Rośliny trujące i jady zwierzęce

Klinika Toksykologii i Chorób Środowiskowych UJ CM

2008/2009
Substancje toksyczne roślin wyższych:

1. Alkaloidy
2. Glikozydy: cyjanogenne, nasercowe, saponiny,
glukonolany, antrazwiązki, kumaryny
3. Toksalbuminy
4. Olejki (niektóre)
5. Żywice (niektóre)
6. Związki uczulające na światło
 Zatrucia roślinami należą a priori
do zatruć mieszanych

Końcowy efekt zależy od składu jakościowego i

ilościowego substancji farmakologicznie aktywnych
Ich wzajemnych interakcji: sumowania lub addycji;
potęgowania lub synergizmów, wzajemnego znoszenia
efektów lub antagonistycznego działania poszczególnych
związków
Skład chemiczny ulega znacznym wahaniom nawet w
obrębie jednego gatunku botanicznego: odmiana, miejsce i
czas zbioru, rodzaj spożytego organu roślinnego
Wiek, ogólny stan zdrowia pacjenta
Zatrucie roślinami, które mają w składzie substancje o
przeciwstawnym działaniu farmakologicznym

Ujawnienie toksycznego działania raz jednego raz

drugiego składnika
Często zależy to od stanu organizmu osoby zatrutej , jej
wieku
Rośliny o działaniu toksycznym ośrodkowym:

1.Rośliny wywołujące niedotlenienie na skutek porażenia

ośrodka oddechowego i powodowania bloku
enzymatycznego
Czynnik toksyczny: cyjanowodór
Zatrucia są najczęściej powodowane przez gorzkie
migdały oraz pestki jadalnych owoców drzew z rodziny
Rosaceae.
Nasiona zawierają glikozyd cyjanogenny amygdalinę,
który w organizmie ulega hydrolizie, uwalniając
cyjanowodór. W przypadku zjedzenia nasion owoców
pestkowych występuje zatrucie cyjanowoderm per os.
Przykłady roślin:
Śliwa- migdał
Morela zwyczajna
Brzoskwinia zwyczajna
Czereśnia
Wiśnia
Len zwyczajny: w nasionach występuje
linamaryna, notowano liczne zatrucia bydła
skarmianego wytłokami z nasion lnu, dla
człowieka ilość dwóch łyżeczek sproszkowanych
nasion lnu nie jest szkodliwa
Dziki bez czarny (Sambucus nigra)

Kwitnienie: czerwiec - lipiec

Owocowanie: sierpień – wrzesień
Objawy : nudności, bóle brzucha, biegunka
Rośliny działające na rdzeń przedłużony
i rdzeń kręgowy

Głównie rośliny z rodziny baldaszkowatych

(Umbelliferae)
Rośliny te powodują porażenie lub pobudzenie,
z następującym porażeniem ośrodków w
rdzeniu przedłużonym i rdzeniu kręgowym
Szczwół plamisty (Conium
maculatum)
Cechą charakterystyczną szczwołu plamistego jest
przykry zapach mysiego moczu, który wydziela
roślina i kwiaty po roztarciu
Czynnikiem toksycznym są: koniina i gamma-
koniceina
Działają one początkowo pobudzająco, a następnie
depresyjnie na ośrodek oddechowy porażając
również obwodowo mięśnie oddechowe
Szczwół plamisty: objawy zatrucia
pieczenie w jamie ustnej, przełyku,
bóle brzucha,
ślinotok,
nudności, wymioty,
zwężenie źrenic,
podwójne widzenie,
zaburzenia ostrości widzenia
początkowo tachykardia, potem
bradykardia,
zaburzenia oddychania
drgawki toniczno- kloniczne
Zgon następuje w wyniku uduszenia
Szalej jadowity ( Cicuta virosa)

Czynnikami toksycznymi są cykutotoksyna i

cykutol
Są one truciznami drgawkotwórczymi,
porażającymi ośrodek oddechowy.
Doustna dawka śmiertelna oceniana jest na kilka
gramów kłącza.
Pierwsze objawy zatrucia mogą pojawić się po
kilkunastu minutach.
Szalej jadowity ( Cicuta virosa)-
objawy zatrucia

Pieczenie
niesmak w jamie ustnej
Nudności
bóle brzucha
zaburzenia równowagi
zaburzenia świadomości
drgawki o charakterze dużego napadu padaczkowego
utrata przytomności
zaburzenia oddychania do bezdechu włącznie
Rośliny alkaloidowe o działaniu ośrodkowym
pobudzającym oraz obwodowo
parasympatykolitycznym

Pokrzyk wilcza jagoda (Atropa belladonna)

Substancja czynna: alkaloidy tropanowe,
hioscyjamina, atropina i skopolamina
Spożycie jednej jagody wywołuje objawy
zatrucia u dziecka, trzy są potencjalnie
śmiertelne. Dla osoby dorosłej spożycie 10-
20 jagód może być zatruciem śmiertelnym.
Pokrzyk wilcza jagoda (Atropa
belladonna)
rozszerzenie źrenic, zaczerwienie twarzy,
suchość w jamie ustnej, sucha skóra,
tachykardia zatokowa, czasami wzrost
ciśnienia tętniczego, niepokój, pobudzenie
psychoruchowe, dezorientaja, halucynacje,
w ciężkich zatruciach może dojść do
śpiączki, zaburzenia perystaltyki jelit,
zatrzymanie moczu wskutek porażenia
zwieraczy pęcherza moczowego, wysoka
temperatura.
Bieluń dziędziarzawa (Datura
stramonium)
Roślina jednoroczna z rodziny psiankowatych, chwast
30 - 100 cm, nieprzyjemna woń
Kwitnienie: od czerwca do września
Nasiona: drobne (2-3 mm), nerkowate, czarne lub brązowe
Trujące są wszystkie części rośliny, a zwłaszcza liście i
nasiona
Alkaloidy tropanowe: atropina, hioscyjamina i
skopolamina są konkurencyjnymi antagonistami
acetylocholiny w obwodowych receptorach
cholinergicznych i w receptorach w OUN
Bieluń dziędziarzawa (Datura stramonium):
objawy zatrucia

Sucha, ciepła i zaczerwieniona skóra

Suche śluzówki
Szerokie źrenice
Zniesienie perystaltyki
Zatrzymanie moczu
Tachykardia
Pobudzenie
Splątanie, majaczenie, halucynacje
W ciężkich przypadkach: hipertermia, śpiączka, drgawki,
zatrzymanie oddechu
Rośliny glikoalkalodowe o działaniu ośrodkowym
oraz drażniącym na przewód pokarmowy

Psianka słodkogórz (Solanum dulcamara)

Czynnikiem toksycznym jest solanina.
Ma ona działanie drażniące na przewód
pokarmowy działa również na ośrodkowy
układ nerwowy, początkowo
pobudzająco, a następnie drażniąco
Spożycie około 10 jagód może już
wywołać poważne objawy
zatrucia,szczególnie u małych dzieci
Psianka słodkogórz (Solanum dulcamara:
objawy zatrucia

pieczenie w jamie ustnej, nudności, wymioty, bóle

brzucha, biegunka, wzrost temperatury ciała,
apatia lub niepokój, pobudzenie psychoruchowe,
czasami halucynacje, drżenia mięśniowe,
zaburzenia czynności serca, przyspieszenie
oddechu.
 Rośliny olejkowe powodujące zmiany zwyrodnieniowe
ośrodkowego układu nerwowego
Tuja zachodnia (Thuja occidentalis)
Czynnik toksyczny: tujon
Wywiera działanie silnie drażniące miejscowo
na błony śluzowe i skórę oraz działanie
ogólnoustrojowe.
Działa pobudzająco a następnie depresyjnie na
OUN, uszkadza narządy miąższowe, działa
depresyjnue na serce.
Działa poronnie ale dawki konieczne do
wywołania poronienia przekraczają dawkę
śmiertelną dla kobiety ciężarnej.
Wrotycz pospolity (Tanacetum vulgare)

Substancje czynne: betatujon, kamfora, terpeny

Zatrucia przypadkowe preparatem Artemisol
Rośliny zawierające żywice i inne substancje czynne
o działaniu ośrodkowym oraz miejscowo drażniącym

Wilczomlecz sosnka ( Euphorbia

cyparissias)
Substancje toksyczne: euforbina, euforben,
euforbol
Działają drażniąco na błonę śluzową
przewodu pokarmowego, skórę i
spojówki. W dużych ilościach działają na
ośrodkowy układ nerwowy, powodując
jego depresję niekiedy drgawki
Kontakt ze skórą prowadzi do
miejscowych reakcji alergicznych, stanów
zapalnych, pęcherzy i długo gojących się
owrzodzeń
Wawrzynek wilczełyko ( Daphne mezereum)
Substancja toksyczna: mezereina oraz inne alkaloidy
Liczba kilku jagód uważana jest za potencjalnie śmiertelną
dla dzieci, kilkunastu dla dorosłych
Według niektórych autorów śmiertelność w poważnym
ostrym zatruciu wynosi około 30 %.
Wawrzynek wilczełyko ( Daphne mezereum):
objawy zatrucia

nudności, wymioty,
podrażnienie błon
śluzowych, jamy ustnej,
bóle brzucha, nudności,
wymioty, biegunka,
może być wodnista lub
krwawa, senność,
dezorientacja, drgawki,
spadek ciśnienia i
objawy wstrząsu są
wtórne do dużej utraty
płynów
Śnieguliczka biała ( Symphoricarpus albus )
Czynnikami toksycznymi są alkaloidy zawarte w owocach
Wywierają działanie drażniące na przewód pokarmowy,
skórę i spojówki
Spożyte w większych ilościach wykazują również
działanie na OUN, początkowo w postaci pobudzenia, a
potem w postaci zaburzeń świadomości
Rośliny o działaniu toksycznym na układ krążenia

Rośliny o działaniu kardiotoksycznym

Naparstnica purpurowa (Digitalis purpurea)

Czynniki toksyczne to glikozydy nasercowe.
Ich działanie wynika z blokowania pompy sodowo-
potasowej w błonie komórkowej, co prowadzi do zmian w
potencjale jonowym i w efekcie do zaburzeń przewodzenia
bodźca i zaburzeń rytmu.
Na toksyczność naparstnicy wpływa wiele czynników np.
wydolność nerek, stopień wydolności pracy serca,
zaburzenia elektrolitowe
Oleander (Nerium oleander)
Substancja czynna: oleandryna
Zaburzenia rytmu serca i objawy żołądkowo-jelitowe
(uporczywa biegunka)
 Rośliny działające toksycznie na ośrodek
oddechowy i układ krążenia
Tojad mocny (Aconitum napellus)
Substancja czynna :akonityna
Działa na OUN powodując w
pierwszym okresie zatrucia
krótkotrwałe pobudzenie
Wywiera działanie na serce, wywołując
zaburzenia przewodzenia i rytmu
poraża mięsnie szkieletowe, powodując
poważne zaburzenia oddechu, a w
większych dawkach zgon z powodu
porażenia ośrodka oddechowego i
zakończeń nerwowych włókien
mięśniowych.
Cis pospolity (Taxus baccata)

Substancją czynną
jest taksyna
Działa ona drażniąco
na błonę śluzową
przewodu
pokarmowego, a po
wchłonięciu
wywołuje objawy
żołądkowo- jelitowe,
działa depresyjnie na
OUN, układ
oddechowy i serce
Ligustr pospolity (Ligustrum vulgare)
Substancja czynna nie znana.
Objawy dotyczą przewodu pokarmowego i mogą mieć
charakter ostrego nieżytu żoładkowo jelitowego.
W ciężkich zatruciach opisywano drgawki, zapaść
krążeniową i zgon.
 Rośliny o działaniu miejscowo drażniącym i
poronnym - Jałowiec pospolity
Substancja czynna: olejek eteryczny zawarty w owocach
Działa on drażniąco na błonę śluzową przewodu
pokarmowego,
w dużych ilościach działa pobudzająco
oraz powoduje skurcze mięśniówki macicy oraz krwawienie z
dróg rodnych. Nie ma działania poronnego
Uszkadza drogi moczowe
VI. Rośliny o działaniu dermatotoksycznym i
alergogennym.

Rącznik pospolity ( Ricinus communis L.)

 Rącznik pospolity (Ricinus communis):
opis rośliny

Roślina roczna lub bylina albo krzew lub niewielkie drzewo

W krajach tropikalnych lub subtropikalnych osiąga rozmiary
od 1- 13 m
Jest silnie rozgałęziona, łodygi brązowo-czerwone
Liście do 1 m średnicy, dłoniaste głęboko wcinane, na
długich ogonkach
Kwitnie w lipcu i sierpniu: kwiaty czerwone zebrane w
groniaste kwiatostany.
Owocem jest kulista kolczysta torebka, wielkości wiśni: każda
zawiera trzy komory, mieszczące po 1 fasolowatym, owalnym
nasieniu długości do 12 mm o błyszczącej powierzchni szaro-
brązowo-marmurkowej
Nasiona dojrzewają od sierpnia do listopada
Rącznik pospolity: toksyczność
Substancje trujące – toksalbuminy: związki białkowe o
złożonej strukturze podobnej do toksyn bakteryjnych i
wywołujące zbliżone reakcje fizjologiczne
Podobnie jak toksyny bakteryjne działają jak antygeny
powodując tworzenie przeciwciał (podawanie rosnących
dawek wywołuje odporność, możliwe jest także
wyprodukowanie przeciwciał)
In vitro: aglutynacja krwinek czerwonych
Toksalbuminy są wrażliwe na działanie wysokiej
temperatury
Są bardziej toksyczne przy podaniu pozajelitowym i
śródskórnym niż spożyte doustnie
Rycyna najbardziej znaną i najbardziej toksyczną
toksalbuminą

Czysta rycyna należy do najbardziej toksycznych

spośród znanych związków
W doświadczeniach na zwierzętach minimalna dawka
śmiertelna przy podaniu pozajelitowym wynosiła
0,0001 mg/kg.
Przy podaniu doustnym jest kilkaset razy mniej toksyczna,
co świadczy o jej niecałkowitym wchłanianiu lub
rozkładzie w przewodzie pokarmowym
Spożycie 1-2 nasi rącznika może wywołać poważne
objawy u osoby dorosłej, dla dzieci może to być dawka
potencjalnie śmiertelna
Uważa się, że spożycie ponad 10 nasion rącznika jest
potencjalną dawką śmiertelną dla człowieka
Rącznik pospolity: objawy zatrucia

bóle , pieczenia w jamie ustnej i przełyku

nudności, wymioty, biegunka (może być krwista)
bóle brzucha.
U osób z alergią mogą wystąpić objawy skurczu oskrzeli
Przyspieszenie akcji serca i spadek ciśnienia tętniczego
krwi są przede wszystkim wynikiem odwodnienia na
skutek obfitych wymiotów i biegunki
Wstrząs sercowo- naczyniowy jest najczęściej przyczyną
zgonu w tym zatruciu.
Obserwuje się również drżenia mięśniowe, senność,
hipoglikemię i jej objawy kliniczne.
Niekiedy pojawia się wysoka temperatura
Rącznik pospolity: objawy zatrucia (c.d.)
Powikłaniami w ciężkich zatruciach jest uszkodzenie wątroby i
nerek
Opisywane były zatrucia wziewne, przez skórę oraz skażenie oczu
U osób wrażliwych może wystąpić silna reakcja już po spożyciu
jednego nasienia, a nawet rozgniatanie nasion w palcach może
wywołać objawy o charakterze uczuleniowym, także ze ze strony
układy oddechowego: napady dychawicy oskrzelowej oraz kataru
Opis przypadku- iniekcja podskórna wyciągu z rącznika
pospolitego w celu samobójczym

20 letni mężczyzna, chemik

Przyjęty do Kliniki po upływie 36 godzin z objawami:
osłabienie, ból i zawroty głowy, nudności, ból brzucha,
wymioty, ucisk w klatce piersiowej, bóle mięśniowe
kończyn z objawami sztywnienia,
Przy przyjęciu: tachykardia, hipotensja, anuria, kwasica
metaboliczna
Pacjent skierowany na oddział intensywnej terapii:
podbiegnięcia krwawe w miejscu wkłucia po igłach, świeża
krew w badaniu per rectum
Brak koagulacji krwinek, podwyższona aktywność
transaminaz, podwyższone stężenie mocznika, kreatyniny,
leukocytoza
Opis przypadku- iniekcja podskórna wyciągu z rącznika
w celu samobójczym

W czasie obserwacji pogorszenie stanu: skaza krwotoczna,

uszkodzenie wątroby, nerek
Intubacja dotchawicza , sztuczna wentylacja
Maksymalne dawki amin presyjnych
Leczenie skazy krwotocznej
Niewydolność układów oddechowego i krążenia
Mimo intensywnej terapii narastanie objawów
uszkodzenia wielo-narządowego
Po upływie 18 godzin od przyjęcia – zatrzymanie akcji
serca – resuscytacja nie efektywna
Doniczkowe rośliny ozdobne:
Filodendron (Philodendron)
Te rośliny pnące są niezmiernie popularnymi roślinami
domowymi i są częściej niż inne przyczyną zatruć.
Podstawową substancją toksyczną zawartą w filodendronach
jest szczawian wapnia w formie krystalicznej.
Podczas żucia liści lub innych części rośliny, kryształy
mogą wniknąć do tkanki miękkiej i błony śluzowej ust,
czego skutkiem jest nasilone podrażnienie jamy ustnej.
Może pojawić się również podrażnienie skóry i oczu.
Natychmiastowe usunięcie resztek rośliny z ust dziecka i
podanie płynów ogranicza jej toksyczność.
Wbrew powszechnemu przekonaniu, roślina ta nie jest
wysoce toksyczna
Difenbachia malowana
Difenbachia zwykle rośnie pionowo na dużej łodydze
podobnej do trzciny, co sprawia, że roślina ta ustawiana
jest często na podłodze, w miejscach łatwo dostępnych
dla dzieci.
Podobnie jak filodendron należy do rodziny Araceae i
wykazuje te same właściwości toksyczne
Często przypisuje się jej nazwę "niema trzcina",
ponieważ osoby, które żuły łodygę nie były zdolne
mówić na skutek silnego podrażnienia i obrzęku jamy
ustnej
Wilczomlecz piękny, Poinsecja, Poinsecja nadobna, Gwiazda
betlejemska (Euphorbia pulcherrima)

Poinsecja dziko rosnąca była otoczona większym mitem,

dotyczącym jej toksyczności niż ta, która jest kolorową,
dekoracyjną rośliną, niezwykle popularną w okresie Świąt
Bożego Narodzenia
Ani badania na zwierzętach, ani przypadki opisane wśród
ludzi nie potwierdziły wysokiej toksyczności poinsecji,
uwalniając ją tym samym od miana rośliny trującej.
Spożycie małych ilości nie wywołuje żadnych objawów.
Sok wyciekający z uszkodzonych liści, podobny do lateksu
może wywołać niekiedy podrażnienia skórne
Zatrucia jadami zwierzęcymi

mają przebieg gwałtowny, ostry

W naszych warunkach geoklimatycznych
praktyczne znaczenie mają zatrucia
powodowane zwłaszcza przez
owady (pszczoły, osy, trzmiele, szerszenie)
ukąszenia żmii
Owady
Owady poprzez żądło wydzielają truciznę do rany.
W składzie jadów znajdują się substancje
hemolityczne, neurotoksyny, histamibna, saponina.
Jady działają tylko pozajelitowo
Żądło pszczoły miodnej po użądleniu wraz ze
zbiorniczkiem jadowym pozostaje w miejscu
użądlenia, a pszczoła ginie
Żądło osy nie jest uzbrojone w groty, więc nie
trzeba go usuwać ze skóry. Po użądleniu osa
wyciąga je, toteż może żądlić wiele razy
Owady – objawy użądlenia
W następstwie użądlenia najpierw występuje bolesny
odczyn miejscowy: zaczerwienienie, obrzęk, bolesność
Czasem obserwujemy objawy ogólne: dreszcze,
podwyższona temperatura ciała, bóle i zawroty głowy,
nudności, wymioty, pokrzywka, obrzęk powiek, obrzęk
błon śluzowych nosa, obrzęk nosa, stan astmatyczny,
przyspieszenie tętna, bicie serca, duszność, zapaść, obrzęk
płuc-porażenie oddechu.
Zwykle objawy ustępują po 4-5 godzinach, choć niekiedy
uczucie znużenia i bóle głowy mogą utrzymywać się przez
kilka dni
Niebezpieczne jest użądlenie w nasadę języka, gardło,
krtań- obrzmienie błony śluzowej krtani może doprowadzić
do uduszenia (lodowate napoje, ssanie lodu).
Pajęczaki – Kleszcz pastwiskowy (Ixodes ricinus)
Nie wytwarza jadu, może przenosić dwie
poważne choroby
wywołane przez arbowirusy wiosenno-
letnie zapalenie mózgu
chorobę wywołaną przez krętki duru
powrotnego
Obie choroby mogą mieć przebieg ostry (śmiertelny) lub
przewlekły: ból głowy, porażenia, nastroje depresyjne
Wiosenno-letnie zapalenie
mózgu
Okres inkubacji (3 – 14 dni)
Objawy grypo-podobne:
gorączka, ból głowy,
brzucha, kończyn ustępują w
ciągu 4-6 dni
U 8-10% osób – II faza:
wysoka gorączka, silne bóle
głowy, wymioty i objawy
porażenia
Ustępowanie choroby,
rzadko zejścia śmiertelne
Choroba wywołana przez
krętki duru powrotnego
Silny ból w okolicy
ukłucia, zaczerwienienie
skóry
Objawy wypadania
czynności ze strony
obwodowego układu
nerwowego
Przewlekło limfocytowe
zapalenie opon mózgowo-
rdzeniowych,
Zapalenie stawów
Żmija zygzakowata (Vipera berus): jad
Jady wężów zawierają substancje o charakterze enzymów o
bardzo dużej toksyczności i różnorodnym działaniu na
organizmy zwierzęce: hemoraginy (wywołujące zespół
krwotoczny), fosfolipazy, koaguliny, substancje hamujące
krzepnięcie krwi
Działanie
Hemolityczne i histolityczne
Zaburzenia krzepliwości krwi
Uszkodzenia naczyń krwionośnych
Jad żmij u nas żyjących działa przede wszystkim na układ
krążenia, wywołując objawy podobne do wstrząsu
anafilaktycznego.
Działa również bezpośrednio na mięsień sercowy,
uszkadzając go, oraz na układ krzepnięcia, powodując
skazę krwotoczną.
Żmija zygzakowata: objawy zatrucia
Ukąszenie jest bolesne, miejsca nakłucia przez
zęby jadowe oddalone od siebie ok. 1 cm
W miejscu ukąszenia i odśrodkowo od niego
występuje bardzo szybko bolesny obrzęk,
wybroczyny, zapalenie naczyń i węzłów chłonnych
Po kilkunastu minutach do godziny pojawiają się
zawroty i ból głowy, nudności i wymioty,
krwawienie z błon śluzowych, przyspieszenie tętna,
obniżenie ciśnienia, niemiarowość, wstrząs
Szczególnie niebezpieczne są ukąszenia w twarz,
szyję i kark, zwłaszcza u dzieci
Żmija zygzakowata:
Każdy pacjent ukąszony przez jadowitego lub
podejrzanego o to węża powinien być przyjęty do
szpitala celem 24- godzinnej obserwacji (może one być
skrócona do 6-8 godzin w przypadkach łagodnych)
Zaleca się unieruchomienie ukąszonej kończyny w
pozycji funkcjonalnej, profilaktykę tężca, płyny
infuzyjne i inne środki mające na celu zachowanie
równowagi kwasowo- zasadowej.
 Żmija zygzakowata:
 Nie udowodniono również znaczenia,
jakie może mieć dla przebiegu zatrucia
wyssanie trucizny z rany bez jej nacinania.
 Przy przyjęciu pacjenta należy ustalić
okoliczności ukąszenia: jak wyglądało
zwierzę, kiedy i gdzie nastąpiło zdarzenie, w
jakiej kolejności występowały objawy.
Żmija zygzakowata:

 Jeśli założono opaskę uciskową, należy

podać płyny dożylnie i powoli zwalniać ucisk
opaski. Ranę należy przemyć wodą z
mydłem.