Wydawnictwo Alter

Krakw 2013
Wojciech Machowski
ladami Pauzaniasza
Podr po staroytnej Grecji
Copyright by Wojciech Machowski
Krakw 2013
Ksika wydana w serii Podre po Staroytnoci
Patronat nad seri
Wydzia Historyczny Uniwersytetu Jagielloskiego
Redaktor prowadzcy serii
Wojciech Machowski
Korekta i redakcja jzykowa
Agnieszka Fuliska
DTP, projekt okadki i logo serii
Karolina Kawecka
Zdjcie na okadce: Partenon, Ateny
Wojciech Machowski
Zdjcie autora
Karolina Kawecka
Wydanie I
ISBN 978-83-934455-6-1
Wydawnictwo Alter
ul. liczna 30B/43, 31-444 Krakw
Tel. 12 294-92-86, 606-781-823
E-mail: alter@wyd-alter.pl
www.wydawnictwoalter.pl
Printed in Poland
Drukarnia Know-How
ul. Chemoskiego 255, 31-348 Krakw
5
Spis treci
Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Zarys chronologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Sunion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Ateny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Maraton iBrauron . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Ramnus iOropos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Eleusis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Eleuteraj iAjgostena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Istmia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Korynt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Nemea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
Mykeny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Herajon iArgos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Elleniko iTiryns . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Epidauros . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Egina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
Sparta iMenelajon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
Messena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Pylos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
Olimpia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Alifejra iBassaj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
Teby, Orchomenos, Gla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
Delfy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
Bibliografa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Sowniczek terminw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
7
Ju wczasach Imperium Romanum chtnie podrowano po Helladzie, odwiedzajc najwaniejsze
miasta, sanktuaria czy lokalne miejsca kultu. Rwnoczenie poznawano histori, mitologi i wierze-
nia tak podziwianej przez staroytnych Rzymian cywilizacji greckiej. Jednym ztakich podrnikw
by Pauzaniasz, ktrego zachowany do naszych czasw opis podry sta si dla mnie przewodnikiem
po staroytnej Grecji.
Pauzaniasz odby swoj podr prawie dwa tysice lat temu. Obecnie wrcz niewiarygodnym wydaje
si, etrzymajc wrku tumaczenie jego dziea irwnoczenie stojc naAkropolu wAtenach, ago-
rze wKoryncie czy sanktuariach wOlimpii lubDelfach, widzimy zjego perspektywy pozostaoci
wspaniaych budowli, ktrymi tak si nieraz zachwyca. To prawie jakby przenie si te dwa tysice
lat wprzeszo. Wniektrych przypadkach, tak jak wMykenach czy Pylos, dziki pracy kilku poko-
le archeologw, widzimy dzi znacznie wicej ni Pauzaniasz. Winnych, tak jak naprzykad wSpar-
cie czy Tebach jest zupenie odwrotnie. Tylko dziki opisowi Pauzaniasza moemy sobie wyobrazi
jak wyglday wstaroytnoci. Obecnie, wspczesna zabudowa tych miast wwikszoci przykrywa
dawne ulice, place, budynki czy pomniki.
Pauzaniasz (ac. Pausanias) urodzi si ok. roku 115 n.e., prawdopodobnie wokolicach Magne-
zji (dzisiejsza Manisa), lecej wzachodniej czci Azji Mniejszej. Zmar, jak si uwaa, po roku 180
n.e. Pauzaniasz by kim, kogo nazwalibymy dzi podrnikiem, geografem ihistorykiem sztuki.
Wtrakcie swojego ycia odwiedzi m.in. Antiochi wSyrii oraz Jerozolim wJudei. Podziwia pira-
midy wEgipcie, Macedoni, skd pochodzi Aleksander Wielki atake stolic wczesnego wiata
Rzym. Jednak jego najsynniejsza podr to odwiedziny Grecji awaciwie jej czci, ktra wczasach
Pauzaniasza wchodzia wskad rzymskiej prowincji Achaja.
Efektem podry po Grecji sta si, napisany pomidzy 160 a180 rokiem n.e., pierwszy przewod-
nik Wdrwka po Helladzie (gr. Periegesis tes Hellados). Pauzaniasz opisa wnim kolejne odwiedzane
przez siebie krainy Grecji. Zacz od Attyki, gdzie przede wszystkim zwiedzi Ateny. Nie omieszka
take odwiedzi synnych sanktuariw wOropos (Amfarejon), Ramnus czy Eleusis. Nastpnie pod-
y naPeloponez, gdzie kolejno podrowa po Koryntii (odwiedzajc sanktuarium Posejdona wIstmii
czy Korynt), Argolidzie (miasta Argos iEpidauros ze synnymi sanktuariami Hery iAsklepiosa), Lako-
nii (Sparta) iMesenii (Messena). Dwa nastpne rozdziay przewodnika zostay powicone opisowi
Elidy wraz ze znajdujcym si tam synnym sanktuarium Zeusa wOlimpii. Nazakoczenie podry
po Peloponezie Pauzaniasz odwiedzi Achaj iArkadi, gdzie znajduj si dwa przepiknie pooone
sanktuaria wAlifejrze (Ateny) iBassaj (Apollina). Dwa ostatnie rozdziay swego dziea powici cen-
tralnej Grecji, gdzie podrowa po Beocji, odwiedzajc m.in. Teby iOrchomenos oraz niewielkiej
Fokidzie ze wspaniaym sanktuarium Apollina wDelfach.
Przedmowa
8
ladami Pauzaniasza
Przewodnik Pauzaniasza sta si wczasach nam bliszych nieocenionym rdem informacji dla
licznych pokole archeologw, historykw sztuki igeografw. Wdrujc po miastach Grecji wII
wieku n.e., Pauzaniasz nie tylko wymieni ich najwspanialsze zabytki, ale rwnie niejednokrotnie
dokadnie je opisa oraz poda lokalizacj. Jak cenne s to informacje, moemy przekona si obec-
nie, czytajc raporty wykopaliskowe pisane przez archeologw pracujcych naterenie Grecji, ale take
zagldajc do dzie wspczesnych historykw staroytnych, ktrzy wdziele Pauzaniasza znaleli infor-
macje potwierdzajce wiele znajwaniejszych wydarze wiata antycznego. Badacze specjalizujcy si
whistorii religii znajduj tu rwnie mnstwo informacji olokalnych zwyczajach, mitach czy kul-
tach. Oprcz zabytkw ilegend Pauzaniasz opisa rwnie przepikny krajobraz wczesnej Hellady
gry, rzeki czy nawet rda. Oczywicie, do czci ztych informacji naley podchodzi zrezerw.
Jak kady czowiek, take iPauzaniasz popenia bdy. Problemem, zjakim najczciej spotykamy
si wjego dziele jest nierozdzielanie wydarze mitycznych od historycznych. Zdrugiej strony naley
jednak pamita otym, i staroytni Grecy uwaali mity za cz swojej historii, iPauzaniasz, wzoru-
jc si nanich, nie by tu wyjtkiem.
Pauzaniasz wtrakcie swojej podry po Helladzie odwiedzi dziesitki wikszych imniejszych
miast, wiosek czy po prostu miejsc zwizanych zlokalnymi kultami oraz historycznymi wydarze-
niami. Wniniejszej publikacji, zracji jej ograniczonej objtoci, zdecydowaem si przedstawi jedy-
nie te najwaniejsze wmoim odczuciu. Czsto owyborze danego miejsca aodrzuceniu innego decy-
dowaa nie tylko jego ranga (np. Ateny, Mykeny, Olimpia, Delfy), ale iwyjtkowe, niepowtarzalne
pooenie (np. Menelajon, Alifejra czy Bassaj), stan zachowania zabytkw architektury (Tiryns, Mes-
sena) czy znaczca dla dziejw Grecji historia (Sparta, Teby). Jestem gboko przekonany, ewszyst-
kie te miejsca zasuguj nie tylko naumieszczenie ich wniniejszej publikacji, ale rwnie nato, by
wzorem Pauzaniasza odwiedzi je podczas podry po Helladzie.
Wszystkie wykorzystane przeze mnie cytaty zprzewodnika Pauzaniasza pochodz zpolskich
tumacze dziea, autorstwa Janiny Niemirskiej-Pliszczyskiej (ksigi IVIII) oraz Henryka Podbiel-
skiego (ksigi IXX).
Niniejsza publikacja powstaa wtrakcie kilkumiesicznych studiw ipodry ladami Pauzania-
sza po Grecji, odbytych m.in. dziki stypendium uzyskanemu wramach programu Socrates/Era-
smus. Serdeczne podzikowania pragn wtym miejscu zoy drDorocie Gorzelany oraz drAgnieszce
Fuliskiej za cenne uwagi isugestie dotyczce tekstu ksiki. Sowa podzikowania skadam rwnie
Fundacji Lanckoroskich. Dziki przyznanemu mi stypendium mogem m.in. dokoczy niniejsz
publikacj oraz uzupeni jej bibliograf.

Wojciech Machowski
29
Sunion
Z caego ldu staego Hellady wkierunku wysp Cyklad
iMorza Egejskiego najdalej wysunity jest Sunion,
przyldek ziemi attyckiej. Gdy za podpyniesz pod sam
przyldek, ukae ci si port iwitynia Ateny Sunias
najego szczycie. (1.1.1)
Przyldek Sunion jest najbardziej napoudnie
wysunitym zaktkiem Attyki. Nasamym szczy-
cie, tu nad skalistym brzegiem morza, znajdo-
wao si niegdy sanktuarium Posejdona, poniej
ktrego rozlokowaa si niewielka osada otoczona
potnymi murami obronnymi. Nieco bardziej
napnoc, najednym zniszych wzniesie, poo-
one byo sanktuarium dedykowane Atenie wraz
zniewielkim okrgiem kultowym powiconym
herosowi Frontisowi.
To wanie od przyldka Sunion Pauzaniasz
zaczyna opis swojej wdrwki po Grecji. Co cie-
kawe, okrela go jako miejsce, gdzie znajduje
si witynia Ateny, anie znana nam wszystkim
witynia Posejdona. By moe przyczyn bdu
Pauzaniasza by fakt, eznajdujca si tu wcze-
niej witynia Ateny zostaa wI w. n.e. roze-
brana iprzeniesiona naagor atesk. Pozostaa
jedynie witynia Posejdona, ktrej ranga wII w.
n.e. nie bya ju tak wielka jak wczeniej, iktra
wydaa si Pauzaniaszowi odpowiednim przybyt-
kiem dla patronki Attyki Ateny.
Przyldek Sunion po raz pierwszy wymieniony
zosta wOdysei jako miejsce, gdzie od strzay
Apollina zgin Frontis sternik statku powraca-
jcego spod Troi Menelaosa iwanie tu zosta
pochowany. Homer okreli przyldek Sunion
jako wity, by moe dlatego, eju wjego
czasach miecio si tu sanktuarium Ateny lub
Posejdona, gdzie wypywajcy naMorze Egejskie
kupcy czy zwykli marynarze wznosili modlitwy
obezpieczny powrt lub dzikowali, gdy podr
zostaa zakoczona pomylnie.
Okolice przyldka Sunion zostay zasiedlone
ok. 3000 p.n.e., oczym wiadcz odkryte przez
archeologw pobliskie prehistoryczne cmentarzy-
ska. Badania archeologiczne prowadzone wobr-
bie sanktuarium potwierdziy obecno kultu
wtym miejscu ju od VIII w. p.n.e. Wpobliu
pniejszego sanktuarium Ateny natrafono m.in.
nadepozyt wformie gbokiej na15 m prosto-
ktnej jamy, wypenionej zabytkami datowanymi
nawczesny okres archaiczny. Byy to prawdopo-
dobnie wota ofarne zoone wwitym okrgu
Frontisa. Wrd nich znaleziono m.in.terako-
Pozostaoci monumentalnego wejcia do sanktuarium
Obok: witynia Posejdona
30
ladami Pauzaniasza
towe fgurki ipytki, pieczcie, skarabeusze oraz
niewielkie korynckie aryballosy. Najednej ztera-
kotowych pytek, datowanej naVIII w. p.n.e.,
znajduje si namalowane przedstawienie okrtu
wojennego zwyranie zaznaczonym sternikiem
by moe wanie Frontisem.
W pocztkowych latach VI w. p.n.e. wobrbie
sanktuarium Posejdona ustawiono szereg posgw
marmurowych kurosw. Archeolodzy znaleli
je wjamie znajdujcej si nawschd od wityni.
Jeden znich, wysoki naponad 3 m, znajduje si
obecnie wNarodowym Muzeum Archeologicz-
nym wAtenach.
Pod koniec VI w. p.n.e. wokrgu Ateny wznie-
siono niewielk wityni zdwiema kolumnami
wpronaosie. Wewntrz znajdowa si posg usta-
wiony nazachowanej do naszych czasw wapien-
nej bazie, natomiast przed wityni ustawiony
by niewielki otarz. Nie wiadomo, komu dokad-
nie dedykowana bya ta wczesna witynia. Bada-
cze, oprcz Ateny, wskazuj m.in.naArtemid.
Wkrtce po roku 500 p.n.e. naszczycie przy-
ldka zaczto wznosi pierwsz wityni Posej-
dona. Miaa ona podobny plan iwygld jak p-
niejsza witynia, ktrej pozostaoci dotrway do
naszych czasw, cho bya nieco mniejsza. Praw-
dopodobnie projekt ibudowa wityni byy fnan-
sowane przez Ateny, anie przez miejscowy dem
(gmin) Sunion. Fragmenty detali architektonicz-
nych tej wczeniejszej budowli, takie jak m.in.
bbny kolumn, bloki cian czy kapitele doryckie,
widoczne s wfundamentach pniejszej wityni,
wykorzystano je rwnie przy budowie wityni
Ateny wV w. p.n.e.
Prawdopodobnie prace budowlane nadal trwa-
y, gdy wroku 480 p.n.e. Persowie zupili sank-
tuarium Posejdona izniszczyli powstajc wi-
tyni. Wkrtce, po bitwie pod Salamin, Grecy
przeznaczyli zdobyczne fenickie okrty wojen-
ne jako zadouczynienie za ten witokradczy
ibarbarzyski akt. Dopiero jednak wdrugiej
poowie V w. p.n.e., prawdopodobnie ok. roku
440 p.n.e., wzniesiono now wityni Posejdo-
na. Nieco wczeniej, bo zapewne ju ok. 460
450p.n.e., zbudowano nowy przybytek wsank-
tuarium Ateny.
witynia Posejdona zostaa wzniesionazlokal-
nego marmuru, pochodzcego zkamienioomw
Agrileza, ktry jest do chropowaty imikki, ale
za to atrakcyjnie ubarwiony kolorowymi ykami.
Wymiary jej stylobatu to 13,431,15 m. Pery-
staza liczya sze kolumn nabokach krtszych
itrzynacie naduszych. Ciekawym jest fakt, i
te smuke, doryckie kolumny maj jedynie szes-
nacie, anie jak to byo wzwyczaju dwadziecia
kanelur. Jedna zteorii zakada, estao si tak dla-
Plan sanktuarium Posejdona: 1. Propylon, 2. Stoa p-
nocna, 3. witynia, 4. Fortyfkacje, 5. Pochylnia ihangar
dla okrtw
Plan wityni Posejdona
31
tego, by kolumny wydaway si proporcjonalnie
zbudowane, gdy patrzono nanie od strony morza.
Wyjtkowe jest rwnie to, ekolumny pronaosu
byy ustawione wjednej linii ztrzecimi kolum-
nami nabokach duszych perystazy (w typowych
przykadach stoj narwni zdrugimi). Jest to
rwnie cecha wity Aresa iHefajstosa naate-
skiej agorze oraz Nemezis wRamnus, ktre mogy
by zaprojektowane przez tego samego anonimo-
wego architekta.
Wntrze wityni skadao si zpronaosu, celli
iznajdujcego si ztyu opistodomosu. ciany
zbudowane byy znaprzemiennych rzdw obro-
bionych blokw kamiennych owysokoci 0,3
i0,6 m (tzw. wtek pseudo-izodomiczny). Ci-
gy fryz zmarmuru paryjskiego (z wyspy Paros)
bieg nad kolumnami wpronaosie iprzedstawia
walki bogw zgigantami (gigantomachia), Lapi-
tw zcentaurami (centauromachia) oraz polowa-
nie nadzika. Dodatkowo dekorowane byy przy-
czki, jednak nie wiemy, jakie sceny tu ukazano.
Nie zachowa si rwnie aden staroytny opis
kultowego posgu Posejdona, ktry musia nie-
gdy sta wcelli.
wityni postawionow obrbie temenosu.
Wchodzio si do niego poprzez imponujcy
dorycki propylon wtypie distylos in antis. Tu
obok propylonu znajdowao si pomieszczenie
zasymetrycznie usytuowanym wejciem, miesz-
czce 11 aw, ktre prawdopodobnie wykorzysty-
wano do rytualnych posikw. Dalej, nazachd
od wspomnianego pomieszczenia, znajdoway si
dwa doryckie portyki, wktrych zapewne prze-
chowywano wota skadane wwityni.
wityni Ateny wpobliskim sanktuarium
wzniesiono zlokalnego marmuru (take zkamie-
nioomw Agrileza) wporzdku joskim praw-
dopodobnie bya to jedna znajwczeniejszych jo-
skich wity naldzie greckim. Naleaa ona do
tzw. wity nieregularnych, wymienianych przez
witynia Posejdona
32
ladami Pauzaniasza
Witruwiusza. Mierzya 11,6 16,4 m iposia-
daa perystaz jedynie od strony wschodniej (10
kolumn) ipoudniowej (12 kolumn). Kolum-
nada od strony wschodniej penia zapewne funk-
cj ozdobnego wejcia do wityni, podczas gdy
poudniowa moga suy jako stoa dajca cie
wupalne dni iochron przed silnym wiatrem
zim. Wntrze wityni to pojedyncze pomieszcze-
nie cella, wktrej ustawiony by posg bogini.
Dach celli podtrzymyway cztery kolumny. Fun-
damenty wityni widoczne s do dzi wcentrum
sanktuarium, asama witynia, jak zaznaczono
powyej, zostaa rozebrana wI w. n.e. iuyta do
budowy tzw. poudniowo-wschodniej wityni
naagorze wAtenach. Do naszych czasw zacho-
waa si wspaniaa baza, naktrej ustawiony by
niegdy posg Ateny, oraz jeden zjoskich kapi-
teli wtrnie uyty wAtenach, ktry mona obec-
nie zobaczy wMuzeum Agory Ateskiej.
Zim 413/412 p.n.e. Ateczycy ufortyfkowali
przyldek Sunion wcelu wzmocnienia ochrony
szlaku morskiego przebiegajcego wjego pobliu.
Macedoczycy po podporzdkowaniu sobie Grecji
rozbudowali te fortyfkacje wIII w.p.n.e., doda-
Plan sanktuarium Ateny: 1. witynia Ateny, 2. Archa-
iczna witynia Ateny (Artemidy?), 3. Okrg kultowy
Frontisa
Miejsce, wktrym wznosia si niegdy witynia Ateny
33
Sunion
jc m.in. imponujcy bastion wzniesiony zblo-
kw marmuru. Zbastionu tego bardzo dobrze
obecnie wida lini fortyfkacji zV w. p.n.e., bie-
gnc najpierw wkierunku pnocnym apotem
nazachd.
Macedoczycy wznieli rwnie pochylnie
izadaszone schrony dla okrtw wpnocno-
-zachodniej czci cypla. Dwie pochylnie scho-
dziy do morza pod do stromym ktem ipraw-
dopodobnie nie mogy by przeznaczone dla
wikszych okrtw, takich jak np. trjrzdowce.
Wczasie powstania niewolnikw wlatach
104100 p.n.e. Sunion byo baz rebeliantw,
z ktrej dokonywano grabieczych wypadw
natereny Attyki.
Po tych wydarzeniach przyldek straci nazna-
czeniu. witynia Ateny zostaa rozebrana iwyko-
rzystana do wzniesienia nowej, ale ju naateskiej
agorze. Jak wspomniano powyej byo to praw-
dopodobnie przyczyn bdu Pauzaniasza, ktry
nie zosta poprawiony a do koca XIXw., kiedy
rozpoczto tu badania wykopaliskowe. Wroku
1884 prace prowadzi synny niemiecki arche-
olog Wilhelm Drpfeld, apomidzy 1899 a1915
Valerios Stais zramienia Greckiego Towarzystwa
Archeologicznego. Od tego czasu witynia Posej-
dona naprzyldku Sunion staa si znana wwie-
cie jako jedne znajbardziej romantycznych sta-
roytnych ruin wGrecji. Zostaa midzy innymi
odwiedzona iuwieczniona przez tak znanych arty-
stw jak William Turner czy Lord Byron, ktry
wyry swoje imi najednej zjej kolumn. Plan wityni Ateny
witynia Posejdona ozachodzie soca