Professional Documents
Culture Documents
Anna Kostrzewa
12 stycznia rozpoczęła się ofensywa Armii Czerwonej, która dotarła do Odry jeszcze w
tym samym miesiącu. W Prusach Wschodnich zapanował chaos. Zanim zostały przerwane szlaki
komunikacyjne ludność niemiecka uciekała na północ i północny zachód w kierunku Wisły, chcąc
dotrzeć przez zamarznięty Zalew Wiślany do Mierzei Wiślanej. Liczne relacje świadków mówią o
ofiarach pękającego na Wiśle pod ciężarem ogromnej liczby ludzi lodu: Obok kolumn wozów dzień i
noc w nie kończącym się pochodzie ku Mierzei ciągnęli ludzie z mniejszym lub większym bagażem,
kobiety z wózkami dziecięcymi i z dziećmi, urzędnicy kolejowi i pocztowi w mundurach. Przy czym
pod koniec kwietnia mróz wzrósł do 25 stopni i część uciekających zamarzła podczas przeprawy
przez Zalew. Jednej matce zamarzło dwoje dzieci, gdy dotarła do połowy Zalewu. Musiała je po
prostu porzucić na lodzie. Ruszyła dalej z dwójką pozostałych. Gdy znajdowała się w pobliżu
Mierzei także i tych dwoje zamarzło. Starzy ludzie umierający albo już zamarznięci siedzieli lub
leżeli na skraju drogi, którą podążał pochód i nikt się o nich nie troszczył. Ludzie byli już całkowicie
otępiali przez wielotygodniowe trudy, chcieli tylko wydostać się z prowincji(2).
Należy pamiętać, że Prusy Wschodnie były pierwszym obszarem III Rzeszy, na który
wkroczyła sojusznicza armia. Stacjonujące na terenie tych ziem czy wracające z frontu oddziały
radzieckie dopuszczały się grabieży, rabunków, a nawet gwałtów na ludności cywilnej. Aktom
bezprawia sprzyjała atmosfera odwetu podsycana przez wojskowe władze radzieckie. Marszałek
Iwan Czerniachowski, dowódca III Frontu Białoruskiego, w przededniu ofensywy wydał
następujący rozkaz: Teraz stoimy przed jaskinią, z której napadł na nas faszystowski agresor.
Zatrzymamy się dopiero wtedy, gdy zrobimy porządek. Nie będzie litości – dla nikogo. Na próżno
żądać od żołnierzy Armii Czerwonej, żeby kierowali się litością. Oni płoną nienawiścią i żądzą
zemsty. Kraj faszystów musi przemienić się w pustynię(3).
2 IN TEMPORE ● 2008
Gehenna Niemców miała się dopiero rozpocząć. Uciekający na zachód cywile nierzadko
słyszeli od niemieckich żołnierzy: zejdźcie Rosjanom z drogi, to są zwierzęta(5). Tych którzy zostali
uspokajała nadzieja: w czasie pierwszej wojny światowej Rosjanie zachowywali się – poza
pojedynczymi wypadkami – jak ludzie. W przeddzień wkroczenia sowietów w niektórych miastach
Warmii i Mazur toczyło się normalne życie. Otwarte były sklepy, restauracje, banki, a po ulicach
jeździły tramwaje(6). Gdy było słychać zbliżający się front, ludność chowała się przed
wkraczającymi sowietami w schronach, na strychach, a nawet kościołach (gdzie odprawiano
wspólne modlitwy) oraz w piwnicach. W jednej z miejscowości mazurskich rodzina niemiecka
znalazła schronienie w piwnicy jednego z opuszczonych domów. Niemcy ci ukrywali się 4 tygodnie,
a nad ich głowami przebywali Rosjanie. Po czterech dniach pod nieobecność sowietów głodni i
spragnieni Niemcy zdobyli się na odwagę i opuścili piwnicę. Dom wyglądał strasznie: Okna i drzwi
były szeroko otwarte, szafy i meble połamane. Bielizna, ubrania i naczynia rozrzucone po podłodze,
pomiędzy nimi fekalia. Na stole stały puste butelki po wódce i w ogóle wszędzie leżały resztki
chleba, mięsa i kości, które zjedliśmy, żeby zaspokoić nasz głód(7).
W ferworze ucieczki ciężkie było rozpoznanie zbliżających się wojsk. Gdy okazywało się,
że to wojska nieprzyjaciela, potwierdzały się zasłyszane o Rosjanach informacje. Niemka Josefin
Schleiter wspominając swój pierwszy kontakt z sowietami pisała o prymitywnych twarzach, na
których widać było nieskrywaną przyjemność, zaś język rosyjski określiła jako nieprzyjemny dla
ucha(8). Strach przed wkraczającą armią nieprzyjaciela był powodem popełnianych przez Niemców
samobójstw. Na oczach Ruth Dorsch samobójstwo popełniły trzy Niemki. Pracująca w aptece
młoda kobieta, jej matka i ciotka po tym jak sowietów weszli do domu wypiły cyjanek: była również
3 IN TEMPORE ● 2008
[w piwnicy, w której ukrywali się Niemcy – A.K.] młoda aptekarka z matką i ciotką. Wyjęła 3 fiolki z
cyjankiem i wszystkie trzy zażyły truciznę, mimo naszych protestów (...) To było okropne. W końcu
przyszło dwóch Rosjan, którzy złapali jedną z martwych kobiet za ucho i próbowali ją ocucić(9).
Liczba ludności mieszkającej na terenie Okręgu Mazurskiego była w tym czasie trudna
do ustalenia. Według sprawozdania Pełnomocnika Rządu RP na terenie Okręgu mieszkało w
czerwcu 211 314 osób. W sprawozdaniu zostały również ujęte powiaty, które w niedługim czasie
zostały odłączone od Okręgu Mazurskiego(16).
4 IN TEMPORE ● 2008
Tabela 1
Dane dotyczące ludności w czerwcu 1945 r.
Powiat Polacy* Niemcy
Bartoszyce brak danych
Braniewo 104 4 800
Darkjiejmy 125 17 000
Ełk 4 202 923
Gierdawy 15 312
Gołdap Brak danych
Jańsbork (Pisz) 1 000 185
Lidzbark 297 14 300
Łuczany (Giżycko) 1 146 12 600
Margrabowo [Treuburg-Olecko – A.K.] 5 335 1 060
Morąg 600 4 500
Nibork (Nidzica) 14 762 170
Olsztyn 8 590 5 902
Ostróda 9 940 10 350
Pr. Iława (Górowo) 35 5 600
Pr. Holland (Pasłęk) 70 4 556
Rastembork (Kętrzyn) 1 707 13 100
Reszel 800 11 700
Susz 6 350 2 150
Szczytno 9 975 11 535
Węgobork (Węgorzewo) 380 760
Zadźbork (Mrągowo) 3 310 24 000
Razem 65 741 145 573
* autochtoni i ludność napływowa
Źródło: Niemcy w Polsce 1945-1950. Wybór dokumentów, T.1, Władze i instytucje centralne. Województwo olsztyńskie,
pod red. W. Borodzieja i H. Lamberga, dok. 249, t. 1, Warszawa 2000, s. 438-439.
5 IN TEMPORE ● 2008
Tabela 2
Stan ludności w Okręgu Mazurskim według stanu na 25 sierpnia 1945 r.
Powiat Polacy* Niemcy
Bartoszyce 299 17 000
Braniewo 440 10 319
Darkiejmy
Gierdawski 350 225
Iława 2 535 5 600
Lidzbark 703 14 300
Łuczany (Giżycko) 1 351 12 600
Morąg 1 753 4 600
Mrągowo 3 610 23 090
Nidzica 15 964 1 611
Olsztyn pow. 10 456 7 092
Olsztyn m. 15 697 5 992
Ostróda 14 122 6 070
Pasłęk 2 288 4 555
Pisz 1 000 185
Kętrzyn 1 695 8 900
Reszel 1 362 12 627
Susz 5 530 2 150
Szczytno 18 101 4 535
Węgorzewo 2 264 860
* autochtoni i ludność napływowa
Źródło: Niemcy w Polsce 1945-1950. Wybór dokumentów, T.1, Władze i instytucje centralne. Województwo olsztyńskie,
pod red. W. Borodzieja i H. Lamberga, t. 1, Warszawa 2000, s. 444-445.
zorganizowana, a wyjazdy za Odrę odbywały się za zgodą polskich władz administracyjnych oraz
radzieckich komendantów wojennych(19). W interesie Polaków było wysiedlenie Niemców, dlatego
też w tym czasie podstawą przekroczenia granicy polsko-niemieckiej były początkowo
zaświadczenia wydawane przez polskie władze lokalne(20). Polacy potrzebowali potwierdzenia tezy
o polskości tych ziem – a było to niemożliwe, jeżeli wszechobecny był język niemiecki, stwarzało to
bowiem stan tymczasowości i niepewności. Pośpiech ten wynikał również ze złej sytuacji
aprowizacyjnej. Niemcy ciężko pracowali za głodowe racje żywieniowe.
Na polecenie Pełnomocnika Rządu ppłk. dr Jakuba Prawina w lipcu 1945 roku mieli
zostać wysiedleni wszyscy Niemcy z miast Okręgu Mazurskiego do majątków państwowych. Każdy
starosta miał obowiązek przygotować spis Niemców mieszkających w miastach, spis majątków
państwowych, liczbę miejsc pracy oraz dozorców – Polaków – do pilnowania Niemców. Instrukcja
nie obejmowała Niemców mieszkających na wsiach i w gospodarstwach rolnych, których uczyniono
odpowiedzialnymi za wykonanie różnych robót rolnych (żniwa, omłot, obsiew itp.)(26). Chodziło
również o to, by uchronić mienie niemieckie dopóki nie osiedlą się na tych terenach polscy osadnicy
(zwłaszcza w powiatach, gdzie Niemcy stanowili większość).
akcji, która miała objąć 761 osób narodowości niemieckiej mieszkających w Morągu(28). Według
danych starosty powiatowego [29 milicjantów] dużą liczbę Niemców liczyły miasta powiatu
reszelskiego: z Biskupca do majątków państwowych miało być wysiedlonych 229 rodzin
niemieckich, z Reszla 175, a z Biszofszteinu 70(29). Utrudnieniem był również fakt, iż nie
funkcjonowały jeszcze wszystkie urzędy (np. w Braniewie był nieczynny Powiatowy Urząd
Ziemski(30)) oraz – jak napisał starosta pasłęcki – nie było absolutnie kim zastąpić niemców
[napisane małą literą – A.K.], używanych w mieście do najniezbędniejszych prac dla życia
państwowego i publicznego(31). Do tych prac należało odgruzowywanie i czyszczenie miast,
uruchomienie i czyszczenie wodociągów, wykonywanie niebezpiecznych zadań z zakresu
sanitarnego oraz zwożenie i przygotowywanie zapasów żywności dla Polaków, a także obsługa
urzędów(32). Niemcy wykorzystywani byli także przy zwalczani epidemii tyfusu brzusznego. W
piśmie Zarządu Miejskiego Olsztyna do referenta ds. kontroli nad Niemcami zgłoszono
zapotrzebowanie na czterdziestu Niemców, do których zadań oprócz kontroli mieszkań osób
chorych na tyfus i ich dezynfekcji, kontroli studzien, należało również grzebanie zwłok(33).
niewielkie ilości jedzenia – bądź nie otrzymywały go wcale (tak było na przykład w Iławie)(48). W
1946 roku dyrektor Domu Dziecka w Giżycku wspominał o polskich dzieciach pozbawionych
rodziców oraz jakiejkolwiek rodziny. Jak donosił, dzieci te znajdowały się pod opieką Niemców,
mówiły wyłącznie po niemiecku i nie były objęte akcją repolonizacyjną. Dyrektor obawiał się, że
dzieci te będą wysiedlone za Odrę jako dzieci pochodzenia niemieckiego(49). W celu uniknięcia
wysiedleń Polaków Departament Osiedleńczy MZO wydał polecenie sprawdzania przez władze
lokalne metryk urodzenia wysiedlanych dzieci(50) (co nie zawsze było możliwe).
Według spisu ludności z 1946 roku w Okręgu Mazurskim mieszkało 351 828 osób, z
czego 98 466 stanowiły osoby narodowości niemieckiej. Największe skupiska Niemców znajdowały
się w powiatach północnych (ludność w wymienionych powiatach stanowiła większość również
przed 1945 rokiem): bartoszyckim, lidzbarskim i braniewskim. Najwięcej jednak Niemców – aż 21
857 zostało zarejestrowanych w powiecie mrągowskim, gdzie ogólna liczba mieszkańców powiatu
wynosiła 34 396 osób(51).
W 1946 roku rozpoczęła się planowana przez Ministerstwo Ziem Odzyskanych akcja
wysiedlenia Niemców. W tym czasie zostały ustalone ogólne zasady repatriacji. Początek
wysiedlenia Niemców z województwa(52) olsztyńskiego nastąpił dopiero w sierpniu 1946 roku
(należy podkreślić, że planowe wysiedlenie Niemców z Polski rozpoczęło się już w lutym 1946 r. –
ze względu na trwającą akcję weryfikacyjną – którą zresztą planowano zakończyć w lipcu 1946 r.
(ale nie zakończono) pierwszy transport z Olsztyna odjechał 14 sierpnia.) Za Odrę wyjechało
wówczas 1 430 Niemców(53). Akcję zaplanowano na 14 sierpnia. Według planu z całego
województwa miało być wysiedlonych 1 574 osób narodowości niemieckiej. W piśmie do starostów
wojewoda olsztyński uzasadniał, że akcją mają być objęte osoby, które mają negatywny wpływ na
trwającą akcję weryfikacyjną, byli czynnikiem przeciwdziałającym i niepożądanym(54). Mieli to być
głównie księża(55), nauczyciele oraz inne niepożądane osoby. Niemcy przeznaczeni do wysiedlenia
mieli być na tyle zdrowi i silni, aby mogli o własnych siłach odbyć kilku- bądź
kilkunastokilometrową podróż pieszo do stacji załadowczej.
Przypisy:
3. Cyt. za: W. Bredna, O Armii Czerwonej na Warmii i Mazurach, Znad Pisy, 2002, nr 11, s.
126.
12. Archiwum Państwowe w Olsztynie (APO), Starostwo Powiatowe w Giżycku (SPG), sygn. 12,
k. 97, Sprawozdanie miesięczne Starosty Powiatowego za miesiąc wrzesień 1945 r.
13. Witold Gieszczyński podaje, że na terenie całych Prus Wschodnich mieszkało 2 440 108,
natomiast Bernadetta Nitschke szacuje, że obszar zamieszkiwało 2 653 tys. ludności. – W.
Gieszczyński, Państwowy Urząd Repatriacyjny na Warmii i Mazurach (1945-1950), Olsztyn
1999, s. 46; B. Nitschke, op. cit., s. 46.
14. W. Gieszczyński, op. cit., s. 46; S. Żyromski, Procesy ludnościowe na Warmii i Mazurach w
latach 1945-1949, KMW, 1985, nr 3-4, s. 363; Idem, Przesiedlenie ludności niemieckiej z
województwa olsztyńskiego w latach 1945-1950, KMW, 1969, nr 3, s. 396.
11 IN TEMPORE ● 2008
16. W 1945 r. układ granicy Okręgu Mazurskiego nie był przesądzony. Granica polsko-radziecka
została określona w umowie z 16 VIII, w której nie wytyczono jej dokładnego przebiegu.
Władze radzieckie stosowały politykę faktów dokonanych – nie czekając na szczegółowe
ustalenia strona radziecka przesunęła granicę w sposób korzystny dla siebie. Powiaty
śwętomiejski, gierdawski i darkiejmski zostały prawie w całości włączone do ZSRR. 29 V
1945 r. utworzono województwo olsztyńskie, w skład którego weszło 18 powiatów:
bartoszycki, braniewski, giżycki, iławecki, kętrzyński, lidzbarski, morąski, mrągowski,
nidzicki, olsztyński, miasto Olsztyn jako powiat miejski, ostódzki, pasłęcki, piski, reszelski,
szczycieński, węgorzewski. - W. Gieszczyński, op. cit., s. 18-19; Okręg Mazurski w raportach
Jakuba Prawina. Wybór dokumentów 1945 r., przygotował do druku T. Baryła, Olsztyn
1996, s. XVIII-XX.
18. M. L. Krogulski, Okupacja w imię sojuszu. Armia Radziecka w Polsce 1944-1945, Warszawa
2000, s. 11.
19. Zdarzały się przypadki pobierania pieniądze za wystawienie przepustek na wyjazd za Odrę.
Nierzadko też przepustki wystawione przez starostów nie były uznawane przez radzieckie
władze graniczne - APO, SPG, sygn. 23, k. 4, Pismo Wydziału Społeczno-Politycznego
Urzędu Pełnomocnika Rządu do starosty powiatowego w Łuczanach, 23 XI 1945 r.; APO,
SPG, sygn. 27. k. 1, Instrukcja Pełnomocnika Rządu RP skierowana do wszystkich starostów
oraz starosty grodzkiego w Olsztynie, 8 II 1946 r.
22. APO, Urząd Pełnomocnika Rządu RP na Okręg Mazurski (UP), sygn. 19, k. 24-49, Protokół
pierwszego zjazdu starostów powiatowych, sekretarzy starostw i komisarzy powiatowych
urzędów ziemskich Okręgu Mazurskiego, Olsztyn, 10-12 VII 1945 r., w: Okręg Mazurski w
12 IN TEMPORE ● 2008
23. A. Kostrzewa, Wysiedlenie Niemców z powiatu giżyckiego w latach 1945-1948, KMW, 2007,
nr 1, s. 42; C. Kraft, Wstęp, w: Niemcy w Polsce 1945-1950. Wybór dokumentów, T.1,
Władze i instytucje centralne. Województwo olsztyńskie, pod red. W. Borodzieja i H.
Lamberga, t. 1, Warszawa 2000, s. 396.
24. Warmiacy i Mazurzy w PRL. Wybór dokumentów. Rok 1945, przygotował do druku T.
Baryła, Olsztyn 1994, dok. 49, s. 67; Ibidem, dok. 50, s. 71-72.
26. APO, UP, M-12740, k. 12, Instrukcja Pełnomocnika Rządu RP dotycząca wysiedlenia
Niemców z miast Okręgu do majątków państwowych, 22 VI 1945 r.
27. APO, UP, M-12740, k. 16, Odpowiedź starosty bartoszyckiego w związku z instrukcją
Pełnomocnika Rządu z 22 VI 1945 r. dotyczącej wysiedlenia Niemców z miast Okręgu do
majątków państwowych, 27 VI 1945 r., 27 VI 1945 r.
28. APO, UP, M-12740, k. 23, Odpowiedź starosty morąskiego w związku z instrukcją
Pełnomocnika Rządu RP z 22 VI 1945 r., 29 VI 1945 r.
29. APO, UP, M-12740, k. 25-26, Odpowiedź starosty reszelskiego w związku z instrukcją
Pełnomocnika Rządu RP z 22 VI 1945 r., 30 VI 1945 r.
30. APO, UP, M-12740, k. 28, Odpowiedź starostwa w Braniewie na instrukcję Pełnomocnika
Rządu RP z 22 VI 1945 r., 30 VI 1945 r., 30 VI 1945 r.
31. APO, UP, M-12740, k. 35, Odpowiedź starostwa w Pasłęka w związku z instrukcją
Pełnomocnika Rządu z 22 VI 1945 r., 2 VII 1945 r.
32. APO, UP, M-12740, k. 38, Pismo burmistrza Pasłęka do starosty powiatowego, 30 VI 1945
r.; C. Kraft, op. cit., s. 396-397.
34. APO, SPG, sygn. 23, k. 3, Pismo starosty powiatowego w Łuczanach do Pełnomocnika
Rządu RP w związku z instrukcją z 22 VI 1945 r., 21 VII 1945 r.
35. APO, UP, M-12740, k. 16, Odpowiedź starosty bartoszyckiego w związku z instrukcją
Pełnomocnika Rządu z 22 VI 1945 r. dotyczącej wysiedlenia Niemców z miast Okręgu do
majątków państwowych, 27 VI 1945 r., 27 VI 1945 r.
36. Tamże; APO, UP, M-12740, k. 35, Odpowiedź starostwa w Pasłęku w związku z instrukcją
13 IN TEMPORE ● 2008
40. Ibidem.
41. APO, SPG, sygn. 22, k. 15, Bezpieczeństwo i porządek publiczny. Meldunki i doniesienia.
1945 r.
44. C. Kraft, op. cit., przyp. 70, s. 398; A. Sakson, Stosunki narodowościowe na Warmii i
Mazurach 1945-1997, Poznań, s. 66.
45. APO, UP, sygn. 5, k. 186 , Okólnik Wydziału Społeczno-Politycznego UP w sprawie opieki
nad dziećmi narodowości niemieckiej do lat 14, sierotami i pozostającymi bez opieki;
Niemcy w Polsce, dok. 250, s. 439.
47. M. Płotek, Losy sierot niemieckich z terenu Warmii i Mazur po zakończeniu II wojny
światowej, KMW, 2005, nr 3, s. 349-350.
48. APO, UP, M-12703, k. 12, Sprawozdanie Wydziału Społeczno-Politycznego za wrzesień 1945
r.
49. APO, UP, M-12753, k. 92, Podanie Dyrektora Domu Dziecka w Łuczanach do Powiatowego
Komitetu Narodowościowego.
50. APO, SPG, sygn. 27, k. 67, Odpis instrukcji MZO Departament Osiedleńczy w sprawie
polskich dzieci, 8 VIII 1946 r.
52. W maju 1945 roku w miejsce Okręgu Mazurskiego zostało utworzone województwo
olsztyńskie.
54. APO, UW, M-13927, k. 92, Pismo Wojewody Olsztyńskiego w sprawie repatriacji Niemców,
14 IN TEMPORE ● 2008
7 VIII 1946 r.