Zbigniew Bauer

GATUNKI OZIENNIKARSKIE
Gatunki dziennikarskiestanowia, zesp6l: w miar~jednorodnych, czytelnych normkodowaniai dekodowaniawypowiedzi w prasie, radiu i telewizji, przy czymkaidez mediow albo wytwarzawtaSciwy rylko sobiezesp6l:
takich norm(gatunki autochtoniczne), albo tei przejmuje pewne normy zewn~trzne, wzbogacaja,c je 0 te cechy, ktore sa, rylko jemu wIasciwe (gatunki ksenochtoniczne). 0 rym, ie mamy do czynienia z gatunkiem
dziennikarskim, decyduje fakt, ii cos zostaro opublikowane dzi~ki medium: to postawa zawarcia mi~dzy nadawq i odbiorq swoistej umowy: paktu faktograficznego. Gatunki dziennikarskie dziela, si~zasadniczo na
informacyjnei publicysryczne, jednak wspofczeSniepowszechnejest zacieraniegranic mi~dzy nimi, zas gatunki rypowenp. dlaprasy zostaja, wzbogaconee1ementami wizualnoSci.
" PAKT FAKTOGRAFICZNY"
Niejeden doswiadczony dziennikarz, slysza,.c lub czytaja,.c rozwaiania0gatunkach prasowych, machnielekcewaia,.co r~ka,.: keos znowu chcego zanudzaeteoria,., podczas gdy dziennikarsrwo to prakryka, prakrykai
jeszczeraz prakryka. J eSli wi~c teorerycy chca,. -niech mowia,. 0 gatunkach, alei tak nienawielesi~to przyda w codziennej, redakcyjnej mitr~dze. I wtasniedlatego, iedziennikarsrwo to dziahlnoseprakryczna, nie
moiemy pomina,.e, mowia,.c 0gatunkach dziennikarskich, pytania: komu to potrzebne?
Po pierwsze, kaidadziatalnosecztowiekamusi si~odwolywaedo jakichs wzorow i nawet najsmielsi nowatorzy pami~taja,. 0tej prawdzie. Dzi~ki istnieniu takich wzorow w ogolemoiliwejest porozumieniemi~dzyludzkie.
Najbardziej przekonuja,.cymprzyklademjest tu systemj~zykowy; inneprzyklady to zbiory konwencji reguluja,.cych naszezachowaniawsr6d ludzi, konwencjonalnegesry i zwrory. Nawet modajest taka,. konwencja,..
Owewzory i konwencjerworza,. swoisteramy dlanaszego porozumiewaniasi~z innymi. Gatunki mediaine, podobniejak gatunki
Dziennikarstwo i wiat mediw. Nowa edycja, pod redakcj Zbigniewa Bauera i Edwarda
Chudziskiego, Krakw 2008.
257
II, Genologla i retoryka dziennikarska
25&
literackie czy gatunki tzw. pismiennicrwa uzyt kowego (np. listy, kazan ia, pamir:;t-
niki, dzienniki osobiste, a nawet pisma urzr:;dowe), rworZq rowniei taki konwen-
cjonalny system.
Po drugie, poniewai komunikowanie mir:;dzyludzkie jest dziabniem praktycz-
nym (nawet jeSli zawartosc komunikatu nie jest zawsze do konca
i kontrolowana przez nadawcr:;, a i dla odbiorcy w pewnej czr:;sci pozostaje niejas-
na) , rowniei jego konwcncje majq zakorzenienie w praktyce. Naleiy zatem, chcqc
cos zakomunikowae innym ludziom, dokonae wyboru jednej z pozostajqcych
w naszej dyspozycji konwencji; 0 wyborze tym decyduje konkrema sytuacja. M u-
simy wiedziee, co, do kogo, w jakich okolicznoSciach oraz w jakim celu chcemy
mowie. Warunki te okreSlajq naSZq sytuacjr:; komunikacyjnq. Gatunki dziennikar-
skie (tak jak literackie) Sq skonwencjonalizowanymi, spetryfikowanymi modela-
mi owych sytuacji komunikacyjnych (Balcerzan 1972), Inna sytuacja komunika-
cyjna jest "wpisana" w konwencjr:; podania, inna - w nowelr:;, jeszcze inna w krot-
kq publikacjr:; prasowq lub w filmowy felieton.
Po trzecie, do tego, aby komunikacja byla skuteczna, potrzebna jest znajomose
jr:;zyka, w jakim sir:; ona odbywa, oraz regul budowania wypowiedzi. Zakladamy,
ie obaj uczestnicy aktu komunikacji - nadawca i odbiorca - znajq jr:;zyk. Ale mi-
mo to moze sir:; zdarzyc, ie odbiorca myln ie odczytuje zasady, wedlug ktorych zo-
star zbudowany komunikat. Innymi slowy: mylnie idenryfikuje konwencjr:;. To
sprawia, ie akt komunikacji jest nieskuteczny, a tfeSe komunikatu - niezrozumia-
b (Culler 1977; Glowinski 1975; Bostrom 1984; McQuail, Windahl1 981; Kor-
porowicz 1983). Wynika stqd, ie okrdlone konwencjq gatunkowq reguly budowa-
nia komunikatu mUSZq bye wyraziste, larwo identyfikowalne przez odbiorcr:;. To,
czy odbiorca zna nazwt; jakiegos gatunku, jest rzeCZq drugorzr:;dnq.
Po czwarte, w komunikatach wszelkiego typu, jakie docierajq do nas za posred-
nicrwem mediow, wysoko cenimy nie tylko oryginalnose mysli, ale rowniei spo-
sob konstruowania wypowiedzi. Naturalnie, inaczej traktujemy news, inaczej re-
portai, a jeszcze inaczej felieton. Dlatego najlepsze urwory powstajq nie wtedy, gdy
kurczowo trzymamy sir:; okrdlonego przez konwencjr:; schematu, ale wowczas, gdy
podejmujemy swoistq "gre:;" z tym schematem. Naturalnie, jest to gra prowadzona
na znacznie mniejszym polu nii to, jakie majq do dyspozycji literatura i np. film
fabularny. Nadmierne skoncenrrowanie sir:; na samym ksztakie wypowiedzi, nad-
miar warsztatowej swiadomosci i przesadny kult "formy" Sq najczr:;Sciej szkodliwe
dla dziennikarskiej skutecznosci .
.Mimo ie w wypowiedzi dziennikarskiej rzadko pojawia sir:; tylko jedna, izolo-
,vana konwencja (np. reportai moze posrugiwac sir:; "chwytami" wlasciwymi pro-
zie artystycznej czy teatrowi radiowemu), trzeba, by w komunikacie zaznaczab sir:;
jakas jedna, najwazniejsza konwencja - br:;dzie to dominanra gatunkowa wypowie-
Zbigniew Sauer, Gotunki dziennikorskie
dzi. Ona zdecyduje 0 sposobie odbioru i przesqdzi 0 skutecznosci dziennikarskie-
go wysilku, Nic wir:; c - poza regulq komunikarywnosci i regulq skutecznosci - nie
ogranicza inwencji dziennikarza w doborze gatunku, jakim sir:; posruiy. Rodzaj i ga-
tunek literacki - i jest to stanowis ko wielu badaczy wspokzesnych - tkwi q w kon-
kremej rzeczywistosci, tzn. w materiale literackim. Istniejq jednak inrersubiekryw-
nie, czyli, mowiqc najogolniej, ich istnienie moiliwe jest tylko w konkremych ak-
tach komunikacji . Wybor konwencji gatunkowej dokonywany przez nadawcr:; jest
moiliwy do przekazania odbiorcy komunikatu. Mowiqc zarazem 0 "rodzaju" czy
"gatunku" literackim (prasowym), myslimy nie tylko 0 zbiorze typowych, powta-
rzalnych cech pewnych grup wypowiedzi, ale takie 0 wewnr:;trznych zaleinosciach
mir:;dzy tymi cechami , 0 ich hierarchii, a takie - co niezwykle waine - 0 zmia-
nach, jakie w tym ukladzie zachodzily, zachodzq i br:;dq zachodzie w przyszrosci.
Niegdysiejsze "kroniki" ukladane do gazet (ich mistrzem byl u nas Boleslaw Prus)
podobne Sq raczej do dzisiejszych felietonow; "kronika" we wspokzesnym rozu-
mieniu jest juz odrr:;bnym gatunkiem. Gdy porownujemy np. Listy zAmeryki Hen-
ryka Sienkiewicza, br:;dqce prareportaiami, z tym, co dzis uwaiamy za reportaz,
np. korespondencjami wojennymi M . Wankowicza, zbiorem Busz po polsku R. Ka-
puscinskiego, Misterium Pm-iskie) w Kafwarii Zebrzydowskie) J. Srwory, relacja-
mi sieci CNN z rejonu walk 0 Kuwejt itd., dosrrzegamy wyraine roinice. Ale mi-
mo owych rMnic wszystkie 'wymienione teksty nalezq do tego samego ciqgu prze-
obrazen, jakie zachodzily w obrr:;bie tego samego gatunku prasowego. Widocznie
Sq w nich i takie cechy, ktore nie zmienily sir:; mimo uplywu lat.
[0 JEST NIEZMIENNE?
Postawmy to pytanie inaczej. Zapytajmy - jakie cechy wypowiedzi sprawiajq,
ie zaliczymy jq do "dziennikarskich" albo, inaczej, "medialnych"? Odpowiedi mo-
ie sprawiae wraienie banalnej: 0 "medialnoSci" wypowiedzi rozstrzyga jej . . . me-
dialnose. Najwainiejszym czynnikiem rozstrzygajqcym 0 sposobie konstruowania
wypowiedzi, a takie 0 sposobie jej odbioru okazuje sir:; irodlo, z ktorego emituje-
my dany komunikat i z ktorego on do nas dociera. Tak porwierdza sir:; slynna te-
za znakomitego teoretyka i badacza komunikowania masowego Marshalla McLu-
hana: przekainik jest przekazem (McLuhan 2001, 212). 0 czym mowi odbior-
cy opublikowanie tekstu w gazecie, radiu czy telewizji (w przypadku tej ostatniej
zresztq zasada McLuhana bywa pojmowana nieco inaczej, 0 czym piszr:; dalej)? Mo-
wi mianowicic: fakty, zdarzenia, procesy, opinie, jakie znajdziesz w tym przekazie,
musisz odnosiC do rzeczywistosci ismiejqcej fizykalnie. M6wi teZ., ie oceny, wnioski
i twierdzenia zawarte w przekazie w logicznych kategoriach prawdy
i Media do komunikowania ludzi w rze-
fizykalnej , a nie innej. mimesis, tak istotne dla literatu-
ry, w przekazw medialnych musi stosowane inaczej.
Sytuacja komunikacyjna, w ktrej nadawca i odbiorca za
medium, zawarcie przez nich swoistej umowy - nazwij-
my tutaj paktem faktograficznym. Jej zawarcie pewne nie
tylko na lecz na tego w niniejszym szki-
cu na wzr analogicznego terminu: "pakt autobiograficzny" , zastosowanego przez
Ph. Lejeune'a w opisie tekstw autobiograficznych (Lejeune 2001 , 21). Po to, by
tO umowa nadawca musi kilka warunkw, ktrych naj-
przedstawianemu faktowi lub stanowi rzeczy, a szcze-
i
Warunek zdaje - w potocznym rozumieniu - warun-
kowi jednak takiej nie ma; "szcze-
- znaczy: nie rzeczy naj istotniejszych.
- znaczy: tylko takich tworzywa, aby od-
biorcy na to, co - nadawcy komunikatu -
naj istotniejsze. jaki decydujemy odbiorcy, musi
funkcjonalny wobec naszych (Park 1966; Sperny 1981). Tekst prze-
znaczony dla mediw nie musi "ozdobny", ale przede wszystkim komunikat)rw-
ny, jasny. metaforyczne opisy, sekwencje poetyckich - efektow-
nych plastycznie, ale niefunkcjonalnych - obrazw w przekazie medialnym
po prostu ekspresji i wymg ich nie
silnego na odbiorcw. Przeciwnie: najsugestywniej-
sza i najbardziej bywa prostota. I odwrotnie: przesadna wca-
le nie jak dobre teksty prasowe. Bywa
w informacji, ale manifestacyjnie relacjonowanie jest
nasz stosunek do tych jest o ile nie
wyboru i kompozycyjnych (a
one wyboru z jednej strony,
wymg i z drugiej - skutecznego oddzia-
na odbiorcw (ktrych preferencje i zmienne), to podsta-
wowa w pisaniu dobrych tekstw prasowych. Nabywa tej
przez psychologii ludzkiej, a
jakie poszczeglne gatunki dziennikarskie.
czy "pakt faktograficzny" - odnoszony przeze mnie do
medialnej sytuacji komunikacyjnej - jest szczeglnym przypadkiem "paktu au-
tobiograficznego", czy jesr odwrotnie. Opublikowanie tekstu za
ctwem danego medium jest dla odbiorcy, spo-
sobu identyfikowania autora wypowiedzi - sposobu innego ni:i. ten, ktry cha-
rakteryzuje odbir utworw literackich. "Pakt faktograficzny" , zawierany
i \ovypowiedzi prasowej, obejmuje nadawcy. Dla
odbiorcy jest on 6zykalnie absolutnie re-
alnym. Innymi obraz i na zawarte w publikacji
prasowej ktrego nazwisko widnieje pod tekstem,
wieka z krwi i Tak identyfikuje je czytelnik. to na autora publika-
cji szczeglny za zawarte w wypowiedzi pub-
likowanej za mediw.
Wspomniany "pakt faktograficzny" nadawcy czytelni-
kw jako ludzi realnych, w pewnych warunkach, w za-
sb konkretnych owych towarzy-
wszelkiej komunikacji za mediw,
niekiedy na dziennikarzu. Ale to tylko zagadnienia. ma-
sowego przekazu w systemie do
zadania nie tylko informacyjne, ale perswazyjne. Prasa, radio, telewizja
zawsze albo instrumentem polityki, albo - jako "czwarta -
podmiot politycznych Ludzie w mediach
to uwarunkowanie - ono do specyfiki ich zawodu. Jest to skompli-
kowany problem zakresu osobistej dziennikarza. Z jednej strony zatem
wypowiadane przez niego w oczach czytelnikw za jego
z drugiej czytelnicy, pewne te
jako lub jako pewnej politycznej orientacji , partii,
dowiska, z jakim jest dane medium. Tymczasem nie zawsze wypowia-
dane przez dziennikarzy ich - bywa, nie-
kiedy z ich osobistym zdaniem; to specyfika pracy w mass mediach
sprawia, opinie czy stanowiska, z ktrymi dziennikarze zgadza-
jako Bywa, jest odwrotnie: opinia publiczna, sobie
z w jakich dziennikarz, wypowiedziany prze-
identyfikuje jako nie jego konkretyzacji "ja"
go w wypowiedzi prasowej, od i kompozycyj -
nych, znaczenie indywidualnej perspektywy rzeczywisto-
lub akt mwienia "przezroczystym", jest kryterium
gatunkowego. Od konkretyzacji owego "ja" bowiem wpisa-
ny w model sytuacji komunikacyjnej.
Dodajmy, pewne znaczenie w identyfikowaniu gatunkw prasowych ma kry-
terium rozmiarw tekstu, np. notatki "krtkie", Z racji
nieprecyzyj kryterium to medium - gazeta,
radio, telewizja - ma swoje sposoby sygnalizowania gatunkowej da-
nej wypowiedzi . M iejsce publikacji (w mediach elektronicznych jest to praktyka
umieszczania pewnych gatunkw wypowiedzi w odpowiednio oznakowanych i zna-
nych odbiorcy segmentach: "cyklach", audycjach i programach, np. newsy
w dziennikach), sposb w gazecie i odpowiednie,
w radiu i telewizji - to owe odbior-
cy danej wypowiedzi dziennikarskiej.
PAKT FA KTOGRAFICZNY A NOWE MEDIA
To, co o "pakcie faktograficznym" , ulega sporej modyfikacji w ob-
liczu jakie nowe, tzn. zdigitalizowane media. one,
mianowicie, obraz ktrego . .. nie ma! Pierwotny rzeczy-
- poprzez zastosowanie odpowiednich technologii - ulega dale-
ko Dotyczy tO czyli
medium, ktre jest w pierwszych latach XXI wieku, - telewizji,
a fotOgrafii. Cyfrowy obrazu i dzi siaj nawet na
poziomie amatOrskim, stawia pod znakiem zapytania dotychczasowe relacje
dzy rzeczywistym a jego obrazem, ktry media. Zamiast ana-
logowego wizerunku pojawia jego symulacja: figura wytworzo-
na we komputera, z wideo lub cyfrowym
aparatem fotograficznym.
Pokusa tworzenia ale nie "analogicznego" z ist-
zmienia standardy dziennikarskiej etyki. Na
2007 roku sprawa fotOreportera "Gazety Wyborczej", ktry
"Press". O debrano mu gdy na-
grodzone tO efekt wykonanego za bardzo popular-
nego programu komputerowego (laureat w "GW", uznano
bowiem, w taki sposb czytelnikw).
pozwala na generowanie obrazw ktre n ie nawet "mozai-
w mozaice bowiem zawsze widzimy "szwy" poszczeglne jej elemen-
ty, "kamyki". Efektem cyfrowych zabiegw jest obraz niczym nieodbiega-
od tego, jaki powstaj e w mediach "analogowych". zatem bez
patrzenia (Vi rilio 2001,39) , co oznacza, jaki widzimy na ekranach
naszych telewizorw czy na monitorach, nigdy w takiej postaci nie Prob-
lem prawdy - prawdy Arystotelesowskiej - zostaj e w takiej chwili nie tyle
wicie co przeniesiony na zupdnie inny poziom. Zamiast "odbicia"
- otrzymujemy jej symulakrum (BaudriJJard 2005) i symulakrum
to staje od samej
Praktycznie niczym dzisiaj nieograniczone technologiczne w two-
rzeniu ktrych przekazywane przez media
nie elektroniczne), do swoistej deregulacji systemu etycznych,
ktrymi tradycyjnie dziennikarz. "Czysta prawda" na dodatek mo-
mniej atrakcyjna symulakrum W mediach prze-
XX i XXI wieku z tendencji jest iofotainment, czyli
informacji z pierwiastkiem rozrywkowym (entertainment) .
stacji telewizyjnych i radiowych, a nawet gazet, ostro o widza,
cza czy czytelni ka; stara im zabawy nawet w tych przekazach, ktre
ze swej natury informacji czy opinii. Tradycyjne gatunki dzienni-
karskie w ten sposb w obszar starannie wydzi elany: roz-
rywki. To jeden z wiel u interferencji form i funkcji przekazu medial-
nego (o czym Informacja musi z pierwiastkiem widowi-
(show), co na przekazu dziennikarskiego, z rzadka
samodzielnie. dziennikarskie relacje wkompo-
nowywane w struktury (np. magazyn informacyjny w radiu i telewi zji),
w ktrych nacisk zostaje na oraz na
i poszczeglne segmenty w Rola reporterskiego ogranicza
do zebrania, zarejestrowania i przekazu dziennikarskiego do stacji.
Tym samym forma pojedynczych relacji dziennikarskich staje "ot\'varra", go-
tOwa do wpisania w i ich z innymi
Sto o odmiennej strukturze gatunkowej (wywiad np. z reporter-
skim zapisem i komentarzem).
Innym czynnikiem do erozji "paktu faktografi cznego" (lub refe-
rencjalnego) jest upowszechnienie rozmaitych postaci dzi ennikars twa niepro-
fesjonalnego, niekiedy zwanego dziennikarstwem obywatelskim (citizen jour-
naLism). ono z do Internetu: za jego
ctwem - i to w skali globalnej - informacje
i opinie w formie obrazw, sekwencji filmowych) . Podobnie wy-
korzystyWane jakie nowoczesne telefony komrkO\'c (np.
pierwsze filmy zamach terrorysryczny w Madryci e w marcu 2004 po-
z telefonw komrkowych poszkodowanych). Trudno nie
coraz amatorskich rejestracji kamerami wideo sprawia, produkty
dziennikarzy-amatorw wykorZyStyWane przez stacje profesjonalne (co
siC; ze srosunkowo niskimi kosztami pozyskiwania takich
Internet pozwala informacje - co dziennikarstwo
obywatelskie od wolnej pracy dziennikarzy telewizyj nych, radio-
\vych czy prasowych. wyspecjalizowane portale internetowe,
internautom umieszczanie informacji z kraj u i ze a ko-
mentarzy do w formie blogw.
dziennikarstwa "blogowego" jest reagowania, praca
w "czasie rzeczywistym") jest jednak charakterystyczna dla Internetu
nadawcy, a tym samym stosunkowo niska przekazu. Znany przy-
padek blogera, ktry w sieci dramatyczne informacje z w Iraku
i interwencji Blogi tak wiarygodnie, z nich
Bushowi media w USA. jednak, mistyfikacji:
komputer, z ktrego bloger, ... na
Relacje wojenne - a z nich pochodzi z Iraku i Afganistanu - nara-
na inny typ i Wielu dziennikarzy telewizyj-
nych i prasowych tzw. wcieleniu (embedded reporters) do armii ame-
i ze specjalistami od pub/ie relations w wojsku. Mate-
faktycznie przygotowywali wojskowi, a reporterzy jedynie je przekazywali .
2007 przez media w USA fala fotograficznych
i reporterskich mistyfikacji.
Zjawiska te nie wprawdzie wielkiego jednak "paktu fak-
tograficznego" w
INFORMACJA I PUBLICYSTYKA
System gatunkw dziennikarskich na dwa podsystemy: pierw-
szy obejmuje gatunki informacyjne, drugi - publicystyczne (Woj tak 2004,29).
ten opiera na kryterium funkcjonalnym, ale zarazem funkcja tekstu
jest z jego czyli zasobem stosowanych w nim
kowo-stylistycznych i kompozycyjnych (Pisarek 1976). Informowanie, czyli prze-
kazywanie jest jednym z podstawowych medium.
O prcz niego - jak - media inne funkcje:
do pewnych postaw odbior-
cw, w tym gotowych, w kategoriach aksjologicznych, wzor-
cw jej opisu (funkcja perswazyjna), a czas wolny (Fau-
sig 1982; Schaff 1981; Mirosek 1974).
przekazywanie powiadamianie, towarzyszy
komunikowani u przy Ale opowiadamy prze-
nie tylko o faktach czy zdarzeniach - przekazujemy wiadomo-
o naszych stanach psychicznych, emocj ach, sposobach widzenia rzeczywisto-
w sposb ukryty w strukturach przekazu, za ponad-
lub konstrukcji komunikatu.
Medialne gatunki informacyjne przede wszystkim powiada-
miania, konstruowania wypowiedzi przez gatunko-
tekstom w sposb najbardziej zwarty, rze-
czowy, faktom, zjawiskom czy zdarzeniom. Gatunki publicy-
styczne z kolei funkcji interpretacyjnej i perswazyjnej,
jej ocenie i - nieco
- gatunki informacyjne rozszerzenia wiedzy od-
biorcy o publicystyka pozwala inte-
lektualne i emocjonalne reakcje na przedstawiane fakty.
GATUNKI INFORMACYJNE
Informacja jest uznawana za gatunek prasowy, niemniej w odniesie-
niu do wypowiedzi dziennikarskiej o "informacji": wiemy
media nie bez niej a odbiorca jej przede wszystkim w me-
diach poszukuje. Informacja, jako gatunek prasowy, definicji Ireny Tete-
lowskiej opisuje, zdaje z faktu lub stanu rzeczy, odnosi do niego, przez
co wynik poznawczej repor-
tera, sobie owego faktu. Czyni to za funk-
powiadamiania, a jednoznaczne intencje znaczeniowe (Tete-
lowska 1972,46) .
W odbiorczych z mediami , jakie defi-
od czasw z "jed-
w przekazy typu informacyjnego. Informa-
cja to raczej funkcja tekstu publikowanego za mediw, przewi-
dziana przez autora. Te gatunki, w ktrych stanowi ona nazywamy
informacyjnymi. Aby tekst w sposb skutecz-
ny, musi odpowiedzi na "klasycznych" stawianych infor-

1. kto?
2. co?
3. gdzie?
4. kiedy?
5. jak?
6. dlaczego?
Odpowiedzi na te pytania szkieletgatunku informacyjnego, ktryjest
autor to na spo-
soby- w od danego gatunku. udzielaniaod-
powiedzi na te pytania ma na pracy dziennikarza.
mu na "co", "kiedy", "gdzie" i "kto" w tym zdarzeniu
Znacznietrudniej o tym,"jak" dozdarzenia,
a "dlaczego", albowiem odpowiedzi na te pytania w ob-
szarinterpretacji
Niektrepismaiagencje (np. "Time", "DerSpiegel", BBC, Reuters) dosche-
matu informacji podanego odpowiedzi na jeszcze jed-
no pytanie, amianowiCie:
J:( ro wiadomo?
Oczywiste, nie zawsze do publicznej wszyst-
kich - jest ro ze tak prawnych, jakpraktycznych _
niemniejsamaagencjamusi poinformowana, dziennikarz
Gatunkiinformacyjnenie indywidualizacji"ja"aurorawypowie-
dzi; na wszystkieniewielkierozmiaramitekstyinformacyjne alboanonimo-
we, albosygnowanekrypronimami lubsymbolemagencji, ktratekstw
Wartow tym miejscu nazagadnienietzw. obiektywizmuinforma-
cji. Spotyka bowiem informacjaprasowa powinna obiektywna,
tzn. pozbawionaelementw i osobistegostosunkudzien-
nikarza do przedstawianych faktw. Wydaje tzw. czysta informacja to je-
dynieswoistakonstrukcjateoretyczna, dozrealizowaniawaktachko-
munikacji o zdarzeniu, zawsze, nawet mimo
woli,dokonujemyselekcjidrobnychelementw nazdarzenie,wy_
te, ktre naszym zdaniem najisrotniejsze. Innymi opis
jestzarazem Doczystego obiektywizmu jedynie
i pierwiastkasubiektywnegow tekstach informa-
cyjnych, niemniej zawsze pierwiastek w, silniej lub zaznaczony, istnieje.
Dlatego "obiektywizm" informacji prasowej jest problemem warsztato-
wym. Chodzio to, by odbiorcyodnosili do czynienia zteks-
tami absolutnie bezstronnymi. Jest to zagadnienie, z ktrym praktycy
i teoretycydziennikarstwana (np.Tuchman 1973).
tekstuinformacyjnego od jego Trudnojestjednak
jej standardy. zdarzenia, o ktrych informa-
cje nie nawetpokilkudobach (np. doniesienie oodkryciu nowego
pierwiastka chemicznego); inne- konfliktyzbrojne, zamachystanu, nie-
pokoje kryzysy - ktre
uaktualnianiaserwisu informacyjnego, sytuacja
niezgodzin}' na Dlategoprasoweagencjeinformacyjne zso-
dojaknajszybszego przekazywaniainformacji, dotego
ne finansowe i techniczne. Prasa drukowana, przegrywa rywa-
w tym zradiem i niemniej nadal ludzie zaufaniem
tekstypisane, nawetwtedy, gdy to mniej te same depesze, ktre
szeliwwieczornymczynocnymdziennikutelewizyjnymczyradiowym;po prostu
je w porannej gazecie. Warto tu na ro-
informacji przekazywanych przezmedialokalne. Znaczenieszybkiej i rzetelnej
informacji dla lokalnych trudno to onabovviem or-
ganizuje silnie na nastroje, postawy, W teks-
tach informacyjnych istOtnyjest problem ich informacjezawarte
w wypowiedzi informacyjnej zgodnej zwszelkimi sztuki (tzn. odpowia-
nawszystkie pytania z przedstawionego modelu), ale
zbytskomplikowanym informacjami. Dlategow teks-
tach tego typu do maksymalnej jasnego ilogiczne-
go wszystkich wypowiedzi, o tym, ro, w jaki spo-
sb i na siebie "kwanty" informacji, maznaczenie dla
odbiorcy. Wszelkie dygresje, kolejne ogniwatekstu,
potencjalnych i
W serwisieinformacyjnymradiaitelewizji odgrywa po-
szczeglnych newsw, a odpowiednia ich selekcja i hierarchizacja, czyli tzw.
gatekeeping. Jest toskomplikowanezagadnienie, z problematyki
komunikowaniamasowego,funkcji mediwiich usytuowaniaw przestrzenispo-
Pierwszestudia gatekeepingu z lat
a zokresu, kiedy nowoczesne programyin-
formacyjne w telewizji (zob. szkicJ. gatunkom telewi-
zyjnym, zamieszczonyw niniejszym tomie). W roku 1965 J. Galtung
iM. Ruge modelgatekeepingu, ktry nn.sku-
teczne konstruowanie serii newsw w serwisach. Mimo koncepcja ta
obiektemlicznychpolemik,nadal izrozmai tymimo-
dyfikacjami jeststosowanaprzezgatekeeperw na (Galtung i Ruge
1965;Garlicki 1981;Mrozo"'ski 1991,221-223).GaltungiRuge po
to, by news jego tematem zdarzenia:
l. kolejnymiwydaniami
2. rozmiarwlub
3. jednoznaczne i w sposb dla od-
biorcy),
4. zgodnezoczekiwaniami (przewidywanelub
5. niespodziewanelubpowtarzalne(podobnedoznanych odbiorcyzprze-

6. z innymi
7. w polityce,
8. spersonifikowanych elit (fakty efektem
precyzyjniejednostek),
9. negatyWne.
Klasyfikacjatanasuwa napierwszyrzutoka: jaknp. zdarzenia
"niespodziewane" zarazem "oczekiwane" i"powtarzalne"?W praktyce
zatemstosuje (im kryteriw danewydarze-
nie, tym jego miejsce w serwisie) lub jednej
cechyzdarzeniapowinna kompensowanaprzez nasilenie innej).
Elementyswoistegogatekeepingu zawiera redagowaniepojedynczegoteks-
tu. Proponuje tutaj tzw. jego tekst wwczas
zdwchzasadniczych Iidu (ang. lead) ikorpusu (ang. body). Lidtoumiesz-
czone na tekstuskrtowe, telegraficzne przedstawienie
"kwantw"informacjizawartychw korpusie. Kolejnesegmentywypowiedzi
nakorpus stopniowoto, co umieszczonew lidzieoraz
we segmentach.W tensposbwiedzyodanymzdarzeniuprzyby-
wastopniowo, porcjami,ze dotego, co
powiedziane Lidnatomiast lub
muodbiorcyzapoznanie zzarysem wypowiedzi, zarazemodpo-
wiedzi na najbardziej oglnepytania zdanymzdarzeniem.
Teksty informacyjne powinny poza tym konstruowane zgodnie z
odwrconejpiramidy, tzn. fakty umieszcza na byStop-
niowo do tego, co bardzi ej lubdrugoplanowe.
gatunki dziennikarskie, w ktrych jest funkcja in-
formacyjna, to:
1. Wzmianka- jestnajmniejszymgatunkieminformacyjnym.Wzmiankaza-
wierapowiadomienieo pojedynczym fakcie, wydarzeniulubstanie rzeczy.
jest publikacji,np. wyda-
kronikiitd.Ze na wzmianka wcho-
w lidu. Daje natrzy pierwsze pytaniawspomniane-
go schematu.
2. Notatka- jest wzmiankiwzbogaconejo dodatkowefaktyszcze-
notatki jest statyczne wyliczenie tych
faktw.Wyliczenie faktw nie autora notatki do zachowa-
niajednoznacznie ich onadowolna.Tekst
czytelny poprzeredagowaniu szykposzczegl-
nych faktw.
3. Sprawozdanie- do przedstawiania o charakterze procesual-
nym, dynamicznym. tu chronologicznego
ktregowzasadzie niewolno "Wzasadzie", czasem
ujawnienie procesu na tekstu, potraktowanie go
jako "otwarcia" sprawozdania, jego Niekie-
dyw opracowaniach fachowych spotyka tekstami,
wktrych czasowe poszczeglnymielementamiinformacji
przez skutkowo-przyczynowe, z nimi
Gatunek,wktrym skutkuiprzy-
czyny, nosiwwczas- - opowiadania. Mimonieprecy-
zyjnej nazwy teksty, w ktrych skutkowo-przyczynowe,
odtych, w ktrych temporalne;
jesttojednak w tego samegogatunku(odmianaga-
tunkowa). sprawozdanie odrelacji
perspektywy czasowej narracji: sprawozdanie prezentuje zdarzenia
dlatego sprawozdawca w po-
szczeglnych, przedstawianych przez siebie faz procesu rozmaitych trans-
formacji (np. antycypacji); relacja natomiastjest znarastaniem
poszczeglnych faz procesu. Prezentacjaprzebiegu meczuw porannej pra-
sie zatem sprawozdaniem; wypowiedzi tzw. komentatora w cza-
sie jego transmisjiw radiu- z naturyrzeczy
m\vio zdarzeniach z jednaktrud-
nej do perspektywyczasowej). Relacja, ze na
ze zdarzeniami jestszczeglnieceniona
w mediach elektronicznych, w radiu; w telewizji obrazu
w transmisji zwalnia"komentatora"z opowiada-
niao tym, co naekranie.
Specyficznegatunki informacyjneto
1. - forma sprawozdaniaz ktre z
jednego
2. Sylwetka- sposb prezentacjiosbprzez opis ich a wy-
sposobu bycia, itd. Autor opiera w za-
sadzie na strukturze jednakdane rozszerza zawsze
ododatkowe,barwne W sylwetcezawartyjestelement
trudno "czystym" gatunki em informacyjnym.
3. Kronika,"ydarzeJ1 (kalendarium)- z chrono-
logiczn ie wzmianeklubnotatek, informacjeozdarzeniach,
jakie miejscew przedzialeczasowym mie-
rokitd.).Wybrten bywatendencyjnyikalendarium(kroni-
trudno
4. prasy- zseriicytatwz opublikowanychwin-
nychgazetach,czasopismach,serwisachtelewizyjnychlubradiowychinnych
sieci, ze (wyimkw)ztakichprzekazw.W
prasy bardzo trudno jest minimum obiektywizmu potrzebnego
informacji: dobrcytatw,charakter a ich
- ina jest!- tendencyjny. Ze naprzytoczeniacudzychwypo-
wiedziw mowie niekiedy prasysytuowanyjestw po-
- co dziwne- wywiadu.
Bardzoskomplikowanymigatunkamiinformacyjnymi iwywiad.Ich
charakterystyki w osobnych publikowanychw ni-
niejszym tomie. Tu warto obydwa te gatunki wpisywane
do repertuaru informacyjnego ze na i O repor-
niekiedy mwi nawet, jest opowiadania lub noweli, co stoi
jednakw z "paktufaktograficznego", a tego ga-
tunku, ktry dla potrzeb medialnegosposobukomunikowania ludzi.
Nie wyklucza to jednak "wielkie" z techniklite-
rackich, podobnie jak telewizyjny sytuuje blisko filmu dokumental-
nego, a radiovi'y- teatru
niektrzybadacze jesttO gatunekosobny) jest
l. feature- dziennikarzao skonstruowana tak, by
fakty, Warta jest
emocjonalnatonacjawypowiedziautOrafeature, z trzymanie chro-
nologii relacji. Coraz tOwarzyszyse-
ria ludzi , miejsc, o ktrych dziennikarz opowiada; niekiedy
bywaodwrotnie- feature towarzyszy
innychgatunkwinformacyjnychwarto m.in.
2. publikacji, zazwyczaj napierwszej kolum-
niegazetylubna czasopisma,a streszczenienewswprzedser-
wisami radiowymi i telewizyjnymi (headlinenews).
agatunkiinformacjiprasowej wszelkiepublikowanewga-
zerach lub czasopismach, a taicieprezentowanew tel ewizji
3. statystyki, wykresy, plany,mapy, schematy (tzw. itd.
Podobniejakinnegatunki informacyjne one np.
publicystycznej, wypowiedzi.
gatunkw informacyjnych
jest ich tworzenia lub serii, wchodze-
niaw innychwypowiedzi medialnych. Dowodzi tojeszcze raz, informa-
cja jest wszelkiego pisarsrvva przeznaczonego dlamediw, dobreopano-
waniewarsztatu informacyjnegojestkoniecznymwarunkiemuprawianiainnych,
bardziej gatunkwdziennikarskich.
PUBLI[YSTYKA
Publicystyka- w tym rozumieniu, jakie posiada u nas - oznacza publiczne,
aktualnei istotnewypowiadanie na temat.W rozumieniu np.
badaczyniemieckich terminPublizistik raczej zopisemtechnikkomuni-
kacyjnych ijest temu, cow terminologii anglosaskiej oznaczaterminpub-
lic relations, z zaznaczeniem autorana
Wypowiedzi publicystyczne dla siebie
naczytelnika, do
na opinii publicznej, na postawy Publicysta nie tyle "przedsta-
wia" ile interpretuje,stawiadiagnozy, hipotezy,
ga wnioski z odpowiednio dobranych faktw, posrulatyitd. ga-
tunki informacyjne osoby to
publicystyka eksponuje komunikatu,wymaga jegoza-
rysowania. Nadawca musi stanowisko wobec
Tym samym interpretacja w publicystycejestzawsze tendencyjna, podpo-
reprezentowanej przez hierarchii jego
czywyznawanej ideologii.
Publicystykatodziedzinapisarstwao tradycji. Prototypemdzisiejszych
tekstwpublicystycznych traktatypoli tyczne(wPolscerenesansowej ichautora-
mibyli np. Andrzej Frycz-Modrzewskii Orzechowski; ode-
publicystyka czasw Sejmu Czteroletniego).To, co w owej bogatej tradycji
publicystyki najbardziej istotne, jest z bliskim z
komunikacjiprzy mowy.Sytuacjakomunikacyjna
muzwracaniu do prze-
w gatunkach publicystycznych do kiedy tO publicysta porozu miewa
z za drukowanegoczymedi welektronicz-
nych.Dlatego tak jesttutajosobaautoraijegoautoryter. dawnych
wzorw publicystyki znajdziemy mowy antycznych retorw, kaza-
nia(tzw. typy takcharakterystycznej dlakulturyszla-
checkiej. Publicystyka zatemmocnoz retorykijakosztuki (za-
w wskazaniachidyrektywach) skutecznego
naodbiorcw;rwniebliskie jej jako
skutecznego przekonywania i prowadzeniasporw. owej daw-
nej sztuki, w dla szerokich
odbiorcworazwarunkisrwarzaneprzez media- tozasadniczeramy
publicystyki XXiXXI wieku.
jednak, publicystykanierworzywcale obszarupisarsrwairwr-
przeznaczonejdlamediwoddzielonego odinformacji;przeciw-
nie - jest niejako przeniesieniem informacji na Pojedyncze fakty,
zdarzenia czy sytuacje prezentowane w warstwie informacyjnej pub-
oglne wnioski czy hipotezy, jako
dy owych hipotez iwnioskw. Publicysta,
swj wywd od pojedynczego faktu, traktuje go jako exemplum; jego zadaniem
jest oglnego obrazu zjawisk. Sposb konstruowania owej wizji de-
cyduje o gatunkowympisarsrwapublicystycznego.
W publicystycenie wymg publicysta
o sprawachnieco oddalonychw czasie i do problemw
historycznych. W przypadku wypowiedzi publicystycznej autor niejako
czytelnik zna w najoglniejszych zarysach te fakty, ktre
w nie tyle ile zachodzi ko-
przedstawienia faktu, publicysta to w spo-
sb mu wnioskowaniei
"informacja'w publicystycznym jestzwykle tendencyjna.
Podstawowegatunkipublicystyczne to:
1. Komentarz- jest o stopniu ak-
isilnie zarysowanym stanowisku autora (autorw). Jest to gatu-
nek, wktrymdominujefunkcja perswazyjna: chodziwszakoprzekazanie
odbiorcompewnej interpretacji faktw, o ich ukierunkowane
Komentarz powinien jednoznacznyna wszystkich od-
biorcanie czyje stanowiskojestwnimreprezento-
wane, ani jakiejestowostanowisko.Wszelkie orwartepyta-
nia, metafory ze wszech miarniewskazane. wprasieodgrywa
komentarzredakcyjny publikowanyw eksponowanymmiejscu
gazety lub czasopisma. Redakcja (naczelny redaktor lub wydawca)
tu lub stanowisko partii, ugrupowa-
nia (o ile pismo organu prasowego takiej formacji).
editorial jest rodzajem autokomentarzaszefapisma (lub redaktora
wydania) do prezentowanychw poszczeglnych
doichlekturyipewnymisugestiamico dosposobuczytania.Trzebatudo-
w mediachopiniotwrczychjest oddziela-
nie graficzne) informacji od je wypowiedzi publicy-
sty. \'7telewizji, w magazynach informacyjnych, swoistego
komentarza odgrywa tzw. stand-up, czyli kilkuzdaniowa wypo-
reportera, ktry z z miej-
sca, gdzie zdarzenie Stand-up to specyficzna formawypo-
wiedzidziennikarskiej, przezreporterw zsie-
CNN.
2. publicystyczny- pojawia wprasie azarazemjestnaj-
mniej pod cech stylistyczno-kompozycyjnych. Bezdy-
skusyjne jest tu kompozycji zasadzie logicznego wnio-
skowania, do lub udowodnienia pewnej tezy
(tez).Tezatazostaje w partii albostanowije-
go w stopniuodkomunikatyw-
rodzaju zastosowanej argumentacji (istotnejest
tu proporcjimiedzy i
doemocji), publicystyi tematu.
3. Esej- najtrudniejszyizarazem"najszlachetniejszy"gatunekpublicystyczny.
Jegonazwapochodziod Montaigne'aEssais
(Prby), do wzoremswobodnego izarazem bardzoosobiste-
go wypowiadania na tematy- odsprawcodziennych po bardzo
skomplikowaneproblemyfilozoficzne, religijne, moralne. O ilewartykule
wywd autorajest logicznym (i dlatego stoi
onna pograniczupisarsrwanaukowego), otyleweseju one
powaneprzez asocjacyjne, niejednokrotnieemocjonalne. Eseistaswo-
bodnieprzechodziodwywodunaukowegodo poetyckiego obrazu,
elementy narracji, poszukuje niecodziennych, o odcieniu para-
doksalnym. Swoje w postaciaforyzmw. Stawia
to esej w pisarsrwa artystycznego, literatury Esejspotyka-
nyjest wprasie literackiej lub
nej sztuce, eseje kwestii poli-
tycznych,anawetekonomicznych.We czytelni-
czej i- - pisarskiej w ktrym przejawia
o formy, bywa mianem "eseju". Jest to jednak zjawisko
dozacierania eseistykiiznacznego tyl-
kojej wyrazu.
4. Recenzja - najbardziej rozpowszechniony gatunek publi cystyki \v dzie-
dzinie krytyki literatury i sztuki. Zajmuj e miejsce ob-
szarem informacji a informuj e bowi em o fakcie kultural-
nym (wydani u wystawie,koncercie,spektaklu, filmie),azarazem
autora o tym fakcie.W recenzji powinno
miejsce dla skrtowego przedstawi enia omawianego utwo-
ru (p rzydatne tutaj rozmaite postaci streszczenia). Jednakgatunek ten
jestszczeglnie dla osobistych autoraoda-
nym fakcie kulturalnym i powinnyw nim
ce.Nie jestdobrze, gdyrecenzjazamienia albow gatunek infor-
macyjny, albostaje Osobnego roz-
wymaga - w war unkach stOpniowo
obszar u kultury- recenzji iform rekl amowych anty-
reklamowych).
5. Felieton - rozpowszechniony i zarazem bardzo ceniony przez odbiorcw
gatunekpublicystyczny. Jego zawieraosobneopra-
cowanie w tym tomie. Tu jedynie, felietonistyka z obszaru
prasy drukowanej w mediwelektronicznych (ra-
diai telewizji), ktreprzy sobie rworzywa ta-
ki obraz ktryodpowiada felietonowemu": oso-
bistemu, przekornemu,ironi cznemu lub widzeniu codzien-
nych spraw.
6. Dyskusja (debata) - scharakteryzowana w szkicu
nymwywiadowi ,zamieszczonymwtymtomie.Jej pojawienie wmediach
drukovvych jest dowodem istnienia odwrotnego ruchu fo rm dzien-
nikarskich, od mediwelektronicznych do prasy. Jedynie
w mediach elektronicznych dyskusja zachowuj e
wymiany jej uczestnikami, i sporu,
a - co istotnew epocedominacji mediwaudiowizualnych- pewien
pierwiastek Przeniesiona w mediw druko-
wychstraci te o ilew procesieprzygotowaniajej dodrukuzo-
st aniezanadto wdyskusjach radiowychitelewi-
zyjnychodgrywa publicysta(moderator).Jeszczebardziej
w telewi zyjnych lub radiowychwywiadach musion uprzejmym,
liwym, al ezarazemzdecydowanymw gospodarzemprogramu,
ktry nie tyle uczestnikomdebaty, ile iwidzom: reali zu-
je publicystycznyzamiar. Dyskusje,debaty, a wywiady
z podstawowych form p ublicys tyki w mediach elektronicznych (pozosta-
zrealizowania we mediom elektronicznym tworzywi e, np. ko-
mentarz radiowy i telewizyj ny nie w zasadzie od prasowego, po-
za tym, odbiorca z lub obrazem i same-
go komentatora).
CECHY WYPOWIEDZI PUBLICYSTYCZNYCH
postacigatunkowepublicystyki w medi ach ja-
ko samodzielne wypowiedzi. - podobnie jak w
- publicystykawchodzi w wi elorakie zgatunkami literatury wi-
to w pisarsrwie np. z tradycyj nie pojmowa-
nej Publicystyka bowiem tO pewiensposb przekazywania emocj i
i na Dlatego wielutzw. stylwfunkcjonalnychwyod-
stylpublicystyczny(Pisarek2002), elementystylu potocznego,
stylu naukowego i stylu artystycznego. Z pierwszego przejmuje m.in. konkret-
do zabarwionych emocjonalnie, skrtowych konstruk-
cji .Stylowi artystycznemu stosowanie takich ktrepozwala-
sugestywne obrazy, a liczne figury stylistyczne i bogacrwo
nika.StylnaukowytO precyzjawywodu, dozasobu
wielu dziedzin wiedzy, liczne cytaty iprzytOczenia cudzych tu
wspomniane dziedzicrwo retOryczne, techniki komunika-
cji - do szczeglnie w obszarze mediwelek-
tronicznych (radia i telewizji).
styl publi cystyczny kryje w sobie o ktrych powinien
Wspomnianenastawieniena si lnasubiektywi-
zacja lub ideologizacja wypowiedzi powstawaniu w wypowiedziach
publicystycznych rozmaitych i stereotypizacj i zarwno
l
opinii ,jak sposobuich Wtedypublicystykatraci swj
szywalor: co oznacza dl aodbiorcy. Je-
wszystki ewypowiedzi publicystyczne umieszczanew gazecie lub publi kowane
w innych mediach takiej stereotypizacji, publicystykazostaniepozbawio-
na kolejnego waloru: permanentnego na czytelnika.
Polegaono m.in.natym, w gazecie, programie telewizyjnym
oboksiebie rozmaite wypowiedzi typu publicystycznego; one
w nawzajem, di alog" z
.
ki ukazywania ichwypowiedzi stale
gatunki publicystyczne typowe dla prasy praktycznie do na nawielu munowe
oczekiwania na kolejne publikacje kwestii.
publicystyki jest moralizowanie, narzucanie z racja-
mi, protekcjonalizm, - traktowanie czytelnika jak partnera
intelektualnie. Nikt nie lubi za Od-
tej tendencji bywa poddawanie - nawet - presji
potOcznych i ocen. Publicysta wprawdzie w ten sposb krt-
ale w straci rzeczywistego prezentowania
Jest cywilnej odwagi, a niekiedy psychicznej odpor-
publicysty, by - gdy trzeba - tzw. opinii zdo-
na jej zakwestionowanie i z obiegowymi mitami i stereotypami.
publicystyka tO prezentacja autora i uzasadnianie
to jednak nie ona o jednej z re-
perswazji: przytoczenie opinii przeciwstawnych wobec stworzenie
konfrontacja ze stanowiskiem przeciwnym nie peszy autora,
tO zaufanie do wypowiedzi. w publicystyce tak jest samo tematu
czy problemu. kilka typw owych
1.
2.
3. polemiczne,
4. apelatywne.
W wypowiedzi na kilka typw one w
np. prezentacja z i po-
lemika musi i Wzajemne re-
lacje tych (a nawet ich w strukturze tekstu! ), dominacja
z nich o tym, czy tekst dobrze Polemika w teks-
tach publicystycznych jest zjawiskiem niemniej inaczej
np. w artykule, inaczej w recenzji, a jeszcze inaczej w felietOnie. Polemika mo-
pamfletu, nie wolno jej jednak chwytami
paszkwilowi: nie i osoby lub instytucji
reprezentantem zwalczanych przez lub
w polemice - a
- czytel nika i, nie o jego po-
tyczki z innymi autOrami i innymi Sztuka polemiki jest bar-
dzo jednak dla publicysty - tekst, chce za
musi zarazem przeciw
GATUNKIDZIENNIKARSKIE WNOWYM OTO[ZENIU MEDIALNYM
I KULTUROWYM
"Pakt faktOgraficzny" stanowi jedno z zasadniczych kryteri w
przekazy typu medialnego (dziennikarskiego) od innych: fabularnych (fikcjonal-
nych) , dokumentalnych, rozrywkowych. Jednak od lat osiem-
a szczeglnie w latach sytuacja "starych" gatunkw
dziennikarskich zasadniczej zmianie. Sytuacji tej nie
przy wykorzystaniu tradycyjnej terminologii z pogranicza socjologii komunikowa-
nia i literaturoznawsr.'.!a, zadanie to wymaga specyficznego, nowego (Gumb-
recht 1997, 184-185). czynnikiem na jest
oczywista i przez nikogo nie kwestionowana hegemonia mediw elektronicznych,
z im tylko prymatem "transmisji" nad
dla przekazw drukowych. przekazw elektronicznych jest ich polime-
(rozumiem przez przekazywania zarwno obrazu i
jak i pisanego, w postaci teletekstu). przekazu elek-
tronicznego do tej pory dostatecznie
odbiorcy. - jako do tej pory tworzywa, z ktrego formowano
obrazy - staje zaledwie "towarzyszem" obrazu (odwrot-
nie np. w wieku XIX) . przekazom werbalnym (oral-
nym i pisanym), przed oferuje obraz. Gruntownie
zmienia to sposb odczuwania przez podstawowych, Kantowskich jesz-
cze, kryteriw o ile mwi O
o tyle obraz zawsze osadza da ny fakt, przedmiot, w konkretnym "tu i teraz".
Wydaje rozpatrywana tak gruntownie przez Waltera Onga opozycja
i (Ong 1992) wymaga korelacji z -
dla medialnej (a raczej polimedialnej) przestrzeni , w jakiej dokonu-
je komunikacja i - "symbo-
lu" i "konkretu" lub i
Czynnikiem innego rodzaju jest zmiana syt uacji politycznej istotna
dla komunikacji medialnej w krajach postkomunistycznych. Istnienie
cenzury politycznej tu zasadniczo na styl wypowiedzi, auto-
rw do poszukiwania takiej wypowiedzi, ktra dla cenzora z pozoru
sprowadzeniem oglnych do wymiaru incydentu (tylko pod takim wa-
runkiem krytyczne teksty a zarazem dla inteligentnego odbiorcy
opisywany incydent jest ujawnieniem generalnych niespraw-
systemu politycznego. Ograniczenia tego rodzaju na styl i kom-
wypowiedzi dziennikarskich, zarazem istotny ich iden-
tyfikacj i gatunkowej.
Zanikanie podobnych barier - szczeglnie
dziennikarq i odbiorcw - isrorne zmiany w warsztatO\vej: kwalifi-
kacj a "gatunkowa" tekstu nie jest wyborem prze-
kazu. Granice gatunkami coraz bardziej wyczuwalnemu zatarci u
i jednorazowej "umov-'Y" nie tyle i komu-
nikatu, ile (autOrem) a dystryburorem przekazw (np. sie-
ci radiowej czy telewizyjnej lub gazety). zatem "felietonem" krt-
kie komentarze, pisywane przez znane polityki lub gospodarki;
jako "felietOn" chaotyczny filmowych
w telewizji. Co pozostaje tu z "klasycznego" felietOnu? Zapewne zachowania
charakteru wypowiedzi, a autOrskiego sig-
num - w przypadku "felietOnu" podpisanego przez znanego polityka istotniejsze
jest jego nazwisko to, co pisze (lub podpisuje); w przypadku filmowego
czy wypowiedzi tO chaos, sam sposb zmontO-
wania cytatw. I w pierwszym, i w drugim przypadku chodzi o z komuni-
katu podejrzenia, on jakiekolwiek funkcje "serio". Staje "ciekawost-
specyficznym insertem w strumieniu przekazw informacyjnych lub
publicystycznych, nadawanych przez profesjonalnych dziennikarzy.
Coraz homogenizacj a przekazu w mediach elektronicznych (a za
nimi ten sam styl media drukowe) zaciera granice ludycz-
i zadaniami informacyjno-perswazyjnymi . Staje to w mediach
XX i XXI wieku; o tym infotainment
1997). To, czym jest in.fotainment,
gatunku wypowiedzi dziennikarskich
do sfery mediw elektronicznych: talk shows. o nich w szkicu
nym wywiadowi.
Media XX wieku przede wszys tkim nad czas u
wolnego swoich odbiorcw, z - z twO-
rzeniem iluzji nieograniczonej \\'yboru. "wszystko dla wszyst-
kich" z jednej strony dowodzi sukcesw demokracji, z drugiej oznacza
z norm gatunko\"')'ch i wypowiedzi dzien-
nikarski ch. w dzienniku nie bez StOSow-
nego serwisu forograficznego, radiowy zostaje przeniesiony do mediw
drukowych. Ten sam proces - w jeszcze skali - daje
w show-businessie: promocja nowej ni c bez zrealizowania od-
powiedn iego wideokli pu w telewizji, serii wywiadw prasowych i tournee koncer-
towego. intersemiotyczny - tzn. przeni esienie kom unikatu z jednego ko-
d u znakowego do innego - w sferze med ialnej.
Wizualizacj d i teatralizacja to warunki sukcesu w uprawianiu
dziennikarstwa, ktre - jak nigdy - nic ryle dociekliwych,
w badaczy ile sprawnych, zim-
nych dystrybutorw przekazu, dla ktrych efektywne jest to, co przy-
nosi sukces finansowy. rzeczowe w przekazie tu
jak np. ortograficzne w spotach czy bilboardach reklamowych; iryta-
cja jest czynnikiem na przekaz - zdenerwowany od-
biorca zadzwoni do stacji radiowej czy telewizyjnej , a zarazem dobrze
co z kolei daje jej autorom na "wpasowanie" w np. ko-
munikatw reklamowych.
"wszystko dla wszystkich" znajduje potwierdzenie w coraz po-
magazynw, emitOwanych przez stacj e radiowe i telewizyjne. Dodatko-
wym elementem ich ma przekazu:
(rzadziej - widzowie; telewizyjnego magazynu, pier-
wiastki talk show z pierwiastkiem in jest kontaktowe TVN24)
do studia z uwagami spraw poruszanych w audycji .
Niekiedy owa sprowadza do uczestnictwa odbiorcw w rozma-
itych konkursach i quizach; bywa systemowi audiotele odbiorcy
za lub przeciw prezentowanym w audycji. Przekaz interak-
rywny w krajach dawnego bloku radzieckiego przemianom
ustrojowym, jakie w nich po roku 1989; jednym ze skutkw tych przemian
zniesienie cenzury prewencyjnej. Przed rokiem 1989 kontakt z od-
na antenie, praktycnie
nie ocenzurowany. Z tych samych powodw rzadko wykorzysty-
wano transmisje live z ktrych przebieg nie scenariuszem
i reali zatorom spod kontroli; ofi-
cjalne i mecze sportowe. Dlatego tak wielkim problemem dla - wy-
muszone i - relacje z
w tym z pielgrzymek do ojczyzny Jana II.
dopuszczenia na rozmw z odbiorcami, cha-
rakterystyczna dla mediw w krajach demokratycznych i
z realizowanym prze. te media celem ustrojowym - oby-
watelskiego, nie oznacza zniesienia potrzeby kontroli tego, co odbior-
cy publicznie. Owa kontrola jednak nie jest interwencji
stwa; to problem mediw i z nimi dziennikarzy. Wypo-
wiedzi odbiorcw - w mniejszym lub stOpniu - "filtrowane",
po to, by nie opinii lub zwrotw
instytucje lub do Ryzyko, ta-
kie ""Ypowiedzi zawsze jednak istnieje - tak rola
cego program, jego inteligencji i refl eksu. "Tonowani e" radykalizmu lub agresji
odbiorcw, dla ktrych uczestnictvvo w programie jest (podobnie jak w laik shoUJs)
rodzajem katharsis, do styli sryki magazynu. Inaczej ono w progra-
mach z rozrywki, inaczej w blokach publicy-
styewych. Warto "mieszane" gatunki
konwergencji (technologicznej i instytucjonalnej) mediw. Interakryw-
przekazu prowadzi niekiedy do rworzenia swoistych grup, wsplnot
chaczy i telewidzw (fenomenem jest tu skupiona Radia Ma-
ryja i Telewizji Trwam).
"wszystko dla wszystkich" bywa niekiedy pojmowana jako nieobec-
wszelkich kompozycyjno-stylistycznych, a synkretyzm traktuje ja-
ko i nawet w przekazach uznawanych
za "Soczysty" lub przesadnie styl wypowiedzi ma
argumentacji, a "podobania - do wypowiadania
niepopularnych. Manieryczny "luz", w mediach komercyjnych
nie tylko!), nie ma nic wsplnego z prawdziwym "luzem", ktry zwykle by-
wa doskonale i
Generalnie rzecz zasadniczym kierunkiem zmian w in-
strumentarium gatunkowym (zdominowanych przez
mediw jest coraz synkretyzm form i funkcji. Dawne gatunki (re-
felieton) to z tylko nazwy nadawane rozmaitym tekstom pra-
sowym i programom radiowym czy telewizyjnym. Zaciera - omwio-
na - granica a a
a funkcjami rozrywkowymi przez media.
brak granic gatunkowych to cechy form
wypowiedzi dziennikarskich w zdominowanym przez media, przede wszySt-
kim przez M edia elektroniczne do tej przestrzeni nie tylko syn-
kretyzm przekazw (formalny i funkcjonalny), lecz i snumie-
(Godzic 200 l ; 2004). obrazw na poszczeglne
programy powoduje, one na siebie i wzajemnie, niekiedy
nie zmiany stanw psychologicznych widza (co w przypadku
zarysowanych gatunkw oczywiste). Dlatego badaczy
mwi o fonnatach garunkach tel ewizyjnych. Format to nie forma - a przy-
najmniej nie tyl ko. Termin ten odnosi nie tylko do srylistyki,
programu, obej muje percepcji (np. sto-
identyfikacji widza z bohaterem programu lub z dobr po-
staci, a nawet sposoby dystrybucji 1 miejsce w ramwce stacj i.
przekazu, dominacja obrazu nad
genologii dziennikarskiej. Nie powoduje to bynajmniej, zagad-
nienia genologiczne - one po prostu rozpatrywania w od-
miennej perspekrywie. Wszelkie analogie do genologii "literackiej" tu
i ona w ostatnich istotne zmiany -
po sprowokowane faktem, literatura naszych czasw istnieje w medial-
nym otoczeniu. ono Zarwno rwrcw, jak i odbior-
cw. Z podobnymi procesami spotkamy w historiografii, etnografii, socjologii,
w humanistyce XX i XXl wieku. Znakomicie
charakteryzuje Clifford Geertz:
Zamiasr usrawionych w zwartym szyku [rodzajw naturalnych], sztywnej, osrro
nicowanej pod cech typologii, coraz bardziej doStrzegamy
nas niemal nieprzerwane pole rozmaicie i
skomponowanych wytworw, krre umiemy jedynie z punktu widze-
nia praktycznego, relatywnego, w z naszymi celami. Nie przez to po-
nie konwencjami interpreracyjnymi. Mamy ich
kiedykolwiek, ale one zbudowane - a jedynie sklecone - rak, by
do sytuacji zdecentralizowanej i nieuleczalnie nie-
(Geertz 1996, 216).
to, "pakt faktograficzny", - jak -
przekazw medialnych, nie jest potrzebny albo jest zawierany i za-
w:;',e w odniesieniu do innych jakie przekaz ma
BIBLIOGRAFIA
Balcerzan E., Przez znaki. Granice autonomii sztuki poetyckiej. Na materiale polskiej poezji
1972.
Bosrrom R.N., Competence in Communication, London 1984.
Culler]., "Konwencja i oswojenie", w: Znak, styl, konwencja, oprac. M. War-
szawa 1977.
Fausing B., Wszechmoc i niemoc. O wzorach i jormach percepcji, "Przekazy
i Opinie" 1982, nr 4.
Galtung J., Ruge M., The Structure oj Foreign News, "Journal of Peace Research" 1965,
nr 1.
Garlicki B., Selekcja informacji w dziennikarstwie, Krakw 1981.
Geertz c., ,,0 gatunkach Nowe konfiguracje Z.
w: Postmodernizm. Antologia red. R. Nycz, Krakw 1996.
M., i style odbioru", w: Style odbioru. Szkice o komunika-
cji literackiej, Krakw 1975.
GadzieW., Krakw200l.
GadzieW., Telewizja i jej gatunH Po" Wie//eim Bracie", Krakw2004.
GumbrechtH. u.,"Jak w: audiowizualne, red. A.
Krakw 1997.
Korporowicz L., Kompetencja kulturowa Jako problem badawczy, "Studia Socjologiczne"
1983, t. XXVII, nr 1.
Krzysztofek K., Infotaimnent. Dziennikarstwo w informacyjnych, War-
szawa 1997.
LejeunePh., Wariacje na temat pewnego paktu. Oautobiografii, W GrajewskietalI.,
Krakw2001.
McLuhanM., tekstw, E. JacekM. Warszawa2001.
McQuail D., Windahl S., Communication Models, London 1981.
MirosekZ., Literatura i stereotyp, 1974.
Mrozowski M., manipuiacjq a poznaniem. w mediw, Warsza-
wa 1991.
OngW.]. SJ. i poddane technologii, J. Japola, Lublin
1992.
ParkR.F.. "Newsas a FormofKnowledge: AChapterin theSociologyofKnonwledge".
w: Mass Media and Communications, red. C. Steinberg, NewYork 1966.
PisarekW., O funkcyi w prasoznawstwie, "PrzekazyiOpinie" 1976, nr 4.
PisarekW, Nowa retoryka dziennikarska. Krakw2002.
SchaffA., Stereotypy i ludzkie, Warszawa 1981.
SpernyS., "TelevisionNewsas Narrative",w: Understanding Television. Essays on Television
as Social and Cultural Force, red.R.P Adler, NewYork 1981.
TetelowskaL, "Informacja- gatunekdziennikarski",w: Szkice prasoznawcze, red.
p Dubiel iW. Pisarek, Krakw 1972.
Tuchman G., The Technology oj Objectivity: Doing "objective" 7V Newsfilm, "Urban Life
and Culture" 1973, nr 2.
Virilio P, "Maszynawidzenia", B. Kita, w: Technologie mediw,
red. A. Krakw2001.
WojtakM., Gatunki prasowe, Lublin 2004.
K., Kaliszewski A., FurmanW., Gatunki dziennikarskie. Teoria, prak-
tyka, Warszawa2006.
Jerzy
GENOLOGIA TELEWIZYJNA
Prbaklasyfikacji rodzajwigatunkwtelewizyjnych zpo-
wodu poddanegoobserwacji ,wktrym trudno
zatem strategiom komunikacyj-
nym, naktrych opiera graprowadzona iwidzem.Toonewyzna-
obszar rodzajwtelewizyjnych- rejestracji. narracji, widowisk, przekazw
retorycznych iprzekazwperswazyjnych- W tych
obszarach pojawia dopiero gatunkw: talk show idebata, tele-
nowela idokudrama, transmisja, czy serwis informacyjny- a
tuskrtowo omwione.
gatunkowa przekazw telewizyjnych przyprawia teoreryka o bl
O ile nie brakuje refleksji nad poszczeglnych, najbardziej popu-
larnych gatunkw, jaktaik show, dzienniktelewizyjny, telenowela, sitcomczy te-
leturniej, o ryle prby usystemaryzowania obszaru
pot.Ani przeniesionezteoriifilmu,anizobszaruliteraturoznawstwa,czy
wreszcie prasoznawstwa nie efektw. pr-
by takie charakter fragmentaryczny izwykle rylko dowybrane-
go, akurat najlepiej znanego teorerykowi obszaru. Dzieje tak dlate-
go, telewizja - zaawanso-
wanych technologicznie cywilizacji
1
- niejako odwzorowuje
czerpiez wszystkich systemw komunika-
cji, przezcookazuje medium heterogenicznym. Znalezieniejedne-
go klucza, ktry w prakrycznych zastOsowaniach i
do jednolitej zasady najpierw rodzajw. a ga-
tunkwtelewizyjnych, trudne.
W zasadzienajbardziej efekrywnymsposobem
genologicznegojestprzyjrzenie strategiomkomunikacyjnj1mwpisanymw lub
l Zob. J. Natura telewizji, "ZeszyryTelewizyjne" nr 7. zima 2005, s. 4- 11.