tam, jak noc czarny,
Jak dziesi Furii srogi i jak pieko
Wstrzsa zabjczy oszczep. Co si gow
Zdao, krlewsk nosio koron l.
W tym opisie wszystko jest ciemne, niepewne, zagmatwane, straszne i wzniose w najwyszej
mierze.
Rozdzia IV
O rnicy midzy jasnoci i tajemniczoci w odniesieniu do namitnoci
Sprawi, aby jakie wyobraenie byo jasne, to jedna rzecz, za co innego uczyni, aby
wzruszyo wyobrani. Rysujc paac, wityni czy krajobraz przedstawiam bardzo jasno
wyobraenie tych obiektw, ale przecie
---------------1
Raj utracony, II 66673 (przek. St. Kryskiego).

29

IV. O rnicy midzy jasnoci a tajemniczoci

67
(wyjwszy efekt naladowania, ktre tu si liczy) mj obraz moe co najwyej taki mie
wpyw na uczucia, jaki miaby rzeczywisty paac, witynni czy krajobraz. Z drugiej strony
najywszy i najbardziej natchniony opis sowny, na jaki mnie sta, wywouje bardzo niejasne
i niedoskonae wyobraenie tych przedmiotw, ale te jest w mojej mocy wzbudzi silniejsz
emocj moim opisem, nibym mg to sprawi najlepszym obrazem. Dowiadczenie
nieustannie to ukazuje. Waciwym rodkiem przekazywania uczu z jednego umysu do
drugiego s sowa; wszystkie inne sposoby komunikacji s po temu dalece niedostateczne, za
jasno przedstawie tak bardzo nie jest bynajmniej konieczna, by wpywa na namitnoci,
e mona nimi w znacznej mierze kierowa nie przedstawiajc w ogle adnych obrazw, za
pomoc pewnych przystosowanych do tego celu dwikw, czego dostatecznie dowodz
uznane i potne skutki muzyki instrumentalnej. W rzeczywistoci wielka jasno mao
pomaga we wzbudzaniu namitnoci, poniewa jest ona niejako wrogiem wszelkich zapaw.
Rozdzia [IV]
Na ten sam temat
W sztuce poetyckiej Horacego s dwa wiersze, ktre zdaj si przeczy temu
pogldowi, zadam wic sobie jeszcze nieco trudu, by go wyjani. Wiersze te brzmi:
Segnius inritant animos demissa per aurem
Quam quae sunt oculis subjecta fidelibus1.
Ksidz du Bos w ustpie o poruszaniu namitnoci opiera na tym tez krytyczn, w ktrej
daje malarstwu
-------------------1
Mniej porusza czowieka to, co tylko syszy ni to, co wiernie pokazuj mu oczy. Ars
Poetica 180l.
68
Cze druga
pierwszestwo przed poezj, nade wszystko z powodu wikszej jasnoci przedstawionych
wyobrae. Sdz, e ten doskonay sdzia uleg tej omyce (jeli to omyka) dziki swojemu
systemowi, z ktrym wedug niego malarstwo lepiej si godzi ni, jak myl, samym
dowiadczeniem. Znam wielu takich, co podziwiaj i kochaj malarstwo, a jednak traktuj
przedmioty swego podziwu w tej sztuce zgoa chodno w porwnaniu z tym arem, ktrym
oywiaj ich wzruszajce utwory poetyckie czy retoryczne. Wrd ludzi prostych nigdy nie
dostrzegaem, by malarstwo miao znaczniejszy wpyw na ich namitnoci. To prawda, e w
tej sferze nie ma wielkiego zrozumienia dla najlepszych rodzajw malarstwa ani zreszt dla
najlepszych rodzajw poezji. Ale to najpewniejsze, e fanatyczny kaznodzieja, czy te
ballady o Polowaniu z nagonk2 albo o dzieciach w lesie, albo inne krtkie popularne wiersze,
ktre kr wrd ludzi tego stanu bardzo mocno rozbudzaj ich namitnoci. Nie syszaem
natomiast o adnych obrazach, dobrych czy zych, ktre wywierayby ten sam skutek. Tak
wic poezja z ca swoj mglistoci sprawuje rozleglejsz i potniejsz wadz nad
namitnociami ni druga z tych sztuk. Myl te, e s przyrodzone powody, dla ktrych
ciemne wyobraenie, jeli jest waciwie przekazane, musi porusza silniej ni jasne. To
nasza nieznajomo rzeczy powoduje wszelki podziw i gwnie wzbudza nasze namitnoci.
Wiedza i znajomo rzeczy czyni, e najbardziej uderzajce przyczyny mao nas poruszaj.
Tak jest z prostakami, za wszyscy ludzie s nimi w tym, czego nie
----------------- Rflexions Critiques sur la Posie et sur la Peinture (Pary wyd. VI 1755), I s. 416 nn.
2
Addison pisa o polowaniu z nagonk" w Spectatorze" nr 70 i 74.

30

[IV]. Na ten sam temat

69
rozumiej. Idee wiecznoci i nieskoczonoci nale do najbardziej poruszajcych, jakie
znamy, a jednak niczego zapewne nie rozumiemy tak mao, jak nieskoczonoci i wiecznoci.
Nigdzie nie spotykamy bardziej wzniosego obrazu ni susznie sawiony opis, w ktrym
Milton daje wizerunek Szatana nacechowany tak stosownym dla tematu dostojestwem.
On za, nad wszystkimi
Grujc ksztatem i postaw dumn,
Stercza jak wiea; posta nie stracia
Dawnej wietnoci, w peni si wydajc
Jako archanio upady, czy blasku
Nadmiar przymiony: jak soce przy wschodzie
Przez mg przeglda, tu nad widnokrgiem,
Ogoocone z promieni; czy spoza
Ksiyca sypie w zamieniu mrok grony
Na p narodw, i trwog odmiany
Poraa krlw1.
Mamy tu bardzo szlachetny wizerunek; z czego za ten poetycki portret si skada? z obrazw
wiey, archanioa, soca wschodzcego wrd mgie lub po zamieniu, upadku krlw i
przewrotw w krlestwach. Ciba wielkich i pomieszanych obrazw pdzi nie dajc spocz
umysowi; wzruszaj dlatego, e s stoczone i pomieszane. Bowiem gdy je rozdzieli, traci
si znacznie na wielkoci, gdy za je poczy, nieuchronnie zatraca si jasno. Obrazy
wywoane przez poezj zawsze nale do ciemnych, cho w oglnoci skutkw poezji nie
mona zgoa przypisywa wywoywanym przez ni obrazom, ktr to kwesti zbadamy
bardziej obszernie pniej*. Natomiast malarstwo,
-----------------1
Raj utracony I, 58999.
* Cz 5.
70
Cz druga
wyjwszy przyjemno naladowania, potrafi jedynie oddziaywa po prostu wizerunkami,
ktre przedstawia, a zreszt nawet w malarstwie przemylana niejasno niektrych rzeczy
sprawia, e malowido oddziauje silniej, poniewa przedstawienia malarskie s cile
podobne do tego, co wida w naturze, a w niej ciemne, pomieszane i chwiejne obrazy
sprawuj nad fantazj potniejsz wadz wywoywania wikszych namitnoci ni te, ktre
s wyrazistsze i bardziej okrelone. Jednake sadzie i kiedy mona t obserwacj zastosowa
w praktyce i jak daleko ma siej rozcign, o tym lepiej wnioskowa z natury danego tematu
i zalenie od okolicznoci ni z jakichkolwiek regu, jakie udaoby si poda.
Zdaj sobie spraw, e ten pogld spotka si ze sprzeciwem i nadal wielu go moe
odrzuci1. Ale niech to zostanie wzite pod rozwag, e nic waciwie nie moe uderzy
umysu swoj wielkoci, jeli nie przyblia si j w jaki sposb ku nieskoczonoci, nic za
tego nic potrafi uczyni, jeli jestemy w stanie postrzega jego granice; a przecie widzie
przedmiot wyranie, a postrzega jego granice, to jedno i to samo. Jasne wyobraenie, to
zatem inna nazwa niewielkiego wyobraenia. Jest w Ksidze Hioba fragment niesychanej
wzniosoci,
---------------------1
Literary Magazine" II 85: Ciemno mwi nasz autor potguje wznioso, co jest z
pewnoci suszn obserwacj; z tego jednak blednie wywodzi, e jasno obrazw nie jest

31

niezbdna, by oddziaywa na uczucia; z ca pewnoci jedynie to, co przekazuje wyrane

wyobraenia do umysu... moe wzbudza uczucia. ... Nasz autor zwalcza opinie ksidza du
Bos ... ale przyczyna, ktr podaje, nie jest waciwa: przekada on poezj z tytuu jej
mglistoci, jej amplifikacji i przysugujcej jej monoci wikszego wyboru okolicznoci, by
opis uczyni ywszym i bardziej wymownym". Monthly Review" XV, 477 n: Wyrazisto
obrazw zawsze uwaano za element wytwarzajcy wznioso ..."
[IV]. Na ten sam temat
71
a wznioso ta jest przede wszystkim skutkiem, strasznej nieokrelonoci rzeczy opisywanej.
W okropnoci widzenia nocnego, gdy sen na ludzi zwyk przypada, zdj mi strach i
drenie, i wszystkie koci moje przestraszyy si. A gdy duch przechodzi przede mn,
powstay wosy na ciele moim. Stan kto, ktrego twarzy nie poznaem, wyobraenie przed
oczyma mymi: i syszaem gos jakby wiatru cichego. Gzy czowiek Bogu przyrwnany
bdzie usprawiedliwiony albo m bdzie czystszy ni stworzyciel jego?"1
Najpierw z najwysz powag zostajemy przygotowani na wizj; jestemy przeraeni,
zanim jeszcze dopuszcza si nas do ciemnej przyczyny naszego doznania; ale gdy wspaniaa
przyczyna trwogi ukazuje si nareszcie, czyme jest? czy przyodziana w cienie swej wasnej
niepojtej ciemnoci nie jest bardziej przeraliwa i pospna, niby to mg przedstawi
najywszy opis, najwyrazistszy obraz? Ilekro malarze prbowali da nam jasne przedstawienia tych bardzo niesychanych i strasznych wyobrae, tylekro, tak mi si zdaje,
ponosili porak; do tego stopnia, e przy wszystkich, ktre widziaem obrazach pieka,
gowiem si, czy czasem malarz nie zamierzy czego miesznego. Wielu malarzy parao si
tym rodzajem tematu, starajc si nagromadzi tyle odraajcych widziade, ile im moga
podsun wyobrania; ale wszystkie obrazy, na jakich zdarzyo mi si napotka wizerunki
kuszenia w. Antoniego, byy to najdziksze i najwyszukasze groteski raczej ni rzeczy
zdolne wzbudzi powan namitno. W tych wszystkich tematach poezja jest w nader
szczliwej sytuacji. Jej zjawy, chi----------------- Hiob, IV, 1317. Przekad J. Wujka. Tekst rni si znacznie od wersji angielskiej.
72
Cz druga
mery, harpie, jej postacie alegoryczne s wspaniae i wzruszajce, a cho Wie Wergiliusza 1
i Niezgoda Homera2 nie s bynajmniej wyraziste, to jednak s imponujce. Te same postacie
w malarstwie byyby dostatecznie wyrane, ale obawiam si, e mogyby sta si mieszne.
Rozdzia V
Moc
Obok rzeczy, ktre bezporednio podsuwaj wyobraenie niebezpieczestwa, oraz
tych, ktre wytwarzaj podobny skutek z przyczyn mechanicznych, nie znam niczego
wzniosego, co nie byoby jak modyfikacj mocy. Ta za ga wyrasta rwnie naturalnie,
jak dwie poprzednie z trwogi, wsplnego pnia wszystkich rzeczy wzniosych. Wyobraenie
mocy zdaje si na pierwszy rzut oka mieci w grupie wyobrae obojtnych, w tych mianowicie, ktre mog rwnie dobrze nalee do przykroci, co do przyjemnoci. W
rzeczywistoci jednak uczucie powstajce z wyobraenia wielkiej mocy ma charakter
niezmiernie odlegy od takiej obojtnoci. Bowiem najpierw musimy pamita*, e idea
przykroci w swoim najwyszym nateniu jest znacznie silniejsza ni najwyszy stopie
przyjemnoci i e zachowuje t sam wyszo poprzez wszystkie podrzdne gradacje. Std
te pochodzi, e ilekro szans tak samo silnego cierpienia, co radoci s w jakikolwiek

32

sposb rwne, wyobraenie

------------------1
Eneida, IV, 174 nn (przekL T. Karyowskiego).
2
Iliada IV 32632 (Longinos uywa tego przykadu w swoim dziele O wzniosoci, IX).
* Cz I, rozdz. 7.
V. Moc
73
cierpienia zawsze musi przewaa. Zaiste wyobraenia blu a nade wszystko mierci, tak
bardzo nas poruszaj, e gdy pozostajemy w obecnoci czegokolwiek, o czym si
przypuszcza, i jest w jego mocy sprowadzi mier lub bl, to niemoliwe jest, abymy
pozostali cakiem wolni od trwogi. Wiemy ponadto z dowiadczenia, e na to, by si cieszy
czym przyjemnym, nie potrzeba adnych wielkich wysikw woli; ba wiemy, e wysiki
takie walnie by si przyczyniy do zniszczenia naszej satysfakcji: bowiem przyjemno musi
by wzita, a nie wymuszona. Przyjemno postpuje za wol i przeto zwyczajnie sprowadza
j nam wiele rzeczy znacznie sabszych od nas samych. Tymczasem przykro zawsze jest
dzieem, mocy w jaki sposb przemonej, bo nigdy nic poddajemy si jej z wasnej woli.
Tak wic sia, gwat, bl i trwoga, to wyobraenia, ktre wsplnie napieraj na umys.
Spjrzmy na czowieka lub jakie zwierz ogromnej siy; co sobie wyobraamy, zanim
pomylimy cokolwiek? Czy e ta sia podporzdkuje si nam, naszej wygodzie, naszej
przyjemnoci, dowolnym naszym interesom? Nie; to, co odczuwamy, to obawa, aby ta
monstrualna sia nie zostaa wykorzystana do* zaboru i zniszczenia. O tym, e ca swoj
wznioso ta moc zawdzicza trwodze, jaka jej zwykle towarzyszy, mona si jawnie
przekona na podstawie jej dziaania w tych bardzo nielicznych wypadkach, gdy pozbawi j
znacznej dozy zdolnoci czynienia krzywdy. Czynic to odziera si tak moc z wszelkiej
wzniosoci, tak e natychmiast staje si godna wzgardy. W jest stworzeniem o duej sile,
tylko e jest to istota niewinna, niezwykle uyteczna i wcale nie niebezpieczna i dlatego
wyobraenie wou
--------------* Patrz cz 3, rozdz. 21.
74
Cz druga
zgoa nie ma w sobie niczego wspaniaego. Byk take jest silny, ale jego sil jest innego
rodzaju, czsto bardzo mszczca, a rzadko (przynajmniej u nas) daje si uy z korzyci;
wyobraenie byka jest przeto nacechowane wielkoci i czsto wystpuje we wzniosych
opisach i podniosych porwnaniach. Spjrzmy na inne silne zwierz z dwu stron, z ktrych
moemy mu si przyjrze. Ko jako uyteczne bydl, zdatne do puga, sioda i zaprzgu, ko
od tej spoecznie uytecznej ogldany strony, nie ma w sobie nic wzniosego; ale czy takie
same uczucia towarzysz koniowi, ktremu
... grzyw szyj przystrajasz,
sprawiasz, e biegnie, jak gdyby szaracza,
a silne parskanie przeraa?" l.
W tym opisie cakowicie znika uyteczny charakter konia, za trwoga i wznioso wystpuj
razem na pierwszy plan. Mamy wci wok siebie zwierzta, ktrych sia jest znaczna, lecz
nie zgubna. Nigdy wrd nich nic szukamy wzniosoci: ta znajduje nas w ciemnym borze i w
guszy penej ryku, w ksztacie lwa, tygrysa, pantery i nosoroca. Ilekro sia jest tylko
poyteczna i suy naszej korzyci lub przyjemnoci, nigdy nie bywa wzniosa, nic bowiem
nie moe dziaa mio dla nas, co nie dziaa w zgodzie z nasz wol, lecz aby dziaa wedle
naszej woli, musi podlega nam, a przeto nie moe wcale by przyczyn myli wielkiej i

33

zniewalajcej. Opis dzikiego osa w Hiobie osiga wcale znaczn wznioso dziki temu
tylko, e przedstawia jego swobod i odpr dany
---------------1
Hiob XXXIX 19 b, 20 b, 24. (Przek. W. Borowskiego.) Biblia tysiclecia, Pozna 1965;
Lowth (Lectures on the Sacred Poetry of the Hebrews, tum. G. Gregory, 1787, II 428, 424)
cytuje ten ustp, by udowodni swoje twierdzenie, i Hiob jest wszechstronnie uodporniony
przeciw dziaaniu strachu oraz, e jest oywiony prawdziwym duchem wzniosoci".
V. Moc
75
ludziom; inaczej w opisie takiego zwierzcia nie mogoby by nic wzniosego. Kto wypuci
ora dzikiego wolno? a pta jego kto rozwiza? Jemu daem dom na puszczy i mieszkanie
jego w sonej ziemi"1. Te same uwzniolajce okolicznoci przytoczone s obficie w teje
ksidze we wspaniaym opisie nosoroca i lewiatana. Czy nosoroec bdzie chcia tobie
suy? Czy zwiesz nosoroca do orki rzemieniem twoim? Czy bdziesz mia ufanie w
wielkiej mocy Jego? Czy bdzie mg wycign Lewiatana wd? Czy uczyni przymierze
z tob i wemiesz go za sug wiecznego? przed oczyma wszystkich bdzie powalony" 2.
Krtko mwic, gdziekolwiek znajdujemy si i w jakimkolwiek wietle ogldamy moc,
zawsze spostrzegamy wznioso nieodczon od grozy, za pogard towarzyszc sile
podlegej i nieszkodliwej. Psy w swoich wielu odmianach maj na og dostateczny stopie
siy i rczoci, uywaj te tych i innych swoich cennych zalet w wielkiej mierze ku naszej
wygodzie i przyjemnoci. W istocie ze wszystkich nierozumnych stworze psy s najbardziej
przyjaznymi, serdecznymi i miymi zwierztami, a jednak mio jest o wiele blisza
pogardzie, ni si powszechnie przypuszcza, i zatem chocia obdarzamy psy pieszczotami,
zapoyczamy od nich najbardziej wzgardliwe miano, gdy sigamy po sowa wyrzutu; to
miano w kadym jzyku zwyczajnie okrela ostatnie upodlenie. Wilki maj nie wicej siy ni
niektre odmiany psw, ale dla ich nieokieznanej krwioerczoci wyobraenie wilka nic
budzi wzgardy ani nie jest wyczone ze wietnych opisw i porwna. Tak dziaa na nas sia,
gdy jest moc naturaln. Moc, ktra jest dana
---------------1
Hiob XXXIX 58 (Przek. J. Wujka).
2
Ibid., XXXIX 9, 10, 11; XL 20, 23, 28.
76
Cz druga
z ustanowienia krlom i wodzom, ma ten sam zwizek z trwog. Do wadcw zwracaj si
czsto tytuujc ich srogim majestatem. Mona te zauway, e modzi ludzie, mao
zaznajomieni ze wiatem i nic przywykli zblia si do monych, zazwyczaj tak s przejci
czci i groz, e przestaj by zdolni korzysta ze swoich wadz umysowych. ,,A na ulicy
gotowano mi stolic. Widzieli mi modziecy i kryli si"powiada Job. W istocie ta
niemiao wobec mocy tak jest naturalna i tak trwale osadzona w ustroju kadego z nas, e
bardzo nieliczni zdolni s j. przezwyciy inaczej, jak tylko wiele si obracajc w wielkim
wiecie albo zadajc niemay gwat swoim przyrodzonym skonnociom2. Wiem, e niektrzy
ludzie s zdania, i wyobraeniu mocy nie towarzyszy wcale cze ani aden stopie trwogi
oraz odwayli si twierdzi, e moemy kontemplowa wyobraenie samego Boga zgoa bez
takich uczu. Kiedy po raz pierwszy rozwaaem ten temat, wiadomie staraem si nie
wprowadza wyobraenia tej wielkiej i straszliwej istoty jako przykadu w wywodzie tak bahym, jak ten, cho czsto przychodzio mi ono na myl nie jako zarzut, lecz jako mocne
potwierdzenie moich pogldw w tej kwestii. Mam nadziej nie wykroczy w tym, co
powiem, przeciw skromnoci tam, gdzie jest rzecz prawie niemoliw dla kadego

34

miertelnika
--------------------1
Ibid., Hiob, XXIX 78.
2
Monthly Review", XVI, 475 n.: Jest oczywiste, e moemy mie najbardziej wzniose
wyobraenia bstwa nie przedstawiajc go sobie jako Boga wzbudzajcego trwog.
Cokolwiek by miao podnosi nasz szacunek do opisywanego przedmiotu, musi by
potnym rdem wzniosoci; szacunek za jest uczuciem blisko zwizanym z mioci.
Zdumienie, ktre towarzyszy wzniosoci, wynika rwnie czsto z rosncej mioci jak z
rosncego strachu".
V. Moc
77
wyraa si cile tak, jak przystoi. Powiadam wic, e gdy rozpatrujemy Bstwo po prostu
jako obiekt rozumu, stanowicy zoone wyobraenie mocy, mdroci, sprawiedliwoci,
dobroci, a wszystko to rozpostarte w stopniu znacznie przekraczajcym granice naszego
pojmowania, gdy rozpatrujemy bosko w tym subtelnym i oderwanym wietle, wyobrania i
namitnoci pozostaj mao lub wcale nieporuszone. Poniewa jednak kondycja naszej natury
zmusza nas, bymy si pili do tych czystych i rozumnych wyobrae poprzez obrazy
zmysowe i bymy sdzili o tych boskich przymiotach po ich jawnych dziaaniach i
przejawach, staje si rzecz skrajnie trudn wyodrbni nasze wyobraenie przyczyny od
skutku, ktry nas przywodzi do jej poznania. Zatem gdy kontemplujemy Bstwo, jego
atrybuty i ich dziaanie, docierajc pospou do umysu, tworz pewien obraz zmysowy i w lej
postaci zdolne s oddziaywa na wyobrani. Ot cho w trafnym wyobraeniu Bstwa
zapewne aden z jego atrybutw nie wysuwa si przed inne, to jednak nasz wyobrani
uderza nade wszystko jego moc. Potrzeba pewnego namysu i porwnania, bymy uznali jego
mdro, sprawiedliwo i dobro, ale by olnia nas jego moc, trzeba tylko, bymy otworzyli
oczy. Gdy za kontemplujemy przedmiot tak rozlegy jakby pod skrzydami potgi
wszechmocnej i obdzielony wszdzie wszechobecnoci, kurczymy si w maoci wasnej
natury i w pewien sposb zostajemy unicestwieni wobec niego. A cho wzgld na inne jego
atrybuty moe w jakiej mierze uly naszym obawom, to adne przewiadczenie o
sprawiedliwoci, z jak jest sprawowana, ani o miosierdziu, ktre j miarkuje, nie moe
cakowicie usun trwogi, jak w naturalny sposb budzi sia, ktrej nic si nie moe oprze.
Jeli si radujemy, radujemy si drc, a nawet
78
Cz druga
gdy otrzymujemy dobrodziejstwa, musimy ulkn si mocy, ktra wada dobrodziejstwami
tak potnymi. Gdy prorok Dawid kontemplowa cuda mdroci i mocy przejawione w
konstytucji czowieka, opanowaa go jaka boja boa, bo wykrzykn: ,,Zdumiewam si
strasznym i dziwnym sprawom twoim"1. Pogaski poeta odczuwa podobnie; patrze bez
trwogi i bez zdumienia na bezmiar i chwa wszechwiata, to dla Horacego najwysza prba
filozoficznej niezomnoci:
Hunc solem, et stellas, et decedentia certis
Tempora momentis, sunt qui formidine nulla
Imbuti spectent2.
Lukrecjusz to poeta, ktrego nie mona podejrzewa o uleganie przesdnej trwodze, a jednak
gdy przypisuje mistrzowi swej filozofii Jakoby obnay by cay mechanizm przyrody, jego
uniesienie nad wspaniaym widokiem, jaki roztoczy barwami tak miaej i ywej poezji,
przymione jest tajonym lkiem i zgroz.
His tibi me rebus quaedam Divina voluptas

35

Percipit, atque horror, quod sic Natura tua vi

Tam manifesta patet ex omni parte retecta 3.
----------------------1
Psalm 138, 14 (Przek. Wujka). Lowth omawia ten psalm na kocu wykadu, w ktrym
podkrela pochwal potgi boskiej w poezji hebrajskiej. Psalm chwali wszechwiedz bosk
oraz niezrwnan sztuk i zamyl ukazane w stworzeniu czowieka" (Lectures, II 383).
2
S ludzie, ktrzy bez trwogi patrz na Soce, Gwiazdy i na pory roku wymieniajce si w
okrelonym czasie. Horacy, Epist. I 6, 35.
3
Cytowany tekst z Lukrecjusza (De rerum natura III 2830) brzmi w wersji oryginalnej
His ibi me rebus quaedain divina voluptas
percipit atque horror, quod sic natura tua vi
tam manifesta patens ex omni parte retecta est.
Zaczem mnie wwczas jaka rozkosz niebiaska przejmuje i groza, i za twoj spraw, o
mocarzu, natura ze wszelkich tajemnic wyzuta tak namacalnie si jawi" (przek. A.
Krokiewicza)
V. Moc
79
Ale tylko w Pimie znale mona wyobraenia odpowiadajce majestatowi tego przedmiotu.
Ilekro w Pimie przedstawiony jest Bg, ilekro pojawia si lub przemawia, przywouje si
wszystko, co straszne w naturze, by tym bardziej podniosa bya groza i powaga boej
obecnoci. W psalmach i ksigach prorokw mnstwo jest tego przykadw. Ziemia si
trzsa, niebiosa te kropiy przed obliczem Boga"1. Co godne uwagi, to e obraz zachowuje
ten sam charakter nie tylko wwczas, gdy Bg ma zstpi, by wzi pomst na zych, lecz
take wtedy, gdy okazuje tak sam moc w dzieach dobroczynnych dla ludzkoci. Od
oblicza Paskiego zadraa ziemia, od oblicza Boga Jakubowego. Ktry zmienia opok w
wodne stawy, a ska w krynic wody" 2. Mona by w nieskoczono wylicza wszystkie
fragmenty tak u witych, jak u wieckich pisarzy na potwierdzenie powszechnego u ludzi
odczucia co do nierozcznego zwizku nabonej i penej czci grozy z naszymi
wyobraeniami o boskoci. Std potoczna maksyma, primos in orbe deos fecit timor3. Jest ona
by moe, moim za zdaniem na pewno, faszywa, jeli chodzi o pochodzenie religii. Jej
autor dostrzeg nierozdzielno tych wyobrae nie zwaywszy, e pojcie jakiej wielkiej
mocy musi poprzedza nasz obaw przed ni. Ale obawa musi koniecznie by nastpstwem
wyobraenia takiej mocy, gdy raz zostanie ono w umyle wzbudzone. Na tej to zasadzie
prawdziwa religia ma i mie musi tak znaczn domieszk zbawiennego strachu, za religie
faszywe powszechnie na samym tylko strachu s oparte. Zanim
-------------------- Psalm 67, g.
2
Tame 113a [114], 78.
3
Por. Stacjusz, Tebaida, III 661.
80
Cz druga
religia chrzecijaska zhumanizowaa jak gdyby ide boskoci i przybliya j nieco ku nam,
bardzo mao rozprawiano o mioci boej. Wiedzieli o niej troch nastpcy Platona, ale te
ledwie troch. Inni pisarze pogaskiej staroytnoci, czy to poeci, czy filozofowie, nic zgoa.
Za ci, ktrzy zwa jak nieskoczonej potrzeba uwagi, jakiej obojtnoci dla wszystkich
rzeczy doczesnych, jak dugich wicze w naboestwie i kontemplacji, by ktokolwiek by w
stanie osign cakowit mio i oddanie Bstw u, atwo dostrzeg, e nie jest to pierwszy,
najbardziej naturalny ani dziaajcy przed innymi skutek, jaki sprawia to wyobraenie. Tak

36

oto zbadalimy moc poprzez jej poszczeglne stopnie a do najwyszego ze wszystkich, gdzie
ostatecznie zatraca si nasza wyobrania i znajdujemy, e trwoga towarzyszy jej nieodcznie
poprzez wszystkie szczeble i razem z ni wzrasta dopokd jestemy w stanic ledzi obydwie.
Ot skoro moc niewtpliwie jest gwnym rdem wzniosoci, zatem wida jawnie, skd
ona czerpie sw energi i do jakiej klasy poj powinnimy j przyczy.
Rozdzia VI
Brak
Wszystkie oglne wyobraenia braku znamionuje wielko, wszystkie bowiem budz
trwog pustka, ciemno,
---------------1
Np. Plotyn: Poniewa dusza rni si od boga, a jednak pochodzi od niego, darzy go
mioci z koniecznoci [...], jest naturalne, by dusza kochaa boga i chciaa poczenia z nim,
tak samo jak cra szlachetnego ojca odczuwa szlachetn mio". Jest prawdopodobne, e
Burk dotar do teorii Plotyna przez studia platonika z Cambridge, Ralpha Cudwortha. Dzieo
Cudwortha, True Intelectual System of the Universe (1743) znajdowao si wrd pozycji
katalogu z wyprzeday ksigozbioru Burke'a (pozycja nr 138).
VI. Brak
81
samotno i cisza. Z jakim ogniem wyobrani i z jak mimo to surow powcigliwoci
zgromadzi je wszystkie Wergiliusz tam, gdzie wiedzia, e zjednoczy trzeba wszelki
majestat i groz, u wrt piekie! A tam, zanim odsoni tajemnice wielkiej otchani, zda si, e
ogarnia go nabony strach i e cofnie si zdumiony miaoci wasnego zamysu.
Dii quibus imperium est animarum, umbraeque; silentes!
Et Chaos, et Phlegethon! loca nocte silentia lale?
Sit mihi fas audita loqui! sit numine vestro
Pandere res alta terra et caligine mersas!
Ibant obscuri, sola sub nocte, per umbram,
Perque domos Ditis vacuas, et inania regna1.
Rozdzia VII
Ogrom
Wielko* rozmiarw jest potn przyczyn wzniosoci. Jest to zbyt oczywiste i zbyt
zwyczajna to obserwacja, by trzeba j byo ilustrowa; lecz rozwaania, kiedy mianowicie
wielko rozmiarw, ogrom, czyli ilo oddziauje najmocniej, nie s takie zwyczajne. Z
pewnoci bowiem ten sam zasig wielkoci wywouje w niektrych warunkach wikszy
skutek, ni si to dzieje w innych. Zasig wielkoci moe by rozwaany w terminach
dugoci, wysokoci bd gbokoci. Z nich dugo najmniej uderza; sto jardw paskiego
gruntu nigdy nie wywrze takiego wraenia, jak wiea wysoka na sto jardw albo skaa czy
gra teje wysokoci. Skonny jestem
---------------- Bogowie, co rzd macie dusz, wy guche cienie,
Chaosie, Flegetonie, gdzie nocy milczenie,
Dajcie mi to, com sysza, za wasz przyczyn
Odkry: rzeczy, co w ziemi i pomroku gin.
(przek. T. Karyowskiego).
* Cz 4, rozdz. 9.

37

82
Cz druga
mniema, e podobnie wysoko jest mniej majestatyczna ni gbia, i e bardziej jestemy
przejci, gdy spogldamy w przepa, ni gdy patrzymy w gr na rwnie wyniosy obiekt;
ale zreszt nie obstaj przy tym. Paszczyzna prostopada silniej wytwarza wznioso ni
nachylona, za dziaanie powierzchni szorstkiej i spkanej wydaje si mocniejsze, ni gdy ona
jest rwna i wygadzona. Zbyt daleko by to nas odwiodo, gdybymy tu mieli docieka
przyczyny tych zjawisk, ale to pewne, e stanowi rozlege i owocne pole spekulacji,
jednake nie bdzie moe nie na miejscu doda do tych uwag o wielkoci, e tak jak wzniose
s skrajnie ogromne rozmiary, tak te skrajna mao jest w pewnym stopniu podobnie wzniosa; gdy obracamy uwag ku nieskoczonej podzielnoci materii, gdy ledzimy ycie
zwierzce a do tych niezmiernie maych, a jednak skadnych istot, ktre umykaj najsubtelniejszej dociekliwoci zmysw, gdy mozolnie schodzimy z naszymi odkryciami
jeszcze niej i rozwaamy owe istoty jeszcze tylekro drobniejsze i skal istnienia jeszcze
bardziej malejc, ktr tropic wyobrania gubi si wreszcie tak samo, jak zmysy, wwczas
cuda skrajnej maoci zdumiewaj nas i zbijaj z tropu, tak e nie moemy jej odrni po
skutkach od samego ogromu. Bowiem podzielno musi by nieskoczona tak samo, jak
dodawanie, poniewa wyobraenia doskonaej jednoci w rwnej mierze nie sposb osign,
jak idei penej caoci, do ktrej niczego nie mona doda.
Rozdzia VIII
Nieskoczono
Nieskoczono jest innym rdem wzniosoci, jeli po prostu nie naley do
poprzedniego. Nieskoczono zmierza do napenienia umysu t odmian zwizanej
VIII. Nieskoczono
83
z zadowoleniem grozy, ktra jest najautentyczniejszym skutkiem i najprawdziwszym
sprawdzianem wzniosoci. Nie ma waciwie rzeczy, ktre mogyby sta si obiektami
naszych zmysw, a ktre s rzeczywicie i z wasnej natury nieskoczone. Ale poniewa oko
nie jest w stanie spostrzec granic wielu rzeczy, wydaj si one nieskoczone i ten sam
wywieraj skutek, co gdyby byy takie naprawd. Zostajemy w podobny sposb zawiedzeni,
gdy czci jakiego duego przedmiotu tak si rozcigaj w nieoznaczonej liczbie, e
wyobrania nie napotyka przeszkody, by mnoy je dowoli.
Ilekro powtarzamy czsto jakie wyobraenie, umys na zasadzie pewnej
mechanicznoci powtarza je dugo potem, gdy pierwotna przyczyna przestaa dziaa.* Gdy
obracamy si szybko, a potem siadamy, przedmioty wok nas wydaj si nadal wirowa. Po
dugotrwaym haasie sprawionym przez wodospad albo bicie motw kowalskich moty bij,
a woda huczy w wyobrani jeszcze dugo potem, gdy pierwsze dwiki przestay na ni
oddziaywa, gdy za wreszcie zamieraj, to stopniowo i prawic niedostrzegalnie. Jeli
trzymajc pionowo kij przyoy si oko do jednego koca, wyda si on rozciga na niemal
niewiarygodn dugo **. Umie na tym kiju pewn liczb jednakowych i rwnolegych
karbw, a wywoaj to samo zudzenie i wydadz si nieskoczenie mnogie. Gdy w jaki
okrelony sposb silnie pobudzi si zmysy, nie mona szybko wytrci ich z tego poruszenia
----------------1
Wywody nastpnego ustpu mog by zapoyczone przez Burke'a od Dawida Hartleya,
Obserwations on Man 1749, V wyd. 1810, I, 911. Hartley cytuje ustp z Optyki Newtona,
ktry zapewne mia na myli Burke na str. 156.
* Cz 4, rozdz. l2.
** Cz 4, rozdz. 13.

38

84
Cz druga
ani przystosowa do czego innego; kontynuuj one dawny tok, dopki nie osabnie pierwszy
bodziec. Jest to przyczyna zjawiska nader czstego u szalecw, ktrzy spdzaj cae dnie i
noce, a czsto lata wci powtarzajc jakie zdanie, jak skarg czy piosenk, ktra w
pocztkach szalestwa potnie uderzya ich schorza wyobrani, a kade powtrzenie
wzmacniaj na nowo; za ich dusze, nie powcigane wdzidem rozumu, trwaj w tym
gorliwie do koca ich ywotw.
Rozdzia IX
Cigo i jednorodno
Cigo i jednorodno czci s tym, co wytwarza sztucznie nieskoczono, 1.
Cigo potrzebna jest na to, aby czci mogy si powtarza tak dugo i w takim porzdku,
by raz po raz pobudzajc zmysy odcisny w umyle wyobraenie, i sigaj poza swe
rzeczywiste granice. 2. Jednorodno, gdy przy zmianie ksztatw czci, wyobrania
zatrzymywaaby si przy kadej odmianie; kada zmiana przedstawia kres jednego wyobraenia i pocztek innego, przez co niemoliwe staje si przeduanie tego nieprzerwanego
cigu, ktry jedynie moe nada przedmiotom ograniczonym znami nieskoczonoci. Jak
sdz, wanie w tym rodzaju sztucznej nieskoczonoci powinnimy szuka przyczyny, dla
ktrej rotunda wywiera tak szlachetny efekt*. Bowiem w rotundzie, czy to w budowli, czy
klombie, nigdzie nic mona ustali granicy; ktrdy si obrci, wci rozciga si ten sam
przedmiot, a wyobrania nie ma gdzie spocz.
-------------* Mr. Addison w Spectatorze" powiconym przyjemnociom wyobrani sdzi, e jest tak
dlatego, i w rotundzie jednym spojrzeniem obejmuje si poow budowli (Spectator" nr
415). Ja mniemam, e to nie jest prawdziwa przyczyna.
IX. Cigo i jednorodno
85
Ale na to, aby ten ksztat mia pen si, czci musz by nie tylko rozoone kolicie, lecz
take jednorodne, bo wszelka rnica czy to w rozmieszczeniu, czy w postaci, czy nawet w
kolorze czci wielce nie sprzyja wyobraeniu nieskoczonoci, ktre kada zmiana musi
przecie hamowa albo przerywa, za kadym razem rozpoczynajc nowy cykl. Na tych
samych zasadach nastpstwa i jednorodnoci atwo wyjani wietno wygldu staroytnych
pogaskich wity, ktre miay z reguy podune ksztaty z szeregiem jednorodnych
kolumn z kadej strony. Z tej samej przyczyny mona wywie take wspaniae wraenie,
jakie wywieraj nawy w wielu naszych starych katedrach. Forma krzyy stosowana w
niektrych kocioach wydaje mi si mniej godna zalecenia ni rwnolegobok staroytnych;
sdz przynajmniej, e nie jest tak stosowna dla ksztatu zewntrznego. Bowiem zakadajc,
e wszystkie ramiona krzya s rwne, jeli si stanie rwnolegle do ktrejkolwiek ze cian
bocznych albo kolumnad, zamiast zudzenia, ktre czyni budynek duszym ni jest, znaczna
cz (dwie trzecie) jego rzeczywistej dugoci zostaje odcita; aby za uniemoliwi wszelk
moliwo podania dalej, ramiona krzya przybierajc nowy kierunek tworz kt prosty z
podunic i przeto cakowicie odwodz wyobrani od powstawania poprzedniego
wyobraenia. Przypumy jednak, e widz staje tak, aby mc oglda budynek na wprost; jaki
bdzie wynik? musi by taki, e spora cz podstawy kadego kta utworzonego na
przeciciu ramion krzya bdzie nieuchronnie stracona, cao musi z koniecznoci przybra
wygld chaotyczny i niespokojny, wiata musz by nierwne, tu silne, a wdzie sabe, bez
tego szlachetnego stopniowania, Jakie zawsze wywouje perspektywa, gdy czci s roz-

39

86
Cz druga
mieszczone wzdu nieprzerwanej linii prostej. Krzy w kadej postaci, jakkolwiek na niego
spojrze, zasuguje na niektre lub wszystkie te zarzuty. Przedstawiem je na przykadzie
krzya greckiego, w ktrym te wady ujawniaj si najdobitniej, ale wystpuj one w jakim
stopniu we wszystkich rodzajach krzyy. Zaiste nic bardziej nic szkodzi wspaniaoci budowli
ni obfito ktw, jawna wada wielu, wypywajca z niepowcigliwego pragnienia
rnorodnoci, ktre ilekro przeway, z pewnoci pozostawi bardzo mao prawdziwego
smaku.
Rozdzia X
Wielko w budowli
Dla wzniosoci w budowli wydaje si niezbdna wielko rozmiarw, bowiem przy
niewielu i maych czciach wyobrania nie moe zgoa wznie si do wyobraenia
nieskoczonoci. adna wielko stylu nie moe skutecznie wynagrodzi braku waciwych
rozmiarw. Nic grozi niebezpieczestwo, e ta regua przywiedzie ludzi do ekstrawaganckich
zamysw, bo ona sama przestrzega przed tym. Bowiem zbyt wielka dugo w budowlach
niweczy swj cel, to jest wielko, ktrej miaa suy; perspektywa ze wzrostem dugoci
zmniejszy wysoko, a wreszcie sprowadzi j do punktu, zamieniajc ca figur w rodzaj
trjkta, ktry ze wszystkich figur, jakie mona przedstawi oczom, najuboszy wywiera
skutek. Zauwayem nieraz, e kolumnady i aleje drzew o umiarkowanej dugoci byy bez
porwnania bardziej wspaniae, ni gdy im pozwolono cign si na niezmiernych przestrzeniach. Prawdziwy artysta powinien szczodrze udzi widzw i wykonywa
najwietniejsze zamysy najatwiejszymi sposobami. Projekty wielkie tylko rozmiaX. Wielko w budowli
87
rami s zawsze oznak prostackiej wyobrani. Dzieo sztuki wwczas tylko moe by
wielkie, jeli udzi; nie czyni tego jest przywilejem jedynie natury. Dobre oko uchwyci
rodek pomidzy nadmiern dugoci lub wysokoci (bowiem ten sam zarzut dotyczy obu),
a miar zbyt krtk i kus; by moe nawet mona by to okreli dostatecznie dokadnie,
gdyby moim zamiarem byo zagbia si w sprawy poszczeglnych sztuk.
Rozdzia XI
Nieskoczono w przyjemnych obiektach.
Nieskoczono, cho odmiennego rodzaju, jest poczesn przyczyn naszej
przyjemnoci z miych widokw, jak i zadowolenia ze wzniosych. Wiosna jest najprzyjemniejsz por roku, za mode zwierzta, cho bynajmniej nic w peni uksztatowane,
przewanie sprawiaj milsze wraenie ni dorose, poniewa wyobrania igra obietnic
czego wicej nic zaspokajajc si tym, czego wanie doznaje. Nieraz dostrzegaem w nie
ukoczonych szkicach co, co podobao mi si bardziej ni najlepsze wykoczenie, a to, jak
sdz, pochodzi z przyczyny, ktr wanie teraz oznaczyem.
Rozdzia XII
Trudno
* Innym rdem wielkoci jest trudno. Kiedy zdaje si, e jakie dzieo wymagao dla
swego wykonania niezmiernej siy i trudu, wyobraenie takie, jest podniose. Stonehenge
zgoa nie budzi podziwu ani ukadem, ani ozdobnoci, ale te ogromne, toporne bryy
kamienia, ustawione pionowo i spitrzone na sobie, obracaj umys
------------------

40

* Cz 4, rozdz. 4, 5, 6.
88
Cze druga
ku niezmiernej sile koniecznej do takiej pracy. Surowo dziea wzmaga tylko przyczyn
dostojestwa, bo wyklucza myl o sztuce i umiejtnoci; zrczno wytwarza efekt innego
rodzaju, zupenie odmienny od tego.
Rozdzia XIII
Przepych
Przepych jest take rdem wzniosoci. Stanowi go wielka obfito rzeczy, ktre
same przez si s zbytkowne lub cenne. Gwiadziste niebo, cho tak bardzo czsto roztacza
si przed naszym wzrokiem, zawsze niechybnie budzi wyobraenie majestatu. Powodem tego
nic moe by adna rzecz w samych gwiazdach rozpatrywanych z osobna. Z pewnoci
przyczyn jest liczba. Widomy niead powiksza majestatyczno, bowiem pozr dbaoci
jest wysoce sprzeczny z naszymi wyobraeniami o przepychu. Prcz tego gwiazdy ukadaj
si przed oczami w taki chaos, e w zwykych razach nie sposb ich zliczy. Dziki temu
zyskuj pewien rodzaj nieskoczonoci1. W dzieach sztuki naley bardzo ostronie
dopuszcza t odmian wspaniaoci, ktra polega na przepychu, poniewa obfito rzeczy
doskonaych nic da si osign albo tylko z nadmiernym trudem, a take poniewa w wielu
przypadkach taki zbytkowny chaos zniweczyby wszelki uytek, o ktry w dzieach kunsztu
trzeba przewanie dba jak najtroskliwiej; prcz tego trzeba zway, e jeli bezadem nie
sprawi si pozoru nieskoczonoci, pozostanie sam bezad pozbawiony przepychu. Bywaj
jednak ognie sztuczne i pewne inne rzeczy, ktre dobrze
---------------1
Podobna koncepcja u Locke'a Rozwaania ks. II rozdz. XVII, 8 op. cit., s. 288.
XIII. Przepych
89
si udaj w tym rodzaju i s prawdziwie wspaniae. Rwnie liczne opisy u poetw i oratorw
zawdziczaj swoj wznioso bogactwu i obfitoci obrazw, ktre tak olniewaj umys, e
nie moe ju dba o cisy zwizek i zgodno napomknie, ktrych winnimy wymaga przy
kadej innej okazji. Nie przypominam sobie akurat bardziej uderzajcego przykadu na to ni
opis armii krla podany w sztuce o Henryku IV:
Wszyscy zbrojni, cali
Opancerzeni i w pirach jak strusie,
Ktre swym lotem uskrzydlaj wiatr,
Groni jak ory skpane w potoku;
W zotych kolczugach lnicy jak obrazki,
S peni ycia jak majowy dzie,
Pikni jak soce w czas skwarnego lata,
wawi jak stado modych kozw, dzicy
Jak mode byki. Widziaem Henryka
W nagolenicach, w hemie, w wietnej zbroi,
Unis si z ziemi jak skrzydlaty Hermes
I skoczy z tak lekkoci na siodo,
Jak gdyby jaki anio spyn z nieba,
Aby harcowa na dzikim Pegazie l.
W znakomitej ksidze, tak wybitnej dla ywoci opisw oraz powagi i przenikliwoci
sentencji, w Mdroci syna Syrachowego, jest szlachetny panegiryk na wielkiego kapana

41

Szymona, syna Oniasza; jest to doskonay przykad tego, o czym mwimy.

Jak gwiazda poranna midzy mgami i jak peny ksiyc w dni swoje wieci, i jak soce,
janiejce, tak on wieci w kociele Boym. Jak tcza Janiejca midzy jasnymi obokami,
jak kwiat ry w dni wiosny i jak lilie, ktre s nad cieknc wod, i jak kadzido pachnce w
dni letnie, jak ogie byskajcy si i kadzido gorejce w ogniu, jak naczynie z litego zota,
---------------1
Szekspir, Henryk IV Cz. I, Akt IV sc. I, w. 97109 (prze. Roman, Brandstaetter), 1962.
90
Cz druga
wszelkim drogim kamieniem ozdobione, jak oliwa rodzca i cyprys wznoszcy si wysoko
gdy brat na siebie wietn szat i ubiera si w peni powagi. Gdy wstpowa do otarza
witego, ozdoby dodawa witemu ubiorowi. A gdy bra czci z rk kapanw sam stojc
przy otarzu a koo niego zgromadzenie braci, byt jak szczepienie cedru na grze Libanie tak
dokoa niego stali jak gazie palmowe, wszyscy synowie Aaronowi w chwale swojej. A
ofiara Paska w rku ich przed wszystkim zgromadzeniem izraelskim".
Rozdzia XIV
wiato
Rozwaywszy, o ile rozcigo zdolna jest wzbudza wyobraenia wzniosoci, z
kolei trzeba rozpatrzy barw. Wszystkie barwy zale od wiata. Przeto najpierw naley
zbada wiato, a wraz z nim jego przeciwiestwo, ciemno. Co si tyczy wiata, aby prcz
samej tylko jego wadzy ukazywania innych przedmiotw stao si przyczyn zdoln
wytworzy wznioso, musz mu towarzyszy pewne okolicznoci. Samo wiato jest zbyt
zwyczajn rzecz, aby mogo wywrze na umyle silne wraenie, a bez silnego wraenia nic
nie moe by wzniose. Ale wiato takie jak soneczne, jeli wraa si wprost we wzrok,
obezwadnia ten zmys i przeto jest to wyobraenie bardzo wielkie. wiato o sabszej sile ma
t sam wadz, jeeli porusza si z wielk szybkoci, bowiem byskawica z pewnoci jest
rdem wzniosoci, co zawdzicza gwnie niezwykej szybkoci swego ruchu. Bardzo
znaczny skutek wywiera szybkie przejcie od wiata do ciemnoci lub od ciemnoci do
wiata. Ale ciemno bardziej ni wiato wytwarza wzniose wyobraenia. Nasz wielki
poeta by o tym przekonany; w istocie tak by peen tej myli, tak bez reszty przejty
---------------1
Eklesiastikus, L, 513; pocztek cytatu w oryginale angielskim rni si od polskiego
przekadu.
XIV. wiato
91
moc, jak ma dobrze uyte wyobraenie ciemnoci, e opisujc Boga, pord obfitoci
obrazw penych przepychu, ktre roztacza wszdy pod wpywem wspaniaoci swego
tematu, bynajmniej nie zapomnia o ciemnoci, otaczajcej najbardziej niepojt ze
wszystkich istot, lecz
I majestatem ciemnoci wokoo
Kryje tron Jego 1.
Co za nic mniej godne uwagi, nasz autor posiad by tajemnic zatrzymywania tego
wyobraenia nawet tam, gdzie wydaje si najdalej od niego odbiega, gdy opisuje wiato i
chwa, jak roztacza boska obecno, wiato, ktra wanie przez swj nadmiar
przemienia si w rodzaj ciemnoci:
Ciemny z nadmiaru wiata paszcz Twj zda si 2.
Mamy tu wyobraenie nie tylko w wysokim stopniu poetyckie, ale cile i filozoficznie

42

suszne. Zbyt silne wiato otpiajc narzdy wzroku zaciemnia wszystkie przedmioty, tak e
w rezultacie dokadnie przypomina ciemno. Gdy przez jaki czas patrzymy na soce, przed
naszymi oczyma wydaj si taczy pozostawione przez nic dwie ciemne plamy. Tak to dwa
wyobraenia lak przeciwstawne, jak tylko mona sobie przedstawi, zostaj pojednane u
swych kracw i pomimo swej przeciwnej natury wspzawodnicz ze sob w wywoywaniu
wzniosoci. A nic jest to jedyny przypadek, gdy przeciwne sobie skrajnoci dziaaj
jednakowo na rzecz wzniosoci, ktra w adnej rzeczy nic znosi miernoci.
------------------- Milion, Raj utracony II 266-7. (Przek. St. Kryskiego).
Tame, III 380.
92

Cz druga

Rozdzia XV
wiato w budowli
Poniewa operowanie wiatem jest w architekturze wan spraw, warto zbada, o ile
ta uwaga stosuje si do budowli. Sdz zatem, e wszelkie dziea budownictwa obliczone na
to, by wywoa wyobraenie wzniosoci powinny by ciemne i pospne, a to dla dwu
powodw; pierwszy jest ten, e o samej ciemnoci wiadomo z dowiadczenia, i przy innych
okazjach silniej dziaa na namitnoci ni wiato. Drugi, e na to, by cokolwiek wydawao
si bardzo uderzajce, powinnimy uczyni to jak mona najbardziej odmiennym od
przedmiotw, z ktrymi obcowalimy bezporednio przedtem; kiedy zatem wchodzi si do
budynku; nie mona przej' do wiata silniejszego ni to, ktre panowao na dworze;
przejcie do pomieszczenia ledwie par stopni mniej jasnego stanowi bah odmian; lecz aby
przejcie byo do gruntu przejmujce, powinno si przechodzi z najsilniejszego wiata w
tak ciemno, jaka tylko da si pogodzi z uytkami architektury. W nocy obowizywa
bdzie zasada przeciwna, lecz dla tego samego powodu; im janiej wwczas owietlona jest
sala, tym wspanialsze bdzie doznanie.
Rozdzia XVI
Barwa rozwalana jako przyczyna wzniosoci
Te spord barw, ktre s agodne lub wesoe (z wyjtkiem by moe silnej czerwieni,
ktra jest wesoa) nie nadaj si do wytwarzania wspaniaych przedstawie. Ogromna gra
pokryta lnic zielon muraw
XVI. Barwa jako przyczyna wzniosoci
93
jest pod tym wzgldem niczym wobec ciemnej i pospnej; pochmurne niebo jest bardziej
dostojne ni bkitne, za noc bardziej wzniosa i powana ni dzie. Zatem w malarstwie
historycznym wesoa lub jaskrawa draperia nie moe nigdy stanowi szczliwego efektu, za
w budowlach, w ktrych zamierzony jest najwyszy stopie wzniosoci, tworzywa i ozdoby
nie powinny by nigdy biae, ani zielone, ani te, ani bkitne, ani rowe, ani liliowe, ani
ctkowane, ale powinny mie barwy smutne i zgaszone, jak czer, brz, gboka purpura i im
podobne. Obfito zoce, mozaik, malowide i rzeb mao si przyczynia do wzniosoci. Ta
zasada nic musi by stosowana w praktyce, chyba tylko tam, gdzie powsta ma jednolicie
silna i najbardziej przejmujca wznioso, trzeba bowiem zauway, e ten melancholijny
rodzaj wielkoci, cho jest z pewnoci najwyszy, nie powinien by uprawiany we
wszystkich tych budowlach, gdzie trzeba take dba o wspaniao; w takich razach trzeba
czerpa wznioso z innych rde, majc si jednak cile na bacznoci przed wszystkim, co
jasne i promienne, nic bowiem nie tumi rwnie skutecznie caego smaku wzniosoci.

43

Rozdzia XVII
Dwik i haas
Oko nie jest jedynym narzdem zmysowym, poprzez ktry mona wywoa wznios
namitno. W tej, jak i w wikszoci innych namitnoci, wielk moc maj dwiki. Nie
mam na myli sw, sowa bowiem nic oddziauj po prostu swoimi brzmieniami, lecz ich
rodki s
94
Cz druga
cakowicie odmienne. Sam nadmierny haas wystarczy by obezwadni dusz, zawiesi jej
dziaanie i napeni trwog. Ryk wielkich wodospadw, szalejcych burz grzmotw czy
artylerii budzi w umyle wielkie i pene grozy doznanie, cho w tych odmianach dwikw
nie moemy dostrzec adnej subtelnoci ani kunsztu. Podobny skutek ma wrzawa mas; tu
sama sia dwiku tak zdumiewa i w takie pomieszanie wprawia wyobrani, e w tym
zachowaniu i zamcie umysu najstateczniejsi nie mog si oprze, lecz przyczaj si do
wsplnego krzyku i wsplnej myli tumu.
Rozdzia XVIII
Nago
T sam moc ma dwik o jakiej takiej sile, gdy nagle powstanie lub nagle si urwie.
Pobudza to uwag i stawia jakby na bacznoci wadze. Wszystko, co sprawia, e wrd
widokw czy dwikw przejcie od jednej do drugiej skrajnoci odbywa si gadko, nie
wywouje trwogi i wobec tego nic moe by przyczyn wielkoci. Wszystko, co nagle i
nieoczekiwane budzi nasz czujno, to jest mamy poczucie niebezpieczestwa, przed ktrym
nasza natura kae nam si strzec. Mona zauway, e pojedynczy dwik o pewnej sile, cho
krtkotrway, jeli powtarza si raz po raz, sprawia wielkie wraenie. Mao jest rzeczy
bardziej gronych, ni uderzenia wielkiego zegara, gdy nocna cisza nie pozwala na zbytnie
rozproszenie uwagi. To samo mona powiedzie o pojedynczych uderzeniach bbna
powtarzanych z przerwami; wszystkie efekty wymienione w tym rozdziale maj prawie
jednakowe przyczyny.
XIX. Niepewno
95
Rozdzia XIX
Niepewno
Cichy, drcy, urywany dwik, cho wydaje si by pod niektrymi wzgldami
przeciwiestwem wanie wspomnianego, jest sprawc wzniosoci. Warto zbada to nieco.
Dowiadczenie i zastanowienie kadego czowieka musi potwierdza sam fakt. Mwiem ju
o tym*, e noc bardziej zapewne ni cokolwiek innego wzmaga trwog; taka jest nasza
natura, e gdy nie wiemy, co nam si moe przydarzy, obawiamy si najgorszego, co
przydarzy si moe, a std niepewno tak jest okropna, e czsto staramy si jej pozby,
nawet kosztem jakiego nieszczcia. Ot niektre ciche niewyrane i niepewne dwiki
pozostawiaj nas w takim samym trwoliwym niepokoju, co do swych przyczyn, jak brak
wiata lub wiato chwiejne na przedmiotach, ktre nas otaczaj.
Quale per incertam lunam sub luce maligna
Est iter in silvis1.
Jak niepewnego wiata wtle cienie,
Podobne lampie, w ktrej ycie ganie
Jak ksiyc, gdy na noc chmury wyenie,

44

Jawi si temu, kogo chwyta przeraenie 2.

Ale wiato, ktre to si pojawia, to znw niknie, i tak po wiele razy, jest jeszcze bardziej
straszne ni cakowita
----------------* Rozdz. III.
1
Tak przy wietle niepewnem i skapem Plutona
Wiedzie droga wrd borw.
Wergilius, Eneida, VI. 270-1 (prze. T. Karyowskiego).
Spenser; Krlowa rusaek, ks. II, pie VII, strofa 29 (przek. St, Kryskiego).
96
Cz druga
ciemno, a s takie niewyrane dwiki, ktre, gdy zbiegn si niezbdne dyspozycje,
bardziej nas zatrwaaj ni cakowita cisza.
Rozdzia XX
Gosy zwierzt
Takie dwiki, ktre naladuj naturalne nieartykuowane gosy ludzi i wszelkich
zwierzt w holu albo w niebezpieczestwie, zdolne s nie wielkie wyobraenia, chyba e
jest to dobrze znany gos jakiego stworzenia, na ktre przywyklimy spoglda ze wzgard.
Gniewne odgosy dzikich bestii s rwnie zdolne powodowa wielkie i grone doznania.
Hinc exaudiri gemitus, iracque leonum,
Vincla recusantum, et sera sub nocte rudentum;
Setigerique sues, atque in prescpibus ursi
Saevire; et formae magnorum ululare luporum1.
Moe si wydawa, e te modulacje dwiku s jako zwizane z natur rzeczy, ktre
przedstawiaj, nic s za zwyczajnie dowolne, poniewa naturalne odgosy wszystkich
zwierzt, nawet tych, ktre nie s nam znajome, zawsze daj si dostatecznie zrozumie; nie
mona tego powiedzie o jzyku. Jest niemal nieskoczono tych odmian dwiku, ktre
mog by przyczyn wzniosoci. Te, ktre wymieniem, stanowi tylko nieliczne przykady
majce pokaza, na jakiej zasadzie wszystkie one s zbudowane.
---------------1
Stkanie lww tam sycha gniewnych, ktre noc
Ryczc, w cikich acuchach rw si i szamoc;
Szczeciaste winie oraz niedwiedzie przy obie
Sro si, straszne wilki wyj w kadej dobie.
(Eneida, VII, 1520; przek., T. Karyowskiego).
XXI. Smak i zadach. Gorycje i odory

97

Rozdzia XXI
Smak i zapach. Gorycje i odory
Smaki i zapachy take maj pewien udzia w wyobraeniach wielkoci, ale jest on
nieznaczny, saby z natury i ograniczony w swym zasigu. Zauwa tylko, e adne zapady
ani smaki nie mog wywoa wielkiego doznania z wyjtkiem nadmiernych goryczy i
nieznonych odorw. To prawda, e te odczucia zapachu i smaku, gdy maj pen si i gdy
wprost napastuj zmysy, s po prostu przykre i nic towarzyszy im aden rodzaj zadowolenia,
ale kiedy s stonowane, jak w opisie lub opowieci, staj si rdem wzniosoci rwnie
prawdziwym, jak kade inne i na teje samej zasadzie umiarkowanej przykroci. ,, Kielich

45

goryczy", wychyli gorzki kielich losu", gorzkie jabka Sodomy": wszystko to s

wyobraenia stosowane we wzniosym opisie. Nie jest te pozbawiony wzniosoci ten
fragment Wergilego, gdzie smrd oparu Albunei zbiega si tak szczliwie ze wit groz i
pospnoci owego proroczego lasu.
At rex sollicitus monstrorurn oraculi fauni
Fatidici genitoris adit, lucosque sub alta
Consulit Albunea, nemorum quac maxima sacro
Fonte sonat; saevamque exhalat opaca Mephitim.
W ksidze szstej w bardzo wzniosym opisie nic zapomniano o trujcym wyziewie
Acheronu ani te nie kci si to bynajmniej z innymi obrazami, pord ktre zosta
wprowadzony.
----------------1
Krl, stroskany dziwami, baga o wyrocznie
Wieszczego ojca, Fauna; sam spieszy niezwocznie
W gaje pod Albunej wysok, gdzie tryska
Zdrj wity i ze wonie bij z uroczyska.
Eneida, VII, 814 (przek. T. Karyowskiego).
98

Cze druga
Spelunca alta fuit, vastoque immanis hiatu
Scrupea, tula lacu nigro, nemorumque tenebris
Quam super haud ullae poterant impune volantes
Tendere iter pennis, talis sese halitus atris
Faucibus effundens supera ad convexa ferebat l.
Podaem te przykady, poniewa niektrzy przyjaciele, z ktrych sdem bardzo si licz, byli
zdania, e gdyby to doznanie ogooci i wyodrbni od innych, byoby od razu obiektem
szyderstwa; ale to moim zdaniem pochodzioby przede wszystkim std, e mylaoby si o
goryczy i odorze w towarzystwie ndznych i godnych wzgardy wyobrae, z ktrymi,
przyzna trzeba, czsto si je czy; takie poczenie pospolituje wznioso tak w tym przypadku, jak i we wszystkich innych. Lecz jedn z prb, ktrym trzeba podda wznioso
obrazu, jest nie to, czy obraz ten staje si ndzny, gdy si go skojarzy z ndznymi
wyobraeniami, ale czy gdy poczy si go z obrazami o uznanej wielkoci, caa kompozycja
zachowa dostojestwo. Rzeczy grone zawsze s wielkie, ale te, ktre posiadaj niemie
cechy, cho s w pewnym stopniu niebezpieczne przy czym jest to niebezpieczestwo
atwe do odparcias jedynie wstrtne, jak ropuchy i pajki.
Rozdzia XXII
Dotyk. Bl
O dotyku niewiele wicej mona powiedzie nad to, e wyobraenie cielesnej
przykroci we wszystkich od---------------1
Jest blisko wielka czelu przepastnej jaskini, Chropawa, kryta bagnem i
knieja dokoa;
adne ptasz bezkarnie przelecie nie zdoa
Nad ni: taki ohydny od ciemnych jam gbi
Zionie zaduch i w niebo unoszc si kbi.
Eneida, VI, 235245 (przek. Karyowskiego).

46

XXII. Dotyk. Bl
99
mianach i stopniach trudu, blu, cierpienia, znkania jest przyczyn wzniosoci, za nic
innego, co dziaa na ten zmys, nie moe jej wywoa. Nie potrzebuj tu przytacza adnych
nowych przykadw, gdy podane w poprzednich rozdziaach obficie ilustruj t obserwacj,
ktra w istocie wymaga tylko zainteresowania natur, by kady mg j poczyni.
Przebieglimy oto wszystkie przyczyny wzniosoci w odniesieniu do wszystkich
zmysw i teraz moja pocztkowa obserwacja (Rozdzia VII) uznana zostanie za blisk
prawdy, mianowicie e idea wzniosoci czy si z samozachowaniem. e zatem jest jedn z
najbardziej poruszajcych, jakie mamy. e najsilniejszym nalecym do niej uczuciem jest
uczucie cierpienia i e adna przyjemno* z pozytywnego rda do niej nie naley. Mona
by na poparcie tych prawd przytoczy niezliczone przykady oprcz tych, ktre wymieniono,
i by moe wywie z nich wiele uytecznych konsekwencji.
Sed fugit interea, fugit irrevocabile tempus.
Singula dum capti circumvectamur amore 1.
----------------------* Patrz cz I, rozdz. 6.
(W oryginale czytamy nie: irrcvocabile tempus, lecz: irreperabile tempus, co zreszt sens
zmienia tylko nieznacznie). W przekadzie:
A czas mija, mija bezpowrotnie, kiedy my, rozkochani w przedmiocie, zajmujemy si
drobiazgowo kadym szczegem. Wergiliusz, Georgiki, III, 284-5.
s. 101
CZ TRZECIA
Rozdzia I
O piknie
Moim zamiarem jest rozpatrzy pikno w odrnieniu od wzniosoci oraz w toku
tego dociekania zbada, jak dalece jest ono z ni zgodne. Przedtem jednak musimy przejrze
pokrtce dotychczasowe pogldy na t jako, ktre, jak sdz, nie daj si chyba sprowadzi
do adnych utrwalonych zasad, poniewa ludzie zwykli mwi o piknie w sposb skrajnie
obrazowy, tj. chwiejny i nieokrelony. Przez pikno rozumiem t jako lub te jakoci w
ciaach, przez ktre powoduj one mio lub jak namitno do niej podobn. Ograniczam
t definicj do samych tylko zmysowych jakoci rzeczy, aby mc zachowa najwiksz
prostot w przedmiocie, ktry zawsze musi nas rozprasza, ilekro bierzemy pod uwag
rnorodne przyczyny upodobania, przywizujce nas do osb lub rzeczy dla innych
wzgldw, a nie dla samej siy ich widoku. Tote odrniam mio, przez ktr rozumiem t
satysfakcj, jaka powstaje w umyle przy kontemplacji kadej rzeczy piknej, jakiejkolwiek
byaby natury, od dzy, ktra jest energi umysu popychajc nas ku posiadaniu pewnych
przedmiotw, ktre nie tym nas poruszaj, iby byy pikne, ale czym zgoa odmiennym.
Bdziemy odczuwa siln dz dla kobiety nawet niezbyt piknej, gdy najwiksze pikno
mczyzn oraz innych zwierzt, cho powoduje mio, to przecie
102
Cz trzecia
dzy nie budzi wcale. Powoduje to, e pikno oraz namitno przez nie wywoana, ktr
nazywam mioci, rni si od dzy, cho ta moe czasem dziaa z ni jednoczenie; ale
dzy przypisa musimy te gwatowne i burzliwe namitnoci oraz bdce ich nastpstwem
doznania ciaa, ktre towarzysz temu, co bywa nazywane mioci w niektrych zwyczajnie
uywanych znaczeniach tego sowa, nie za skutkom pikna po prostu jako takiego.

47

Rozdzia II
Proporcja nie jest przyczyn pikna w rolinach
Zazwyczaj powiada si, e pikno polega na pewnych proporcjach czci.
Rozwaywszy t kwesti mam znaczny powd wtpi, czy pikno w ogle jest wyobraeniem
nalecym do proporcji. Proporcja, tak jak kade wyobraenie porzdku, wydaje si dotyczy
niemal cakowicie wygody i trzeba j zatem uwaa za wytwr rozumu, a nie za pierwotn
przyczyn oddziaujc na zmysy i wyobrani. Znajdujemy przedmiot piknym nic dziki
dugotrwaemu nataniu uwagi i dociekliwoci; pikno nic wymaga pomocy rozumowania, a
nawet nie zajmuje woli; pojawienie si pikna rwnie skutecznie powoduje w nas pewien
stopie mioci, jak przyoenie lodu lub ognia wywouje doznanie gorca lub zimna. Aby
osign jakie zadowalajce rozwizanie w tej mierze, dobrze byoby zbada 1, czym jest
proporcja, jako e liczni z tych, ktrzy
--------------1
Critical Review", III 3667: Proporcja nic jest ograniczona do jednej zalenoci midzy
odrbnymi czciami albo do jednego ukadu iloci. Proporcja jest symetri, symetria za
wystpuje w rnorodnoci
II. Proporcja nie jest przyczyn pikna w rolinach
103
posuguj si tym sowem, nie zawsze wydaj si zbyt jasno rozumie sens tego terminu ani
posiada wyrane wyobraenie dotyczce samej rzeczy. Proporcja jest miar stosunku
ilociowego. Poniewa wszelka ilo jest podzielna, jasne jest, e kada odrbna cz, na
jak rozpada si dowolna ilo, musi pozostawa w jakiej relacji do innych czci lub do
caoci. Te zwizki daj pocztek pojciu proporcji. Odkrywa sieje przez pomiar i s one
przedmiotem badania matematycznego. Ale czy jaka cz jakiejkolwiek okrelonej iloci
jest wiartk, jedn pit, jedn szst czy powk caoci, albo czy jest rwnej dugoci z
ktrkolwiek inn czci, czy te jest dwa razy od niej dusza, czy stanowi tylko jej poow,
to rzecz dla umysu po prostu obojtna; pozostaje on neutralny wobec postawionego pytania:
z tej wanie absolutnej obojtnoci i spokoju umysu spekulacje matematyczne czerpi
niektre ze swoich najznaczniejszych zalet, poniewa nic tu nie moe zaj wyobrani, za
osd korzysta ze swobody i bezstronnoci, by zbada kwesti. Wszystkie proporcje, kady
ukad iloci jest taki sam dla rozumu, poniewa ze wszystkich wynikaj dla te same prawdy;
zarwno z tego co wiksze, jak z tego co mniejsze, z rwnoci i z nierwnoci. Przecie
jednak pikno na pewno nie jest wyobraeniem zwizanym z mierzeniem ani te nie ma nic
wsplnego z rachowaniem i geometri. Gdyby byo inaczej, moglibymy wwczas wskaza
pewne wielkoci i dowie, e s pikne czy to
-----------------figur geometrycznych". Literary Magazine", II, 187. Sama proporcja nie jest piknem, lecz
jest jedn z jego istotnych cech. Moemy wyrni pikno poszeglnych czci, to znaczy
pikn twarz, pikne nogi, ale utrzymujemy, e pikna cao polega zawsze na proporcji i na
stosownoci. Uwaamy to za tak oczywiste, e nie wymaga to specjalnego podkrelenia".
104
Cz trzecia
same przez si, czy w zwizku z innymi; wtedy moglibymy pomieci w takim szczliwym
kryterium wszystkie te naturalne przedmioty, dla ktrych pikna nie mamy innej rkojmi
prcz wiadectwa zmysw, i potwierdzi gos naszej namitnoci ustaleniem naszego
rozumu. Ale poniewa nie mamy takiego oparcia, zobaczmy, czy proporcj mona w
jakimkolwiek sensie uzna za przyczyn pikna, jak to si powszechnie, a czasem z tak

48

pewnoci gosi. Gdyby proporcja bya jednym z czynnikw stanowicych o piknie,

musiaaby czerpa t moc bd z jakich naturalnych wasnoci zawartych w pewnych
miarach, a dziaajcych mechanicznie, bd z dziaania, nawyku, bd z odpowiednioci
niektrych miar dla pewnych okrelonych celw wygody. Naszym zadaniem jest wic
zbada, czy czci tych przedmiotw, ktre uwaamy za pikne w krlestwach rolin lub
zwierzt, stale tak s uformowane w zgodzie z pewnymi miarami, aby mogy posuy
przekonaniu nas, i ich pikno pochodzi z tych miar na zasadzie bd to mechanicznego
sprawstwa, bd z nawyku, bd wreszcie z ich odpowiednioci dla jakichkolwiek
okrelonych celw. Zamierzam zbada t kwesti kolejno pod kadym z tych aspektw. Ale
zanim posun si dalej, mam nadziej, e nie wemie, mi si za ze, jeeli wyo reguy,
ktre kieroway mn w tym badaniu i ktre mnie zwiody, jeeli pobdziem. 1. Jeeli dwa
ciaa wywouj ten sam lub podobny skutek w umyle i jeeli po zbadaniu okazuje si, e s
zgodne co do niektrych swoich wasnoci, za rni si w innych, to wsplny skutek trzeba
przypisa wasnociom, w ktrych s zgodne, nie za tym, w ktrych si rni. 2. Nic
wyjania skutku przedmiotu naturalnego przez skutek przedmiotu sztucznego. 3. Nic
wyjania skutkw adnego naturalnego przedmiotu na
II. Proporcja nie jest przyczyn pikna w rolinach
105
podstawie wnioskw naszego rozumu dotyczcych jego uytkw, jeli mona im przypisa
przyczyn naturaln. 4. Nie uznawa adnej okrelonej iloci ani adnego stosunku
ilociowego za przyczyn jakiego skutku, jeeli wywouj go odmienne lub przeciwstawne
miary i zwizki albo jeli te miary i zwizki mog istnie, a jednak skutek nie zostaje
wywoany. S to reguy, ktrymi si gwnie kierowaem, gdy badaem moc proporcji
rozpatrywanej jako naturalna przyczyna i prosz czytelnika, jeli uzna je za suszne, by
pamita o nich przez reszt tych wywodw, podczas gdy bdziemy bada po pierwsze, w
jakich rzeczach odnajdujemy ow jako pikna; po wtre zobaczymy, czy w nich potrafimy
znale jakie dajce si im przypisa proporcje tak, aby nas to powinno przekona, e nasze
wyobraenie pikna w nich ma przyczyn. Rozpatrzymy t moc przyjemnego oddziaywania,
jak si pojawia w rolinach, w niszych zwierztach i w czowieku. Zwrciwszy oczy ku
wiatu rolin nie znajdujemy tam nic rwnie piknego, jak kwiaty, ale przecie kwiaty
miewaj niemal wszelkiego rodzaju ksztaty i najrniejsze postaci, s uoone i
uksztatowane w nieskoczon rozmaito form i od tych form botanicy nadali im nazwy
prawic tak samo rozmaite. Jakie odkrywamy proporcje pomidzy odygami a patkarni
kwiatw lub pomidzy patkami i zalkiem? Jak godzi si smuka odyga ry z krgym
kielichem, pod ktrym si ugina? Cho ra jest piknym kwiatem, jednake czy odwaymy
si powiedzie, e nie zawdzicza swego pikna w wielkiej mierze tej wanie dysproporcji?
ra jest kwiatem pokanym, ale ronie na maym krzaku; kwiat jaboni jest bardzo may,
ronie za na duym drzewie: a przecie i ra, i kwiat jaboni s pikne, za roliny, ktre je
rodz, s pomimo tej dysproporcji nader wdzicznie przystro106
Cz trzecia
jone. C jest takiego, co by mogo powszechnie uchodzi za pikniejszy przedmiot ni
krzew pomaraczy rozkwitajcy naraz limi, pkami i owocem? na prno jednak
szukalibymy tutaj jakiejkolwiek proporcji pomidzy wysokoci, szerokoci czy
czymkolwiek zreszt, co dotyczy zwizkw pomidzy poszczeglnymi czciami. Przyznaj
e u wielu kwiatw moemy dostrzec jak regularn posta i metodyczny ukad patkw.
Taki ksztat i ukad ma ra, ale zanim si rozwinie, gdy ksztat w jest jeszcze niewidoczny,
a porzdek patkw pomieszany, zachowuje jednak swoje pikno i jest tym pikniejsza jako

49

pk nierozkwity, zanim uformuje si waciwa jej posta, nie jest to za jedyny przykad, gdy
metodyczno i ciso, dusza proporcji, okazuje si raczej szkodzi, ni sprzyja sprawie
pikna.
Rozdzia III
Proporcja nie jest przyczyn pikna u zwierzt
To, e proporcja may ma udzia w ksztatowaniu pikna, jest w peni widoczne wrd
zwierzt. Tutaj najbardziej rnorodne ksztaty i ukady czci jednakowo dobrze nadaj si
do tego; aby wzbudza to wyobraenie. abd, zaiste pikny ptak, ma szyj dusz od
reszty ciaa, lecz bardzo krtki ogon; czy jest to pikna proporcja? musimy uzna, e tak.
Wwczas jednak c powiemy o pawiu, ktry szyj ma stosunkowo krtk, za ogon duszy
ni szyja i cae ciao razem? Ile jest ptakw, ktre rni si nieskoczenie od obu tych miar
i od kadej innej, jak bymy ustalili, o proporcjach odmiennych i czsto wprost do siebie
nawzajem przeciwnych, a jednak wiele z tych ptakw jest niezmiernie piknych, cho rozIII. Proporcja nie jest przyczyn pikna u zwierzt
107
waajc je nie znajdujemy w adnej poszczeglnej czci nic, co zmusioby nas, abymy a
priori orzekli, jakie maj by inne, ani nawet bymy zgadywali o nich cokolwiek, co by nie
mogo w praktyce przynie rozczarowania i okaza si pomyk. Co si za tyczy barw czy
to ptakw, czy kwiatw jest bowiem co podobnego w ubarwieniu jednych i drugich
bd to biorc pod uwag zasig bd intensywno kolorw, adnej proporcjonalnoci nic da
si zauway. Niektre s tylko jednobarwne, inne maj wszystkie kolory tczy; jedne maj
barwy podstawowe, inne mieszane; krtko mwic baczny obserwator szybko moe doj do
wniosku, e w barwach tych istot jest rwnie mao proporcji, co w ich ksztatach. Zwrmy
si teraz ku zwierztom. Zbadajmy gow piknego konia, odnajdmy jej proporcje do jego
ciaa, do koczyn oraz zwizki wzajemne pomidzy nimi; a kiedymy ustalili te proporcje
jako kryterium pikna, wemy psa lub kota lub jakiekolwiek inne zwierz i zbadajmy, na ile
stosuj si do nich te same proporcje pomidzy tymi czciami a ciaem i tak dalej; moim
zdaniem bezpiecznie moemy powiedzie, e proporcje te s odmienne dla kadego gatunku,
a jednak e w bardzo wielu tak si od siebie rnicych gatunkach odnajdujemy osobniki
obdarzone nader uderzajc piknoci. Ot jeli przysta na to, e bardzo odmienne, a
nawet przeciwstawne ksztaty i wraenia godz si z piknem, to sprowadza si to, jak wierz,
do przyznania, e adne okrelone miary dziaajce na naturalnej zasadzie nie s konieczne,
by wywoa pikno, przynajmniej jeli chodzi o istoty nierozumne.
-----------------1
Patrz s. 174 i in.: Critical Review", III, 3667. Por. tame, s. 367: .. okae si, e pikno
wystpuje w rnym stopniu w rnych rodzajach symetrii".
108

Cz trzecia

Rozdzia IV
Proporcja nie jest przyczyn pikna gatunku ludzkiego
Pomidzy niektrymi czciami ciaa ludzkiego obserwujemy zachodzenie pewnych
proporcji, ale zanim mona by dowie, e w nich tkwi przyczyna sprawcza pikna, trzeba
pokaza, e ilekro s one spenione, osoba, do ktrej nale, jest pikna. Mam na myli efekt
widoku ktregokolwiek czonka rozpatrywanego oddzielnie bd caego ciaa. Trzeba te
pokaza, e te czci stoj w takim zwizku do siebie, e atwo je ze sob porwna i e moe
std w naturalny sposb wynikn upodobanie umysu. Co do mnie, wiele razy badaem
bardzo uwanie wiele z tych proporcji i stwierdziem, e s prawie albo wrcz cakowicie

50

takie same u wielu osb nie tylko od siebie rnych, ale z ktrych jedne byy bardzo pikne, a
inne bardzo od piknoci dalekie. Jeli idzie o czci, ktrych te proporcje dotycz, czsto s
tak nawzajem od siebie oddalone pooeniem, natur i przeznaczeniem, e nie mog poj,
jak w ogle mona je porwnywa, a zatem jak mgby z nich powstawa jakikolwiek skutek
dziki ich proporcji. Szyja w piknych ciaach, powiadaj, powinna mi grubo ydki,
powinna te by dwa razy grubsza ni przegub. W pismach i rozmowach wielu ludzi znale
mona nieskoczon liczb tego rodzaju spostrzee. Ale jaki ma zwizek ydka z szyj,
za jedna i druga z przegubem? Proporcje te na pewno dadz si odnale w piknych ciaach.
Rwnie
---------------1
Np. u Leonardo da Vinci, ktrego pisma Burke mg bezporednio zna; pozycja nr 221 w
katalogu wyprzeday jego ksigozbioru dotyczy: Da Vinci, Della Pittura, con la Vita da du
Fresne, Pary 1651".
IV. Proporcja nie jest przyczyn pikna u ludzi
109
na pewno, s w brzydkich, jak moe stwierdzi kady, kto sobie zada trud. Ba, nie wiem,
nawet, czy nie oka si mniej doskonae w niektrych spord najpikniejszych 1. Moesz
przypisa jakie chcesz proporcje kadej czci ciaa ludzkiego, ja za zarczam, e malarz
zastosuje si do wszystkich skrupulatnie, a mimo to, jeli zechce, wykona bardzo brzydk
posta. Ten sam malarz znacznie odbiegnie od tych proporcji, a osignie bardzo pikny
rezultat. W istocie w arcydzieach staroytnej i nowoczesnej rzeby dostrzec mona, e wiele
z tych rzeb rni si bardzo w proporcjach od innych, i to w czciach bardzo widocznych i
majcych wielkie znaczenie; nic mniej te rni si one od proporcji, jakie znajdujemy w
ywych ludziach o ksztatach szczeglnie uderzajcych i miych. A wreszcie jak godz si
sami pomidzy sob zwolennicy pikna proporcjonalnego co do proporcji ludzkiego ciaa?
Jedni utrzymuj, e mierzy ono siedem gw, inni e osiem, gdy jeszcze inni rozcigaj je
nawet do dziesiciu2; ogromna rnica, gdy liczby s tak mae. Inni jeszcze innymi metodami
okrelaj proporcje, a wszyscy z rwnym powodzeniem. Ale czy proporcje te s dokadnie
takie same u wszystkich przystojnych mczyzn? i czy w ogle s to proporcje waciwe
piknym kobietom? Nikt nie powie, e tak jest, a jednak obie pcie niewtpliwie mog by
pikne, za eska najbardziej, ktrej to przewagi nie da si moim zdaniem przypisa lepszej
--------------------1
Critical Review", III, 367: Sama proporcja nie moe stworzy pikna wszystkich
przedmiotw; moe jednake by skadnikiem pikna pewnych przedmiotw, szczeglnie w
rzebie, malarstwie, architekturze i muzyce".
2
Witruwiusz (De Architektura, III, i, a) przyj wielko rwn 8 gowom, jako norm
proporcji, i tego samego zdania byt Leonardo. Drer w swoim dziele Cztery ksigi o
proporcji (1538) waha si midzy wielkoci 7 a 10 gw.
110
Cz trzecia
cisoci proporcji pci nadobnej. Zatrzymajmy si na chwil w tym punkcie i rozwamy, jak
znaczna jest rnica pomidzy miarami, ktre przewaaj w wielu tych samych czciach
ciaa u dwu pci tego jednego tylko gatunku. Jeli wyznaczy jakiekolwiek okrelone
proporcje czonkom mczyzny i ograniczy pikno czowieka do tych proporcji, to gdy si
znajdzie kobiet, ktra rni si budow i miar niemal kadej czci, trzeba wycign
wniosek, e nie jest ona pikna pomimo to, co podsuwa wyobrania, albo te bdc
posusznym wyobrani trzeba odrzuci reguy, odoy linia i cyrkiel i poszuka jakiej innej
przyczyny pikna. Jeli bowiem pikno ma by zwizane, z pewnymi miarami, ktre dziaaj

51

na zasadzie naturalnej, to dlaczegby podobne czci o odmiennych miarach proporcji miay

si rwnie okaza pikne i to w ramach tego samego gatunku? By jednak nieco rozszerzy
nasz pogld, warto zauway, e niemal wszystkie zwierzta maj czci o bardzo podobnej
naturze i prawic tym samym przeznaczeniu: gow, szyj, tuw, stopy, oczy, uszy, nosi usta;
jednak opatrzno, aby najlepiej zabezpieczy waciwe kademu potrzeby i aby roztoczy
bogactwa swej mdroci i dobroci w stworzeniu, wydobya z tych niewielu narzdw i
czonkw waciwie nieskoczon rnorodno ich ukadw, miar i zwizkw. Lecz, jak ju
zauwaylimy, wrd tej nieskoczonej rnorodnoci jedna waciwo jest wsplna wielu
gatunkom; wiele osobnikw, z ktrych si te gatunki skadaj, zdolnych jest przej nas
upodobaniem, a gdy podobne s w tym, e wywouj ten skutek, rni
----------------1
Critical Review" III, 367: w przeciwiestwie do opinii naszego autora utrzymujemy, e
proporcjonalnie uformowane czyci ciaa ludzkiego s zawsze pikne".
IV. Proporcja nie jest przyczyn pikna u ludzi
111
si bardzo w stosunkach wielkoci czci, ktre go wywoay. Te rozwaania wystarczyy, by
skoni mnie do odrzucenia koncepcji jakichkolwiek okrelonych proporcji, ktre by tak
dziaay z natury, by wywoa przyjemny skutek; jednake ci, ktrzy zgodz si ze mn co do
konkretnej proporcji, s silnie uprzedzeni na korzy jakiej bardziej nieokrelonej.
Wyobraaj sobie, e cho pikno nie jest przywizane do adnych oznaczonych miar
wsplnych wiciu rodzajom, przyjemnych rolin i zwierzt, to przecie dla kadego gatunku
istnieje pewna proporcja absolutnie niezbdna dla jego odmiany pikna. Jeli rozpatrujemy
cay wiat zwierzcy, znajdujemy pikno nie wizane z adn okrelon miar; poniewa
jednak jaka szczeglna miara i stosunek czci jest tym, co wyrnia kad z osobna klas
zwierzt, jest konieczne, aby pikno kadej odmiany dao si odnale w jej miarach i
proporcjach, gdy inaczej odbiegaoby od waciwego sobie gatunku i staoby si w jaki
sposb monstrualne: wszake aden gatunek nic jest tak cile ograniczony do adnej
ustalonej proporcji, by nie byo znacznej zmiennoci pomidzy osobnikami; za tak, jak to
pokazano dla rodzaju ludzkiego, tak te pokaza mona dla gatunkw nierozumnych, e
pikno odnajduje si niezalenie od wszelkich proporcji, jakie s dopuszczalne w danym
gatunku bez porzucania jego wsplnej formy; za to wyobraenie wsplnej formy sprawia
wanie, e w ogle bierze si w rachub proporcj czci, nie za dziaanie jakiej naturalnej
przyczyny; w istocie nieco rozwagi ujawnioby, e to nie ilo, lecz jako tworzy wszelkie
pikno, jakie naley do ksztatu. Jakie to wiato czerpiemy z tych osawionych proporcji,
gdy rozwaamy zamys zdobniczy? Wydaje mi si zdumiewajce, e artyci, skoro s tak
mocno przekonani, jak udaj, e proporcja
112
Cz trzecia
jest gwn przyczyn pikni, nie maj zawsze przy sobie dokadnych pomiarw wszelkiego
rodzaju piknych zwierzt, by sign po waciwe proporcje, ilekro zamylaj jak rzecz
zgrabn, tym bardziej e czsto twierdz, i w kieruj si w swojej robocie obserwacj pikna
w przyrodzie. Wiem, e ju dawno powiedziano, a potem jeden autor wtrowa w tym
drugiemu po tysic razy, e proporcje budowli pochodz z proporcji ludzkiego ciaa. Aby
uczyni t wymuszon analogi pen, przedstawiaj czowieka z rkami wzniesionymi i
rozpostartymi, a nastpnie opisuj rodzaj kwadratu przeprowadzajc linie czce skrajne
punkty lej dziwacznej figury1. Ja jednak widz to cakiem jasno, e posta ludzka zgoa nie
dostarczya budowniczemu adnej z jego idei. Bowiem po pierwsze bardzo rzadko widuje si
ludzi w takiej napitej postawie, nie jest ona dla nich naturalna ani zreszt nie jest wcale

52

przystojna. Po wtre widok ludzkiej postaci w takiej pozie wcale nie nasuwa w sposb
naturalny wyobraenia kwadratu, lecz raczej krzya, jako e najpierw trzeba czym wypeni
znaczny obszar pomidzy ramionami a podstaw, zanim komukolwiek przyjdzie do gowy
kwadrat. Po trzecie, wiele budynkw wcale nic ma ksztatu tego wanie kwadratu, a mimo to
zostay zaplanowane przez najlepszych architektw, wraenie za wywieraj rwnie dobre, a
moe lepsze. Z pewnoci zreszt nic nie mogoby by bardziej nieobliczalnie kapryne ni
wzorowanie przez architekta jego wytworw wedug modelu ludzkiej postaci, poniewa
adne dwie rzeczy nic maj mniej podobiestwa ani analogii ni czowiek i dom czy
witynia; czy trzeba, bymy stwierdzili,
--------------------1
Analogia" ta pochodzi od Witruwiusza De Architectura, III I 3. Rysunek ten powtrzy
Leonardo.
IV. Proporcja nie jest przyczyn pikna u ludzi
113
e ich cele s cakowicie odmienne? Oto co skonny jestem podejrzewa: e te analogie
zostay ukute, aby zaleci dziea sztuki pokazujc zgodno pomidzy nimi a
najszlachetniejszymi dzieami natury, nie za iby te ostatnie w ogle miay dostarcza
wskazwek do udoskonalenia pierwszych. Tym peniej za jestem przekonany, i obrocy
proporcji przenieli swoje sztuczne wyobraenia do natury, nie za z niej zapoyczyli
proporcje, ktre stosuj w dzieach sztuki, e w kadej dyskusji na ten temat zawsze
porzucaj, jak mog najszybciej, otwarte pole piknoci przyrody, krlestwa zwierzt i rolin
i okopuj si w sztucznych liniach i ktach architektury. Jest bowiem w czowieku
niefortunna skonno, by z siebie, swoich pogldw i dzie czyni miar doskonaoci
wszystkiego. Spostrzegszy zatem, e jego domostwa s najobszerniejsze i najmocniejsze,
gdy s urobione w regularne ksztaty, za ich czci nawzajem do siebie pasuj, przenis te
wyobraenia do swoich ogrodw, zamieni drzewa w kolumny, piramidy i obeliski,
uksztatowa ywopoty w tyle cian z zieleni, wytyczy cieki w kwadraty, trjkty i inne
figury matematyczne ze cisoci i symetri; sdzi przy tym, e jeli nie naladuje, to
przynajmniej ulepsza natur i uczy j, jak ma postpowa 1. Wreszcie jednak natura ucieka od
jego dyscypliny i zrzucia jego wizy i choby tylko nasze ogrody wiadcz o tym, e
zaczynamy odczuwa, i pojcia matematyczne nie stanowi prawdziwych miar pikna. Z
pewnoci te nie wicej maj zastosowania w wiecie zwierzt i rolin.
----------------------1
W roku 1759 wyszydzanie formalnego stylu w ogrodnictwie wyszo ju z mody. Por.
Addison, Spectator" No 414 (25 czerwca 1712), Pope, Guardian" No 173 (29 wrzenia
1713) i Moral Essay" No IV (1731), w. 11320.
114
Cz trzecia
Czy nie byoby bowiem to niezwyke, e w tych wietnych utworach opisowych, w tych
niezliczonych odach i elegiach, ktre s na ustach caego wiata i z ktrych wiele zabawiao
cae stulecia, e w tych utworach, ktre opisuj mio z tak namitn energi i
przedstawiaj jej przedmiot w tak nieskoczonych odmianach, nie mwi si ani sowa o
proporcji, gdyby miaa by, przy czym obstaj niektrzy, gwnym skadnikiem pikna,
podczas gdy wrd szeregu innych jakoci wymienia si take czsto ciepo? Skoro jednak
proporcja nie ma tej mocy, moe si wydawa dziwne, jak ludzie najpierw doszli do takiego
zacietrzewienia w jej obronie. Sprawio to, jak mniemam, upodobanie, o ktrym wanie
wspomniaem, jakie ludzie tak silnie ywi dla swoich wasnych dzie i poj; sprawiy to
faszywe rozumowania na temat skutkw zwyczajnej postaci zwierzt; sprawia to platoska

53

teoria stosownoci i poytku1. Dlatego w nastpnym rozdziale rozwa skutki nawyknienia do

postaci zwierzt, a potem wyobraenie stosownoci, skoro bowiem proporcja nie dziaa przez
naturaln moc towarzyszc pewnym miarom, to musi dziaa albo przez nawyk, albo przez
wyobraenie uytecznoci; nie ma adnej innej moliwoci.
Rozdzia V
Dalsze rozwaania o proporcji
Jeli si nie myl, wiele uprzedze na rzecz proporcji powstao nie tyle z zauwaenia
jakich okrelonych miar obserwowanych w piknych ciaach, ile z faszywego wyobraenia
o stosunku, w jakim pozostaje do pikna znieksztacenie, ktre uwaano za jego
przeciwiestwo;
--------------- Por. Platon, Gorgiasz XXIX XXX 4745.
V. Dalsze rozwalania o proporcji
115
na tej podstawie orzeczono, e tam, gdzie si usunie przyczyny znieksztacenia, pikno musi
wynikn w sposb naturalny i konieczny. To poczytuj za bd. Bowiem znieksztacenie jest
przeciwiestwem nie pikna, lecz kompletnej, zwykej formy. Jeli jedna noga czowieka
okae si krtsza od drugiej, czowiek jest znieksztacony, poniewa brakuje czego do
kompletnoci caego wyobraenia, jakie powzilimy o czowieku; naturalne uomnoci maj
tu ten sam skutek, co okaleczenia spowodowane wypadkiem. Tak wic jeli plecy s garbate,
czowiek jest znieksztacony, poniewa jego plecy maj niezwyky ksztat i co, co niesie z
sob wyobraenie jakiej choroby czy nieszczcia; tak samo jeli szyja czowieka jest
znacznie dusza lub krtsza ni zazwyczaj, to powiadamy, e ta jego cz jest
znieksztacona, poniewa ludzie zwykle nie wygldaj w ten sposb. Z pewnoci jednak w
kadej chwili poucza nas dowiadczenie, e czowiek moe mie nogi rwnej dugoci i pod
kadym wzgldem jednakowe, szyj waciwej dugoci i plecy cakiem proste, nie majc
przy tym ani troch dostrzegalnej urody. W istocie pikno tak jest dalekie od wyobraenia
tego, co zwyczajne, e w rzeczywistoci to, co nas w ten sposb ujmuje, jest ogromnie
rzadkie i niezwyke. Pikno nie mniej nas uderza swoj nowoci ni same rzeczy
znieksztacone. Tak jest z tymi gatunkami zwierzt, ktre s nam znane, gdyby za nam
przedstawiono zwierz nowego gatunku, bynajmniej nie czekalibymy, a nawyk ustali
wyobraenie proporcji, by dopiero wwczas postanowi, czy jest ono pikne, czy brzydkie.
Wynika z tego, e oglne wyobraenie pikna nie wicej moe zawdzicza proporcji
pochodzcej z nawyku, co z natury. Znieksztacenie pochodzi z braku zwykych proporcji, ale
pikno nie jest koniecznym rezultatem istnienia proporcji w przedmiocie. Jeli przy116
Cz trzecia
przypucimy, e proporcja w rzeczach naturalnych jest relatywna do nawyku, to natura
nawyku pokae, i pikno, ktre jest pozytywn i potn jakoci, nie moe by jego
rezultatem. Jestemy tak cudownie uformowani, e jednoczenie gwatownie podamy
nowoci i zarazem rwnie silnie przywizani jestemy do tego, co zwyke i znane. Jednake
natura rzeczy, ktrych si trzymamy z nawyku, jest taka, e bardzo mao na nas dziaaj, gdy
je posiadamy, za to silnie, gdy ich nie ma. Pamitam, e kiedy przez duszy czas chadzaem
co dzie do pewnego miejsca; mog szczerze powiedzie, e nie tylko nie znajdowaem w
tym przyjemnoci, ale odczuwaem pewne znudzenie i niesmak; przychodziem,
wychodziem, wracaem tam bez przyjemnoci; jednake jeli dla jakiej przyczyny mijaa
zwyka pora, gdy si tam wybieraem, czuem si nieswojo i nie uspokajaem si, pki nie

54

wrciem na swj utarty szlak1. Ci, ktrzy zaywaj tabaki, czyni to niemal bezwiednie, za
ostry zmys wchu zostaje przytpiony tak dalece, e waciwie nie czuj tak przecie ostrego
bodca; pozbawcie ich jednak tabakierki, a stan si najbardziej znkanymi miertelnikami na
wiecie. W istocie nawyk i przyzwyczajenie jako takie w adnym wypadku nie s
przyczynami przyjemnoci, a w skutek staego uywania kada w ogle rzecz najzupeniej
przestaje oddziaywa. Bowiem tak, jak nawyk odejmuje na koniec wielu rzeczom przykre
skutki, w ten sam sposb umniejsza przyjemne dziaanie innych, sprowadzajc jedne i drugie
do stanu miernego i obojtnego. Bardzo susznie przyzwyczajenie zowie si
----------------1
Dixon Wecter sugeruje, e moe to by aluzja do baru kawowego niedaleko Temple Bar,
miejsca odwiedzanego przez dramaturgw, krytykw i aktorw raczej ni dostojnych
adwokatw" (The Missing Tears in Burke's Biography, P. M. L. A., LIII, 1119 n. 48).
V. Dalsze rozwaania o proporcji
117
drug natur, za w stanie zwyczajnym i naturalnym jestemy absolutnie obojtni, jednakowo
przygotowani na przykroci przyjemno. Gdy jednak zostajemy ze wytrceni lub
pozbawieni czegokolwiek, co jest niezbdne, bymy w nim trwali, to gdy przyczyn tego nie
jest przyjemno z naturalnego rda, zawsze nas to dotyka. Tak samo jest z drug natur,
przyzwyczajeniem, we wszystkim, co si jej tyczy. Tak wic brak zwykych proporcji u ludzi
i innych zwierzt z pewnoci budzi odraz, cho ich obecno zgoa nie wywouje
prawdziwej przyjemnoci. To prawda, e proporcje naznaczone jako przyczyny pikna ciaa
ludzkiego spotyka si czsto u ludzi piknych, poniewa zazwyczaj spotyka si je u
wszystkich w ogle, skoro jednak mona pokaza, e nie zawsze towarzyszy im pikno i e
pikno czsto istnieje rwnie bez nich i e, gdy istnieje, zawsze przypisa je mona innym,
mniej dwuznacznym przyczynom, przywodzi nas to w sposb naturalny do wniosku, e
proporcja i pikno nie s wyobraeniami tej samej natury. Prawdziwym przeciwiestwem
pikna nie jest dysproporcja ani znieksztacenie, lecz brzydota;, poniewa za pochodzi ona z
przyczyn przeciwstawnych do przyczyn pozytywnego pikna, nie moemy jej rozpatrzy,
zanim nie dojdziemy do tamtych. Pomidzy piknem i brzydot istnieje swoista mierno,
gdzie przewanie odnajduje si wyznaczone proporcje, ale nie wywiera to adnego skutku na
namitnoci.
Rozdzia VI
Stosowno nie jest przyczyn pikna
Powiada si, e przyczyn pikna albo zgoa piknem samym jest wyobraenie
uytecznoci, albo dobrego przystosowania jakiej czci do celu, jaki ma spenia.
118
Cz trzecia
Gdyby nic ten pogld, doktryna proporcji nic byaby w stanie zbyt dugo si utrzyma; wiat
znudziby si wkrtce suchaniem o miarach, ktre nie dotycz niczego ani z naturalnej
zasady, ani z racji odpowiednioci dla jakiego celu; wyobraeniem proporcji, ktre
najczciej powstaje w umyle ludzi, jest przystosowanie rodkw do pewnych celw; tam
za gdzie to nic wchodzi w rachub, bardzo rzadko troszczymy si o skutki odmiennych miar
przysugujcych rzeczom. Teoria ta musiaa wic koniecznie ka nacisk na to, e nie tylko
sztuczne, lecz take naturalne przedmioty czerpi pikno ze stosownoci czci do ich
poszczeglnych celw. Ale obawiam si, e przy budowaniu tej teorii nie poradzono si
dostatecznie dowiadczenia. Bowiem na tej zasadzie city ryj wini z tward i elastyczn
chrzstk na kocu, jej mae wpadnite oczka i cay ukad ba, tak dobrze dostosowany do jej

55

zada kopania i rycia, byby niezmiernie pikny. Wielki worek zwisajcy z dzioba pelikana,
rzecz wysoce uyteczna dla tego zwierzcia, byby take pikny w naszych oczach. Je, lak
dobrze zabezpieczony przed napaci przez sw kolczast skr, i jeozwierz ze. swymi
nastawionymi kolcami uchodziyby za istoty o niemaej urodzie. Mao jest zwierzt, ktre
miayby bardziej zmylne czci ni mapa; ma ona ludzkie rce w poczeniu ze
sprystymi koczynami zwierza, podziwu godna jest jej zdatno do biegania, skakania,
chwytania i wspinania si: a jednak mao jest zwierzt, ktre w oczach caej ludzkoci wydaj
si mniej mie pikna. Nie musz wiele mwi o trbie sonia, tak wielorako uytecznej,
-----------------1
Nastpujca wzmianka o mapie nawizuje w pewnym stopniu do Historia animalium
Arystotelesa, II 502 ab. (Patrz William C. McDermott, The Ape in Antiquity, Baltimore
1938).
VI. Stosowno nie jest przyczyn pikna
119
a tak mao przydajcej mu pikna. Jake dobrze przystosowany jest wilk do biegu i skokw;
jak wspaniale jest lew uzbrojony do walki! Czy jednak dlatego ktokolwiek nazwie sonia,
wilka, lwa piknymi zwierztami? Nikt, jak wierz, nie sdzi, e nogi ludzkie s rwnie
dobrze przystosowane do biegu, jak nogi konia, psa, jelenia i szeregu innych istot;
przynajmniej nie wygldaj na to, aby tak byo: a jednak wierz, e dobrze uksztatowana
ludzka noga zostanie uznana za daleko pikniejsz od tamtych wszystkich. Gdyby stosowno
czci bya tym, co stanowi o ich urodzie, byyby znacznie pikniejsze w trakcie posugiwania
si nimi; a jednak, cho bywa tak czasem, na innej zasadzie, to przecie bynajmniej nic
zawsze. Leccy ptak nie jest tak pikny, jak kiedy przysiadzie, ba, wiele odmian domowego
drobiu rzadko widuje si w locie, a jednak nie s one przez to wcale mniej pikne; ptaki s
zreszt tak skrajnie odmienne w formie od zwierzt i od ludzi, e na zasadzie stosownoci nic
w nich nie budzi uznania, chyba e zway si, i ich czci s przeznaczone do cakiem odmiennych celw. Nigdy w yciu nie udao mi si zobaczy pawia w locie, a jednak wczeniej
na dugo wczeniej -nim zastanawiaem si w ogle nad przydatnoci jego ksztatu do
ycia w przestworzu, uderzyo mnie niezwyke pikno, ktre wynosi tego ptaka wysoko
ponad wikszo najlepiej latajcych ptakw wiata; a przecie w tym, co sam widziaem,
jego tryb ycia jest bardzo podobny do ywotu wini, ktra karmi si obok niego w zagrodzie.
To samo rzec mona o kogutach, kurach i im podobnych; wygldaj na istoty latajce, a w
sposobie poruszania niewiele si rni od ludzi i bydlt. By przej do przykadw
dotyczcych naszego wasnego gatunku, powiem: gdyby pikno ludzkie zwizane byo z
poytkiem, m120
Cz trzecia
czyni byliby o wiele adniejsi ni kobiety, za si i gibko uwaano by za jedyne uroki. Ale
nazywa si mianem pikna, jedn mie nazw dla zalet Wenery i Herkulesa, tak cakowicie
odmiennych niemal pod kadym wzgldem, byoby zaiste dziwnym pomieszaniem poj lub
naduyciem sw. Przyczyna tego pomieszania, jak sdz, pochodzi std, e czsto widzimy
czci ciaa czowieka i innych zwierzt zarazem bardzo pikne i bardzo dobrze
przystosowane do swoich celw; dajemy si oszuka sofizmatowi, ktry kae nam bra za
przyczyn to, co jest tylko wsptowarzyszce; jest to sofizmat muchy, ktra wyobraaa
sobie, e wzbija wielki kurz, bo siedziaa na rydwanie, ktry w istocie go wzbija 1. odek,
puca, wtroba i inne czci s niezmiernie dobrze przystosowane do swoich celw, a jednak
bynajmniej nie maj adnego pikna. Przy tym jest wiele rzeczy bardzo piknych, w ktrych
nie sposb dopatrzy si adnego uytku. Zwracam si te do pierwszych i najnaturalniej

56

szych uczu ludzi, czy gdy patrz na pikne oko, ksztatne usta, dobrze utoczon nog,
wzbudza to w nich jakiekolwiek wyobraenia tego, e czci te s dobrze dostosowane do
patrzenia, jedzenia lub biegania? Jakie to wyobraenie uytku budz kwiaty, bdce
najpikniejsz czci w wiecie rolin? To prawda, e nieskoczenie mdry i dobry Stwrca
w swojej szczodrobliwoci czsto
--------------1
Sofizmat" ten jest przypisywany przez Bacona (Esej LIV O prnoci) Ezopowi, lecz w
rzeczywistoci jest to 16 bajka Laurencjusza Abstemiusa (Lorenzo Bevilaqua, 1500): De
musca quae quadrigis insidens pulverem se excitasse dicebat. Jeli Burke czyta Abstemiusa
(a nie po prostu Bacona); mg korzysta z bardzo popularnego podrcznika Aesopi phrygis
fabulae... una cum nonnullis variorum autorum fabulis, wyd. Cambridge 1670 s. 62) albo
Roger L'Estrange'a Fables of Aesop and other eminent mythologists with moral reflections (8
wyd. 1738 nr 270).
VI. Stosowno nie jest przyczyn pikna
121
przydawa pikno tym rzeczom, ktre uczyni uytecznymi dla nas, ale nie dowodzi to, aby
wyobraenia uytku i pikna byy tym samym, ani by w jakikolwiek sposb byy od siebie
zalene.
Rozdzia VII
Prawdziwe skutki stosownoci
Gdy wyczyem proporcj i stosowno od wszelkiego udziau w piknie, nie
zamierzam bynajmniej powiedzie, e nie maj one adnej wartoci, ani e nie powinno si
na nie zwaa w dzieach sztuki. Dziea sztuki s waciw dziedzin ich mocy i tu wanie
maj one swj peny skutek. Ilekro mdro naszego Stwrcy postanowia, aby cokolwiek
nas poruszyo, nie powierza on wykonania swego zamiaru ospaemu i chwiejnemu dziaaniu
naszego umysu, ale obdarza t rzecz opierajcymi si rozumowi, a nawet woli siami i
wasnociami, ktre opanowujc zmysy i wyobrani zniewalaj dusz, zanim rozum gotw
jest czy to przyczy si do nich, czy si im przeciwstawia. Godn uwielbienia mdro
bo odkrywamy w jego dzieach dopiero dziki dugim i pilnym rozmylaniom i studiom: a
gdy j odkryjemy, skutek jest zgoa odmienny nie tylko w sposobie, w jaki go osigamy, ale
co do samej swej natury, od tego, czym uderza nas bez adnego przygotowania wznioso i
pikno. Jake odmienna jest satysfakcja anatoma, ktry odkrywa uytek mini i skry,
znakomit zdatno pierwszych do rozmaitych porusze ciaa oraz cudowny skad drugiej,
zarazem sucej caemu ciau do tego, by je okrywa, by wydala oraz wchania; jake jest
odmienna od afektu, jaki przejmuje zwykego czowieka na widok delikatnej,
122
Cz trzecia
gadkiej skry i wszystkich innych piknych czci, ktrych spostrzeganie nie wymaga
adnych docieka. W pierwszym przypadku spogldamy wprawdzie na Stwrc z podziwem
i zachwytem, ale przedmiot, ktry je wywouje moe by odraajcy i obrzydliwy; w drugim
bardzo czsto wyobrania nasza tak jest owadnita moc przedmiotu, e mao wnikamy w to,
jak kunsztownie zosta sporzdzony i potrzeba silnego wysiku rozumu, by wydoby umys z
oczarowania nim i nakoni do rozwaenia owej mdroci, ktra wymylia mechanizm tak
potny. Z proporcji i stosownoci, przynajmniej wtedy, gdy je po prostu znajdujemy
zbadawszy samo dzieo, zrodzi si moe co najwyej aprobata i zgoda rozumu, ale nie
mio ani adna podobna namitno. Kiedy zgbiamy budow zegarka, kiedy nabywamy
gruntownej wiedzy o poytku kadej czci, zadowala nas wprawdzie stosowno caoci, ale

57

bynajmniej nie dostrzegamy niczego takiego jak pikno w samym worku; spjrzmy jednak na
kopert, dzieo jakiego gorliwego artysty rytownika, nie mylc zgoa o uytku, a bdziemy
mieli znacznie ywsze wyobraenie pikna, niby nam mg da sam zegarek, choby by
arcydzieem samego Grahama1. Pikno, jak rzekem, wywiera swj skutek przed wszelk
wiedz o uytku, lecz aby sdzi o proporcji, musimy zna cel, dla ktrego dane dzieo jest
przeznaczone. Wedle celu zmienia si i proporcja. Tak wic mn jest proporcja wiey, a inna
domu; inna galerii, inna sieni, jeszcze inna za komnaty. By sdzi o ich proporcjach, trzeba
si najpierw zaznajomi z celami, dla ktrych zostay zamierzone. Roztropno w parze z
dowiadczeniem po------------------1
George Graham (16731751), jeden z wielkich angielskich zegarmistrzw i wynalazcw.
VII. Prawdziwe skutki stosownoci
123
ucz nas, co w kadym dziele sztuki przystoi uczyni. Jestemy rozumnymi istotami i we
wszystkich naszych dzieach winnimy zwaa na ich cel i przeznaczenie; dopiero na drugim
miejscu powinnimy mie na wzgldzie zaspokojenie ktrejkolwiek namitnoci, choby
najniewinniejszej. W tym si mieci prawdziwa moc stosownoci i proporcji; dziaaj one na
rozum, ktry je rozwaa, a on aprobuje dzieo i przystaje na nic. Bardzo niewiele maj tu do
rzeczy namitnoci oraz wyobrania, ktra je gwnie powouje. Pokj w swojej pierwotnej
nagoci, z goymi cianami i nie zdobionym sufitem, bardzo mao si podoba; choby mia
najdoskonalsze proporcje, nie moemy si wznie ponad zimn aprobat; pokj o znacznie
gorszych proporcjach, ale z wytwornymi gzymsami, wietnymi festonami, witraami i innymi
sprztami sucymi tylko dekoracji podburzy wyobrani przeciw rozumowi i podoba si
bdzie znacznie bardziej ni goe proporcje pierwszego, ktre rozum tyle chwali za
znakomite dostosowanie do ich celw. To, co tutaj i przedtem powiedziaem o proporcji, nie
ma bynajmniej przekonywa nikogo, by nierozsdnie lekceway ide uytku w dzieach
sztuki. Ma tylko pokaza, e te dwie doskonale rzeczy, pikno i proporcja, nie s tym samym,
nie za, e ktrkolwiek mona pomija.
Rozdzia VIII
Rekapitulacja
W oglnoci, gdyby te czci ludzkiego ciaa, w ktrych odnajdujemy
proporcjonalno, stale okazyway si take pikne, jak z pewnoci nic jest; albo gdyby tak
byy umieszczone, e przyjemno pynaby z porwnania,
124
Cz trzecia
co zdarza si rzadko; albo gdyby czy to rolinom, czy zwierztom day si przypisa
jakiekolwiek proporcje, ktrym by zawsze towarzyszyo pikno, co si nigdy nic udao; albo
gdyby ilekro czci byy dobrze przystosowane do swych celw, byyby niezmiennie pikne,
za gdzie nie byo wida uytku, nie byoby te pikna, co si sprzeciwia wszelkiemu
dowiadczeniu to moglibymy wycign wniosek, e pikno polega na proporcji lub
uytecznoci. Poniewa jednak rzeczy maj si we wszystkich tych przypadkach zgoa
inaczej, moemy uzna, e pikno na tym nic polega, czemukolwiek innemu by zreszt nie
zawdziczao swego pochodzenia.
Rozdzia IX ;
Doskonao nie jest przyczyn pikna
Jest jeszcze jedno czste przekonanie, do blisko powizane z poprzednim, e

58

przyczyn stanowic o piknie jest doskonao. Pogld ten rozcignito daleko szerzej ni
na same obiekty zmysowe. W nich jednak doskonao rozpatrywana sama przez si nie jest
bynajmniej przyczyn pikna, ale ta ostatnia jako, gdy jest najwysza w pci eskiej,
niemal zawsze niesie za sob wyobraenie saboci i niedoskonaoci. Kobiety bardzo dobrze
zdaj sobie z tego spraw i to jest powd, dla ktrego ucz si sepleni, drobi kroki, udawa
sabo, a nawet chorob. W tym wszystkim kieruje nimi natura. Pikno w nieszczciu
porusza nas moe najbardziej. Rumieniec ma niewiele mniejsz moc, skromno za w ogle
bdc milczcym przyznaniem niedoskonaoci, sama uchodzi za mi waciwo i z
pewnoci podnosi kad inn mi cech. Wiem, e wszyscy to gosz, bymy
IX. Doskonao nie jest przyczyn pikna
125
miowali doskonao. Jest to dla mnie dostateczny dowd, e nic jest ona waciwym
obiektem mioci. Kt bo kiedy mwi, e powinnimy kocha cudn kobiet albo nawet
ktre z tych piknych zwierzt, do ktrych mamy upodobanie? Tu nie potrzeba udziau woli,
bymy si dali wzruszy.
Rozdzia X
Jak dalece wyobraenie pikna daje si stosowa do zalet umysu
Ta uwaga nie mniej si stosuje do zalet umysu. Te cnoty, ktre wywouj podziw i s
wzniolejszego rodzaju, powoduj raczej groz ni mio. Jako to niezomno,
sprawiedliwo, mdro i temu podobne. Nigdy aden czowiek nie by miy dziki takim
zaletom. Ujmuj nasze serca i zniewalaj nas urokiem agodniejsze cnoty, atwe obejcie,
wspczucie, serdeczno i wielkoduszno, cho z pewnoci nie s one tak doniose dla
spoeczestwa ani tak dostojne; ale dlatego wanie s lak mie. Wielkie cnoty zwracaj si
gwnie ku niebezpieczestwom, karom i troskom, a sprawowane s raczej dla zapobieenia
najgorszym nieprawoci ni dla rozdzielania ask, przeto nie budz mioci, cho s bardzo
szacowne. Cnoty podrzdne nios ulgi, nagrody i pobaanie i przeto s milsze, cho mniej
dostojne. Nie wspaniae zalety ani mskie cnoty ujmuj serca i nie takich ludzi wybiera si na
towarzyszy agodniejszych godzin, by dawali ulg od trosk i niepokojw. Oczom znuonym
widokiem jaskrawszym daje spoczynek kojca ru duszy. Warto si przyjrze, jakich
doznajemy uczu, kiedy czytamy u Salustiusza o charakterach Cezara i Katona, tak
126
Cz trzecia
wietnie narysowanych i przeciwstawionych sobie wzajemnie. Jeden by sawny ignoscendo
et largiundo [z przebaczania i dawania]; drugi nil largiundo [z niedawania]. Jeden miseris
perfugium [ucieczk dla nieszczliwych], drugi malis perniciem [zgub dla wystpnych]l. U
Katona wicie cech budzi podziw, cze, a czasem moe lk; szanujemy go, ale szanujemy z
daleka. Cezar staje si nam bliski, kochamy go, wiedzie nas, dokd zechce. Aby rzecz ca
przybliy ku naszym pierwszym i najbardziej naturalnym uczuciom, dodam uwag, jak by
uczyni czytajc ten rozdzia pewien mj bystry przyjaciel. Autorytet ojca, tak korzystny dla
naszego dobra, przeszkadza nam kocha go tak cakowicie, jak kochamy matk, ktrej
powaga rodzicielska roztapia si niemal w macierzyskiej czuoci i pobaliwoci. Za to
zwykle bardzo kochamy naszych dziadkw, ktrych autorytet jest od nas o jeden stopie
odsunity, a zagodzony saboci podeszego wieku zamienia si jakby w niewiecie
przywizanie.

59

Rozdzia XI
O ile wyobraenie pikna da si zastosowa do cnoty
Na podstawie tego, co powiedziano w poprzednim rozdziale, atwo moemy orzec, w
jakiej mierze mona stosownie posuy si pojciem pikna w odniesieniu
--------------------1
Bellum Catilinae, LIV. Inne wiadectwo podziwu Burke'a dla Salustiusza jako historyka i
jego piknego opisu charakterw" zawiera list do Shackletona z 21 marca 1747 (Samuels,
Early Life, s. 129). Cezara przeciwstawiano Katonowi rwnie w innych pismach
osiemnastowiecznych, np. u Hume'a, Traktat o naturze ludzkiej. Warszawa 1963, II s. 438.
XI. Wyobraenie pikna a cnota
127
do cnoty. Jeeli si piknymi nazywa wszystkie cnoty w ogle, prowadzi to niechybnie do
pomieszania naszych wyobrae o rzeczach; std te pochodzi nieskoczona liczba
najdziwaczniejszych teorii; i tak przydawanie imienia pikna proporcji, stosownoci i
doskonaoci, a take jakociom jeszcze bardziej odlegym od siebie nawzajem i od naszego
naturalnego o piknie wyobraenia wiodo do pomieszania naszych poj o nim nie pozostawiajc nam adnego sprawdzianu ani reguy sdzenia, ktre by nie byy jeszcze bardziej
niepewne i zawodne ni nasze wasne kaprysy. Ten niedbay i niecisy sposb mwienia
zmyli nas przeto zarwno w teorii smaku, jak i moralnoci i skoni do usunicia nauki o
naszych obowizkach z ich waciwej podstawy (jak jest nasz rozum, nasze zwizki i
potrzeby), by oprze j na podwalinach cakowicie zudnych i nieistotnych.
Rozdzia XII
Prawdziwa przyczyna pikna
Gdymy si postarali pokaza, czym pikno nie jest, pozostaje nam teraz zbada
przynajmniej z tak sam uwag, na czym ono naprawd polega. Pikno nazbyt nas porusza,
aby nie miao zalee od jakich pozytywnych jakoci. A poniewa nie jest tworem naszego
rozumu, poniewa narzuca si nam bez jakiegokolwiek zwizku z uytkiem, a nawet tam,
gdzie adnego zgoa uytku wypatrze nie sposb, poniewa rytm i porzdek natury s z
reguy cakiem odmienne od naszych miar i proporcji, przeto musimy stwierdzi, e pikno
jest w przewanej mierze jak jakoci cia dziaajc mechanicznie na ludzki umys za
porednictwem zmysw. Powinnimy
128
Cz trzecia
wic uwanie rozpatrze, w jaki sposb s rozmieszczone owe zmysowe jakoci w tych
rzeczach, ktre dowiadczenie nam poddaje jako pikne, albo ktre pobudzaj w nas
namitno mioci lub jakie odpowiadajce jej uczucie.
Rozdzia XIII
Przedmioty pikne s mae
Gdy badamy jakikolwiek przedmiot, w sposb najoczywistszy przedstawia nam si jego
rozmiar, czyli wielko. Za jakie rozmiary przewaaj w ciaach, ktre uchodz za pikne, o
tym mona mniema ze zwykego sposobu, w jaki si o nich mwi. Dowiaduj si, e w
wikszoci jzykw przedmioty mioci obdarza si zdrobniaymi okreleniami. Tak jest we
wszystkich jzykach, o ktrych wiem cokolwiek. Po grecku i inne kocwki zdrabniajce
niemal zawsze wyraaj przywizanie i czuo. Te zdrobnienia Grecy zazwyczaj dodawali
do imion osb zaprzyjanionych i bliskich. Rzymianie, cho byli ludem o mniej skorych i
delikatnych uczuciach, przecie w podobnych sytuacjach w naturalny sposb dobierali

60

zdrobniaych okrele. W dawnych czasach w jzyku angielskim dodawano do imion

umiowanych osb i rzeczy zdrabniajce -l i n g . Niekiedy dotd je zachowalimy, jak w
d a r l i n g (czyli l i t t i e d e a r ) i par innych. Zreszt do dzisiaj w zwykej rozmowie kadej
rzeczy, ktr si kocha, daje si zazwyczaj czue miano maej. Francuzi i Wosi jeszcze
czciej od nas korzystaj z takich tkliwych zdrobnie. Poza naszym wasnym gatunkiem, w
stosunku do wiata zwierzt, skonni jestemy odczuwa upodobanie do tego, co mae, do
maych ptakw i niektrych mniejszych odmian zwierzt.
XIII. Przedmioty pikne s mae
129
Nikt prawie nigdy nie mwi o wielkich piknych rzeczach, za to o rzeczach wielkich i
brzydkich syszy si stale. fest ogromna rnica miedzy podziwem a mioci. Wznioso,
ktra jest przyczyn podziwu, zawsze wie si z przedmiotami wielkimi i strasznymi, mio
za z maymi i przyjemnymi. Poddajemy si temu, co podziwiamy, ale to, co kochamy, nam
si poddaje; tam jestemy zniewoleni, tu przyzwalamy askawie. Sowem: wyobraenia
wzniosoci i pikna spoczywaj na tak odmiennych podstawach, e trudno omal nie
rzekem, nie sposb myle o pogodzeniu ich w jednym przedmiocie nie umniejszajc
znacznie dziaania jednego lub drugiego na nasze namitnoci. Zatem co do swych rozmiarw
pikne przedmioty s stosunkowo mae.
Rozdzia XIV
Gadko
Nastpn wasnoci stale obserwowan w takich przedmiotach jest * gadko. Jest to
jako tak zasadnicza dla pikna, e nie przypominam sobie teraz adnej rzeczy piknej, ktra
nie byaby gadka. W drzewach i kwiatach pikne s gadkie patki i licie, w ogrodach
gadkie zbocza, w krajobrazie gadkie potoki, gadkie pira i sier u piknych ptakw i
zwierzt, u piknych kobiet gadka skra, za w przernych ozdobnych sprztach gadkie i
lnice powierzchnie. Pikno zawdzicza tej jakoci bardzo znaczn, w istocie
najznaczniejsz cz swego oddziaywania. Wemy bowiem jakikolwiek pikny przedmiot i
dajmy mu powierzchni poszarpan
-------------------* Cz 4, rozdz. 21.
130
Cze trzecia
i szorstk, a przestanie si podoba bez wzgldu na to jak dobrze by nie by uksztatowany
pod innymi wzgldami. Tymczasem niech mu nie dostaje nie wiedzie ilu innych skadnikw,
jeli tego nic brak, podoba si bardziej ni niemal wszystkie przedmioty, ktre s go
pozbawione. Wydaje si to oczywiste, e bardzo si dziwi, i nikt spord zajmujcych si t
kwesti nigdy nic wspomnia o gadkoci wyliczajc jakoci, ktre wsptworz pikno.
Bowiem zaiste wszelka szorstko, wszystko co sterczce, kady ostry kt jest w najwyszym
stopniu sprzeczny z tym wyobraeniem.
Rozdzia XV
Stopniowe urozmaicenie
Jednak tak samo, jak ciaa doskonale pikne nie skadaj si z czci kanciastych, tak
te czci ich nigdy nie ukadaj si w sposb cigy na dugiej pustej przestrzeni*. Go chwila
przybieraj inny kierunek, a zmieniaj si w oczach skrcajc stale, ale tak, e okazuje si
rzecz trudn okreli punkt, w ktrym to odchylenie zaczyna si lub koczy. Niech zilustruje
to spostrzeenie wygld piknego ptaka. Widzimy, jak linia gowy wspina si niepostrzeenie

61

ku wierzchokowi, a std obnia si stopniowo, by przej w szyj; ta gubi si w wikszym

wybrzuszeniu; ktre wypitrza si ku rodkowi ciaa, a std cao znw zwa si a do
ogona; ogon przybiera nowy kierunek, ale wkrtce go zmienia, znw stapia si z innymi
czciami, za Unia wci bdzi to w gr, to w d i we wszystkie strony. W tym opisie
mam przed
-----------------------* Cz 4, rozdzia 23.
XV. Stopniowe urozmaicenie
131
sob wyobraenie gobia; zgadza si ono bardzo dobrze z wikszoci warunkw pikna.
Gob jest gadki i puszysty, jego czci by tak rzec wtopione s w siebie nawzajem, nic
tu nigdzie nie sterczy znienacka, a jednak cao wci si zmienia. Spjrzmy na t cz
piknej kobiety, gdzie jest ona chyba najurodziwsza, tam gdzie szyja i piersi: gadko,
mikko, lekka i nieuchwytna krgo, rozmaito powierzchni, ktra nigdy na najmniejszej
przestrzeni nie jest jednakowa, zwodnicze manowce, po ktrych niepewne oko pomyka
olnione, nie wiedzc gdzie si zatrzyma ani dokd da si zaprowadzi. Czy to nie pokazuje
dowodnie, e cigle, a jednak ledwie dostrzegalne urozmaicenie powierzchni, stanowi jeden z
gwnych skadnikw pikna? Sprawia mi niema przyjemno odkrycie, e mog wzmocni
moj teori w tym punkcie dziki pogldowi bardzo wnikliwego pana Hogartha, ktrego
pomys linii pikna uznaj w oglnoci za niezmiernie trafny. Ale idea urozmaicenia bez
dokadnego wniknicia w charakter rozmaitoci doprowadzia go do uznania za pikne figur
kanciastych. Figury te, co prawda, odznaczaj si wielk zmiennoci, jednake zmiany w
nich s nage, ja za nic znajduj adnego naturalnego przedmiotu, ktry byby kanciasty i
zarazem pikny. W istocie mao jest w naturze przedmiotw cakowicie kanciastych. Sdz
jednak, e te, ktre s temu najblisze, s te najbrzydsze. Musz rwnie doda, e o ile
mogem to zaobserwowa w przyrodzie, cho tylko w linii urozmaiconej znale mona
cakowite pikno, to przecie nie ma adnej szczeglnej linii, ktra by si daa zawsze
odnale w obiektach naj-------------------- Analysis of Beauty (1753). Lini pikna" omawia w rozdz. IXX, urozmaicenie", passim;
figury kanciaste", rozdz. IV.
132
Cze trzecia
peniej piknych i ktra zatem growaaby piknoci nad wszystkimi innymi. Przynajmniej
ja nigdy takiej linii nie zaobserwowaem.
Rozdzia XVI
Delikatno
Pozr jurnoci i siy bardzo szkodzi piknu. Wraenie delikatnoci, a nawet kruchoci
jest dla niemal nieodzowne. Ktokolwiek zbada wiat rolin lub zwierzt, stwierdzi, e
obserwacja ta ma oparcie w przyrodzie. Dbu, wizu, jesionu ani adnego z mocarnych drzew
lenych nie uwaamy za pikne; tchn one groz i majestatem i budz rodzaj czci. Piknoci
wrd rolin, to dla nas delikatny mirt, pomaracza, migda, jamin i winna latorol.
Najywsze wyobraenie pikna i elegancji daj nam kwiaty i to wanie dziki swej saboci i
krtkoci trwania. Wrd zwierzt chart jest pikniejszy od doga, za delikatno dzianeta,
konia berberyjskiego lub arabskiego o wiele jest milsza ni sia i ciar niektrych koni
bojowych i pocigowych. Nie musz wiele mwi o pci nadobnej, bo wierz, e tu atwo
zostanie mi przyznana racja. Pikno kobiet wynika w znacznej mierze z ich saboci lub

62

delikatnoci, a jeszcze je podnosi ich skromno, ktra jest analogicznym przymiotem

umysu. Nie chc, by zrozumiano, jakobym powiada, e sabo zdradzajca bardzo ze
zdrowie ma jakikolwiek udzia w piknie, ale nie dlatego jej skutek jest wwczas niefortunny,
e jest saboci, ale dlatego, e zy stan zdrowia, ktry tak sabo wywouje, zmienia inne
warunki pikna; czonki wwczas opadaj, rumieniec, lumen purpureum inventae, znika, a
cudna rozmaito zatraca si w zmarszczkach, nagych zaamaniach i prostych liniach.
XVII. Pikno w barwie

133

Rozdzia XVII
Pikno w barwie
Co do barw, jakie zwykle znajdujemy w piknych przedmiotach, moe by do
trudno je okreli, poniewa w poszczeglnych dziedzinach natury panuje nieskoczona
rnorodno. Jednake nawet w tej rnorodnoci moemy ustali, na czym si oprzemy. Po
pierwsze, barwy piknych przedmiotw nic mog by zgaszone ani zbrukane, ale maj by
czyste i jasne. Po drugie, nie mog to by barwy najmocniejsze. Najstosowniejsze dla pikna
wydaj si wszystkie agodniejsze odcienie, jasna ziele, delikatny bkit, nieraca biel,
rowa czerwie i fiolet. Po trzecie, jeli ju kolory s mocne i ywe, to zawsze s
zrnicowane, a przedmiot nigdy nie ma jednej mocnej barwy; prawic zawsze jest ich tyle
(jak w wielobarwnych kwiatach), e sia i blask kadej s w znacznym stopniu stumione. W
piknej cerze jest nie tylko pewna rozmaito kolorw, ale ani czerwie ani biel nie jest
mocna i raca. Ponadto s one zmieszane w taki sposb, e nie da si ustali ich granic. Na
tej samej zasadzie tak bardzo podoba si migotliwe ubarwienie szyi i ogona koguta oraz
gowy kaczora. W rzeczywistoci pikno barwy jest tak blisko spokrewnione z piknem
ksztatu, jak tylko wypada nam sdzi, e jest to moliwe dla dwu rzeczy tak odmiennej
natury.
Rozdzia XVIII
Rekapitulacja
Oglnie, jakoci pikna, ktre s po prostu jakociami zmysowymi, s nastpujce.
Po pierwsze, pikne rzeczy maj by stosunkowo mae. Po drugie, maj by gadkie. Po
134
Cz trzecia
trzecie, w ich czciach ma by rozmaito kierunkw ale po czwarte czci te nic mog by
kanciaste, ale musz by jakby nawzajem ze sob stopione. Po pite pikne rzeczy maj mie
delikatn budow, nic w nich nic powinno znamionowa siy. Po szste, ich barwy maj by
czyste i jasne, ale nic bardzo silne ani jaskrawe. Po sidme, jeli ju barwy s jaskrawe, to
musi ich by rozmaito. To s, jak wierz, wasnoci, na ktrych polega pikno, wasnoci,
ktre dziaaj dziki wasnej naturze i mniej s od wszelkich innych podatne na to, by kaprys
mg je zmieni, a rnorodno smakw pomiesza.
Rozdzia XIX
Fizjonomia
Fizjonomia ma znaczny udzia w piknie zwaszcza naszego gatunku. Maniery
znajduj pewne odbicie w wyrazie twarzy, ktry skoro do stale im odpowiada, potrafi
poczy razem wraenie, jakie wywieraj niektre mie zalety duszy oraz ciaa. Tak wic, by
osign peni ludzkiego pikna i sprawi, by oddziaywao najsilniej, twarz musi dawa
wyraz takim uprzejmym i miym zaletom, jakie odpowiadaj mikkoci, gadkoci i deli-

63

katnoci zewntrznego ksztatu.

Rozdzia XX
Oko
Umylnie dotd nie wspominaem o oku, ktre ma tak wielki udzia w piknie wiata
zwierzcego, poniewa nic miecio si atwo w adnym z poprzednich rozdziaw,
XX. Oko
135
mimo e w istocie daje si sprowadzi do tych samych zasad. Myl wic, e pikno oka
polega, po pierwsze, na jego przejrzystoci; jakiej barwy oko podoba si najbardziej, to zaley
przewanie od osobistego kaprysu, ale nikomu nie podoba si oko, by tak rzec, o zmconej
nieprzejrzystej toni. Wedle tego pogldu oczy podobaj nam si na tej samej zasadzie, na
jakiej lubimy diamenty, czyst wod, szko i podobne przeroczyste substancje. Po drugie,
ruch oka, ciga zmiana jego kierunku, przysparza mu pikna, ale ruch powolny i omdlay jest
pikniejszy ni ruch wawy; ten ostatni jest oywczy, tamten uroczy. Po trzecie, co si tyczy
jednoci oka z ssiednimi czciami, obowizuje ta sama regua, co przy innych organach
ciaa, ktre s pikne: nie moe si ono silnie odchyla od linii czci ssiednich ani tworzy
wraz z nimi adnej cisej figury geometrycznej. Prcz tego wszystkiego oko wywiera efekt,
poniewa wyraa pewne zalety duszy i std pochodzi jego gwna moc, tak e stosuje si do
to, comy wanie powiedzieli o fizjonomii.
Rozdzia XXI
Brzydota
Rozwodzenie si tu nad natur brzydoty moe si wyda rodzajem powtrzenia tego,
comy ju powiedzieli. W istocie mniemam, e jest ona pod kadym wzgldem
przeciwiestwem tych jakoci, ktre zostay przedstawione jako skadniki pikna. Ale cho
brzydota jest przeciwiestwem pikna, nie jest sprzeczna z proporcj ani stosownoci. Jest
bowiem moliwe, aby jaka rzecz bya brzydka majc dowolne proporcje i bdc doskonale
przystosowana do dowolnego uytku. Mniemam te, e
136
Cz trzecia
brzydota jest raczej zgodna z wyobraeniem wzniosoci. Nie chc jednak adn miar, by
mia kto zrozumie, e brzydota sama jest wzniosym wyobraeniem, chyba e czy si z
jakociami, ktre budz siln groz.
Rozdzia XXII
Wdzik
Wdzik jest wyobraeniem mao si rnicym od pikna, polega te na rzeczach
wcale podobnych. Wyobraenie wdziku naley do postawy i ruchu. Wdzik w jednej i w
drugim wymaga, aby nic byo wida wysiku; potrzebny jest nieznaczny skon ciaa i
harmonijno czonkw taka, by nie przeszkadzay sobie nawzajem ani nie wydaway si
ostro lub gwatownie poprzedzielane. Na tej to lekkoci, zaokrgleniu, delikatnoci postawy i
ruchu polega cay czar wdziku i to, co si zowie jego je na sais quoi; bdzie to oczywiste dla
kadego, kto si bacznie przyjrzy Wenus Medycejskiej, Antinousowi, czy ktrejkolwiek
rzebie powszechnie uznanej za wielce wdziczn.

64

Rozdzia XXIII
Wytworno i okazao
Gdy jaka rzecz skada si z czci gadkich i lnicych i nie cisncych na siebie
nawzajem, gdy nic wida w niej adnej szorstkoci ani nieadu i gdy zarazem przybraa ona
jaki regularny ksztat, nazywam j wytworn. Ta cecha jest blisko spokrewniona z piknem i
rni si ode tylko ow regularnoci, ale to czyni bardzo istotn rnic co do
wywoywanego wraenia i dlatego z powodzeniem
XXIII. Wytworno i okazao
137
moe stanowi odrbny gatunek. Tu zaliczam te delikatne i regularne dziea sztuki, ktre nie
naladuj adnego okrelonego obiektu w przyrodzie, jako np. wytworne budowle i sprzty.
Ilekro jakiemukolwiek przedmiotowi przysuguj wymienione jakoci albo te, ktre nale
do rzeczy piknych, a ma on prcz tego wielkie rozmiary, jest rwnie daleki od zwykego
wyobraenia pikna. Nazywam go wietnym lub okazaym.
Rozdzia XXIV
Pikno czucia
Powyszy opis pikna, z tego punktu widzenia, jak jest odbierane przez oko, mona
ogromnie rozjani przez opisanie natury przedmiotw, ktre wywouj ten sam skutek przez
dotyk. To nazywam piknem czucia. Zgadza si ono cudownie z tym, co powoduje ten sam
rodzaj przyjemnoci wzroku. Wszystkie nasze wraenia tworz acuch; wszystkie s tylko
rnymi odmianami czucia tak ustanowionymi, by je poruszay rozmaite rodzaje
przedmiotw, ale by poruszay je wszystkie wedle tego samego trybu. Wszystkie ciaa
przyjemne w dotyku s takie dziki lekkoci stawianego oporu. Opr moe by albo wobec
ruchu wzdu powierzchni, albo wobec wzajemnego nacisku czci; gdy pierwszy jest saby,
nazywamy ciao gadkim, gdy drugi mikkim. Gwna przyjemno, Jak mamy dziki
czuciu, jest w jednej lub w drugiej z tych jakoci, a jeli obie si pocz, nasza przyjemno
wielce si wzmaga. Jest to tak oczywiste, e snadniej moe by ilustracj czego innego,
niby miao by samo ilustrowane przykadem. Nastpnym rdem przyjemnoci dla tego
zmysu, jak dla kadego innego, jest gdy wci
138
Cz trzecia
si pojawia co nowego; tote znajdujemy, e ciaa, ktre bezustannie urozmaicaj swoj
powierzchni, s najprzyjemniejsze, czyli najpikniejsze dla dotyku, co moe stwierdzi
kady, kto chce. Trzeci wasnoci takich przedmiotw jest, e cho powierzchnia stale
zmienia swj zarys, nigdy nie zmienia go nagle. Nage dotknicie czegokolwiek, choby
samo wraenie mao lub wcale nie byo gwatowne, jest niemie. Nagy nacisk palca, gdy jest
nieco cieplejszy lub zimniejszy ni normalnie, przestrasza nas; lekkie nieoczekiwane
klepnicie w rami ma ten sam skutek. Std wanie ciaa kanciaste, ciaa, ktrych zarys
powierzchni nagle si zmienia, sprawiaj tak mao przyjemnoci dotykowi. Kada taka
zmiana jest jakby wspinaczk lub upadkiem w miniaturze, tak e kwadraty, trjkty i inne
figury kanciaste nic s pikne ani dla wzroku, ani dla dotyku. Kady, kto porwna swj stan
umysu, gdy dotyka mikkich, gadkich, urozmaiconych, zaokrglonych cia, ze stanem, w
jakim si znajduje, gdy widzi pikny przedmiot, dostrzee nader uderzajce podobiestwo
skutkw w obu przypadkach, a to moe zaprowadzi blisko do odkrycia ich wsplnej
przyczyny. Czucie i wzrok rni si pod tym wzgldem ledwie w paru punktach. Dotyk
znajduje przyjemno w mikkoci, ktra nie jest najpierwszym obiektem wzroku; wzrok ze
swej strony ujmuje barwy, ktre zgoa nie s namacalne; dotyk znw ma przewag w

65

oddzielnym wyobraeniu przyjemnoci bdcej rezultatem, umiarkowanego ciepa, za to oko

triumfuje dziki rozlegoci i niezliczonej mnogoci swych przedmiotw. Takie jest jednak
podobiestwo w przyjemnociach obydwu zmysw, e gotw jestem sobie wyobraa, i
gdyby byo moliwe rozrnianie barw dotykiem (jak to podobno czyni niektrzy
niewidomi), to te same barwy i zestaXXIV. Pikno czucia
139
wienia kolorw, ktre okazuj si pikne dla wzroku, dotyk take znajdowaby
najwdziczniejszymi. Porzumy jednak domysy i przejdmy do nastpnego zmysu, to jest
suchu.
Rozdzia XXV
Pikno w dwikach
Ten zmys okazuje si tak samo podatny, by go poruszy w agodny i delikatny
sposb, za o tym, jak dalece sodkie lub pikne dwiki zgadzaj si z naszymi opisami
pikna dla innych zmysw, kady musi sam zdecydowa z wasnego dowiadczenia. Ten
rodzaj muzyki opisa Milton w jednym ze swych modzieczych poematw. Nie musz
mwi, e Milton by doskonale wywiczony w tej sztuce i e aden czowiek nic czy
subtelniejszego suchu ze szczliwszym sposobem wyraania wzrusze jednego zmysu za
pomoc metafor zaczerpnitych z innego. Opis jest nastpujcy:
Wci przeciw troskom niewesoym
Melodi z Lidii mikk koysz;
I niechaj nuta ta zawia
Przeciga bdzie, ale mia;
Nieci si swawolnie, bez pamici,
Gos tkliwy przez labirynt krci, i nieci odwija splot acucha
Z harmonii ukrytego ducha.1
Zestawmy to z mikkoci, krgoci powierzchni, nieprzerwan cigoci, pynn gradacj
innych rzeczy piknych, a wszelkie odmiennoci poszczeglnych zmysw
--------------------1
Milton, LAllegro II, ww 135142; tum. St. Kryski.
140
Cz trzecia
wraz ze wzruszeniami kadego z nich raczej pomog nawzajem rzuci na siebie wiato, by
osign jedno jasne i spjne, cakowite wyobraenie, ni je zaciemni swoj zoonoci i
rnorodnoci.
Do przytoczonego opisu dodam jeszcze jedn albo dwie uwagi. Pierwsza, e pikno \v
muzyce nie zniesie tych dononych i mocnych dwikw, ktre mog by uyte dla
pobudzenia innych namitnoci; zgadza si ono najlepiej z dwikami czystymi, rwnymi,
gadkimi i sabymi. Druga, e wielka rnorodno i szybkie przejcia od jednej do innej
miary lub tonu sprzeciwiaj si geniuszowi pikna w muzyce. Takie przejcia pobudzaj
czsto wesoo lub inne gwatowne i haaliwe namitnoci, lecz nie owo zatopienie i
smtek, ktry jest charakterystycznym skutkiem pikna w odniesieniu do kadego zmysu.*
Namitno wzbudzona przez pikno blisza jest w istocie pewnej melancholii ni wesooci i
radoci. Nie zamierzam tu ogranicza muzyki do jakiejkolwiek jednej odmiany nut czy
tonw, ani te nie jest. to sztuka, w ktrej mgbym si pochwali jak wielk umiejtnoci.
Moim jedynym zamysem jest ustali t uwag spjne wyobraenie pikna. Nieskoczona
rnorodno wzrusze duszy podsunie bystrej gowic i wywiczonemu uchu rnorodno

66

takich dwikw, jakie s stosowane po temu, by je pobudzi. Nie moe temu zaszkodzi,
jeli spord ogromnej gromady rnorakich i czasem sprzecznych wyobrae, ktre
uprzedzenie zalicza do wyznacznikw pikna, wyodrbnia si dobitnie kilka konkretnych
jakoci nalecych do jednej klasy i nawzajem ze sob zgodnych. W stosunku do nich za
pragn zaznaczy tylko te naj--------------------* Sodka muzyka wesele mi kradnie. (Shakespeare, Kupiec Wenecki, V, I.)
XXV. Pikno w dwikach
141
bardziej wakie kwestie, w ktrych uwidacznia si zgodno zmysu suchu ze wszystkimi
innymi zmysami w przedmiocie ich przyjemnoci.
Rozdzia XXVI
Smak i powonienie
Ta oglna zgodno wszystkich zmysw jest jeszcze bardziej widoczna, gdy si
szczegowo rozpatrzy smak oraz powonienie. Stosujemy metaforycznie wyobraenie
sodyczy do widokw i dwikw, ale skoro jakoci cia, dziki ktrym nadaj si one do
tego, by budzi przyjemno lub przykro w tych. zmysach, nie s tak oczywiste, jak w
pozostaych razach, odoymy wyjanienie ich podobiestwa, ktre jest bardzo bliskie, do tej
czci, w ktrej dojdziemy do rozpatrzenia wsplnej przyczyny sprawczej pikna w
odniesieniu do wszystkich zmysw. Nie sdz, by cokolwiek lepiej si nadawao do ustalenia
jasnego i trwaego wyobraenia pikna wzrokowego ni ten sposb badania podobnych
przyjemnoci innych zmysw, bowiem jaka cz jest czasem wyrana w jednym z nich,
ktra jest w innym ciemniejsza; tam za, gdzie wszystkie jasno si zgadzaj, tym pewniej
mona mwi o kadej z osobna. Tym sposobem wzajem o sobie wiadcz, natura zostaje,
rzekby, gruntownie przebadana i to tylko o mej donosimy, czegomy si wprosi od niej
dowiedzieli.
Rozdzia XXVII
Porwnanie wzniosoci i pikna
Ten oglny zarys pikna wypada w naturalny sposb zakoczy porwnaniem ze
wzniosoci; w porwnaniu tym za wida znamienny kontrast pomidzy nimi.
142
Cz trzecia
Bowiem przedmioty wzniose maj ogromne rozmiary, gdy pikne s stosunkowo mae;
pikno musi by gadkie i lnice, a wielko z gruba ciosana; pikno musi wystrzega si
linii prostej, a przy tym odchyla si od niej niepostrzeenie; wielko czsto lubuje si w
linii prostej, a kiedy od niej zbacza, to odchylenie bywa silne; pikno nie moe by mroczne,
wielko powinna by ciemna i pospna; pikno powinno by lekkie i delikatne, wielko
musi by masywna, a nawet przytaczajca. S to zaiste wyobraenia cakiem odmiennej
natury, jedno oparte na przykroci, a drugie na przyjemnoci i jakkolwiek by si te
wyobraenia nie rniy od bezporedniej natury swoich przyczyn, to przecie te przyczyny
utrzymuj pomidzy nimi wieczn odmienno, o ktrej nie wolno zapomnie nikomu, czyim
zadaniem jest porusza namitnoci. Musimy si spodziewa, e wrd nieskoczonej
rnorodnoci naturalnych zestawie, najbardziej jak to si da wyobrazi, odlege od siebie
jakoci znajdujemy zczone w jednym przedmiocie. Musimy take si spodziewa, e
odnajdziemy tego samego rodzaju poczenia w dzieach sztuki. Ale gdy rozpatrujemy moc
jakiego przedmiotu nad naszymi namitnociami, musimy wiedzie, e gdy cokolwiek ma

67

porusza umys si jakiej dominujcej wasnoci, to wywoane wzruszenie tym acniej

okae si jednorodne i doskonae, gdy wszystkie inne wasnoci czy jakoci tego przedmiotu
bd tej samej natury i suy bd temu samemu zamysowi, co gwna;
W tysic sposobw ludzie zczyli i zleli
Czer z biel: czy ju przeto nie ma czerni, bieli?1.
Jeli jakoci wzniosoci i pikna bywaj czasem zczone, to czy dowodzi to, e s one tym
samym, e s w jaki----------------------- Pope, Rozprawa o czowieku, II, 21314 (przek. St. Kryskiego).
XXVII. Porwnanie wzniosoci i pikna
143
kolwiek sposb sprzymierzone, e przynajmniej nie s sobie przeciwne i sprzeczne? Czer i
biel mog si agodzi i przenika, ale przez to nie s tosame. Ani te gdy tak s zmikczone
i stopione ze sob albo z innymi barwami, sia czerni jako czerni, a bieli jako bieli nie jest tak
mocna, jak gdy kada z nich pozostaje jednorodna i wyodrbniona.
s. 145
CZ CZWARTA
Rozdzia I
O przyczynie sprawczej wyniosoci i pikna
Kiedy powiadam, e zamierzam zbada przyczyn sprawcz wzniosoci i pikna, nie
naley rozumie, jakobym twierdzi, e potrafi dotrze do ich przyczyny ostatecznej. Nie
gosz, e mgbym kiedykolwiek wyjani dlaczego pewne poruszenia ciaa wywouj takie
akurat, a nie adne inne doznania umysu, ani dlaczego w ogle umys wpywa na ciao lub
ciao na umys. Wystarczy troch zastanowienia, by uzna, e to jest niemoliwe. Pojmuj
jednak, e jeeli potrafimy odkry, jakie poruszenia umysu wywouj pewne emocje cielesne
oraz jakie konkretne doznania i waciwoci ciaa wywoywa bd pewne okrelone, akurat
te, a nie adne inne namitnoci umysu, to wierz dokona si przecie bardzo wiele i
nie bez poytku dla lepszej znajomoci naszych namitnoci przynajmniej o tyle, o ile je tutaj
bierzemy pod rozwag. Jest to, jak sdz, wszystko, co moemy zrobi. Gdybymy potrafili
pj o krok dalej, trudnoci jeszcze nie ustpiyby, bowiem bylibymy nadal rwnie dalecy
od pierwszej przyczyny. Kiedy Newton po raz pierwszy odkry wasno przycigania,
stwierdzi, e suy ona bardzo dobrze do wyjanienia wielu najbardziej znamiennych zjawisk
w naturze, przecie jednak w stosunku do oglnego systemu rzeczy mg uwaa cienie
jedynie za skutek, ktrego przyczyny nie prbowa
146
Cz czwarta
wwczas ledzi. Ale gdy pniej zacz j tumaczy subtelnym i elastycznym eterem, ten
wielki czowiek (jeeli nie jest rzecz bezbon doszukiwa si w czowieku tak wielkim
jakiejkolwiek skazy) jakby porzuci swj zwyky ostrony sposb filozofowania, poniewa
jeli nawet przyznamy, e wszystko, co na ten temat przedstawiono, jest dostatecznie
udowodnione, to jednak pozostaje nam tyle trudnoci, ilemy ich mieli przedtem. adna
nasza pilno nigdy nie potrafi rozwika tego wielkiego acucha przyczyn, ktre cz si ze
sob a do tronu samego Boga. Gdy posuwamy si choby tylko o krok poza bezporednio
postrzegane jakoci rzeczy, wynurzamy si z naszej gbiny, za cokolwiek nastpnie
czynimy, jest tylko bezsilnym szamotaniem, ktre pokazuje, e jestemy nie we wasnym

68

ywiole. Tak wic kiedy mwi o przyczynie i o przyczynie sprawczej, mam tylko na myli
pewne poruszenia umysu, ktre powoduj jakie zmiany w ciele lub pewne wadze i
wasnoci ciaa, ktre sprawiaj jak zmian w umyle. Tak samo gdybym mia wyjani
ruch ciaa spadajcego na ziemi, powiedziabym, e spowodowaa go sia cienia i
starabym si pokaza, w jaki sposb dziaaa nie prbujc pokazywa, dlaczego dziaaa tak
wanie; albo gdybym mia wyjani za pomoc zwykych praw sprystoci skutki zderzenia
si cia, nie starabym si wyjani, jak jest przekazywany sam ruch.
Rozdzia II
Kojarzenie
Niema zawad na drodze dociekania przyczyny naszych namitnoci jest to, e
wiele z nich si przy------------------ Philosophiae Naturalis Principia Mathemalica (Tum. ang. 1729) II, 393.
II. Kojarzenie
147
trafia i utwierdza w nas waciwe im poruszenia wwczas, gdy jeszcze nie jestemy zdolni
zastanawia si nad nimi, w okresie, o ktrym wszelka pami zostaje w naszych umysach
zatarta. Oprcz bowiem tych rzeczy, co na nas oddziauj na rozmaite sposoby wedle swych
naturalnych wasnoci, powstaje; take w owej wczesnej porze skojarzenia, ktre bardzo
trudno nam pniej odrni od naturalnych skutkw. Nie wspominajc nawet o owych
niewytumaczalnych antypatiach, jakie ywi wiele osb, nikt z nas nie umie sobie
przypomnie, kiedy stromizna staa si dla bardziej grona ni rwnina, a ogie lub woda
bardziej zatrwaajce ni brya ziemi, cho cakiem prawdopodobnie wszystko to s wnioski
wysnute bd to z dowiadczenia, bd z udzielonych przestrg, a niektre z nich,
przypuszcza naley, wpojone zostay zgoa pno. Chocia jednak trzeba uzna, e wiele
rzeczy dziaa na nas na swj sposb nic dziki naturalnej mocy, ale za spraw kojarzenia, to
przecie byoby z drugiej strony rzecz absurdaln powiedzie, e wszystkie rzeczy dziaaj
na nas jedynie przez skojarzenie, poniewa niektre musiay by od pocztku i z natury mie
lub niemile i od nich to inne przez kojarzenie nabyy swoich wasnoci; na niewiele by si
wic zdao, przypuszczam, szuka przyczyny naszych namitnoci w kojarzeniu, zanim
naturalne wasnoci rzeczy nie sprawi nam. zawodu.
Rozdzia III
Przyczyny przykroci i lku
Mwiem ju*, e cokolwiek nadaje si do tego, by budzi trwog, jest skutecznym
oparciem dla wzniosoci; dodaj, e nie tylko te rzeczy, ale wiele takich, ze strony
------------------* Cz I, rozdz. 7.
148
Cz czwarta
ktrych nie moemy zapewne obawia si adnego niebezpieczestwa, wywieraj podobny
skutek, poniewa dziaaj w podobny sposb. Mwiem te*, e cokolwiek wywouje
przyjemno, ale to przyjemno pozytywn i rzeteln, nadaje si, by czy si z nim w
pikno. Zatem aby wyjani natur tych jakoci, by moe naley wytumaczy natur
przykroci i przyjemnoci, od ktrych s one zalene. Czowiek, ktry cierpi gwatowny
fizyczny bl (aby elekt by tym oczywistszy, niech to bdzie bl bardzo gwatowny), a wic,
powiadam, czowiek w wielkich boleciach ma zby zacinite, brwi spazmatycznie ci-

69

gnite, czoo zmarszczone, oczy wpadnite, ktrymi dziko toczy dokoa, wosy zjeone, gos
dobywa si w krtkich okrzykach i jkach, a. cae jego ciao si sania. Lk, czyli trwoga,
ktra jest obaw przed blem albo mierci, ujawnia dokadnie te same skutki tym
podobniejsze gwatownoci do objaww wanie opisanych, im blisza jest przyczyna
zagroenia oraz im, sabszy jest osobnik. Jest tak nie tylko wrd rodzaju ludzkiego, bo te
nieraz widywaem psy, jak obawiajc si kary kul si, skaml, skowycz, jakby ju czuy
razy. Std wnioskuj, e bl i strach dziaaj na te same czci ciaa i w taki sam sposb, cho
w nieco rnym stopniu. Ze bl i strach polegaj na nienaturalnym napiciu nerww, e
towarzyszy temu czasem nienaturalna sia, ktra nieraz nagle zamienia si w niezwyk
sabo, e te skutki czsto pojawiaj si na przemian, a czasem mieszaj si ze sob. Taka
jest natura wszelkich konwulsyjnych wzrusze, zwaszcza u sabszych osobnikw,
najbardziej podatnych na najsrosze doznania blu i strachu. Jedyna rnica pomidzy blem
a trwog ley w tym, i rzeczy, ktre wywouj bl,
---------------* Cz I, rozdz. 10.
III. Przyczyny przykroci i lku
149
dziaaj na umys za porednictwem ciaa, podczas gdy rzeczy powodujce trwog poruszaj
zawsze narzdy cielesne poprzez dziaanie umysu donoszcego o niebezpieczestwie; ale i
bl, i trwoga jednakowo, czy to wprost, czy porednio wywouj napicie, skurcz lub
gwatowne pobudzenie nerww*, s take zgodne ze wszystkim innym. Bowiem wydaje mi
si zupenie jasne na podstawie tego oraz wielu przykadw, e kiedy ciao z jakiejkolwiek
przyczyny odpowie w sposb zgodny z emocjami, jakich by doznao dziki okrelonej
namitnoci, to ono samo rozbudzi w umyle co bardzo do owej namitnoci podobnego.
Rozdzia IV
Cig dalszy
1
W tym sposobie Mr Spon w swoich Recherches d'Antiquit podaje ciekaw histori
synnego fizjonomisty Campanelli; w czowiek, jak si zdaje, nie tylko poczyni bardzo
dokadne obserwacje ludzkich twarzy, ale bardzo
------------------* Nie wchodz tu w dyskutowan przez fizjologw kwesti, czy bl jest rezultatem skurczu,
czy napicia nerww. Dla mych celw jest to bez znaczenia, bowiem przez napicie pojmuj
po prostu gwatowne spranie wkien, z ktrych skada si kady misie lub bona,
niezalenie od sposobu, w jaki si to dzieje.
1
Jacob Spon (16478), lekarz znany gwnie ze swej wyprawy archeologicznej do Woch,
Grecji i na Bliski Wschd w latach 16756, ktr odby wraz z angielskim botanikiem i
archeologiem Sir George Whelerem (16501723) w epoce, kiedy bezporednie badania
wykopalisk dopiero si zaczynay. Z wyprawy przywiz wiele inskrypcji greckich i
rzymskich. W swoich Recherches Curieuses d'Antiquit (Lyon, 1683) rozprawia o wartoci
medali jako historycznych wiadectw wygldu przedstawianych na nich monarchw. Mwi
przy tej okazji o fizjonomice i przytacza histori o Campauclli.
150
Cz czwarta
dobrze umia udawa te, ktre byy w czymkolwiek godne uwagi. Kiedy mia ch wnikn w
skonnoci tych, ktrymi musia si zajmowa, ukada swoj twarz, gest, cae ciao w tak
bliskie, jak tylko mg, podobiestwo osoby, ktr pragn zbada, a nastpnie bacznie obserwowa, jaki obrt umysu osiga przez t przemian. Tak e, powiada mj autor, potrafi

70

wej w skonnoci i myli ludzi tak dobrze, jakgdyby zosta zamieniony w danego
czowieka. Czsto obserwowaem, e gdy naladuj wygld i gesty gniewnych albo
spokojnych, albo przestraszonych, albo miaych ludzi, mimowoli mj wasny umys obraca
si ku tej namitnoci, ktrej wygld staraem, si udawa; ba, przekonany jestem, e trudno
tego unikn, choby si starao oddzieli namitno od odpowiadajcych jej gestw. Nasze
umysy i ciaa s tak cile i poufale powizane, e nie s zdolne oddzielnie odczuwa
przykroci ani przyjemnoci. Campanella, o ktrym mwiem, umia tak odczy uwag od
wszelkich cierpie swego ciaa, e potrafi znie nawet amanie koem bez zbytniego cierpienia, za jak to kady musia zauway, przy mniejszych blach, gdy potrafimy zaj
uwag czymkolwiek innym, cierpienie na jaki czas ustaje; z drugiej strony jeli z jakiejkolwiek przyczyny ciao nie jest skonne wykonywa tych gestw albo da si pobudzi
do tych emocji, jakie zazwyczaj wywouje w nim pewna namitno, to sama ta namitno
nie moe powsta, choby jej przyczyna dziaaa jak najsilniej, nawet jeli jest tylko
umysowej natury i nie porusza bezporednio adnego zmysu. Tak to opiat albo napoje
wyskokowe zawieszaj dziaanie smutku, lku czy gniewu pomimo wszelkich naszych wysikw, majcych za cel przeciwdziaanie temu, a mianowicie, narzucanie ciau postawy
przeciwnej do tej, jak mu nadaj uczucia.
V. Jak powstaje wznioso

151

Rozdzia V
Jak powstaje wynioso
Skoro rozpatrzylimy trwog jako sprawczyni nienaturalnego napicia i pewnych
gwatownych emocji nerww, to atwo wynika z tego, comy wanie powiedzieli, e
cokolwiek potrafi wytworzy takie napicie, musi powodowa uczucie podobne do trwogi* i
wobec tego musi by rdem wzniosoci, choby nie miao zwizku z wyobraeniem
niebezpieczestwa. Tak wic niewiele potrzeba, aby pokaza przyczyn wyniosoci, lecz
wystarczy dowie, e jej przykady, jakie podalimy w drugiej czci, odnosz si do takich
rzeczy, ktre s z natury zdatne do wytwarzania tego rodzaju napicia przez bezporednie
dziaanie czy to umysu, czy ciaa. Go do tych rzeczy, ktre nas poruszaj dziki
skojarzonemu wyobraeniu niebezpieczestwa, nie moe by wtpliwoci, e wywouj
trwog i dziaaj poprzez jak odmian tego uczucia; a e trwoga, gdy jest dostatecznie
gwatowna, wzbudza wspomniane wanie emocje ciaa, w to rwnie mao mona wtpi. Ale
skoro wznioso wypywa z trwogi albo jakiej podobnej do niej namitnoci, ktra ma
przykro za swj przedmiot, przystoi najpierw zbada, w jaki sposb Jakakolwiek odmiana
zadowolenia moe pyn z przyczyny tak z ni sprzecznej. Powiadam: zadowolenia,
poniewa, jak to ju wielokro wspominaem, jest to uczucie nader jawnie odmienne co do
swej przyczyny i co do wasnej natury od rzeczywistej i pozytywnej przyjemnoci.
---------------* Cz II, rozdz. 2.
152

Cz czwarta

Rozdzia VI
Jak przykro moe by przyczyn zadowolenia
Opatrzno tak postanowia, e stan spoczynku i bezczynnoci, jakkolwiek mgby
schlebia naszemu lenistwu, musi sprawia wiele niedogodnoci oraz wytwarza takie
zakcenia, jakie mogyby nas przymusi do szukania ucieczki w jakim trudzie jako rzeczy
absolutnie koniecznej, bymy spdzili ywot z jakim takim zadowoleniem; bowiem w

71

spoczynku z natury rzeczy to musimy znosi, e wszystkie czci ciaa zapadaj w bezwad,
ktry nic tylko odbiera czonkom zdolno penienia ich funkcji, ale niweczy ywotn
jdrno wkien konieczn dla naturalnych i niezbdnych sekrecji. Zarazem w tym ospaym,
biernym stanie nerwy s bardziej podatne na najokropniejsze konwulsje, ni gdy s
dostatecznie napite i utwierdzone. Melancholia, przygnbienie, rozpacz, a czsto
samobjstwo, to s skutki pospnego pogldu na rzeczy, jaki przyjmujemy w tym
bezwadnym stanie ciaa. Najlepszym lekarstwem na te wszystkie za jest wiczenie, czyli
praca, za praca jest pokonywaniem trudnoci, uywaniem siy skurczu mini i wobec tego z
rnic tylko stopnia przypomina bl, ktry polega na napiciu lub skurczu. Praca jest nic
tylko niezbdna do tego, by zachowa sprawno mniej delikatnych narzdw, lecz jest tak
samo konieczna dla tych subtelniej-szych i delikatniejszych organw, na ktre i za pomoc
ktrych dziaa wyobrania i zapewne inne wadze umysu. Bowiem jest prawdopodobne, e
nie tylko poledniejsze czstki duszy, jak si zwie namitnoci, ale sam rozum uywa w
swym dziaaniu jakich subtelnych instrumentw cielesnych, cho czym one s i gdzie si
mieszcz, moe by do trudno ustali: ale e ich uywa, to wida std, e
VI. Jak przykro moe by przyczyn zadowolenia
153
dugie nadweranie si umysu sprowadza na cae ciao znaczne wycieczenie, a z drugiej
strony, e wielki trud ciaa albo bl osabia, a czasem wrcz niszczy wadze umysu. Ot tak,
jak odpowiednie wiczenie jest nieodzowne dla mniej delikatnych czci organizmu, tj.
mini, skoro bez tego pobudzania stayby si ospae i chore, tak te ta sama zasada stosuje
si do owych subtelni ej szych czci, o ktrych bya mowa; aby zachowa je w naleytym
stanie, trzeba je we waciwym stopniu porusza i zmusza do pracy.
Rozdzia VII
wiczenie koniecznoci dla subtelniejszych narzdw
Tak jak zwyczajna praca, ktra jest odmian blu, stanowi wiczenie mniej
subtelnych czci organizmu, tak pewna odmiana trwogi jest wiczeniem delikatniejszych, a
jeli jaki rodzaj blu jest takiej natury, e oddziauje na oko lub ucho, bdce jednymi z
najdelikatniejszych narzdw, to doznanie jest blisze tym, ktre maj umysow przyczyn.
We wszystkich tych przypadkach, jeeli bl i trwoga s tak zmodyfikowane, e nie czyni
prawdziwej krzywdy, jeli bl si nie sroy, a trwoga nie ostrzega o rychej zagadzie, to
skoro te emocje oswobadzaj organy, zarwno bardziej jak i mniej wraliwe, od
niebezpiecznego i nieznonego bezwadu, zdolne s wywoa zadowolenie; nie przyjemno,
ale rodzaj bogiej zgrozy, ukojenia zabarwionego trwog, ktre nalec do samozachowania
jest jednym z najsilniejszych uczu. Jej przedmiotem jest wznioso *. Jej najwyszy stopie
---------------* Cz 2, rozdz. 2.
154
Cz czwarta
nazywam zdumieniem; stopnie podrzdne s to cze podziw i szacunek, co przez sam
etymologi sw pokazuje, z jakiego pochodz rda i czym si odrniaj od pozytywnej
przyjemnoci.
Rozdzia VIII
Dlaczego rzeczy, ktre nie s niebezpieczne, wywouj takie uczucie, jak trwoga
Kada odmiana trwogi lub blu jest zawsze przyczyn wzniosoci*. Dla trwogi, czyli
czego, co kojarzy si z niebezpieczestwem, powysze wyjanienie jest, jak sdz,

72

dostateczne. Trzeba bdzie zada sobie nieco wicej trudu, by wykaza, e takie przykady
wzniosoci, jakie podaem w czci drugiej, zdolne s wytworzy odmian blu i tym samym
sprzymierzy si z trwog oraz e mona je wyjani na tych samych zasadach. Wic
najpierw o takich przedmiotach, ktre maj wielkie rozmiary. Mwi o przedmiotach
widzialnych.
Rozdzia IX
Dlaczego przedmioty widzialne o wielkich rozmiarach s wzniosie
Widzenie odbywa si w ten sposb, e na renicy czy te na ostatniej unerwionej
czci oka ukazuje si od razu i jako jedna cao obraz uksztatowany z promieni wiata
odbitych od przedmiotu. Albo te, zdaniem innych, tylko jeden punkt dowolnego przedmiotu
ukazuje si w oku i jest postrzegany w jednym momencie, ale
---------------* Cz I, rozdz. 7; cz II, rozdz. 2.
IX. Dlaczego przedmioty wielkie s wzniosie
155
poruszajc okiem zbieramy z wielk szybkoci poszczeglne czci przedmiotu, tak e
tworz jednolit cao. Jeli przyj pierwszy pogld, to trzeba zway, e* choby cae
wiato odbite od wielkiego ciaa docierao do oka w jednej chwili, to przecie musimy
sdzi, e samo to ciao utworzone jest z wielkiej liczby odrbnych punktw, z ktrych kady,
czy te promie od kadego, odciska si w renicy. Tak e choby obraz jednego punktu mia
powodowa tylko mae napicie tej bony, to drugi, trzeci i dalsze musz w sumie
powodowa napicie bardzo wielkie, a w kocu osiga ono najwyszy stopie, a caa
pojemno oka, wibrujc we wszystkich czciach, musi si zbliy do tego, co z natury
powoduje przykro i wobec tego musi powsta wyobraenie wzniosoci. Jeeli za
przyjmiemy, e tylko jeden punkt przedmiotu daje si na raz odrni, to kwestia sprowadzi
si prawic do tego samego, przy czym pochodzenie wzniosoci z ogromu rozmiarw stanie
si tym janiejsze. Jeli bowiem obserwuje si na raz tylko jeden punkt, to oko musi
przemierzy rozleg przestrze takich cia z wielk prdkoci i wobec tego subtelne minie
i nerwy przeznaczone do poruszania tego narzdu musz by bardzo napite, za z powodu
ich wielkiej wraliwoci musi je to bardzo naruszy. A zreszt nie ma w ogle adnego
znaczenia dla wywoanego skutku, czy ciao ma czci poczone i wywiera wraenie od razu,
czy te odciskajc w jednym momencie tylko jeden punkt powoduje nastpstwo tych albo
innych tak szybko, e wydajsi zespolone; wida to jawnie ze znanego efektu1, jaki
-------------------* Cze II. rozdz. 7.
Newton dochodzi do tych samych wnioskw na przykadzie wirujcego rozarzonego
wgla (Opticks, 3 wyd. 1721, s. 123).
156
Cz czwarta
sprawia wirowanie zapalonej pochodni lub kawaka drzewa, co jeli si dzieje szybko,
sprawia wraenie ognistego koa.
Rozdzia X
Dlaczego jedno jest konieczna dla ogromu
Mona zarzuci tej teorii, e przecie oko stale otrzymuje rwn liczb promieni i e
wobec tego wielki przedmiot nie moe na podziaa tym sposobem bardziej ni ta
rozmaito obiektw, jakie musi ono zawsze rozrnia, gdy pozostaje otwarte. Na to jednak

73

odpowiadam, e wprawdzie do oka stale dociera rwna liczba promieni albo czstek
wietlistych, ale jeli te promienie czsto zmieniaj swoj natur, by sta si niebieskie, to
znw czerwone itd. albo rozdzielaj, si rozmaicie na drobne kwadraciki, trjkty i tym
podobne, to przy kadej odmianie czy to koloru, c/y ksztatu narzd znajduje rodzaj
wytchnienia albo spoczynku;1 wszake ten spoczynek tak czsto przeplatany prac nie
przynosi wcale ulgi, ani te nie powstaje taki skutek, jaki sprawia wytona i jednostajna
praca. Kady, kto dostrzeg odmienno skutkw jakiego usiowanego wiczenia i bahego,
byle jakiego zajcia, pojmie dlaczego dranica i mi------------------- Critical Review", III, 369 ... uwaamy, e jego teoria jest bdna... Tak rycha i gwatowna
zmiana w nastpujcych po sobie przeciwstawnych barwach i ksztatach musiaaby
powodowa szybkie nastpstwo zmian w ukadzie oka, co, miast powodowa odpoczynek i
odetchnienie organu, doprowadza go do najbardziej dotkliwego natenia. Jedynie tylko w
odniesieniu do czego duego oko wymaga odpoczynku, tak, jak czowiek znajduje
zadowolenie i wytchnienie, odpoczywajc na zakoczenie dugiej wyprawy; natomiast
odpoczynek po kadych 6 metrach spaceru uwaaby za bardzo nieprzyjemny a nawet
mczcy.
X. Dlaczego jedno jest konieczna dla ogromu
157
erna czynno, ktra zarazem nuy i osabia ciao, nie moe mie w sobie adnej wielkoci;
takie bodce, ktre raczej drani, ni sprawiaj przykro przez to, e wci nagle zmieniaj
charakter i kierunek, nie pozwalaj na owo pene napicie, na ten rodzaj wytrwaego trudu,
ktry jest spokrewniony z silnym blem i wywouje wznioso. Oglna suma rzeczy
odmiennych rodzajw, choby bya rwna liczbie jednorodnych czci skadajcych si na
jaki jeden cay przedmiot, nie wywouje rwnych efektw w narzdach naszego ciaa. Prcz
ju przytoczonego jest jeszcze jeden nader waki powd tej rnicy. W rzeczywistoci umys
prawie nigdy nie potrafi pilnie si skupi na wicej ni jednym przedmiocie na raz; jeli to
may przedmiot, may jest i skutek, za wielo innych maych przedmiotw nie moe
przycign uwagi; umys jest ograniczony granicami przedmiotu, za to, co uchodzi uwadze
i to, co nie istnieje, ma prawie ten sam efekt; wszake oko lub umys (bowiem w tym
przypadku nie ma midzy nimi rnicy) nieatwo dociera do kresu wielkiego, jednolitego
przedmiotu, nie ma spoczynku, gdy go kontempluje, obraz jest wszdzie prawie taki sam. Tak
e kada rzecz wzniosa dziki swym rozmiarom musi by koniecznie jedna, prosta i
niepodzielna.
Rozdzia XI
Sztuczna nieskoczono
Zauwaylimy, e sztuczna nieskoczono rodzi odmian wielkoci i e ta
nieskoczono polega na jednorodnym nastpstwie wielkich czci; zauwaylimy rwnie,
e to samo jednorodne nastpstwo ma podobn moc w dwikach. Ale poniewa skutki wielu
rzeczy s wyra158
Cz czwarta
zistsze w jednym ze umysw ni w innym, ile e wszystkie zmysy czy analogia i
nawzajem si one ilustruj, zaczn od tej mocy dwikw, poniewa nastpstwo jako
przyczyna wzniosoci jest najoczywistsze w przypadku suchu. Stwierdz tu raz na zawsze,
e badanie naturalnych i mechanicznych przyczyn naszych namitnoci, niezalenie od tego,
e sam temat jest ciekawy, w razie ich odkrycia podwaja sil i blask regu, jakie w takich

74

sprawach ustalamy. Gdy do ucha dociera jakikolwiek prosty dwik, uderza w nie pojedyncza
fala powietrza, ktra wprawia bbenek i inne bony w drgania zgodne z natur i rodzajem
brzmienia. Jeli uderzenie jest silne, narzd suchu cierpi znaczny stopie napicia. Jeli
powtrzy si do prdko, powtrzenie sprawia, e oczekujemy nastpnego uderzenia. Trzeba
za zauway, e samo oczekiwanie powoduje napicie. Jest to wyrane u wielu zwierzt,
ktre, gdy gotuj si usysze jakikolwiek dwik, prostuj si i nastawiaj uszu, tak e tu
efekt dwikw zostaje znacznie wzmocniony, bo wspomaga go oczekiwanie. Cho jednak
po paru uderzeniach oczekujemy nowych nie umiejc okreli dokadnego momentu, w
ktrym nastpi gdy nastpuj, powoduj rodzaj zaskoczenia, ktre jeszcze bardziej
wzmaga napicie. Zauwayem bowiem, e ilekro bardzo gorliwie wyczekiwaem jakiego
dwiku, ktry powraca w pewnych odstpach czasu (jak szereg wystrzaw z armaty), to
cho byem, cakowicie przygotowany na ponowny haas, gdy wreszcie rozbrzmiewa, zawsze
mnie to jako przykro uderzao, bbenek doznawa wstrzsu, a wtrowaa mu reszta ciaa. Z
kadym nowym odgosem ronie napicie tego narzdu dziki poczonym siom samego
dwiku, oczekiwania oraz zaskoczenia i wreszcie osiga tak si, e jest zdolne wywoa
wznioso; zostaje doproXI. Sztuczna nieskoczono
159
wadzone na skraj blu. Nawet gdy przyczyna ju ustpi, narzd suchu, poniewa by
wielokro kolejno pobudzany w podobny sposb, drga tak nadal przez duszy czas; to take
przyczynia si do wzniosoci efektu.
Rozdzia XII
Drgania musz by podobne
Lecz jeli drganie nic bdzie takie samo przy kadym doznaniu, nigdy nie przetrwa
ostatniego bodca; bowiem gdy pchn jakiekolwiek ciao na ksztat wahada w jedn stron,
bdzie nadal porusza si tam i z powrotem po uku tego samego okrgu, dopki znane
przyczyny nic zatrzymaj go; ale jeli po pierwszym pchniciu w jakim kierunku popchn
je \v nowym, nigdy nic powrci do pierwszego toru, poniewa nie potrafi porusza si samo i
wobec tego moe dziaa jedynie skutek ostatniego bodca, natomiast jeeli si je pchnie
parokrotnie w t sam stron, opisze wikszy uk i bdzie porusza si duej.
Rozdzia XIII
Wyjanienie skutkw cigoci w przedmiotach widzialnych
Jeli potrafimy jasno poj, jak rzeczy dziaaj na jeden z naszych zmysw, bardzo
ju atwo przyjdzie zrozumie, w jaki sposb poruszaj reszt. Zatem rozwodzenie si nad
odpowiadajcymi sobie doznaniami kadego zmysu znuyoby nas raczej przez jaowe
powtarzanie tego samego, ni rzucioby jakiekolwiek nowe wiato na przedmiot
potraktowany tak rozwlekle; poniewa wic w tych
160
Cz czwarta
rozwaaniach obchodzi nas gwnie wznioso w tym jak porusza wzrok, rozpatrzymy
przede wszystkim, dlaczego rozmieszczenie jednolitych czci w sposb cigy na tej samej
linii prostej ma by wzniose* i na jakiej zasadzie takie rozmieszczenie potrafi sprawi, e
stosunkowo maa ilo materii wywouje wspanialszy skutek ni o wiele wiksza ilo
rozmieszczona inaczej. Aby unikn zawioci poj oglnych, postawmy sobie przed
oczyma kolumnad z jednorodnych supw ustawionych w linii prostej; stamy tak, aby oko
mogo lizga si wzdu kolumnady, bowiem najlepszy skutek wywiera ona w tej pozycji.

75

Jasne jest, e przy takim ustawieniu promienie od pierwszej okrgej kolumny wywoaj w
oku drgania tego rodzaju obraz samej kolumny. Wzmacnia go nastpna kolumna, kolejna
odnawia i wzmaga wraenie, za kada w swoim porzdku powtarza bodziec raz za razem, a
wreszcie oko dugo wiczone w jeden tylko sposb nie moe natychmiast zatraci swego
przedmiotu, ale gwatownie i stale poruszane oddaje umysowi wzniosie przedstawienie.
Jednak zamiast szeregu jednorodnych kolumn przypumy, e nastpuj po sobie na przemian
okrge i kwadratowe. W tym przypadku drganie wywoane przez pierwsz okrg kolumn
ginie, ledwie powstao, a jego miejsce zajmuje zaraz inne, cakiem odmiennego rodzaju
(pochodzce od kwadratowej), ktre jednak rwnie szybko ustpuje miejsca widokowi
okrgej; i tak oko postpuje kolejno podejmujc jeden obraz, a odkadajc inny a do koca
budowli. Std jest rzecz oczywist, e przy ostatniej kolumnie wraenie tak samo nieskonne
jest trwa nadal, jak byo przy pierwszej,
------------------* Cz II, rozdz. 10.
XI. Sztuczna nieskoczono
161
poniewa w istocie zmysy mog otrzyma wyrazisty bodziec tylko od ostatniej, a same z
siebie nie mog nigdy wytworzy wraenia odmiennego: ponadto kada zmiana przedmiotu
stanowi spoczynek i wytchnienie dla narzdw wzroku, co nie dopuszcza tego potnego
odczucia tak niezbdnego dla wytworzenia wzniosoci. Aby wic wytworzy doskona
wielko w rzeczach, o jakich wspominalimy, niezbdna jest doskonaa prostota, absolutna
jednorodno w rozmieszczeniu, ksztacie i barwie. Mona, spyta, dlaczego wedle tej zasady
cigoci i jednorodnoci naga duga ciana nie miaaby by wzniolejsza od kolumnady,
skoro tu nic cigoci nie przerywa, oko nie napotyka przeszkody i nic bardziej jednorodnego
nie da si pomyle? Duga naga ciana z pewnoci nie jest przedmiotem rwnie
wspaniaym, co kolumnada tej samej dugoci i wysokoci. Nic jest wcale trudno
wytumaczy t rnic. Kiedy patrzymy na go cian, dziki rwnoci przedmiotu oko
przemierza j ca i szybko dociera do kresu; nie napotyka niczego, co by mogo przeszkodzi
mu w drodze, ale te nie napotyka niczego, co by je mogo zatrzyma do dugo, aby zdy
powsta jaki znaczniejszy i trwalszy skutek. Widok nagiej ciany, choby bardzo wysokiej i
dugiej, jest bez wtpienia wielki, ale mamy tu tylko jedno wyobraenie, a nie powtrzenie
wyobrae podobnych, jest zatem wielkie nic tyle na zasadzie nieskoczonoci, co rozlegoci. Jednake aden pojedynczy bodziec, chyba e zaiste niezmiernej siy, nie porusza nas
tak potnie, Jak nieprzerwany szereg bodcw podobnych, poniewa nerwy i zmysy nic
maj (jeli wolno mi tak powiedzie) zwyczaju powtarza jednego doznania tak, aby trwao
duej, ni dziaa jego przyczyna; prcz tego adne
162
Cz czwarta
skutki, jakie w Rozdziale XI przypisaem oczekiwaniu i zaskoczeniu, nic mog zosta
wywoane przez nag cian.
Rozdzia XIV
Rozwaenie pogldu 'Locke'a na temat ciemnoci
Jest to pogld pana Lockc'a, e ciemno nie jest z natury wyobraeniem
zatrwaajcym i e cho nadmiar wiata jest przykry dla wzroku, najwikszy nadmiar
ciemnoci wcale nie jest dotkliwy. Zauwaa on nawet w innym miejscu, e jeli piastunka
lub jaka starucha raz skojarzya wyobraenia upiorw i chochlikw z ciemnoci, to zawsze
ju odtd noc bdzie dla wyobrani czym przykrym i straszliwym 2. Autorytet tego

76

czowieka, niewtpliwie tak wielki, jaki tylko mie moe czowiek, zdaje si sprzeciwia
naszej oglnej zasadzie*. Uznalimy ciemno za przyczyn wzniosoci, a stale twierdzimy,
e wznioso polega na jakiej modyfikacji przykroci lub trwogi, tak wic gdyby ciemno
nie miaa by wcale przykra ani grona dla nikogo, czyj umys nic zosta wczenie skaony
przesdem, nic mogaby by dla rdem wzniosoci. Ale mimo caego szacunku dla
takiego autorytetu wydaje mi si, e ciemno moe by straszna dziki skojarzeniu
oglniejszej natury i powszechnemu wrd caej ludzkoci; bowiem w zupenej ciemnoci nic
moemy wiedzie, jaki stopie bezpieczestwa jest nam dany, nie znamy otaczajcych nas
przedmiotw, moemy w kadej chwili zderzy si z jak niebez------------------1
J. Locke, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, ks. II 7, 4, t. II s. 158, 1955.
8
Op. cit., ks. II 33, 10, s. 158.
* Cz II, rozdz. 3.
XIV. Rozwaanie pogldu Lockea na temat ciemnoci
163
pieczn przeszkod, moemy spa do przepaci przy pierwszym uczynionym kroku, a gdyby
si zblia nieprzyjaciel, nie wiemy, w ktr stron mamy si obrci; w takich opaach sia
nie jest pewn ochron, mdro zdana jest tylko na domys, najwiksza dzielno nie
znajduje oparcia, a ten, kto by niczego wicej nie szuka dla swojej obrony, zmuszony jest
modli si o wiato.
, ,
,
[ 1].
Co do skojarzenia z widziadami i gnomami, z pewnoci jest rzecz bardziej
naturaln sdzi, e wanie ciemno bdc pierwotnie gronym wyobraeniem wybrano
jako stosowne to dla tak strasznych przedstawie, ni e to one uczyniy ciemno straszn.
Umys ludzki nader atwo popenia bd pierwszego rodzaju, ale bardzo trudno poj, aby
skutek wyobraenia tak powszechnie i po wszystkie czasy gronego mg si w ogle zrodzi
z jakich bahych opowiastek albo z jakiejkolwiek innej przyczyny o tak bagatelnej naturze i
nieobliczalnym dziaaniu.
Rozdzia XV
Ciemno jest grona sama przez, si
Po zbadaniu wyda si zapewne, e czer i ciemno s w pewnej mierze przykre ze
swej natury i niezalenie od jakichkolwiek skojarze. Musz zauway, e wyo----------------------1
Wszechmocny niebios panie. Spd od nas te chmury,
Wr dzie, daj oczom widzie, a jeli do koca
Zawzity chcesz nas zgubi, zgub przy wietle soca.
(Iliada XVII 645647. Modli si Ajos do Zeusa). (Przek. Fr. Ks. Dmochowskiego XVII 365
68.) Ustp jest cytowany przez Longinosa (O wzniosoci, IX).
164
Cz czwarta
braenia ciemnoci i czerni s bardzo podobne i rni si tylko w tym, e czer jest wszym
pojciem. Mr. Cheselden poda nam bardzo ciekaw histori chopca, ktry urodzi si lepy i
pozosta niewidomy a do trzynastu czy czternastu lat; wwczas zosta zoperowany na katarakt i przejrza. Pord wielu zadziwiajcych szczegw, jakie towarzyszyy jego
pierwszym, postrzeeniom, Cheselden powiada nam, e kiedy chopiec po raz pierwszy

77

zobaczy czarny przedmiot, poczu si bardzo nieswojo i e gdy w jaki czas potem ujrza
przypadkiem Murzynk, widok ten przej go wielk zgroz 1. W tym przypadku nie mona
chyba przypuci, e ta zgroza powstaa z jakiego skojarzenia. Z opisu wynika, e chopiec
by na swj wiek niezwykle bystry i wraliwy i dlatego jest moliwe, e gdyby wielki
niepokj, jakiego dozna, gdy po raz pierwszy zobaczy czer, mia pochodzi ze zwizku z
jakim innym niemiym wyobraeniem, to byby to spostrzeg i da temu wyraz. Bowiem
wyobraenie przykre tylko na mocy skojarzenia przy pierwszym spotkaniu pokazuje do
wyranie przyczyn swego zego wpywu na namitnoci; w zwykych razach w istocie nieraz
si j gubi, ale to dlatego, e pierwotne skojarzenie dokonao
--------------------1
William Cheselden 16881752, jeden z najwikszych angielskich chirurgw, znany z
operacji kamieni nerkowych. Burke korzysta z obszernego Opisu pewnych obserwacji
poczynionych przez modego Gentlemana, ktry urodzi si lepy, albo utraci wzrok tak
wczenie, ze nie pamita, by kiedykolwiek widzia, a ktremu pomidzy 13 a 14 rokiem ycia
zestala zdjta katarakta (Philosophical Transactions of the Royal Society, 1729, XXXV, 447
50). Burke bierze pod uwag szczeglnie nastpujce owiadczenie: Odtd [chopiec]
uwaa) szkarat za najpikniejszy kolor; z innych kolorw za najweselsze wydaway mu si
najbardziej przyjemne, podczas gdy zobaczywszy po raz pierwszy czer poczu si
nieswojo, a widok przypadkowo ujrzanej Murzynki przej go zgroz" (op. cit., s. 448).
Wnioski wycignite przez Burke'a z tego przypadku spotkay si z krytyk The Literary
Magazine" II, 188.
XV. Ciemno jest grona sama przez si
165
si w bardzo wczesnym wieku, a samo wraenie czsto si powtarzao. W naszym przypadku
taki nawyk nie mg zdy si wytworzy i nic ma wikszego powodu, by sdzi, e zy
wpyw czerni na wyobrani powsta dziki zwizkowi z jakimikolwiek przykrymi
wyobraeniami, ni e dobry wpyw weselszych kolorw pochodzi z ich zwizku z
przyjemnymi. Jedne i drugie najpewniej wywieray swoje skutki dziki naturalnemu
oddziaywaniu.
Rozdzia XVI
Dlaczego ciemno jest grona
Warto chyba zbada, jak ciemno moe tak dziaa, by powodowa przykro. Jak
mona zauway, natura tak to urzdzia, e kiedy wycofujemy si ze wiata, to w miar tego
renica jednoczenie rozszerza si dziki zwaniu tczwki. Ot przypumy, e zamiast
tylko troch ustpowa przed wiatem schodzimy ze cakowicie; wolno wwczas sdzi, e
wkna okalajce tczwk kurcz si proporcjonalnie bardziej i e wielka ciemno ino/.c je
przyprawi o skurcz tak silny, e nerwy, ktre je buduj, napn si bardziej, ni na to zezwala
ich naturalna sprysto, a std wyniknie przykre odczucie. Wydaje si, e takie napicie z
pewnoci ma miejsce, kiedy jestemy pogreni w ciemnoci; wwczas bowiem jeli oczy s
otwarte, wysilaj si stale, aby cokolwiek widzie; wiadcz o tym rozbyski i wietliste
ksztaty, ktre wwczas czsto si zwiduj, a ktre mog by przecie tylko skutkiem
spazmw wywoanych wasnym wyteniem wzroku starajcego si cokolwiek wyledzi;
prcz samej substancji wietlnej szereg innych silnych bodcw potrafi wywoa
wyobraenie wiata w oku,
166
Cz czwarta
jak to stwierdzamy przy wielu okazjach. Niektrzy uznajc ciemno za przyczyn

78

wzniosoci, chcieliby wnioskowa z poszerzenia renicy, e nie tylko skurcz, ale take
rozlunienie moe wytwarza wznioso, nic bior oni jednak pod uwag, e cho kolisty
piercie tczwki jest w pewnym sensie zwornikiem, ktry moe zapewne poszerza si
dziki prostemu rozlunieniu, to jednak pod tym jednym wzgldem rni si od innych
zwornikw w ciele, e jest wyposaony w przeciwstawne minie, ktre s wknami
promienistymi renicy i misie okrny dopiero wwczas zaczyna si rozlunia, kiedy
tamte z braku wzajemnego zrwnowaenia zostaj odcignite si i otwieraj renic do
znaczne) szerokoci. Chobymy jednak nic o tym nie wiedzieli, sdz, e kady,
otworzywszy oczy i uczyniwszy wysiek, aby widzie w ciemnym miejscu, poczuje znaczny
bl. Syszaem te, jak niektre panie powiaday, e po dugotrwaym wyszywaniu na czarnej
kanwie ich oczy byy tak zbolae i osabione, e ledwie widziay. Mona zapewne zarzuci tej
teorii mechanicznego skutku ciemnoci, e przykre skutki jej oraz czerni zdaj si by raczej
umysowe ni cielesne; przyznaj, e jest tak naprawd; to samo dotyczy wszystkich
bodcw, ktrych dziaanie
--------------------1
Monthly Review" XVI, 480 n.: Dziaanie mini jagodwki powoduje kurczenie, lecz
kiedy splot rzskowy rozszerza si, minie odpraj si take. Tak wic, kiedy renica
rozszerza si, s one w stanie odprenia i stan rozlunienia minia jest jej stanem
spoczynku. Przy jasnej lepocie, kiedy minie nigdy nie dziaaj, renica jest zawsze
rozszerzona. Std ciemno jest stanem spoczynku organu wzroku i konsekwentnie
ciemno, ktrej autor susznie przypisuje, i jest przyczyn wzniosoci, moe oddziaywa
na system zmysowy nie powodujc wraenia blu; tak e wznioso jest czsto
spowodowana przez odprenie mini tak samo, jak przez ich napicie".
XVI. Dlaczego ciemno jest grona
167
polega na poruszaniu subtelniejszych narzdw naszego organizmu. Za pogoda zdaje si
czsto oddziaywa nie inaczej, ni powodujc melancholi i chandr, cho bez wtpienia w
tym przypadku najpierw cierpi narzdy ciaa, a umys poprzez nic dopiero.
Rozdzia XVII
Skutki czerni
Czer jest tylko czciow ciemnoci i dlatego czerpie cz swojej mocy std, e
jest zmieszana z ciaami barwnymi i otoczona przez nic. Sama przez si nie moe uchodzi za
barw. Czarne ciaa wcale lub prawie wcale nie odbijaj promieni, s dla wzroku po prostu
miejscami prnymi, rozproszonymi pord widzianych przedmiotw. Kiedy oko pada na
jedn z takich dziur bdc przedtem jaki czas utrzymywane przez gr przylegych barw w
pewnym stopniu napicia, rozlunia si znienacka, aby zaraz rwnie nagle znw si napi
przez gwatowny wstrzs. Aby to zilustrowa, przypumy, e chcemy usi na krzele,
ktre okazuje si znacznie nisze, ni si tego spodziewalimy; wstrzs jest wwczas bardzo
gwatowny, o wiele bardziej, ni wolno sdzi, e mgby to sprawi upadek przy tak
nieznacznej rnicy wysokoci, jaka bywa midzy jednym a drugim krzesem. Jeli
zeszedszy z caej kondygnacji schodw prbujemy bezwiednie zej tak samo jeszcze o
stopie niej, wstrzs Jest niezmiernie dotkliwy i niemiy, cho kiedy si go spodziewamy i
jestemy na przygotowani, w aden sztuczny sposb nie mona go w tych samych
okolicznociach wywoa. Kiedy powiadam, e dzieje si tak dziki odmianie przeciwnej
oczekiwaniu, nie mam na myli tylko tego,
168

Cz czwarta

79

czego si spodziewa umys. Uwaam take, i kiedy dowolny narzd zmysowy jest przez
pewien czas pobudzany w jaki jeden sposb, to jeli nagle co na podziaa inaczej,
nastpuje gwatowny ruch wywoany przez wstrzs, taki skurcz, jaki zostaje wywoany,
ilekro co dzieje si wbrew temu, co oczekuje umys. A cho moe si wyda dziwne, e
zmiana wywoujca odprenie miaaby natychmiast wywoa nagy wstrzs, to przecie jest
tak z najwiksz pewnoci i to dla wszystkich zmysw. Kady wie, e sen jest odpreniem
i e cisza, kiedy nic nie podtrzymuje dziaania narzdw suchu, jest przewanie
najstosowniejsza dla sprowadzenia go, a jednak gdy skania czowieka do snu jaki cichy
szum, to niech nagle ustanie, a czowiek budzi si natychmiast; znaczy to, e te narzdy
zostay nagle ugodzone, a on budzi si. Sam tego nie raz dowiadczyem i syszaem to samo
od osb majcych dar obserwacji. Podobnie jeliby kto zasypia w penym wietle dnia,
nage nastanie ciemnoci nic pozwolioby mu spa, cho cisza i ciemno same przez si, a
nie zapadajce znienacka, bardzo temu sprzyjaj. Kiedy zaczynaem porzdkowa te
obserwacje, domylaem si tego tylko na podstawie analogii pomidzy zmysami, ale od
tamtej pory wiem o tym z wasnego dowiadczenia. Nie raz te dowiadczyem, a tak samo
tysic innych osb, bardzo gwatownego wstrzsu, ktry budzi mnie nagle z pierwszej
drzemki, a zawsze by poprzedzony jakby snem o spadaniu w przepa; skdby mia
pochodzi ten dziwaczny ruch, jeli nic ze zbyt prdkiego rozlunienia ciaa, ktre dziki
jakiemu naturalnemu mechanizmowi odzyskuje wigor poprzez rwnie prdkie i wawe
sprenie mini? Sam w sen sprowadzony jest przez owo rozlunienie, a ma za kadym
razem zbyt jednakow natur, aby go mona przypisa jakiejkolwiek innej przyXVII. Skutki czerni
169
czynie. Czonki rozluniaj si zbyt nagle tak samo jak przy spadaniu, a ta przypado ciaa
sprowadza w obraz do umysu. Kiedy jestemy w peni zdrowia i krzepkoci, wszystkie
zmiany s mniej nage i skrajne, tote rzadko moemy si wwczas uskara na te przykre
sensacje.
Rozdzia XVIII
Skutki czerni zagodzone
Choby skutki czerni byy pierwotnie przykre, nie wolno nam sdzi, e wci s
takie. Nawyk godzi nas ze wszystkim. Kiedymy przywykli do widoku czarnych
przedmiotw, trwoga maleje, a gadko i poysk lub jaka inna waciwo cia tak
zabarwionych agodzi w pewnej mierze okropno i srogo ich pierwotnej natury, nadal
jednak trwa ich pierwotne naturalne oddziaywanie. Czer ma w sobie zawsze co
melancholijnego, poniewa dla wzroku przejcie od niej do innych barw zawsze jest zbyt
gwatowne, albo jeli wypenia ona cae pole widzenia, to jest wwczas ciemnoci i to,
comy powiedzieli o ciemnoci, stosuje si do niej. Nie jest moim celem rozwodzi si nad
wszystkim, co daoby si powiedzie dla zilustrowania tej teorii skutkw wiata i ciemnoci,
nie bd te bada wszystkich rnorakich efektw wywoanych przez rnorakie
modyfikacje i poczenia obu tych przyczyn. Jeli powysze obserwacje maj jak podstaw
w naturze, to uwaam, e zupenie wystarcz dla wytumaczenia wszystkich zjawisk, jakie
mog powsta z wszelkich kombinacji czerni z innymi barwami. Wdawa si w kady
szczeg i odpowiada na kady zarzut byoby trudem nie majcym kresu. Przebylimy tylko
drog wiodc najprociej do celu i tak samo bdziemy postpowa w naszym badaniu
przyczyn pikna.
170

Cz czwarta

80

Rozdzia XIX
Fizyczna przyczyna mioci
Kiedy mamy przed sob przedmioty wzbudzajce mio i upodobanie, ciao, o ile
mogem, zaobserwowa, zostaje poruszone mniej wicej w nastpujcy sposb. Gowa
odchyla si nieco na bok, powieki przymykaj si bardziej ni zwykle, a oczy agodnie si
obracaj skaniajc si ku przedmiotowi, usta s nieco rozwarte, a oddech dobywa si powoli,
z cichym westchnieniem od czasu do czasu: cae ciao jest nacechowane spokojem, a rce
opadaj bezczynnie. Wszystkiemu temu towarzyszy wewntrzne poczucie luboci i ukojenia.
Te objawy zawsze pozostaj proporcjonalne do stopnia piknoci przedmiotu oraz
wraliwoci patrzcego. Naley pamita o tej gradacji od najwyszego natenia pikna i
wraliwoci a do najsilniejszego stopnia polednioci i obojtnoci, gdy inaczej ten opis
wyda si przesadny, mimo i z pewnoci taki nic jest. Z opisu tego jednak niemal
niepodobna nic wywnioskowa, e dziaanie pikna polega na rozlunieniu caego organizmu.
S tu wszystkie objawy takiego rozlunienia, za odprenie odrobin poniej naturalnego
stanu wydaje si by przyczyn wszelkiej pozytywnej przyjemnoci1.
Komu jest obcy ten tak powszechny we wszystkich
------------------1
Critical Review", III, 36970: Jak ta teoria moe zgadza si z tymi wzruszeniami i
uniesieniami, ktre mio tak czsto wywouje ... by przypomnie sowa ballady angielskiej,
Bo gdy spogldam, plonie ono,
Krew fal pynie mi wzburzon,
Nadzieja, rado, strach na przemian
I w duszy mnstwo uniesienia".
(Przek. St. Kryskiego)
XIX Fizyczna przyczyna mioci
171
czasach i we wszystkich krajach sposb wyraania przyjemnoci: e koi ona czowieka,
odpra, przyprawia o sabo, rozrzewnia i unosi? Gos powszechny ludzkoci, wierny jej
uczuciom, jednakowo oznajmia ten jednorodny i oglny skutek, a chocia, by moe, daoby
si odnale jaki dziwny szczeglny przypadek, w ktrym by wystpia znaczna pozytywna
przyjemno bez wszystkich znamion odprenia, to nie wolno nam. dlatego odrzuca
wniosku, do ktrego przywioda nas zbieno wielu eksperymentw, ale musimy go
zachowa, wydzielajc wyjtki, jakie si mog zdarzy zgodnie z roztropn zasad wyoon
przez Sir Isaaca Newtona w trzeciej ksidze jego Optyki1. Nasze stanowisko potwierdzi si,
moim zdaniem, ponad wszelk wtpliwo, jeli potrafimy pokaza, e te rzeczy, co do
ktrych ju dostrzeglimy, e prawdziwie stanowi o piknie, maj kada z osobna, naturaln
dno do tego, by rozlunia nasze wkna. A jeeli musi si przyzna, e wygld
ludzkiego ciaa, kiedy cz si w nim i pojawiaj zmysom wszystkie te skadniki pikna,
przemawia jeszcze bardziej na rzecz tego pogldu, to moemy, jak sdz, pokusi si o
wniosek, e namitno zwana mioci jest wywoana przez to odprenie. Za pomoc tej
samej metody rozumowania, ktrej uylimy w dociekaniu przyczyn wzniosoci, mo------------------- Optics (3 wyd. 1721) s. 380 cho indukcja zastosowana do wynikw dowiadcze i
obserwacji nie moe by podstaw dla oglnych wnioskw, jest jednake najlepszym
sposobem wykazania tego, na co pozwala natura rzeczy; podstaw t mona uzna za tym
bardziej pewn, im wnioskowanie indukcyjne jest bardziej oglne. Jeli nie. wystpi
wyjtkowe zjawisko, moe by sformuowany wniosek uoglniajcy. Jeli jednak w
przyszoci dowiadczenie przyniesie jakie wyjtkowe fakty, uoglnienie powinno by
wtedy formuowane z uwzgldnieniem owego wyjtkowego zdarzenia".

81

172
Cz czwarta
erny te doj do twierdzenia, e tak jak pikny przedmiot przedstawiony zmysom,
powodujc odprenie ciaa wywouje w umyle namitno mioci, tak te jeli jakimkolwiek sposobem ta namitno najpierw w umyle si pojawi, to z rwn pewnoci nastpi
rozlunienie zewntrznych narzdw w stopniu proporcjonalnym do przyczyny.
Rozdzia XX
Dlaczego gadko jest pikna
Przywouj na pomoc inne zmysy po to, aby wyjani prawdziw przyczyn pikna
wzrokowego. Jeli si okae, i gadko jest gwn przyczyn pikna dla dotyku, smaku,
wchu i suchu, to atwo zostanie uznana za skadnik pikna wzrokowego, zwaszcza e, jak
to ju pokazalimy, jako t odnajduje si niemal we wszystkich ciaach, ktre za
powszechn zgod uchodz za pikne. Nie moe by wtpliwoci, e ciaa szorstkie i
kanciaste drani i szarpi narzdy dotyku powodujc doznanie blu, ktre polega na
gwatownym napiciu albo skurczu wkien miniowych. Przeciwnie, zetknicie z ciaami
gadkimi wywouje odprenie; agodne gaskanie gadk rk umierza gwatowne ble i
kurcze i uwalnia cierpice czonki od nienaturalnego napicia, jest przeto czsto wcale
skuteczne przy usuwaniu spuchni i obstrukcji. Zmys dotyku znajduje wielkie zadowolenie
w gadkich ciaach. ko gadko posane i mikkie, to jest takie, e opr jest wszdzie
nieznaczny, jest wielkim luksusem, skania do cakowitego odprenia i nic mu nie dorwna
w sprowadzaniu odmiany spoczynku zwanej snem.
XXI. Sodycz, jej natura.

173

Rozdzia XXI
Sodycz, jej natura
Zreszt nic tylko w dotyku gadkie ciaa wywouj pozytywn przyjemno przez
odprenie. Znajdujemy, e wszystkie rzeczy mie dla wchu i smaku, a zwyczajnie
nazywane sodkimi s gadkiej natury i wszystkie wyranie daj odprenie waciwym sobie
zmysom. Rozpatrzmy najpierw smak. Poniewa najatwiej bada charakter pynw i
poniewa wydaje si, e aby w ogle cokolwiek posmakowa, konieczny jest pynny
rozpuszczalnik, zamierzam rozpatrywa raczej pynne, a nie stae skadniki naszego
poywienia. Przewodnikami wszystkich smakw s woda i oliwa. Za tym, co wyznacza
smak, jest jaka sl, ktra oddziauje zgodnie ze sw natur lub ze sposobem, w jaki jest
poczona z innymi rzeczami. Woda i oliwa potrafi same przez si da pewn przyjemno
smakowi. Woda, gdy z niczym nie zmieszana, jest mda, bezwonna, bezbarwna oraz gadka;
gdy nie jest zimna, potrafi znakomicie agodzi skurcze i koi minie; t moc zawdzicza
prawdopodobnie swej gadkoci. Skoro bowiem wedle najpowszechniejszej opinii pynno
polega na krgoci, gadkoci i sabej spoistoci czstek skadowych dowolnego ciaa, za
woda dziaa po prostu jako zwyky pyn, to wynika std, e przyczyna jej pynnoci jest zarazem przyczyn jej kojcych waciwoci; jest to mianowicie gadko i lisko zoenia jej
czstek. Drugim pynnym przewodnikiem smakw jest oliwa. Ona take, gdy nie jest z
niczym zmieszana, jest mda, bezwonna i bezbarwna oraz gadka dla dotyku i podniebienia.
Jest gadsza ni woda i w wielu wypadkach jeszcze bardziej kojca. Oliwa, mimo e
pozbawiona smaku, jest w pewnej

82

174
Cz czwarta
mierze przyjemna dla oka, dotyku i podniebienia. Woda nie jest rwnie wdziczna, czego nie
umiem wytumaczy na innej zasadzie ni na tej, e nic jest tak mikka i gadka. Przypumy,
e do owej oliwy lub wody dodana zostaa okrelona ilo pewnej soli, ktra ma wasno
wprawiania gruczow smakowych jzyka w agodne drenie, jak czyni, powiedzmy,
rozpuszczony cukier. Gadko oliwy i drenie wywoane przez cukier powoduj doznanie,
ktre nazywamy sodycz. We wszystkich sodkich ciaach niezmiennie znajdujemy cukier
albo substancj bardzo do podobn; kady rodzaj soli zbadany pod mikroskopem ma swoj
odrbn, regularn, sta form. Saletra jest zaostrzonym owalem, sl morska foremnym
szecianem, cukier doskona kul. Ten, kto poprbowa wraenia gadkoci, jakie sprawiaj
w dotyku ciaa kulisie, jak na przykad marmurowe kulki, ktrymi bawi si chopcy, atwo
pojmie, jak sodycz, wywoana przez sl na tej samej zasadzie oddziauje na smak; bowiem
pojedyncza kulka, cho dosy mia w dotyku, przecie dla regularnoci swego ksztatu i
troch zbyt stromego odchylenia jej zarysu od linii prostej nie jest ani w przyblieniu tak
przyjemna, jak wiele kulek, na ktrych rka agodnie wznosi si i opada z jednej na drug;
przyjemno ta znacznie si wzmaga, jeeli kulki s w ruchu i tocz si wok siebie, bowiem
taka ulego zapobiega znueniu, jakie by bez niej wywoao niezmienne ich uoenie. Tak
wic w sodkich napojach czstki pynnego nonika, cho najprawdopodobniej okrge, s
jednake tak drobne, e ksztat ich jest ukryty przed najwnikliwszym wejrzeniem
mikroskopu, a poniewa s niesychanie malekie sprawiaj w smaku wraenie czego jakby
po prostu paskiego, przypominajc uczucie, jakie sprawiaj w dotyku rwnie gadkie ciaa;
bowiem, jeli jakie ciao
XXI. Sodycz, jej natura
175
skada si z niezmiernie maych okrgych drobin ciasno razem zsunitych, powierzchnia jego
wyda si zarwno dla wzroku, jak i w dotyku taka, jakby bya prawic rwna i gadka. Z
ksztatu, jaki ukazuj pod mikroskopem, wida jasno, e czsteczki cukru s znacznie wiksze
ni drobiny wody lub oliwy i wobec tego musz dziaa w sposb bardziej wyranie
odczuwalny na gruczoy smakowe tego delikatnego narzdu, jzyka: sprowadzaj owo
doznanie zwane sodycz, ktre w sabej postaci wzbudza oliwa, a w jeszcze sabszej woda,
cho bowiem woda i oliwa s mde, to przecie w pewnym stopniu rwnie sodkie, za
mona spostrzec, e wszelkiego rodzaju mde rzeczy s blisze naturze sodyczy ni
jakiegokolwiek innego smaku.
Rozdzia XXII
Sodycz daje odprenie
Powiedzielimy, e innym zmysom rzeczy gadkie sprawiaj ulg. Ot powinno si
okaza, e to, co sodkie, czyli gadkie w smaku, rwnie daje odprenie. Znamienne jest,
e w niektrych jzykach mikko i sodycz maj jednakow nazw. Po francusku donx
znaczy zarazem jedno i drugie. aciskie dulcis i woskie dolce w wielu wypadkach maj to
samo podwjne znaczenie. I sodkie rzeczy przewanie dziaaj odprajce, wida jasno
std, e wszystkie one, a zwaszcza te najbardziej oleiste, zaywane czsto albo w duych
ilociach, bardzo znacznie osabiaj naturaln prno odka. Sodkie
----------------1
Critical Review", III, 370: Jestemy innego zdania i przyjmujemy to za oczywiste, ze
przedmioty sodkie dziaaj jako podnieta zarwno dla zmysu smaku, jak dla zapachu".
176

Cz czwarta

83

zapachy, ktre s nader blisko spokrewnione ze sodkimi smakami, dziaaj wybitnie

odprajco. Zapach kwiatw przyprawia ludzi o senno, a ten odprajcy skutek jest tym
bardziej widomy w uprzedzeniu, jakie do ywi ludzie o sabszych nerwach. Warto byoby
zbada, czy smaki tego rodzaju, to jest sodkie, a wic smaki wywoane przez gadkie oleje i
odprajce sole nie s smakami pierwotnie przyjemnymi. Bowiem wiele z tych, ktre stay
si mie dziki nawyknieniu, wcale nie byy takie od pocztku. Aby to zbada, trzeba
sprawdzi, co natura dla nas pierwotnie przeznaczya, a co niewtpliwie uczynia przyjemnym
i zanalizowa te jej dary. Pierwszym pokarmem naszego dziecistwa jest mleko. Jego
skadniki, to woda, olej i rodzaj bardzo sodkiej soli zwanej cukrem mlecznym. Wszystko to
zespolone razem odznacza si wielk gadkoci w smaku i kojco dziaa na skr.
Nastpnym przysmakiem dzieci s owoce, a spord nich te przede wszystkim, ktre s
sodkie, za kady wie, e sodycz owocw powoduje subtelny olej i sl taka, jak ta, o ktrej
bya mowa w poprzednim rozdziale. Pniej zwyczaj, nawyk pragnienie nowoci i tysic
innych przyczyn miesza, paczy i zmienia nasze podniebienia, tak e rozumowanie na ich
temat nic ju nam da nic moe. Zanim porzucimy ten przedmiot, musimy zauway, e tak
jak rzeczy gadkie s same przez si smaczne i okazuj si mie wasnoci odprajce, tak
te z drugiej strony te rzeczy, ktre z dowiadczenia s znane jako wzmacniajce i zdatne do
napinania wkien s niemal powszechnie szorstkie i cierpkie w smaku, a w wielu
przypadkach nawet szorstkie w dotkniciu. Czsto okrelamy metaforycznie obiekty
wzrokowe jako sodkie. Aby lepiej uwydatni t znamienn analogi pomidzy zmysami,
moemy tu nazwa sodycz piknem smaku.
XXIII. O tym, dlaczego urozmaicenie jest pikne

177

Rozdzia XXIII
O tym, dlaczego urozmaicenie jest pikne
Inn naczeln wasnoci przedmiotw piknych jest to, e linia ich czci
bezustannie urozmaica swj kierunek, ale czyni to odchylajc si zgoa niepostrzeenie, nigdy
za nic zmienia kierunku tak szybko, by miao to by niespodziewane, ani by ostroci kta
wywoa jaki skurcz albo gwatowny wstrzs nerwu wzrokowego. Nic, co si dugo
rozpociera w taki sam sposb, i nic, co jest zbyt gwatownie zmienne, nic moe by pikne,
poniewa jedno i drugie sprzeciwia si temu miemu odpreniu, ktre jest
charakterystycznym skutkiem pikna. Jest tak dla wszystkich zmysw. Ruch po linii prostej
jest, zaraz po bardzo agodnym spadaniu, tym rodzajem ruchu, w ktrym napotykamy na
najmniejszy opr, jednake nic jest to ruch, ktry by mczy najmniej, wyjwszy spadanie.
Spoczynek z pewnoci na og odpra, ale istnieje odmiana ruchu bardziej odprajcego
ni spoczynek, mianowicie ruch. agodnie falisty, wznoszcy si i opadajcy. Koysanie lepiej
usypia dzieci ni cakowity bezruch; w istocie mao rzeczy sprawia w tym wieku wicej
przyjemnoci ni agodne podrzucanie w gr i w d; potwierdzaj to zupenie dostatecznie
sposoby, jak piastunki bawi si z dziemi oraz pniejsze samodzielne ulubione zabawy
dziecice na hutawkach i rwnowaniach. Wikszo ludzi z pewnoci pamita to uczucie,
jakiego dostarcza szybka jazda w lekkim powozie po gadkiej, falistej murawie. Daje to chyba
lepsze wyobraenie o piknie i lepiej pokazuje jego prawdopodobn przyczyn ni cokolwiek
innego. I na odwrt, gdy si pdzi po wyboistej, penej dziur drodze, przykro sprawiana
przez nage wstrzsy pokazuje, dlaczego po178
Cze czwarta
dobne widoki, wraenia dotykowe i dwiki s tak przeciwne piknu, za co tyczy si dotyku,

84

skutek jest dokadnie ten sam, czy na przykad przesuwam rk po powierzchni jakiego ciaa
o danym ksztacie, czy te ono przesuwa si pod moj rk. Przywiedmy jednak t analogi
pomidzy zmysami do wzroku: jeli ciao przedstawione temu zmysowi ma tak falist
powierzchni, e odbite od niej promienie wiata stale odchylaj si niepostrzeenie i to
zarwno najsilniejsze, jak i najsabsze z nich (jak to si zawsze dzieje, gdy powierzchnia
stopniowo si zmienia), to skutek musi by dokadnie taki sam dla oka, co dla dotyku, cho
na jeden zmys ciao dziaa wprost, a na drugi porednio. Za ciao to bdzie pikne, jeeli
linie, z ktrych ukada si jego powierzchnia, nawet jeli w taki sposb urozmaicone, nie
powtarzaj si tak, e uwaga nuy si lub rozprasza. Sama rozmaito musi by nieustannie
urozmaicana.
Rozdzia XXIV
O maoci
Aby unikn monotonii, ktra mogaby powsta ze zbyt czstego powtarzania tych
samych rozumowa oraz ilustracji tej samej natury, nie bd si zbyt drobiazgowo wdawa
we wszystkie szczegy dotyczce pikna w tym, o ile polega ona na rozmieszczeniu
rozmiarw lub na samych rozmiarach. Nie mona waciwie mwi ze stanowczoci o
wielkoci cia, poniewa kategorie wielkoci i maoci s niemal cakowicie relatywne do
gatunkw przedmiotw, a tych jest nieskoczono. To prawda, e gdy raz ustalimy gatunek
dowolnego przedmiotu i waciwe rozmiary indywiduw w tym gatunku, to moemy
XXIV. O maoci
179
zaobserwowa, e jedne przewyszaj, a inne nie dorastaj do zwykej normy: te, ktre j
znacznie przewyszaj s tym samym, pod warunkiem, e sam gatunek nie jest zbyt may,
raczej wielkie i straszne ni pikne; poniewa jednak w wiecie zwierzcym, a w znacznej
mierze rwnie w rolinnym, jakoci stanowice o piknie mog si przycza do rzeczy o
znacznych rozmiarach, to gdy s im. przydatne, stanowi rodzaj nieco odmienny zarwno od
pikna, jak od wzniosoci, ktry nazwaem przedtem wietnoci; jednak ten rodzaj nie ma,
jak sdz, takiej wadzy nad namitnociami, jak bd to wielkie przedmioty, ktre s
obdarzone odpowiednimi wasnociami wzniosoci, bd takiej, jak maj jakoci pikna,
gdy si cz w maym przedmiocie. Due ciaa ozdobione przymiotami pikna wywouj
napicie stale rozadowywane, co jest doznaniem zblionym do uczu przecitnych. Ale
gdyby mnie spytano, czego ja sam doznaj w takich razach, odparbym, e mniej szkodzi
wzniosoci, jeli do niej docz jakie jakoci pikna, ni piknu, gdy mu towarzyszy
wielko rozmiarw lub ktrakolwiek inna wasno wzniosoci. Jest co tak przemonego
we wszystkim, co nas przepenia czci, we wszystkich rzeczach, z ktrymi choby najodleglej
wie si trwoga, e nic innego nie moe wytrwa w ich obecnoci. Jakoci pikna
spoczywaj w nich martwe i bierne albo co najwyej agodz srogo i surowo trwogi,
ktra w sposb naturalny towarzyszy wielkoci. Jako przeciwiestwo rzeczy szczeglnie
duych w swoim gatunku rozpatrzy trzeba to, co karowate i zdrobniae. Mao sama przez
si nie ma w sobie nic, co by si sprzeciwiao piknu. Koliber nie ustpuje ksztatem ani
ubarwieniem adnemu ptakowi, cho jest ze wszystkich najmniejszy, a by moe mao
podnosi jego pikno. Istniej jednak zwierzta,
180
Cz czwarta
ktre gdy s bardzo mae, rzadko (jeli kiedykolwiek) bywaj pikne. Ludzie karowaci s
niemal zawsze tak tdzy i masywni w porwnaniu ze swoim wzrostem, e ich widok jest
bardzo niemiy. Ale gdyby si znalaz czowiek mierzcy nic wicej ni dwie do trzech stp, o
czonkach odpowiednio do takiego wzrostu delikatnych, obdarzony ponadto zwykymi

85

zaletami innych piknych cia, to jestem cakiem przekonany, e osoba takiej postury
mogaby zosta uznana za pikn, by obiektem mioci i dostarcza nam swoim widokiem
nader miych wyobrae. Jedyne, co by mogo stan na przeszkodzie naszemu do
upodobaniu to fakt, e takie istoty, niezalenie od tego jak s uksztatowane, s niezwyke i
przeto czsto uwaa si je za co monstrualnego. To, co due i gigantyczne, doskonale zgadza
si ze wzniosoci, ale piknu jest przeciwne. Nie mona sobie wyobrazi olbrzyma jako
obiektu mioci. Kiedy puszczamy wodze naszej wyobrani pozwalajc jej zaj si baniami,
w naturalny sposb wiemy z takimi postaciami wyobraenia tyranii, okruciestwa,
niesprawiedliwoci i wszystkiego, co okropne i odraajce. Przedstawiamy olbrzymw jak
pustosz kraj, napadaj na bezbronnych podrnych i poeraj ich nawp ywe ciaa: taki
jest Polifem, Kakus i inni, ktrzy odgrywaj tak du rol w romansach i poematach
heroicznych. Ich klska i mier jest wydarzeniem, ktremu przygldamy si z najwysz
satysfakcj. Wrd rozlicznych mierci wypeniajcych Iliad nie przypominam sobie, by
kiedykolwiek upadek czowieka wyrniajcego si wielk postur i si przej nas litoci,
ani te nie zdaje si, by to miao by cho raz zamiarem tak dobrze obznajomionego z ludzk
natur autora. Rozrzewnia nas natomiast Simoisius we wdzicznym rozkwicie modoci,
wydarty rodzicom, ktrych
XXIV. O maoci
181
osieroci, bo jego dzielno nie sprostaa jego siom, i przedwczesny kres innego modego,
piknego i nie-obytego w boju, ktrego woj n;i wyrwaa z obj, ukochanej. Achilles pomimo
wielkiej urody, jak Homer ozdobi jego zewntrzn posta, i wielu wietnych, zalet, jakimi
obdarzy jego dusz, nie moe sprawi, abymy go kochali. Mona spostrzec, e Homer nada
Trojaczykom, ktrych losami zamyla wzbudzi nasze wspczucie, znacznie wicej miych
urokw, ni ich rozdzieli midzy Grekw. Namitnoci, jak chcia w nas roznieci dla
Trojaczykw, jest lito, a ta opiera si na mioci, za owe mniejsze i, jeli tak mog rzec,
domowe cnoty s z pewnoci najmilsze. Sprawi jednak, by Grecy znacznie tamtych
przewyszali w polityce i cnotach wojskowych. Doradcy Priama s sabi, bro Hektora
stosunkowo krucha, jego odwaga o wiele mniejsza ni odwaga Achillesa. A jednak bardziej
kochamy Priama ni Agamemnona, za Hektora bardziej ni jego pogromc Achillesa. Namitnoci, ktr Homer w nas rozbudza dla Grekw, jest podziw, za czyni to obdarzajc ich
cnotami, ktre niewiele maj wsplnego z mioci. Ta krtka dygresja by moe nie jest
cakiem bez zwizku z naszym zamysem, skoro pragniemy pokaza, e wielkie rozmiary nie
daj si pogodzi z piknem tym bardziej, im s wiksze, podczas gdy rzeczy mae, jeli
czasem nie s pikne, to nie za spraw swych rozmiarw.
Rozdzia XXV
O barwie
O barwie rozprawia by mona niemal nieskoczenie, ale sdz, e zasady wyoone
na pocztku tej czci s wystarczajce, by wytumaczy skutki ich wszystkich,
182
Cz czwarta
a take mie dziaanie cia przeroczystych, czy to pynnych czy staych. Przypumy, e
patrz na butelk mtnego pynu barwy niebieskiej lub czerwonej: niebieskie lub czerwone
promienie nie mog bez przeszkd pody do oka, lecz s z naga i w sposb
nierwnomierny zatrzymywane przez mae nieprzejrzyste czstki, ktre znienacka zmieniaj
wyobraenie i to na takie, ktre jest niemie ze swej natury zgodnie z zasadami wyoonymi
w Rozdziale XXIV. Ale kiedy promie przechodzi poprzez szko lub ciecz bez takiej

86

przeszkody, gdy szko i ciecz s zupenie przeroczyste, wwczas wiato zostaje nieco
zmikczone podczas przechodzenia przez nic, dziki czemu staje si milsze nawet samo przez
si, za pyn odbijajc rwnomiernie wszystkie promienie swego wasnego koloru wywiera
taki skutek na wzrok, jaki gadkie ciaa nieprzeroczyste wywieraj na wzrok i dotyk1. Tak e
na przyjemno skada si tu mikko wiata przesczonego oraz rwnomierno odbitego.
T przyjemno powikszy mog inne rzeczy wedle zwykych zasad, jeli ksztat butelki
zawierajcej przeroczysty pyn byby tak zmylnie urozmaicony, by kolor stopniowo i na
przemian wydawa si to sabszy, to znw silniejszy, z ca rnorodnoci, jak podsun
moe sd w tych sprawach. Wziwszy pod uwag wszystko, co powiedziano o skutkach, a
take o przyczynach obydwu, okazuje si, e wznioso i pikno opieraj si na cakiem
odmiennych podstawach i e w rwnie odmienny
-------------------1
Przykad ten wyranie wskazuje na wpyw lektury z zakresu dowiadcze dotyczcych
wiata i barw opisanych w Optyce. (Egzemplarz Optyki (Opticks) Newtona, 1730 i jego
Theory of Light and Colours, 1742, znajdoway si wrd innych pozycji ksigozbioru
Burke'a, wystawionego na sprzeda. Pozycja katalogu nr 325).
XXV. O barwie
183
sposb nas poruszaj: wielko zasadza si na trwodze, ktra, gdy zostanie zmodyfikowana,
wywouje w umyle t emocj, ktr nazwaem zdumieniem; pikno opiera si na prostej
pozytywnej przyjemnoci i roznieca w duszy to uczucie, ktre nazywa si mioci. Ich
przyczyny s tematem tej czwartej czci.
s. 185
CZ PITA
Rozdzia I
O sowach
Przedmioty naturalne poruszaj nas na mocy praw zwizku, jakie Opatrzno
ustanowia pomidzy pewnymi ruchami i ukadami cia, a pewnymi std wynikajcymi
uczuciami naszych umysw. Malarstwo porusza nas w ten sam sposb, ale z dodatkiem
przyjemnoci naladowania. Architektura porusza nas na mocy praw natury i prawa rozumu, z
ktrego pochodz reguy proporcji nakazujce chwali lub gani dzieo w caoci albo w
jakiej czci zalenie od tego, czy dobrze odpowiada swemu zamierzonemu celowi. Co do
sw natomiast, to wydaj si porusza nas w sposb cakiem odmienny od tego, w jaki
dziaaj na nas przedmioty naturalne albo malarstwo czy architektura, a jednak sowa maj
rwnie znaczny udzia w pobudzaniu wyobrae pikna oraz wzniosoci, jak kada z
tamtych rzeczy, a czasem o wiele wikszy od ktrejkolwiek z nich; przeto zbadanie, w jaki
sposb wywouj one takie uczucia, nie jest zbdne w takiej, jak ta, rozprawie.
Rozdzia II
Poezja zwykle wywiera skutek nie poprzez wywoywanie wyobrae rzeczy
Jest to najczstsze mniemanie o mocy poezji i wymowy oraz sw w zwykej
rozmowie, e poruszaj umys wzbu186
Cz pita
dzajc w nim wyobraenia tych rzeczy, do zastpowania ktrych wyznaczy je obyczaj. Aby
zbada prawdziwo tego pogldu, trzeba moe stwierdzi, e sowa mona podzieli na trzy

87

rodzaje1. Pierwsze, to takie, ktre przedstawiaj wiele prostych wyobrae tak poczonych
przez natur, aby stanowiy jak jedn okrelon kompozycj, jako to czowiek, ko,
drzewo, zamek itd. Te nazywam sowami zbiorczymi. Drugie s te, ktre zastpuj tylko
jedno proste wyobraenie nalece do takich kompozycji jak czerwony, niebieski, okrgy,
kwadratowy i tym podobne. Te nazywam prostymi sowami abstrakcyjnymi. Trzecie, to te,
ktre s utworzone przez zespolenie i to arbitralne obydwu pozostaych i z rozmaitych
zwizkw pomidzy nimi o mniejszym lub wikszym stopniu zoonoci, jak cnota, honor,
przekonanie, urzdnik i tym podobne. Te nazywam zoonymi sowami abstrakcyjnymi.
Sowa, zdaj sobie z tego spraw, pozwalaj si klasyfikowa bardziej wymylnie, ale ten
podzia wydaje si naturalny i wystarczajcy dla naszego celu, a take uoony w takim
porzdku, w jakim sowa s zwykle wyuczane i w jakim umys nabywa wyobrae, ktre one
zastpuj. Zaczn od trzeciego rodzaju, od zoonych abstraktw takich jak cnota, honor,
przewiadczenie, bystro. O tych jestem przekonany, e jakakolwiek jest ich wadza nad
namitnociami, nic czerpi jej z adnego wywoanego w umyle przedstawienia rzeczy,
ktre zastpuj. Jako kompozycje nie s one realnymi bytami i, jak sdz, nie wywouj
bynajmniej adnych realnych wyobrae. Jestem przekonany, e nikt po usyszeniu
dwikw takich, jak cnota, wolno czy
-------------------1
Klasyfikacja sw Burke'a przypomina podzia Locke'a (Rozwaania ks. III rozdz. IVV, s.
3763, op. cit.)
II. Poezja wywouje wyobraenia rzeczy
187
honor nie wytwarza natychmiast dokadnych poj okrelonych sposobw dziaania i
mylenia wraz z mieszanymi i prostymi wyobraeniami oraz poszczeglnymi ich zwizkami,
ktre te sowa zastpuj, bo gdyby tak byo, niektre z tych wyobrae konkretnych mogyby
rwnie zosta zarazem postrzeone, choby nawet niewyranie i mglisto. A to przecie,
jestem pewien, nigdy prawie si nie zdarza. Niech bowiem kto zabierze si do analizowania
tych sw, a bdzie musia je redukowa do kolejnych zbiorw sw oglnych, a potem do
prostych abstraktw i do sw zbiorczych w cyklu znacznie duszym, ni to sobie mona
byo na pocztku wyobrazi, zanim uda mu si wykry cokolwiek, co by mg uzna za naczelne zasady takich kompozycji, a kiedy odkryje te pierwotne wyobraenia, efekt caej
kompozycji zatraci si bezpowrotnie. Tego rodzaju tok mylenia jest o wiele za dugi, aby
mona byo sobie na pozwoli w zwyczajnie prowadzonej rozmowie, ani zreszt wcale nic
potrzeba, eby byo inaczej. Sowa takie s w rzeczywistoci dwikami i niczym ponadto,
ale s to dwiki, ktre dlatego, e s uywane w okrelonych okazjach, gdy otrzymujemy
jakie dobro lub cierpimy zo, albo widzimy, jak inni podlegaj dziaaniu dobra lub za, albo
syszymy je wypowiadane wobec innych interesujcych rzeczy lub wydarze oraz stosowane
w tak rnorodnych przypadkach, e wreszcie wiemy dziki nawykowi, do jakich rzeczy
przynale, wywouj w umyle, ilekro si je pniej usyszy, skutki podobne do tych, jakie
powstaway w owych okazjach. Dwiki te czsto powtarzane bez zwizku z adn konkretn
sytuacj, a nadal pozostajce nosicielami pierwszego wraenia, jakie wywoay, trac
wreszcie bezpowrotnie jakkolwiek czno z kon188
Cz pita
kertnymi okazjami, ktre je zrodziy, a mimo to dwik do ktrego nie jest doczone adne
pojcie, nadal dziaa tak jak przedtem.

88

Rozdzia III
Sowa oglne przed wyobraeniami
Pan Locke zauway gdzie ze zwyk sobie mdroci, e wikszoci sw oglnych,
a zwaszcza tych, ktre nale do cnoty i wystpku, dobra i za uczymy si, zanim zostaj
przedstawione umysowi przynalene do nich okrelone sposoby dziaania, a wraz z nimi
mio do jednych i odraza do drugich, bowiem umysy dzieci s tak podatne, e niaka, czy
ktokolwiek, kto si dzieckiem zajmuje, moe udajc, e jest rada lub nierada jakiejkolwiek
rzeczy lub nawet sowu nada skonnoci dziecka podobny obrt1. Kiedy pniej cz si z
tymi sowami rne yciowe zdarzenia i to co przyjemne czsto pojawia si pod imieniem za,
za to, co sprawia przykro, nazywane jest dobrym i cnotliwym, w umysach wielu powstaje
dziwne pomieszanie wyobrae i uczu oraz pozr sprzecznoci pomidzy ich pojciami i
czynami. Wielu jest takich, co miuj cnot i brzydz si wystpkiem i to bez hipokryzji ani
pozy, a ktrzy mimo to bardzo czsto w konkretnych razach postpuj le i podle bez
najmniejszych skrupuw, poniewa te konkretne sytuacje nie pojawiy si ani razu wwczas,
gdy pewne sowa ogrzane oddechem innych osb rozbudzay najcieplejsze uczucia na rzecz,
cnoty; z tego powodu nic sposb wymawia
-----------------1
J. Locke, Rozwaania ks. III rozdz. V, 15, s. 61; ks. III rozdz. IX, 9, op. cit., t. II s. 127.
III. Sowa oglne przed wyobraeniami
189
pewnych sw przyznajc nawet, e same przez si nie maj adnej mocy, nie doznajc
pewnego wzruszenia, zwaszcza gdy towarzyszy im ciepy i serdeczny ton gosu, jak na
przykad
mdry, waleczny, szlachetny, dobry i wielki.
Wyrazy te nie stosujc si do niczego powinny nie mie adnej mocy, ale kiedy padaj sowa
przeznaczone na wielkie okazje, poruszaj nas nawet bez tych okazji. Kiedy sowa zazwyczaj
w ten sposb zastrzeone zestawia si ze sob bez adnego celu, albo tak, e niezbyt
nawzajem do siebie pasuj, styl taki nazywa si napuszonym. Nieraz za potrzeba wiele
rozsdku i dowiadczenia, by si obronie przed moc takiego jzyka, bowiem kiedy zabraknie
umiaru, wielka liczba tych afektowanych wyrazw moe narzuci swoje suby i
niepowstrzymanie najrozmaiciej czy si ze sob.
Rozdzia IV
Skutek sw
Gdy sowa maj ca swoj moliw moc, w umyle suchacza powstaj trojakie
skutki. Pierwszym jest dwik, drugim obraz albo przedstawienie rzeczy oznaczonej przez
dwik, trzecim uczucie wytworzone w duszy przez jedno lub obydwa z poprzednich.
Zoone sowa abstrakcyjne, o ktrych mwilimy (honor, sprawiedliwo, wolno i tym.
podobne), wytwarzaj pierwszy i ostatni z tych skutkw, ale bez drugiego. Proste sowa
abstrakcyjne su do oznaczania jakiego jednego prostego wyobraenia mao si odwoujc
do innych, ktre mog mu przypadkiem towarzyszy, jak bkitny, zielony, gorcy,
190
Cz pita
zimny i tym podobne; te zdolne s osiga wszystkie trzy cele sw, za w jeszcze wyszym
stopniu potrafi to sowa zbiorcze: czowiek, zamek, ko itd. Jednake jestem zdania, e
najpowszechniejszy skutek nawet tych sw nie powstaje std, e ksztatuj one obrazy
poszczeglnych rzeczy, ktre przedstawia by mogy wyobrani, poniewa zbadawszy bardzo
pilnie swj wasny umys i skoniwszy innych, aby si wasnym przyjrzeli, nie znajduj, aby

89

cho raz na dwadziecia razy powstawa jakikolwiek wizerunek, a jeli si to zdarza, to

przewanie za spraw specjalnego wysiku wyobrani. Natomiast sowa zbiorcze dziaaj
podobnie do tego, co powiedzielimy o abstraktach zoonych, nie dziki przedstawianiu
umysowi jakichkolwiek obrazw, ale przez to, e dziki nawykowi samo ich wymwienie
wywouje ten skutek, co widok ich pierwowzorw. Przypumy, e przeczytalimy taki oto
fragment: Rzeka Dunaj wypywa z mokrej i grzystej krainy w sercu Niemiec, gdzie wijc
si tu i tam nawadnia wiele ksistw, a potem zawrciwszy ku Austrii i zostawiwszy za sob
mury Wiednia przepywa na Wgry; stamtd potnym nurtem wzbogaconym wodami Sawy
i Drawy porzuca wiat chrzecijaski i toczc si przez barbarzyskie kraje graniczce z
Tartari wpada wieloma ujciami do morza Czarnego". W tym opisie wymieniono wiele
rzeczy, jak gry, rzeki, miasta, morza itd. Ale niech ktokolwiek zbadawszy siebie powie, czy
w jego wyobrani odcisny si jakiekolwiek obrazy rzeki, gry, bagnistej ziemi, Niemiec itd.
Jest to w ogle niemoliwe, by wrd popiesznego nastpstwa sw w szybkiej rozmowie
mie wyobraenie jednoczenie dwikw i przedstawianych rzeczy, ponadto sowa oznaczajce prawdziwe byty s tak przemieszane z innymi o treci oglnej i nominalnej, e nie
sposb przeskakiwa
IV. Skutek stw
191
od wraenia do myli, od konkretw do poj oglnych, od rzeczy do sw tak, aby si to
godzio z yciowymi celami; a zreszt nie jest to nam potrzebne.
Rozdzia V
Przykady tego, ze sowa mog porusza nie wywoujc obrazw
Jest bardzo trudno przekona wielu, e na ich namitnoci wpywaj sowa, ktre nie
wzbudzaj w nich. adnych wyobrae, a jeszcze trudniej wyperswadowa im, e w zwykej
rozmowie mwimy dostatecznie zrozumiale nie wywoujc adnych obrazw rzeczy, o
ktrych rozprawiamy. Wydaje si czym dziwacznym dyskutowa z kim o tym, czy ma on,
czy te nie ma wyobrae w swym umyle. Wszake kady powinien sam o tym wydawa
nieodwoalny wyrok. Cho si to jednak zdaje niezwyke, czsto nie potrafimy orzec, jakie
mamy wyobraenia o rzeczach, ani czy w ogle mamy jakie w niektrych sprawach. Co
wicej, potrzeba nawet sporo uwagi, aby si o tym gruntownie przekona. Gdy pisaem t
rozpraw, znalazem dwa bardzo znamienne przykady na to, e jest moliwe, aby czowiek
syszc sowa nie mia adnego wyobraenia o rzeczach, ktre przedstawiaj, a jednak potrafi
je pniej przekaza innym w nowych, nader trafnych, penych wyrazu i pouczajcych
zwizkach. Pierwszy, to przykad pana Blacklocka, poety niewidomego od urodzenia.
Niewielu ludzi obdarzonych bogosawiestwem najdoskonalszego wzroku potrafi opisa
przedmioty widzialne ywiej i poprawnie], ni ten niewidomy czowiek, czego adn miar
nic mona
192
Cz pita
przypisa temu, iby mia on janiejsze pojcie o rzeczach, ktre opisuje, ni maj je zwykle
inne osoby. Pan Spence w znakomitej przedmowie, jak napisa do dzie tego poety, rozumuje
bardzo pomysowo i, jak sdz, przewanie bardzo susznie, o przyczynie tego niezwykego
zjawiska, nic mog jednak zgodzi si z nim cakowicie, e niektre niestosownoci jzyka i
myli, jakie zdarzaj si w tych utworach, powstay z niedokadnego pojcia niewidomego
poety o przedmiotach widzialnych, poniewa podobne i jeszcze znacznie wiksze
niestosownoci znale mona u autorw wyszej miary ni pan Blacklock, a ktrzy na
domiar posiadali w peni doskona wadz wzroku. Mamy tu poet niewtpliwie niemniej

90

wzruszonego wasnymi opisami ni kady, kto je czyta, a przecie porusza go arliwo dla
rzeczy, o ktrych nie ma ani mie zgoa nic moe. adnego wyobraenia wykraczajcego
poza gole brzmienie; dlaczegby wic ci, co czytaj jego utwory, nie mieli by poruszeni w
ten sam sposb, co on, majc rwnie mao rzeczywistych wyobrae opisywanych
przedmiotw? Drugi przykad stanowi Mr, Sa-------------------1
Thomas Blacklock (172191) pochodzcy z Annah, Dumfriesshire (Szkocja) utraci wzrok
w wieku szeciu miesicy na skutek przebytej odry. Ksztaci si na Uniwersytecie
Edynburskim a jego poezje (Poems) zostay wydane w 1746 r. Hume, ktry opiekowa si
nim, rozpowszechnia jego wiersze, i zwrci na nie uwag Josepha Spence'a, byego
profesora poezji Uniwersytetu Oksfordzkiego. W roku 1754 Spence wyda Account of the
Life, Character, and Poems of Mr. Blacklock, ktre zamieszczono pniej jako przedmow do
drugiego wydania Poezji z 1756 r. Uwagi Burke'a dotycz pierwodruku owego Account. Tam
(na s. 5961) Spence komentuje pewne niewaciwe zastosowania sw przez Blacklocka np.
uycie sowa ,,blask (blaze") jako cechy charakterystycznej pikna" oraz zastosowanie
okrelenia bezpromienna" do ciszy. Ta krytyka zostaa pominita w wydaniu z 1756 r.
Interesujcych danych o wyobraeniach barw u Blacklocka dostarcza list Hume'a (wyd. J. Y.
T. Grieg, Oksford 1932 I 201).
V. Stwa mog porusza nie wywoujc obrazw
193
underson, profesor matematyki w uniwersytecie w Cambridge, Ten uczony czowiek naby
wielkiej wiedzy w fizyce, astronomii i we wszelkich naukach, ktre zale od zrcznoci w
matematyce. Co najbardziej niebywae i dla mego celu najwaniejsze, dawa on doskonae
wykady o wietle i barwach, tak wic ten czowiek uczy innych teorii dotyczcej wyobrae,
ktre oni posiadali, ale ktrych on bez wtpienia nie mia 1. Moliwe jednak, e sowa
czerwony, niebieski, zielony przemawiay do tak samo, jak wyobraenia samych kolorw,
jeli bowiem przywizywano do tych sw wyobraenia rnych stopni refrakcji i pouczono
niewidomego, pod jakimi jeszcze wzgldami stwierdzono zgodno oraz niezgodno
pomidzy nimi, to atwo mu byo prowadzi rozwaania nad samymi sowami tak, jakby w
peni panowa nad wyobraeniami. Co prawda trzeba przyzna, e nie mg on czyni
adnych nowych odkry na drodze eksperymentu. Robi tylko to, co my robimy codziennie w
zwykych rozmowach. Kiedy pisaem to ostatnie zdanie i uyem sw co dzie" i zwyka
rozmowa", nie byo w moim umyle adnego obrazu nastpstwa czasu ani ludzi
rozmawiajcych ze sob, ani te nic przypuszczam, eby czytelnik mia jakie tego rodzaju
wyobraenia przy lekturze. Podobnie gdy mwiem o czerwieni, b-------------------- Dr Nicholas Saunderson (16821739) straci wzrok we wczesnym dziecistwie na skutek
odry. Wykazywa on wrodzone zdolnoci do matematyki i przy pomocy przyjaci wstpi na
uniwersytet w Cambridge w 1707 r. Jako wykadowca, a od 1711 r. profesor matematyki,
zyska uznanie dziki jasnemu wykadowi zasad matematyki. yciorys Saundersona mona
znale w jego dziele: Elements of Algebra, Cambridge, 1740, t. I, wstp). Referencje o
lepcach" w literaturze XVIII stulecia znajduj si u K. Mac Leana, John Locke and English
Litterature of l8th Century (Yale, 1936, s. 106), gdzie Saunderson wystpuje jako jeden z
charakterystycznych przykadw.
194
Cz pita
kicie i zieleni oraz o refrakcji, nie widziaem przed sob wymalowanych wizerunkw tych
wszystkich kolorw ani promieni wiata przechodzcych z jednego do drugiego orodka i

91

tam zmieniajcych kierunek. Wiem bardzo dobrze, e umys posiada zdolno dowolnego
wywoywania takich obrazw, ale do tego niezbdny jest jednak akt woli, za w zwykej
rozmowie albo lekturze bardzo rzadko powstaje w umyle jakikolwiek obraz. Gdy powiadam:
Na przysze lato pojad do Woch", wszyscy mnie rozumiej. A jednak wierz, e nikt sobie
przez to nie odmalowa w wyobrani dokadnej postaci mwicego, jak podruje ldem czy
wod, czy na oba sposoby, raz na koniu, raz w powozie, ze wszystkimi szczegami podry.
Tym bardziej nikt sobie nie przedstawia Italii, kraju, do ktrego podr oznajmiem, ani te
zieleni pl, dojrzewania owocw i ciepego powietrza wraz z odmian poprzedniej pory roku,
to jest wyobrae, ktre sowo lato" zastpuje; a ju na pewno nikt nie ma adnego obrazu
sowa przysze", poniewa zastpuje ono wyobraenie wielu letnich pr, spord ktrych
wykluczone s wszystkie prcz jednej: z pewnoci za czowiek, ktry powiada na przysze
lato" nie ma obrazw takiego nastpstwa ani takiego wykluczania. Krtko mwic, gdy
rozmawiamy nie tylko o tych wyobraeniach, ktre nazywaj si abstrakcyjnymi i ktrych
obrazu nie mona sobie wytworzy, ale nawet o konkretnych rzeczywistych obiektach, w
naszej wyobrani nie zostaj wzbudzone adne ich idee, co si okazuje niechybnie, jeli si
pilnie zbada swj wasny umys. Zaiste skutek poezji tak mao polega na mocy wywoywania
zmysowych obrazw, i przekonany jestem, e straciaby ona znaczn cz swojej siy,
gdyby to mia by konieczny rezultat wszelkiego opisu. Bowiem gdyby zawsze dochoV. Sowa mog porusza nie wy polujc obrazw
195
dzio do wywoania obrazw zmysowych, owa jedno sw poruszajcych uczucia, ktra
jest najpotniejszym ze wszystkich instrumentw poezji niejednokrotnie utraciaby sw moc
wraz ze sw stosownoci i spjnoci. Zapewne w caej Eneidzie nie ma wspanialszego i
lepiej wypracowanego fragmentu ni opis jaskini Wulkana w Etnie oraz prowadzonych tam
prac. Wergiliusz rozwodzi si zwaszcza nad tym, jak pod motami Cyklopw powstaje
niewykoczony jeszcze piorun. C wic si skada na t niezwyk kompozycj?
Tres imbris torti radios, tres nubis aquosae
Addiderant; rutili tres ignis et alitis austri;
Fulgores nunc terrificos, sonitumque, metumque
Miscebant operi, flammisque sequacibus iras1.
Wydaje mi si to nad podziw wzniose; a jednak gdy przyjrzymy si chodno
obrazowi zmysowemu, jaki wytworzy musi tego rodzaju poczenie wyobrae, chimery
szaleca oka si mniej obdne i absurdalne od takiego widoku: Trzy promienie
splecionego ddu, trzy chmur deszczowych, trzy ognia i trzy skrzydlatego poudniowego
wichru; nastpnie przymieszali do tego tworu straszne byskawice, haas, strach i gniew oraz
cige pomienie". Ta dziwna mieszanina zostaje uksztatowana w wielkie cielsko: Cyklopi
kuj je, czciowo poleruj, a czciowo pozostawiaj szorstkie. Naprawd jest tak, e gdy
mamy w poezji szlachetny zesp sw odpowiadajcych wielu szlachetnym wyobraeniom
poczonym okolicznociami czasu lub miejsca, albo zwizanym ze sob jak przyczyna ze
skutkiem czy skojarzonym
----------------------1
Do niej trzy strzay z gradu, trzy nawalne deszcze
Dodali, trzy z byskawic i wichru promienie,
A teraz straszne byski, huk i przeraenie
Mieszali, oraz pomie niezbagany zgoa.
Eneida, VIII, 42932 (przekl, T. Karyowskiego).
196

Cz pita

92

w naturalny sposb, to mog si one formowa w dowolny ksztat i doskonale spenia swj
cel. Ich poczenie nie musi by malownicze, poniewa nie powstaje aden rzeczywisty
obraz. Sdzi si powszechnie, e to, co Priam i starcy z jego rady powiedzieli o Helenie, daje
nam najdoskonalsze z moliwych wyobrae o tej fatalnej piknoci.
Rzekli cicho do siebie: Dziwi si nie godzi,
e Grek i Troja broni przez tyle lat czyni
O takow niewiast: istna z niej bogini!l
Nie mwi si tu ani sowa o szczegach jej urody, nic, co mogoby nam cho troch
dopomc w dokadnym wyobraeniu sobie jej osoby, a przecie bardziej nas ujmuje ten
sposb okrelania jej ni owe dugie i pracowite opisy Heleny, czy to przekazane przez
tradycj, czy te powstae z fantazji, jakie spotka mona u pewnych autorw. Jestem pewien,
e porusza mnie to o wiele bardziej ni drobiazgowy opis Belphebe u Spensera 2, cho
przyznaj, e s tam fragmenty, jak zreszt we wszystkich opisach tego znakomitego autora,
niezmiernie subtelne i poetyckie. Sdzi si, e straszliwy obraz religii, jaki nakreli
Lukrecjusz, aby tym bardziej uwydatni wielko ducha swego bohatera-filozofa, ktry si jej
przeciwstawia, nacechowany jest wielk miaoci i zapaem.
Humana ante oculos faede cum vita jaceret,
In terris, oppressa gravi sub rellgione,
Que caput e caeli regionibus ostendebat
Horribili desuper visu mortalibus instans;
Primus Graius homo mortales tollere contra
Est oculos ausus2.
------------------1
Iliada, III, 1535. (Przek., F. Ks. Dmochowskiego).
2
Faerie Queene, II, III, 2131.
3
Gdy przed oczyma ludzi ycie, z wolnoci wyzute,
Leao w boto wdeptane cikim religii butem,
V. Sowa mog porusza nie wywoujc obrazw
197
Jakie wyobraenie nasuwa ten tak znakomity obraz? najpewniej zgoa adnego; a zreszt
poeta nie rzeki ani jednego sowa, ktre by suyo do zaznaczenia choby jednego czonka
lub rysu zjawy, ktr zamierzy przedstawi w caej grozie, na jak zdoby si moe
wyobrania. W rzeczywistoci w poezji i w retoryce dokadny opis nie udaje si tak dobrze,
jak w malarstwie; ich rzecz jest wzrusza raczej przez wspodczuwanie ni przez naladowanie, raczej roztacza skutki, jakie rzeczy wywieraj na umys mwicego lub innych
ludzi, ni przedstawia jasne wyobraenia samych rzeczy. Jest to najrozleglejsza ich
dziedzina i ta, w ktrej osigaj najwicej.
Rozdzia VI
Poezja nie jest naprawd sztuk naladowcz
Moemy zatem stwierdzi, e poezji pojtej w najszerszym sensie nic mona z
zupen susznoci nazwa sztuk naladowcz. Jest ona w istocie naladownictwem o tyle,
o ile opisuje te obyczaje i namitnoci, ktre ludzie potrafi wyrazi sowami, gdzie animi
motus effert interprete lingua. Tam naprawd naladuje i wszelka poezja wycznie
dramatyczna jest tego rodzaju. Natomiast poezja opisowa dziaa gwnie przez zastopowanie
za pomoc dwikw, ktre dziki nawykowi maj taki sam
-------------------Ktra nad ziemi ciemn i ponad niebo niewidne
Razia strachem miertelnych toczc swj eb ohydny,

93

Pierwszy Epikur, Greczyn trwog nie splami twarzy,

Podnis zuchwae oczy, do walki stan si way.
(O naturze wszechrzeczy, I, 627. Przek. E. Szymaskiego).
Horace, De Arte Poetica, I, III.
198
Cz pita
skutek, jak rzeczywiste obiekty. Nic nie jest naladownictwem inaczej, jak tylko przez to, w
czym przypomina jak inn rzecz, za sowa bez wtpienia nie maj takiego podobiestwa
do wyobrae, ktre zastpuj.
Rozdzia VII
Jak sowa wpywaj na namitnoci
Jeli jednak sowa poruszaj nas nie adn swoj pierwotn moc, ale dziki temu, co
reprezentuj, to mona by przypuszcza, e ich wpyw na nasze namitnoci powinien by
saby, a tymczasem jest cakiem inaczej, poniewa wiemy z dowiadczenia, e wymowa i
poezja s zdolne wywrze wraenie rwnie silne i ywe, ba, zaiste znacznie silniejsze i
ywsze ni wszystkie inne sztuki, a w bardzo wielu przypadkach ni sama nawet natura. A to
pochodzi gwnie z tych oto trzech przyczyn. Po pierwsze std, e bierzemy bardzo znaczny
udzia w cudzych namitnociach i e wszelkie ich oznaki atwo nas poruszaj i przywodz
do wspodczuwania, nie ma za innych oznak, ktre mogyby w sposb peniejszy ni sowa
wyrazi wszystkiego, co si wie z wikszoci uczu, tak e jeli kto mwi o
czymkolwiek, moe nie tylko przekaza rzecz sam, ale te to, jak owa rzecz porusza jego
samego. To pewne, e wpyw wikszoci rzeczy na nasze namitnoci pochodzi nie tyle z
nich samych, co z naszych o nich opinii, te za w bardzo znacznej mierze od pogldw innych
ludzi, ktre przewanie daj si przekaza jedynie sowami. Po drugie jest wiele rzeczy
bardzo wzruszajcych z natury, ktre rzadko mog si przydarzy w rzeczywistoci, a za to
mog to czyni czsto sowa, ktre je przedstawiaj i woVII. Jak sowa wzywaj na namitnoci
199
bec tego te sowa maj mono wywiera gbokie uraenie na umys i zakorzeni si w nim,
podczas gdy wyobraenie prawdziwej rzeczy ju si ze ulotnio, za niektrzy, by moe,
nigdy go naprawd w adnym ksztacie nic mieli, gdy przecie mimo to bardzo ich porusza,
jak np. wojna, mier, gd itd. Prcz tego wiele wyobrae nigdy nie zostao
przedstawionych zmysom adnego czowieka inaczej, jak tylko poprzez sowa, jak Rg,
anioy, diaby, niebo i pieko, a ktre wszystkie maj mimo to wielki wpyw na nasze
namitnoci. Po trzecie, dziki sowom jest w naszej mocy tworzy takie poczenia, jakich
bymy cakiem nie mogli czyni inaczej. Dziki tej mocy czenia jestemy w stanie dodajc
dobrze dobrane omwienia nada nowe ycie i si prostemu przedmiotowi. W malarstwie
moemy dowoli przedstawia kad wietn posta, ale nigdy nie potrafimy da jej tych
oywczych rysw, jakie mog jej nada sowa. Aby przedstawi na obrazie anioa, mona
jedynie narysowa modzieca ze skrzydami, ale czy malarstwo potrafi wyda co tak
podniosego, jak jedno tylko dodane sowo: Anio Paski"? To prawda, e nie ma tu adnego
jasnego wyobraenia, ale te sowa bardziej poruszaj umys ni obraz zmysowy, to za jest
wszystko, czego chc dowie. Obraz Priama wleczonego do stp otarza i tam
zamordowanego byby z pewnoci bardzo wzruszajcy, gdyby go dobrze wykonano, ale
pewnych okropnych okolicznoci nie mona by na nim w ogle przedstawi.
Sanguine faedantem quos ipse sacraverat ignes1.
Jako jeszcze jeden przykad rozpatrzmy te strofy Miltona,

94

------------------------1
Widziaem, jak krwi broczy swe wite ogniska.
Eneida, II, 5005 (przek. T. Karyowskiego).
200
Cz pita
w ktrych opisuje on podr upadych aniow przez ich pospne siedlisko:
Niejedn mroczn, pospn dolin
Przeszli, niejedn krain boleci;
Hale zamarze, to znowu ogniste,
Skay, jaskinie, bagna, cienie mierci.
Wrcz wszechwiat miercil.
Zostaje tu ukazana caa moc zespolenia:
Skay, jaskinie, bagna, cienie
stracioby ono jednak prawie cay swj skutek, gdyby nie byy to
Skay, jaskinie, bagna, cienie mierci
To wyobraenie, czy te uczucie spowodowane przez sowo, ale ktre te tylko dziki sowu
mogo zosta doczone do pozostaych, wywouje bardzo wielki stopie wzniosoci, za
jeszcze bardziej j wzmagaj nastpne wyrazy wszechwiat mierci". Tu znw mamy dwa
wyobraenia dajce si przedstawi jedynie w mowie, a ktrych zespolenie jest bez wtpienia
wielkie i zdumiewajce*; jeli susznie nazywa si wyobraeniem co, co dla umysu nie
stanowi adnego wyranego obrazu. Mimo to trudno poj, jak sowa mog porusza uczucia
zwrcone ku
----------------------1
Milton, Raj utracony, ks. II, ww. 618622. (Przek. St. Kryskiego).
* Literary Magazine", II 189. W ostatnim rozdziale dokona on susznej obserwacji,
dotyczcej siy sw, nawiza jednak znowu do swojej teorii, i nie wywouj one
wyobrae, a wic teorii jak najbardziej faszywej. By moe czowiek nie ustali dokadnie
okrelonego znaczenia kadego sowa, ktre oznacza jakie zoone wyobraenie; jeli jednak
posiada choby nieliczne podstawowe wyobraenia, tworzce wyobraenia zoone, ...
wystarcza to do celw literackich; sowa za bd zawsze wzbudza wyobraenia zgodnie z
rozumem i wyobrani czowieka.
VII. Jak sowa wpywaj na namitnoci
201
rzeczywistym przedmiotom nie przedstawiajc tych przedmiotw wyranie. Jest to dla nas
trudne, poniewa nie rozrniamy dostatecznie w naszych obserwacjach o jzyku pomidzy
jasnym a dobitnym wyraeniem. Czsto si te dwie rzeczy miesza ze sob, cho w
rzeczywistoci s one najzupeniej odmienne. Pierwsza dotyczy rozumienia, druga naley do
uczucia. Jedna opisuje rzecz tak, jaka jest, druga opisuje j tak, jak si j odczuwa. Ot tak
samo, jak moe istnie wzruszajcy ton gosu, namitny wyraz twarzy, gest peen podniecenia
i porusza nas niezalenie od przedmiotw, ktre je wywoay, tak te s sowa i pewne
ukady sw, ktre bdc szczeglnie zwizane z obiektami budzcymi silne uczucia i zawsze
uywane przez tych, ktrzy s pod wpywem jakiego uczucia, przejmuj nas i wzruszaj
bardziej ni te, ktre daleko janiej i wyraniej wyraaj swj przedmiot. Ulegamy
wspodczuwaniu tam, gdzie opieramy si opisowi. Naprawd wszelki sowny opis jako nagi
opis po prostu, choby by najdoskonalszy, przekazuje tak ubogie i niedostateczne
wyobraenie o rzeczy opisywanej, e nic mgby wywrze najmniejszego efektu, gdyby
mwicy nie pomaga sobie tymi rodkami mowy, ktre znamionuj silne i ywe uczucie,
jakiego on sam doznaje. Tak wic zaraajc si wzajemnie namitnociami zapalamy si

95

ogniem, ktry ju tli si w kim drugim, a ktrego by moe sam opisywany przedmiot nigdy
by nie wykrzesa. Sabo sw pod innymi wzgldami zostaje w peni wynagrodzona przez
to, e za pomoc wspomnianych ju rodkw z moc przekazuj one namitnoci. Mona
zauway, e bardzo wytwornym jzykom i tym, ktre si chwali za ich szczegln jasno i
klarowno na og brakuje siy. Jzyk francuski posiada t doskonao i t uomno.
Natomiast jzyki wschodnie
202
Cz pita
i w ogle jzyki wikszoci nieogadzonych ludw cechuje wielka sia i energia wyrazu. Jest
to zupenie naturalne. Ludzie nieogadzeni s tylko zwykymi obserwatorami rzeczy i nic
bardzo krytycznie je rozrniaj, ale dlatego wanie mocniej podziwaj i bardziej si przejmuj tym, co widz, i przeto wyraaj si z wikszym ogniem i namitnoci. Jeli uczucie w
ogle zostaje przekazane, wywiera swj skutek bez wyranego, a czsto zupenie bez adnego
wyobraenia rzeczy, ktra je pierwotnie wywoaa.
Mona by si spodziewa po obfitoci tematu, e powinienem szerzej rozpatrzy
poezj w jej zwizkach z piknem i wzniosoci, ale trzeba zway, e bya ona nieraz
wystarczajco omawiana w tym wietle. Nie byo moim zamiarem wdawa si w krytyk
wzniosoci i pikna we wszelkich sztukach, ale staraem si przedoy te zasady, ktre
mogyby sprosta ustaleniu, rozrnieniu i utworzeniu jakich ich kryteriw; cel ten,
sdziem, najlepiej bdzie speniony przez zbadanie wasnoci tych rzeczy w naturze, ktre
budz w nas mio i zdumienie oraz przez pokazanie w jaki sposb dziaaj one tak, by
wywoa te uczucia. Sowa naleao rozway tylko o tyle, aby pokaza na jakiej zasadzie s
one zdatne by przedstawicielami owych naturalnych rzeczy, oraz dziki jakim mocom
potrafi nas poruszy nieraz rwnie silnie, jak rzeczy, ktre zastpuj, a czasem o wiele
silniej.