Sarmacki

kwartalnik
Mongoowie i tatarzy
w polskiej wiadomoci i kulturze
ognieM, MieczeM i euroMajdaneM
jak tatarzy uanw stworzyli
1[7]/2014
kwartalnik sarMacki nr 1(7)/2014 (lipiec)

Redaktor naczelny: dominik robakowski robakowski89@gmail.com
Zastpca redaktora naczelnego: Marta Machowska martanataliamachowska@gmail.com
Redaktor techniczny: agnieszka kurasiska agakurasinska@gmail.com
Redakcja: ukasz grka, justyna kulczycka, agnieszka kurasiska, grzegorz szymborski
Projekt okadki: agnieszka kurasiska
Strona internetowa: www.sarmacki.mixxt.com
Kontakt do redakcji: kwartalniksarmacki@gmail.com
zapraszamy do wsppracy i publikowania na naszych amach. szczegy na stronie internetowej.
2
3
s pi s tresci
,
Dzisiejszy wstpniak powinien
by waciwie na kocu, ale po kolei.
Od ostatniego numeru Kwartalnika mino ju blisko p roku. Przepraszamy, e przyszo Wam
czeka na nas tak dugo, ale mamy rwnie nadziej, e byo warto! Dziki wysikowi naszych
przezacnych autorw i wsppracownikw powsta numer w caoci powicony Tatarom. Nie da si
ukry, e inspiracj dla nas byy wydarzenia, do ktrych doszo w ostatnich miesicach na Krymie.
Media waciwie milcz ju na ten temat, wic liczymy, e dziki nam znw zainteresujecie si histori
i teraniejszym losem ludnoci tatarskiej. Praca naszych autorw jest na tyle wietna, e waciwie
mgbym ju zakoczy swj wstp, aby nie przeszkadza Wam w lekturze, ale pozwlcie, e zajm
Wam jeszcze chwil.
Chciabym Was poinformowa, e zdecydowaem si zrezygnowa z funkcji redaktora naczelnego
Kwartalnika Sarmackiego. Powody s oczywicie prozaiczne i niestety jake w takich sytuacjach
przewidywalne, a najwaniejszym z nich jest zmora naszego czasu owego czasu brak. Niestety,
nie ma co kry, e na dziaalno w KS mog powici znacznie mniej czasu ni dwa lata temu,
a przyszo nie wry jakiej drastycznej odmiany zdarze. Korzystajc z ostatniego przywileju
redaktora naczelnego pozwol sobie na kilka sw podsumowania mijajcej prezesury.
Wspominaem o tym ju kilka razy, ale wspomn jeszcze raz, e KS nie byoby bez pana Michaa
Mochockiego. Co prawda, spotkaem si z nim tylko raz w yciu, ale gdyby nie jego Portal Sarmacki
to myl, e nigdy nie zauwaybym istnienia osb zainteresowanych dziejami Rzeczpospolitej. Od
razu uderzy mnie fakt, e ta niemaa przecie grupa ma niewiele okazji, aby wymieni si swoimi
spostrzeeniami. Wrcz naturalne wydawao mi si, e musi powsta czasopismo, ktre na to pozwoli.
Nerwowo wyczekiwaem a ktry z mionikw Rzeczpospolitej wystartuje z takim pomysem
i do szybko okazao si, e trzeba da impuls samemu. Pierwszy numer rodzi si na fali wielkiego
entuzjazmu i chyba wszystko to, co dziao si wtedy wok KS wspominam najmilej. Niesamowity
entuzjazm, ktry udziela si wszystkim autorom i te wielkie nadzieje, ktre udzielay si potencjalnym
odbiorcom. Na tle innych numerw wyrnia si przede wszystkim opraw grafczn oto jak wiele
mona wycisn z Worda! Na szczcie pniej pojawia si niezawodna Agnieszka, dziki ktrej KS
zacz wyglda obdnie (i to na tyle, e jeden z oglnopolskich magazynw skopiowa nasz layout).
Zachcam Was, abycie jeszcze raz przejrzeli dotychczasowe numery naszego (waszego) czasopisma
to najlepsze co moecie dla nas zrobi wraca do nich. Mam nadziej, e chocia czasem sprawilimy
Wam przyjemno.
Ciko jest podsumowa mijajce dwa lata. Z pewnoci dziki KS udao mi si pozna niesamowitych
zapalecw dziki ktrym czasopismo dotrwao a do tego momentu. Wybaczcie, e nie wymieniam
Was z imienia i nazwiska, cho na to zasugujecie, ale mogoby zabrakn miejsca nie tylko we
wstpniaku, ale i w caym numerze! Najbardziej jest mi al niezrealizowanych pomysw mam
nadziej (a raczej pewno), e nowe dowdztwo podoa wyzwaniom. Podzikowania nale si take
Wam, drodzy czytelnicy dzikuj za wszystkie wyrazy sympatii i opinie bez Was nie byoby dla
kogo robi tej gazety.
egnam si z wygodn i lukratywn posadk redaktora naczelnego, niemniej nie znikam z Kwartalnika
(chyba, e nowy naczelny mnie wyrzuci...). Mam nadziej, e wielokrotnie bdziemy si spotyka na
tych amach, cho ju w innej funkcji. O los czasopisma moecie by spokojni zmienia si tylko
sternik, ajba pynie dalej. To tyle zapraszam do lektury, bo naprawd warto!
Dominik Robako wski
redaktor naczelny
Historia
dr zygmunt jasowski Mongoowie i tatarzy w polskiej wiadomoci i kulturze ______4
grzegorz szymborski Jak Tatarzy uanw stworzyli _______________________12
justyna kulczycka Z bratem jego byem pobratymcem ____22
PuBlicystyka
Mithrandir Ogniem, mieczem i euromajdanem, czyli dumka na dwa serca _______________________26
wywiad
prof. selim chazbijewicz tatarzy midzy rosj, ukrain i Polsk ____________30
Posta
Mikoaj tomaszewski Tomasz Czapski. Sarmata czy przedstawiciel owiecenia? _______________________________38
FilM
jacek szymala O pisaniu historii nowoytnej (XVIXVIII w.) w kinie ____________46
Miejsce
dominika Fesser Raj Bachczysaraj ____________56
koniec kocw
ukasz grka Czas Honoru jak Trylogia _________________62
4
5
Orientalni jedcy z dalekiej Azji niszczyli nasze
pastwo, dezorganizowali ycie spoeczne, pa-
lili i grabili ludzkie osiedla, oraz porywali lud-
no w jasyr. Polakom utrwalili si jako banda
nieokrzesanych dzikusw znanych jako Tatarzy.
Jednake mongolscy najedcy z wieku XIII i ich
nastpcy z wiekw pniejszych to nie ci sami lu-
dzie. Ludnoci polskiej musieli jednak jawi si
jednak bez rnicy jako horda skonookich Azja-
tw rzdnych krwi i upw. Rashid-ad-Din, kroni-
MONGOLOWIE
I TATARZY
w polskiej wiadomoci i kulturze
Godni ludzie, musz wsiadszy na ko,
tam szuka poywienia. gdzie je mog znale
Chan Mengli Girej do krla Zygmunta I Starego
karz na usugach mongolskich, zanotowa tak oto
wypowied Dingis-chana, ktra za cywilizowan
uchodzi nijak nie moe: Najwikszym szczciem
mczyzny jest goni i pokona wroga, zabra mu
wszystko co posiada, pozostawi jego on pacz-
c, ujeda jego konie, uywa cia jego kobiet.
1
W poszukiwaniu onierskiej chway,
upw i niewolnikw
Dzi s to ju bardzo odlege w czasie wydarzenia
i wspomnienia, ktre nie budz ju takich emo-
cji jak chociaby ukraiskie rzezie na Woyniu
i w Maopolsce Wschodniej w roku 1943, a prze-
cie to co robili Mongoowie i Tatarzy w Polsce
byo nie mniej straszne: faktycznie kady Polak
stojcy na ich drodze dra o ycie. Naturalnie
w pamici redniowiecznej Europy byy gboko
zakodowane najazdy nie mniej rzdnych przygd,
nie-azjatyckich przecie rabusiw Wikingw,
a przedtem Madziarw i Bugarw. Jednake samo
wspomnienie o Tatarach jest wspomnieniem o nas
samych, o Rzeczpospolitej, ktra nie tylko z nimi
walczya ale rwnie staa si ich domem.
Poniewa Tatarzy s dzi integraln czci ge-
notypu pewnej nieokrelonej liczebnie grupy
Polakw wypada wic spojrze na nich bar-
dziej kompleksowo. Przede wszystkim, bdem
jest utosamianie ich z w/w Mongoami. Jednak
jest co co te dwie rne etniczne grupy czy
wsptworzyli oni bowiem imperium mongolskie
Dyngis-chana, a po jego rozpadzie utworzyli Bia-
Ord, Zot Ord, Chanat Krymski i Kazaski.
Prowadzili te Tatarzy podobny do Mongow
styl ycia. Tatarzy polscy (pocztkowo litewscy)
stanowili szlacheck wojskow kast na usugach
Wielkiego Ksicia Litewskiego Witolda (kuzy-
na Wadysawa Jagiey), a pniej take krlw
Rzeczpospolitej. Ci Lipkowie nazwa wywodz-
ca si od tatarskiego okrelenia Litwy z czasem
zamieszkali w miastach i stali si znani dziki ich
rzemiosu, koniom i zdolnociom ogrodniczym
(pamitajmy o Bachczysaraju miecie ogrodw).
Wedug oblicze niektrych historykw przed
rokiem 1591 Rzeczpospolita zamieszkiwao oko-
o 200 000 Tatarw-Lipkw, ktrzy posiadali ju
wtedy 400 meczetw.
2
1 edwards, Mike, Lord of the Mongols Genghis w national
geographic, Vol.190, no. 6, december 1996, pp. 3-37.
2 tyszkiewicz, j., Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia
z dziejw XIII-XVIII w., warszawa 1989
Pamitajc o niedawnych kontrowersjach wok
budowy meczetu w Warszawie, musimy sobie wy-
obrazi, e mowa tu o Polsce XVI i XVII wieku,
kraju prowadzcym wojn z Islamem, o Przed-
murzu Chrzecijastwa. Ot pod koniec wieku
XVI, w naszym chrzecijaskim, arcy-katolickim
wielonarodowym jednak kraju, mielimy 400
meczetw. Czy nie jest to pikne wiadectwo
naszej narodowej tolerancji, a mielimy take
przecie u siebie inne orientalne nacje Ormian,
Karaimw i ydw, ktrzy rwnie mieli swoje
witynie. Polski muzumanin podrujcy do
Mekki w latach 1557-8, w czasie postoju w Istam-
bule, napisa dla Sulejmana Wspaniaego bardzo
interesujc wzmiank p.t. Risle-yi Tatar-i Leh
(tum.: Wiadomo dotyczca Tatarw w Polsce),
w ktrej okreli liczb tatarskich osad w Polsce
na 100, a kada z nich miaa swj meczet. Praw-
dopodobnie byo tych osad wicej ni 100. Naj-
wiksze spoecznoci tatarskie zamieszkiway
Lid, Nowogrdek, Iwje, a nawet Misk (dzisiej-
sz stolic Biaorusi), gdzie istniaa kolonia pod
nazw Tatarska Swoboda.
Wskutek polonizacji (silnej wrd szlachty ta-
tarskiej) oraz rutenizacji (wrd klas niszych),
nastpowaa stopniowa asymilacja Tatarw. Po-
niewa Tatarzy musieli mie w sobie domieszk
krwi mongolskiej, tote pynie ona dzi obok
tatarskiej take w polskich yach. Jednake
rnice genetyczne pomidzy ludnoci mongol-
sk i tatarsk s bardzo znaczne, bowiem Tatarzy
s ludem turecko-kipczackim, bliszym Turkom
i Islamowi, podczas gdy Mongoowie s ludem
buriacko-chachaskim wyznajcym buddyzm
i szamanizm. W krwi czci Polakw mamy wic
take domieszk turecko-kipczack i mongolsk.
Midzy innymi badania ludnoci na Ziemi Tar-
nowskiej wskazuj na takie powinowactwa. Do
podobnych konkluzji doszli Amerykanie badajc
genetyk polskich imigrantw w Stanach Zjedno-
czonych. Komu to dzi by przyszo do gowy. Tata-
rzy z Trylogii Sienkiewicza to Tatarzy Krymscy,
a to z nimi wanie walczyli Polacy w XVIXVII
wieku, a ich niedobitki mieszkaj w zajtym nie-
dawno przez Putina Krymie.
Dat gboko wryt w pami historyczn Polakw
jest rok 1241, kiedy to czambuy mongolskie dotar-
y a na lsk, gdzie pod Legnic odbya si decy-
dujca bitwa czterech hufcw dowodzonych przez
dr Zygmunt JASOWSKI
M
i
e
s
z
k
a
n
k
a

K
r
u
s
z
y
n
i
a
n

z
a
m
y
k
a

z
a
b
y
t
k
o
w
y

m
e
c
z
e
t

z

X
V
I
I
I

w
.
,

G
.

R
u
t
o
w
s
k
a
,

1
9
8
0

r
.
/
N
A
C
-
hi sto ria
6
7
Henryka II Pobonego z czterema hufcami mon-
golskimi bdcymi poczonymi siami Bajadara
i Kiejdana. Ucieczka Mieszka II opolskiego z pola
boju przypiecztowaa klsk Polakw. Upokorzo-
ny w obozie mongolskim Henryk II zosta zabity
przez cicie gowy, ktr pniej Mongoowie ob-
nosili na postrach i przestrog ludnoci. Polska co
prawda nie staa si protektoratem mongolskim jak
Ru, ale zapanowa w kraju strach i chaos, a istnie-
jce ju wtedy rozbicie dzielnicowe jeszcze bardziej
si pogbio. Na dugi czas przybysze z Mongolii
przynieli mier i poog nie tylko Europie, ale
caej niemal Azji. Kilka lat temu miaem okazj
naocznie si przekona o mongolskich ambicjach
imperialnych odwiedzajc miejsce inwazji mongol-
skiej z roku 1274-81 w japoskiej Fukuoce, gdzie
pami historyczna o Mongoach nie rni si
zbytnio od naszej, jednake to co my, Japoczycy,
Moskale czy Wgrzy okrelamy jako stan nieustan-
nej wojny w historii Mongolii byo pokojem (Pax
Mongolica), ktry otwiera przed nimi olbrzymie
moliwoci handlu i rozwoju. Japonia stanowia
dla Mongow wschodni limit podboju. Niestety
wskutek pecha, ktry przeladowa ich na morzu,
nie udao si wojskom Kublaj Chana podbi Japo-
nii, gdy wskutek sztormw stracili w sumie 75%
onierzy oraz wikszo uzbrojenia i zapasw yw-
noci.
3
Podbili za to Bagdad, Damaszek i wiele in-
nych stolic Azji.
3 turnbull, s., The Mongol Invasions of Japan 1274 and
1281, osprey Publishing, london, pp. 4142
By moe jeszcze bardziej grabieczy by II najazd
na Polsk z lat 1259-60, kiedy to Mongoowie zna-
czco zdestabilizowali ycie w Polsce oraz podpo-
rzdkowali sobie Ru Wodzimiersko-Halick.
Plan wyprawy zosta w 100% wykonany soju-
sze anty-mogolskie rozbite, zdobyto upy oraz
10 000 niewolnikw. III Najazd Mongow 1287-
-88 nie dorwna poprzednim, gdy ogranicza si
do terenw wiejskich. Wadcy rozbitej na dzielnice
Polski zdawali sobie ju wtedy spraw jak wane s
grody obronne. Plan ten zacz powanie realizo-
wa dopiero Kazimierz Wielki (1333-1370).
Nowy chanat powstay na Pwyspie Krymskim
za spraw Wielkiego Ksistwa Litewskiego Witol-
da dosta si Hadi Girejowi (1427), ktry da po-
cztek dynastii panujcej a do roku 1783.
4
Z dat
t wie si aneksja Krymu przez Rosj. Polskie
wyobraenia o Tatarach jest daleko niecise,
a nawet do pewnego stopnia niesprawiedliwe. To
e uwaano ich w Rzeczpospolitej za dzikich bar-
barzycw, psw sutana tureckiego znajdowa-
o uzasadnienie w ponad 164 wielkich najazdach
pomidzy bitw pod Legnic (1241) a pokojem
karowickiem roku 1699. Rzecz w tym, e Girejo-
wie i ich dwr w Bachczesaraju, miecie ogrodw,
by ostoj uczonej cywilizacji. Tatarzy uchodzi-
li w Oriencie za ludzi uczonych; sami Girejowie
pisali poezje, w ich kraju kwita sztuka i nauka.
Dostojne i bogate paace oraz meczety zawiad-
czay o mdroci i inteligencji tatarskich chanw.
To e Porta obja w roku 1475 protektorat nad
chanatem krymskim oznaczao, e Tatarzy byli
zobowizani do udziau w wojnach po stronie
Turcji. Rzeczpospolit najedali jednak przede
wszystkim koczownicy, poddani zarwno chana
jak i sutana. Byli to przede wszystkim Tatarzy
budziaccy, oczakowscy i nogajscy, pochodzcy ze
stepw na pnocnych wybrzeach Morza Czar-
nego i Azowskiego. Gna ich ku Polsce przede
wszystkim gd. W tatarskich uasach (wsiach)
ludno mieszkaa w namiotach, i wystarczya su-
sza czy te pomr na bydo by zgodniali Tatarzy
znaleli si w desperacji. Problem ten mogy roz-
wiza tylko upieskie wyprawy do ssiednich,
zasobniejszych krajw. Pose moskiewski donosi
carowi z Krymu w roku 1516: Gd tu straszli-
wy, soce wszystko wypalio, paszy dla byda nie
ma, chleba za tu u nich i bez tego zawsze mao,
4 Pajewski, j., Bunczuk i koncerz. Z dziejow wojen polsko-
tureckich, wiedza Powszechna, warszawa, 1978, s. 107
a dzi zgoa nic.
5
Nie inaczej byo w wieku XVII
i XVIII.
Rubiee Rzeczpospolitej byy praktycznie nie-
strzeone, gdy na ponad 2000 km dugiej gra-
nicy poudniowo-wschodniej czuwao w garnizo-
nach zaledwie 3000 polskich onierzy. Stanowio
to niemal zacht do czstych napadw, a take
wielkich, dobrze zorganizowanych najazdw. Nic
dziwnego, e szybkie i zwrotne, poruszajce si
na maych koniach czambuy tatarskie, wywoy-
way powszechny popoch. Hetman kiewski
porwnywa ich do ptakw, ktrych ani dogoni
ani zwyciy si nie da. Nieco pniej nauczy si
dogania Tatarw regimentarz wojsk ukraiskich
Stefan Chmielecki. By moe to z tego okresu po-
5 ibid., s.108-109
chodzi powiedzenie: Zapa Kozak Tatarzyna,
a Tatarzyn za eb trzyma. Do perfekcji technik
pogoni za Tatarami doprowadzi hetman Jan So-
bieski, pniejszy krl. Z pospolitym ruszeniem
bywao rnie, a dotyczyo to szczeglnie szlachty
z gbi kraju, ktr awantury na pograniczach
mao interesoway. Tak kpi sobie z tej formacji
Jan Dzwonowski:
NIEPOSPOLITE RVSZENIE Abo G S I A
W O Y N A. Trudno iu w Polscze o kiy / bo
z Miesicy / Wynieli ich n Woyne do kilku
tysicy. Turczyn si srodze lka / bali si Tatarzy
/ Strszliwa to / gdy Polak w polu kiiem przy.
JANA DZWONOWSKIEGO GENERAA
Pilziskiego. W Krkowie / Roku 1621.
Praktycznie ludno kresowa skazana bya na
sam siebie: by nie zgin na miejscu, lub nie po-
pa w jasyr, chopi i mieszczanie musieli sami
organizowa samoobron, i niejednokrotnie wy-
grywali potyczki, a nawet bitwy. Te mae zwy-
cistwa nie byy jednak w stanie powstrzyma
pochodu czambuw w gb Polski, ktre jednak
mao kiedy docieray do jej centrum. Z reguy po
nabraniu upw i jasyru nastpowa odwrt.
Nie zawsze lojalni sojusznicy
Jak wspomniaem wyej, sam termin Tatarzy pol-
scy jest do problematyczny, gdy byli to waci-
wie Tatarzy litewscy sprowadzani na Litw przez
ksicia Witolda. To oni wanie walczyli przeciw
Krzyakom pod Grunwaldem. Najwidoczniej nie
wszystkim Tatarom odpowiada system tatarski,
gdy w roku 1409 roku na Litw uciekli z woj-
skiem synowie Tochtamysza prowadzeni przez
Dalal ad-Dina, ktry walczy u boku Witolda pod
w/w Grunwaldem.
6
Zwani Lipkami od tureckiej
nazwy Litwy, stali si stopniowo najemnikami na
odzie Rzeczpospolitej. Pocztkowo jednak byli
to przede wszystkim sojusznicy i jecy przypro-
wadzeni przez Witoldowe wojska z Krymu. Dzi-
ki temu w wojnie z Krzyakami w 1414 roku bra
udzia tatarski oddzia Betsub-uana, modszego
syna Tochtamysza, zdobywcy Moskwy. Nasile-
nie osadnictwa tatarskiego nastpio w latach 30.
XV w. Ich nowe siedziby powstay okolicach Trok,
Wilna, Kowna, Lidy, Krewy, Nowogrdka i Grod-
na. Obecno osadnictwa sprzyjao osadzaniu
6 tyszkiewicz, j., Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia
z dziejw XIII-XVIII w., warszawa 1989
Matthus Merian starszy, Bitwa pod Legnic, 1630 r.
S
z
a
t
e
r
/
W
i
k
i
p
e
d
i
a
t
a
t
a
r
z
y

k
r
y
m
s
c
y
/
w
w
w
.
e
a
s
t
w
a
y
.
p
l
8
9
nowo-schwytanych jecw wojennych (polsko-li-
tewski jasyr) w zwartych wioskach tatarskich na
Litwie. Ostatnie grupy emigrantw politycznych
z Tatarszczyzny przybyy do Wielkiego Ksistwa
na pocztku XVI wieku.
To wanie z tymi Lipkami mia problem may
rycerz Woodyjowski; kiedy wojska tureckie
podeszy pod Kamieniec Podolski, ci litewscy
osadnicy przeszli na stron wroga. Rok 1672 by
rokiem trudnym w stosunkach polsko-tatarskich,
bowiem Lipkowie wzniecili otwarte powstanie
przeciw Rzeczpospolitej. Jednak dziki wysikom
krla Jana III Sobieskiego, ktry cieszy si wrd
nich wielk saw i uznaniem, tureccy azylan-
ci powrcili na ono Rzeczpospolitej. Mona te
uzna za pewien paradoks fakt, e ci muzuma-
scy sprzymierzecy Polski nie tylko suyli jej
mniej lub bardziej wiernie a do rozbiorw, a pod
Wiedniem 1683 walnie przyczynili si do upadku
islamskiej Turcji.
Nieco wczeniej, w czasie potopu szwedzkiego
Tatarzy napdzili niemao strachu Szwedom na-
wykym do walk z narodami cywilizowanymi.
Okrzyk Aa, Aa wywoywa powszechn pa-
nik w szwedzkim obozie: nie mieli oni pojcia
jak z tymi dzikusami walczy, a ju zupeny
postrach wywoywaa w nich sama myl niewoli
daleko od chodnej Szwecji. Nie mia te szczcia
do Tatarw kiejdaski zdrajca Bogusaw Radzi-
wi, ktry wpad w rce ordycw wraz z wielo-
ma ofcerami szwedzkimi i elektorskimi.
7
Zwyky,
nisko urodzony, Tatar prowadzi ksicia na ar-
kanie przy koniu przeszo p mili. Polacy od het-
mana Gosiewskiego odebrali Tatarom zdrajc si,
a nastepnie wypacili ordycom haracz, ktry nie
tylko ich nie zadowoli, ale nawet obrazi Subha-
na Ghaziego Ag: tylko tyle za ksicia mia sie
zwroci do Polakw z wyrzutem. Jednake tatar-
scy sojusznicy, ci osiadli w Rzeczpospolitej czy ci
z Krymu, krzywdy sobie nie dali zrobi.
W zwyciskiej bitwie warszawskiej u boku Po-
lakw pod dowdztwem Jana Sobieskiego, wte-
dy jeszcze tylko starosty jaworowskiego, Tatarzy
odznaczyli si wielk bitnoci, ba, o mao nie
wzili do niewoli samego Karola Gustawa. Po-
dobno Rzeczpospolita by napdzi strachu elek-
torowi Prus Ksicych wysyaa do Krlewca
posw narodowoci tatarskiej z zapytaniem: czy
stronnik Szwedw, Wielki Elektor nie zamierza
czasami najecha zdradliwie Rzeczpospolitej.
Przewrotny i przestraszony zarazem widokiem
Azjatw elektor, odesa ich do Warszawy z za-
pewnieniem, e nie ma takich intencji. Ju wkrt-
ce Tatarzy krymscy dostali nowe zadanie pro-
wadzi akcj dywersyjn przeciwko elektorowi
w Prusach Ksicych, a tym samym cign na
siebie wiksze siy nieprzyjacielskie. Tatarzy wy-
7 Pajewski, str. 130
korzystali t okoliczno dla siebie spalili okoo
200 wsi i wzili w jasyr kilkanacie tysicy jecw,
gwnie Mazurw oraz olbrzymie upy i zaczli
odwrt w kierunku Krymu.
8
Najbardziej stracia
na tym Rzeczpospolita, bo elektor cign na ich
miejsce osadnikw z Niemiec. Nie do tego: po
drodze Tatarzy zupili doszcztnie Podlasie. Jak
na ironi losu, to wanie tu, w Bohonikach i Kru-
szynianach, mieszkaj do dzi ich krewni, potom-
kowie polsko-litewskich Lipkw.
Tak byo czsto powracajce na Krym sojusz-
nicze oddziay, robiy wypady w bok, raboway,
grabiy, gwaciy kobiety i paliy wsie uprowadza-
jc niewolnikw, by potem sprzeda ich na baza-
rze w Istambule rednio za 40 czerwonych zotych
za osob.
W Polsce najbardziej obawiano si sojuszu Ta-
tarw z Kozakami, gdy wtedy zniszczenia byy
duo wiksze, gdy wojn trzeba byo prowa-
dzi na wasnym terytorium. Sami Tatarzy te
mieli wasne plany zaboru Ukrainy. W latach
1663-1664, Tatarzy niby wspierali Rzeczpospoli-
t w wojnie z Moskw, ale jednoczenie prowa-
dzili gr w celu zawadnicia ca Ukrain. To
wiaroomne zachowanie Tatarw przyczynio si
do niepowodze Polakw w tej wojnie. By od-
da sprawiedliwo osdom trzeba stwierdzi, e
i Rzeczpospolita musiaa czasem przechyla swe
sympatie na stron rosyjsk, gdy obu krajom za-
graa najazd turecki. Nasza narodowa pami
lubi zapomina zbrodni naszych bratankw
Wgrw, ktrzy 6 grudnia 1654 roku w Radnot
uknuli spisek rozbioru Polski pomidzy Sied-
miogrd, Szwecj, Prusy i Ukrain.
9
Zdradzili te
nas nasi bracia spod znaku archanioa, a z ra-
tunkiem przyszli Tatarzy. Chan Mehmed Girej
uda, e uderzy na Rzeczpospolit i Rosj (bo tak
yczyli sobie Szwedzi), a nastpnie pod Kamie-
cem zrobi zwrot w bok i totalnie rozgromi siy
Siedmiogrodzian. Tak oto Rzeczpospolita unik-
na rozbioru ju w roku 1654.
No, ale potem znowu polscy hetmani musieli ro-
bi wyprawy na powracajce na Krym czambuy,
bo Tatar bez upu to jak uan bez szabli.
8 ibid., str. 129-30
9 ibid., str. 132
Spucizna po Tatarach
Dzi Tatarzy nam nie zagraaj. W Polsce miesz-
ka okoo 5000 osb bdcych potomkami Lipkw.
Praktycznie istniej tylko dwa oryginalne mecze-
ty oraz cmentarze w Bohonikach oraz Kruszy-
nianach, na tym samym Podlasiu ktre ich krewni
tak lubili pali. Przysowie podlaskie jest ladem
tej pamici: Ko bez uzdy, Tatarowie przez Pod-
lasie () nie mog bez szkody przej.
10
Tatarzy
s dzi ju Polakami, lojalnymi obywatelami swej
Ojczyzny. Ich tu obecno przypomina nam, e
I Rzeczpospolita nie bya tylko piknym snem
o wielkoci, lecz najprawdziwsz, najbarwniejsz
rzeczywistoci. Tak jak wielu Polakw z Kresw,
Tatarzy powdrowali po 1945 roku na lsk i Po-
morze; ich mae spoecznoci mieszkaj do dzi
w Gorzowie, Szczecinie i Gdasku, dodajc kolo-
rytu polsko-kaszubskiej mieszance. W Gdasku
powsta niedawno najwikszy meczet tatarski
w Polsce. Najwicej cennych pamitek po Tata-
rach przechowywanych jest w Muzeum Okrgo-
wym w Biaymstoku. Istnieje take ekspozycja
tatarska w piknie odrestaurowanym Zamku
Ksit Pomorskich w Szczecinie oraz maa eks-
pozycja w Sokce.
Nasz polski Orient jest naszym dziedzictwem.
Nasi Tatarzy, to ju nie ci wiaroomni, dni krwi
Azjaci, ale naszym obowizkiem jest wiedzie jak
kiedy bywao. Bili si Tatarzy dzielnie za Polsk
w czasach napoleoskich, krwawili w powsta-
10 ibid., str. 132
tatarski atak na zajt przez szwedw warszaw (1656 r.)
B
u
d
u
j
e
m
y
d
w
o
r
.
p
l
Powitanie prezydenta rP ignacego Mocickiego
przez tatarw w nowogrdku, 1929 r.
W
.

P
i
k
i
e
l
/
N
A
C
k
a
d
r
i
n
a
z
i
.
b
l
o
g
s
p
o
t
.
c
o
m
10
11
niach narodowych, w wojnie bolszewickiej 1920
roku, a take w II wojnie wiatowej. Dzi s garst-
k polskich muzumanw, ludmi zajmujcymi
si garbarstwem, warzywnictwem oraz furma-
stwem, cho i te zawody zanikaj. Ich dzieci ko-
cz studia, mieszkaj w miastach, pracuj w do-
brze patnych zawodach, peni wane funkcje.
Pozostay nam po nich nazwiska: Tatar, Tatara,
Tatarek, Tatarski, Tatarzyn, Tatarczuk, Tatarczak,
a take Abakanowicz, Achmetowicz, Assanowicz,
Chazbijewicz, Kukiz, Makua, Moczan, Trabu,
Uaniuk, Uanowicz. Korecki, Misiewicz czy Bog-
danowicz. Pochodzenia tatarskiego by Lisowski,
twrca synnych polskich zagoczykw zwanych
Lisowsczykami. Pochodzenia tatarskiego by
noblista, piewca polskiego Sarmatyzmu, Henryk
Sienkiewicz. Najbardziej znana w wiecie polska
artystka, Magdalena Abakanowicz, to rwnie
z pochodzenia Tatarka. Kiedy bya ma dziew-
czynk przeya traum niemiecki onierz za-
strzeli jej matk na jej oczach.
Na przykad, rodzina kniaziw Edigey-Emirza
Koryckich herbu Koryca wedug samego Mi-
ckiewicza bya staroytn gazi rodu tatarskich
wadcw chanw Kipczaku.
Z kolei ksita Gliscy vel Hliscy herbu Hli-
ski, jak podaje Jzef Wolf, autor pracy Kniazio-
wie litewsko-ruscy, pochodz od chana Mamaja,
tego samego, ktry przegra bitw na Kulikowym
Polu z wojskami ksicia moskiewskiego Dymitra
Doskiego. Tych przodkw jest znacznie wicej,
zawiadczaj oni o dziedzictwie wielkiej, wielo-
narodowej Rzeczpospolitej.
Naturalnie gwn platform relacji Polakw z Ta-
tarami bya wojna. Przeto nic dziwnego, e silne
wpywy turecko-tatarskie musiay zaznaczy si
w zakresie uzbrojenia i sposobu wojowania, kt-
ry Polacy musieli przystosowa do taktyki swego
przeciwnika. Nie podobna myle o partyzan-
ckim nkaniu stosowanym przez Lisowszczykw
czy majora Hubala bez wspomnienia osigni
tatarskich w tej dziedzinie. Podstaw strategii Ta-
tarw stanowio bowiem zaskoczenie. Starali si
uderza tam, gdzie nie byo obrony, wzgldnie
bya ona bardzo saba. Po wtargniciu na ziemie
gciej zamieszkane zakadali kosz, skd szeroko
rozsyali czambuy pldrujce okolice, a potem,
z upami i jasyrem wracajce do obozu. Kosz by
wwczas zwijany i orda wracaa do swych siedzib.
Po przejciu ordy pozostaway trupy i zgliszcza.
Dumni musimy by z naszych przodkw, ktrzy
nie przejli od stepowych Tatarw barbarzyskich
metod wojowania. Bacznie jednak obserwowali
ich taktyk wojenn i uzbrojenie. Nasza narodo-
wa szabla to twr orientalny, a stal damasceska,
cho pniej ju odlewana w Polsce, to jednak
najpierw trafa do nas najprawdopodobniej jako
zdobycz wojenna, zdobyta na Turkach bd Tata-
rach. Wykonany z koskiego wosia, zawieszony
na dugim drzewcu, buczuk Polacy ukochali tak
jak ludzie Orientu; uywaa buczukw husaria,
a dzi uywaj ich nasze skromne wojska pancer-
ne. Podpatrzylimy te u Tatarw ich wietne uki
refeksyjne, ktre byy duo krtsze i skuteczniej-
sze ni staroscytyjskie, mongolskie czy tureckie.
Mdrzy Sarmaci odrzucajc mod na francusz-
czyzn, ktr pozostawiali bawidamkom w peru-
kach, kierowali swj wzrok na Wschd.
11
Wyroby
arabskie, perskie czy tureckie trafay do nas tak-
e za porednictwem Tatarw. Rozwinity handel
ze Wschodem, skd sprowadzano tkaniny, bro,
dywany, biuteri, wzbogaca nasz kultur ma-
terialn. Wanym sposobem pozyskiwania orien-
talnych towarw byy te upy wojenne. Pikniay
polskie dwory przechowujce luksusowe towary
orientalne. Pogardzajc niewiernymi, Sarmaci
zachwycali si wschodnim ubiorem. Polski strj
szlachecki upan i kontusz acz nie identyczny
ze wschodnim, posikowa si orientalnymi tka-
ninami, kolorystyk i zdobnictwem. Orient po-
mg nam uksztatowa nasza tosamo, dobry
smak i gust, przyczyni si te do zmian w jzyku.
Nasza narodowa wyobrania pocza operowa
na innych zupenie obrotach wiat stan otwo-
rem. Dziki tym kontaktom mamy m.in. maj-
dan, tumana czy ki (ciemnic). Interesujcy
jest fakt, e do lat 30. Tatarzy uywali arabskiego
alfabetu by zapisa biaorusk mow, ktr si
w Wielkim Ksistwie Litewskim wtedy posugi-
wano. T drog musiay te m.in. przenika do
polszczyzny sowa arabskie. Grna szlachta m-
wia jednak zawsze po polsku.
Tatarzy s wrd nas, s nami. Kochajmy polski
Orient.
artyku jest czci wikszego cyklu o Polskim orien-
cie publikowanego na amach portalu Budujemy dwr
(www.budujemydwor.pl/category/orient)
11 kroll, P., Szlachta polska wobec Turcji w XVII
i XVIII w., [w:] Silva Rerum, Muzeum Paacu krla jana iii
w wilanowie, 46 wrzesnia 2013
JAK TATARZY
uanw stworzyli
historia polskiej formacji
kawaleryjskiej w XViii wieku
12
13
Cho lekkie chorgwie tatarskie i wooskie ist-
niay ju w wieku XVII, bezporedni wpyw na
uformowanie nowego typu jazdy mia pierwszy
krl z saskiej dynastii. Po raz pierwszy lekka mu-
zumaska kawaleria znalaza si na subie Sak-
sonii ju w 1700 roku! Bya liczna na 1200 koni,
lecz meandry wojny pnocnej doprowadziy do
przetrzebienia tego rodzaju wojska, w skutek cze-
go po 1721 roku w armii elektorskiej pozostay
jedynie dwie dworskie chorgwie tatarskie, li-
czce cznie 300 osb. W Rzeczypospolitej rw-
nie organizowano takie lekkokonne puki, ktre
w pniejszym okresie zostan ofcjalnie okre-
lone jako puki stray przedniej, a od 1774 roku,
ich onierze ofcjalnie bd nazywani polskimi
uanami. U nas takie puki skaday si zazwyczaj
z szeciu chorgwi i liczyy od 200 do 600 ludzi.
Histori Tatarw na subie polsko-saskiej naley
zacz od zaprezentowania historii protoplasty
XVIII-wiecznych, od ktrego ta synna, po dzi
dzie, polska kawaleria, przyja swoj nazw.
Aleksander Uan z ostai, bo o tym muzumani-
nie mowa, od 1704 roku by rotmistrzem chorg-
wi tatarskiej. Wywodzi si z bardzo staroyt-
nego, przy czym zasuonego rodu, ktry wyda
wielu sawnych ofcerw, ju za czasw wojen pro-
wadzonych przez Stefana Batorego. W 1711 roku
otrzyma w nadaniu od krla wiosk Koszoy,
a dwa lata pniej zosta awansowany na stano-
wisko pukownika. Wzi udzia w konfederacji
tarnogrodzkiej po stronie dworu. Cae swe ycie
opowiada si po stronie saskiej partii. W 1717
roku zosta ofcerem armii elektorskiej, opuszcza-
jc polskie szeregi. Pocign za sob cae swoje
zgrupowanie, co stao si przyczyn protestw
szlachty. On i jego osiem chorgwi w sile 400 koni
przeszo pod dowdztwo Flemminga, sam Uan
za zosta przybocznym elektora saskiego. Myli
si jednak Kryczyski sdzc, i muzumanin za-
cz suy pod pierwszym ministrem i feldmar-
szakiem Saksonii w rzeczywistoci chodzio
o generaa-lejtnanta, hrabiego Joachima Fryde-
ryka Flemminga, dowdc kawalerii. W 1724
oddzia Uana zosta nadwornym pukiem elek-
torskim. Aleksander by ju w tym czasie bar-
dzo synnym onierzem i w Polsce wszystkich
jego towarzyszy broni przezywano uanami.
Pukownik by zaufanym wojskowym Augusta,
o czym wiadczy przydzielenie go do krlewskiej
eskorty w 1719 roku podczas podry z Drezna
do Rzeczypospolitej. Powierzona mu rwnie zo-
staa misja osony Prus Krlewskich przed wer-
bownikami krla pruskiego. Korzysta z protekcji
krlewskiej, o czym wiadczy lekcewaenie sobie
przeze prawa. W 1722 roku mia miejsce zatarg
saskiego protegowanego z rodzin Lipiskich
o sporn ziemi. Aby wymusi na sdzie pomyl-
ny dla wyrok, sprowadzi na, bdce obiektem
sporu, grunta powiatu oszmiaskiego pi cho-
rgwi jazdy. Jednoczenie zagrozi wyprowa-
dzeniem si ze swoimi ludmi do Turcji w razie
niepomylnego werdyktu procesu. Uan zmar
ok. 1738 roku. Jego suba wojskowa przyczyni-
a si do rozsawienia jazdy tatarskiej i zalkw
jej wietnoci dowodem tego jest nie tylko po-
wstanie formacji uanw, ale i poczet wybitnych
kawalerzystw orientalnego pochodzenia, pord
ktrych Murza Czymbaj Rudnicki, jako pierwszy
Tatar doczeka si stopnia generaa (ju po nomi-
nacji pukowej). onierz ten po mierci Uana,
zosta kolejnym dowdc puku (ok. 1738-1740),
ktry mimo wszystko dalej nazywano pukiem
Uana tudzie, co jest szczeglnie ciekawe:
auxyliarnym wojskiem uanowym komendy
pana Rudnickiego. Sawa zmarego pukowni-
ka i jego podkomendnych sprawia, i okrelenie
uan zaczo si upowszechnia. Tym sposobem
onierz tatarski przeszed do legendy, bowiem
w drugiej poowie XVIII wieku wanie jego na-
zwiskiem objaniano pochodzenie formacji: Jak
gosia rosyjska relacja w 1764 roku: pojmany
zosta Kapitan [Bohdan- G. Sz.] Uan, synowiec
sawnego Uana, od ktrego poszo nazwanie tej
broni. Potomkowie dzielnego kawalerzysty dbali
o pami o zasugach rodu oto memoria rotmi-
strza Mustafy Uana (wnuka Aleksandra) do Ko-
misji Wojskowej w 1790 roku: Uanowie za krla
w. pamici II i III Augusta z pukami za granic
na wojnie byli, gdzie odwag i mstwo okazywali
i dla tego odgosu dzielnoci ich w boju nie tyl-
ko w Polsce puki wszystkie, ale nawet i w caej
Europie wszystkie egzystujce kupy wojskowe do
ubioru naszego podobne od imienia tego familii
tylko naszej naturalnie sucego Uanami na-
zwane zostay. Nie jest to jednak fakt bezsporny.
Piotr Borawski przytacza w swej pracy fragment
z pamitnika Jzefa Zajczka, ktry w 1794 tak
pisa: Litwa za dostarczaa kilka pukw tatar-
Kiedy wielki ksi Witold sprowadzi na obszar Polesia Tatarw, rozpocza
si wsplna historia rnicych si pod kadym wzgldem, narodw.
Wniosy wzajemnie wiele do swoich kultur, wpywajc na takie aspekty jak
obyczajowo, czy wojskowo. Zwaszcza w tej drugiej dziedzinie przybysze ze
Wschodu bardzo przysuyli si Najjaniejszej. Stanowili podwalin wybornej
lekkiej jazdy polskiej, ktra z czasem, w XVIII wieku, ewoluowaa do postaci
synnych uanw.
Grzegorz SZYMBORSKI
u
n
c
o
n
t
r
o
l
l
a
b
l
e
/
W
r
z
u
t
a
.
p
l
hi sto ria
uani iV puku spod komendy jzefa Bielaka uani iV puku spod komendy Mustafy
Baranowskiego
14
15
skich. Osada tego wojowniczego narodu, od cza-
sw Witolda we wspomnianej prowincji osiada,
utrzymuje si po dzi dzie. Puki te tatarw zwy-
kle nazywano uanami od imienia jednego spo-
midzy nich wojownika, ktry si za panowania
Batorego wsawi.
Mocna strona Augusta
Po zagroeniu mierci w 1727 roku, wadca po-
stanowi diametralnie zmieni swoj polityk,
dc do przywrcenia znaczenia Polski-Sakso-
nii na arenie midzynarodowej. Oprcz ostrych
atakw pod adresem Austrii oraz powcigliwych
rozmw z Prusami, Wettyn zdecydowa si za-
dba o powikszenie liczby wojska. Od 1728, po
mierci ministra Flemminga, August przej ster
samodzielnych rzdw w Elektoracie. Podj de-
cyzj o rozpoczciu intensywnych zbroje. Jego
fantastyczne rachuby zakaday podniesienie sta-
nu armii saskiej do 40 tysicy onierzy. W swoim
dziedzicznym ksistwie mia takie moliwoci,
w Polsce, niekoniecznie. Wskutek niedochodze-
nia Sejmw, niemoliwym byo przeprowadzenie,
zamylanej jeszcze w 1717 roku, aukcji wojska
mimo, i ziemie Rzeczypospolitej powoli do-
chodziy do siebie po skutkach ostatniej wojny
i zarazy z lat 17081711. W myl postanowie
Sejmu Niemego krl mg trzyma u swego
boku jedynie 1200 onierzy saskich. W zwizku
z tym zmuszony by powoa, z wasnego skarbca,
wspomaganymi niewielkimi dochodami skarbu
nadwornego, jednostki, w skad ktrych wchodzi-
liby m.in. Polacy. Tak oto, od 1728 roku, w Rze-
czypospolitej sformowano oddziay: janczarw,
grandmuszkieterw, pruskiego odpowiednika
Lange Kerls, czyli regimentu olbrzymw, a take
kolejne, jeli uwzgldni powysze informacje,
tatarskie chorgwie lekkie.
Oddziay spdziy pierwsze lata w Saksonii,
w uycach. Zorganizowane byy wedug pol-
skich zasad zacigw, w rodzimych mundurach,
nie mniej jednak nie sami mieszkacy Rzeczypo-
spolitej wchodzili w skad chorgwi. W 1730 roku
w Elektoracie pojawiy si pierwsze dwie kompa-
nie liczce po ok. 120 onierzy. Kawalerzyci byli
umundurowani nastpujco: wierzchnie odzienie
stanowi biay kontusz z wyogami koloru kom-
panijnego, pod spodem za ubrani byli w upany
koloru kompanijnego: czerwonego, bd niebie-
skiego, a take sukienne spodnie. Kontusz by
przepasany, za na cakowicie wygolonych go-
wach kawalerzyci nosili paskie polskie czapki
obszyte futrem. Skrzane oporzdzenie byo na-
turalnego koloru. Uzbrojenie stanowiy: szabla,
bro drzewcowa z biao-kolorowym proporczy-
kiem, para pistoletw. Niektrzy dzieryli rw-
nie tatarskie uki. Koczany, podobnie jak i torby
na uki, byy wykonane ze skry i miay naro-
ne obicia. Sajdaki dowdcw byy posrebrzane
i wysadzane drogimi kamieniami. Ofcerowie
odznaczali si dodatkowo czerwonym podbiciem
mundurw i nosili sute pasy. Derka (a w zasadzie
mitug, czyli niewielki czaprak), czyli nakrycie ko-
nia, bya u szeregowcw koloru niebieskiego i ob-
szyta na czarno, u ofcerw na srebrno.
Pierwszy popis wojska z udziaem nadwornej ar-
mii Augusta odby si pod Muhlbergiem w tym
samym roku, nastpny za dwa lata pniej, pod
Krlikarni w Warszawie. Pospiesznie sformo-
wane oddziay biorce udzia w kampamentach
miay na celu ukaza potencja militarny obu
krajw. Jak na ironi, miay one niebawem stan
do walki przeciwko sobie. Eksperyment Sasa mia
jednak wykaza wany dla polskiej wojskowoci
fakt wobec zbliajcej si wojny, mieszkacy
Rzeczypospolitej na subie zagranicy mieli oka-
za si w peni lojalni wobec mocodawcy, ktry
gwarantowa im stay od.
Od wojny sukcesyjnej, do sukcesyjnej
W wojnie o tron polski jazda tatarska z Saksonii
opowiedziaa si po stronie Fryderyka Augusta II.
W kampanii roku 1734 dwie chorgwie tej kawa-
lerii dziaay wraz szwoleerami dowodzonymi
przez hrabiego Bituma. Elektor saski mia due
problemy z przeciwstawieniem si lotnej, lekkiej
jedzie szlacheckiej doby konfederacki dzikow-
skiej. Wanie w czasie wojny powoa dwa re-
gimenty innej lekkiej jazdy, mianowicie wanie
szwoleerw, rekrutowano spord Polakw,
uzupenianych ochotnikami z Elektoratu.
W 1733 roku uformowany zosta krlewski od-
dzia kawalerii, w skad ktrego weszy chorgwie
tatarskie wojewody kijowskiego Jzefa Potockie-
go. Na jego czele stan pukownik Rudnicki.
Nieco koci si to z informacj podan przez Ro-
berta Kisiela, bowiem pisze on, i dopiero w 1735
roku, wobec opowiedzenia si Potockiego, pod
Zakliczynem, po stronie saskiej, jego chorgwie
tatarskie przeszy na od elektora. Wydaje si,
e najbliszy prawdzie bdzie w tym wypadku
historyk dziejw Tatarw wedle tego co pisze
Borawski, w 1733 roku sformowano drugi, obok
puku Uana, oddzia sasko-tatarski, w skad
ktrego wchodzili kawalerzyci z nadwornych
chorgwi lekkich wojewody kijowskiego, hetma-
na Potockiego. Dowdc tego puku mia zosta
Aleksander Mustafa Korycki nie Rudnicki. Jest
to logiczne, gdy jak pisaem wczeniej, Rudnicki
przej po zmarym Uanie nie tylko jego on,
ale i jednostk. Moliwe, ze po kapitulacji pod Za-
kliczynem pozostae roty tatarskie przeszy z ko-
lei do puku Uana-Rudnickiego.
Uspokojenie sytuacji w Polsce sprzyjao rozwojo-
wi armii dworskiej i przeksztaceniom w jej obr-
bie. Rok 1735 stanowi dat przeomow w historii
jazdy uaskiej, bowiem wwczas po raz pierwszy
formalnie uyto okrelenia: uan, jako lekkiego
kawalerzysty, cho ju znacznie wczeniej nazy-
wano tak pojedynczych towarzyszy-onierzy ta-
tarskiego pochodzenia. Wszak uan, znaczy po
turecku modzieniec (tur. oghlan). Od tego te
momentu chorgwie tej jazdy, na razie krlew-
skiej prywatnej, zaczy stacjonowa w ekono-
miach na Litwie i w Polsce. W 1738 roku istniejce
roty sasko-tatarskie, co warto zaznaczy wci
zorganizowane na wzr systemu zacigu towa-
rzyskiego, zostay przeksztacone w puk nadwor-
ny pod komend Jakuba Bdowskiego. Liczy 800
ludzi. Anachroniczny wzgldem zachodu sposb
organizacji tych kawalerzystw spowodowa, e
jazd t traktowano w Saksonii jako wojsko p-
regularne. Tatarzy mieli dla Sasw spenia t
sam rol, jak jazda kozacka odgrywaa u boku
cara. Gwnym zadaniem tej formacji byo roz-
poznanie, pocigi i prowadzenie maej wojny. Co
ciekawe, nie oczekiwano od uanw szar na wro-
ga, cho z czasem stao si to ich specjalnoci.
Pierwsza poowa 40. to czas nieustannych zbro-
je Saksonii w zwizku z trwajcymi wojnami
lskimi. W okresie tym wzrastaa liczebno
chorgwi lekkich, co do ktrej liczby pozostaj
pewne wtpliwoci. Ciesielski pisze, e w okresie
17401746 powstao kilka nowych pukw ua-
nw. Zdaniem Roberta Kisiela w 1740 roku w sa-
skiej armii istniao dwanacie chorgwi. Wedug
dr Stephena Summerfelda, miay by one pod-
porzdkowane w ramach jednego puku Jaku-
uani natzmer'a (Prusacy)
w
w
w
.
g
r
o
s
s
e
r
-
g
e
n
e
r
a
l
s
t
a
b
.
d
e
t
a
f
e
l
n
k
n
o
e
1
0
k
n
o
e
1
0
_
2
1
.
h
t
m
l
16
17
bowi Bdowskiemu. Rok pniej pitnacie, za
w 1744 roku dwadziecia trzy. W roku wybuchu
wojny w chorgwi suyo 34 towarzyszy i poczto-
wych oraz 3 ofcerw.
Chorgwie uaskie bray udzia w wojnie do
marca 1743 roku, gdy zostay odwoane do Pol-
ski w celu reorganizacji. Oddziay sformowane
byy w trzy puki liczce 69 mniejszych jedno-
stek taktycznych. Dowodzili nimi: Wilczewski,
Sychodziski i wspomniany Bdowski. Kocem
wrzenia 1744 roku ruszyy na front. Poczyy
si z armi sask 2 padziernika pod Adorf. Na-
gy wzrost liczby jezdnych nastpi po zawarciu
w 1745 roku traktatu warszawskiego, zobowizu-
jcego Wielk Brytani i Holandi do udzielenia
subsydium elektorowi Saksonii. Sasi rozpoczli
werbunek w Rzeczypospolitej, dziki ktremu do
wiosny 1745 roku pojawio si w Elektoracie w su-
mie 45 rot sformowanych w sze pukw. Stan
osobowy mia wynie nieco ponad 4200 onie-
rzy. T sam liczb oddziaw, ale o innym ska-
dzie, wskazuje Maciej Trbski - pisze on w swojej
ksice pt. Puki przedniej stray wojska koron-
nego w latach 17681794, i w latach 174445
liczebno zacignitej kawalerii wynosia 5600
koni. Rnica moe wynika z tego, i Robert Ki-
siel wspomnia jeszcze, i oprcz tych 4200 jed-
cw w Rzeczypospolitej formowano dwa dodat-
kowe puki (szesnacie chorgwi) o skadzie 1700
onierzy. Gdy zsumujemy te dane, osigniemy
podobne rezultaty bada obu historykw 5900
wobec 5600. Spord innych dowdcw pukw
Robert Kisiel wymienia: Uana, Bantuszewicza
oraz Borysawskiego. Wzrost zapotrzebowania
na jazd tatarsk spowodowa take zreorganizo-
wanie skadu jednostki taktycznej, czyli roty od
1745 roku nastpiy: zwikszenie liczby jezdnych
(do 4050) oraz rozbudowa sztabu chorgwiane-
go do 7 osb. Subsydia poskutkoway tym, e ju
w lutym (traktat zawarto 8 stycznia) nowy, czwar-
ty puk doczy do pozostaych.
Wszystko to dziao si wiosn 1745 roku, kiedy
Saksonia osigaa swe militarne apogeum osiga-
jc 55 tysicy ludzi pod broni (w tym osiem tys.
Landmiliz). Rzeczywista ilo kawalerii tatarsko-
-uaskiej wynosia wwczas ok. 5 tysicy ludzi
dopiero Ksistwo Warszawskie dysponowa
bdzie znaczniejszym udziaem tego typu jazdy
w armii.
Uani brali udzia w gwnych kampaniach
I wojny lskiej w wyprawie na Prag w 1741
roku i kampanii morawskiej roku nastpnego.
W momencie odwrcenia przymierza i udzia-
u Saksonii po stronie Austrii w II wojnie lskiej
(1744-1745), trzy wspomniane powyej puki ua-
nw walczyy w Czechach w 1744 roku przeciw
Prusakom, wycofujcym si z Pragi. W 1745 roku
armia sasko-austriacka, liczca ponad 65 tysicy
ludzi, podja operacje celem zdobycia lska. Po
wkroczeniu 17 maja, kierowaa si przez Strze-
gom i widnic na Wrocaw. Stra przedni
korpusu saskiego, w skad ktrego weszo pi
pukw uanw, dowodzi genera-major Georg
Siegmund von Schlichting.Rudnicki dowodzi
700 onierzami, Bantuszewicz 521, Wilczewski
536, Uan i Borysawski 859. S to dane etatowe,
w rzeczywistoci wedle szacunkw historyka, siy
uaskie liczyy 3 tysice lanc i szabel. Niebawem
doszo do rozstrzygnicia miedzy Prusami i ich
przeciwnikami pod Dobromierzem (Kisiel sdzi,
e lepszym okreleniem byaby batalia pod Strze-
gomiem). Starcie to ma szalenie istotne znacze-
nie dla niniejszego tematu, albowiem stanowia
chrzest bojowy uanw, ktrzy zmierzyli si po raz
pierwszy na polu zachodnioeuropejskiej bitwy.
3 czerwca 1745 roku jazda Schlichtinga znalaza
si pod Strzegomiem. Naprzeciw saskiej awangar-
dzie, liczcej 4800 koni, w tym 1900 uanw, po-
jawia si stra przednia Prus pod dowdztwem
generaa-lejtnanta du Moulina. Ca noc z 3 na
4 czerwca trway starcia kawalerii. W dniu bitwy
armia Fryca ruszya w pierwszej kolejnoci na
jazd Schlichtinga, ktry unikajc walnego star-
cia wycofa si. Uani nie odegrali w dalszej czci
batalii jakiej znaczcej roli.
Nie by to wszake koniec udziau uanw w II woj-
nie lskiej. 15 grudnia 1745 roku, pod dowdz-
twem Szybilskiego, cztery puki jazdy sasko-ta-
tarskiej walczyy w ramach armii elektorskiej pod
Kesseldorf. Po bitwie, przegranej przez hrabiego
Rutowskiego, w poowie stycznia 1746 roku, uani
powrcili do Polski.
Ciekawy epizod historii wojskowoci stano-
wi I wojna lska (1740-1742), kiedy Fryderyk II
Wielki zdecydowa si sformowa wasn lekk
kawaleri wzorowan na polsko-saskiej jedzie.
Ch ta bya podyktowana niewielk liczb szwa-
dronw lekkiej jazdy w armii pruskiej. Ciekawost-
k stanowi fakt, e nawet reformator piechoty,
ksi von Anhalt-Dessau w 1738 roku zasuge-
rowa ojcu Fryderyka powoanie uanw na wzr
saski. W 1741 roku z polecenia Fryca wysano do
Rzeczypospolitej podpukownika von Natzmera,
ktremu udao si zwerbowa ochotnikw star-
czajcych na utworzenie szeciu szwadronw.
Ofcer ten stan na czele oddziau sformowanego
z Tatarw litewskich, Woochw i szlachty mazo-
wieckiej w Gorzowie Wielkopolskim, ofcjalnie
nazwanego uaskim (niem. uhlanen) 23 lipca
1741 roku. Uzbrojenie i krj munduru skopiowa-
no z saskiego pierwowzoru onierze nosili nie-
biesko-biae kontusze i dzieryli lance oraz szable.
Chrzest bojowy, stanowicy zarazem pogrzeb
pruskiego puku uanw stanowio starcie prze-
ciw austriackim huzarom. Jakkolwiek Borawski
nie podaje adnych konkretw, tak ze szczega-
mi zapoznaje Czytelnika Robert Kisiel, ktry po-
daje rozbudowany szlak bojowy pruskich uanw.
Oto stoczone potyczki: Gnojna (przegrana o kt-
rej pisze Borawski, 7 czerwca), Stary Grodkw
(23 czerwca), Nowa Wie Niemczaska (14 lipca),
Strzelin (23 lipca), Miocice (23 sierpnia). Wobec
zawodu zwizanego z tym oddziaem, Fryderyk
stwierdzi, i uani nie s warci chleba, ktry je-
dz, a nastpnie naladujc nowy wzr austria-
cki, przemianowa oddzia na huzarw
Krl, Tatarzy i Rzeczpospolita
Cho w XVIII wieku Tatarzy nie traktowali ma-
jestatu tak unienie, jak czynili to ich przodkowie
za czasw Jagiellonw i Wazw, nie mniej jed-
nak w dalszym cigu oddawali koronie naleyty
szacunek i w przeciwiestwie do czci szlachty,
postrzegano monarch jako autorytet. U krlw-
-Sasw poszukiwali Tatarzy opieki i tame j
znajdowali, bowiem Niemcy cenili sobie bardzo
usugi tej nacji. Wadcy chronili swoich muzu-
maskich poddanych w przypadku zatargw
z przedstawicielami Kocioa. W 1754 roku Tata-
rzy mieszkajcy w granicach diecezji wileskiej
otrzymali od proboszczw zakaz zatrudniania
chrzecijaskich pachokw. W tej sprawie zwr-
ci si do biskupa wileskiego Michaa Zienkie-
wicza August III, by nakaza podwadnym zanie-
cha takich praktyk. Nie tylko kler, ale i herbowi
bywali nieprzychylni swoim ssiadom sejmiki
wielokrotnie burzyy si w zwizku z nadawa-
niem stopni ofcerskich mahometanom, jednake
dwr nie zwaa na te protesty. O ile zrozumia-
e jest, e w obliczu degeneracji wojska etatowe-
go, jego niskiej liczebnoci, Polacy burzyli si
na oddawanie si pod komend muzumanw,
o tyle musieli by jednoczenie bardzo zazdroni
w zwizku z nominacjami mahometan na stano-
wiska kierownicze w armii koronnej i litewskiej,
a co gorsza, bo stanowio prztyczek w nos w au-
toramencie narodowym, tj. jedzie polskiej spe-
cjalnoci. Wrogo Polakw wobec Tatarw ma
jednak gbsze korzenie i wynikaj one z natury
politycznej. W Wielkim Ksistwie na przeomie
wiekw dominowa, wrcz dziery dyktatorsk
wadz, rd Sapiehw. Swoj potg opiera na
wojsku, w tym licznych chorgwiach tatarskich.
Te, bray udzia po stronie magnackiej w bitwie
pod Olkiennikami. Po batalii, zwyciska szlachta
wzia odwet na ciemiycielach, palc przy tym
wiele wsi i folwarkw lipkowskich. Kolejny, do-
sy bahy pretekst do pogbienia wrogoci sta-
nowiy walki podczas wojny domowej 1704-1709.
Y
v
o
n
n
e
/
F
l
i
c
k
r
18
19
Chorgwie lekkie kojarzono przede wszystkim
z Sapiehami popierajcymi Karola XII i Lesz-
czyskiego. Wesp ze Szwedami domy, dobra
szlacheckie najedali, rabowali i oprymowali.
Naley jednak odda sprawiedliwo muzuma-
skiej jedzie, bowiem take po stronie Sasa opo-
wiadaa si cz tego wojska. Apogeum nagonki
stanowi rok 1710, gdy na Litwie szalaa zaraza
i gd jak zwykle w takich przypadkach win
zrzucono na mniej licznych i sabszych. Pod-
czas walnej rady warszawskiej delegaci z powia-
tu kowieskiego dali od Tatarw pieninego
zadouczynienia za szkody wojenne, albo wy-
stawienia wasnych oddziaw wojskowych do
kontynuowania wojny. Posowie chcieli przy tym,
by Tatarzy nie domagali si dla siebie nowych
konstytucji, a po zakoczeniu wojny do domw
swoich nie wracali. Rwnie ostro potpi muzu-
manw pose z powiatu lidzkiego, Jan Scypion del
Campo mwic, by Tatarowie, gens infensissima
(plemi wrogie) szlachcie, aby sine stipendio (bez
zapaty), nie tylko ex fundis possesis (z posiadoci
ziemskich) suyli, i ani rotmistrzami, ani inny-
mi ofcerami eby nie byli, quam rigorississime
caveatur (jak najsurowiej przestrzegano). Pi
lat pniej, w obliczu konfederacji tarnogrodz-
kiej i przeladowa, cz Tatarw zdecydowaa
si na opuszczenie Rzeczypospolitej. Celem tego
exodosu, przeprowadzonego na niewielk skal,
wbrew temu co sdzili przedwojenni historycy,
bya Turcja. W czasie kolejnej wojny (17151716)
hetman litewski Ludwik Pociej stara si skiero-
wa chorgwie tatarskie przeciw konfederatom.
Muzumanie replikowali, i im jeszcze pamit-
na olkiennicka transakcja, gdzie przy Sapiehach
stawali, jako im okrutnie oddawaa Litwa. Nie
wszyscy jednak uznali to za argument ostatecz-
ny, czego dowodem jest chociaby wsparcie Uana
dla dworu. Represje powojenne byy w rzeczy-
wistoci skutkiem emigracji konfskata majt-
kw nastpowaa po wyjedzie ich wacicieli,
jak w przypadku Daniela Radeckiego, Mustafy
Moszyskiego i kniaziw Sieleckich. Miejsce zl-
kych Tatarw, czsto przeciwnikw politycznych
z czasw Leszczyskiego, zajmowali stronnicy
dynastii i oddani ofcerowie, oprcz wymienione-
go na pocztku Uana take: Samuel Krzeczowski
(1710), bracia Bohdan i Samuel Achmatowicze
(1719) czy Jzef Kublicki (1716), Mustafa Assan-
czukowicz i Mustafa Montusz (1727). Otrzymy-
wali oni ziemi czsto cakowicie opustosza,
przy czym gwnie na Podlasiu, ktre stanowilo
ich ma ojczyzn. Ofcjalny, na miar Rze-
czypospolitej, dowd wizi dynastii z Tatarami
stanowi powinna decyzja o potwierdzeniu na
Sejmie grodzieskim 1726 roku wszelkich praw
nadawanych tej mniejszoci w wieku poprzed-
nim. Gestem tym zaczo si take panowanie
kolejnego Wettyna w 1736 roku Sejm potwier-
dzi zobowizania Najjaniejszej, powiadczy
dokonania zasuonych i zapewni o zachowaniu
majtkw i wydzielonych ekonomii dla spoecz-
noci tatarskiej. Na kolejne okresy midzywojen-
ne, Tatarzy mieli zatem zapewniony byt.
Wrmy jednak do pukw uanw dworskich.
Za ich spraw czno pomidzy Warszaw
i Dreznem utrzymywaa si na imponujcym po-
ziomie kurier lekkiej jazdy na og potrzebowa
okoo 50 godzin, aby pokona wskazan tras.
Za transport poczty krlewskiej i tylko takiej,
odpowiedzialni byli ludzie z puku Renarda. Na
caej dugoci trasy znajdoway si posterunki,
mniej wicej co 4 mili, czyli ok. 28 kilometrw.
Tam zmachani jedcy i ich konie znajdowali ko-
lejnego goca gotowego przej korespondencj
i na grzbiecie wypocztego wierzchowca mkn
kolejny odcinek w stron zachodu. Prcz suby
kurierskiej, mieli wraz z oddziaami szwoleerw,
pilnowa bezpieczestwa na drogach.
Poligon jazdy polskiej na polach
wojny siedmioletniej
Koniec wojen lskich skutkowa przeprowa-
dzeniem redukcji w armii saskiej w 1746 roku.
W zwizku z tym cierpiay rwnie oddziay
dworskie w 1748 roku rozformowano trzy pu-
ki tatarskie. Nie by to jednak bynajmniej koniec
suby w ramach unii polsko-saskiej. Jeszcze
w 1749 roku sformowano nowy puk uaski pod
dowdztwem Osteina. Na usugach krla-elek-
tora pozostay jedynie trzy puki: Rudnickiego,
Bdowskiego i Wilczewskiego. Skad osobowy
tych oddziaw uleg zmniejszeniu w I poowie
lat 50. wwczas na puk skadao si ju jedynie
402 konnych ofcerw, towarzyszy, pocztowych
i sygnalistw.
Wybuch kolejnej wojny z Prusami po raz kolejny
posadzi uanw w siodach. Siy, jakimi dyspo-
nowa Fryderyk August II vel August III byy da-
leko nieporwnywalne w stosunku do ostatnie-
go konfiktu. Siy saskie uwizione w 1756 roku
w obozie pod Pirn liczyy 17-20 tysicy onie-
rzy. Wraz z kapitulacj przed Frycem, jedynymi
siami elektora pozostay oddziay nadworne sta-
cjonujce w Rzeczypospolitej dwa nike puki
uanw Rudnickiego oraz Wilczewskiego, liczce
po 352 konie, a take trzy regimenty szwoleerw
i oddzia karabinierw gwardii. cznie z gwar-
di niemieck w Warszawie, siy prywatne Wet-
tyna liczyy w Polsce w 1756 roku 3835 onierzy.
Inne informacje, oparte na ksice Geschichte
der Sachsischen Armee odnajdujemy w pracy
Sommerfelda: w 1754 roku Wettyn mia mie do
dyspozycji trzy puki uanw: Rudnickiego (nie-
bieski), Bronikowskiego (ty) i Wilczewskiego
(czerwony), z czego ten ostatni dowdca pozosta
z chorgwiami w Polsce (kady z tych pukw
mia dzieli si na sze rot), za na wojn wyru-
szy mia Rudnicki i Renard! Ten drugi najpew-
niej zastpi Bronikowskiego na stanowisku. Piotr
Borawski i Aleksander Dubiski twierdz, e na
wojn ruszyy dwa puki: generaa Rudnickiego
oraz pukownika Koryckiego. Oddziay saskie
przemaszeroway z Rzeczypospolitej ku Austrii.
W listopadzie 1756 roku genera-lejtnant Georg
Ludwig von Nostitz na czele ok. 3500 sasko-pol-
skiej jazdy przeszed na sub cesarsk. Korpus
ten obejmowa wspomniany regiment karabinie-
rw w sile 533 ludzi, trzy oddziay szwoleerw
(dwa po 766 i jeden 542-osobowy) oraz dwa puki
uanw po 402 konnych, zatem wzmocnionych
w przecigu kilku miesicy od momentu inwazji
na Elektorat.
Barwn i wielce zasuon dla Polski postaci jest
Jzef Bielak, o ktrym wobec wojny siedmiolet-
niej wypada wspomnie: by to urodzony w 1741
roku Tatar litewski, ktry w modym wieku wst-
pi do puku Czymbaja Murzy Rudnickiego, no-
tabene jego dalekiego krewnego. Junak, ktrego
ju wkrtce, znaa () caa Litwa w 1760 roku
zosta rotmistrzem. Stanisaw Kryczyski pi-
sze o nim tak: r. 1761-1762 Bielak, wtenczas ju
BIBLIOGRAFIA
Borawski Piotr, Tatarzy w dawnej Rzeczypospolitej,
Warszawa 1986.
Ciesielski Tomasz, Armia koronna w czasach Augusta III,
Warszawa 2009.
Kolda Kamila, Koszoy w rkach tatarskich dowdcw,
http://tataria.eu/index.php/artykuy-i-listy-zebrane/406-koszoy-w-
rkach-tatarskich-dowodcow.html
Kisiel Robert, Pierwsze formacje uaskie na lsku 1741-1745,
[w:] lski Kwartalnik Historyczny Sobtka 56/1, Wrocaw 2001.
Kisiel Robert, Praga 1757, Warszawa 2003.
Kisiel Robert, Strzegom-Dobromierz 1745, Warszawa 2001.
Kryczyski Stanisaw, Genera Jzef Bielak 1741-1794,
Wilno 1932.
Kryczyski Stanisaw, Tatarzy litewscy. Prba monografi
historyczno-etnografcznej, [w:] Rocznik Tatarski, TomIII,
Warszawa 1938.
Sommerfeld Stephan, Saxon army of the Austrian War of
Succesion and the Seven Years War. Uniforms, Organisation and
Equipment, 2012.
Staszewski Jacek, August II Mocny, Wrocaw 1998.
Staszewski Jacek, August III Sas, Warszawa 1989.
Praca zbiorowa (S. Dumin, A. Jakubauskas i G. Sitdykow),
Tatarskie biografe. Tatarzy polsko-litewscy w historii i kulturze,
Biaystok 2012.
Praca zbiorowa (P. Borawski i A. Dubiski), Tatarzy polscy.
Dzieje, obrzdy, legendy, tradycje, Iskry-Warszawa 1986.
Gromoboy Vlad, Saxon Uhlans 1730-1763, http://vial.jean.free.
fr/new_npi/revues_npi/28_2002/npi_2802/28_saxon_uhl.htm
http://en.wikipedia.org/wiki/1757_Berlin_raid
20
21
chory, zwrci na siebie uwag przeoonych
niezwykem mstwem i zdolnociami dowdcy.
() W uznaniu zasug Bielaka cesarzowa Marja
Teresa odznaczya go w r. 1762 zotym orderem
wojskowym na zotym acuchu. W 1762 roku
Bielak zosta pukownikiem wojsk litewskich.
Kawaleria sasko-polska odznaczya si prze-
de wszystkim w bitwie pod Kolinem 1757 roku,
ktra rozpocza si od szary Polakw na pru-
skie pozycje, z okrzykiem to za Strzegom!, pijc
oczywicie do, poniesionej w 1745 roku, poraki.
W historiografi polskiej pokutuje bdna teza, i
to uani dokonali tej szary. Robert Kisiel zwrci
uwag na to, i to szwoleerowie brali udzia w tej
batalii, nie jazda uaska. Bitwa pod Kolinem za-
koczya si dotkliw porak krla pruskiego.
Ten, obwinia o swoje niepowodzenie Sasw, cho
raczej powinien nakierowa swj gniew na litew-
skich Tatarw i ich towarzyszy. Szlak bojowy ua-
nw jednak dopiero si zaczyna. Korpus sasko-
-polski wzi udzia we wszystkich kampaniach
od 1757 roku, najpierw u boku Austrii, nastpnie
Armii Rzeszy.
W 1758 roku, w ramach armii feldmarszaka
Dauna, uani brali udzia w obleniu Oomu-
ca. 17 czerwca podjazd skadajcy si z dwch
pukw uanw i austriackich huzarw zaskoczy
pod Gross-Wisternitz osiem szwadronw dra-
gonw ze synnego regimentu dragonw z Bay-
reuth. Efektem tego zwyciskiego dla koalicyjnej
strony starcia bya strata 10 ofcerw i 458 drago-
nw pruskich.
W 1760 roku uani Rudnickiego brali udzia
w wyzwoleniu Drezna. 20 lipca wdarli si wraz
z huzarami austriackimi do centrum, doprowa-
dzajc do panicznego odwrotu Prusakw. Zna-
leli si bardzo blisko samego Fryderyka II, ktry
nocowa wwczas w zajedzie drezdeskim Die
Grne Wiese. Przeraony monarcha mia wy-
biec w nocnej koszuli krzyczc: Ratujcie mnie!
Ukryjcie mnie gdzie!. Prusacy wycofali si za-
brawszy swojego krla.
Wypada tutaj wspomnie o efektownym, wrcz
godnym wyniesienia do panteonu polskich
sukcesw militarnych, rajdzie kawaleryjskim
sasko-austriackim z jesieni 1760 roku, kiedy to
28 wrzenia oba puki uanw wraz z austria-
ckimi sojusznikami dokonali zagony w gb
Prus. Wsparcie dodatkowych si, wobec ktrych
zgrupowanie osigno stan czterdziestu trzech
szwadronw jazdy, pozwolio armii sojuszniczej
zaatakowa sam Berlin! Rankiem 7 padzierni-
ka onierze osignli stolic Prus. 10 dnia mie-
sica kawalerzyci zniszczyli niewielk fabryk
broni w Poczdamie i zrabowali zamek krlewski
w Charlottenburgu.
Ostatnim istotnym przedsiwziciem, w ktrym
brali udzia uani bya bitwa pod Torgau w 1760
roku, w czasie ktrej uani operowali w poudnio-
wej czci miasta.
Koniec wsplnej suby
Na przeomie zimy i wiosny 1763 roku szwolee-
rowie powrcili do Rzeczypospolitej. Nie zabawi-
li jednak tu dugo, bo wraz ze mierci Wettyna,
genera Renard wyprowadzi saskie oddziay do
Elektoratu. Uani zostali wezwani do Polski przez
Sejm konwokacyjny. Tomasz Ciesielski sugeruje,
e mogy si pocztkowo znale na odzie Czar-
toryskich. Do Polski zostay wysane cztery pu-
ki: Jzefa Bielaka (obj komend i wie Koszoy
po zmarym w 1762 roku Rudnickim), Mustafy
Koryckiego, Jzefa Chojeckiego oraz Ahmeda
Skirmotta. Tak pisze Maciej Trbski, do ktre-
go ksiki i przypisu nie mam niestety dostpu.
Zdziwi mog Czytelnika 2 kwestie. Po pierwsze,
czemu wymienione s cztery puki? Poniewa
w toku wojny krl-elektor sformowa kolejny. Po
drugie, skd te dziwne nazwiska? Tego nie wiem
i nie sposb do tego dotrze, najpewniej s to ko-
lejni szefowie pukw, po zabitych (zmarych?) na
polach bitew ofcerach. Przybycie do Rzeczypo-
spolitej silnych jednostek wojskowych korzystnie
wpyno na wojskowo doby stanisawowskiej.
W Polsce pojawili si licznie, dowiadczeni i oby-
ci z wojennym rzemiosem Zachodu onierze,
spord ktrych w kolejnych wojnach z Rosj
doszuka si bdziemy mogli wybitnych wodzw
i zagoczykw, jak choby osawiony genera J-
zef Bielak - od 17 kwietnia 1764 roku nalecy do
sformowanego przez jego oddzia, 4. Puku Stra-
y Przedniej Wielkiego Ksistwa Litewskiego.
Korycki za da podwaliny pod 5. Puk. Dziki
Augustowi III i jego zaangaowaniu w wojny, Po-
lacy mieli sposobno w duej liczbie wzi udzia
w wojnach, ktrych sama Rzeczpospolita nie to-
czya. Moim zdaniem to wane, niewiadome do-
konanie przedostatniego wadcy Polski przedroz-
biorowej, bez ktrego nie moglibymy si cieszy
osawion formacj uanw i ich zwycistwami
na polach XIX- i XX-wiecznych bitew.
A
n
d
r
e
w
/
F
l
i
c
k
r
22
23
czyli sw kilka o tatarskim obrzdzie
pobratymstwa
Jeli zapytalibymy statystycznego Polaka o sko-
jarzenia ze sowem tatar, to w pierwszej kolejno-
ci usyszelibymy, i jest to potrawa z surowego
misa. By moe niektrzy przypomnieliby sobie
powiedzenie: zapa Kozak Tatarzyna, a Tatarzyn
za eb trzyma. Inni mogliby skojarzy to sowo
z bodaj najsynniejszym polskim Tatarem - Azj
Tuhajbejowiczem. Kto nie zna sienkiewiczow-
skiego bohatera, ktry dokona ywota wbity
na pal? Gdybymy za poprosili respondentw
o krtkie scharakteryzowanie Tatarw, mogliby-
my usysze o dzikich najedcach, ktrzy gra-
bili i mordowali. Jest to tylko cz prawdy o lu-
dzie, ktry zapisa si na stae w historii Rzecz-
pospolitej. Zapominamy bowiem, e Tatarw,
ludzi odwanych i honorowych, czyy z polsk
szlacht specyfczne wizy, ktre tworzyy si
poprzez zapomniany dzi obrzd pobratymstwa.
Rok 1649, trwa oblenie Zbaraa. Nocn por na
zwiady wybra si polski szlachcic. Pech chcia,
i w tym samym czasie pewien Tatar postanowi
zrobi to samo. Natknli si na siebie w pobliu
umocnie. Jednak aden nie sign po bro. Spoj-
rzeli na siebie, umiechnli i rozeszli si w zgodzie.
Rok 1652, wanie zakoczya si, przegrana dla
Polakw, bitwa pod Batohem. Bohdan Chmiel-
nicki wyda rozkaz wyrnicia bezbronnych je-
cw. W wyniku tej zbrodni ycie stracili polscy
onierze i ofcerowie. Ocaleli nieliczni, wrd
nich szlachcic spod Zbaraa, ktrego pewien Tatar
ukry w swoim namiocie. Jak to si stao, i Polak
ten dwa razy ocali ycie? Tatar, ktrego spotka na
swej drodze by jego bratem. Kilka lat wczeniej
dokonali oni obrzdu pobratymstwa.
Ten zwyczaj, ktry odszed w niepami, prak-
tykowany by jeszcze w XIX wieku. Znane byy
jego dwie formy: pobratymstwo i achretanie.
Pierwszy mia charakter wiecki, drugi religijny.
W Encyklopedii staropolskiej Zygmunta Glogera
moemy odnale trzeci nazw kardasz. To tu-
reckie sowo oznaczao brata, za Polacy uywa-
li te niekiedy wyrazu kardasztwo w znaczeniu
braterstwa, przyjani
1
. Jednak nazewnictwo to
rzadko wystpuje w literaturze. Czym zatem jest
obrzd pobratymstwa? Zwyczaj ten istnia, jak
wiadomo, u koczowniczych Scytw (opisa go He-
rodot) i (...) wchodzi w skad systemu zwyczajw
czcych si z ustrojem rodowym rnych ple-
1 cyt.za: z. gloger, Encyklopedia staropolska. Tom III,
warszawa 1978, s. 11.
mion tureckich
2
. Polega na stworzeniu sztucz-
nego braterstwa midzy osobami niespokrewnio-
nymi ze sob. Pobratymstwo mogli zawrze ze
sob mczyni, pochodzcy z rnych narodw
(nierzadko wrogich sobie) czy te wyznajcy r-
ne religie. W XVII wieku, w obliczu licznych wo-
jen prowadzonych przez Rzeczpospolit, szlachta
z chci brataa si z Tatarami zamieszkujcymi
tereny Polski. Obie strony zdaway sobie spraw
z korzyci wynikajcych z pobratymstwa, bo-
wiem mona byo w ten sposb unikn niewoli,
a nawet mierci. Wyobramy sobie step, na kt-
rym spotkaa si grupa zbrojnych: polscy szlach-
cice oraz Tatarzy. Otaczaj oni koem dwch
mczyzn, ktrzy postanowili zawrze brater-
stwo. Polak i Tatar krzyuj swe szable, a najstar-
szy rang onierz polewa je wod. W ten sposb
dokonano wieckiego obrzdu pobratymstwa. Po
dopenieniu wszystkich czynnoci, waciciele
szabel stawali si, przed Bogiem i prawem, bra-
mi. Zwyczaj pobratymstwa by bardzo popularny
w XVII-wiecznej Rzeczpospolitej. Przystpowali
do niego take wadcy, o czym wiadczy m.in. list
chana Mehmeda IV do magnatw, ktrzy przeszli
na stron Szwedw podczas potopu:
doniesiono nam, ecie opucili Miociwego
Pana Jana Kazimierza, krla polskiego, brata
naszego, i przystali do jakiego Szweda, ktrego
nie znamy i ani zna nie chcemy. Z tego powo-
du napominamy was, abycie natychmiast do
wiernoci krlowi JM bratu naszemu wrcili, bo
w przeciwnym razie ta sama szabla, ktrmy
przepdzili Moskw i poskromili Kozakw i do
posuszestwa krlowi zmusili, spocznie na wa-
szych karkach wyniosych, i sprawimy, e chcc
nie chcc, brata naszego Jana Kazimierza krlem
uznacie, jako wiernym poddanym przystoi
3
oraz sowa, zawarte w licie do Selima I, krla
Jana III Sobieskiego: krl jest i by chce tak jako
by z dawna dobrym chanowi i caego jego domu
przyjacielem. Bejw, mirzw i cay nard tatarski
ma u siebie w wielkim powaaniu i aby szable ze
sob byy zczone tych dwch ze sob narodw
(polskiego i tatarskiego) z serca yczy
4
.
Konsekwencj pobratymstwa byy pewne cile
2 cyt.za: s. kryczyski, Rocznik tatarski. Tom III,
warszawa 1938, s. 253.
3 cyt. za: l. Podhorecki, chanat krymski, warszawa 1978,
s.193.
4 cyt.za: l. Podhorecki, chanat krymski, warszawa 1978,
s. 223.
A
.

K
u
r
a
s
i
n
s
k
a
/
N
.
Y
.

L
u
m
i
e
r
e
-
W
i
k
i
p
e
d
i
a
.
o
r
g
,

G
r
u
p
a

z
o

n
i
e
r
z
y

P
u

k
u

J
a
z
d
y

T
a
t
a
r
s
k
i
e
j

1
9
1
9

r
o
k
/
W
i
k
i
p
e
d
i
a
hi sto ria
Justyna KULCZYCKA
24
25
n pomoc. Istniaa rwnie caa lista zakazw
dotyczcych postpowania wzgldem brata.
Nie wolno byo kci si ze sob, wypowiada
zego sowa o wspbracie. Niedopuszczalnym
byo take suchanie plotek o achrecie. Co cie-
kawe, jeli wyrazio si ch posiadania jakiej
rzeczy nalecej do brata, ten musia j odda
bez skargi. Tak jak w przypadku pobratymstwa,
niedopuszczalnym byo zamanie zasad achreta-
nia. Skutkowao to jego rozwizaniem, ktre wy-
gldao nastpujco: bracia achretni brali do rk
rcznik, a mua symbolicznym uderzeniem rki
przecina go na znak zerwania zawizku
8
.
Zwyczaj pobratymstwa, uwieczniony na kartach
m.in. Trylogii Henryka Sienkiewicza, jest jed-
nym z licznych dowodw przenikania si kultury:
Rzeczpospolitej i Wschodu. Panowie Paskowie
penymi garciami czerpali inspiracje z tej kultu-
ry (szczeglnie widocznej w jzyku, sztuce, ubio-
rze, kuchni i wojskowoci), ktrej przedstawicie-
lami w Polsce byli Tatarzy. Moe i dzi, wzorem
naszych przodkw, warto pozna, zrozumie
i dokona symbolicznego pobratymstwa z ludem,
ktry od XIII wieku zamieszkuje polskie ziemie.
8 cyt.za: P. Borawski, a. dubiski, Tatarzy polscy. Dzieje,
obrzdy, legendy, tradycje, warszawa 1986, s. 199
Aby tego dokona trzeba uda si w podr na
malownicze Podlasie. By moe wdrujc ta-
tarskim szlakiem uda nam si, przy odrobinie
szczcia, usysze szept dawnych modlitw za-
trzymanych w cianach meczetu, poczu zapach
zapomnianych ju potraw, albo dostrzec Tatara,
oporzdzajcego swego rumaka przed wojn
z Zakonem Krzyackim...
przestrzegane nakazy. Bracia szanowali si
i pomagali sobie, za w czasie wojen walczc
we wrogich obozach w czasie spotkania w bitwie
mieli obowizek rozejcia si bez walki. Musieli
natomiast nie sobie pomoc, gdy jeden z nich do-
sta si do niewoli
5
. Wszelkie odstpstwa od za-
sad pobratymstwa uwaane byy za ciki grzech,
ktry skutkowa jego rozwizaniem. W innym
przypadku tylko mier wspbrata rozwizywa-
a pobratymstwo.
Inaczej rzecz miaa si z achretaniem, religijnym
odnonikiem pobratymstwa. Nazwa obyczaju
wywodzi si od tureckiego sowa achirt ozna-
czajcego ycie pozagrobowe. Wierzono, e ten
rodzaj pobratymstwa trwa nawet po mierci,
w z zwizku z czym moe by zawierany tylko
przez osoby praktykujce t sam religi. Co cie-
kawe, ten rodzaj braterstwa mona byo zawiera
take z kobietami: ten zwizek mog () za-
wiera mczyzna z kobiet, o ile on jest onaty,
a ona zamna, natomiast nie czyni tego midzy
5 cyt.za: P. Borawski, a. dubiski, Tatarzy polscy. Dzieje,
obrzdy, legendy, tradycje, warszawa 1986, s. 198.
sob kobiety
6
. Obrzdu tego dokonywa, w zaci-
szu domowym, mua. Osoby pragnce zawrze
braterstwo trzymay rcznik lub podaway sobie
prawe donie, dotykajc si kciukami. Stanisaw
Kryczyski stwierdza, i dopuszczalne byo
trzymanie si za palce wskazujce i kciuki. Tak
poczeni ludzie musieli trzy razy obej st, na
ktrym znajdoway si: Koran, chleb, sl i woda.
W trakcie obejcia mebla, mua modli si i bo-
gosawi pobratymcom. Po zakoczonych mod-
ach duchowny gratulowa achretom. Na zako-
czenie obrzdku bracia obdarowywali si rcz-
nikami. Wrd Tatarw panowao przekonanie, i
achre to lepiej jak brat, achreka to lepiej jak
siostra
7
. Z tego powodu achrecie uwaani byli za
bardzo bliskich sobie, w zwizku z tym ich dzieci
nie mogy wstpowa ze sob w zwizek mae-
ski. Tak jak w przypadku wieckiego pobratym-
stwa, tak i tu bracia powinni okazywa sobie
szacunek, opiekowa si sob oraz nie wzajem-
6 cyt.za: s. kryczyski, Rocznik tatarski. Tom III,
warszawa 1938, s. 254
7 cyt.za: s. kryczyski, Rocznik tatarski. Tom III,
warszawa 1938, s. 254
j
e
z
d
z
i
e
c

t
a
t
a
r
s
k
i
/
t
a
t
a
r
z
y
.
p
l
26
27
Ogniem, mieczem
i Euromajdanem,
czyli dumka
na dwa serca
MITHRANDIR
Rok 2013 by to dziwny rok, w ktrym rozmaite
znaki na niebie i ziemi zwiastoway jakowe kl-
ski i nadzwyczajne zdarzenia. Wspczeni kro-
nikarze wspominaj, e 21 listopada w Kijowie
odby si nocny protest przeciwko wycofaniu si
prezydenta Wiktora Janukowycza z procesu in-
tegracyjnego Ukrainy z Uni Europejsk. Protest
ten przerodzi si w prawdziw rewolucj, ktra
odsuna prezydenta od wadzy oraz dokonaa
radykalnej odmiany sytuacji w pastwie, zwi-
zanej z nadziejami na europeizacj polityki kraju
Dzikich Pl. Gdy na ulicach Kijowa laa si krew
wiatowe media ogaszay, e nadesza dugo wy-
czekiwana ukraiska wiosna. Kiedy wreszcie na
pocztku kolejnego roku nadzwyczajno stawaa
si zwyczajnoci do gry wkroczy prezydent Ro-
sji, ktry pocz roci sobie prawa do ukraiskie-
go Krymu, odwiecznej siedziby Tatarw.
***
Ukraiska Wiosna..., musz przyzna, e ju
kiedy spotkaem si z tym pojciem! W ten
sposb nazwano przecie kilkudniowy festiwal
o kulturze ukraiskiej, ktry odby si w 2009
roku w Poznaniu. Proroctwo? By dokadnie
22 maja, kiedy wybralimy si wsplnie z w-
czesn narzeczon, a pniej on i matk moich
dzieci, na spotkanie z Bohdanem Stupk.
Koniec kocw, sta przede mn NAPRAWD
WILEKI AKTOR, ktry pod koniec dwudzie-
stego wieku jako Bohdan Chmielnicki razem
z Hofmanem i Sienkiewiczem, w dorastajcym,
zakompleksionym smarkaczu rozbudzi jak
ukryt fascynacj Kozakami, ktr tene w peni
swej dojrzaej, lackiej wiadomoci ma do dzi...
Jednak nic nie jest czarno-biae i ten sam aktor
w nastpnym dziesicioleciu zagra innego syn-
nego Kozaka, Tarasa Bulb w flmie produkcji...
rosyjskiej. Walka Rosji o dusz narodu ukrai-
skiego trwa i ten flm jest doskonaym tego przy-
kadem miaem napisa we wspomnianym 2009
roku na swoim wczesnym blogu
1
. Patrzc z per-
spektywy czasu wyszed mi wtedy bardzo pro-
roczy tekst, dlatego pozwol sobie przytoczy go
prawie w caoci:
(...) Film rozpoczyna si retrospekcj, w ktrej
widzimy tytuowego atamana Tarasa Bulb gotu-
1 http://www.fronda.pl/blogi/you-shall-not-pass/
dzis-prawdziwych-kozakow-juz-nie-ma,2728.html
jcego si do bitwy wraz z otaczajcym go woj-
skiem kozackim, goszcego przemowPrzed
bitw, panowie, chc wam wyjani, czym takim
jest nasze towarzystwo. I w innych krajach s to-
warzysze, ale takich, jak w naszej, rosyjskiej zie-
mi takich druhw nie znajdziecie. Tak kocha,
jak rosyjsk dusz, kocha nie tyle rozumem, ale
tym wszystkim, co jest w nas, co da nam Bg,
tak kocha nikt nie potraf! Wiem, zalgli si te-
raz niegodziwcy na naszej ziemi. Wprowadzaj,
diabli wiedz jakie, barbarzyskie obyczaje. Gar-
dz swoim jzykiem. Swj nie chce rozmawia ze
swoim, swj sprzedaje swego, jakby sprzedawa
na targu bezrozumne bydo! A aska obcego kr-
la, nawet nie krla, a obrzydliwa aska polskiego
magnataktry t rkawic bije ich po mor-
dzie, jest im drosza od wszelkiego braterstwa!
Ale nawet najgorszy ajdak, kim by on nie by, ma
w sobie odrobin rosyjskiej duszy, i pewnego dnia
on si przebudzi, uderzy si w piersi, chwyci si za
gow i przeklnwszy gono swoje pode ycie,
zapragnie oczyci sw dusz, mkami odkupi
sw hab. Niech wic wszyscy oni wiedz, czym
na rosyjskiej ziemi jest towarzystwo. A jeli przyj-
dzie nam umrze, to adnemu z nich tak umrze
si nie uda. adnemu! adnemu! Nie starczyoby
im na to odwagi. Ognia!
W flmie Bortki Kozacy Zaporoscy posiada-
j w peni sprecyzowan wizj wiata, nie two-
rz adnej autonomii, podlegaj wol, umysem
i zachowaniem rosyjskim panom, cho przecie
w XVI wieku o takim pojmowaniu narodowo-
ci na tak zwanych Dzikich Polach nie mogo
by mowy. To pozwala przypuszcza, e flm ma
speni rol tosamociowej podwaliny pod dzi-
siejsz Ukrain, by ta w przyszoci miast dy
ku Europie, oddaa si na ask i nieask Kremla.
I gbszego sensu nabieraj w tym miejscu sowa
samego reysera wypowiedziane jeszcze przed
nakrceniem flmu () nie moemy si zdecy-
dowa naladowa Europ, Azj, czy te szuka
wasnej drogi. O tym bdzie mj Taras Bulba.
Tylko problem w tym, e flm ten absolutnie nie
skania do refeksji, a raczej narzuca wczeniej
sprecyzowan odpowied.
Jeli reyser Bortko wypeni w flmie niecae 33%
swojej obietnicy ukazujc Sicz naladujc Azj,
tak dla dzisiejszej Ukrainy kolejne europejskie
33% moe wypeni Rok 1612 a ostatnie szu-
s
t
r
e
e
t
w
r
k
.
c
o
m
/
F
l
i
c
k
r
p ublic yst yka
28
29
kajce wasnej drogi ukazuje nasze Ogniem
i Mieczem. W tyme Hofman rwnie wietnie
ukaza Sicz Zaporosk oraz uczciwie odtworzy
bezsens i dramat bratobjczego przelewania krwi
oraz jego kocowe konsekwencje. Film ten sko-
czy si puent: Wojny trway dugo. Opustosza-
a Rzeczpospolita, opustoszaa Ukraina. Niena-
wi wrosa w serca i zatrua krew pobratymcz.
Sto pidziesit lat pniej Katarzyna II caryca
Rosji podbia chanat krymski, zlikwidowaa Sicz
Zaporosk i walnie przyczynia si do upadku
Rzeczypospolitej.
Podczas najwaniejszego starcia ze zymi Lacha-
mi kady Kozak umiera z przesaniem na ustach:
Niech na wieki bdzie sawn rosyjska ziemia!;
Niech przepadn wszyscy wrogowie i przez stu-
lecia raduje si rosyjska ziemia!; Mam nadzie-
j, panowie bracia, e umieram dobr mierci.
Zarbaem siedmiu, kopi zakuem dziewiciu.
Niech na wieki rozkwita rosyjska ziemia!; eg-
najcie panowie bracia, towarzysze. Niech na
wieki trwa prawosawna, rosyjska ziemia. I wiecz-
na jej chwaa! Ha! A przecie rwnie wzruszajca
jest kocowa przemowa Tarasa poncego na sto-
sie: egnajcie, towarzysze! Przybdcie tu znw
na przysz wiosn! I zdrowo potacujcie! Co?
Pojmalicie mnie, przeklte Lachy? Poczekajcie!
Nadejd takie czasy, e zrozumiecie, co znaczy
prawosawna, rosyjska wiara! Ju teraz szanuj j
blisze i dalsze narody. Zrodzi si. z rosyjskiej
ziemi nasz car! I nie bdzie w wiecie siy, kt-
ra by mu nie ulega! Ale czy znajd si na wiecie
tacy odwani takie ognie i taka moc, ktra po-
konaaby rosyjsk potg?
Czy poncy ataman Taras Bulba zdawa sobie
spraw, e tej sile cara (o ktrej wspomnia) dwie-
cie lat pniej ulegnie take jego ukochana Sicz?
Ta sicz, ktra na pocztku flmu bya pono naj-
zacniejszym towarzystwem rosyjskiej ziemi? Czy
na dzisiejszej Ukrainie naprawd s ludzie, ktrzy
mog uwierzy w histori Bortki? Mam nadzie-
j, e nie, ale jeli s i bd mieli wpyw na przy-
szo wasnego narodu, to Ukrainy znw moe
zabrakn na mapie wiata. Czy widzowie flmo-
wego widowiska posiadaj t wiadomo, e za-
oycielem Siczy Zaporowskiej by wataka Knia
Bajda Dymitr Winiowiecki, przodek sawnego
Jeremiego? Tak, razi brak odniesienia historycz-
nego dla wielu fragmentw flmu. Jedyn histo-
ryczn postaci jest w nim koszowy Nalewajko,
ale tylko z nazwiska. Wszak w flmie ginie on
rwnie w imi rosyjskiej witej ziemi, a w rze-
czywistoci w ramach pertraktacji po pierwszym
kozackim buncie zosta wydany przez Zaporo-
cw hetmanowi kiewskiemu.
Mona by w tym miejscu jeszcze wiele napisa
o samym flmie oraz o niezwykle trudnej historii
naszych bratnich narodw, ale nie miejsce i czas
na to. (...) Tak jak na pocztku pozwoliem sobie
sparafrazowa sowa piosenki Maryli Rodowicz
tak i teraz je powtrz dzi prawdziwych Koza-
kw ju nie ma. Wyginli razem z Sicz Zaporo-
sk, bo byli niepokorni.
Nie ma ich w Rosji. Nie ma ich w flmie Bortki.
Nie ma ich, nie ma ale mog si odrodzi. Tylko
na dalekiej Ukrainie, oczywicie.
***
Euromajdan. Rok 2014. Zastanawiam si po kt-
rej stronie barykady opowiedziaby si Bohdan
Stupka, gdyby jeszcze y. Zastanawiaem si nad
tym rwnie tego pamitnego dnia, w ktrym
spotkaem aktora na ywo. Niestety odpowied
na pytanie, ktra wersja historii polsko-kozackich
potyczek jest blisza Jego sercu pozostaa bez od-
powiedzi. Wszak ta brzmiaa zdawkowo Tak
polska, jak i rosyjska.
2
Czy aktor ba si wtedy
cara zrodzonego z rosyjskiej ziemi, na ktrego
w wiecie nie miao by adnej siy? Czy mg on
wtedy przewidzie, e to wanie jego rodacy oka-
si tacy odwani, zapon ogniem i tak moc,
ktra pokona rosyjsk potg? Bo to na Majdanie
ju si wydarzyo, a Wadimir Putin wysyajcy
w akcie desperacji swoje nieoznakowane wojska
na Krym jest tego najlepszym przykadem.
3
Praw-
dziwa rebelia, rewolucja, sicz! W uszach cay czas
rozbrzmiewa mi najnowsza kozacka pie Kukiza
Doky zhyvut ludy
4
wykonana w jzyku ukra-
iskim, ktra jest wsparciem dla Ukraicw wal-
czcych o Wolno!
Nie umara Ukraina
Pki yj ludzie
Ju na zawsze bdzie trwaa
2 http://www.fronda.pl/blogi/you-shall-not-pass/wywiad-
i-kontrwywiad-w-wojnie-polsko-ruskiej,2522.html
3 Myl z Piotra zychowicza z tygodnika do rzeczy.
numeru nie pamitam.
4 tum. Pki yj ludzie pie dostpna pod adresem:
https://www.youtube.com/watch?v=ks77Hgkjxy0
Choby w wielkim trudzie
Do koca, do zwycistwa
Pki na Majdanie
Duch Kozacki ogie daje
Nic jej si nie stanie
Nie umara Ukraina
I nigdy nie zginie
Duszy nigdy nie zastrzelisz
Chwaa Ukrainie
Do koca, do zwycistwa
Pki na Majdanie
Duch Kozacki ogie daje
Nic jej si nie stanie
Do koca, do zwycistwa
Pki na Majdanie
Duch Kozacki ogie daje
Nic jej si nie stanie
***
W uszach, a waciwie w sercu rozbrzmiewa mi
rwnie inna pie polskiego wykonawcy. Na
melodi ukraiskich dumek. Woy 1943 Lecha
Makowieckiego.
Czy pamitasz Panie Boe
Nad Woyniem un krwaw
I ten krzyk z poncej chaty
Mordowanych przez ssiadw.
Chyba bye w tamtej porze
Gdzie po innej stronie wiata,
Bo by pewnie si zasmuci i przystan i zapaka...

Czy syszae mod Panie,
Oczy ojca czy pamitasz,
Gdy habili crk jego
Banderowcy jak zwierzta...
On na drzwiach ukrzyowany
Baga Zmiuj si nad nami!
Zlitowali si oprawcy
Skuli oczy bagnetami...
Czy widziae Ojcze wity
Patrzc z gry przez frmament
Dzieci liczne jak anioki
Na sztachety powbijane...
Kto je teraz poprowadzi
Na spotkanie z Tob Boe,
One przecie takie mae
Zbdz same w tych przestworzach...

Czy spamitasz Panie wiata,
Mczennikw tych z Woynia,
Umierali z myl o Tej,
ktra nigdy nie zaginie.
Polska o nich zapomniaa,
rozpyna si w oddali,
Czasem drca rka starca
wieczk jeszcze tu zapali.
Porastaj chwastem zgliszcza,
groby ton w bujnej trawie,
Jutro ju nie bdzie komu
wieczki za Nich tu postawi.
***
My wpatrzeni, zasuchani
Tak wspczeni a do granic
W ciemnym kinie, po kryjomu
Ocieramy zy.
Zakoczenie przewodniej piosenki z Ogniem
i mieczem cinie si samo na usta. Moskwa nie
kupia Ukraicw atrakcyjnym flmem. Nie kupi
tych Ukraicw rwnie terrorem. Parafrazujc
zakoczenie flmowego Ogniem i Mieczem na-
ley tutaj wspomnie, e by moe wojny znw
bd trway dugo. Rzeczpospolita pewnie nie
opustoszeje, by moe Ukraina rwnie... Jednak
przyszed ju czas, najwyszy czas nienawi za-
bi w sobie! Dzi, czyli trzysta pidziesit lat po
wydarzeniach z pierwszego tomu Trylogii rosyjski
prezydent znw podbi Krym, jednak Majdanu
ju nie zlikwiduje. I Rzeczpospolitej nie zmiady.
***
Kocham Ukrain i wiem, e trzeba robi wszyst-
ko, by staa si samostiejna. Pisudski powiedzia
kiedy: Nie ma wolnej Polski bez wolnej Ukra-
iny. Nie ma wolnej Ukrainy bez wolnej Polski.
W tych sowach zawarta jest wielka flozofa jeli
duchem nasze narody bd razem, zachowujc
sw pastwow odrbno, to staniemy si przed-
miotem polityki wiatowej, a nie jej podmiotem.
Jeli bdziemy brami, yjcymi osobno, w swo-
ich domach, ale kochajcymi si i szanujcymi,
to wwczas nie bdzie atwo nas rozgrywa przez
Wschd i Zachd powiedzia Pawe Kukiz.
5

5 http://allegro.pl/kukiz-doky-zhyvut-ludy-piersi-ukraina-
cegielka-cds-i4037904062.html
Jest ich okoo czterech i p tysica. Skupiaj si przede wszystkim na Podlasiu,
ich maej ojczynie, gdzie yje ich mniej wicej dwa tysice. yj pord nas
od setek lat, posuguj si naszym jzykiem, s wierni Rzeczypospolitej
Tatarzy polscy. Niesamowici w swej kulturze, przywodz na myl postaci
z kart powieci Sienkiewicza, nadaj naszej historii nieco egzotyki, nauczyli nas
posugiwa si szabl i lanc. S wspautorami wielu zwycistw militarnych
Polski i innych krajw Europy. Tatarzy. Nasi, polscy. O nich, a take
o losach Krymu i jego prastarych mieszkacach, islamie oraz przyszoci
Tatarw porozmawiamy z jednym z nich wybitnym przedstawicielem tego
rodowiska, profesorem SELIMEM CHAZBIJEWICZEM HERBU
BOAWOLA politologiem, poet, b. prezesem Rady Centralnej Zwizku
Tatarw Rzeczypospolitej Polskiej, redaktorem m.in. Debaty i Rocznika
Tatarw Polskich, nade wszystko jednak wielkim znawc tematyki tatarskiej,
ktry sw wiedz i postaw dba o zachowanie pamici o naszych rodzimych
Tatarach.
Chciabym nasz rozmow rozpocz od tema-
tw zwizanych z obecn sytuacj na Krymie
oraz wpywie Chanatu na Rzeczpospolit na
przestrzeni dziejw oraz na ksztatowanie
si naszych rodzimych Tatarw, w zwizku
z tym, e wywodz si oni wanie z pwyspu
krymskiego. Czy mgby Pan powiedzie na
pocztek, jaki jest prawdziwy wizerunek Tatara
krymskiego z czasw nowoytnych, poniewa
w polskiej wiadomoci, m.in. za spraw histo-
riografi czy literatury utrwali si nam wize-
runek tatara jako barbarzycy najedajcego
Dzikie Pola, gwaci, morduje i uprowadza ludzi
w jasyr i z tego faktycznie utrzymuje si przez
ponad 300 lat. Czy taki jest prawdziwy wize-
runek Tatara? Pytam si, gdy spotkaem si
z tez, i to nie Tatarzy krymscy byli odpowie-
dzialni za najazdy, a gwnej mierze nieujarz-
mieni Tatarzy budziaccy, cho to mieszkacy
Krymu skupili gniew Polakw. Jaki jest Tatar
krymski, oczyszczony stereotypw?
Wie pan, te stereotypy narosy przez lata. Zacz-
o si tak naprawd od XIX wieku, od twrczo-
ci Sienkiewicza. Sienkiewicz narobi tutaj duo
zego, jeli chodzi o obraz krymskich Tatarw
i Tatarw w ogle. Ale musze panu powiedzie, e
ju wczeniej byy takie, jakby to powiedzie.,
ze wizerunki, dlatego e wynikay z wzajem-
nych walk. Jeli Chanat Krymski, a wczeniej
jeszcze Zota Orda, graniczya z Rzeczpospolit,
a wczeniej z Wielkim Ksistwem Litewskim, to
po pierwsze by to naturalny sposb prowadzenia
wojny po obu stronach tj. po stronie europejskiej
i wschodniej mongolskiej, czy mongolsko-tatar-
skiej. Literatura tamta bya zwizana z kwestiami
religijnymi, przedstawiano tatarw jako barba-
rzycw ze Wschodu, jedcw Apokalipscy i to
byo zwizane z wizj wczesnej, chrzecijaskiej
Europy, tzn. stanowiska Polski jako przedmurza
chrzecijastwa i obrony Europy przed islamem.
Aczkolwiek te wizerunki Tatarw pojawiay si
ju wczeniej. W ogle sama nazwa wasna: Ta-
tar, w Europie redniowiecznej bya kojarzona,
z reszt za spraw Ludwika witego, krla fran-
cuskiego, za spraw greckiej nazwy: Tartar , czyli
Pieko. Po dzi dzie w jzyku francuskim znaczy
to to samo. Byo to zwizane z kilkoma kwestia-
mi, np. Mongoowie, okrelani te w literaturze
europejskiej jako Tatarzy, uywali wynalazkw
chiskich ju w XIII wieku. Byli piekielni dlate-
go, e nosili czarne zbroje. Mongolskie wizerun-
ki smokw, te zaczerpnite z Chin, kojarzyy si
z wizerunkami demonw. Tak wic od XIII wieku
Tatarw przedstawiono jako ciemn stron, na
zasadzie zestawienia: dobra Europa li jedcy
ze Wschodu. Kluczowy jest tu jednak wiek XIX.
Moim zdaniem Sienkiewicz narobi bardzo duo
zego w wiadomoci polskiej, bo nie tylko Tata-
rw wykolawi, w zasadzie wszystkie narody ota-
czajce Polsk przedstawia jako, no najoglniej
mwic, ze, przedstawione w krzywym zwier-
ciadle. W duej mierze przyczyni si do wzro-
stu ksenofobizmu wrd Polakw. Tatarw jako
szczeglnie sobie ulubi, poniewa wizerunek
Tatara w jego literaturze jest wyjtkowo karyka-
turalny i fatalny. Trzeba pamita, e w okresie
Chanatu Krymskiego, na samym pocztku istnia
ukad, e tak powiem, zaczepno-odporny z pa-
stwem polsko-litewskim. Przez pierwszy okres
swego istnienia Chanat by w zasadzie lennem
Kazimierza Jagielloczyka. Istniaa zatem przede
wszystkim wsppraca, a nie walka. To raz. Nie
naley take zapomina, e w XVII wieku Cha-
nat Krymski peni rol takiego jzyczka u wagi,
zapewnia stabilizacj w ukadzie midzynaro-
dowym w XVII wieku pomidzy Polsk a Rosj
i Turcj Ottomask. Nie wiem, czym byo to
spowodowane, moe pochodzeniem Sienkiewi-
cza. Czsto si zdarzao, e ludzie ydowskiego
pochodzenia byli najwikszymi antysemitami.
Tak czy inaczej, w przecitnej wiadomoci sta-
tystycznego Polaka utrwali si wizerunek rodem
z powieci Sienkiewicza.
Czy prawd jest, e Bakczysaraj, w okresie swej
najwikszej wietnoci, czyli w poowie
XVII wieku, by jednym z bardziej prnych
orodkw kultury w caym wiecie islamu?
S.Ch.: Wie pan, by to jeden z gwnych orodkw
kultury w Europie Wschodniej, si rzeczy krzyo-
way si tam wpywy wschodnie Turkw osma-
skich, w zasadzie od XVII wieku mona mwi,
e Chanat Krymski to taka flia kultury ture-
ckiej, tak oglnie mwic. Kultura Perska miaa
zasadniczy wpyw, np. jeli chodzi o zdobnictwo,
uzbrojenie czy literatur. Chanat krymski, a przy-
najmniej jego miejska cz bya rozwinita
kulturowo. Powiadcza to wiele rde. W okre-
G
l
e
b

G
a
r
a
n
i
c
h
/
R
e
u
t
e
r
s
30
31
rozmawia Grzegorz SZYMBORSKI
wywiad
sie panowania tatarskiego Krym pokryty by sie-
ci akweduktw, dostp do wody by do dobry,
natomiast w XIX wieku Rosjanie wikszo tego
systemu irygacyjnego zniszczyli, no i dzisiaj Krym
nie ma wody. Ukraina odcia dostawy wody
obecnie na Krymie jest zapa gospodarcza i kata-
strofa ekologiczna. Wszystkie uprawy zmarniay,
bo nie ma dopywu wody. Nie mwic o tym, e
zaczyna brakowa wody pitnej
G.Sz.: Zanim przejd do tematw wspczes-
nych i polityki Zachodniej Europy oraz Rosji
wzgldem Krymu, chciabym jeszcze zapyta
Pana Profesora o rnice pomidzy: Mongoa-
mi a Tatarami. Wspomnia Pan o wpywie kul-
tury i historii redniowiecznej na przyszy wi-
zerunek Tatara w krgu cywilizacji zachodniej.
Powszednie uwaa si, e Tatarzy to synonim
Mongow, ale jest to nieprawda, poniewa Ta-
tarzy stanowili jedno z plemion mongolskich.
Dua rnica wynikaa z wyznawanych prze-
ze religii. Czy mgby Pan powiedzie co
wicej na ten temat?
S.Ch.: Tatarzy to przede wszystkim narodowo,
ktra uksztatowaa si w XV, XVI wieku. W za-
sadzie nowoczesna narodowo tatarska zacza
ksztatowa si w wieku XIX, tak samo zreszt
jak i wikszo narodowoci europejskich. Histo-
rycznie Tatarzy to gwnie plemiona turkijskie,
czyli tureckojzyczne, ktre zamieszkiway tereny
wschodniej Europy w zasadzie ju od wczesnego
redniowiecza, a nawet wczeniej Staroytnoci.
Pierwsz grup turkijsk, byli Hunowie. Po Hu-
nach mamy Pieczyngw, mamy Kumanw, nazy-
wanych tak w Europie zachodniej, a przez ruskich
kronikarzy Poowcami. Ich nazwa wasna to:
Kipczacy. Po za tym byli jeszcze Bugarzy nadwo-
ascy, ktrzy w X wieku przyjli islam i wykreo-
wali prn kultur rozwijajc si do XIII wieku,
do czasu a weszli w skad Zotej Ordy, a take
wiele innych plemion turkijskich. Niewielki pro-
cent Tatarw ma jakie mongolskie pozostaoci.
W zasadzie s to plemiona turkijskie. Jzyk i na-
cja tatarska uksztatoway si z ludnoci osiadej,
miejskiej, gdzie mniej wicej w XIV-XVI wieku.
To pocztek procesu ksztatowania si tej grupy
narodowociowej, ktra z reszt nie jest jednolita.
Moemy mwi o kilku rnych grupach naro-
dowociowych Tatarw. Jeden to nadwoascy,
syberyjscy, astrachaski, krymscy, dobrudzcy,
grupa nogajska. Nazwa: Tatar bya uywana r-
nie. Administracja rosyjska jeszcze w okresie car-
skim, pod pojciem tym rozumiaa wszystkich
rosyjskich poddanych wyznania muzumaskie-
go, wszystkich ludw wschodnich, nad ktrymi
panowali. Nawet eromski w Przedwioniu
pisze o Tatarach w Azerbejdanie. To okrelenie
ludnoci: Azerbejdanie, wymyli w kocu Jzef
Stalin. Ich administracja rosyjska przedrewolu-
cyjna okrelaa mianem Tatarw zakaspijskich. Te
grupy oczywicie rnie ksztatoway swoj tosa-
mo narodow, literatur. Wbrew stereotypom,
te ludy byy w wikszoci ludami osiadymi, ko-
czownikw od XVI wieku bya coraz bardziej zni-
koma liczba. Byli jednak i utrzymywali si gw-
nie na terenach przygranicznych. W przypadku
Chanatu Krymskiego osadnictwo przypada tam
na XV/XVI wiek. Ludno przechodzia na tryb
pkoczowniczy, albo osiady. W XVII wieku to
byli gwnie osiedlecy. Istniay wwczas jednak
due rnice regionalne, ktrych my obecnie nie
widzimy i nie rozumiemy, tak samo jak rwnie
i w Polsce. Dzisiaj nie odgrywa to u nas adnej
roli. W dawnych czasach miejsce zamieszkania,
pochodzenie odgrywao du rol. Czowiek by
zwizany z regionem urodzenia cae ycie. Z rodzi-
n, czy szerszym pojciem rodu, dzisiaj pozostay
u nas tylko szcztki tego systemu. Jest teraz w za-
sadzie zabawa w heraldyk. W XVI wieku u Tata-
rw ta rola bya znaczna. Zaleao to od miejsca
pochodzenia, osadnictwa. Na samym Krymie Ta-
tarzy dzieli si na grup stepow, miejsk, grsk,
czy mieszkacw wybrzea. Oczywicie teraz tez
u nich nie odgrywa to adnej roli. Po wywiezieniu
przez wadze sowieckie w 1944 roku praktycznie
dzisiaj oni si wszyscy wymieszali. To, kto skd
pochodzi, to teraz sprawa czysto prywatnej gene-
alogii. Nie istnieje ju podzia etniczny. Tak samo
u Polakw, prosz nie zapomina e przesiedlenie
prawie 3 milionw ludnoci 200 kilometrw na
zachd po II Wojnie wiatowej byo olbrzymim
szokiem. Mona powiedzie, e nard polski te
cakowicie zmieni swoja struktur. Pod kadym
wzgldem, etnicznym, spoecznym. Wspczenie
Polacy nie s tymi samymi Polakami, jakimi byli
choby jeszcze w 1914 roku.
Wspomnia Pan o tym, ze Tatarzy to bardzo
rozbudowana nacja, ktra faktycznie skada
si z kilku innych i wbrew pozorom s to ludy
osiade. Tym bardziej chyba, ten fakt staego
ycia na danym obszarze jest jeszcze wikszym
dramatem, jeli bra pod uwag to, e adni
z Tatarw nie posiadaj wasnego pastwa.
Czy w zwizku z tym, e Krym, jak czytaem
w przedwojennym tekcie pana Aleksandra
Achmatowicza, w latach 1917-1918 stara wybi
si na niepodlego i ksztatowa swoje struk-
tury pastwowe nawet byy pomysy, by pol-
scy Tatarzy w pniejszym okresie starali si
powrci, czy w obecnej chwili, gdyby pastwo
tatarskie mogo zaistnie, Krym mg ogosi
niepodlego, to czy stanowiby tak Ziemi
Obiecan dla Tatarw rozproszonych po caej
Europie i Azji?
Wie Pan, niewtpliwie gdyby zaistniao Pastwo
Tatarskie to z pewnoci przycignoby cz Ta-
tarw na Krym. Czy wszystkich? Trudno powie-
dzie. Tak samo jak nie wszyscy ydzi mieszkaj
w graniach Izraela, tak samo mogliby postpi
Tatarzy. Jak powiedziaem, to nie jest jeden nard.
Tatarw krymskich jest okoo p miliona. Dua
cz mieszka jeszcze w granicach Uzbekistanu
i Kazachstanu i Tadykistanu. W tamte tereny zo-
stali przesiedleni przez wadze sowieckie. Mniej
wicej poowa z nich wrcia, poowa zostaa. Ten
nard rozpad si na dwie grupy. Jedna bardziej
si europeizuje to ta mieszkajca na Krymie, si
rzeczy, mieszkajc w otoczeniu, nazwijmy je so-
wiaskim, rosyjskojzycznym, oni coraz bardziej
zmieniaj swj tryb ycia i wiadomo. Mimo, i
jest to Europa Wschodnia, nie Zachodnia, no ale
jednak Europa. Ci, ktrzy pozostali w Azji cen-
tralnej yj tamtejszym rytmem ycia. Teraz tak
jakby formuj si dwie grupy narodowe.
Asymiluj si?
Wie pan, si rzeczy gdy yje si w danym ro-
dowisku, to tryb ycia zaczyna si upodabnia do
otoczenia. Krym jest obecnie pod rosyjsk okupa-
cj, ale nie wiadomo, ile to potrwa. By moe b-
dzie to okres pokolenia, a by moe szybciej, ni
nam si wydaje. Historia czasem dostaje takiego
napdu, e nie jestemy w stanie za ni nady.
By moe zmiany w Europie Wschodniej jeszcze
nas czekaj. Gdyby powstao pastwo tatarskie,
nie byoby ono czysto tatarskie. Duo do powie-
dzenia miayby inne grupy narodowe, Tatarzy
byliby jednymi z waniejszych, ale nie jedyn
z grup. Przecie nie stosowaliby zasady czystki
etnicznej, prawda? Obecnie stanowi 12%, przy
korzystnej koniunkturze politycznej i gospodar-
czej mogliby doj do 30-35% mieszkacw Kry-
mu, ale nie wicej. yj tam Ukraicy, Rosjanie,
Niemcy, ydzi, Ormianie, nawet grupa Polakw.
Istnieje tam nawet Zwizek Polakw na Krymie.
Od XV wieku yli na Krymie Wosi. Ich rwnie
Rosjanie wywieli. Nawet Grecy tam przeby-
wali! Krym by w czasach staroytnych koloni
greck, potem rzymsk, bizantyjsk. Na Krymie
istniej pozostaoci rzymskie organizowane s
wykopaliska archeologiczne. Na Krymie miesz-
kali Goci. Wedug relacji podrnikw jeszcze
z XVII wieku, pewnego Niemca, do koca stule-
cia istniay na Krymie wsie gockie, ktre zacho-
way swj jzyk. Pewnie to byy szcztki jzyka,
aczkolwiek wiadomo pochodzenia od Gotw
pozostaa. Goci mieszali si czsto z krymskimi
Tatarami. Std mona spotka Tatarw, ktrzy s
rudzi i maj niebieskie oczy. To dawna domieszka
Gotw, czy raczej Ostrogotw.
Powiedzia Pan, e Tatarzy krymscy s podzie-
lenie w zwizku z tym, e cz znajduje si
w Azji centralnej, a cz na Krymie, do nie-
dawna na Ukrainie, przy czym uy Pan okre-
lenia; europeizacja. Czy pod tym pojciem
kryje si, jako e uy Pan jeszcze pojcia; kul-
tura sowiaska, bardziej nawizanie do Rosji,
czy proeuropejskich de wadz ukraiskich?
Jeli chodzi o kultur ycia codziennego, bo o tym
mwi, to oczywicie zachodzi asymilacja i to
dua. Poczwszy od sposobu bycia, ubierania si,
zachowania, ale tez uywania jzyka rosyjskiego.
To jest strefa postsowiecka. Pan pewnie nie by
na Krymie, ja wielokrotnie i tam pomimo tego,
e Krym nalea do Ukrainy i naley do Ukrainy
wedug prawa midzynarodowego, ale jzykiem
codziennym by jzyk rosyjski. By jzykiem
komunikacji, te tych poszczeglnych grup et-
nicznych midzy sob. Kultura bycia na Krymie
obecnie jest taka, jaka w Polsce bya na pocztku
lat 90. Oni s gdzie 25 lat w tyle za nami, jeli
chodzi o sposb bycia, infrastruktur itp. Tatarzy
w wikszoci wybrali opcj proukraisk z tego
32
33
chociaby powodu, e to Rosjanie ich wywozili
i gnbili, a nie Ukraicy. Nikt nie ma sentymentu
do swojego gnbiciela.
Std wnioskuj, e nie wierzy Pan w to, e wy-
nik zaprezentowany przez Putina, w zwizku
z referendum na Krymie by prawdziwy?
Nie no, to referendum nawet opozycja rosyjska
wymiaa, tak naprawd to byo 25-30 uczestni-
kw tego referendum, z czego moe z tego jedy-
nie 10% opowiedziao si za przyczeniem do
Rosji i to pod wpywem presji. Prosz pamita,
e w tym chaosie ktry tam powsta to i tak lud-
no nie palia si do pracy, nie dlatego, e jest le-
niwa, ale dlatego, e nie mieli motywacji. System
by bardzo skorumpowany, nie bez winy pastwa
ukraiskiego. Ukraina odziedziczya swoj struk-
tur po Zwizku Radzieckim. Pastwo istnieje
dopiero 23 lata. W zasadzie wszyscy rzdzcy to
dawni przedstawiciele aparatu partyjnego. Przy-
zwyczaili si do korupcji i nepotyzmu. Modzi lu-
dzie na Krymie nie widzieli adnych perspektyw.
Tworzenie prywatnej frmy byo niemoliwoci,
tzn. gdy kto chcia dziaa uczciwie. Jedynym
wyjciem by wyjazd za granic. Oni midzy in-
nymi tak optowali za umow stowarzyszeniow
z Uni Europejsk, bo uwaali to za szans na wy-
jazd za granic i godziwy zarobek. Utrzymanie
si z pracy pastwowej jest te niemoliwoci.
Mody czowiek nie ma szans na wasny rozwj.
Ludzie nie pracowali. Pastwo udawao, ze paci,
a ludzie udawali, e pracuj. W Rosji jest zresz-
t to samo. Niech pan pjdzie do jakiegokolwiek
sklepu w Polsce czy w Europie i znajdzie mi towar
rosyjski. Nie ma adnego. Nie ma adnego towaru
z napisem made in Russia.
No w Almie mona znale.
No tak, ale made in Russia to albo wdka, albo
ropa nafowa i gaz.
I papierosy.
I papierosy. Prosz zatem zobaczy ten kraj nic
nie produkuje. Jak moe si utrzyma gospodarka
kraju, ktry nic nie produkuje? Jak to kto zoli-
wie okreli na Zachodzie, Rosja to jedna zmilita-
ryzowana stacja benzynowa. Na dobr spraw to
kraj, ktry nic nie produkuje i nie ma przed sob
przyszoci.
Podobno za dwa lata ma nastpi tam krach
gospodarczy.
Wie pan, wystarczy e ceny ropy pjd w d. Sta-
ny zjednoczone dogadaj si z Arabi Saudyjsk
i innymi krajami OPEC i ceny ropy spadn. Wte-
dy Rosja jest gospodarczo rozoona na opatki.
Nie maj nic do zaoferowania wiatu na wielk
skal. Nie inwestuj. Sysza pan o jakich wiel-
kich zakadach przemysowych w Rosji? Wszyst-
ko to zachodnie frmy tam inwestujce, a inwe-
stuj tam dlatego, e tam jest tania sia robocza.
I duo surowcw.
I duo surowcw. W zwizku z tym Rosja bdzie
musiaa inwestowa w Krym choby z przyczyn
ideologicznych. Putin obiecywa mieszkacom
zote gry. Teraz bdzie musia si wykaza. Pom-
powanie w Krym przyczyni si do problemw ro-
syjskiej gospodarki. Na dusz met. Nie wierz,
e Rosja bdzie utrzymywaa Krym przez duszy
czas. Myl, ze mog zrobi tak, e gdy zmieni pre-
zydenta, eby zachowa twarz, ten dobry prezy-
dent, tak jak jest dobry i zy policjant, ogosi, e Ro-
sja wycofuje si z Krymu. Tak moe si wydarzy.
I wtedy Krym na powrci do Ukrainy, czy po-
wsta osobny twr pastwowy?
Wielokrotnie rozmawiaem z przywdc krym-
skich Tatarw Mustaf Demilewem i on mi tu-
maczy: my nie mamy na tyle si, jako Tatarzy, by
stworzy suwerenne pastwo. On optuje za tym,
by powstaa autonomiczna Republika Tatarska
w ramach Ukrainy. Uwaa, zreszt susznie, e
niepodlego mona ogosi, tu przy stoliku tez
moemy ogosi niepodlego, ale faktyczna nie-
podlego to wasne suby, wasna administra-
cja, wasne sdownictwo i wasne wojsko, suba
zdrowia itd. Stworzenie pastwa wymaga stwo-
rzenia infrastruktury i posiadania kadry, czego
Tatarzy nie maj. Nie maj si, by stworzy wasne,
suwerenne pastwo. Na razie. Ale mog stworzy
pastwo w ramach autonomii, czego domagali si
ju wczeniej. Krym by autonomiczn republi-
ka, ale nie narodow. Tatarzy chcieli zmieni na-
zw i form pastwa Autonomiczn Republik
Krymsk, gdzie sprawowaliby wadz oczywicie
przy zachowaniu praw innych mieszkacw Kry-
mu, innych narodowoci. Tak jak w 1918 roku,
o czym pan wspomina, ta powstaa, ale ofcjalna
nazwa to bya: Demokratyczna Republika Kry-
mu, i w skad tego rzdu, generaa Sulkiewicza,
zreszt polskiego Tatara, wchodzili przedstawi-
ciele innych narodw, cznie z Polakami. Mini-
strem aprowizacji by Polakiem. W skad gabinetu
wchodzili Rosjanie, Karaimi, Ormianie. Szefem
rzdu by Tatar, ale to nie by rzd tatarski, stricte
narodowy, ale demokratycznego pastwa krym-
skiego. I takie pastwo krymskie ma powsta te-
raz otwarte na wspprac z innymi narodami,
pastwami, ale przede wszystkim jako pastwo
w ramach Ukrainy.
Czyli mona powiedzie, e w tej sytuacji
gdyby ju Ukraina miaa porozumie si z Fe-
deracj Rosyjsk co do przyszoci Krymu, to
powinnimy raczej bra pod uwag wariant
z 1918 roku, kiedy to niemiecki genera Koch
oraz hetman Skoropadski mieli doprowadzi
do unii pomidzy Ukrain a Krymem?
Pewnie tak, ale Skoropadski nie chcia dopro-
wadza do adnej unii. To by carski genera,
ktry tak naprawd nie bardzo rozumia sytu-
acji, w jakiej si znalaz. To by adiutant ostat-
niego cara. On sprawowa swoj funkcj, no bo
sprawowa, hetmana Ukrainy, ostatniego chyba
zreszt. Oczywicie, jeeli kiedykolwiek powsta-
nie pastwo tatarskie, to w ramach zwizku fede-
racyjnego z Ukrain. Ciekawostk stanowi fakt,
e w 1920 roku ju na emigracji, penomocnik
krymskich Tatarw, pan Dafar Sejdamet, zoy
na forum Ligi Narodw memoria dotyczcy pro-
tektoratu Polski na Krymem. Z tego co czytaem,
Marszaek Pisudski nie widzia przeszkd. Gdy-
by ofensywa kijowska si powioda, niewyklu-
czone, e Polska przejaby mandat na Krymem
z ramienia Ligii Narodw, o co bardzo ubiegali si
w tym czasie krymscy Tatarzy. To tak naprawd
byaby najlepsza opcja.
Czyli wobec tego Krym doczyby do koncepcji
Midzymorza.
Oczywicie, cay czas by w okresie midzywo-
jennym w tym programie.
Teraz chciabym z Panem porozmawia na
temat naszych rodzimych Tatarw, ktrych
w sumie moemy ju nazwa autochtonami,
biorc pod uwag fakt, e s tutaj z nami ju
600 lat. Przypomnijmy, e pocztek osadni-
ctwa tatarskiego w Wielkim Ksistwie Litew-
skim to przeom XIV i XV wieku, za spraw
ksicia Witolda, ktry zreszt przyczyni si
do powstania Chanatu Krymskiego w 1427
roku. Na pocztek chciabym Pana zapyta, co
Tatarzy wnieli do kultury Rzeczypospolitej
Obojga Narodw i w konsekwencji take Polski
wspczesnej, wyjwszy, rzecz jasna, tradycje
kawaleryjskie i technik militarn.
Wyjwszy tradycje kawaleryjskie, od co najmniej
wieku XVIII w literaturze polskiej funkcjonuje
nurt orientalny, ktry by silny w okresie roman-
tyzmu, pniej Modej Polski. Wnieli szersze-
nie widzenie polityczne w sprawach wschodnich.
Wprowadzili pewne elementy do jzyka polskiego.
Wpywy tatarskie widzimy w tradycyjnym ubio-
rze, kuchni. Mona tutaj tych wtkw tatarskich
w tej tradycyjnej kulturze poszuka. I niewtpliwie
jak si poszuka, to si znajdzie, pomijajc wspo-
mniane przez pana tradycje kawaleryjskie.
Czy mgby pan powiedzie, w kontekcie
polskich Tatarw, jaka jest rnica pomidzy
Lipkami a Tatarami litewskimi. Czy s to to-
same pojcia, czy s to dwie udzielne grupy
tatarskie?
To nie s odrbne grupy. To Sienkiewicz, jesz-
cze raz podkrel, uywa tych nazw, no i bar-
dzo namiesza. Lipkowie byli uywani w XVI
i XVII wieku przez dyplomacj tureck i Chanatu
Krymskiego i jest to po prostu przekrcona na-
zwa Litwy. Lipka Tatar oznaczao w jzyku ture-
ckim tyle co tatarzy litewscy. To te oczywicie
jest skrt mylowy, bo s to Tatarzy Wielkiego
Ksistwa Litewskiego, a jak wiadomo Wielkie
Ksistwo Litewskie to nie jest to samo co wsp-
czesna Litwa. Zarwno pod wzgldem historycz-
nym, terytorialnym, jzykowym rwnie, bo
przecie jzykiem urzdowym w Wielkim Ksi-
stwie by jzyk starobiaoruski. Wspczenie te
istniej Tatarzy litewscy na Litwie, ale s to ju ci
zwizani z pastwem litewskim. To jest mylce.
Od koca XIX wieku, kiedy powsta wspczesny
ruch nacjonalistyczny wspczesnolitewski, poj-
cie Litwy i litewskoci zaczo znaczy co innego,
ni jeszcze w Panu Tadeuszu. A oni byli Tatara-
mi litewskimi w tym dawnym znaczeniu. Istniao
osadnictwo tatarskie na Woyniu, ale ono wyni-
34
35
kao z najazdu moskiewskiego w poowie XVII
wieku, kiedy cz Tatarw z Litwy przeniosa
si na Woy. Rosjanie dewastowali majtki ta-
tarskie. Natomiast jeli chodzi o te chorgwie,
ktre przeszy na stron tureck, a ktre opisuje
Sienkiewicz, to w wikszoci byli to Tatarzy po-
dolscy. To nie byli Tatarzy Wielkiego Ksistwa
Litewskiego. Nie byli z nimi etnicznie zwizani.
Tatarzy nigdy nie byli w Polsce liczn grup. Ni-
gdy nie przekraczali liczby 10 tysicy.
Odnonie wspczesnych Tatarw, czy wobec
niewielkiej liczebnoci i w sumie katolickiego
charakteru naszego pastwa, czy obecnie Ta-
tar polski ma atwe ycie w naszym kraju? To
pierwsze pytanie, za drugie, zwizane bezpo-
rednio z poprzednim, brzmi: czy atwo jest
czy islam z polskoci?
Jak czowiek chce to czy, zreszt mymy uro-
dzili si w tym kraju. yjemy w tym spoecze-
stwie i dla nas funkcjonowanie w spoeczestwie
katolickim nie jest ani czym nowym, ani czym
trudnym. Oczywicie zachodzi asymilacja i to
dosy dua. Coraz wicej Tatarw przechodzi na
drug stron, tzn. spotykamy si ze zjawiskiem
tatarw-katolikw. Zaoylimy nawet Zwizek
Tatarw Rzeczpospolitej, z zaoenia jest on dla
wszystkich, ktrzy, e tak powiem, odczuwaj
pochodzenie tatarskie czy chc t kultur kulty-
wowa. Mamy te ju spory odsetek katolikw,
ktrzy chc swoje tatarskie korzenie czy tatarskie
tradycje kontynuowa.
Moje pytanie dotyczce islamu i jego wsp-
istnienia razem z katolicyzmem na terenie
naszego kraju bierze si z std, i w przypadku
tych muzumanw pochodzcych z krajw
arabskich i tych, ktrzy obecnie osiedlaj si
w Europie Zachodniej, mamy do czynienia ze
zjawiskiem, ktre pozwala nam postrzega
islam jako cos ponadnarodowego, pewien uni-
wersalny czynnik w yciu czowieka, ktry jest
waniejszy od samej narodowoci.
To s kwestie ideologiczne. S ludzie, ktrzy w ten
sposb religi interpretuj, ale tak jest w przypad-
ku wszystkich religii uniwersalistycznych, take
religii katolickiej. Oczywicie, istnieje rnica,
mona powiedzie e prawie we wszystkim, po-
midzy Tatarami polskimi a Arabami, oprcz
podstawowych zaoe religijnych. Te zaoenia
te s rnie interpretowane, bo islam na wiele
szk, wiele rytw, tak samo zreszt jak i chrze-
cijastwo i to nie jest zreszt wszystko jedno i to
samo. Nawet w ramach tradycyjnego, ortodoksyl-
nego islamu mamy 4 szkoy prawno-teologiczne
i one te powoduj pewne rnice praktyki, inter-
pretacji, zachowa. Te rnice kulturowe s bar-
dzo due, tak jak w przypadku Polaka-katolika
i katolika z Afryki. Sytuacja jest identyczna.
Czy nazwaby Pan wobec tego polsko-tatarski
islam zliberalizowanym w stosunku do tego
z Pwyspu Arabskiego?
Nie. Tam jest po prostu inna szkoa prawno-teolo-
giczna. Tego nie mona tak porwnywa, no bo
S to daleko idce uproszczenia.
No wanie, daleko idce uproszczenia i jeszcze
raz podkrelam, e religia islamu nie jest nawet
pod wzgldem teologicznych jednolita. Nasza
interpretacja islamu zbliona jest do tej, ktra
wystpuje w Turcji. Porwnywanie stosunkw
religijnych Turkw i Tatarw z Arabami jest co
najmniej mylne.
Z tym e, jeli ju Pan wspomnia o rytach
chrzecijaskich, to tutaj jednak mamy do
czynienia z pewnym ruchem ekumenicznym.
Daleko jest nam od tych momentw w historii,
kiedy dany odam chrzecijastwa stara si
narzuca swj tok mylenia innym w bardziej,
lub mnie, zdecydowany sposb. Czy pojcie
ekumenizmu ma swj odpowiednik w islamie?
Nie ma takiego pojcia, jakie jest w chrzecija-
stwie. Zreszt w chrzecijastwie te dotyczy
on przede wszystkim elity. Inaczej rzecz wygl-
da pord prostego ludu. W islamie tak samo,
oczywicie istnieje pojcie wsplnoty ponad po-
dziaami, ale jest ono pojciem teoretycznym,
w praktyce jest to model trudno osigalny. Rw-
nie pod wzgldem narodowym jest podzia. Nie
ma dialogu pomidzy poszczeglnymi przedsta-
wicielami, moe dlatego, e nie ma organizacji
kocielnej, tak jak np. w kociele rzymskim hie-
rarchicznej, globalnej.
Wiem, Panie profesorze, e jednym z powo-
dw, dla ktrych obecny islam reprezentowany
w krajach arabskich uwaa Pan za niedoskona-
y, jest fakt nieistnienia hierarchii i przedstawi-
ciela wadzy, jak choby papiea...
Istniaa kiedy instytucja kalifatu, ale zostaa
obecnie tak spaczona, jej wizerunek zosta przez
grupy fundamentalistyczne skompromitowany,
e obecnie trudno byoby do tego wrci. Nie ma
jednolitej struktury i pewnie ju nie bdzie. Mo-
na prowadzi dialog z pewnym rodowiskiem
muzumaskim, ale nigdy nie bdzie tak, e b-
dzie si go prowadzio ze wszystkimi. Tak samo
jest w judaizmie. To nie s religie hierarchizowa-
ne na wzr kocioa rzymskiego.
Czy jest to bd?
To jest po prostu inno, ale sdz, e zmiana
byaby trudno osigalna. Jedynie szyici w Iranie
maj do zblion struktur, oglne kierowni-
ctwo. Ma to swoje dobre i ze strony.
Obecnie, Pana zdaniem, grupa etniczna, jak
s Tatarzy polscy, boryka si z kilkoma rny-
mi problemami, ktre utrudniaj zachowanie
identyfkacji: fakt wymierania Tatarw i kul-
tywowanie tradycji przede wszystkim przez
osoby powyej szedziesitego roku ycia, jak
rwnie napyw przedstawicieli innych rytw
islamskich, chociaby Palestyczykw, ktrzy,
z tego co wiem, zdobywaj coraz szersze popar-
cie midzy innymi w Gdasku. Jak widzi Pan
przyszo polskich Tatarw, czy bd w stanie
przeciwstawi si temu naporowi? Czy moe
czeka t, barwn, orientaln, ale polsk nacj,
powolna mier?
mier moe nie, postpuje dua asymilacja. Wy-
daje mi si, e jeszcze z dwa pokolenia i Tatarzy
polsko-litewscy przejd do historii. Oczywicie
jest napr Palestyczykw i innych grup, ale jak
na razie jako sobie z tym dajmy rad, rwnie
w Gdasku. Oczywicie, z czasem nastpi zanik.
Tatarzy w Rzeczypospolitej istniej prawie 600
lat. W sumie s niewielk grup. Prawo historii
czy prawo socjologii mwi, e niedugo, w grani-
cach 50 lat, by moe przestan istnie. Mwi:
by moe, bo nigdy nie wiadomo, jak to moe by.
I miejmy nadziej, e do tego nie dojdzie,
a przynajmniej nie tak szybko, jak Pan profe-
sor to prbuje prognozowa.
Dzikuj bardzo za rozmow.
Rwnie dzikuj.
36
37
P
o
r
t
r
e
t

T
o
m
a
s
z
a

C
z
a
p
s
k
i
e
g
o
,

F
.
J
.

P
i
t
s
c
h
m
a
n
n
/
W
i
k
i
p
e
d
i
a
38
39
Mikoaj TOMASZEWSKI
Posta Tomasza Czapskiego, starosty knyszy-
skiego, niewtpliwie zasuguje na peniejsz bio-
grafe, zarwno z racji jego dziaalnoci politycz-
nej i ekonomicznej, jak i jego ycia prywatnego.
Niniejszy artyku dotyczy zabiegw Czapskiego
o uzyskanie intratnych urzdw, prb wejcia do
Awanturnik, kolekcjoner, bogacz, niespeniony polityk. Takimi sowami mona
opisa jedn z najbarwniejszych postaci XVIII-wiecznej Rzeczypospolitej jak
by Tomasz Czapski. Czonek potnego i wpywowego rodu magnackiego nie-
wtpliwie odcisn pitno na wielu osobach tamtych czasw.
Tomasz Czapski
Sarmata czy przedstawiciel
owiecenia?
elity szlacheckiej Prus Krlewskich, powiksza-
nia majtku, a take ycia prywatnego powiza-
nego z jego natur awanturnika.
Czapscy pocztkowo zaliczali si do redniej
szlachty wojewdztwa pomorskiego. Dopiero
w poowie XVII wieku, gwnie dziki aktywnej
dziaalnoci, zwaszcza na polu gospodarczym,
Piotra Czapskiego z Bkowa, onatego z Helen
Konopack, awansowali pod wzgldem majtko-
wym. Jego synowie: Franciszek Mirosaw, Seba-
stian i Aleksander uczestniczyli w wojnach koza-
ckich, moskiewskich a take szwedzkich. Naley
nadmieni, e oprcz uczestnictwa w wyej wy-
mienionych konfiktach zbrojnych, brali udzia
w yciu politycznym, a wiadczy o tym mog
ich liczne poselstwa na sejmy. Pozycja rodziny za-
cza systematycznie rosn, czego dowodem s
krzesa senatorskie w prowincji pruskiej. W pew-
nej mierze zastpili oni pod wzgldem majtko-
wym Konarskich i Konopackich, o czym wiad-
cz ich pniejsze nominacje senatorskie, ktre
dzieryli a do koca Rzeczypospolitej. Mwic
o wzrocie znaczenia Czapskich, nie sposb nie
wspomnie o Sebastianie urodzonym na pocztku
XVII w., ktry by wacicielem wsi Grna w po-
wiecie wieckim oraz Rywadu i Mena w powie-
cie grudzidzkim. Czternastokrotnie posowa na
sejmach w latach 16681696. Sprawowa rwnie
funkcj marszaka sejmiku generalnego grudzidz-
kiego w 1681 r. Dziki systematycznemu wzrostowi
znaczenia na arenie politycznej udao mu si zo-
sta podkomorzym malborskim w 1685 r. Jeszcze
w tym samy roku sign po kasztelanie chemi-
sk, co moe wiadczy o jego bliszych kontak-
tach z dworem.
W 1696 r. podczas bezkrlewia, stany pruskie sa-
mowolnie wybray go na wojewod malborskiego.
Jednak wiek i choroba ony, Magdaleny Wilczy-
skiej, zmusia go do odrzucenia tej nominacji. Po-
zostawi po sobie czterech synw: Piotra Jana
wojewod pomorskiego, Franciszka scholastyka
chemiskiego, Melchiora miecznika ziemskie-
go pruskiego, Antoniego jezuit oraz dwie crki
Mariann i Elbiet. Sebastian Czapski zmar
4 III 1699 roku.
W XVII w. Czapscy stali si zamon szlacht
urzdnicz w Prusach Krlewskich, a ich maj-
tek rodowy osign ok. 20 wsi, co stanowio do
znaczny dorobek. Dziki nadaniom krlewskim
za udzia i zasugi w kampaniach wojennych, licz-
nym zakupom ziemi oraz koligacjom ze znacz-
cymi rodami Konopackich, Konarskich, Dziay-
skich czy Szydowskich, stawali si oni powan
si polityczn. Przy tym odznaczali si gospo-
darnoci oraz zaangaowaniem w ycie politycz-
ne Prus Krlewskich, czego odzwierciedleniem
jest kariera Piotra Jana ojca Tomasza.
Piotr Jan Czapski (wojewoda chemiski) oeni
si z Konstancj Gnisk, z ktr mia czterech
synw: Tomasza starost knyszyskiego, Pawa
Tadeusza od 1763 r. generaa majora wojsk pol-
skich, Antoniego komornika ziemskiego kra-
kowskiego i Jana starost sobowidzkiego, oraz
dwie crki: Ew Rozali i Magdalen.
Modo Tomasza
Tomasz Czapski urodzi si w 1711 roku. Nie-
ktrzy autorzy herbarzy bdnie stwierdzaj, e
jego ojcem by nie Piotr Jan lecz Piotr Aleksan-
der kasztelan chemiski. Bd ten by powie-
lany, przez Teodora ychliskiego, ktry pomyli
Mariann Szydowsk, kasztelank siersk, z jej
crk Konstancj, przy ktrej podaje nazwisko
i tytu matki. W tym miejscu naley doda, e ist-
niay nawet pogoski, e mg by on synem pod-
stolego wielkiego koronnego. Nie wdajc si jed-
nak w szczegy tych omyek, naley powiedzie,
e pierwsze koligacje, stanowisko i majtek ojca
wysoko sytuoway Tomasza Czapskiego wrd
szlachty Prus Krlewskich.
Losy tej postaci do lat trzydziestych XVIII wieku
nie s dokadnie znane. Nie wiadomo gdzie po-
biera nauki i czym si dokadnie zajmowa. Jest
due prawdopodobiestwo, e podobnie jak jego
brat Pawe Tadeusz uczszcza do gimnazjum Je-
zuitw w Braniewie. Moemy rwnie stwierdzi,
e od lat modoci by wdraany w wielk poli-
tyk przez swojego ojca. Dowodem tego jest jego
udzia w elekcji Stanisawa Leszczyskiego 12 IX
1733 na warszawskiej Pradze. Znalaz si wtedy
w 137 osobowej reprezentacji poselskiej Prus Kr-
lewskich na sejm konwokacyjny. Jednak po klsce
polskiego krla, wraz z ojcem zaczli popiera
Sasa, a wiadczy o tym mog ich podpisy pod ak-
tem wyborczym Augusta III. Warto zauway, e
w tym czasie Tomasz by reprezentantem powiatu
tczewskiego, co jestem dowodem na jego dobrze
usytuowan pozycj wrd regionalnej szlachty.
po stac
,
40
41
Tomasz Czapski, jak przystao na szanujcego si
magnata, uda si w podr zagraniczn, ktr
rozpocz 21 XII 1734 r. Celem jego podry bya
Francja, do ktrej wyruszy z Krlewca, pono
w przebraniu brandenburskim, by niepostrze-
enie przemkn przez Gdask zajty wwczas
przez wojska rosyjskie. Oprcz tego, ju na pierw-
szym duszym postoju w Berlinie, obawiajc si
aresztowania, by zmuszony ukrywa si przez
trzy dni pod pruskim przebraniem. Nastpn noc
spdzi w Poczdamie, skd bezporednio uda si
do Parya.
Moemy z ca pewnoci stwierdzi, e przyby
do Francji 15 I 1735 r. a zatrzyma si w hotelu de
Bourbon Rue de la Croix des Peti Champ. Pod-
czas swojego pobytu w stolicy pozna wiele wpy-
wowych osb, a take nawiza romans z niejak
Madmoiselle Morin. Wiemy rwnie, e rozpo-
cz we Francji nauk, ktr z niejasnych powo-
dw po kilku miesicach przerwa. Jako pierwszy
z Polakw wstpi do loy masoskiej w Paryu.
Ciekawostk jest fakt, e czsto przebywa w oto-
czeniu Stanisawa Leszczyskiego w Meudon,
ktrego dwr mia francusko-sarmacki styl. Na
dworze czstymi gomi byli Ossoliscy i Jabo-
nowscy, z ktrymi Tomasz utrzymywa kontakty.
Oprcz przedstawicieli polskich rodw magna-
ckich mia moliwo spotkania i poznania za-
granicznych przedstawicieli elit, jak np. ministra
cesarskiego Chenerlinga czy Don Carlosa posa
hiszpaskiego. Oczywicie jego ycie w tym czasie
polegao gwnie na przyjemnociach jedzi na
polowania, na jarmarki do Saint Germain, space-
rowa po wymienitych paryskich promenadach,
chodzi na bale, koncerty operowe, widowiska. Po-
nadto naley powiedzie, e czsto grywa w karty
z innymi dostojnikami salonw krlewskich.
Dziki pozostawionemu po sobie pamitnikowi,
mamy informacje e po pobycie we Francji zwie-
dzi wraz z Pani Morin Manheimm, Norymber-
g a take Prag, w ktrej spotka Pocieja znajo-
mego z Parya.
Powrt do kraju
Mody magnat zanim wrci na swoje dobra
w 1737 roku, bawi jeszcze kilka tygodni we
Wrocawiu, a potem w Warszawie, gdzie odnowi
swoje kontakty z Augustem III. Efektem ponow-
nego zblienia si do dworu krlewskiego byo
nadanie mu starostwa radzyskiego, ktre przy-
nosio dochd ponad 15 000 zp. O wiele wik-
sze dochody czerpa ze starostwa knyszyskiego,
ktre posiada od 13 IX 1740 r. Dobra te, znajdu-
jce si na Podlasiu, otrzyma konsensem krlew-
skim po swoim ojcu. W 1765 r. wnosi za t kr-
lewszczyzn roczn kwart w wysokoci 12 471 z
pol. Wedug taryfy podatkowej z 1775 r. miasto
liczyo 227 domw. W kilka lat pniej opaca
nieco wysz sum 12 627 z pol. 25 gr. kwar-
ty i 4 221 z pol. 22 gr. hiberny. Dane te wiad-
cz o tym, e starostwo knyszyskie przynosio
Czapskiemu bardzo due dochody. Ju w pierw-
szych latach urzdowania zawar umow ze swoj
matk Konstancj Gnisk, ktra zobowizaa
si przekaza Tomaszowi folwark wraz z Paacem
w Dobrzyniewie, gdzie Czapski od wczesnych lat
urzdowania w starostwie knyszyskim groma-
dzi swj ksigozbir oraz nieruchomoci w Go-
nidzu i Knyszynie.
W tym momencie mona si pokusi o stwier-
dzenie, e Tomasz by lepszym gospodarzem ni
politykiem, poniewa skutecznie dba o pomna-
anie i tak ju duego majtku. W 1742 roku
zawar pierwsze maestwo ze swoj krewn
Mari Czapsk, crk bogatego i wpywowego
Jana Ansgarego Czapskiego, wdow po Antonim
Potockim. Oenek z ni mia czysto ekonomicz-
ne znaczenie, chociaby dlatego e zarwno Jan
Ansgary, jak i reszta rodziny Czapskich dbaa, by
zgromadzone dobra nie przechodziy w rce in-
nych rodw szlacheckich lub magnackich. Fak-
tem jest, i przedstawiciele rodziny Czapskich
czterokrotnie zawierali maestwa ze swymi
krewnymi. Zwizek z crk podskarbiego ko-
ronnego rozszerzy dobra Tomasza o Now Wie,
Wardgowo oraz starostwo korskie i bratia-
skie, ktre przynosiy mu dochd w wysokoci
25 tys. zp. Jak twierdzi Jerzy Dygdaa, majtki
trzymane wsplnie z bratem Pawem Tadeu-
szem liczyy 37 osad w wojewdztwach pomor-
skim i chemiskim, a krlewszczyzny na Po-
morzu i Podlasiu mogy dawa przychd nawet
100 tys. zp. Nie da si jednak ukry, e podstaw
jego majtku, jak i jego brata bya jednak ojcowi-
zna, na ktrej, po spaceniu sistr Rozalii ony
Chodkiewicza i Magdaleny, przyszej Radziwi-
owej, wsplnie gospodarowali. W ich wsiach na
terenie wojewdztwa pomorskiego jedynie fol-
wark w Kobuszewie nastawiony by na produkcj
browarnicz. Po mierci ojca drogi braci jednak
si rozeszy. Pawe Tadeusz szuka nawet pomocy
u hetmana wielkiego J.K. Branickiego, z ktrym
by wtedy zwizany politycznie, proszc o gar-
nizon chemiski, by pomg mu w walce z bra-
tem. Wedug encyklopedii Orgelbranda Tomasz
umieci swoje pienidze w banku weneckim, co
stanowioby dowd jego rozwinitej myli ekono-
micznej. Niewtpliwie w latach 40 XVIII wieku
by jednym z najbogatszych magnatw Prus Kr-
lewskich. Wraz z pierwsz on zamieszka w pa-
acu Czapskich w Warszawie, ktry jako wiano
wraz z meblami, obrazami oraz kosztownocia-
mi wniosa Maria Czapska. Dziki dziaalnoci
tej pary udao si odrestaurowa paac a take
dokona odbudowy biblioteki. Znalaz si tam
jeden z najbogatszych ksigozbiorw, opatrzony
wasnym exlibrisem heraldycznym i portreto-
wym Tomasza, ktry wykona gdaski rytownik
Mateusz Deisch. Sama kolekcja skadaa si z po-
nad z wielu pozycji, gwnie z ksiek o tematyce
historycznej. Wg W. Witynga nalea on do jed-
nych z najwspanialszych znakw ksikowych,
jakie powstay w dobie owiecenia w Europie. To-
masz Czapski jeszcze w 1742 roku zawar umow
z Antonim Caparem, ktry za kwot 700 dukatw
mia wykona prace z zakresu rzeby i zotnictwa.
W latach 70-tych XVIII wieku z jego inicjatywy
postanowiono otoczy paac waami ziemnymi
oraz kilkoma strzeonymi wjazdami. Interesuj-
ce jest to, e paac wraz z ksigozbiorem i wielo-
ma pamitkami przeszed przez jedyn jego (po
crce) wnuczk Mari Radziwiwn, pniejsz
generaow Wincentow Krasisk, w dom Kra-
siskich, a zbiory te pniej stay si podwalin
biblioteki i muzeum Krasiskich w Warszawie.
Powysze przykady kolekcjonerstwa wiadczy-
y nie tylko o jego znacznym majtku, ale take
o tym, e by prawdziwym przedstawicielem doby
owiecenia.
Mwic o jego majtku nie mona zapomnie
o paacach w Dobrzyniewie, Knyszynie i w Gda-
sku. Jeli chodzi o pierwsz miejscowo to bywa
on tam bardzo rzadko, by moe z tego wzgldu
e faktyczn opiek a do mierci nad tym majt-
kiem sprawowaa jego matka. Jeli chodzi o Kny-
szyn to bywa on tam zdecydowanie czciej,
chociaby ze wzgldu na penion przez niego
funkcj. Mamy jednak dowody, e Tomasz Czap-
ski nie by zbytnio przywizany do tych dbr, co
moe dziwi, poniewa przynosiy mu spore zy-
ski. Po zaledwie siedmiu latach penienia urz-
du starosty knyszyskiego by gotw odda je
w dzieraw.
By moe ch przekazania starostwa w tym-
czasow dzieraw bya spowodowana intere-
sami w Prusach Krlewskich bd obaw przed
narastajcy konfiktami z miejscow ludnoci,
skarc si na uciemienia ze strony posesora
tej krlewszczyzny. Klucz klewiaski nalecy do
starostwa knyszyskiego, Czapski wydzierawi
Janowi Klemensowi Branickiemu. Wedug kon-
traktu za arend majtku opaca co roku 5 016 z
pol. 6 gr. W 1768 r. starosta knyszyski by winny
hetmanowi 62 390 z pol., od ktrej Branicki nali-
czy sobie prowizj w wysokoci 4 991 z pol. bez
wiedzy dunika. Branicki by take administra-
torem dbr Czapskiego w Dobrzyniewie. Przej
je w zastawne posiadanie zapewne po wyroku
banicji orzeczonym na starocie przez Trybuna
Koronny w 1749 r. Oba klucze ostatecznie wrci-
y pod posesj Czapskich. Starostwo knyszyskie
w 1755 r. chcia wzi w dzieraw A. Jakubowski
urzdnik gospodarczy Branickiego. Nie wiadomo
niestety jak ta miaa fna ta sprawa. Prawdopo- E
x

L
i
b
r
i
s

T
o
m
a
s
z
a

C
z
a
p
s
k
i
e
g
o
/
k
a
t
a
l
o
g
.
m
u
z
e
u
m
.
k
r
a
k
o
w
.
p
l
42
43
dobnie Tomasz Czapski by w tym czasie poza
granicami kraju z racji wyroku banicji, jaki uzy-
ska na niego hetman Branicki w 1749 r.
Czsto podrowa do Gdaska, co spowodowao
jeszcze przed 1742 r. zakup posiadoci przy Du-
gich Ogrodach pod numerami 910, gdzie w swo-
jej kamienicy zgromadzi wspomniany wczeniej
duy zbir obrazw. Rezydencja starosty kny-
szyskiego bya urzdzona oryginalnie i wrcz
przesadnie, ale wystrj wntrz paacu gdaskie-
go nie zosta pozbawiony smaku artystycznego.
W gdaskim paacu Czapskich znajdoway si
pokane zestawy sreber stoowych, a take kosz-
towne zegary. Ich warto przekraczaa kilka-
nacie tysicy z pruskich. Oprcz wymienionej
rezydencji starosta knyszyski mia w Gdasku
jeszcze kilka kamienic, w ktrych nie mieszka
a take spichlerz.
13 maja 1774 r. Tomasza dotkna rodzinna tra-
gedia, poniewa jego ona Maria zmara w War-
szawie w wieku 51 lat. Uroczysta msza aobna
odbya si 17 maja w kociele w. Krzya. Gazeta
Warszawska informowaa, e w czasie mszy po-
grzebowej dookoa katafalku z ciaem Marii usta-
wiono 12 starszych ludzi i dzieci w odpowiednich
pogrzebowych szatach, z zapalonymi wiecami
w rkach i medalami na piersiach ufundowanymi
przez starost, na ktrych wygrawerowano imi,
nazwisko oraz lata ycia Czapskiej. Pono zote
i wiksze srebrne medale byy rwnie rozdawane
wrd obecnych na pogrzebie i miay pobudza
do modlitwy za zmar.
Czapski po mierci ony nie zamierza jednak
wie ycia wdowca, dlatego te polubi crk
kupca Kelsa Juliann de Kapsy, ktrej zapisa
przy lubie 100 000 z pol. i kosztownoci. Ma-
onka zoya mu na pimie zobowizanie, e po
jego mierci nie bdzie dochodzia praw do jego
majtku. Za zoon przysig jeszcze za ycia
mia jej zapaci 100 000 z pol., ktre przechowy-
wa w banku weneckim.
Nie da si ukry, e by jednym z najpotniejszych
wacicieli ziemskich. W swoich wociach posia-
da wiele miejscowoci. Wrd nich znajdziemy
m.in.:, Zakrzewko, Rosciszewo Gobiewo, Me-
no, Boguszewo, Dbrwke, Rywad, Szczuplinki,
Nowy Myn, Powiatek, Wronie, Stanisawki, Ka-
tarzynki, Wymysowo, Mynik, Suchostrzygi, Go-
oty, Gaewo, Szymborno, Stablewice, Gierkowo
od 1757, od 1743 Nowa Wie Szlach., Wardgowo,
Osetno, Sokal, alin, Wardgwko, Burowiczna,
Pikowizna, Janki, (od 1749) Mierzynek, Zajezie-
rze czy Zalamie. W 1772 za moemy stwierdzi,
e by nadal jednym z najwikszych wacicieli
ziemskich w Prusach Krlewskich. Posiada wie-
le osiedli (w tym18 wsi kmiecych i 22 folwarki),
a szacowany nominalny dochd z krlewszczyzn
mg mu da w tym samym roku dochd wyno-
szcy 100000 zp. Pod tym wzgldem ustpili mu
pierwszestwa m.in. Antonii Czapski czy Ignacy
Przebendowski .
Tak, jak wielu przedstawicieli magnaterii w latach
siedemdziesitych XVIII wieku zacz zatraca
swj stan posiadania. Po pierwszym rozbiorze
Rzeczpospolitej Tomasz Czapski odda komisa-
rzom pruskim starostwa bratiaskie, lkorskie
i radzyskie, a 27 IX 1772 r. podda si nowej wa-
dzy i zoy homagium krlowi pruskiemu 311
Fryderykowi II (1712 1786), przysig wiernoci
skadan najwyszej wadzy pastwowej.
Kariera polityczna?
Inn ciekaw kwesti w jego barwnym yciorysie
jest kariera polityczna, ktra zostaa zahamowana
przez wiele czynnikw. Ot, jeeli przyjrzymy si
uwaniej sprawom politycznym Prus Krlewskich
moemy zauway, e Czapscy na przeomie lat
czterdziestych i pidziesitych zaczli zyskiwa na
znaczeniu po uprzedniej utracie pozycji w wyni-
ku zgonw kilku czoowych przedstawicieli rodu:
zmarego w 1736 r. Franciszka kasztelana gda-
skiego, w 1737 r. Piotra Jana wojewody pomor-
skiego, ojca Tomasza, w 1742 r. Jana Ansgarego
podskarbiego wielkiego koronnego, ojca ony To-
masza. Na aren polityczn zaczo wkracza mo-
de i prnie dziaajce pokolenie Czapskich, syno-
wie kasztelana gdaskiego Ignacego: Jzef, Antoni
i Franciszek Stanisaw. Maestwo siostry Tomasza
Magdaleny, z chorym wielkim litewskim Hie-
ronimem Radziwiem rwnie nie pozostao bez
wpywu na pozycj rodu w Prusach Krlewskich
i Rzeczypospolitej. Jednak samemu Tomaszowi
nie udao si zrobi kariery senatorskiej, pomimo
odnowionych kontaktw z Augustem III a wpyw
na to miaa jego polityczna przeszo. Kontakty ze
Stanisawem Leszczyskim i hetmanem Branickim
miay niewtpliwie wpyw na personalne decyzje
monarchy, dotyczce urzdw.
Nie da si jednak odmwi ambicji politycznych
starocie knyszyskiemu. W roku 1756 doszo do
istnej licytacji o wojewdztwo malborskie o ktre
walczy Tomasz ze swoim krewnym Michaem.
Urzd wojewody malborskiego zyska Micha,
ktry odkupi je od Henryka Bruhla za cen sta-
rostwa kocierzyskiego i kilkunastu tysicy ta-
larw. Tomasz pocztkowo ofarowywa za ten
urzd 20000 talarw (160000 z), jednak byo to
stanowczo za mao dla Bruhla. Sprawa ostatecz-
nie zakoczya si napisaniem skargi sdowej
przez Tomasza przeciwko krewnemu. Pomimo,
e nie cieszy si duym poparciem dworu, zyski-
wa sobie jednak sympati lokalnej szlachty, ktra
popara go w walce z mieszczanami gdaskimi.
Ju wtedy dao si zauway awanturnicz natu-
r u Tomasza, ktry zaatakowa Gdaszczan za
prac historyka Piotra Jerzego Schultza, wydan
w 1738 roku. Zamieszczona zostaa w niej rycina
godzca w szlacht, czego efektem bya gwatowa-
na reakcja Czapskiego, majcego ponadto osobiste
urazy do miasta Gdaska. Innym przykadem jego
popularnoci wrd szlachty jest jego kandydatura
na marszaka sejmiku generalnego w Grudzidzu,
odbywajcego si w dniach 910 IX 1756 r. Jego
kontrkandydatem by Walerian Piwnicki, ktre-
mu to ostatecznie udao si uzyska lask mar-
szakowsk, co spowodowao spory a nastpnie
zerwanie sejmiku.
Starosta knyszyski przez pewien czas by jednym
z liderw stronnictwa familii. Wraz z Przebendow-
skimi walczy aktywnie przeciw stronnictwu patrio-
tycznemu, ktremu przewodzi m.in. A. Czapski.
Walka ta toczya si gwnie na polu sejmikowym,
dowodem jest spr na sejmiku w 1764 r. Obie
strony nie mogy opanowa wtedy zgromadzenia,
dlatego te spotkali si u J.W. Goltza, gdzie zapad-
o wiele postanowie dotyczcych aukcji wojska,
udoskonalenia skarbowoci oraz reform trybunau
koronnego.
Rok 1764 zwiastowa Czapskiemu moliwo no-
minacji. Spowodowane to by mierci krla Au-
gusta III, ktry raczej sceptycznie patrzy na oso-
b starosty knyszyskiego. W tym wanie roku
odbywa si sejm elekcyjny (7 IX 1764 r.). Wraz
z bratem zasiad wrd 30 osb reprezentujcych
posw z Prus Krlewskich, ktrzy brali udzia
w wyborze nowego krla. Tomasz by wtedy jed-
n z dwch osb, poza Jzefem Przebendowskim,
nalecych do najwikszych latyfundystw pru-
skich. Elekcj Stanisawa Augusta Poniatowskie-
go podpisa jako pose z powiatu brodnickiego
w wojewdztwie chemiskim. Po wyborze krla
konfederaci pruscy domagali si umieszczenia
w pacta conventa potwierdzenia o utrzymaniu
przywilejw Prus Krlewskich. 13 IX monarcha
wprawdzie przyrzek zachowa prawa prowincji
pruskiej, ale powoanie si na konstytucje sej-
mu konwokacyjnego roku 1764 stwarzao inn
rzeczywisto. Bracia Czapscy 3 XII 1764 r. byli
obecni w Warszawie na sejmie koronacyjnym
Stanisawa Augusta. Pawe Tadeusz wygosi z tej
okazji mow chwalc nowo obranego krla.
Niestety, Stanisaw August nie przewidywa To-
masza w swojej polityce nominacyjnej. Sta si
jednak wanym ogniwem w prowadzonej przez
krla dziaalnoci gospodarczej. Starosta kny-
szyski by sygnatariuszem zawizanej w War-
szawie dnia 11 kwietnia 1766 r. Kompanii Ma-
nufaktur Wenianych. Kompania uwaana za
pierwsz spk akcyjn na ziemiach polskich
miaa sprawowa piecz nad zakadanymi w kra-
ju fabrykami wenianymi. Nie wdajc si w szcze-
gy dziaalnoci tej spki trzeba powiedzie, e
Tomasz uczestniczy w nowym i bardzo ambit-
nym projekcie, co daje nam moliwo powiedze-
nia o nim jako o czowieku widzcym potrzeb
uprzemysowienia kraju. Oczywicie chcia przy
tym zarobi niemae pienidze. Niestety, uchwa-
lona pierwsza dyrekcja kompanii nie przewidzia-
a innych rl dla starosty knyszyskiego, co ura-
zio jego ambicj. Sama kompania nie przetrwaa
dugo, poniewa z powodu zego zarzdzania
w 1772 roku upada.
Jeli chodzi o jego dziaalno polityczn za czasw
Poniatowskiego, mona zaryzykowa stwierdze-
niem, e nie by ju tak aktywny jak we wczeniej-
szych latach. Prawdopodobnie wpyw na taki stan
rzeczy mia jego wiek oraz sabnca pozycja wrd
szlachty poparta jego z opini awanturnika.
Awanturnik
Omawiajc chociaby skrtowo ycie Tomasza
Czapskiego, wspomnie naley o jego awantur-
niczej naturze. Franciszek Karpiski opisujc
niegdy kryminalne yciorysy magnatw na zie-
miach Rzeczpospolitej do swego katalogu ok-
rutnikw wczy starost knyszyskiego, piszc
44
45
o nim, e tak by okrutny, e tych ktrych nie
lubi albo winnymi sobie osdzi w beczk nabit
brantlami sadza i takie beczki, dla swej rozrywki,
przed sob toczy kaza. Natomiast znawca epoki,
Janusz Tazbir, okreli go jako sadyst mniejszego
kalibru. Nie wdajc si w dywagacje innych auto-
rw, mona go z powodzeniem wliczy w poczet
najsynniejszych awanturnikw XVIII Rzeczy-
pospolitej, stawiajc go na rwni z Mikoajem
Bazylim Potockim czy Hieronimem Florianem
Radziwiem. Co wic takiego uczyni, e sta si
znienawidzonym przez wielu szlachcicem? Jego
przewinie nie da si wyliczy w prosty sposb,
dlatego wic przedstawi te najwaniejsze, kt-
re niewtpliwie wpyny na jego ycie. Jak ju
wspomniaem nie ukaday mu si relacje z het-
manem Branickim. Przyczynami tej wrogoci byy
m.in. czste ucieczki poddanych starosty do dbr
hetmaskich. Znamienitym przykadem takiej
ucieczki jest sprawa mieszkacw Dobrzyniewa,
ktrzy z powodu zego traktowania przez Czap-
skiego schronili si u majora Jana Henryka Klem-
ma. Wrd uciekinierw mia si pono znale
pewien blacharz, ktry nie wywiza si ze swo-
ich powinnoci. Nie da si ukry, e sam Tomasz
Czapski, pomimo swojego ogromnego bogactwa,
posiada dugi w tym i u Branickiego, ktry dopro-
wadzi do konfrontacji zbrojnej ze starost knysz-
yskim. W padzierniku 1746 r. Tomasz Czapski
w obronie starostwa rozstawi swoich onierzy
w folwarku dobrzyniewskim. Podobne konfikty
nie byy wczeniej obce Czapskiemu!
Jan Klemens Branicki wnis 9 IX 1748 r. wnio-
sek przeciwko Czapskiemu dotyczcy terenw
przygranicznych Biaegostoku i Wsosza. Mona
przypuszcza, e hetman szuka rnych moli-
wych sposobw, by mc zagarn te bogate dobra,
dlatego wspiera rzekomo uciemion ludno
tych ziem podleg starocie knyszyskiemu.
Kilkuletnie starania hetmana Branickiego o po-
grenie starosty knyszyskiego miay swj fna
23 X 1749 r. w czwartek, kiedy to najwyszy sd
apelacyjny do spraw prawa ziemskiego Trybu-
na Krlestwa Polskiego w Lublinie wyda na To-
masza Czapskiego wyrok za gwaty i rozboje340.
Na Tomasza Czapskiego naoono kryminalne
kary: pozbawienia wolnoci i fnansow. Dodat-
kowo naoono na starost kar wygnania z kraju,
poczon z utrat praw cywilnych i politycznych.
Banicja powodowaa zawieszenie w sprawowaniu
urzdu, zakaz kandydowania do funkcji obieral-
nych, ale nie pozbawiaa majtku.
Drug stron medalu byo jednak egzekwowanie
wyrokw sdw i trybunaw, ktre w tamtym
czasie miao wiele do yczenia. Rwnie w przy-
padku Czapskiego wyegzekwowanie kary cign-
o si latami, co doprowadzio do kolejnych kon-
fiktw z Branickim i do skadania przez niego
kolejnych pozww do instytucji sdowniczych.
W ostatecznoci Czapski zapaci kar fnansow,
jednak nie przeszkodzio mu to w prowadzeniu
wojny z hetmanem. Nie wiemy niestety, gdzie
przebywa podczas banicji i jak dugo j odbywa.
Wiemy natomiast, e po powrocie na woci nie
zmieni nic w swoim charakterze i zachowaniu.
W 1758 roku ponownie doszo do zaostrzenia
sporu pomidzy magnatami. Hetman nakaza
von Auspitzowi rozlokowa onierzy w Dobrzy-
niewie, by nie dopucili powrotu Czapskiego do
swoich dbr. Dopiero w 1766 roku, dziki rozmo-
wom prowadzonym w Warszawie, udao si do-
prowadzi do ugody dwie zwanione strony.
W swoim yciu toczy zacite konfikty z mia-
stami. Wczeniej wspomniaem o Gdasku, do
ktrego mia uraz, poniewa nie chciano go raz
wpuci w jego obrb. Drugim przykadem spo-
ru z magistratem miejskim jest sprawa miasta
Gonidza, ktre rwnie jak hetman Branicki
oskarao go o ucisk poddanych. Tomasz Czapski
odznacza si niebywa bezwzgldnoci wobec
poddanych tak, jak zanotowa w roku 1756 kro-
nikarz parafalny w Radomnie, e gorzej ni
Szwedzi i Moskale gnbi podleg sobie ludno
w starostwie bratiaskim wraz ze swym dzier-
awc Jeewskim: quiambo hominum sanguinem
ut dracones sugebant incolae annihilati et penitus
attritiper Jeewski et Czapski.
Wedug Pawa Tadeusza, Tomasz w swoich dobrach
w Nowej mia osawion spiarni gdzie pono
zdarzao mu si zamyka skcon z nim szlacht.
Tak te si stao w 1768 r. z dwoma szlachcicami
ze starostwa sobowickiego. Czapski ju wczeniej
sdzi si z tymi szlachcicami, ktrzy uzyskali na
nim dwie kondemnaty w sdach chemiskim
i tczewskim.
Starosta knyszyski niemal do ostatnich swoich
dni stanowi przykad sarmaty-awanturnika.
Zmar on 20 marca 1784 r. w Warszawie o go-
dzinie czwartej rano w wieku 73 lat. Msz wit
w czasie pogrzebu 24 marca celebrowa biskup ki-
jowski w kociele w. Krzya, jak podawaa Ga-
zeta Warszawska (nr 24).
Tomasz Czapski, jak wida, by niezwykle bar-
wn postaci. czy w sobie cechy awanturnika
i osoby majcej szerokie zainteresowania kultu-
ralne i kolekcjonerskie. Nie udao mu si zdo-
by urzdu senatorskiego, chocia aktywnie bra
udzia w yciu politycznym prowincji pruskiej,
co przysporzyo mu wielu sprzymierzecw, ale
take wrogw. Jego pokany majtek, nota bene
obciony dugami hipotecznymi, pod koniec
ycia zosta powanie uszczuplony, na co wpyw
miay rozbiory. Jednak pomimo tego pozostawi
po sobie due majtnoci, ktre w ostatecznoci
odziedziczya jego crka Konstancja. Mia dzie-
sicioro dzieci, jednak tylko dwoje z nich doyo
lat dorosych. Oczywicie w niniejszym opraco-
waniu nie wyczerpano caej wiedzy o starocie
knyszyskim. Posta ta zasuguje niewtpliwie na
peniejsz analiz, tak jak inni czonkowie rodzi-
ny Czapskich w XVIXVIII wieku.
Portrety tomasza i Marii czapskich, wykonane w koci soniowej przez carla augusta lcke m. (lub johanna
christiana lcke), przed 1770
h
i
s
t
m
a
g
.
o
r
g
O pisaniu historii
nowoytnej
(XVIXVIII w.) w kinie
T
o
m
a
s
z

G
z
e
l
l
/
P
A
P
/
w
w
w
.
p
o
l
s
k
i
e
r
a
d
i
o
.
p
l
46
47
Ponisze rozwaania wpisuj si w metod bada
zwan historiofoti. To okrelenie analogiczne do
historiografi, z rnic e zajmujce si rdem
audiowizualnym, nie tradycyjnym pisanym. Za
twrc pojcia uchodzi Hayden White
1
, cytowany
dalej przez Iwon Kurz. White wprowadzi w hi-
storiograf perspektyw narratologiczn we-
dug niego nie tylko tekst moe opowiada, flm
robi to rwnie, posiada te wiksze moliwoci
i oddziaywanie.
W pracy magisterskiej
2
(ktrej fragmenty budu-
j niniejszy tekst), jak i pniejszych artykuach
zwracaem uwag, e niewiele si pisze na temat
1 white Hayden, Historiografa i historiofotia [w:] kurz
iwona [red.], Film i historia. Antologia, warszawa 2008,
s. 117-127
2 szymala jacek, Filmowy obraz historii nowoytnej
Rzeczypospolitej (XVIXVIII w.), praca magisterska
napisana pod kierunkiem prof. dra hab. Bogdana roka,
praca niepublikowana, wrocaw 2013
obrazu dziejw XVIXVIII w. w kinie. Od kil-
ku lat poszukuj i sam przysparzam naukowych
opracowa powiconych tej dziedzinie. Tekst ma
na celu zwrcenie uwagi na powag tematu pisa-
nia historii nowoytnej (nie tylko staropolskiej)
w kinie. Co za tym idzie, powinno zachci auto-
rw do przyjrzenia si omawianej tu problematy-
ce. Po trzecie wreszcie, chodzi o to, eby unikn
dublowania tej samej perspektywy bada, a raczej
poszerzy pole badawcze, pracujc nad nowym
opracowaniem. Postaram si zatem da przyczy-
nek zainteresowanym zajmowaniem si pored-
nim rdem audiowizualnym. Nie wyobraam
sobie bowiem pisania o historii w flmie bez od-
woania do Marca Ferro, Doroty Skotarczak, Iwo-
ny Kurz i innych.
Naley uwydatni pewien szczeglny wariant
stycznoci historii z flmem. Nie jest niczym
nowym pisanie historii kina, opracowany jest
rwnie gatunek flmu historycznego. Bada-
cze zajmujcy si zwizkami kina i historii od
kilkudziesiciu lat eksploruj rwnie problem
funkcji flmu jako rda historycznego. W pol-
skiej nauce, od niedawna zajmujcej si t dzie-
dzin, wymieni mona publikacje Doroty Sko-
tarczak
3
. W wsptworzcym redagowan przez
autork pracy Media audiowizualne w warsztacie
historyka
4
, badaczka porzdkuje dzieje refeksji
teoretycznej nad zwizkami flmu i historii od
zarania kina po pocztek XXI wieku. W pniej-
szym artykule Skotarczak pisze, i: (...) flm fa-
bularny traktowany jako rdo historyczne do-
starcza informacji o czasach swojego powstania,
nie o czasach o ktrych opowiada.
5
Zwraca na
to uwag rwnie Weronika Olejniczak-Szukaa
w szkicu Film fabularny jako rdo historyczne:
(...) zarwno flm fabularny, jak i zaliczany do
tego gatunku flm historyczny, wyszczeglniony
tutaj, poniewa w potocznym rozumieniu jest
on postrzegany jako szczeglnie predysponowa-
ny do przekazywania wiedzy o przeszoci, s
rdem historycznym epoki, w ktrej powstay.
W pierwszym przypadku pomagaj pozna rea-
lia danej epoki, w drugim ukazuj wiadomo
historyczn spoeczestwa na temat okrelonego
zagadnienia, przy czym zasadniczo si od sie-
bie nie rni.
6
Film mona zatem rozpatrywa
jako rdo historyczne do czasw od powstania
pierwszych ruchomych obrazw w 1895 r.
Bolesawa Matuszewskiego propozycja
wykorzystania flmu w funkcji rda
Pionierem polskiej myli flmoznawczej, dostrze-
gajcej w ruchomym obrazie istotne rdo hi-
storyczne, by Bolesaw Matuszewski. Autor ju
w 1898 r. opublikowa w Paryu artyku Nowe
rdo historii oraz ksik Oywiona fotografa
czym jest, czym by powinna. Matuszewski od-
nosi si (tytuami i treci) wycznie do flmu
3 zob. np. skotarczak dorota, Historia wizualna, Pozna
2012
4 skotarczak dorota, Film i historia w dowiadczeniach
polskich historykw[w:] skotarczak dorota [red.] Media
audiowizualne w warsztacie historyka, Pozna 2008,
s. 11-24
5 skotarczak dorota, Wrd flmowych rde do historii
Polski Ludowej, Porwnania 2010, 7, s. 145
6 olejniczak-szukaa weronika, Film fabularny jako
rdo historyczne [w:] skotarczak dorota [red.] Media
audiowizualne w warsztacie historyka, Pozna 2008, s. 27
dokumentalnego, gwnie w funkcji dokumen-
towania wspczesnoci
7
. Sam zreszt stawa za
kamer, flmujc na przykad ostatniego cara.
Wedug Zbigniewa Czeczota Gawraka, niektre
spostrzeenia i sugestie metodologiczne autora
Nowego rda historii s dla historykw doku-
mentu flmowego bardziej aktualne ni w kocu
XIX w
8
. Matuszewski przyznawa kinematografo-
wi funkcj suenia nauce, zatem i historii. Specy-
fczny charakter flmu, nazywanego przez niego
historycznym dokumentem kinematografcznym,
zapewnia pewno i wyklucza znieksztacenie
prawdy: Mona twierdzi, e ywa fotografa po-
siada cechy autentycznoci, dokadnoci, precyzji,
jej tylko waciwe. Jest ona wiadkiem naocznym
par excelence, wiarygodnym i nieomylnym. [...]
naleaoby sobie yczy, aby inne dokumen-
ty historyczne zawieray w tym samym stopniu
nieomylno i prawd.9 W entuzjastycznej po-
znawczo koncepcji Matuszewskiego flm bez-
porednio i obiektywnie (nawet bardziej od oka)
odnoszcy si do rzeczywistoci, zwalnia z pro-
wadzenia bada. Autor uwaa, e operator nie
posiada moliwoci osobistego interpretowania
tematu
10
, zatem i flm nie moe by interpreta-
cj. Zdaje si suy jako materia doskonay do
czerpania informacji i weryfkowania faktw hi-
storycznych. Przed oskareniem Matuszewskiego
o naiwno, warto przypomnie e w czasie po-
wstania jego teorii kino stawiao dopiero pierw-
sze kroki; nie znao jeszcze wprowadzonych przez
Georgesa Mlisa trickw czy rodkw i gatunkw
zapocztkowanych przez Davida Warka Griftha,
nie mwic np. o odkryciach Lwa Kuleszowa czy
Siergieja Eisensteina w dziedzinie montau. Pre-
kursorstwo Matuszewskiego polegao rwnie
na idei zakadania archiww flmowych, groma-
dzcych negatywy. O udostpnianiu pozytyww
decydowaaby komisja. Archiwa te miayby by
zorganizowane wzorem archiww z dokumenta-
7 skotarczak dorota, Film i historia... dz. cyt, s. 11-12
8 czeczot gawrak zbigniew, Historia flmu i myli
flmowej, warszawa 1995, s. 19 [w:] witek Piotr, Kultura,
flm, historia. Metodologiczne problemy dowiadczenia
audiowizualnego, lublin 2005, s. 125
9 Matuszewski Bolesaw, Nowe rdo historii; Oywiona
fotografa czym jest czym by powinna, warszawa 1995;
(Pierwsze wydanie: Pary 1898), s. 161 [w:] witek Piotr,
dz. cyt., s. 125-126
10 Matuszewski Bolesaw, dz. cyt., s. 166-167 [w:] witek
Piotr, dz. cyt., s. 126
Jacek SZYMALA
48
49
mi pisanymi
11
. Gdyby idea zakadania archiww
wczeniej spotkaa si z wikszym uznaniem, nie
zniszczono by wielu flmw niemych.
Jerzego Topolskiego propozycja
wykorzystania flmu w funkcji rda
Jerzy Topolski wskazuje na trudno wykorzy-
stania flmu jako rda historycznego. Czynni-
kiem utrudniajcym odtworzenie przeszoci jest
wedug niego ruch. Topolski dzieli kino na dziea
sztuki i kroniki wydarze. Poznaski metodolog
uzasadnia, e podobnie jak dziea sztuk plastycz-
nych, flm powinien mie struktur przedstawia-
jc (zwizan z form), przedstawion (czyli to,
co wida) i komunikowan (to, co flm ma oznaj-
mia widzowi). W przypadku flmu jako kroniki
wydarze, struktury przedstawionej (majcej od-
zwierciedla rzeczywisto) nie powinny zak-
ca pozostae. Topolski, inaczej ni Matuszewski,
postrzega flm jako rdo porednie, wymagaj-
ce krytyki wewntrznej. Wynika to z zaoenia
o wkadzie twrcy flmu wasnego punktu widze-
nia do dziea
12
. Topolski rozwaa moliwo wy-
korzystania flmu w funkcji rda historycznego
w tekcie Teoria wiedzy historycznej, jak rwnie
wypowiedzia si na ten temat w ksice Marka
Hendrykowskiego Film jako rdo historyczne
13
.
Janusza Rulki propozycja
wykorzystania flmu w funkcji rda
W ujciu Janusza Rulki, flm mieci si w defnicji
rda historycznego, zaproponowanej przez To-
polskiego w Metodologii historii. Rulk interesuj
gwnie waciwoci informacyjne, obecne w fl-
mie fabularnym, dokumentalnym, dydaktyczno-
-naukowym i poetyckim (eksperymentalnym),
przy czym najbardziej wartociowe informacyjnie
s dla niego dokumenty (w postaci flmowej kro-
niki aktualnoci, reportau, flmu publicystycz-
nego oraz historycznego flmu montaowego
14
).
Rulka wyrnia w flmie trzy strukturalne pozio-
my: 1 elementarny czyli poziom kadrw. Naj-
atwiejszy do analizy i wykorzystywany czsto
przez historykw do ilustracji gotowego opraco-
11 skotarczak dorota, dz. cyt., s. 12
12 witek Piotr, dz. cyt., s. 127
13 topolski jerzy, w: Hendrykowski Marek, Film jako
rdo historyczne, Pozna 2000, s. 102
14 witek Piotr, dz. cyt., s. 128
wania. 2 Poziom ujcia flmowego, porwnywa-
nego do pojedynczego wydarzenia historycznego.
Zachodzi potrzeba zbadania autentycznoci uj
oraz krytyka wewntrzna i zewntrzna mate-
riau flmowego. 3 poziom sensotwrczy (scen
i sekwencji). Poprzez montaowe zestawienie uj
pojawiaj si tu ju myli i idee. Poziom niszy
zawiera si w wyszym. Autor pojmuje przydat-
no flmu dla historii w nastpujcych rejestrach:
1) Doskonalenia samowiedzy badacza na etapie
prac przygotowawczych; 2) Wykorzystanie I i II
poziomu strukturalnego flmu w trakcie prac ba-
dawczych; 3) Opracowa socjohistorycznych do-
tyczcych flmw z danego okresu dla badania
procesw zachodzcych w danym spoeczestwie,
szczeglnie nad szeroko pojt wiadomoci hi-
storyczn. W tym zakresie bardzo istotn rol
moe odegra analiza nie tylko flmw w peni
dokumentalnych, lecz rwnie tzw. semidoku-
mentalnych, (np. Rok Franka W., real. Karabasz),
czy flmw fabularnych nioscych czsto wiksz
ilo informacji o rzeczywistoci, ktrej dotycz,
ni niektre flmy dokumentalne.
15
Andrzeja Feliksa Grabskiego
propozycja wykorzystania flmu
w funkcji rda
Filmem jako rdem historycznym zaj si rw-
nie Andrzej Feliks Grabski. Autor monografi
dwch piastowskich Bolesaww jako warunek
wartoci rdowej flmu podaje doszukanie si
w nim prawdy. Stwierdza, e nie jest to atwe za-
danie i dlatego proponuje hierarchizacj pojcia
prawdy. Mamy zatem prawd indywidualnych
faktw czyli paradokumentaln lub modelow,
dalej prawd esencjonaln czyli relacjonujc
gwne czynniki wpywajce na dan wielko lub
zdajc spraw z istotnych cech faktw, podsta-
15 rulka janusz, Film dokumentalny jako rdo do
dziejw Polski Ludowej, [w:] Film jako rdo historyczne,
pod red. jana Pakulskiego, toru 1974; Materiay z Xi
Powszechnego zjazdu Historykw Polskich w toruniu,
[w:] witek Piotr, dz. cyt., s. 128. dorota skotarczak
przypisuje w podzia adamowi sikorskiemu (sikorski
adam, uwagi o specyfcznym charakterze flmowego
rda historycznego, [w:] Problemy nauk pomocniczych
historii (Materiay na ii konferencj powicon naukom
pomocniczym historii), katowice 1973, s. 79 [w:]
skotarczak dorota, Film i historia w dowiadczeniach
polskich historykw[w:] skotarczak dorota [red.], Media
audiowizualne w warsztacie historyka, Pozna 2008, s. 15
wowych dla wyodrbniania klasy faktw. Zatem
prawda jest zhierarchizowana pod wzgldem zna-
cze. Film wg. Grabskiego jest zapisem rozumia-
nej w kilku wariantach wiadomoci historycznej.
Moe by: a) zapisem wiadomoci podmiotu in-
dywidualnego lub zbiorowego, zewntrznego do
twrcw obrazu, tj. zamierza przedstawi takie
lub inne warianty wiadomoci historycznej osb
czy zbiorowoci ludzkich niebdcych twrcami
flmu; b) zapisem wiadomoci samych twr-
cw; c) kontrintencjonalnym zapisem wiado-
moci owego zewntrznego podmiotu; d) kon-
trintencjonalnym zapisem wiadomoci owego
podmiotu wewntrznego (twrcy dziea)
16
. In-
teresuje zatem Grabskiego bardziej diagnoza sta-
nu wiedzy o przeszoci przez pryzmat systemu
wartoci (wiadomo spoeczna) ni obiektyw-
n rzeczywistoci. Piotr Witek zwraca uwag,
e o badaniu wiadomoci historycznej pisa ju
choby Rulka, jednak propozycja Grabskiego daje
moliwo kulturoznawczego (rozumianego wg.
poznaskiej orientacji, zwizanej z myl Jerzego
Kmity) podejcia do flmu
17
.
Inne propozycje
wykorzystania flmu w funkcji rda
W latach siedemdziesitych XX wieku historycy
wypowiadali si na temat flmw, ktrych akcja
toczy si w przeszoci. Niestety, mniej odlegej
ni XVI-XVIII w. W 1975 r.
18
na amach czaso-
pisma Kino ukazay si teksty Andrzeja Garli-
ckiego Film wobec wiadomoci historycznej oraz
nowoytnika Janusza Tazbira Film ostoja tra-
dycyjnej historiografi. Autorzy zastanawiali si
jak i na ile flm moe by opowieci o historii,
zastpujc przecitnemu odbiorcy podrcznik,
16 grabski andrzej Feliks, Film a wiadomo historyczna.
Metodologiczne uwagi historyczna. acta Filmologica.
studia i Materiay, nr 1, 1982, s. 58 [w:] P. witek, dz. cyt.,
s. 130
17 witek Piotr, dz. cyt., s. 131
18 1975 by to rok bujny dla polskiego kina historycznego.
wystarczy wymieni niedawn premier Potopu, Mazepy,
Dziejw grzechu czy Kazimierza Wielkiego. czasopismo
kino opublikowo wwczas rwnie wywiad
ryszarda koniczka z Bronisawem geremkiem, antonim
Mczakiem i januszem tazbirem na temat: Rozumie
czy ilustrowa histori. konkluzja brzmiaa: polski flm
historyczny powinien pomaga w rozumieniu historii,
a nie ogranicza si do jej ilustrowania [w:] kino 1975,
nr 114, s. 10-15
ksik historyczn
19
. Zauwayli rwnie, e flm
historyczny moe by take flmem o wspczes-
noci. Tadeusz epkowski w artykule z 1981 r. pod-
nis problem zalenoci flmowcw od mecena-
sa i pastwa, zwrci te uwag na marginaln
rol konsultantw historycznych. Skonkludowa,
e polskie flmy historyczne na og wierne s
historii w szczegach dotyczcych np. stroju czy
uzbrojenia, gorzej gdy chodzi o sprawy bardziej
zasadnicze
20
. Adam Sikorski tumaczy brak za-
interesowania flmem wrd historykw wieloci
rde pisanych do historii XX wieku
21
. Autor tym
samym zakada, e minione stulecie to jedyne, do
ktrego flm moe by rdem historycznym.
Wany wkad w badanie zwizkw kina i historii
wnis Francuz Marc Ferro. By pierwszym histo-
rykiem zachodnim, dopuszczonym do archiww
radzieckich, odnowi badania nad rewolucj pa-
dziernikow. Wspwydawa przegld Annales
i czasopismo Historia Wspczesna. W badaniach
nad kinem jako czynnikiem historii i rdem hi-
storycznym bra udzia przy powstaniu flmw
historycznych. Reyserowa rwnie dokumenty
o nazizmie, rewolucji w Rosji i Leninie. W Polsce
w 2011 r. wyszed zbir jego artykuw, zebranych
we francuskim wydaniu z 1993 r. pt. Kino i historia
w przekadzie Tomasza Falkowskiego
22
. Koncepcje
Ferro istotnie mona odczytywa jako pionierskie
w stosunku do konkluzji polskich uczonych, zwaa-
jc na daty publikacji artykuw. W ksice trudno
jednak znale przykad flmu obrazujcego czasy
nowoytne. Badacz mocno podkrela funkcj flmu
jako rda historycznego, nie zajmujc si flmow
wizj wczeniejszych ni XX wiek (z wyjtkami od-
noszcymi si do XIX stulecia) epok. Podsumowuje,
e: obraz czsto mwi wicej o tym, kto go tworzy
i rozpowszechnia, ni o tym, co sam przedstawia.
Podobnie Aleksander Newski uczy nas raczej o Rosji
stalinowskiej ni o redniowiecznej Rusi
23
.
19 skotarczak dorota, Film i historia..., dz. cyt., s. 13
20 epkowski tadeusz, Wok prawdy, faszw i
przemilcze, kino 1981, nr 9, s. 17-19 [w:] skotarczak
dorota, Film i historia..., dz. cyt., s. 14
21 sikorski adam, Uwagi o specyfcznym charakterze
flmowego rda historycznego, [w:] Problemy nauk
pomocniczych historii (Materiay na ii konferencj
powicon naukom pomocniczym historii), katowice
1973, s. 79 [w:] skotarczak dorota, dz. cyt., s. 15
22 Ferro Marc, Kino i historia, prze. t. Falkowski,
warszawa 2011
23 Ferro Marc, Kino i historia, prze. t. Falkowski,
warszawa 2011, s. 12
50
51
Wzorcowym
24
przykadem potraktowania flmu
jako materiau badawczego do historii XX w. jest
praca niemieckiego socjologa Sigfrieda Kracauera
Od Caligariego do Hitlera. Z psychologii flmu nie-
mieckiego
25
. Autor mia na celu pokazanie zwiz-
ku midzy kinem niemieckim, a rodzcym si
nazizmem. Rozpatrzy pod tym ktem kilkaset
flmw fabularnych z lat 19191933.
W nauce polskiej mona wymieni dwie prace cy-
towanej Doroty Skotarczak: Od Astairea do Tra-
volty
26
oraz Obraz spoeczestwa PRL w komedii
flmowej
27
. W pierwszej autorka przedstawia ame-
rykaski musical flmowy w kontekcie historycz-
nym, pokazujc jak odzwierciedla czas, w ktrym
powsta. Drugie dzieo, badajc komedie Polski
Ludowej oraz materiay archiwalne, przedstawia
ycie spoeczestwa polskiego od zakoczenia
wojny po 1989 rok. Badaczka czy zatem kino
z histori w aspekcie socjologicznym.
Warto rwnie wspomnie autorw i artykuy
wchodzce w skad pierwszego w polskim fl-
moznawstwie tomu powiconemu biografstyce
flmowej, inspirujcego now dziedzin bada
28
.
Znajduje si tam m. in. tekst Marka Lisa o flmo-
wych portretach Karola Wojtyy
29
, Joanny Prei-
zner o wajdowskim obrazie Korczaka
30
czy ar-
tyku Piotra Skrzypczaka o Chaplinie Richarda
Attenborough
31
. Dzieo obejmuje ponadto szkice:
Michaa Oleszczyka o flmowym Alfredzie C.
24 Hendrykowski Marek, Film jako rdo historyczne,
Pozna 2000, s. 45
25 kracauer sigfried, Od Caligariego do Hitlera.
Z psychologii flmu niemieckiego, warszawa 1958,
pniejsze wydania: gdask 2009, gdask 2012
26 skotarczak dorota, Od Astairea do Travolty, Pozna
1996
27 skotarczak dorota, Obraz spoeczestwa PRL
w komedii flmowej, Pozna 2004
28 szczepaski tadeusz, koos sylwia [red.]
Biografstyka flmowa. Ekranowe interpretacje losw
i faktw, toru 2007
29 lis Marek, Filmowe portrety Karola Wojtyy: rekonesans
[w:] t. szczepaski, s. koos [red.] Biografstyka flmowa.
Ekranowe interpretacje losw i faktw, toru 2007,
s. 67-88
30 Preizner joanna, ydowski wity Korczak
Andrzeja Wajdy [w:] szczepaski tadeusz, koos sylwia
[red.], dz. cyt., s. 89-96
31 skrzypczak Piotr, Zagra aktora. O pewnym
szczeglnym wariancie roli aktorskiej w biogramie
flmowym Chaplin Richarda Attenborough, [w:]
szczepaski tadeusz, koos sylwia [red.] dz. cyt.,
s. 199-215
Kinseyu
32
, Sawomira Bobowskiego o Howardzie
Hughesie
33
, Piotra Zwierzchowskiego o biogra-
fach w flmie radzieckim doby stalinowskiej
34

czy Sylwii Koos o portretach Brytyjczykw w ki-
nie najnowszym
35
. Wikszo tekstw zawartych
w omawianej publikacji dotyczy flmw opowia-
dajcych o postaciach z XX wieku, kilka dotyczy
XIX w. (z czego raczej koca stulecia), jeden tylko
przeomu XVIII i XIX w. i jeden powicony jest
biblijnej Salome. Wynika std, e flm moe by
rdem nie tylko do badania wiadomoci histo-
rycznej czasu, w ktrym powsta, a fabua niesie
czsto informacj w bardziej atrakcyjnej postaci
ni dokument, co czyni ten rodzaj istotnym rod-
kiem dydaktycznym.
Naley wreszcie powiedzie o ksice flmoznaw-
cy Marka Hendrykowskiego Film jako rdo hi-
storyczne
36
. Hendrykowski to twrca poznaskie-
go flmoznawstwa, historyk kina, take odkrywca
pierwszego polskiego flmu fabularnego Pruska
kultura z 1908 r. Film jako rdo historyczne
skrtowo porzdkuje dorobek naukowy dotycz-
cy zwizkw kina i historii. Zarwno zatem histo-
rycy, jak flmoznawcy eksploruj miejsca styczno-
ci ich dyscyplin, s to jednak na razie badania
niemiae. Zacytuj ponownie Marca Ferro, ktry
wspomina odbir w rodowisku naukowym idei
bada flmw jako dokumentw w latach sze-
dziesitych i do refeksji pozostawi pytanie: czy
tak wiele si zmienio?. Badacz pisze: W tamtym
czasie historia bya przede wszystkim kwantyta-
tywna. Pracuj nad tym, nikomu nic nie mwic
radzi mi Fernand Braudel. Obro najpierw
doktorat dodawa w dobrej wierze Pierre Re-
nouvin. Dzisiaj flm ma penoprawne miejsce za-
rwno w archiwach, jak i w obszarze bada.
37

32 oleszczyk Micha, Biografa i perswazja. Kinsey Billa

Condona [w:] t. szczepaski, s. koos [red.], dz. cyt.,
s. 190-198
33 Bobowski sawomir, By geniuszem by czowiekiem.
Filmowy portret Howarda Hughesa w Aviatorze Martina
Scorsese [w:] t. szczepaski, s. koos [red.], dz. cyt.,
s. 180-189
34 zwierzchowski Piotr, Legitymizacyjna funkcja flmu
biografcznego w kulturze stalinowskiej [w:] szczepaski
tadeusz, koos sylwia [red.], dz. cyt., s. 49-66
35 koos sylwia, Midzy Bloomsbury a Oxfordem.
Portrety podwjne Brytyjczykw w kinie najnowszym
[w:] szczepaski tadeusz, koos sylwia [red.], dz. cyt.,
s. 39-48
36 Hendrykowski Marek, Film jako rdo historyczne,
Pozna 2000
37 Ferro Marc, dz. cyt., s. 9
Filmowe wizualizacjie czasw
nowoytnych. Propozycje opracowa.
Wybr
Od XX wieku przechodzc w czasy dalsze hi-
storycznie, a blisze tematyce, tj. flmowej wizji
czasw nowoytnych, powoam si na pozycj
o dekad starsz od wyej cytowanych. W 1993 r.
ukazaa si praca zbiorowa Film w szkolnej eduka-
cji humanistycznej
38
. I cz zapowiada, e eduka-
cja flmowa odnosi si przede wszystkim, jeli nie
wycznie do kultury literackiej i zdaje si sugero-
wa, e miejscem projekcji mog by tylko lekcje
jzyka polskiego. Cz II zawiera (flmowe) kon-
spekty lekcji w szkole podstawowej, poczone
z nauczaniem podstaw wiedzy o flmie. Wreszcie
najbardziej obszerna, cz ostatnia, stworzona
z konspektw lekcji w szkole redniej (a wic od-
powiednio dzisiejszej ostatniej klasy gimnazjalnej
i szkoy ponadgimnazjalnej), zawiera najbliszy
mojej pracy temat, mianowicie rozdzia Filmowe
wizje epok historycznych i kulturowych. Spord
nierwnowanie dobranych (pod wzgldem fl-
mw i epok) dziesiciu konspektw a cztery ba-
zuj na dwch flmach (abstrahujc, e arcydzie)
do redniowiecza dwukrotnie odnosi Sidma
piecz I. Bergmana (1957), a do XVIII w. Misja
R. Jofe (1986). XVIII w. nota bene ilustruj w wy-
borze autorek ponadto Amadeusz M. Formana
(1984) i Danton A. Wajdy (1982). Listy dopeniaj
konspekty eksplorujce flmy o czasach od koca
XIX w. do pocztku/poowy XX w.: Ziemia obie-
cana (re. A. Wajda, 1975), Lampart (re. L. Vi-
sconti, 1962), Greystoke. Legenda Tarzana, wadcy
map (re. H. Hudson, 1984) i Kronika wypadkw
miosnych (re. A. Wajda i T. Konwicki, 1986).
Autorki nie postuluj jednak ani jednego z wyej
wspomnianych konspektw zrealizowa na lek-
cji historii, a jzyka polskiego, std historia, cho
czsto nie traktowana marginalnie, peni w ta-
kich lekcjach jedynie funkcj ta.
Jako sygnalizujcy wiele wtkw rozpatrywania
flmw historycznych i kostiumowych, ktrych
akcja toczy si w okresie nowoytnym (gwnie
XVIII w.), interesujcy jest artyku Piotra Na-
pieray
39
, zamieszczony na jego blogu: rdo hi-
38 nurczyska-Fidelska ewelina, Parniewska B., Popiel-
Popioek e, uliska H. [red.], Film w szkolnej edukacji
humanistycznej, warszawa-d 1993
39 doktor nauk humanistycznych w zakresie historii,
storyczne a flm fabularny. Propaganda, prawda
historyczna i prawda esencjonalna
40
. Tekst nawi-
zuje tytuem do hierarchii pojcia prawdy zapro-
ponowanej przez Andrzeja Feliksa Grabskiego.
Napieraa ma na celu wydobycie prawdy esen-
cjonalnej, czyli niejako wyszej, kryjcej wicej
znacze. Badanie jej mona by prawdopodobnie
sprowadzi do wsplnego mianownika z trzecim,
sensotwrczym poziomem interpretacji flmu Ja-
nusza Rulki.
Sugerujc si tytuem, wydawa by si mogo, e
autor traktuje flmowe wizje dziejw sprzed na-
rodzin kina jako rda historyczne. Tymczasem
wyranie oddziela oba podejcia. Pisze: e Je-
dynym medium, jakie umoliwia nam dowiad-
czenie caociowego obrazu dawnych czasw
jest flm, traktowany oczywicie nie jako rdo,
lecz raczej forma opracowania; nawet flm doku-
mentalny. To dowiadczenie zawsze jest mniej
lub bardziej niedoskonae. W przypadku flmu
opowiadajcego histori wspczesn reyserowi
gwnym problemem jest wiatopogld reyse-
ra i ideologia flmu, jeli za mamy do czynienia
z flmem prezentujcym wizj wydarze sprzed
czasw reysera, lub nawet sprzed ery kina, do-
chodz jeszcze problemy zwizane z wiedz hi-
storyczn o tych czasach, stopniem; naukowego
poznania epoki i zainteresowania reysera wy-
branym tematem, a take konwencj w jakiej flm
by krcony
41
.
Napieraa przytacza kilkadziesit flmw, w wik-
szoci dotyczcych nowoytnych dziejw an-
glosaskich, zwraca rwnie pewn uwag na
rodzim histori. Zauwaa mianowicie np., e
adaptacje Hrabiny Cosel Kraszewskiego utrwaliy
w wiadomoci widzw negatywny (a wic faszy-
XViii-wiecznik, specjalizuje si w historii dyplomacji
brytyjskiej i francuskiej. autor publikacji m. in: Sir Robert
Walpole (1676-1745) twrca brytyjskiej potgi, Pozna
2008; Hesja-Darmstadt w XVIII stuleciu. Wielcy wadcy
maego pastwa, Pozna 2009; wiatowa metropolia.
Z ycia codziennego w osiemnastowiecznym Londynie,
gdynia 2010; Kraj wolnoci i kraj niewoli - brytyjska
i francuska wizja wolnoci w XVII i XVIII wieku, krakw
2011; Simon van Slingelandt (1664-1736) ostatnia szansa
Holandii, krakw 2012; Pary i Wersal czasw Voltairea
i Casanovy, krakw 2012
40 napieraa Piotr, rdo historyczne a flm fabularny.
Propaganda, prawda historyczna i prawda esencjonalna,
25 ii 2010 [online:] http://piotrnapierala.blogspot.
com/2010/02/zrodo-historyczne-flm-fabularny.html
41 tame
Magdalena zawadzka, jerzy Hofman, tadeusz omni-
cki i Bogusz Bilewski na planie Pana Woodyjowskiego
52
53
wy) obraz panowania saskiego w Rzeczypospoli-
tej. Z kolei sam Kraszewski pozostawa pod wpy-
wem historiografi pruskiej, negujcej wszelkie
pozytywy wadzy saskiej. Jeli czasy powstania
Hrabiny Cosel powiza z rozbiorami, klarowne
stanie si przedstawienie (literackie i potem fl-
mowe) gwnych bohaterw odpowiednio w czar-
nym i biaym wietle.
W tomie Sacrum w kinie. Dekad pniej, znaj-
duje si artyku Piotra Kurpiewskiego Film hi-
storyczny w Polsce Ludowej a sfera sacrum. Casus
Kopernika Ewy i Czesawa Petelskich. Publikacja
ukazaa si jako efekt konferencji kulturoznaw-
cw i flmoznawcw, jaka odbya si w 2013 r.
Rwnolegle niemal, cho niezalenie, odbya si
konferencja historykw, kolejna z serii Staropolski
Ogld wiata. W tomie pokonferencyjnym rw-
nie znajduje si tekst powicony flmowi jako
obrazujcemu czasy nowoytne. Chodzi o R-
kopis znaleziony w Saragossie Wojciecha Jerzego
Hasa czyli adaptacj prozy Potockiego z koca
XVIII w., obrazujc realia hiszpaskie
42
.
W 2010 r. Historii w flmie powicono 69 nu-
mer Kwartalnika Filmowego. Ogoszono tam
drukiem dwa wane teksty, podnoszce kwestie
ekranowego obrazu historii nowoytnej. Bartosz
Kazana napisa o flmowych wizerunkach Marii
Stuart, a Roman Wodek o flmowym portrecie
Tadeusza Kociuszki.
Przyjrz si z kolei niepublikowanym pracom
dyplomowym dotyczcym omawianego zagad-
nienia. Sprawa jest tym bardziej ciekawa, e wielu
studentw przed wyborem i podjciem tematu,
nie sprawdza katalogw innych, obronionych prac
dyplomowych w poszukiwaniu inspiracji, a take
w celu weryfkacji czy nie zamierza napisa teks-
tu nieoryginalnego. Ot znalazem na przykad
trzy prace, analizujce fabularny flm biografcz-
ny o wczesno barokowym malarzu Caravaggiu.
Pierwsz napisaa Monika Pitas pod kierunkiem
42 Bugajewski Maciej, Forycki Maciej, Nieracjonalne
i niepojmowalne w Rkopisach... Jana Potockiego i
Wojciecha Jerzego Hasa [w:] rok Bogdan, wolaski
Filip [red.] Kultura staropolska - poszukiwanie sacrum
odnajdywanie profanum, seria: staropolski ogld wiata,
toru 2013, s. 546-557. na marginesie pozostawiam,
e autorzy nie skorzystali z artykuu janusza tazbira o
rkopisie... zawartego w 5 tomie Prac wybranych
(tazbir janusz, szkice o literaturze, krakw 2002) ani z
monografi flmu Hasa (grod iwona, rkopis znaleziony
w saragossie, Pozna 2005)
Juliusza Chrocickiego w 2008 r.
43
, druga licen-
cjat Dominiki Mrowiskiej powstaa ju rok
pniej
44
. Promotorem pracy by Piotr Skrzyp-
czak, autor cennej tu kontekstowo ksiki Filmo-
we panoramy spoeczestwa polskiego XIX wieku
45
.
Trzecia praca powstaa w odzi 4 lata od dyplomu
Pitas i trzy od Mrowiskiej
46
. Autorka porwnu-
je w niej odniesienia malarskie w flmie o Cara-
vaggiu z dzieem Dziewczyna z per. Zreszt obie
poprzednie prace rwnie nie skupiaj si tylko
na flmie Jarmana, a jedynie porwnuj go z in-
nymi obrazami flmowymi. Znamienne, czy i ile
miejsca kada z wyej wymienionych autorek po-
wicia flmowi dokumentalnemu o Caravaggiu
(odcinek flmowego cyklu Potga sztuki). Dobrze,
e powstaj naukowe opracowania dotyczce naj-
nowszych dzie sztuki flmowej, szkoda e tylko
tych najszerzej znanych przecitnemu widzowi
i le, e energia ktr mona by spoytkowa na
bardziej wielokierunkowe badania, rozprasza si
na eksploracji jednego szeroko pojtego aspektu
malarskoci flmowej biografi Caravaggia.
Z prac dyplomowych bliszych tematowi polskie-
my, na szczegln uwag zasuguje tekst Marty
Onisk Wizja renesansu w polskiej scenografi i ko-
stiumach flmowych w dwudziestoleciu midzywo-
jennym, praca magisterska pod kierunkiem Anny
Sieradzkiej. Profesor Sieradzka napisaa ksik
o strojach, na ktrej bazuje rwnie Onisk, ana-
lizujc kostiumy uyte w flmach Barbara Ra-
dziwiwna (re. Jzef Lejtes) i Pan Twardowski
(re. Henryk Szaro, 1936). Jedn z tez pracy jest
spostrzeenie o pynnym przejciu sztuk wizu-
43 Pitas Monika, Filmowe biografe artysty - na podstawie
Andrieja Rublowa Andrieja Tarkowskiego i Caravaggia
Dereka Jarmana, praca magisterska na kierunku historia
sztuki uw, pod kierunkiem: prof. dr hab. juliusz
chrocicki, 2008
44 Mrowiska dominika, Biografa flmowa artysty. Kreacja
i utrwalenie wizerunku malarza w flmie fabularnym, na
przykadzie: Caravaggia, Fridy i Basquiata, praca
licencjacka na kierunku kulturoznawstwo uMk, pod
kierrunkiem Piotra skrzypczaka, 2009
45 skrzypczak Piotr, Filmowe panoramy spoeczestwa
polskiego XIX wieku, toru 2004
46 czwerenko karolina, Odniesienia malarskie w flmie
na podstawie dwch wybranych flmw - Caravaggio
Dereka Jarmana i Dziewczyny z per Petera Vebera ,
praca mgr pod kier. stefana czyewskiego, d 2012.
na temat drugiego flmu zob. Bajda justyna, Dziewczyna
z per. Malarstwo Johannesa Vermeera w powieci
Tracy Chevalier i flmie Petera Webbera [w:] studia
Filmoznawcze 27, wrocaw 2006, s. 31-42
J
e
r
z
y

T
r
o
s
z
c
z
y
n
s
k
i
/
F
o
t
o
t
e
k
a

F
N
/
w
w
w
.
a
k
a
d
e
m
i
a
p
o
l
s
k
i
e
g
o
f
i
l
m
u
.
p
l
54
55
alnych od XIX w. malarstwa historycznego do
kina przedwojennego. Analizowane flmy czer-
pi bowiem z wczeniejszych wyobrae o epo-
ce i w konsekwencji mona mwi o renesansie
renesansu, tak w przypadku XIX w. (malarstwo,
literatura), jak XX w. (kino).
Sam opublikowaem artyku powicony fl-
mowemu portretowi Marii Kazimiery i jej ojcu,
markizie dArquien. Tekst znajduje si w zbiorze
Ojcostwo powoanie czy zadanie?, wydanym
pod redakcj Jana Zimnego przez Katolicki Uni-
wersytet Lubelski w Stalowej Woli
47
. Wskazuj
tam na porwnanie pierwowzoru literackiego do
adaptacji flmowej w kwestii przedstawienia bo-
hatera postaci historycznej. Wane jest rozr-
nienie czy flm powsta na bazie literatury piknej
(jak w przypadku Ojca krlowej, adaptacji Boya-
-eleskiego), czy historiografi (i jest wwczas
rekonstrukcj historyczn, co zdarza si rza-
dziej i przewanie z mniejszym powodzeniem).
W pierwsyzm przypadku istotnym elementem
analizy jest przyjrzenie si wartociom artystycz-
nym jako nadrzdnym wobec wizualizacji histo-
rii (przesadne gesty, hiperbole, sowem zabiegi
majce na celu zwikszenei atrakcyjnoci, sen-
sacji). Spraw oczywist jest analiza czy flm jest
wiern adaptacj, swobodn czy wrcz twrczym
przetworzeniem, twrcz zdrad
48
.
Wspomn jeszcze o swoim przyczynkarskim ar-
tykule o flmowym wyobraeniu potopu szwedz-
kiego
49
, zawartym w Kwartalniku Sarmackim.
Wymieniam tam kilka flmowych przedstawie
XVII w. dziejw polsko-szwedzkich, przypatrujc
si im pod ktem czasu powstania. Mamy wic
niedokoczony wskutek carskiej interwencji Po-
top niemy, nastpnie swobodn adaptacj Sien-
kiewicza Przeor Kordecki obroca Czstocho-
wy (1935), potem nominowany do Oscara Potop
(1974) z czasw socjalistycznych i adaptacj Przy-
borowskiego Szwedzi w Warszawie (1991) powsta-
w czasie transformacji ustrojowej. O tym ostat-
nim wspomina zreszt nawet Janusz Tazbir
50
,
47 szymala jacek, Filmowy portret ojca krlowej Marii
Kazimiery dArquien Sobieskiej [w:] zimny jan [red.]
Ojcostwo powoanie czy zadanie, stalowa wola 2013,
s. 435-444
48 Helman alicja, Twrcza zdrada. Filmowe adaptacje
literatury, Pozna 1998
49 szymala jacek, Filmowy obraz potopu szwedzkiego
(1655-1660), kwartalnik sarmacki nr 1 (3) 2013, s. 10-14
50 tazbir janusz, Walter Scott a Walery Przyborowski [w:]
czego wczeniej nie uwzgldniem. Skupiajc si
na flmach fabularnych nie opisaem rwnie
zarejestrowania przez operatorw Polskiej Kro-
niki Filmowej inscenizacji Potopu na Grze w.
Anny
51
, co moe stanowi materia na odrbne
opracowanie. Narrator sarkastycznie nazywa wy-
darzenie koszmarn cha narodow, prawdzi-
wym cyrkiem narodowym i porwnuje zebranie
wierci miliona ludzi do widowni niewiele wcze-
niej otwartego stadionu uniki w Moskwie.
Piszc histori wizualn trzeba ponadto przyjrze
si roli konsultanta historycznego. W cytowanym
artykule o flmowym potopie szwedzkim przy-
taczam przeomow, moim zdaniem, rozmow
flmowca (Jerzy Hofman) z historykiem (Adam
Kersten). Mona w zwizku z powyszym m-
wi o ewolucji traktowania historykw przez re-
yserw od poowy lat siedemdziesitych XX w.
(w przypadki kina polskiego). Cho bywa i tak,
e nazwisko synnego historyka pojawia si w na-
pisach flmu tylko w celach marketingowych, nie
znajdujc odzwierciedlenia w wikszej adekwat-
noci flmu wobec realiw epoki, ktr przed-
stawia. Z kolei w zgoszonym do druku tekcie
Elementy cywilizacji zachodniej i wschodniej w se-
rialowej biografi krlowej Bony, postuluj wzbo-
gaci analiz flmu jako rda w zagadnienie
mierci. Naleaoby zwrci uwag na stosunek
do mierci w czasach staropolskich i porwna do
tego, jak problematyk eschatologiczn zobrazo-
wano na ekranie.
Podsumowanie. Postulaty
Podsumowujc, historia nowoytna w kinie jest
polem otwartym na naukowe analizy. Badacz
zajmujcy si wizualizacj renesansu czy baro-
ku w flmie jest zmuszony przyjrze si zarwno
epoce, jak historii najnowszej, medium bowiem
ktrym si zajmuje jako rdem porednim ma
niewiele ponad sto lat. Proponuj, czciowo we-
dug wskazwek Ryszarda Wagnera
52
, najpierw
kadulska irena, grzekowiak radosaw [red.] Od liryki do
retoryki: w krgu sowa, literatury i kultury, gdask 2004,
s. 283-290
51 inscenizacja odbya si w 1957 r., ptora minutowy
flm jest dostpny w internecie
52 wagner ryszard, Film fabularny jako rdo historyczne,
warszawa 1974. wagnera cytuje rwnie autorka pracy
licencjackiej o flmowym portrecie iwana gronego
(szelg ewa Marianna, Prawda historyczna wzerunku
iwana iV gronego w kinematografi rosyjskiej na
zdiagnozowa czas powstania flmu i wpyw kon-
tekstu (ideologii, obowizujcej historiografi,
presji spoecznej) na dzieo. Dalej trzeba przyjrze
si poszczeglnym dziedzinom kinematografi
jako rdom. Zwrci zatem uwag na sceno-
graf. Jednym z jej elementw jest krajobraz tu
naley rozpatrze czy flm krcono w plenerze czy
studio, dalej czy plenery s autentyczne, ulegy
zmianie, czy zastpiono je innymi (jak w Rko-
pisie znalezionym w Saragossie Jura Krakowsko-
-Czstochowska udaje gry Sierra czy w Myn
i krzy Jura gra Flandri). Dalej badacz ma
przed sob urbanistyk i architektur, stanowi-
ce to wikszoci flmw. Podobnie trzeba zbada
czy twrcy flmu w kwestii wygldu miast bazo-
wali na rdach czy tylko opracowaniach (za-
chowana dokumentacja wygldu danego obiektu
moga pochodzi z czasw pniejszych ni po-
kazane na ekranie). Wane s take maa archi-
tektura, wntrza, rekwizyty i stroje. Mam na my-
li nie tylko rozstrzygnicie czy meble pochodz
z epoki, istotne jest te ich rozstawienie. Podobnie
ze strojami, w ich skad bowiem wchodz rwnie
fryzury i makija, czsto w flmach nie stylizowa-
ne na XVI czy XVII w., tylko wspczesne. Wi-
da to np. w makijau Jadwigi Smosarskiej w roli
Barbary Radziwiwny jest typowy dla lat 30
XX wieku. Kolejn spraw s gesty i emocje, ja-
kich uywaj bohaterowie flmu, rzadko podob-
ne do tych, jakimi posugiwali si ludzie czasw
staropolskich. Zwracaem wyej uwag na fl-
mowy obraz mierci; take stosunek do zjawisk
przyrody moe by przedmiotem analizy. Inaczej
postrzegano te chorob czy klski ywioowe
w XVII i XVIII wieku, jeszcze inaczej wspcze-
nie (w czasie powstania flmu). Osobne miejsce
zajmuje muzyka w flmie. Tu wypada odpowie-
dzie na pytanie czy jest to muzyka z epoki w wy-
konaniu wspczesnym czy na instrumentach
oryginalnych XVI-XVIII w., czy te w klimat
epoki wprowadza widza kompozycja wspczes-
na. Zdarzaj si rwnie poczenia w jednym fl-
mie kilku metod, co nie dotyczy tylko muzyki, ale
i wczeniej wymienionych aspektw. Niezalenie
mona take przyjrze si roli nowoytnika jako
konsultanta historycznego
53
. Wstpnie podzie-
podstawie flmw iwan grony siergieja eisensteina
i car Pawa lungina, praca licencjacka pod kierunkiem
dr eleny janczuk, praca niepublikowana, warszawa 2011
53 o roli historyka XX w. jako konsultanta zob. strauchold
libym j na trzy etapy . Pierwszy bierny to
pisanie przez historyka historii tradycyjnej, na
ktrej moe oprze si twrca flmu (scenarzysta,
reyser, historyk konsultujcy flm tu jest jego
aktywna rola i tym samym drugi etap). Trzeci
i ostatni to rwnie cz mniej twrcza od kon-
sultacji waciwej, dosownej, podczas krcenia
flmu, bdzie to popremierowa recepcja flmu,
a take literatura historyczna powstaa po pro-
dukcji. Powysze rozwaania wpisuj si w meto-
d bada zwan historiofoti. To okrelenie ana-
logiczne do historiografi, z rnic e zajmujce
si rdem audiowizualnym, nie tradycyjnym
pisanym. Zapocztkowa je bodaj Hayden White,
cytowany dalej przez Iwon Kurz.
Mam nadziej, e mj tekst, w zamyle artyku
wstpny do staego dziau w czasopimie Kwar-
talnik Sarmacki, stanie si zaproszeniem do in-
terdyscyplinarnego dialogu naukowego i popu-
larnonaukowego. Chtnie widziabym w Naszym
Pimie dalsze, wyspecjalizowane teksty na temat
historii nowoytnej w kinie. Proponuj kilka blo-
kw, dziedzin dla ktrych to forum bdzie adre-
sowane. Mile widziane bd wic teksty omawia-
jce dany flm (moe napisze kto o Kapitanie
a la Triste czy ktrej z adaptacji Trzech musz-
kieterw, nie mwic o polskich serialach spod
znaku paszcza i szpady, jak Rycerze i rabusie,
Ostrze na ostrze czy Crimen) pod ktem jednej
lub kilku wyej zasygnalizowanych perspektyw
(scenografa, stroje, porwnanie flmu z pierwo-
wzorem literackim itd.). Innym kierunkiem moe
by szukanie flmowoci w dzieach literackich
(malarskich i innych) czy wydarzeniach histo-
rycznych, ktre nie zostay jeszcze przeniesione
na ekran; co w rodzaju scenopisw. Kolejnym
podanym rodzajem s recenzje flmw i ksiek
historycznych i flmoznawczych, zatem z zaoe-
nia teksty subiektywne, prezentujce autorskie
sdy opisywanego tekstu kultury (w tym rwnie
tekstu audiowizualnego).
grzegorz, Historyk w roli konsultanta flmowego.
Dowiadczenia zebrane podczas przygotowywania
serialu dokumentalnego [w:] szczurowski Maciej [red.]
Dokument flmowy i telewizyjny, toru 2004, s. 113-119;
take rosenstone robert a., Historia w obrazach/historia
w sowach: rozwaania nad moliwoci przedstawienia
historii na tamie flmowej [w:] kurz iwona, dz. cyt. s.
93-116
Krym to kraina niezwyka. Kojarzona zwy-
kle z miejscem wypoczynku radzieckich
ofcjeli, jeszcze do niedawna bya celem wy-
cieczek polskich studentw z ograniczonym
budetem, wabionych perspektyw muro-
wanej pogody, ciepego morza i mocnych
krymskich win. Pwysep ten to jednak nie
tylko wietna zabawa przy dwikach ru-
skiego disco, ale rwnie nieprzecitne za-
bytki, bdce wiadectwem zagmatwanych
losw wielokulturowego Krymu. Tylko tu
mona, idc ulic zamieszkan przez kara-
imw, usysze nawoywanie muezina, by
za chwil dostrzec wyaniajc si z oddali
kopu cerkwi. Rosjanie, Ukraicy i Tatarzy
stanowi tu niezwykle barwn mieszank.
Na drodze midzy stolic Krymu, Symfe-
ropolem, a Sewastopolem znajduje si mae,
niepozorne miasteczko (przynajmniej takie
odnosimy wraenie). Wskie uliczki, niskie,
ruderowate domy i rozklekotane ady. A
trudno uwierzy, e to ten synny Bach-
czysaraj, stolica potnego chanatu krym-
skiego. Na miejsce przyjedamy wczenie
rano, potwornie niewyspani, do zobaczenia
mamy bowiem jeszcze dzisiaj lece nie-
opodal skalne miasto Czufut-Kale i Mona-
styr Uspieski. Na domiar zego nad mia-
stem zawisy oowiane chmury i zaczyna
pada deszcz. A przecie lipcowa pogoda na
Krymie miaa by taka murowana.
Paac chanw krymskich w Bachczysara-
ju powsta w pierwszej poowie XVI wieku
na rozkaz chana Sahiba I Gireja. Swj w-
czesny ksztat zawdzicza projektom per-
skich, osmaskich oraz woskich architek-
tw. Pierwszym wybudowanym obiektem
kompleksu by najprawdopodobniej Wielki
Meczet Chan-Dami, do dzi bdcy naj-
waniejsz wityni Tatarw krymskich,
w ktrej od pocztku lat dziewidziesitych
ponownie mog odbywa si uroczystoci
religijne. Obecnie paac zajmuje zaledwie
25 proc. powierzchni, jak zajmowa u szczy-
tw swej wietnoci. Po mierci Saiba I Gi-
reja by bowiem wielokrotnie przebudowy-
wany, niemal kady pniejszy chan mia
swj udzia w rozwoju kompleksu. Niestety
w 1736 roku dua cz siedziby chanw zo-
staa strawiona przez poar, obecny ksztat
paacu zawdziczamy natomiast chanowi
Selametowi II Girejowi, ktry podj si jego
odbudowy. Dziki niemu do dzi zachowa-
y si dwa meczety, dom mufia, cmentarz
chanw, pokoje codzienne chanw, poko-
je goci i suby, harem, anie oraz sze
wewntrznych dziedzicw. Ostatni chan,
ahin Giray, opuci paac w 1783, kiedy
to Rosja zaanektowaa chanat i uczynia
Dominika FESSER
56
57
miej sce
z niego prowincj Nowa Rosja. Pierwsze
paacowe muzeum powstao w 1908 roku,
natomiast w roku 1991, w nowo powstaej
Ukrainie utworzony zosta bachczysaraj-
ski pastwowy historyczno-kulturalny ze-
sp muzealny. W jego skad wchodz m.in.
Muzeum Historii i Kultury Tatarw Krym-
skich (waciwy paac), Muzeum Malarstwa
oraz Muzeum Etnografczne. Paac Chanw
w Bachczysaraju jest jednym z trzech za-
chowanych tego typu kompleksw w Euro-
pie pozostae znajduj si w Stambule oraz
w Granadzie.
Na pocztku paac sprawia wraenie snu
pijanego architekta. Mnstwo minaretw,
bram, budynkw, budyneczkw, schodw
i czego dziwnego ze cianami ukadajcy-
mi si omioboczn bry. Jednak to tylko
pozory jak si okazuje brak tu chaosu,
wszystkie elementy kompleksu maj swo-
je nalene miejsce. Najwiksze wraenie
robi na nas harem, kratownice w oknach
sprawiaj, e we wntrzu panuje pmrok
i przyjemny chd. Wszdzie ogldamy
charakterystyczne dla wschodniej sztuki
motywy rolinne, arabeski, rozety, wzory
koronkowe... a trudno uwierzy, e jeste-
my jeszcze na Ukrainie. Na Dziedzicu
Fontann dostrzegamy synn Fontann ez
budowan w latach 1734-1764 przez Ome-
ra. To chyba najsynniejsze miejsce w paa-
cu, zwizane z legend o tragicznej mioci
ksiniczki Diljary do chana, zyskao rozgos
dziki poemacie Aleksandra Puszkina, ktry
odwiedzi Bakczysaraj w 1820 roku. Wedle
kolejnej legendy to on uoy na szczycie
fontanny dwie re bia i czerwon.
Paac w Bachczysaraju nie mia peni funk-
cji obronnej, mia by rajem na ziemi, dlate-
go podczas budowy kadziono szczeglny
nacisk, by prcz budynkw peen by dzie-
dzicw, sadw oraz ogromnych ogrodw.
Wszak bagca to po tatarsku sad, a saray
to paac. Przekonujemy si o tym, gdy wy-
chodzimy na zewntrz. Przez gste, z pozo-
ru nieustpliwe chmury zaczyna przebija
soce i nagle cao kompleksu jawi nam
si w zupenie innym wietle. Rozlega prze-
strze, biae mury i kunsztowne zdobienia.
Udajemy si do przypaacowych ogrodw.
Uderza nas soczysta ziele trawnikw i eg-
zotycznych rolin. Spacerujemy wskimi,
kamiennymi alejkami, mijajc kolejne fon-
tanny kuszce orzewiajc wod. Czujemy
si jak ksiniczki, albo przynajmniej po-
sowie przybywajcy na Krym z Rzeczypo-
spolitej. Jeeli teraz wyobraam sobie raj, to
wyobraam sobie go wanie tak.
Na terenie kompleksu paacowego znajduje
si Cmentarz Chanw, a take dwa omio-
boczne mauzolea. W pierwszym pocho-
wany jest Dewlet I Girej wraz z szecioma
czonkami swojej rodziny, natomiast w dru-
gim Islam III Girej ze swoimi dziewicioma
bliskimi. Nieopodal mauzoleum Islama III
Gireja, w grobie zachowanym w kamiennej
rotundzie, spoczywa Meli II Girej. Paa-
cowy cmentarz jest miejscem pochwku
dziewiciu chanw oraz okoo czterdzie-
stu piciu czonkw rodu Girejw, a take
przedstawicieli nadwornej arystokracji. Na-
grobki wykonane zwykle z biaego marmu-
ru ozdobione s rzebami bdcymi wia-
dectwem wpyww tureckich, perskich oraz
kaukaskich. Cyprysy symbolizujce smutek
skontrastowane tu s z winorol i rozetami
bdcymi odniesieniem do ycia wieczne-
go. Znaki nagrobne charakterystyczne dla
tatarskiej sztuki funeralnej, ktre moemy
tu dostrzec, to turban bd symbol mili-
tarny w przypadku mczyzn oraz paska
czapeczka lub kbek zarezerwowane dla
kobiet. Na biaych nagrobkach do dzisiaj
mona odczyta epitafa uoone przez na-
dwornych poetw chanw.
Wizyta w Bachczysaraju nie moe obej si
bez odwiedzin w tatarskiej restauracji. Przed
wejciem wita nas tabliczka informujca
o zakazie podawania i spoywania alkoholu
na jej terenie. Miejsce to nawet trudno na-
zwa restauracj, midzy bujn rolinnoci
wij si alejki prowadzce do kilkuosobo-
58
59
wych altanek. Wzorzysty dywan, niski st
i burgundowe poduszki naokoo. Umiejsca-
wiamy si wygodnie i po chwili staje przed
nami umiechnity pan, by wrczy nam
menu... po polsku. Po wspinaczce na Czu-
fut-Kale jestemy tak godni, e zjedlibymy
chyba te winie (z racicami wcznie), ktre
widzielimy po drodze. Decydujemy si jed-
nak niemiao na kaw po turecku i czebur-
ieki z serem. Tych tradycyjnych tatarskich
rarytasw skosztowa mona prawie w ka-
dym zaktku Krymu. Faszerowane zwykle
w charakterystyczny sposb przyrzdzon
baranin, przypominaj wyronite pierogi,
tyle, e z specyfcznymi pcherzykami po-
wietrza na jasnobrzowej skorupce (smao-
ne s na gbokim tuszczu). Aromatyczna
kawa smakuje wymienicie, jako inaczej,
lepiej ni w Polsce. Moe dlatego, e otacza
mnie architektura jak z Bani tysica i jednej
nocy, a moe dlatego, e na naszych oczach
kelner przelewa j do malutkich flianek, ze
specjalnego, miedzianego tygielka.
Dla Polakw Tatarzy s szczeglnym na-
rodem liczne kontakty dyplomatyczne
i nie-dyplomatyczne pomidzy chanatem
i Rzeczypospolit, jak rwnie utrwalenie
ich przez Sienkiewicza w Trylogii sprawiaj,
e mamy do nich szczeglny sentyment, by
moe dlatego, e wzmianka o nich przypo-
mina nam czasy wietnoci naszego kraju.
Dzi w kulturze Tatarw bardzo wane jest
przywizanie do tradycji, szacunek dla prze-
szoci narodu oraz dbao o dobre stosunki
w wsplnocie. Bogactwem Tatarw jest ich
kultura oraz silne poczucie wasnej wartoci,
moe dlatego wikszo z nich uwaa, e po-
winni j chroni, nawet jeeli cen miaoby
by ograniczenie kontaktw z innymi gru-
pami etnicznymi. Wizyta Polaka w Bach-
czysaraju jest jak odwiedziny u starych, do-
brych znajomych. Pomimo odlegoci jak
trzeba pokona, czujemy si w tu po prostu
swojsko, fascynacja orientalizmem oraz za-
miowanie do wschodniej sztuki w dalszym
cigu ywe wrd Polakw, manifestuj si
tu bowiem w najwyszym stopniu.
60
61
DOCZ DO NAS!
Szczegy: woland88@gmail.com
WIELKOPOLSKIEj
Czas honoru
jak Trylogia!
ukasz Grka
Halbe milcza. Nie patrzy Rainerowi w oczy.
Za bardzo go w tej chwili znienawidzi i ba si,
e bdzie to wida.
No tak oceni, silc si na obojtny ton.
Szkoda tylko, e nie ma adnej gwarancji, e bd
tu przychodzi czonkowie podziemia. Caa ta
inwestycja moe pj na marne.
Nie sdz. Wkrtce to bdzie jeden z najmod-
niejszych lokali w Warszawie.
Skd ta pewno?
Z dwch powodw. Po pierwsze, nazwa. Nasza
kawiarnia nazywa si Zerwikaptur.
I co z tego?
Nie rozumiesz Polakw, Martin. To jest sowo
z pewnego ich narodowego eposu, ofcjalnie za-
kazanego. To nazwa miecza do cinania niemie-
ckich gw.
(Przed Burz, s. 135-6)
Myl, e czytelnicy Magazynu Sarmackiego
doskonale zdaj sobie spraw jak ogromn
rol w wiadomoci spoecznej odegraa
na pocztku trzeciej dekady istnienia PRL
ekranizacja Trylogii Sienkiewicza. Dzi, po
czterech kolejnych dekadach, jakie upy-
ny od tamtego momentu, porwnywalne
tryumfy wrd modziey wici telewizyj-
ny serial Czas honoru, czyli epicka historia
opowiadajca o losach czterech modych lu-
dzi, ktrych losy skrzyoway si w elitarnej
jednostce Cichociemnych. Pod koniec ubie-
gego roku pod hasem Czas honoru jak Potop
odbya si debata opowiadajca o dylema-
tach wspczesnego flmu historycznego.
Rozwaano tam, jak historia przedstawiana
w flmie wpywa na wiadomo spoecz-
n i postrzeganie historii przez modzie.
Dyskutowano rwnie nad tym, do jakich
przeksztace dziejw ma prawo twrca fl-
mu oraz komu i do czego potrzebny jest dzi
konsultant historyczny. Pod tym samym
tytuem ukaza si rwnie w padzierniko-
wym numerze Sieci Historii (05/2013) artyku
Ewy Hofmann-Piotrowskiej, w ktrym
autorka posza w swych rozwaaniach jesz-
cze o krok dalej i porwnaa fenomen Czasu
honoru bezporednio do samej Trylogii Sien-
kiewicza.
Jeli ja sam miabym bawi si w skojarze-
nia to zdecydowanie bardziej do sienkiewi-
czowskiej Trylogii porwnabym raczej sam
powie Czasu honoru autorstwa scenarzysty
Jarosawa Sokoa bdc rwnie trylogi.
(Przypadek?) Ksiki Czas honoru, Czas hono-
ru. Przed Burz oraz Czas honoru. Poegnanie
z Warszaw nie powielaj w dosownym
rozumieniu fabuy z serialu. Historia opo-
wiedziana na kartach powieci jest raczej
wersj reysersk tego i znacznie rni si
od wersji telewizyjnej. Warto w tym miejscu
wspomnie, e tak naprawd najpierw miaa
powsta ksika. Jednak w trakcie pracy nad
ni autor dosta moliwo przeniesienia lo-
sw bohaterw na ekran, co ostatecznie po-
krzyowao mu plany zwizane z prac nad
epick sag osadzon w realiach II Wojny
wiatowej. Sama powie Sokoa duo bar-
dziej ni serial oddaje realia wojenne i kon-
spiracyjne. Tak samo jak u Sienkiewicza,
wystpuje w niej wiele prawdziwych postaci
znanych z podrcznikw historii, ktre ra-
koniec konco w
zem tworz szeroki drugi plan dla fkcyjnych
gwnych bohaterw. Co jednak waniejsze
ksiki Sokoa promuj rwnie te same
wartoci. Tom pierwszy, ktry pozwol so-
bie przyrwna do Potopu przedstawia nam
przedwojenne losy gwnych bohaterw,
kampani wrzeniow (czyli wspczesny
potop niemiecko-sowiecki) i cignie si a
do wydarze z pierwszego sezonu serialu.
Dla fascynatw Sarmacji szczeglnie smako-
witym kskiem bd na pewno losy Bronka
i jego ojca, a dla Wapanien - sympatyczek
Potopu rozdzia Wyspa ostatniej nadziei.
Dlaczego nie zdradzam. Czas honoru. Przed
Burz poza kontynuacj historii z serialu
rozwija wtek o masakr na Woyniu i tym
samym kieruje moje skojarzenia na Ogniem
i mieczem. Jarosaw Sok przyblia czytel-
nikom w ten sposb histori mordw UPA
na Polakach. Czy nie jest to kontynuacja
wtkw z Sienkiewicza o nienawici, ktra
zatrua krew pobratymcz? Losy bohaterw
w powieci kocz si na trzecim sezonie
serialu. Tylko ostatni tom historii rozwija je
o wydarzenia czasu Powstania Warszaw-
skiego. T histori zobaczymy niedugo
w sidmym sezonie serialu, powrmy
jednak do naszych porwna. Zestawienie
zniszczenia Warszawy i oblenia Kamienia
Podolskiego w Panu Woodyjowskim zdaje
si nasuwa samo przez si. Jest taka jedna
scena z ostatniego tomu powieci, w kt-
rej picy w magazynie Krawiec zostaje
zaatakowany przez Bolszewikw. Widzc
beznadziejno sytuacji postanawia si wy-
sadzi, jednak w por przybywa do niego
jego oddzia cichociemnych, ktry zaegnuje
niebezpieczestwo. Krawiec chcia strzeli
do jednej z uciekajcych sylwetek [bolsze-
wikw], kiedy zda sobie spraw, e wci
ciska w doni odbezpieczony granat. Wol-
no schyli si po odbezpieczon zawleczk.
Jeszcze tego brakowao, eby jego ludzie zo-
baczyli w nim jakiego sienkiewiczowskiego
bohatera, ktry woli wysadzi si w powie-
trze ze swoj fortec, ni odda j w rce
Turkom (Poegnanie z Warszaw, s. 136).
Ja zobaczyem.
Ku chwale Krla i Rzeczpospolitej!
Poszukujemy wytrwaych osb,
ktre pragn pogbia swoj wiedz, krzewi patriotyzm,
a przede wszystkim wietnie si bawi!
Napisz do nas na
www.gwardiapieszakoronnaolsztyn@gmail.com
i poznaj szczegy projektu!
Nie zwlekaj! Gwardia Piesza Koronna czeka!
62
63
Taniec tatarski, juliusz kossak
W
i
k
i
p
e
d
i
a