1

9
3
Bakke Studia nad zwierztami
Monika BAKKE
Studia nad zwierztami:
od aktywizmu do akademii izpowrotem?
Wyzwolenie zwierzt jest nastpnym,
logicznym rozwiniciem wmoralnej ewolucji.
Steve Best
W ostatnim czasie wPolsce wyranie wzrasta zainteresowanie tematyk relacji
ludzko-zwierzcych, co uwidocznia si wgwatownie rosncej liczbie publikacji
1
,
wystaw, debat ikonferencji obejmujcych te zagadnienia. Na Zachodzie tenden-
cja ta pojawia si znacznie wczeniej iju zaowocowaa powstaniem nowego trans-
dyscyplinarnego obszaru bada oraz zinstytucjonalizowanej dyscypliny akademic-
kiej
2
, jak s studia nad relacjami ludzko-zwierzcymi (human-animal studies) lub
wskrcie: studia nad zwierztami (animal studies). Obejmuj one takie dziedziny
bada, jak filozofia, antropologia, psychologia, kulturoznawstwo, geografia, so-
cjologia, historia, prawo, literaturoznawstwo iinne, wktrych refleksja nad rela-
cjami ludzi izwierzt bya ju wczeniej obecna, jednak dopiero teraz zyskuje ona
inny sens icoraz bardziej traci antropocentryczne zabarwienie.
Stanowiska
1
Czas Kultury, Krytyka Polityczna, Konteksty, Pogranicza powiciy
zwierztom numery tematyczne, atake obchodzony w2009 Rok Darwinowski
sta si okazj do przywoania tej tematyki.
2
Na ten temat zob. na przykad C.P. Flynn A course is acourse, of course, of course
(unless its an animals and society course). Challenging boundaries in academia,
International Journal of Sociology and Social Policy 2003 vol. 23 iss. 3.
Access via CEEOL NL Germany
1
9
4
Stanowiska
Potrzeba studiw nad zwierztami wynika nie tylko zbadawczej ciekawoci,
lecz take co tu niezmiernie istotne zchci, anawet koniecznoci przeformu-
owania dotychczasowych postaw. Zwierzta nie maj wic by tylko ciekawym
tematem, niestety czsto traktowanym jako swoista odskocznia od prawdziwych
naukowych problemw. Dla tego typu studiw wane jest bowiem nie tylko to, e
zwierzta s wogle dostrzegane jako obiekt bada, ale przede wszystkim to, jak
si je traktuje. Etyczny aspekt studiw nad zwierztami wysuwa si wic tu na
pierwszy plan ipolega na przejciu od zdystansowanego reprezentowania do za-
angaowania
3
, za troska, wraliwo, anawet czuo maj wyraa si nie tylko
wjzyku debaty akademickiej oraz wdoborze problematyki, ale te poprzez pro-
mowanie pewnych postaw wwymiarze rzeczywistych kontaktw ze zwierztami.
Jednak krytyczna refleksja, ktrej tak bardzo jeszcze brakuje wpolskich realiach
akademickiego zainteresowania zwierztami, najczciej stawia ludzi wniezbyt
pozytywnym wietle. Dlatego te, stajemy obecnie wobec kluczowego zadania
zmiany sposobu postrzegania zwierzt: przejcia od traktowania ich jako biernej
iprzedmiotowej masy dla ktrej nazwania stosuje si jedno sowo zwierz do
konstatacji, e s one istotami majcymi indywidualne ycia idowiadczenia oraz
realizujcymi wasne interesy. A zatem, nie chodzi tylko oto, by przy pomocy
zwierzt opowiada onas samych, ale by mwi onich, gdy beneficjentami stu-
diw nad zwierztami maj by przede wszystkim one same.
W Polsce studia nad zwierztami rozumiane jako pole bada istniej ju od
pewnego czasu, cho wdo skromnym wymiarze, natomiast nie s jeszcze obecne
jako dyscyplina akademicka. Tekst ten jest wic prb odpowiedzi na kilka pod-
stawowych pyta: jak przekona innych, e warto zainteresowa si studiami nad
zwierztami? Jakich moemy spodziewa si trudnoci? Dlaczego warto naucza
tej dyscypliny na wydziaach humanistycznych?
Zwrot zwierzcy
Jeli przyjmiemy, e obecne wzmoone zainteresowanie relacjami ludzi izwie-
rzt jest oznak swoistego zwrotu zwierzcego, to aby zrozumie jego sens, naley
najpierw zastanowi si nad jego przyczynami ikontekstem. Z jednej strony s
nimi ruchy spoeczne, rozwj nauki itechnologii, zdrugiej strony wramach
akademickiej debaty potrzeba przemylenia pozycji czowieka-podmiotu wobec
antyesencjalistycznych nurtw whumanistyce. Przypomnijmy wic, e sprzyjaj-
cy kontekst dla rozwoju studiw nad zwierztami pojawi si ju wubiegym stu-
leciu dziki ruchom na rzecz praw obywatelskich, praw kobiet oraz ekologicznym
szczeglnie tym ocharakterze nieantropocentrycznym, jak na przykad ruch
wyzwolenia zwierzt iekologia gboka. Zauwaono wwczas, e brak poszanowa-
nia dla zwierzcego ycia wynika zantropocentryzmu wjego moralnie najbardziej
3
Por. K. Weil A report on the animal turn, Differences 2010 vol. 21 no 2.
1
9
5
Bakke Studia nad zwierztami
niepokojcym wymiarze jakim, jest s z o wi n i z m g a t u n k o wy
4
. Ten za jak
pisze psycholog Richard D. Ryder, ktry pierwszy uy tego terminu oznacza
nie tylko dyskryminacj ale te uprzedzenie oraz, co waniejsze, wykorzystywa-
nie, opresj iokrutn niesprawiedliwo, ktre wywodz si ztego uprzedzenia
5
.
Wrd konsekwencji ludzkiego szowinizmu gatunkowego, poza oczywistym wy-
korzystywaniem zwierzt jako poywienia isiy roboczej, Ryder wymienia jeszcze
inne, takie jak projektowanie na zwierzta cech, ktrych sami si wstydzimy lub
boimy
6
, zabijanie zwierzt dla rozrywki, na przykad mylistwo traktowane jako
sport, zgoda na wiwisekcj, jak rwnie fobie zwierzce.
Zagadnienie szowinizmu gatunkowego jako nastpny podj Peter Singer
iwduej mierze rozwin wksice zatytuowanej Wyzwolenie zwierzt
7
wydanej
w1975 roku, ktra inspirowaa dziaaczy ruchw na rzecz praw zwierzt. Dziaal-
no tych ostatnich, opieraa si pierwotnie na organizowaniu protestw idemon-
stracji, bojkocie, pisaniu petycji ilobbingu, co jednak niestety wywoywao pog-
biajc si frustracj zwizan zma efektywnoci tego typu praktyk. Ta sytu-
acja przyczynia si do powstania organizacji oradykalnych formach dziaania:
wStanach Zjednoczonych byy to Sea Shepherd Conservation Society oraz Earth
First!, aw Wielkiej Brytanii Haunt Saboteurs Association iBand of Mercy, zkt-
rej wyewoluowa najbardziej znany dzi ruch, jakim jest Front Wyzwolenia Zwie-
rzt
8
(Animal Liberation Front, ALF) zaoony przez Ronniego Lee w1976. Ce-
lem ALF jest przede wszystkim wyzwalanie zwierzt zlaboratoriw, hodowli, ferm,
atake ujawnianie okruciestwa, jakiego dopuszczaj si ludzie wtych miejscach.
Zwierzta na og albo wypuszcza si na wolno, albo oddaje wtzw. dobre rce.
Najbardziej kontrowersyjnym aspektem dziaalnoci ALF jest jednak niszczenie
wasnoci tych, ktrzy dokonuj aktw przemocy wobec zwierzt s to na og
budynki, wktrych wizione s zwierzta dlatego te organizacja ta czsto by-
waa oskarana oterroryzm
9
, ajej dziaaczy wielokrotnie skazywano na kar wi-
4
W jzyku polskim istniej rwnolegle dwa okrelenia tego samego zjawiska:
szowinizm gatunkowy igatunkowizm.
5
R.D. Ryder Animal revolution. Changing attitudes toward speciesism, Berg Publishers,
Oxford 2000, s. 242.
6
Zob. tame, s. 224.
7
P. Singer Wyzwolenie zwierzt, prze. A. Alichniewicz, A. Szczsna, PIW, Warszawa
2004.
8
Zob. Animal Liberation Front. Complete diary of actions, the first 30 years, ed. P.D.
Young, Warcry Communications, 2010; I. Newkirk Wolno dla zwierzt prawdziwa
historia Animal Liberation Front, prze. R. Rupowski, Vega!Pol, Opole 2005.
9
Przeciwnicy metod dziaania ALF czsto uywaj argumentu oich nieadekwatnoci
wstosunku do za, jakiego dowiadczaj zwierzta. Na taki zarzut Jerry W. Vlasak,
woluntariusz wbiurze prasowym amerykaskiego ALF, odpowiada: Gdyby
zapyta ocalonych zHolocaustu czy uwaali, e agresywne taktyki uyte wcelu
wyzwolenia Auschwitz byy troch przesadzone, jakiej reakcji mgby si
1
9
6
Stanowiska
zienia. Wielu znich podkrela jednak, e wszystkie ruchy wyzwolecze irewolu-
cje spoeczne przebiegaj wpodobny sposb imimo trudnoci wierz oni wmo-
liwo zmiany. O nich wanie Steven Best pisze, e nie s niebezpiecznymi agre-
sorami wystpujcymi przeciwko yciu, ale s obrocami wolnoci isprawiedli-
woci obejmujcej wszystkie zniewolone gatunki
10
.
Moralna ewolucja
11
jak okrela to zjawisko Steven Best coraz wikszej
liczbie ludzi nie pozwala przechodzi obojtnie wobec najbardziej drastycznych
przejaww szowinizmu gatunkowego naszych czasw, jakim jest przemysowa ho-
dowla zwierzt. Skala okruciestwa wobec zwierzt skania niektrych dziaaczy,
pisarzy, artystw oraz akademikw zainteresowanych ich losem czy bioetyk do
kontrowersyjnych porwna przemysowej hodowli zwierzt zHolokaustem.
Wtym kontekcie wan rol odegraa ksika Wieczna Treblinka Charlesa Patter-
sona
12
oraz szokujca kampania wizualna organizacji na rzecz etycznego trakto-
wania zwierzt PETA, zatytuowana Holokaust na twoim talerzu
13
. Oba tytuy in-
spirowane byy wypowiedzi Isaaca Bashevisa Singera, ktry wporuszajcym
opowiadaniu Korespondent napisa ozwierztach: W stosunku do nich, wszyscy
ludzie s nazistami, aich ycie to wieczna Treblinka
14
. Powszechnie akceptowa-
ne formy wykorzystywania zwierzt obejmuj takie praktyki, jak pozyskiwanie
wosw, skry, tuszczu, eksperymenty medyczne, niewolnicz prac, wykorzysty-
wanie dla rozrywki, wtym zabijanie, wypdzanie zsiedlisk ilikwidowanie ich.
Wobec rosncej wiadomoci tych zjawisk iich szowinistycznego podoa wzrasta
zainteresowanie wegetarianizmem iweganizmem. Zwyk naiwnoci byaby
jednak wiara wto, e wwiecie ludzkich inie-ludzkich zwierzt mona unikn
zabijania natomiast zca pewnoci daoby si unikn niepotrzebnego zada-
wania cierpienia imierci. W tym duchu dziaaj ci, ktrzy wierz, e wwiecie
niepohamowanej biakowej konsumpcji, dziki zastosowaniu biotechnologii, ju
wniedalekiej przyszoci uda si zamieni hodowle zwierzt na hodowle tkanek
zwierzcych niebdcych czci czujcego organizmu. To mogoby obj zarw-
spodziewa? (prze. M.B.), An ALF Interview, GreenMuse, December 7, 2008.
Cyt. za: http://www.greenmuze.com/animals/companions/623-an-alf-
interview.html
10
S. Best, A.J. Nocella Behind the mask. Uncovering the Animal Liberation Front,
w: tyche Terrorists or freedom fighters? Reflections on the liberation of animals,
Lantern Books, New York 2004, s. 12.
11
Tame, s. 14.
12
Ch. Patterson Wieczna Treblinka, prze. R. Rupowski, Wydawnictwo Vega!POL,
Opole 2003.
13
Wicej na ten temat zob. materiay PETA: http://www.peta.org/b/thepetafiles/
archive/tags/holocaust+on+your+plate/default.aspx
14
I.B. Singer Korespondent, w: tego Seans iinne opowiadania, prze. G. Kurztkowska,
Phantom Press, Gdask 1993, s. 213.
1
9
7
Bakke Studia nad zwierztami
no organy do przeszczepu, jak itkanki miniowe miso produkowane wce-
lach spoywczych.
Niewtpliwie nie mona wic ignorowa wpywu, jaki na rosnce zainteresowa-
nie tematyk relacji ludzi izwierzt ma rozwj nauk przyrodniczych ibiotechnolo-
gii. Wobec tego coraz wyraniej odczuwana jest potrzeba wczenia osigni tych
dziedzin do humanistyki. Szczeglne znaczenie ma molekularyzacja ycia, ktra
manifestuje si wpraktykach biotechnologicznych umoliwiajcych modyfikacje
genetyczne, atake ludzko-zwierzce fuzje
15
. Poznanie genomu czowieka, wstp-
nie ogoszone w2000 roku jako zapowied nowej ery, nie spenio jednak pokada-
nych wnim nadziei, ale niewtpliwie ujawnio cigo ycia, gdy okazao si, e
jestemy blisi zwierztom, ni nam si kiedykolwiek wydawao. Co wicej, zrozu-
mielimy, e nie tylko walka obyt, lecz take wzajemna pomoc, czyli wspistnienie
wsieci witalnych powiza, oraz materialna ienergetyczna wymiana midzy roz-
maitymi formami ycia maj kluczowe znaczenie rwnie dla nas samych, bd-
cych przecie zwierztami. W tym kontekcie interesuje nas ju nie tylko ewolucja,
ale przede wszystkim koewolucja, wiemy bowiem, e bez nie-ludzkich form ycia
nie moglibymy zaistnie itrwa. Nie jestemy wic sami inigdy nie bylimy, cho
postawa humanistyczna windujca nas na sam szczyt drabiny ycia do sku-
tecznie odseparowaa nas od zwierzt iuczynia istotami samotnymi.
Nie tylko zaciekawienie, ale izaniepokojenie wzbudzaj biotechnologie, ktre
umoliwiaj tworzenie takich zwierzt, jakich nie daoby si uzyska metod krzy-
owania itradycyjnej hodowli. Su one przemysowi farmaceutycznemu, spoyw-
czemu, biomedycynie, rolnictwu iinnym. Transgeniczne zwierzta to formy ycia
zobcym DNA wprowadzonym pierwotnie metod laboratoryjn, atake organizmy
zwyczon funkcj pewnych genw lub przejciow ekspresj obcych genw wko-
mrkach somatycznych (ciaa). Zwierzta modyfikuje si wcelu przyspieszenia ich
wzrostu, uzyskania specyficznych cech ich sierci czy mleka na przykad po to, by
byo lepiej przyswajane przez ludzi. Transgeniczne zwierzta wykorzystywane s
rwnie wlaboratoriach jako modele ludzkich chorb takich jak na przykad no-
wotwory, cukrzyca, choroby ukadu krenia do testowania nowych metod lecze-
nia. Najgoniejszym tego przykadem lub raczej najlepiej opisanym poza kontek-
stem nauk biomedycznych jest transgeniczna mysz bdca biotechnologicznym
produktem oopatentowanej nazwie OncoMouse
16
. Zwierz to na skutek genetycznej
modyfikacji jest szczeglnie podatne na choroby nowotworowe, na ktre zapadaj
ludzie, azatem, wpewnym sensie, bierze nasze cierpienia na siebie. Genetycznie
modyfikowane zwierzta su rwnie jako ywe bioreaktory wytwarzajce wane
15
Te zjawiska maj te swoj ciemn antropocentryczn stron, jak na przykad
postpujca prywatyzacja ycia, czyli patentowanie caych genomw lub ich czci,
ktrych wacicielami staj si na og biotechnologiczne korporacje.
16
Na ten temat zob. D. Haraway Modest_Witness@Second_Millenium. FemaleMan
_Meets_OncoMouse. Feminism and Technoscience, Routledge, New York, London
1997.
1
9
8
Stanowiska
substancje, na przykad pewne ludzkie enzymy stosowane do produkcji lekw. Na-
tomiast transgeniczne winie uzyskane poprzez wyczenie funkcji pewnych genw,
hodowane s wcelu uzyskania narzdw do przeszczepw. Niektre modyfikacje
maj jednak charakter czysto estetyczny, jak to ma miejsce wprzypadku fluore-
scencyjnych ryb akwariowych, bdcych jak dotd jedynymi zwierztami transge-
nicznymi dostpnymi komercyjnie (w USA zwyczeniem Kalifornii)
17
. Obecno
tych zagadnie wobszarze studiw nad zwierztami, jest niezwykle istotna, gdy
pozwala na rozpoznanie ich wszerszej perspektywie badawczej inie ogranicza dys-
kusji wycznie do komisji bioetycznych, tym samym dajc szanse na debat pu-
bliczn na wane tematy, ktre niestety rzadko bywaj jej przedmiotem, na og
pozostajc za zamknitymi drzwiami laboratoriw.
W Polsce zwrot zwierzcy dokonuje si powoli, ale wsposb zauwaalny
choby przy okazji ostatnich wyborw prezydenckich, kiedy to wielu znas uwia-
domio sobie, e podobnie jak inni nie popiera zabijania dzikich zwierzt dla
rozrywki idao temu publiczny wyraz. Zapewne wiele jest czynnikw moralnej
ewolucji, ktra doprowadzia nas do momentu, kiedy sformuowanie takiego za-
rzutu nie jest rwnoznaczne znaraeniem si na mieszno. Liczy si bowiem
zmiana wraliwoci ijej konkretne efekty uratowane zwierzce istnienia apre-
sja spoeczna wymusia przecie na konkretnym myliwym odoenie broni ipo-
wstrzymanie si od przyjemnoci polowania. W tym samym kontekcie, innymi
wanymi znakami tych zmian s niedawno wydane ksiki, m.in. Polowaneczko
18
Tomasza Matkowskiego czy Zenona Kruczyskiego Farba znaczy krew
19
, atake
powie Olgi Tokarczuk Prowad swj pug przez koci umarych. A zatem, kiedy
jeden zbohaterw powieci ksidz Szelest gosi, e myliwi s ambasadorami
iwsplnikami Pana Boga wdziele stworzenia, opieki nad zwierzyn, wsppra-
cy
20
, to niewtpliwie nie wzbudza on wczytelniku ufnoci, ale wtpliwo wsusz-
no postawy Kocioa katolickiego, ktry roszczc sobie prawo do wyznaczania
standardw etycznych, nie widzi nic zego wzabijaniu dla sportu icelebruje
dzie witego Huberta patrona myliwych. Czy to jednak oznacza, e nastpi
kolejne zmiany? Czyby wszystkie te pozytywne symptomy rzeczywicie upraw-
niay do spostrzeenia, e ewolucja moralna lokalnie, czyli unas, wanie gwa-
townie przyspieszya?
Posthumanizm krytyczny inowy witalizm
Perspektyw posthumanistyczn czy si ze studiami nad zwierztami tylko
wwczas, jeli oznacza ona krytyczn postaw wobec antropocentryzmu, anie an-
17
Zob. GloFish (http://www.glofish.com).
18
T. Matkowski Polowaneczko, Wydawnictwo Nowy wiat, Warszawa 2009.
19
Z. Kruczyski Farba znaczy krew, sowo/obraz terytoria, Gdask 2008.
20
O. Tokarczuk Prowad swj pug przez koci umarych, Wydawnictwo Literackie,
Krakw 2009, s. 279.
1
9
9
Bakke Studia nad zwierztami
tycypowanie postczowieka czy epoki postludzkiej
21
. W naszej kulturze uprzywi-
lejowany status czowieka odziedziczony po Grekach iwzmocniony przez chrze-
cijastwo wie si zgloryfikacj rozumu, jzyka iniemiertelnej duszy.
Obecnie jednak nauka dostarcza nam coraz wicej dowodw na to, e zachowania
kulturowe istniej rwnie uzwierzt, ajzyk, jak imylenie nie s ograniczone
wycznie do naszego gatunku. Powoli, ale zasadniczo, zmieniaj si wic wiado-
mo idyskurs, jakim operujemy wodniesieniu do nie-ludzkich zwierzt, poszu-
kujc raczej tego, co nas zich wiatem czy, anie dzieli. Coraz czciej dostrzegamy
bowiem cigo isymbioz tam, gdzie kiedy widzielimy tylko totaln inieredu-
kowaln rnic.
Z jawnym przyzwoleniem humanizmu czowiek przeciwstawiany wiatu natu-
ry przez wieki celebrowa swoj wynios samotno, ktr obecnie postrzega si
jako ciasnot opart na arogancji iniesprawiedliwoci wobec nie-ludzkich innych.
Dostrzeg jednak wkocu, e ta ontologiczna higiena by uy terminu Elaine
L. Graham
22
jest tylko ludzk fantazj icakowit fikcj, utrzymywan wcelu
zagwarantowania podmiotowego statusu wycznie jednemu gatunkowi cieszce-
mu si specjalnymi przywilejami. W tym te sensie, jak pisze Donna Haraway,
nigdy nie bylimy ludmi
23
, dzisiaj bowiem jest ju oczywiste, e jako ludzie
jednoczenie zkoniecznoci jestemy zawsze rwnie nie-ludmi. My czyli yjce
ciaa uczestniczymy bowiem wwymianie materii ienergii znie-ludzkim otocze-
niem. Rwnie na poziomie molekularnym nie jestemy tylko ludzcy: odkrywamy
wsobie zwierzta, roliny, mikroby. Wanie posthumanizm krytyczny podkrela
nasz materialn kondycj nie po to, by nad ni ubolewa, ale wrcz przeciwnie
by j dowartociowa.
Powraca wic ycie wsensie egalitarnym jako zoe, ktre dla Grekw byo
niemiertelnym yciem wszystkich ywych istot. Tym samym pozostawao gorsz
stron bios, rozumianego jako indywidualne ipodmiotowe ycie mczyzny. Bez-
rozumne zoe jako domena nie-ludzi zostao wic wyparte przez tradycj humani-
styczn jako niegodne filozoficznego namysu, poniewa czy si zniewygodn
koniecznoci wizan zfizjologi, ktr dzielimy ze zwierztami. Obecny powrt
zoe to nie tylko powrt cielesnego podmiotu, lecz take powrt nie-ludzkiego wczo-
wieku. Jak pisze Rosi Braidotti, jest to inny yjcego ciaa wjego humanistycz-
nej definicji [], generatywna witalno pozaludzkiego iprzedludzkiego lub zwie-
21
Ten rodzaj mylenia, ktry promuje doskonalenie gatunku ludzkiego, czyli
wistocie jest postaw jednoznacznie antropocentryczn, najpeniej prezentuje
obecnie transhumanizm. Zob. na przykad Humanity Plus (http://
humanityplus.org/), World Transhumanist Association (http://transhumanism.org/
index.php/WTA/hvcs/), Future of Humanity Institute, Oxford University (http://
www.fhi.ox.ac.uk/).
22
E.L. Graham Representations of the post/human. Monsters, aliens and others in popular
pulture, Manchester University Press, Manchester 2002.
23
D. Haraway When species meet, University of Minnesota Press, Minneapolis 2008.
2
0
0
Stanowiska
rzcego ycia
24
. Wanie poprzez zoe iwnim upatrujemy dzisiaj moliwoci od-
nalezienia iodbudowania naszych witalnych zwizkw ze zwierztami, ktrymi
przecie sami jestemy.
Jakich studiw nad zwierztami potrzebujemy?
Od lat 70. poprzedniego stulecia obserwujemy powstawanie nowych dyscyplin
akademickich, ktre maj charakter zaangaowany iod samego pocztku nieod-
cznie wi si zrozmaitymi formami aktywizmu. Wrd nich znalazy si stu-
dia nad pci, traum, homoseksualizmem, kobietami, atake wanie studia nad
zwierztami. Te ostatnie bez kontaktu zkonkretn praktyk iporedniego lub
bezporedniego zaangaowania wdziaalno na rzecz praw zwierzt, straciyby
swoj witaln si isens istnienia. Na wiecie tocz si jednak ostre spory oto, czy
ta prawie ju 30-letnia dyscyplina spenia oczekiwania izadania, jakie niegdy
przed ni postawiono? Niezadowolenie okazuj przede wszystkim przedstawicie-
le tzw. krytycznego nurtu studiw nad zwierztami, ktrzy wysuwaj liczne zarzu-
ty pod adresem akademikw tworzcych gwny kierunek tyche studiw idziaa-
jcych wjego ramach. Zapewne najpowaniejszym ztych zarzutw jest brak cz-
noci teorii zpraktyk oznaczajc realny zwierzcy byt. Chodzi tu wic nie tyle
oznajdywanie kompromisowej badawczej cieki neutralizujcej kontrowersje
istronicej od polityki, ile raczej okonieczno dbaoci ozwizki dyscypliny
zpraktyk spoeczn
25
.
Innym wanym aspektem studiw nad zwierztami jest wielo zagadnie ime-
tod badawczych, co wie si zkoniecznoci wsppracy badaczy rozmaitych dyscy-
plin. Kenneth Shapiro, dyrektor Animals and Society Institute, podkrela, e studia
nad zwierztami opieraj si na metodach rozwijanych wposzczeglnych dziedzi-
nach, jednak kieruj si raczej ku empirii irzeczywistym przypadkom ni ku abs-
trakcjom. Badacze sami jednak dokonuj wyborw dotyczcych postaw etycznych
iewentualnych krokw zmierzajcych do zmiany sytuacji rzeczywistych zwierzt
26
.
Steve Best, jeden zzaoycieli Institute for Critical Animal Studies, te wyra-
nie podkrela konieczno zwizkw teorii zpraktyk, domagajc si od akademi-
kw bardziej radykalnych postaw; natomiast Susan MacHugh przestrzega, e ob-
racanie si wycznie wkrgu metafor naraa nas na niebezpieczestwo dojcia
do tych samych starych konkluzji, e zwierzta s dla ludzi jedynie tematami lite-
24
R. Braidotti Transpositions. On Nomadic Ethics, Polity Press, Cambridge 2006, s. 37.
25
Zob. S. Best The rise of critical animal studies. Putting theory into action and animal
liberation into higher education, State of Nature, Summer 2009
(http://www.stateofnature.org/theRiseOfCriticalAnimal.html).
26
Por. K. Shapiro, Executive Director Animals & Society Institute
Entering the Mainstream (http://h-net.msu.edu/cgi-bin/logbrowse.pl?trx=
vx&list=h-animal&month=0801&week=a&msg=
Y9hmZWsftKCxh%2bxr2YhPzQ&user=&pw=).
2
0
1
Bakke Studia nad zwierztami
rackimi
27
. To oczywicie nie wyklucza bada literaturoznawczych zkrgu stu-
diw nad zwierztami, gdy tylko dziki specyfice poszczeglnych dyscyplin
moemy pytaniu ozwierz zaoferowa co szczeglnego iniezastpowalnego
28
.
Cary Wolfe przestrzega natomiast przed fantazj interdyscyplinarnoci, czyli prb
stworzenia superdyscypliny, ktra wistocie mogaby tylko spyca badan proble-
matyk, proponujc wzamian multidyscyplinarno, anawet transdyscyplinarno,
ktra umoliwia nie tylko wspprac midzy specjalistami, lecz take wzajemn
krytyczn czujno, gdy (z definicji) aden dyskurs iadna dyscyplina nie po-
trafi cakowicie uwidoczni uwarunkowa wasnych obserwacji
29
. Wydaje si, e
podobnymi ambicjami kieruj si wane serie wydawnicze promujce studia nad
zwierztami, takie jak Human-Animal Studies Book Series, wydawane przez Brill
Publishers, the Animal, Culture, and Society, seria wydawnicza publikowana przez
Temple University Press, seria Animals and History, publikowana przez John
Hopkins University, oraz popularyzatorska seria Animal, publikowana przez
Reaktion
30
. Inne cenione wydawnictwa rwnie do regularnie wydaj ksiki
zwizane zposthumanizmem tutaj wymieni naley seri Posthumanities pu-
blikowan przez University of Minnesota Press. Chcc jednak pozna dyscyplin,
naley rwnie ledzi publikacje wdziewiciu najbardziej wpywowych nauko-
wych czasopismach ztej dziedziny
31
, takich jak: Journal of Applied Animal
Welfare Science, Society and Animals, Anthrozoos, Journal of Animal Law,
Animal Law Review, Journal of Animal Law and Ethics, Journal for Critical
Animal Studies, Antennae iHumanimalia. Zakres tematyczny prezentowa-
ny przez wymienione czasopisma jest szeroki: od zagadnie zwizanych zprawa-
mi zwierzt, przez filozofi, literatur, sztuk, do kultury popularnej.
W Polsce studia nad zwierztami cigle skupiaj si przede wszystkim na lu-
dziach inadal pozostaj daleko na marginesie ycia akademickiego, majc cha-
rakter incydentalny oraz fragmentaryczny. Jak sdz, wielu jeli nie wikszo
badaczy podejmujcych unas tematyk zwierzc zapewne odcioby si od stu-
27
S. McHugh One or Several Literary Animal Studies?, Literary Studies, HNet(http://
www.h-net.org/~animal/ruminations_mchugh.html).
28
C. Wolfe What is posthumanism?, s. 115.
29
Tame, s. 116.
30
W Polsce ukazay si tumaczenia dwch ksiek ztej serii: J. Burt Szczur,
Universitas, Krakw 2006 oraz S. Connor Mucha. Historia, antropologia, kultura,
Universitas 2008.
31
Pomijam tu popularne czasopisma ozwierztach publikowane za granic ze
wzgldu na ich ogromn liczb; spord polskich warto wymieni: Przyjaciel pies,
Ko polski, Fauna iflora, Nasze akwarium. Podobnie jak liczne strony
internetowe otej samej tematyce, daj one pewien wgld wcodzienn praktyk
bycia ze zwierztami ijako takie mog by przedmiotem studiw, ale take powinny
by szczeglnie docenione, gdy na og ksztatuj pozytywne postawy wobec
zwierzt.
2
0
2
Stanowiska
diw nad zwierztami jako zbyt uwikanych ideologicznie. Mona bowiem zaob-
serwowa du niech do zaangaowania, podczas gdy ochoczo podejmuje si
temat zwierzt traktowany jako swoista ciekawostka, odskocznia od powanej
tematyki naukowej ipole do nieco luniejszej dyskusji.
Dlaczego wprowadza studia nad zwierztami
do programw uniwersyteckich?
Mimo ogromnej roli, jak zwierzta odgrywaj wnaszym yciu, s one jednak
zdecydowanie pomijane wnaukach spoecznych ihumanistyce nauczanych na
naszych uniwersytetach iw szkoach wyszych
32
. Jak ju podkreliam, pojawiaj
si jedynie wformie tematycznego urozmaicenia, anie jako powany temat ba-
dawczy, cho s przecie masowo obecne wnaszym yciu nie tylko jako jedzenie
iubranie, lecz take jako towarzysze, pupile oraz jako symbole. Wszystkie te aspekty
zwierzcej obecnoci maj kluczowy charakter dla naszego przetrwania zarwno
wsferze biologicznej, jak ikulturowej, ktrych, rzecz jasna, nie da si tu rozdzie-
li. Chodzi tu jednak oycie miliardw zwierzt zabijanych co roku, ktre doma-
gaj si refleksji etycznej, ale te ekologicznej. Nie mona wic unikn pytania
oto, jakie s spoeczne konsekwencje obecnych relacji midzy ludzkimi inie-ludz-
kimi zwierztami? Studia nad zwierztami maj krytycznie analizowa te relacje,
antycypujc zmiany wynikajce zosabiania si postawy antropocentycznej iuwra-
liwienia na losy zwierzt.
Robic pierwsze kroki wobszarze studiw nad zwierztami, naleaoby chyba
zacz od jzyka, ktry odgrywa szczegln rol wksztatowaniu postaw wobec
nie-ludzkich zwierzt, zarwno wwymiarze praktycznym, jak iwdebatach aka-
demickich. Ju wsamym jzyku bowiem manifestuje si szowinizm gatunkowy,
choby wwczas, gdy wszystkie gatunki oogromnym zrnicowaniu okrelamy po
prostu jednym sowem zwierz. A przecie relacja czowiek zwierz to wisto-
cie wiele rozmaitych relacji jednego gatunku zlicznymi zwierztami, przedstawi-
32
Skoro jednak nie mamy jeszcze wasnych polskich dowiadcze ztak dyscyplin
akademick, jak s studia nad zwierztami, by moe warto skorzysta zcudzych
obserwacji. Margo DeMello, badaczka iaktywista niezwykle zasuona dla studiw
nad zwierztami wStanach Zjednoczonych, jest redaktork ksiki Teaching the
Animal: Human-Animal Studies across Disciplines, bdcej pierwszym praktycznym
przewodnikiem dla tych, ktrzy nosz si zzamiarem prowadzenia kursw
zzakresu studiw nad zwierztami lub organizowania centrw badawczych
specjalizujcyvh si wtej problematyce. Ksika podzielona jest na trzy czci,
takie jak Humanistyka, Nauki spoeczne iNauki przyrodnicze, wramach ktrych
omawiane s szczegowe dyscypliny, ich potencja zwizany ze studiami nad
zwierztami, moliwoci zadawania pyta interesujcych dla studentw etc.
Materiay, sylabusy, bibliografie, filmografie, tytuy rekomendowanych czasopism
istron internetowych. Ostatni rozdzia ksiki powicony jest praktycznym
problemom, jakie moe napotka osoba starajca si owczenie studiw nad
zwierztami do programw nauczania.
2
0
3
Bakke Studia nad zwierztami
cielami wielu rnych gatunkw. Co wicej, wkontekcie ycia codziennego, naj-
czciej dzielimy zwierzta funkcjonalnie, ze wzgldu na to, wjaki sposb nam
su, na przykad na zwierzta rzene, owne, laboratoryjne, towarzyszce etc.
Tego rodzaju praktyki jzykowe wzmacniaj shierarchizowan relacj podmiot
przedmiot, amy zapominamy, e sami rwnie jestemy zwierztami. Obecnie jed-
nak, przynajmniej wobszarze studiw nad zwierztami, jzykowa wraliwo kae
nam uywa nieco bardziej precyzyjnych okrele, jak choby ludzkie zwierzta
oraz nie-ludzkie zwierzta, podobnie jak wtym przypadku, gdy zamiast ozwie-
rztach laboratoryjnych mwimy dzi ozwierztach (pracujcych) wlaboratoriach.
Cho wPolsce studia nad zwierztami jako dyscyplina akademicka nauczana
na wydziaach humanistycznych nie istnieje, to jednak pojawiaj si pojedyncze
wykady lub cykle wykadw, anawet kursy
33
. Najczciej jednak nie s one na
stae obecne wprogramach studiw humanistycznych, nie wspominajc ju opo-
trzebnych centrach bada, katedrach, pracowniach etc. Wydaje si jednak, e wpro-
wadzenie tej dyscypliny do sylabusw itworzenie odpowiednich specjalnoci jest
tylko kwesti czasu. Konieczna jest bowiem odzwierciedlajca si wpraktyce
edukacyjnej refleksja nawizujca do obecnej sytuacji zwierzt, czyli odnoszca
si do aktualnych iczekajcych dopiero na rozwizanie problemw. Studia nad
zwierztami, pozwalajc dostrzec inne ni dotychczasowe punkty widzenia, przede
wszystkim ucz krytycznej postawy wobec niesprawiedliwoci, poniania, agresji
wstosunku do istot traktowanych jako bierne elementy ludzkich dziaa. Oczeki-
wania wstosunku do badaczy s wysokie, gdy wymaga si rezygnacji ze znanej
iutartej metodologii narzuca konieczno przeformuowania stanowisk, wkro-
czenia wnieznane, nie wspominajc ju rzeczy tak oczywistych, jak koniecznoci
ledzenia wiatowej literatury iczynnego wczania si wbiece debaty. Niestety
jednak ta jake oywcza postawa spotyka si na naszych uniwersytetach zotwart
krytyk, aczsto nawet zwrogoci, bowiem cigle padaj zarzuty nowinkarstwa,
fanaberii, anade wszystko za nieznone uwaa si zaangaowanie polityczne lub
emocjonalne wprzedmiot bada, co rzekomo cakowicie dyskredytuje ich nauko-
wy charakter. Nie chodzi jednak przecie olepe zaangaowanie, ale raczej okry-
tyczn empati, jake konieczn rwnie wbadaniach nad trudnymi relacjami
midzy ludmi, jakie analizuje si na przykad wobszarze studiw nad traum.
Co bowiem robi, kiedy ofiara nie potrafi opowiedzie ani oswoich uczuciach, ani
otym, co przesza? Jak nawiza kontakt? Jak si do-wiedzie? Wielu znas zbyt
szybko rezygnuje nawet zprby nabycia tej wiedzy. Dlatego te humanistyka cigle
prawie nic nie wie ozwierztach. Studiw nad nimi nie mona wic pozbawia
witalnej siy, ktra pynie wanie zkontaktu zrzeczywistymi zwierztami, zemo-
cjonalnego dowiadczania ycia znimi ipord nich gdy stayby si one ww-
czas tylko kolejnym wytworem antropocentrycznego rozumu.
33
Organizacja Animals & Society Institute, monitorujca studia nad zwierztami na
wiecie, wymienia zaledwie jeden kurs wPolsce na Uniwersytecie im. A. Mickiewicza
wPoznaniu ( http://www.animalsandsociety.org/content/index.php?pid=41).
2
0
4
Stanowiska
Abstract
Monika BAKKE
Adam Mickiewicz University (Pozna)
Animal studies: from activism to academia and back?
Animal studies as an academic discipline is not yet taught in Poland however an interest
in human animal relations is growing rapidly forming atrans-disciplinary field of research. In
anticipation of introducing animal studies to the institutions of higher education in Poland this
article attempts to provide answers to basic questions such as: why teaching animal studies
at the academia is important? How to convince others that animal studies are worth pursu-
ing in the academia? What difficulties may be encountered? Referring to the history of animal
studies as pursued in UK and US and to the current debate about it, this article focuses on
the importance of ethical aspects of the discipline and its activist orientation.