HERBERT GEORGE WELLS

HISTORIA WIATA
PRZEOY
JAN PARANDOWSKI

SPIS TRECI
HISTORIA WIATA
1. wiat w przestrzeni
2. wiat w czasie
3. Pocztki ycia
4. Wiek ryb
5. Wiek bagien wglowych
6. Wiek gadw
7. Pierwsze ptaki i pierwsze ssaki
8. Wiek ssakw
9. Nisze mapy, mapy czekoksztatne i podludzie
10. Czowiek neandertalski i rodezyjski
11. Pierwsi prawdziwi ludzie
12. Myl pierwotna
13. Pocztki uprawy
14. Pierwotne cywilizacje neolityczne
15. Sumeria, pocztki Egiptu, pismo
16. Pierwotne ludy koczownicze
17. Pierwsze ludy eglarskie
18. Egipt, Babilon i Asyria
19. Pierwotni Ariowie
20. Ostatnie pastwo babiloskie i pastwo Dariusza I
21. Pocztki historii ydowskiej
22. Kapani i prorocy w Judei
23. Grecy
24. Wojny Grekw z Persami
25. Okres wietnoci Grecji
26. Pastwo Aleksandra Wielkiego
27. Muzeum i Biblioteka Aleksandryjska
28. ycie Gotamy Buddy
29. Krl Asoka
30. Konfucjusz i Lao Tse
31. Rzym wystpuje na widowni dziejw
32. Rzym i Kartagina
33. Wzrost imperium rzymskiego
34. Midzy Rzymem a Chinami
35. ycie codzienne w dobie wczesnego cesarstwa rzymskiego
36. Rozwj idei religijnych za cesarstwa rzymskiego
37. Nauka Jezusa
38. Rozwj doktryny chrzecijaskiej
39. Barbarzycy rozrywaj jedno cesarstwa
40. Hunowie i koniec cesarstwa zachodniego
41. Cesarstwo bizantyskie i pastwo Sassanidw

42. Dynastia Suy i Tang w Chinach

43. Mahomet i islam
44. Wielkie dni Arabw
45. Rozwj aciskiego chrzecijastwa
46. Wojny krzyowe i przewaga papiey
47. Oporni ksita i wielka schizma
48. Podboje Mongow
49. Umysowe odrodzenie Europy
50. Reforma Kocioa aciskiego
51. Cesarz Karol V
52. Wiek politycznych eksperymentw
53. Europejczycy zakadaj nowe pastwa w Azji i za oceanem
54. Amerykaska wojna o niepodlego
55. Rewolucja francuska i powrt monarchii we Francji
56. Niespokojny pokj po upadku Napoleona
57. Odkrycia naukowe i wynalazki
58. Rewolucja przemysowa
59. Rozwj nowoczesnych idei politycznych i socjalnych
60. Ekspansja Stanw Zjednoczonych
61. Niemcy d do hegemonii w Europie
62. Nowe imperia zamorskie
63. Europejczycy w Azji a Japonia
64. Imperium brytyjskie w 1914 r.
65. Wiek zbroje w Europie i wielka wojna (19141918)
66. Rewolucja i gd w Rosji
67. Polityczna i spoeczna odbudowa wiata
Tablica chronologiczna

HISTORIA WIATA
ROZDZIA PIERWSZY

WIAT W PRZESTRZENI
Historia naszego wiata jest zawsze jeszcze znana niedostatecznie. Parset lat temu
obejmowaa niewiele wicej ponad trzy tysiclecia. Wszystko, co si dziao przedtem, byo
przedmiotem legend i domysw. W znacznej czci cywilizowanego wiata wierzono i
nauczano, e wiat zosta stworzony nagle w roku 4004 przed Chr., chocia powani uczeni
sprzeczali si, czy nastpio to na wiosn, czy w jesieni tego roku. To fantastycznie cise
nieporozumienie opierao si na zbyt dosownym wykadzie hebrajskiej Biblii oraz na
zwizanych z tym zgoa nieuzasadnionych domysach teologicznych. Podobne pogldy
zarzucili ju od dawna pisarze kocielni i dzi panuje oglne przekonanie, e wszechwiat, w
ktrym yjemy, wedug wszelkiego prawdopodobiestwa istnia przez olbrzymi okres czasu,
a moliwe, e od pocztku wszechczasw. Oczywicie moe to by jedynie zudzeniem,
podobnie jak pokj moe si wyda nieskoczonym przez ustawienie dwch przeciwlegych
zwierciade. W kadym bd razie pogld, e nasz wszechwiat istnieje zaledwie sze czy
siedem tysicy lat, nie ma ju zwolennikw.

Ziemia, jak dzi kademu wiadomo, jest kul z lekka spaszczon, na podobiestwo
pomaraczy, o rednicy blisko 13 000 km. Jej ksztat kulisty znany by przynajmniej
ograniczonej iloci ludzi inteligentnych przed jakimi 2500 lat, lecz przed owym czasem
wierzono powszechnie, e jest ona paska, i wypowiadano o jej stosunku do nieba, gwiazd i
planet pogldy, ktre nam dzisiaj wydaj si fantastyczne. Wiemy obecnie, e ziemia obraca
si dookoa swej osi (ktra jest o 43 km krtsza od jej rwnikowej rednicy) w cigu 24
godzin i e to jest przyczyn zmian dziennych i nocnych, a dalej: e kry ona dookoa soca
po z lekka wykrzywionej i maluko wahajcej si owalnej drodze; ten obieg trwa peny rok.
rednia odlego ziemi od soca wynosi okrgo 149 500 000 km.
Dookoa ziemi kry mniejsza kula, ksiyc, w przecitnej odlegoci 380000 km. Ziemia i
ksiyc nie s jedynymi ciaami niebieskimi, ktre podruj naokoo soca. S jeszcze
planety, Merkury i Wenus, jedna w odlegoci 57, druga 108 milionw km, a poza krgiem
ziemi, pomijajc pas licznych pomniejszych cia, planetoidw, znajduj si jeszcze: Mars,
Jowisz, Saturn, Uran i Neptun, mniej wicej w odlegoci 228, 778, 1426, 2868 i 4496
milionw km . Te miliony kilometrw s dla umysu naszego trudne do pojcia. Mona
dopomc wyobrani czytelnika, jeli si sprowadzi soce i planety do mniejszych, bardziej
uchwytnych rozmiarw.
Skoro wic nasz ziemi przedstawimy sobie jako ma kulk o rednicy jednego cala,
soce bdzie du kul o rednicy dziewiciu stp, a oddalone o jakie cztery do piciu
minut drogi pieszo. Ksiyc byby wwczas maym groszkiem o dwie i p stopy odlegym
od naszego globu. Pomidzy ziemi i socem znajdowayby si dwie planety, Merkury i
Wenus, w odlegoci 120 i 140 metrw od soca. Dookoa tych dwch cia byaby prnia,
zanimby si doszo do Marsa, pooonego o sto kilkadziesit metrw poza ziemi, po czym
nastpowaby Jowisz o jak mil angielsk odlegy, o rednicy jednej stopy, Saturn, nieco
mniejszy, o dwie mile dalej, Uran o cztery mile i Neptun o sze mil poza ziemi. Pniej za
nic i nic, prcz drobnych czsteczek i mkncych strzpkw rozcieczonej mgy na przestrzeni
tysicy mil. W tej skali najblisza gwiazda byaby odlega od ziemi o 40 000 mil angielskich.
i

Ten obraz moe da pewne pojcie olbrzymiej prni przestrzennej, wrd ktrej rozgrywa
si dramat ycia.
Albowiem wrd tej nieobjtej pustki jedynie ycie na ziemi jest nam znane z ca
pewnoci. Nie przenika ono gbiej ponad pi kilometrw na 6000 km, dzielcych nas od
rodka ziemi i nie wznosi si wyej jak do omiu kilometrw ponad jej powierzchni.
Prawdopodobnie caa bezgraniczno przestrzeni jest zreszt pusta i martwa.
Sonda dochodzi do omiu kilometrw w gb morza, aeroplan zdoa si wznie niewiele
wyej ni sze km ponad poziom ziemi. Niektrzy potrafili balonem wzlecie do wysokoci
kilkunastu kilometrw, lecz za cen wielkich i bolesnych wysikw . aden ptak nie potrafi
lata powyej omiu kilometrw, a mae ptaki i owady, ktre zabierano w aeroplanach,
omdleway ju na znacznie mniejszej wysokoci.
ii

ROZDZIA DRUGI

wiat w czasie
W ostatnich pidziesiciu latach uczeni stworzyli kilka bardzo adnych i zajmujcych
hipotez na temat wieku i pocztku naszej ziemi. Nie moemy tu poda bodaj nawet
pobienego przegldu tych hipotez, poniewa wymagaj one niesychanie subtelnych
matematycznych i fizykalnych rozwaa. Nie da si zaprzeczy, e fizyka i astronomia s
3

jeszcze zbyt mao rozwinite, aby mogy wyj poza interesujce przypuszczenia. Ogln
tendencj byo coraz bardziej powiksza wiek naszego globu. Obecnie wydaje si rzecz
prawdopodobn, i niezalene istnienie Ziemi juko planety latajcej dookoa soca trwa
duej (by moe o wiele duej) ni dwa miliardy lat. Jest to dugo czasu absolutnie
przekraczajca nasz wyobrani.
Przed owym wielkim okresem odrbnego istnienia, soce i ziemia, i inne planety, krce
dookoa soca, tworzyy jedno kbowisko materii rozproszonej w przestrzeni. Teleskop
odkrywa nam w rnych czciach nieba wiecce spiralne oboki materii, spiralne mgawice,
ktre zdaj si obraca dookoa jakiego jdra. Wielu astronomw przypuszcza, e soce i
planety byy kiedy tak spiral i e ich materia ulega skupieniu w ich obecnej formie. To
okupienie dokonywao si w cigu majestatycznych eonw, dopki w owej odlegej
przeszoci, ktr podalimy w poprzednich cyfrach, wiat nasz wraz ze swoim ksiycem nie
zrnicowa si tak, jak go dzi widzimy. Obracay si one znacznie prdzej ni teraz i byy
bliej soca; kryy dookoa niego ze znacznie wiksz chyoci, a byy prawdopodobnie
rozarzone do biaoci i cieke na powierzchni. Soce rwnie janiao na niebiosach
znacznie wiksze ni dzi.
Gdybymy mogli cofn si wstecz ku tej nieskoczonoci czasw i spojrze na ziemi w
tej najwczeniejszej dobie jej dziejw, przedstawiaby si nam ona jako wntrze rozpalonej
huty albo jak strumie wrzcej lawy. Nie dojrzelibymy nigdzie wody, albowiem woda
zamienia si w par i unosia si w tej burzliwej atmosferze siarkowych i metalowych mgie.
Poniej kbi si i wrza ocean ciekej substancji mineralnej. Po niebie zasonitym ognistymi
chmurami byszczce tarcze pdzcego soca i ksiyca migotay jak gorce pomienie.
Z wolna, gdy mijay miliony lat, ten ognisty krajobraz zmienia swj rozarzony wygld.
Opary spady deszczem na ziemi i nie zakryway nieba Lak gst zason. Wielkie ulowate
kaway krzepncej opoki ukazyway si na powierzchni pomiennego morza i zapaday w
gb nowymi napywajcymi masami. Soce i ksiyc staway si coraz mniejsze, oddalay
si coraz bardziej i z coraz mniejsz szybkoci przelatyway po niebie. Ksiyc z powodu
swych maych rozmiarw, ju ostyg, i kolejno zasania to znw odbija wiato soca, w
nastpujcych po sobie peniach i zamieniach.
I tak ze straszliw powolnoci, poprzez nieogarnione obszary czasu, Ziemia stawaa si
coraz bardziej podobna do tej ziemi, na ktrej yjemy, a w kocu nadesza chwila, kiedy w
ostygym powietrzu para zmienia si w chmury i pierwszy deszcz z sykiem spad na pierwsze
skay. Przez nieskoczone tysiclecia wiksza cz wd ziemskich bya jeszcze par w
atmosferze, lecz potworzyy si teraz gorce strumienie, ktre spyway po krystalizujcych
si skaach do staww i jezior, gdzie skaday swj osad.
Na koniec nastay takie warunki, e czowiek mgby stan na ziemi, rozejrze si
dookoa i y. Gdybymy wtedy mogli zej na ziemi, stanlibymy na wielkich skaach
podobnych do lawy, na ktrych nie byo ladu gleby ani jakiejkolwiek wegetacji, a nad
wszystkim rozcigao si burzliwe niebo. Przecigayby gorce gwatowne wiatry,
przewyszajce najsrosze dzisiejsze cyklony, i spadayby ulewy, o jakich nie ma pojcia
dzisiejsza agodna i umierzona ziemia. Przelatywayby koo nas strumienie powstae z ddu,
a zmieszane z odpadkami rozmytych ska biegyby ku tym najdawniejszym morzom, obic
po drodze gbokie parowy i kaniony. Poprzez chmury moglibymy dostrzec wielkie soce,
zupenie widomie przesuwajce si po niebie, a o wicie, tak jak i przy wschodzie ksiyca
dokonywayby si codzienne trzsienia i falowanie ziemi. Ksiyc, ktry dzisiaj do ziemi
zwraca stale jedn tylko tarcz, widomie obracaby si i ukazywaby nam i t drug poow
tak nieubaganie teraz ukrywan.
Ziemia starzaa si. Miliony lat nastpoway po sobie, dzie stawa si duszy, soce
oddalao si i wiecio coraz agodniej, ksiyc zwolni kroku w swych podniebnych
4

przechadzkach; gwatowno deszczw i burz zmniejszya si i coraz wicej przybywao

wody w pierwszych morzach, ktre zmieniay si powoli w ten bkitny strj oceanw, jaki
odtd mia zdobi nasz planet.
Ale nie byo dotd ycia na ziemi; morza byy martwe, a skay jaowe.
ROZDZIA TRZECI

POCZTKI YCIA
Jak kady dzi wie, nasze wiadomoci o czasach sigajcych poza ludzk pami i tradycj
opieraj si na ladach i skamieniaociach ywych stworze przechowanych wrd warstw
geologicznych. W pokadach upku, wapienia czy piaskowca odnajdujemy koci, muszle,
wkna, odygi, owoce, odciski stp, pazurw itp., obok ladw falowania dna po
pierwotnych odpywach i przypywach morza, obok dokw obionych przez pierwsze
deszcze. mudne badania tej Ksigi Ska pozwoliy skleci dzieje naszej ziemi. Tyle wie
dzisiaj prawie kady. Skay osadowe nie le na sobie grzecznie warstwa na warstwie, lecz
zostay zmite, zamane, poprzewracane, wykrzywione i pomieszane, jak stronice
ksigozbioru, ktry wielokrotnie uleg spldrowaniu i poarom, i dopiero praca caego ycia
wielu ludzi penych powicenia zdoaa uczyni z tego Ksig uporzdkowan i czyteln.
Ca t przestrze czasu, jak zawiera Ksiga Ska, oceniaj dzisiaj uczeni na 1 600 000
000 lat.
Najdawniejsze skay nazywaj geologowie azoicznymi, poniewa nie wykazuj one
adnych ladw ycia. Wielkie masy tych azoicznych ska le odsonite w Ameryce
Pnocnej i s one takiej gruboci, e geolodzy przypuszczaj, i przedstawiaj one najmniej
poow owych 1 600 000 000 lat. Pozwlcie, e raz jeszcze zwrc uwag na ten gboko
znamienny fakt: poowa tego wielkiego czasu, odkd ld stay i morze zrnicoway si na
ziemi po raz pierwszy, nie zostawia nam ladu jakiegokolwiek ycia. Wida lady fal
morskich i deszczw, ale adnych znamion yjcej istoty.
W miar jak si posuwamy wyej, pojawiaj si i rosn znaki minionego ycia. Ten okres
historii wiata nazywaj geologowie dolnym paleozoikiem. Pierwsze wskazwki o
pojawieniu si ycia na ziemi daj lady wzgldnie prostych stworze niszego rzdu; muszle
miczakw, odygi i kwiatopodobne korony zwierzokrzeww, wodorosty, lady i pozostaoci
robakw morskich, skorupiakw. Bardzo wczenie pojawiaj si pezajce stworzenia
podobne do mszyc, ktre mogy zwija si w kbek trylobity. Jeszcze pniej, w jakie
par milionw lat, przychodz pewne gatunki skorpionw morskich, ruchliwsze i potniejsze
od wszystkich istot, jakie wiat widzia dotychczas.
Stworzenia te nie byy wielkich rozmiarw. Do najwikszych naleay niektre z tych
skorpionw morskich, okoo ptrzecia metra dugoci. Nie ma nigdzie ladu ycia na ldzie,
ani roliny, ani zwierzcia; w tym okresie nie byo ani ryb, ani krgowcw. Wszystkie roliny
i stworzenia, ktre zostawiy swj lad w tym okresie dziejw ziemi, zamieszkuj pytkie
wody i stref przypyww. Gdybymy zechcieli porwna flor i faun dolnego paleozoiku z
czym, co dzi istnieje, wystarczy wzi kropl wody z kauy w szczelinie skalnej lub z
botnistego rowu i zbada pod mikroskopem. Mae skorupiaki i miczaki, drobne
zwierzokrzewy i glony, ktre tam znajdziemy, maj uderzajce podobiestwo z owymi
wielkimi niezgrabnymi prototypami, co niegdy tworzyy kwiat ycia na naszej planecie.
Naley jednak pamita, e domopaleozoiczne skay nie daj nam prawdopodobnie
waciwego wyobraenia o pocztkach ycia na naszej planecie. Jeeli dane stworzenie nie
posiada koci ani jakich innych twardych czci, jeli nie ma skorupy ani nie jest do due i
5

cikie, aby pozostawi swj odcisk w mule znika bez jakichkolwiek kopalnych ladw.
Dzisiaj yj setki tysicy gatunkw maych stworzonek o mikkim ciele, ktre nie pozostawi
po sobie nic dla przyszych geologw. Miliony milionw gatunkw takich stworze mogy
ongi y na ziemi, rozmnaa si, rozwija i przemin bez ladu. Wody pytkich jezior i
mrz ciepych tzw. okresu azoioznego mogy zawiera nieskoczon rozmaito najniszych
galaretowatych stworze, pozbawionych koci i zewntrznego szkieletu, a wielka mnogo
zielonych botnych rolin moga zalega socem ogrzane wybrzea i skay lece w strefie
przypyww. Owa Ksiga Ska daje rwnie niedokadne pojcie o dawnym yciu, jak ksigi
bankowe o egzystencji wszystkich pracujcych w ich ssiedztwie. Dopiero gdy dany gatunek
zacznie wydziela ze siebie muszl, pancerz lub igy albo gdy rolina opiera si na odydze
przepojonej wapniem, dopiero wtedy moe liczy na jak pozycj w owej ksidze. W
skaach z okresu wczeniejszego od tego, w ktrym znajdujemy lady kopalne, spotyka si
niekiedy grafit, odmian czystego wgla, i niektrzy uczeni twierdz, e mogy go wytworzy
zwizki powstae z organizmu jakich nieznanych yjtek.
ROZDZIA CZWARTY

WIEK RYB
W owych czasach, kiedy to sdzono, e wiat istnieje zaledwie od kilku tysicy lat,
utrzymywao si przekonanie, i rozmaite gatunki rolin i zwierzt s stae i ostateczne;
wszystkie zostay stworzone dokadnie takimi, jakimi s dzisiaj, kady gatunek z osobna. Z
chwil jednak gdy zaczto odkrywa i studiowa dokumenty skalne, wiara ta ustpia miejsca
przypuszczeniu, e wiele gatunkw ulego zmianie i rozwino si powoli w cigu wiekw,
skd powstaa z kolei wiara zwana ewolucj organiczn, wiara, e wszystkie gatunki na
ziemi, zarwno zwierzce, jak i rolinne, powstay w drodze powolnych a staych procesw i
zmian z jakiej bardzo prostej pierwotnej formy ycia, z jakiej prawie nie uksztatowanej
yjcej substancji, gdzie w najdalszych gbinach mrz azoicznych.
To zagadnienie ewolucji organicznej, podobnie jak zagadnienie wieku ziemi, byo dawniej
przedmiotem nader ostrego sporu. By czas, kiedy zdawao si, e wiara w ewolucj z do
niejasnych powodw nie da si pogodzi z doktryn chrzecijask, ydowsk i
muzumask, Te czasy miny i ludzie oddani wierze katolickiej, protestanckiej, ydowskiej
czy mahometaskiej przyjmuj chtnie ten nowy i szeroki pogld o wsplnym pochodzeniu
caego yjcego wiata. ycie nie powstao nagle. Rozwijao si ono zawsze, tak jak rozwija
si dzisiaj. Wiek za wiekiem, przez obszary czasu, ktrym nie moe sprosta wyobrania, ze
szlamu morskiego wznosi si ono ku wolnoci, potdze i wiadomoci.
ycie skada si z jednostek. Te jednostki tworz formy okrelone, niepodobne do bry i
mas, a nawet do nieruchomych krysztaw materii nieoywionej i posiadaj dwie cechy
charakterystyczne, ktrych adna martwa materia nie posiada. Mianowicie mog wchania i
przyswaja sobie inn materi i mog si rozmnaa. Jedz i rodz. Mog wydawa nowe
jednostki, podobne do siebie samych, a zawsze nieco rne. Istnieje specyficzne, rodzinne
podobiestwo midzy jednostk a jej potomstwem, oraz istniej rnice indywidualne midzy
rodzicami i dziemi, a dzieje si tak w kadym gatunku i na kadym szczeblu ycia.
Uczeni nie potrafi nam dzisiaj objani, ani dlaczego potomstwo jest podobne do swoich
rodzicw, ani dlaczego si od nich rni. Widzc jednak, e potomstwo jest jednoczenie
podobne i rne, nie trzeba by uczonym, aby moc jedynie zdrowego rozsdku doj do
wniosku, e jeli zmieni si warunki, w jakich dany gatunek yje, tym samym i w gatunek
ulegnie stosownej zmianie. Albowiem kade pokolenie posiada pewn ilo jednostek,
6

ktrych rnice indywidualne s tego rodzaju, e przystosowuj je znacznie lepiej od innych

do zmienionych warunkw ycia, i pewn ilo takich, ktrym rnice indywidualne
utrudniaj ycie. Wskutek tego pierwsza kategoria bdzie y duej, wydawa liczniejsze
potomstwo i rozmnaa si bardziej obficie ni druga; z pokolenia na pokolenie przecitny
typ zmienia si zacznie w kierunku bardziej dodatnim. Ten proces, zwany doborem
naturalnym, nie jest teori naukow, ale raczej nieuniknionym wnioskowaniem z faktw
rozmnaania si i rnic indywidualnych. Istniej zapewne liczne siy, ktre zmieniaj,
niszcz i zachowuj gatunki, a ktrych nauka nie zna lub nie zdoaa jeszcze okreli,
wszelako ten, kto by chcia przeczy dziaaniu doboru naturalnego od samych pocztkw
ycia, albo by nie zna elementarnych faktw yciowych albo nie byby zdolny do
prawidowego mylenia.
Wielu uczonych zastanawiao si nad pocztkiem 'ycia i dociekania ich s czsto nader
zajmujce, ale nie posiadamy na razie w tym wzgldzie adnej pewnej wiedzy ani nawet
przekonywajcego domysu. Prawie wszyscy jednak zgadzaj si, e powstao ono w mule
lub piasku, w ciepej ogrzanej socem pytkiej sonawej wodzie i z brzegw jej wyszo ku
granicom przypyww i ku otwartym wodom.
Ten pierwotny wiat by wiatem silnych ruchw morza i rwcych strumieni. Jestestwa
organiczne ulegay cigemu zniszczeniu: woda wynosia je na brzeg, gdzie usychay lub
zabieraa je w gb morza, gdzie brako im powietrza i soca. Pierwotne warunki ycia
sprzyjay rozwojowi kadego wysiku do zapuszczania korzeni i wyrobienia silniejszej
odpornoci, wszelkiego wysiku do wytworzenia jakiej powoki zewntrznej, chronicej
wyrzuconego na brzeg osobnika od natychmiastowego wyschnicia. Od pierwszych dni
wszelka wraliwo smaku kierowaa osobnika ku poywieniu, a wszelka wraliwo na
wiato kazaa mu unika mroku gbin morskich i jaski i chroni si od nadmiernego blasku
niebezpiecznych mielizn. Prawdopodobnie pierwsze skorupy i uzbrojenie ciaa yjtek
suyo raczej do obrony przed susz ni przeciw napaci wrogw. Ale zby i szpony do
rycho pojawiy si w dziejach naszego wiata.
Wspominalimy ju o rozmiarach najwczeniejszych skorpionw wodnych. Przez dugie
wieki podobne istoty byy najpotniejszymi panami ycia. Po czym w dziale owych ska
paleozoicznych, zwanych epok sylursk, ktrej wiek wielu z dzisiejszych geologw podaje
na 500 milionw lat, pojawia si nowy typ stworze, zaopatrzonych w oczy, zby i wiksz
zdolno pywania. S to pierwsze znane dotychczas krgowce, najwczeniejsze ryby.
Ryby te pojawiaj si ju w wielkiej iloci w nastpnej epoce, dewoskiej. Jest ich tak
wiele, e ten okres nazwano wiekiem ryb. Ryby niespotykanych dzi form oraz inne, podobne
do dzisiejszych araczy i jesiotrw, pyway po wodach, skakay w powietrzu, myszkoway
wrd wodorostw, goniy si i poloway jedne na drugie i wnosiy nowe ycie do wd naszej
pustej ziemi. Nie byy one zbyt due wedug dzisiejszych poj. Mao byo takich, ktre
dochodziy do dwch lub trzech stp dugoci, pojawiay si jednak i okazy wyjtkowe, do
dwudziestu stp.
Geologia nic nam nie mwi o przodkach tych ryb. Nie da si ich spokrewni z adn z
form poprzednich. Zoologowie maj w tej materii nader ciekawe pogldy, czerpi je z bada
nad rozwojem jajek yjcych do dzi krewniakw i z innych rde. Jak si zdaje, przodkowie
krgowcw byli miczakami, maymi pywajcymi stworzeniami, ktre zaczy najpierw
rozwija w sobie czci twarde, jak np. uzbienie. Zby paszczki pokrywaj grn i doln
cz jamy gbowej, a na jej brzegach przechodz w spaszczone, do zbw podobne uski,
ktre pokrywaj wiksz cz ich ciaa. Z chwil gdy kroniki geologiczne notuj te zby i
uski, ryby wypywaj z mrokw przeszoci na wiato, jako pierwsze znane krgowce.

ROZDZIA PITY

WIEK BAGIEN WGLOWYCH

W tym wieku ryb ld stay by prawie bez ycia. Urwiska i szczyty nagich ska obmywa
deszcz i wysuszao soce. Nie byo prawdziwej gleby, albowiem nie byo jeszcze robakw
ziemnych, ktre przyczyniaj si do wytworzenia gleby i nie byo rolin, dziki ktrym skay
krusz si i zmieniaj w ziemi urodzajn; nie byo ani ladu mchu, ani porostw. Siedzib
ycia byo wci jeszcze morze.
Klimat tego wiata jaowych ska ulega wielkim zmianom. Przyczyny tych zmian
klimatycznych byy bardzo zoone i wymagaj jeszcze naleytego zbadania. Zmieniajcy si
ksztat orbity ziemskiej, stopniowe przesuwanie si osi ziemskiej, zmiany w ukadzie
kontynentw, prawdopodobnie nawet fluktuacje ciepoty soca byy powodem, e wielkie
obszary powierzchni ziemi na dugie okresy pokryway si lodem, to znw na miliony lat
otrzymyway klimat ciepy lub umiarkowany. Historia naszego wiata przesza okresy
wielkich wstrznie, kiedy to w cigu kilku milionw lat wybuchy wulkaniczne i ruchy
grotwrcze ksztatoway zarysy naszego globu, pogbiajc morza, podnoszc wysoko gr
i wprowadzajc kracowe rnice klimatu. Po takich okresach nastpoway dugie wieki
wzgldnego spokoju, podczas ktrych mrz, deszcz i strumie znosiy gry i wloky wielkie
masy iu i zapeniay nimi morza, te za staway si coraz pytsze i szersze i zaleway coraz
wicej ldu. Naley si pozby myli, e powierzchnia ziemi z chwil stwardnienia jej
skorupy ulegaa staemu ozibianiu. Kiedy bowiem ziemia ostyga, jej temperatura
wewntrzna przestaa oddziaywa na stosunki panujce na powierzchni. Widzimy lady
okresw nader obfitych niegw i lodw, epok lodowych, sigajcych nawet okresu
azoicznego.
Dopiero pod koniec Wieku Ryb, w okresie rozlegych, pytkich mrz i lagun, ycie w
znacznej mierze przeszo na ld stay. Bez wtpienia wczeniejsze typy tych form, ktre teraz
zaczynaj si pojawia w wielkiej obfitoci, rozwijay si z wolna i niewidocznie przez cae
dziesitki milionw lat. Teraz za nadszed ich czas.
W tej wdrwce na ld stay roliny bez wtpienia wyprzedziy zwierzta, ale zwierzta
prawdopodobnie do rycho poszy w lad za migracj rolin. Pierwszym problemem, jaki
rolina miaa rozwiza, byo: zaopatrzy si w tward podpor, zdoln udwign jej
ulicienie ku socu, skoro zabrako wody, ktra j dotychczas podtrzymywaa; drugim za
trudno wprowadzania wody do tkanek z moczarzystego gruntu, a nie, jak dotychczas,
bezporednio z morza. Obydwa te problemy rozstrzygno powstanie tkanki drzewnej, ktra
jednoczenie podtrzymywaa rolin i doprowadzaa wod do lici. Ksiga Ska zapenia si
nagle olbrzymi rozmaitoci zdrewniaych bagiennych rolin, niekiedy wielkich rozmiarw,
jak olbrzymie mchy i paprocie drzewiaste, gigantyczne skrzypy itp. Wraz z nimi wiek za
wiekiem, wyaziy z wody rozmaite formy zwierzce. Byy tam stonogi i wije; pojawiy si
pierwsze owady; istniay stworzenia pokrewne dawnym krabom krlewskim i skorpionom
wodnym, z ktrych powstay pierwsze pajki i skorpiony ldowe; nie brak byo zwierzt
krgowych.
Niektre z tych pierwotnych owadw byy bardzo due. Waki miay w tym okresie
skrzyda, rozcigajce si na 29 cali.
Te nowe rzdy i rodzaje w rozmaity sposb nauczyy si oddycha powietrzem.
Dotychczas bowiem wszystkie zwierzta oddychay powietrzem rozpuszczonym w wodzie i
po prawdzie do dzi wszystkie zwierzta to robi. Ale teraz wiat zwierzcy zdobywa
zdolno samodzielnego zaopatrywania si w potrzebn mu wilgo. Czowiek z zupenie
suchymi pucami udusiby si dzisiaj; powierzchnia jego puc musi by wilgotna, aby
8

powietrze' mogo przez nie przenikn do krwi. Przystosowanie si do oddychania

powietrzem w kadym wypadku sprowadza si albo do rozwinicia pokrywy osaniajcej
starowieckie skrzela, aby zapobiec parowaniu, albo do wytworzenia nowych organw
oddechowych, pooonych gboko wewntrz ciaa i zwilanych wodnist wydzielin. Dawne
skrzela, ktrymi oddychaa pierwotna ryba z rzdu krgowcw, nie nadaway si do
oddychania na ldzie i przy tym podziale krlestwa zwierzt nowy, gboko osadzony organ
oddechowy, puca, powsta z pcherza pawnego ryby. Ten rodzaj zwierzt, ktry nazywamy
pazami, dzisiejsze aby i traszki, rozpoczyna swj ywot w wodzie i oddycha skrzelami; po
czym puca, rozwijajce si w ten sam sposb jak pcherz pawny u wielu ryb, mianowicie w
postaci workowatego wyrostka w gardzieli, peni funkcje; oddychania, zwierz wychodzi na
ld, skrzela obumieraj i zanikaj szpary skrzelowe (wszystkie z wyjtkiem jednej, ktra
zamienia si w kana ucha). Zwierz moe odtd y jedynie na powietrzu, ale musi wraca
przynajmniej na skraj wody, aby w niej zoy jajka i zapewni trwanie swego gatunku.
Wszystkie oddychajce powietrzem krgowce z tego okresu bagien i rolin naleay do
gromady pazw. Wszystkie one przedstawiay formy zblione do dzisiejszych traszek, a
niektre osigny nawet znaczne rozmiary. Byy to co prawda zwierzta ldowe, ale musiay
y w bliskoci miejsc wilgotnych i bagnistych, a wszystkie wielkie drzewa tego czasu byy
rwnie w istocie swej ziemnowodne. adne z nich nie wydawao dotychczas owocw ani
nasieni tego rodzaju, eby mogy spa na ziemi i rozwija si jedynie z pomoc tej wilgoci,
jak daje deszcz lub rosa. Wszystkie, jak si zdaje, wrzucay swe zarodniki do wody, jeli
miay one si przyj.
Jest to jedna z najpikniejszych stron tej piknej nauki, jak jest anatomia porwnawcza,
e stara si ona nakreli zawiy i przedziwny proces przystosowania si stworze yjcych
do egzystencji na powietrzu. Wszystek wiat yjcy, zarwno roliny, jak zwierzta, y
pierwotnie w wodzie. I tak np. wszystkie wysze krgowce od ryb poczwszy, nie wyczajc
czowieka, maj w swym rozwoju, w jaju lub przed urodzeniem, takie stadium, w ktrym
posiadaj skrzela; skrzela te, oczywicie, zanikaj, nim pd przychodzi na wiat. Goe oko
ryby, stale wystawione na dziaanie wody, w wyszych formach zabezpiecza si przed
wyschniciem dziki powiekom i gruczoom, wydzielajcym wilgo. Sabsze drgania gosu
na powietrzu wymagaj istnienia bbenka usznego. W kadym nieomal organie ciaa okazay
si konieczne podobne zmiany i przystosowania, aby umoliwi egzystencj w warunkach
powietrznych.
ycie epoki wglowej, epoki pazw, rozwijao si na bagnach i lagunach i na niskich
wybrzeach ldu wcinitego midzy te wody. ycie nie sigao dalej. Wzgrza i gry
pozostaway wci jeszcze jaowe i bez ycia. ycie nauczyo si oddycha powietrzem, lecz
korzenie jego wci jeszcze tkwiy w rodzimej wodzie; musiao ono jeszcze wraca do wody,
aby rodzi nowe pokolenia.
ROZDZIA SZSTY

WIEK GADW
Po bujnym yciu epoki wglowej nastpi wielki cykl suchych i surowych wiekw.
Zapisay si one w Ksidze Ska grubymi pokadami piaskowcw itp., zawierajcymi
stosunkowo nieliczne skamieniaoci. Temperatura wiata ulegaa wielkim fluktuacjom i
zdarzay si dugie okresy lodowe. Na wielkich przestrzeniach wymara poprzednia rolinno
bagienna, a przytoczona nowymi pokadami rozpocza ten proces kompresji i mineralizacji,
ktremu zawdziczamy dzi wikszo naszych, pokadw wgla.
9

Ale wanie w takim okresie zmian ycie ulega najgwatowniejszym przeobraeniom i w

twardych warunkach zdobywa najwaniejsze nauki. Z chwil gdy powraca klimat ciepy i
wilgotny, powstaj nowe formy rolin i zwierzt. Wrd skamieniaoci znajdujemy szcztki
krgowcw, ktre skaday jaja, ale z tych jaj nie wypezay kijanki, zmuszone y przez
pewien czas w wodzie; w jajach rozwijay si formy tak podobne do dojrzaych, e mode
mogy y na powietrzu od pierwszej chwili swej samoistnej egzystencji. Skrzela zaniky
zupenie i pojawiay si jedynie w fazie zarodkowej.
T now form stworze, nie przechodzcych stadium kijanek, byy gady. Rwnoczenie
powstaway drzewa nasienne, ktre mogy rozsiewa nasienie, niezalenie od bagien lub
jezior. Byy to podobne do palm sagowce i rne podzwrotnikowe drzewa iglaste, nie byo
za kwitncych rolin ani traw. Bya wielka ilo paproci i rwnie wielka rozmaito owadw.
Byy to chrzszcze; pszczoy i motyle jeszcze si nie pojawiy. Wszystkie podstawowe formy
nowej prawdziwej fauny i flory ldowej ju si uksztatoway podczas tych dugich surowych
wiekw. To nowe ycie na ldzie potrzebowao tylko sprzyjajcych warunkw, aby
rozkwitn i zdoby przewag.
Umiarkowanie klimatu dokonao si w cigu dugich wiekw i rozlicznych przemian.
Nieznane dokadnie ruchy skorupy ziemskiej, zmiany w orbicie ziemi, wzrost lub
zmniejszenie si nachylenia ku sobie orbity i bieguna, wspdziaay w wytworzeniu nowych
warunkw ciepoty. Okres ten trwa, jak dzi przypuszczaj, ponad dwiecie milionw lat.
Okres ten nazywa si mezozoicznym w odrnieniu od paleozoicznego i azoicznego (raeni
tysic czterysta milionw lat), ktre go poprzedziy, i od kenozoicznego, ktry wchodzi
pomidzy mezozoiczny okres a czasy dzisiejsze. Okres mezozoiczny bywa nazywany rwnie
wiekiem gadw, ze wzgldu na zdumiewajc przewag i rozmaito tych form ycia.
Skoczy si ten okres jakie osiemdziesit milionw lat temu.
Dzi posiadamy stosunkowo niewiele odmian gadw a rozmieszczenie ich jest
ograniczone. Co prawda s one zawsze bardziej rozmaite ni kilka pozostaych czonkw
gromady pazw, ktre niegdy w epoce wglowej panoway nad wiatem. Mamy jeszcze
we, wie, aligatory, krokodyle, jaszczurki. S to bez wyjtku stworzenia wymagajce
ciepa przez cay rok; nie znosz zimna i jest rzecz prawdopodobn, e wszystkie gady
mezozoiczne byy rwnie wraliwe. Bya to cieplarniana fauna wrd cieplarnianej flory. Ale
wiat otrzyma na koniec prawdziw faun i flor suchego ldu w przeciwiestwie do botnobagiennej fauny i flory z dawniejszych epok.
Wszystkie rodzaje gadw, jakie dzi znamy (wie, krokodyle, jaszczurki, we), byy
wwczas obficiej reprezentowane, a poza tym istnia cay szereg dziwnych stworze, ktre
zupenie zniky z powierzchni ziemi. Istniaa wielka rozmaito zwierzt zwanych
dinozaurami. Byy to zwierzta rolinoerne, yjce wrd wczesnych bujnych trzcin i
paproci; osigny one najwiksze swe rozmiary u szczytu okresu mezozoicznego. Niektre z
tych zwierzt przewyszay wzrostem wszystkie zwierzta ldowe, jakie kiedykolwiek
istniay, byy tak ogromne jak wieloryby. Taki np. Diplodocus Carnegii mia okoo 25
metrw od ryja do ogona; Gigantosaurus by jeszcze wikszy, mierzy ponad trzydzieci
metrw. Potwory te stanowiy poywienie dla caej gromady misoernych dinozaurw o
podobnych rozmiarach. Jeden z nich, Tyrannosaurus, jest przedstawiany i opisywany w
ksikach jako najwspanialszy okaz szkaradnego gada.
Kiedy te wielkie stworzenia pasy si i poeray wrd wiecznie zielonych dungli
mezozoicznych, pojawio si nowe plemi gadw, dzi ju nie istniejce, o przednich
odnach rozwinitych jak u nietoperza; goniy one owady i poloway wzajem na siebie, z
pocztku czogay si i podlatyway w gr bardzo niezdarnie, a w kocu zaczy lata
wrd listowia i gazi drzew. Byy to pterodaktyle, pierwsze latajce zwierzta krgowe; s
one nowym etapem w rozwoju krgowcw.

10

Niektre za gady wracay do morza. Trzy grupy wielkich, pywajcych stworze

wtargny do morza, z ktrego wyszli ich przodkowie: mezozaury, plezjozaury, ichtiozaury.
Niektre z nich rwnie rozmiarami przypominay dzisiejsze wieloryby. Ichtiozaury byy
prawdziwymi stworzeniami morskimi, plezjozaury natomiast byy zwierztami tak
osobliwego typu, jakiego dzi ju spotka niepodobna. Cielsko miay ogromne, zaopatrzone
w petwy nadajce si zarwno do pywania, jak i do pezania po moczarach albo przy brzegu
pytkich wd. Stosunkowo maa gowa bya osadzona na dugiej, wowatej szyi, podobnej
do szyi abdzia. Plezjozaur albo pywa po wodzie i szukajc poywienia zanurza gow tak,
jak to czyni abd, albo nurkowa pod wod, czatujc na przepywajce ryby.
Tak wygldao ycie, ldowe okresu mezozoicznego. Byo ono w naszym pojciu
postpem w stosunku do poprzednich epok. Wydao zwierzta ldowe wiksze, silniejsze,
ruchliwsze, bardziej ywotne, jak si to mwi, ni wszystko, co dotychczas byo na wiecie.
W morzu nie wida takiego postpu, natomiast wielk obfito nowych form ycia. Ogromna
rozmaito stworze podobnych do mtwy, o muszlach podzielonych na komory, przewanie
spiralnych, pojawia si w pytkich morzach amonity. Miay one swych przodkw w
okresie paleozoicznym, teraz jednak nastaa doba ich wietnoci. Ich rd nie przetrwa do
naszych czasw: najbliszym ich kuzynem jest Nautilus , zamieszkujcy wody
podzwrotnikowe. W morzach i rzekach zacz przewaa nowy i bardziej podny typ ryby, o
lejszej i delikatniejszej usce, jake dalekiej od dotychczasowych talerzykowatych i zbatych
pancerzy.
iii

ROZDZIA SIDMY

PIERWSZE PTAKI I PIERWSZE SSAKI

Naszkicowalimy wic obraz bujnej wegetacji i kbowiska gadw okresu mezozoicznego,
ktry by pierwszym wielkim latem ycia. Lecz kiedy dinozaury panoway w gorcych
selwasach i na moczarzystych rwninach, a pterodaktyle napeniay lasy chrzstem swych
skrzyde i by moe krzykiem i krakaniem, uganiajc si za rozbrzczonym rojem owadw,
pord bezkwietnych jeszcze krzakw i drzew na marginesie tego bujnego ycia pewne
mniej pokane i mniej obfite formy zdobyway siy i zdolnoci wytrwania, ktre miay
objawi szczegln warto dla ich rasy, w czasach gdy umiechnita askawo soca i
ziemi pocza gasn.
Pewne szczepy i rodzaje skaczcych gadw, maych stworze typu dinozaurw, uciekajc
przed wspzawodnictwem i pocigiem nieprzyjaci musiay wybiera midzy zupen
zagad a przystosowaniem si do chodniejszych warunkw w okolicach grzystych lub nad
morzem. Wrd tych zagroonych rodzin rozwin si nowy typ uski; uski te wyduay si
w ksztat szypuek i przechodziy w niezgrabne zarodki pira. Te szypukowate uski leay
jedna na drugiej i zatrzymyway ciepo znacznie lepiej ni jakiekolwiek dotychczasowe
okrycie gadw. Dziki temu mogy zwierzta usun si w nie zamieszkane chodniejsze
okolice. Jednoczenie z t zmian zbudzia si u tych zwierzt czujniejsza troska o swe jaja.
Wikszo gadw nie troszczy si prawie o swe jaja, ktre wylgaj si na socu. Kilka
odmian tej nowej gazi na drzewie ycia przyjo zwyczaj czuwania nad swymi jajami i
ogrzewania ich ciepem wasnego ciaa.
To przystosowanie si do zimna sprowadzio dalsze zmiany w organizmie owych
pierwotnych ptakw, ktre, byy ciepokrwiste i niezalene od. ciepoty sonecznej. Pierwsze
ptaki byy, jak si zdaje, ptakami morskimi i ywiy si rybami, a ich przednie koczyny
przypominay raczej petwy ni skrzyda, tak jak u pingwinw. Na Nowej Zelandii yje
11

osobliwie prymitywny ptak kiwi, ktry ma upierzenie nader proste i ani sarn nie lata, ani nie
zdaje si pochodzi od latajcych przodkw. Ptaki miay wczeniej pira ni skrzyda. Lecz
skoro wytworzyy si pira, moliwo lekkiego ich rozpostarcia doprowadzia niezawodnie
do powstania skrzyde. Posiadamy kopalne szcztki jednego ptaka, ktry ma zby i dugi
ogon jak. u gada, a jednoczenie prawdziwe ptasie skrzyda; on na pewno lata i potrafi
sprosta pterodaktylom mezozoicznych czasw. Bardzo niewiele jednak byo ptakw w tym
okresie. Gdyby 'czowiek mg si cofn do tych czasw, chodziby caymi dniami po ziemi
mezozoicznej, nie widzc ani nie syszc ptaka; wrd gazi drzew i trzcin szumiayby jeno
roje pterodaktylw i owadw.
I jeszcze jednej rzeczy by nie spotka: ani ladu ssaka. Prawdopodobnie pierwsze ssaki
istniay na miliony lat przed prawdziwymi ptakami, ale byy one zbyt mae i ukryte, aby
zwrci na siebie uwag.
Pierwsze ssaki, podobnie jak pierwsze ptaki, byy to stworzenia, ktre walka o byt i
ucieczka przed wrogiem zahartowaa na twarde warunki ycia i zimno. U nich rwnie uska
zmienia si w rodzaj szypuek i rozwina si w okrycie zatrzymujce ciepo; one rwnie
przeszy szereg zmian, podobnych co do istoty, rnych za w szczegach, i stay si
ciepokrwiste. Zamiast pir wytworzyy si u nich wosy, a zamiast wylga jaja, trzymay
one swe mode w cieple i bezpieczestwie wewntrz swych cia a do chwili zupenej ich
zdolnoci yciowej. Wikszo tych stworze bya yworodna, tzn., e mode ich
przychodziy na wiat ywe. Jeszcze i po urodzeniu roztaczay one nad swym potomstwem
opiek i ywiy je. Przewana cz ssakw, aczkolwiek nie wszystkie, ma dzisiaj sutki,
ktrymi karmi swe mode.
Po dzi dzie yj jeszcze dwa ssaki, ktre skadaj jaja, a ktre nie maj waciwych
sutek, aczkolwiek karmi swe mode pewn poywn wydzielin z dolnej warstwy skry; s
to: dziobak i kolczatka. Kolczatka skada skrzaste jaja, ktre nosi w szczeglnej torbie
podbrzusznej, dopki si nie wylgn.
Czowiek zwiedzajcy ziemi mezozoiczn, tak jak w cigu caych tygodni nie znalazby
ptaka, tak samo, o ile by nie by dobrze poinformowany, nie wiedziaby, gdzie szuka ladw
zwierzt sscych. Odnisby wraenie, e zarwno ptaki, jak i zwierzta ssce byy nader
ekscentrycznymi, podrzdnymi i mao znaczcymi istotami tego okresu.
Wiek gadw, jak si dzi przyjmuje, trwa osiemdziesit milionw lat. Gdyby jaka ludzka
inteligencja moga obserwowa wiat w cigu tej nieogarnionej przestrzeni czasu, odniosaby
wraenie jakiej niezachwianie spokojnej wiecznoci, przejawiajcej si w niezmiennym
blasku soca, w obfitoci wszelkiego ycia, w dobrobycie dinozaurw i w mnogoci
latajcych jaszczurw! A potem tajemniczy rytm i wezbrana sia wszechwiata zaczy si
zwraca przeciw tej rzekomo wiecznej staoci. Szczliwa doba ycia miaa si ku kocowi.
Z kadym wiekiem, z kadym milionem lat, oczywicie nie bez chwil ciszy i zastoju,
nadchodziy zmiany w kierunku surowszych i ciszych warunkw, nastpoway wielkie
przeksztacenia w powierzchni ziemi, w ukadzie gr i mrz. W Ksidze Ska schyek tego
dugiego mezozoicznego okresu pomylnoci pozostawi znamienne wiadectwo cigle
zmieniajcych si warunkw, mianowicie, gwatowne wahania ywych form i pojawienie si
nowych i dziwnych gatunkw. W trwodze przed zagad dawniejsze gatunki rozwijaj
najwysz zdolno do tworzenia nowych form i przystosowania si do nowych warunkw.
Amonity np. w tych ostatnich stronicach rozdziau mezozoicznego wydaj mnstwo form
fantastycznych. W ustalonych warunkach nie ma podniety do tworzenia nowoci; nowe formy
nie rozwijaj si, raczej zostaj stumione; co jest bowiem najlepiej przystosowane, ju
istnieje. Naga za zmiana zadaje cios zwyczajnemu typowi, gdy tymczasem nowe formy
maj wicej szans przetrwania.

12

W Ksidze Ska nastpuje teraz przerwa, ktra moe oznacza kilka milionw lat. W tym
miejscu jest jeszcze zasona zakrywajca przed nami nawet zarys tej czci historii ycia.
Kiedy si wreszcie podnosi, wiek gadw ma si ku kocowi; dinozaury, plezjozaury,
ichtiozaury, pterodaktyle, nieprzeliczone rodzaje i gatunki amonitw wyginy doszcztnie.
Wymary w caej swej oszaamiajcej rozmaitoci, nie pozostawiajc nastpcw. Zabio je
zimno. Wszystkie ich ostateczne odmiany okazay si niewystarczajce; nie doszy do adnej
formy, ktra by bya zdolna przetrwa. wiat przeszed faz szczeglnie cik, ktrej te
stworzenia nie mogy podoa, nastpia powolna a zupena zagada ycia mezozoicznego, po
czym otwiera si nowa scena, nowa i mocniejsza flora i nowa i mocniejsza fauna bierze wiat
w posiadanie.
Smutn i ubog scen zaczyna si ten nowy tom ksigi ycia. Sagowce i podzwrotnikowe
drzewa iglaste ustpiy miejsca drzewom, ktre zrzucay licie, by unikn zagady od
niegw zimowych, oraz kwitncym rolinom i krzewom, a tam gdzie ongi roio si od
gadw, coraz wiksza rozmaito ptakw i ssakw owadna ich dziedzictwem.
ROZDZIA SMY

WIEK SSAKW
Pocztek nastpnego wielkiego okresu ycia na ziemi, okresu kenozoicznego, zaznaczy
si silnymi ruchami grotwrczymi i niesychanie oywion dziaalnoci wulkanw. Wtedy
to wyoniy si wielkie masy Alp i Himalajw oraz acuchy Rocky Mountains i Andw, a
nasze ldy i oceany zaczy si ukazywa w grubych zarysach. Mapa wiata zyskuje po raz
pierwszy pewne podobiestwo do dzisiejszej mapy. Okoo 40 lub 80 milionw lat dzieli
pocztki okresu kenozoicznego od naszych dni.
W zaraniu okresu kenozoicznego klimat wiata by surowy. Stawa si na og coraz
bardziej ciepy a do nadejcia nowej fazy nader bujnego ycia, po czym ziemia wesza w
seri okrutnie zimnych cyklw, okresw lodowych, z ktrych si dopiero teraz powoli
otrzsa.
Nie znamy tak dokadnie przyczyn zmian klimatycznych, abymy mogli przewidzie
przyszo, jaka nas czeka. Kto wie, czy nie zbliamy si do okresu wzmoonej ciepoty lub
te do jakiego nowego okresu lodowego; dziaalno wulkaniczna i pitrzenie si gr moe
wzrasta lub male; nie wiemy; nie posiadamy na to dostatecznej wiedzy.
Z pocztkiem tego okresu pojawiaj si trawy; po raz pierwszy na wiecie zieleni si ki
i pastwiska; z rozwojem typu ssakw, niegdy tak mao znaczcych, zjawia si cay szereg
ciekawych zwierzt trawoernych oraz misoernych, ktre poluj na trawoerne.
Wydaje si, jakby te najdawniejsze ssaki rniy si tylko paru znamiennymi cechami od
rolinoernych i misoernych gadw, ktre yy w poprzednich okresach i zniky z
powierzchni ziemi. Nieuwany obserwator mgby nabra przekonania, e w tym drugim
okresie ciepa i obfitoci, ktry obecnie si rozpocz, natura po prostu powtarza swe
poprzednie dowiadczenia, tworzc rolino- i misoerne ssaki jako odpowiednik do rolino- i
misoernych dinozaurw, ptaki za zastpuj pierwotne pterodaktyle itd. Byoby to jednak
zupenie powierzchowne porwnanie. Rozmaito wszechwiata jest nieskoczona i
nieustanna; wiecznie postpuje naprzd; historia nigdy si nie powtarza i adne paralele nie s
dokadnie wierne. Rnice midzy yciem mezozoicznym a kenozoicznym s znacznie
gbsze nili podobiestwa.
iv

13

Najbardziej zasadnicza rnica polega na yciu umysowym obu tych okresw. Przejawia
si ono w cigym kontakcie midzy rodzicami a potomstwem, i to wanie odrnia ssaki, a
w mniejszym stopniu i ptaki, od ycia gadw. Z bardzo nielicznymi wyjtkami gady
porzucaj swe jaja, ktre si same wylgaj. Mody gad nie wie nic o swoich rodzicach; jego
ycie umysowe, jakie ono jest, zaczyna si i koczy z wasnym jego dowiadczeniem. Moe
on znosi obecno swych towarzyszy, ale nic go z nimi nie czy; nigdy ich nie naladuje,
niczego si od nich nie uczy, jest niezdolny do jakiej zgodnej z nimi akcji. Prowadzi ycie
osamotnionej jednostki. U ptakw natomiast i zwierzt sscych karmienie modych i staa nad
nimi opieka wytwarzay cisy zwizek midzy dwoma pokoleniami: mode uczyy si
rnych czynnoci yciowych, naladujc starszych, ktre znw z kolei ostrzegay je gosem,
uwaay na nie i pomagay im. Przyszed na wiat nowy typ ycia, zdolny do nauki.
Najwczeniejsze ssaki z okresu kenozoicznego nie o wiele przewyszaj objtoci
mzgu bardziej ruchliwe misoerne dinozaury, idc jednak z biegiem wiekw
stwierdzamy u kadej grupy ssakw stay wzrost mzgu. Tak np. stosunkowo bardzo
wczenie pojawiaj si zwierzta podobne do nosorocw. Mam na myli Titanotherium,
yjce w zaraniu tego okresu. Byo ono prawdopodobnie bardzo zblione do dzisiejszego
nosoroca swymi potrzebami i zwyczajami Lecz objto jego mzgu odpowiadaa
niespena dziesitej czci dzisiejszego nosoroca.
Pierwsze ssaki odczay si prawdopodobnie od swych modszych, z chwil gdy
karmienie byo skoczone, wszelako zdolno wzajemnego porozumienia prowadzia do
zachowania cigoci raz nawizanych stosunkw, co dawao znaczne korzyci. Odnajdujemy
wic szereg gatunkw posiadajcych zarodki prawdziwego ycia spoecznego: yj one
trzodami lub stadami, wzajemnie si obserwuj i naladuj, ostrzegaj si krzykiem lub
ruchem. Tego dotychczas wiat nie widzia u krgowcw. Spotykao si bez wtpienia roje
gadw i ryb, wylgy si razem albo jakie podobne okolicznoci je zgromadziy, lecz u
spoecznych i gromadnych ssakw skupienie nastpuje nie pod wpywem si zewntrznych,
ale z wewntrznego impulsu. Nie tylko dlatego, e s podobne do siebie, znajduj si w tym
samym czasie na tym samym miejscu, ale dlatego, e lubi si wzajemnie, trzymaj si
razem.
Tej rnicy midzy wiatem gadw a wiatem naszego wasnego umysu nie zagodzi
adna sympatia. Nie moemy odczu w sobie instynktownych motyww dziaania gada, jego
popdw, lkw i nienawici. Nie moemy poj caej ich prostoty, albowiem wszystkie
nasze motywy s skomplikowane. Ssaki natomiast i ptaki odczuwaj konieczno
ograniczania si na rzecz innych jednostek, maj skonnoci spoeczne i zdolno panowania
nad sob, cechy podobne do ludzkich, przynajmniej w pewnym stopniu. Std moemy ustali
jakie zwizki midzy sob a niemal wszystkimi ich gatunkami. Cierpic, wydaj krzyki i
czyni ruchy, ktre obudzaj nasze wspczucie. Moemy zrobi z nich swych towarzyszy,
ktrzy nas rozumiej, i y z nimi we wzajemnym zaufaniu. Moemy je obaskawia,
oswaja, uczy.
Ten niezwyky rozwj mzgu, ktry jest naczelnym zjawiskiem okresu kenozoicznego
zwiastuje now form porozumienia i wspzalenoci midzy poszczeglnymi osobnikami,
zapowiada rozwj ludzkich spoeczestw, o ktrych rycho bdzie mowa.
Z biegiem kenozoicznego okresu wzrastao podobiestwo wczesnej flory i fauny do
rolin i zwierzt dzisiejszych. Due niezdarne Uintatery i Titanotery, do niczego niepodobne,
zniky. Z drugiej za strony szereg form rozwija si stopniowo od niezgrabnych i
groteskowych przodkw w yrafy, wielbdy, konie, sonie, jelenie, psy, lwy, tygrysy
dzisiejszego wiata. Ewolucj konia da si szczeglnie dobrze odczyta w kronice
geologicznej. Posiadamy cakowit kolekcj form przejciowych od wczesnokenozoicznego

14

konia, ktry by podobny do tapira. Inn lini rozwojow, ktr teraz zestawiono z pewn
dokadnoci, jest linia lamy i wielbda.
ROZDZIA DZIEWITY

NISZE MAPY, MAPY CZEKOKSZTATNE I PODLUDZIE

Przyrodnicy dziel gromad ssakw na pewn ilo rzdw. Na ich czele stoi rzd
naczelnych, ktry obejmuje lemury, nisze mapy, mapy czekoksztatne i czowieka. Ta
klasyfikacja opieraa si pierwotnie na podobiestwach anatomicznych i nie braa pod uwag
cech umysowych.
Bardzo trudno wyczyta z pokadw geologicznych histori naczelnych. S to
przewanie zwierzta yjce w lasach, jak lemury, albo na nagich skaach, jak pawiany,
Rzadko wic ulegay wchoniciu i, przykryciu przez osady, gatunki ich nie s zbyt liczne i
std nie s tak bogato reprezentowane wrd szcztkw kopalnych, jak np. przodkowie koni,
wielbdw itp. Wiemy jednak, e ju we wczesnej dobie okresu kenozoicznego, tzn. jakie
czterdzieci milionw lat temu, pojawiy si pierwsze mapy i stworzenia z rodziny lemurw,
ubosze w mzg i nie tak wyspecjalizowane, jak ich pniejsi nastpcy.
Wielkie lato redniego okresu kenozoicznego dobiego kresu. Przemino ono podobnie jak
dwa inne wielkie lata w historii ycia, lato moczarw wglowych i lato wieku gadw. Jeszcze
raz ziemia pokrya si lodem. wiat ochd, ogrza si na chwil i znowu ochd. W okresie
ciepa hipopotamy tarzay si wrd bujnej podzwrotnikowej rolinnoci, a straszliwy tygrys
o kach do szabli podobnych polowa na sw zdobycz tam, gdzie dzi przechadzaj si
dziennikarze z Fleet Street. Przyszy potem czasy bardziej ponure i przyniosy ze sob wielk
zagad gatunkw. Po wiecie chodzi teraz wochaty nosoroec, przystosowany wybornie do
surowego klimatu, podobnie uwosiony mamut, arktyczny w pimowy i renifer. Wiek za
wiekiem lodowa czapa Arktyku, miercionona zima wielkiego okresu lodowcowego,
posuwaa si ku poudniowi. W Anglii lody dotary a do Tamizy, w Ameryce do Ohio. Byy
oczywicie krtkie przerwy na par tysicy lat, podczas ktrych panowa klimat agodny i
znw po wraca jeszcze silniejszy mrz.
Geologowie wymieniaj cztery okresy lodowcowe z odpowiednimi okresami
midzylodowcowymi. Dzisiaj yjemy na wiecie zuboonym i spustoszonym przez t srog
zim. Pierwszy okres lodowcowy zacz si jakie 600000 lat temu, czwarty za doszed do
najwyszego szczytu przed 50 000 lat. Wrd niegw tej dugiej powszechnej zimy yy na
wiecie pierwsze czekopodobne istoty.
W poowie okresu kenozoicznego pojawiy si rozmaite mapy o rzekomo ludzkich
atrybutach szczk i koci nonych, lecz dopiero w tych okresach lodowcowych odnajdujemy
lady istot, o ktrych moemy powiedzie, e byy one prawie ludzkie. lady te stanowi
nie koci, lecz narzdzia. W Europie, w pokadach z tego okresu (500000 do miliona lat temu)
znajdujemy krzemienie i kamienie, odupane widocznie z rozmysem przez jakie istoty,
posiadajce rce, i ktre chciay uywa ich ostrych kantw do kucia, kopania lub walki. Te
przedmioty nazwano eolitami (= kamienie przedwitu). W Europie nie ma ani koci, ani
innych resztek istoty, ktrej byy one wasnoci; same tylko przedmioty. Moga to by
wszelako jaka nie ludzka, a przecie inteligentna mapa. Natomiast na Jawie, w pokadach z
tego wieku, znaleziono kawaek czaszki, zby i rozmaite koci jakiego mapoluda, o jamie
mzgowej znacznie wikszej ni u map, ktry prawdopodobnie chodzi w postawie
wyprostowanej. Nazwano go Pithecanthropus erectus i te ndzne resztki stanowi jedyne
oparcie dla naszego wyobraenia o twrcy eolitw. Dopiero w piaskach sprzed 250000 lat
15

znajdujemy inne resztki podludzi. Istnieje natomiast wielka ilo narzdzi, ktre staj si
coraz lepsze, w miar jak posuwamy si w kronice geologicznej. Nie s to ju niezgrabne
eolity, ale uksztatowane narzdzia, wiadczce o znacznej zrcznoci tego, kto je wykona. A
s one o wiele wiksze ni podobne narzdzia wykonane pniej przez prawdziwych ludzi.
Nastpnie w piaskowcu pod Heidelbergiem pojawia si pojedyncza quasi ludzka szczka,
bardzo niezgrabna, zupenie pozbawiona podbrdka, znacznie cisza i wsza od szczki
prawdziwego czowieka, tak e nie jest rzecz prawdopodobn, aby jzyk tej istoty mg si
porusza dla wydawania artykuowanych dwikw. Opierajc si na tej szczce uczeni
przypuszczaj, e owa istota bya niezdarnym, na p ludzkim monstrum, prawdopodobnie o
wielkich rkach i nogach, by moe o gstym owosieniu i nazywaj j: czowiekiem
heidelberskim.
Moim zdaniem, ta szczka jest jedn z najbardziej niepokojcych rzeczy na wiecie.
Patrzc na ni ma si wraenie, jakby si spogldao w gb przeszoci przez zepsute szka,
aby pochwyci mgliste i drczce widmo tej istoty, ktra ongi niezgrabnie azia po puszczy,
wdrapywaa si na drzewa z obawy przed tygrysem, czatowaa po lasach na wochatego
nosoroca. I zanim zdoalimy obejrze to monstrum, ono znika. Pozostaa natomiast wielka
ilo nie zniszczalnych narzdzi, ktrymi si ono posugiwao.
Jeszcze bardziej zagadkowo przedstawiaj si szcztki istoty znalezionej w Piltdown w
Sussex w pokadach, ktre mog oznacza wiek midzy stu a stu pidziesiciu tysicami lat,
chocia niektrzy uczeni uwaaj te szcztki za wczeniejsze od szczki heidelberskiej. S to
resztki grubej czaszki, znacznie wikszej od czaszki jakiejkolwiek z istniejcych map, oraz
szczka podobna do szczki szympansa, ktra zreszt moe nie naley do owej czaszki, a w
dodatku kawaek koci soniowej, w ksztacie maczuki, bardzo sztucznie obrobionej i
przedziurawionej w jednym miejscu; jest jeszcze ko udowa jelenia z naciciami, ktre j
czyni podobn do laski karbowanej. Oto wszystko.
Co to byo za zwierz, ktre siedziao tam sobie i robio dziurki w kociach?
Uczeni nazwali je Eoanthiopus Czowiek przedwitu. Stoi on na uboczu od istot
sobie pokrewnych; rni si znacznie od istoty heidelberskiej i od jakiejkolwiek yjcej dzi
mapy. Nie posiadamy ladw; ktre by do tych byy podobne. Ale wiry i pokady sprzed stu
tysicy lat staj si coraz bogatsze w narzdzia z krzemienia i podobnych kamieni. I nie s to
ju eolity. Prehistorycy mog dzi rozrni wrd tych narzdzi skrobaczki, widry, noe,
groty, rczne siekiery...
Zbliamy si ju do czowieka. W nastpnym rozdziale opiszemy najdziwniejszego z tych
prekursorw ludzkoci, neandertalczyka, ktry by prawie, ale nie zupenie, Prawdziwym
Czowiekiem. Naley bowiem pamita, e aden uczony nie twierdzi, jakoby takie istoty, jak
czowiek heidelberski lub Eoanthropus; byy bezporednimi przodkami dzisiejszych ludzi.
S to w najlepszym razie formy pokrewne.
ROZDZIA DZIESITY

CZOWIEK NEANDERTALSKI I RODEZYJSKI

Pidziesit lub szedziesit tysicy lat wstecz, zanim jeszcze czwarty okres lodowy
doszed do szczytu, yo na ziemi stworzenie tak podobne do czowieka, e do niedawna
resztki przez nie pozostawione uznawano za lady ludzkie. Mamy jego koci i czaszki, i
wielk ilo jego narzdzi. Rozpalao ogniska. Przed zimnem chronio si do jaskini. Ubierao
si prawdopodobnie w skry dzikich zwierzt. Byo praworkie jak czowiek.

16

Mimo to dzisiejsi antropologowie twierdz, e te istoty nie byy prawdziwymi ludmi.

Byy one innym rodzajem tego samego gatunku. Miay cikie wystajce szczki, bardzo
niskie czoa i wydatne uki kostne brwiowe nad oczami. Kciuk nie by przeciwstawny jak u
czowieka; nie mogy one przegi karku w taki sposb, aby spojrze w niebo. Chodziy
prawdopodobnie ze spuszczon gow, pochylone ku przodowi. Ich koci szczkowe
przypominaj ko szczkow z Heidelbergu, i s wybitnie niepodobne do ludzkich. Wielkie
rnice zachodz midzy ich uzbieniem a ludzkim. Ich zby trzonowe miay struktur
bardziej skomplikowan od naszych, nie miay za tak dugich korzeni; brakowao im
wyranie odznaczajcych si kw, ktre ma kada ludzka istota. Pojemno czaszki bya
zupenie ludzka, ale mzg ich by wikszy z tyu, a mniejszy z przodu, ni to si spotyka u
czowieka. Ich zdolnoci umysowe byy inaczej uoone. Fizycznie wic i umysowo stali oni
na innej linii rozwoju ni czowiek.
Czaszki i koci tego wygasego gatunku odnaleziono midzy innymi w Neandertalu i std
pochodzi nazwa tych praludzi. Istnieli oni w Europie przez wiele ju nie setek, ale tysicy lat.
W tych czasach klimat i geografia naszego wiata rniy si znacznie od stosunkw
dzisiejszych. Europa np. pokryta bya lodem, ktry siga na poudnie a po Tamiz i w gb
rodkowych Niemiec i Rosji; nie byo kanau dzielcego Wielk Brytani od Francji; Morze
rdziemne i Czerwone byy wielkimi dolinami, by moe z acuchem jezior w swych niej
pooonych czciach, a wielkie morze rdldowe rozlewao si od dzisiejszego Morza
Czarnego przez poudniow Rosj w gb Azji rodkowej. Hiszpania i reszta Europy wolna od
lodw skadaa si z ponurych wyw o klimacie surowszym ni ten, jaki dzisiaj panuje w
Labradorze; dopiero w pnocnej Afryce mona byo znale klimat umiarkowany.
Na chodnych stepach poudniowej Europy, z ich skp arktyczn rolinnoci, yy tak
wytrzymae istoty, jak mamuty i nosoroce pokryte gst sierci, wielkie woy i renifery;
niewtpliwie szy one za pasz na wiosn ku pnocy, a ku poudniowi w jesieni.
Wrd tego otoczenia wdrowa neandertalczyk, ywic si czym tam mona byo: drobn
zwierzyn, owocami, jagodami, korzonkami. Zdaje si, e by przewanie wegetarianinem,
u gazki i korzenie. Jego rwne, paskie zby pozwalaj przypuszcza poywienie,
rolinne. W jego jaskiniach znaleziono rwnie koci wielkich zwierzt, z ktrych szpik
wysysa. Bro jego nie musiaa by grona dla wielkich zwierzt, zwaszcza w otwartej
walce; by moe naciera na nie dzid podczas trudnych przepraw rzecznych albo kopa
wilcze doy. By moe wlk si za stadami i porywa martwe zwierzta, ktre pady w walce,
albo spenia rol szakala przy tygrysie Machaerodus, ktry jeszcze istnia za jego czasw.
By moe w najsroszych dniach okresw lodowych ta istota zacza napada na zwierzta,
po dugich wiekach wegetariaskich zwyczajw.
Niepodobna odgadn, jak waciwie wyglda czowiek z Neandertalu. Musia by bardzo
owosiony i nader mao podobny do czowieka. Jest nawet rzecz wtpliw, czy chodzi w
postawie wyprostowanej. Prawdopodobnie y samotnie lub w niewielkich skupieniach
rodzinnych. Z ukadu szczk mona wnosi, e nie by zdolny do mwienia w naszym
pojciu.
Przez tysice lat w Neandertalczyk by najwyszym zwierzciem, jakie kiedykolwiek
istniao w Europie; po czym jakie trzydzieci lub trzydzieci pi tysicy lat temu gdy
klimat sta si cieplejszy, przysza z poudnia rasa pokrewnych istot, o wikszej inteligencji,
szerszej wiedzy, obdarzona mow oraz zdolnoci wsppracy. Ci przybysze wyrzucili
neandertalczykw z ich jaski i koczowisk; polowali na to samo poywienie; wywizaa si
walka midzy nimi a ich szkaradnymi poprzednikami, w ktrej ci ostatni zostali wytpieni. Ci
przybysze z poudnia czy ze wschodu albowiem trudno dzi ustali miejsce ich
pochodzenia byli istotami z naszej krwi i z naszego szczepu, pierwszymi prawdziwymi
ludmi. Ich jamy mzgowe, kciuki, karki i zby byy anatomicznie takie same jak nasze. W
v

17

grotach w Cro-Magnon i w Grimaldi znaleziono pewn ilo szkieletw, ktre stanowi

najdawniejsze, prawdziwie ludzkie szcztki, jakie dotychczas znamy. Oto wreszcie nasza rasa
pojawia si w Ksidze Ska i zaczyna si historia ludzkoci.
wiat stawa si coraz bardziej podobny do naszego, mimo e klimat by zawsze jeszcze
surowy. Lodowce w Europie zaczy si cofa; renifer we Francji i w Hiszpanii ustpi
miejsca wielkim stadom koni, z chwil gdy stepy pokryy si bujn traw, a mamut stawa si
coraz rzadszy w poudniowej Europie, a w kocu odszed daleko na pnoc...
Nie wiemy, skd pochodzili pierwsi prawdziwi ludzie. W lecie r. 1921 znaleziono koo
Broken Hill w poudniowej Afryce nader interesujc czaszk wraz z czciami szkieletu,
ktry zdaje si nalee do trzeciego rodzaju czowieka bdcego czym porednim midzy
neandertalczykiem a istot ludzk. Czowiek ten mia mzg wikszy z przodu, a mniejszy z
tyu ni u czowieka z Neandertalu, a czaszka bya osadzona prosto na krgosupie zupenie
jak u czowieka. Zby i koci s zupenie ludzkie. Wszelako twarz musiaa by mapia z
olbrzymimi ukami brwiowymi, a przez rodek czaszki mia silne zgrubienie kostne. By to
zatem prawdziwy czowiek z mapi twarz neandertalczyka. Czowiek z Rodezji wyranie
bliszy prawdziwego czowieka ni neandertalczyk.
Czaszka rodezyjska jest prawdopodobnie drug na licie tego rodzaju znalezisk, ktre
kiedy utworz cay szereg podludzkich gatunkw, jakie yy na ziemi w czasach midzy
pocztkiem Epoki Lodowej a pojawieniem si ich wsplnego dziedzica, prawdziwego
czowieka, ktry je prawdopodobnie wszystkie wytpi. Czaszka rodezyjska moe nie jest
bardzo stara. Do chwili ogoszenia tej ksiki nie zdoano jeszcze dokadnie oznaczy jej
wieku. Moliwe, e ta podludzka istota przetrwaa w Afryce Poudniowej do zupenie
niedawnych czasw.
vi

vii

ROZDZIA JEDENASTY

PIERWSI PRAWDZIWI LUDZIE

Najdawniejsze w obecnym stanie nauki lady ludzkoci, ktra bezsprzecznie bya
nam pokrewna, odnaleziono w Europie zachodniej, w szczeglnoci we Francji i Hiszpanii.
W obu tych krajach odkryto koci, bro, rysunki na kociach i skaach, rzebione uamki
koci i malowida na cianach jaski, pochodzce sprzed 30 000 lat lub nawet wicej.
Hiszpania jest obecnie krajem najbogatszym w relikwie prawdziwych przodkw dzisiejszej
ludzkoci.
Oczywicie nasze zbiory tych rzeczy s dopiero pocztkiem przyszej wielkiej kolekcji,
ktra powstanie kiedy, gdy znajdzie si do badaczy, aby sumiennie przetrzsn wszystkie
moliwe rda, i gdy inne kraje, dotychczas niedostpne dla archeologw, zostan
przeszukane bodaj troch szczegowo. Do wikszej czci Afryki i Azji nie dotar dotychczas
odpowiednio wyszkolony obserwator, wskutek czego nie wolno nam twierdzi, e pierwsi
prawdziwi ludzie zamieszkiwali wycznie zachodni Europ albo e w tym miejscu pojawili
si po raz pierwszy.
W Azji, w Afryce albo na zalanych dzi przez morze przestrzeniach, mog istnie znacznie
bogatsze i znacznie wczeniejsze lady istnienia ludzkiego ni wszystko, co dotd wydobyto
na wiato. Mwi: w Afryce i w Azji, a nie wspominam Ameryki, albowiem, oprcz jednego
zba, nie znaleziono tam adnego ladu wyszych Naczelnych, ani wikszych map, ani
antropoidw, ani neandertalczykw, ani pierwszych prawdziwych ludzi. Jak si zdaje, ten
rodzaj ycia zacz si rozwija na starym wiecie i dopiero z kocem wczesnego okresu

18

kamiennego istoty ludzkie po raz pierwszy weszy na kontynent amerykaski drog ldow,
tam gdzie dzisiaj jest cienina Beringa.
Ci pierwsi prawdziwi ludzie, ktrych spotykamy w Europie, naleeli ju do dwch
odrbnych ras. Jedna z nich bya bardzo wysokiego typu: byli to ludzie roli i o wielkim
mzgu. Jedna z kobiecych czaszek jest znacznie bardziej pojemna od czaszki przecitnego
dzisiejszego mczyzny. Jeden ze szkieletw mskich mierzy ponad sze stp wysokoci.
Typ fizyczny przypomina Indian pnocnoamerykaskich. Od groty Cro-Magnoskiej, w
ktrej znaleziono pierwsze szkielety, nazwano ten lud Cro-Magnoczykami. Byli to dzicy, ale
dzicy wyszego rzdu. Druga rasa, Grimaldi, wykazuje wybitne cechy negroidalne.
Najbliszymi krewnymi ich s Buszmeni i Hotentoci w Afryce poudniowej. To osobliwe, e
ju w samych, pocztkach historii ludzkiej ludzko bya podzielona przynajmniej na dwie
gwne odmiany rasowe; mimowolnie czynimy przypuszczenia, e pierwsza rasa bya niada
raczej ni czarna i przysza ze Wschodu lub z Pnocy, a druga bya czarna raczej ni
brunatna i przysza znad rwnika.
U tych dzikusw sprzed czterdziestu tysicy lat widzimy wiele upodoba ludzkich:
przekuwali muszle, aby z nich zrobi naszyjniki, malowali si, rzebili rne przedmioty z
koci i z kamienia, rysowali figury na skaach i kociach, malowali surowe, lecz nieraz bardzo
udatne szkice zwierzt itp. na gadkich cianach jaski i na skaach. Sporzdzali
najrozmaitsze narzdzia, mniejsze i bardziej wytworne ni te, jakimi posugiwa si czowiek
z Neandertalu. W naszych muzeach zebray si wielkie iloci ich narzdzi, poskw,
rysunkw skalnych itp.
Najdawniejsi z nich byli myliwymi. Polowali gwnie na dzikiego konia, maego
wczesnego kucyka. Szli za nim, w miar jak on poszukiwa paszy. I tak samo szli za
bizonem. Znali mamuta, poniewa zostawili nam efektowne obrazki z ycia tego zwierzcia.
Z jednego troch zagadkowego rysunku mona wnosi, e urzdzali zasadzki na mamuty i
zabijali je.
Do polowania uywali dzid i kamieni. Nie mieli, zdaje si, uku i jest rzecz wtpliw, czy
nauczyli si oswaja zwierzta. Nie mieli psw. Posiadamy jedn rzeb przedstawiajc
gow konia oraz jeden czy dwa rysunki, w ktrych mona si dopatrzy uzdy ze skrconej
skry. Lecz mae konie tego okresu i tych okolic nie mogy nosi czowieka, tak e jeli w
istocie ko by ju oswojony, mg suy jedynie jako zwierz pocigowe. Jest rzecz
wtpliw i nieprawdopodobn, eby oni ju nauczyli si uywa mleka zwierzt jako
pokarmu.
Nie budowali zdaje si nic, chocia posiadali prawdopodobnie namioty ze skry i mimo e
lepili figurki z gliny, nie znali jeszcze garncarstwa. Nie majc naczy kuchennych
poprzestawali na prymitywnym sposobie przyrzdzania pokarmw albo i wcale ich nie
gotowali. Nie mieli pojcia o uprawie ziemi, plecionce lub tkaninach. Okrywali si skrami i
futrami, ale poza tym byli nadzy i tatuowani.
Ci pierwsi znani ludzie polowali na otwartych stepach Europy przez setki wiekw,
rozpraszajc si i zmieniajc pod wpywem zmian klimatu. Z kadym wiekiem klimat
Europy stawa si agodniejszy i bardziej wilgotny. Renifer cofa si na pnoc i na wschd, a
w lad za nim szed bizon i ko. Stepy ustpiy miejsca lasom, jele zastpi konia i bizona.
Charakter narzdzi zmienia si ze zmian ich zastosowania. Rybowstwo na rzekach i
jeziorach nabiera wielkiego znaczenia i zwiksza si ilo delikatnych narzdzi z koci.
wczesne igy z koci mwi Mortillet przewyszaj znacznie pniejsze, nawet z
czasw historycznych, a do renesansu. Rzymianie np. nigdy nie posiadali igie godnych
stan obok wyrobw z tej epoki.
Pitnacie lub dwanacie tysicy lat temu wiey lud wszed do poudniowej Hiszpanii i
pozostawi na skaach godne uwagi rysunki. Byli to Azylczycy, tak nazwani od groty Mas
viii

19

d'Azil . Mieli ju uk; nosili, zdaje si, piropusze na gowach; rysunki ich s ywe,
aczkolwiek wykazuj rwnie tendencj do symbolizmu (czowiek np. bywa przedstawiany
za pomoc jednej pionowej i dwch czy trzech poziomych kresek), co stanowi wit idei
pisma. Przy scenach owieckich zdarzaj si czsto kreski, jakby oznaczajce liczby. Na
jednym rysunku widzimy dwch ludzi podkurzajcych ul pszczelny.
S to najpniejsi przedstawiciele okresu, ktry nazywamy paleolitycznym (starszy okres
kamienny), albowiem mieli oni narzdzia jedynie z upanego kamienia. Dziesi lub
dwanacie tysicy lat temu nowy rodzaj ycia zawita w Europie, mianowicie ludzie nauczyli
si nie tylko upa, lecz gadzi i ostrzy narzdzia kamienne i rozpoczli upraw ziemi.
Zaczyna si okres neolityczny (nowy okres kamienny).
Nie od rzeczy bdzie przypomnie, e jeszcze jakie sto lat temu w odlegej czci wiata,
na Tasmanii, istnia lud na niszym stopniu fizycznego i umysowego rozwoju ni
jakakolwiek z najwczeniejszych ras Europy przedhistorycznej. Ten lud tasmaski, wskutek
zmian geograficznych, by od dawna odcity od reszty ludzkoci, z dala od wszelkiej podniety
i postpu. Tasmaczycy sprawiali raczej wraenie ludu zdegenerowanego. W chwili gdy ich
Europejczycy odkryli, pdzili oni ndzny ywot, karmic si maami i drobn zwierzyn.
Nie mieli domw mieszkalnych, tylko koczowiska. Byli oni ludmi do nas podobnymi, nie
posiadali jednak ani zrcznoci, ani zmysu artystycznego pierwszych prawdziwych ludzi.
ix

ROZDZIA DWUNASTY

MYL PIERWOTNA
A teraz niech nam bdzie wolno odda si nader zajmujcym dociekaniom: jak czowiek
czu si czowiekiem w tej wczesnej dobie dziejw ludzkich? Jak ludzie myleli i co oni
myleli w tych odlegych dniach oww i wdrwek, czterysta wiekw przedtem, zanim
nastay czasy siewu i niw? Dziao si to na dugo przed jakimkolwiek pisemnym pomnikiem
wrae ludzkich i odpowiedzi na te pytania szuka naley w naszej wasnej domylnoci.
rda, do ktrych uczeni schodz w zamiarze odtworzenia tej pierwotnej umysowoci, s
bardzo rozmaite. Ostatnio wiedza o psychoanalizie, ktra bada, w jaki sposb u dziecka
egoistyczne i gwatowne popdy bywaj ograniczane, usuwane, zmieniane lub osaniane, aby
je przystosowa do potrzeb ycia spoecznego, rzucia jak si zdaje wielki snop wiata
na dzieje spoeczestwa pierwotnego; drugim za bogatym rdem wnioskw byo badanie
poj i zwyczajw wspczenie yjcych dzikich ludw. W folklorze oraz w gbokich
pokadach irracjonalnych przesdw i zabobonw, ktre do dzi przetrway wrd ludw
cywilizowanych, odnajdujemy co w rodzaju umysowych skamienielin. A w kocu, w coraz
rosncej iloci malowide, posgw, rzeb, symbolw itp. posiadamy, im bliej naszych
czasw, tym janiejsze wskazwki, co czowiek uznawa za rzecz interesujc, godn
pamitki i oddania w sztuce.
Pierwotny czowiek myla prawdopodobnie tak jak dziecko: obrazami. Wywoywa on w
sobie obrazy, bd te one same pojawiay si w jego umyle, a on postpowa zgodnie z
wraeniami, jakie one w nim wywoyway. W taki sam sposb dzi zachowuje si dziecko lub
czowiek niewyksztacony. Systematyczne mylenie jest stosunkowo pnym wytworem
ludzkiego dowiadczenia; odgrywa ono wybitniejsz rol dopiero od jakich trzech tysicy lat.
A i dzisiaj tylko znikoma mniejszo ludzkoci rzeczywicie panuje nad swymi mylami i
wprowadza w nie pewien ad. Zreszt wiat yje po dawnemu wyobrani i namitnociami.
Prawdopodobnie najwczeniejsze spoeczestwa ludzkie, w pocztkach prawdziwej
historii czowieka, byy maymi zrzeszeniami rodzinnymi. Pierwsze plemiona powstay
20

niewtpliwie w taki sam sposb jak stada i trzody ssakw: z rodzin trzymajcych si razem i
rozmnaajcych si. Lecz zanim si to mogo sta, musiao nastpi pewne ograniczenie
pierwotnego egoizmu jednostki. Strach przed ojcem i poszanowanie matki nie wygasao w
wieku dojrzaym, a przyrodzona zazdro starszych w gromadzie wobec dorastajcych
modych musiaa ulec zagodzeniu. Z drugiej za strony matka bya naturalnym doradc i
opiekunem modego pokolenia. Ludzkie ycie spoeczne wyroso na tle reakcji midzy
surowym instynktem modych dcych do ycia samodzielnego a niebezpieczestwami i
niewygodami rozproszenia. Genialny antropolog, Atkinson , wykaza w swym Prawie
pierwotnym, ile ze zwyczajowego prawa dzikich (tabu ten tak znamienny objaw ycia
plemiennego) mona zoy na karb umysowego przystosowania si potrzeb pierwotnego
zwierzcia ludzkiego do rozwijajcego si ycia spoecznego, a najnowsze dziea
psychoanalitykw przyczyniy si znacznie do potwierdzenia tej interpretacji.
Niektrzy badacze staraj si nas zapewni, e szacunek i lk wzgldem Starego i
uczuciowa reakcja pierwotnego dzikusa w stosunku do starszej kobiety-opiekunki, wzmoona
dziaalnoci marze sennych i wzbogacona gr wyobrani, odgrywaa wielk rol przy
narodzinach pierwotnej religii oraz koncepcji bogw i bogi. Do owego szacunku dla osb
potnych lub dobroczynnych przyczy si jeszcze lk, jaki budziy one po mierci,
ukazujc si we nie. atwo byo uwierzy, e one nie umary naprawd, lecz zostay jedynie
przeniesione w jaki fantastyczny sposb na szczyty wikszej jeszcze potgi.
Marzenia senne, widzenia i strachy dziecka s bardziej ywe i rzeczywiste ni u
wspczesnego dorosego mczyzny, a czowiek pierwotny by czym w rodzaju dziecka.
By rwnie bliszy zwierzt i mogo mu si zdawa, e one czuj i zachowuj si podobnie
jak on. Mg sobie z atwoci wyobrazi zwierz jako pomocnika, wroga lub boga. Trzeba w
sobie samym obudzi wyobrani dziecka, aby zrozumie, jak wane, znaczce, wrebne lub
przyjazne byy dla czowieka z okresu kamiennego skay o dziwnych ksztatach, kloce,
niesamowicie wyrose drzewa itp. i jak na ich tle marzenie senne i fantazja mogy tworzy
legendy i opowieci, znajdujce wiar z chwil, gdy je opowiadano. Niektre z tych
opowieci godne byy pamici i atwe do powtarzania. Kobiety opowiaday je dzieciom i w
ten sposb ustalay tradycj. Po dzi dzie dzieci obdarzone yw wyobrani wymylaj
dugie historie, ktrych bohaterem jest jaka ulubiona lalka, zwierz lub jaka fantastyczna, na
wp ludzka istota; czowiek pierwotny postpowa tak samo, a by jeszcze bardziej skonny
wierzy w rzeczywiste istnienie swych bohaterw. Albowiem najwczeniejsi prawdziwi
ludzie, jakich znamy, byli prawdopodobnie bardzo gadatliwi. Rnili si w tym wzgldzie od
neandertalczykw i stali od nich wyej. Czowiek z Neandertalu by, zdaje si, niemym
zwierzciem. Oczywicie pierwotna mowa ludzka bya prawdopodobnie nader szczupym
zbiorem nazw, ktry uzupeniano gestami i ruchami.
Nie ma tak dzikiego czowieka, ktry by nie mia pewnego rozumienia przyczyny i skutku.
Ale czowiek pierwotny w sposb mao krytyczny ustanawia zwizki przyczynowe; z
atwoci czy pewien skutek z czym, co nie mogo by jego przyczyn. Czynisz to i to
mwi wskutek czego to i to powstaje. Dajesz dziecku zatrut gruszk i ono umiera.
Zjadasz serce mnego wroga i sam stajesz si silny. Oto dwa zwizki przyczynowe, z
ktrych jeden prawdziwy, drugi faszywy. System przyczyn i skutkw, tak jak si on
przedstawia w umyle dzikiego, nazywamy fetyszyzmem; fetyszyzm jest po prostu wiedz
czowieka dzikiego. Rni si od wiedzy wspczesnej przez to, e jest zupenie bezkrytyczny
i niesystematyczny, i std czciej faszywy ni nasza wiedza.
W wielu wypadkach nie jest rzecz trudn wywietli przyczyn i skutek, w wielu za
innych dowiadczenie poprawia bdne wnioski; lecz czowiek pierwotny widzia mnstwo
rzeczy pierwszorzdnego znaczenia, ktrych przyczyn szuka usilnie, a wyjaniwszy je sobie
w kocu, nie by w monoci sprawdzi, czy s bdne, poniewa faszywo ich nie bya
x

21

dosy widoczna. Rzecz wielkiej wagi byo dla, aby polowanie wypado pomylnie, aby
pow ryb by jak najbardziej obfity, i bez wtpienia wierzy w tysiczne czary, zaklcia i
znaki, ktre mogy sprowadzi te upragnione skutki. Drug wielk spraw bya dla choroba i
mier. Zaraza przechodzia przez kraj i ludzie umierali. Choroba podcinaa czowieka i on
gin, a niekiedy pada bez widomej przyczyny. To wszystko wprawiao popdliwy umys
czowieka pierwotnego w gorczkowe poruszenie. Sny lub fantastyczne domysy kazay mu
oskara lub ucieka si o pomoc do czowieka, zwierzcia lub przedmiotu. Mia on dziecinn
skonno do obaw i przestrachu.
Bardzo wczenie w maej gromadzie ludzkiej znaleli si ludzie starsi, o tszym umyle,
podzielajcy te strachy i wytwory wyobrani, ale nieco silniejsi od innych, ktrzy wznieli si
na stanowisko doradcw, wiedzcych i rozkazujcych, co w danej okolicznoci czyni naley.
Pewne rzeczy uznawali za niepomylne, inne za podane, rozrniali znaki zapowiadajce
dobro lub zo. Znawca fetyszw, czarodziej-znachor, by pierwszym kapanem. Naucza,
objania sny, dawa przestrogi, wykonywa skomplikowane hokus-pokus, ktre miao
przynosi szczcie lub odwraca klsk. Religia pierwotna nie bya tak dalece tym, co my
dzi nazywamy religi, jak raczej zbiorem praktyk i obrzdw, i w pierwszy kapan gosi to,
co byo w istocie pierwotn praktyczn wiedz pen uroje.
ROZDZIA TRZYNASTY

POCZTKI UPRAWY
Jestemy jeszcze mao obeznani z pocztkami uprawy i zakadania osiedli, pomimo wielu
odkry i bada, jakie w tym wzgldzie poczyniono w ostatnich pidziesiciu latach.
Wszystko, co dzi moemy powiedzie z pewnym prawdopodobiestwem, jest: e gdzie
okoo 15000 i 12000 przed Chr., kiedy lud azylski znajdowa si w poudniowej Hiszpanii, a
resztki dawniejszych myliwcw cofay si na wschd i na pnoc, gdzie w Afryce pnocnej
lub w zachodniej Azji albo w tej wielkiej rdziemnomorskiej dolinie, ktr teraz pokrywaj
wody Morza rdziemnego, y lud pracujcy od wiekw nad dwiema najbardziej ywotnymi
sprawami: nad pocztkiem uprawy z oswajaniem zwierzt.
Oni rwnie zaczli wyrabia narzdzia z kamienia gadzonego, ktre stanowiy znaczny
postp w stosunku do upanych narzdzi ich poprzednikw. Oni odkryli tajemnic splatania
koszy, pierwsi robili niezdarne tkaniny z wkien rolinnych i zaczli wyrabia nieforemnie
modelowane garnki.
Weszli oni w nowy okres kultury ludzkiej, okres neolityczny, ktry si tak nazywa dla
odrnienia od paleolitycznego wczeniejszego okresu kamiennego Cro-Magnoczykw,
ludu Grimaldi, Azylijczykw itp. Z wolna te ludy neolityczne rozproszyy si po cieplejszych
czciach wiata; sztuki przez nich opanowane, roliny i zwierzta przez nich oswojone,
drog naladownictwa i nabywania rozszerzay si jeszcze dalej. Okoo r. 10 000 przed Chr.
wikszo ludzkoci staa na poziomie neolitycznym.
Czowiekowi nowoczesnemu zdaje si, e zaoranie roli, zasianie zboa, sprzt, mcka
to rzeczy same przez si zrozumiae, tak jak jest dla komunaem, e wiat jest okrgy. C
innego mona robi? kady gotw jest zapyta.- Jakim miaby by? Ale czowiekowi
pierwotnemu sprzed dwudziestu tysicy lat aden system dziaania i mylenia, ktry nam
wydaje si tak pewny i jasny, nie nasuwa si z t sam prostot. Szuka swej drogi po
omacku wrd mnstwa prb i nieporozumie, co krok wika si w fantastyczne i zbdne
pomysy i w faszywe interpretacje. Gdzie w okolicach Morza rdziemnego rosa dzika
xi

22

pszenica; czowiek nauczy si rozciera, a potem mle jej ziarna znacznie wczeniej ni sia.
Zbiera, zanim posia.
Jest rzecz godn uwagi, e wszdzie tam, gdzie siano i zbierano zboe, spotykamy lady
cisego zwizku idei siewu z ide krwawej ofiary, pierwotnie ofiary z czowieka. Badania
odwiecznego sojuszu tych dwch rzeczy s gboko pocigajce dla umysw ciekawych;
czytelnik moe je znale w monumentalnym dziele Frazera Zota ga. Ten sojusz, trzeba o
tym pamita, zawiza si w dziecinnym, marzeniowym, baniotwrczym umyle
pierwotnym; niepodobna wyjani tego za pomoc rozumowania. Ale zdaje si, e wszdzie
w tym wiecie neolitycznym ze zblieniem si pory zasieww skadano ofiar z czowieka. I
nie bya to ofiara z jakiego wyrzutka albo jakiej miernej osoby; zazwyczaj wybierano
chopca lub dziewczyn z dobrej rodziny, czciej; chopca, i otaczano ich wszelkim
szacunkiem, a nawet czci bosk a do chwili zabicia. Ofiarowany by czym w rodzaju bogakrla, i wszystkie szczegy jego zabjstwa stay si rytuaem dogldanym przez starcw
posiadajcych odpowiedni wiedz i uwiconym przez zwyczaj wiekw.
Pierwsi ludzie posiadajcy nader niejasne pojcie o porach roku z wielk trudnoci
odgadywali odpowiedni moment do zoenia tej ofiary i rozpoczcia zasieww. Naley
przypuszcza, e w tym wczesnym okresie rozwoju ludzkoci nie istniao pojcie roku.
Pierwsza chronologia posugiwaa si miesicem ksiycowym; istnieje przypuszczenie, e
lata biblijnych patriarchw s wanie miesicami, a kalendarz babiloski wykazuje wyrane
lady obliczenia pory zasieww wedug roku zoonego z trzynastu miesicy ksiycowych.
Ten wpyw ksiyca na kalendarz siga a do naszych czasw, albowiem Koci
chrzecijaski nie obchodzi' Ukrzyowania i Zmartwychwstania Chrystusa w dniach
waciwej rocznicy, lecz daty te. zmieniaj si corocznie stosownie do faz ksiyca.
Mona wtpi,, czy pierwsi rolnicy zajmowali si obserwacj gwiazd. Bardziej
prawdopodobne jest, e zwracali na nie uwag wdrowni pasterze, ktrym gwiazdy
wyznaczay drog. Z chwil jednak gdy okrelono pory- roku, znaczenie gwiazd dla rolnika
stao si nader doniose. Ktra z najjaniejszych gwiazd wskazywaa czas skadania ofiary w
porze zasieww; uczyni z niej mit i oddawa jej cze bosk byo dla czowieka pierwotnego
nieuniknion konsekwencj.
atwo sobie wyobrazi, ile znaczy w tym wiecie neolitycznym czowiek majcy wiedz i
dowiadczenie, czowiek, ktry zna si na ofiarach i gwiazdach.
Lk przed nieczystoci i splamieniem si oraz polecenia godne metody oczyszczania
stanowiy drugie rdo potgi znajcych si na rzeczy mczyzn i kobiet. Albowiem po wsze
czasy obok czarownikw byy czarownice, jak obok kapanw kapanki. Pierwotnie kapan
nie by osob duchown, lecz raczej posiadaczem wiedzy stosowanej. Wiedza jego bya
przewanie empiryczna i a nazbyt czsto faszywa; przed reszt ludzi ukrywa j w
zazdrosnej tajemnicy; to jednak nie zmienia faktu, e naczeln jego funkcj bya wiedza, a
naczelnym zadaniem praktyczne jej stosowanie.
Dwanacie lub pitnacie tysicy lat temu we wszystkich ciepych i dobrze nawodnionych
czciach Starego wiata kwity te neolityczne spoecznoci ze swymi kapanami i
kapankami tworzcymi odrbn klas zwizan tradycj ze swymi polami uprawnymi,
wsiami i maymi warownymi miastami. Z kadym wiekiem coraz ywsza nastpowaa
wymiana idei midzy tymi spoecznociami.
Elliot Smith i Rivers na oznaczenie kultury tych pierwszych ludw rolniczych uyli
terminu: Kultura heliolityczna. Heliolityczny (Soce i kamie) nie jest moe
najodpowiedniejsz nazw, lecz dopki uczeni nie wymyl innej, musimy si ni
posugiwa. Kultura heliolityczna, zrodzona gdzie nad Morzem rdziemnym i w zachodniej
Azji, rozszerzaa si w cigu wiekw na wschd, i przechodzc z wyspy na wysp przez
xii

23

Ocean Spokojny moga sign a do Ameryki i poczy si z bardziej prymitywnym trybem

ycia mongoloidalnych imigrantw, ktrzy przybyli z Pnocy.
Gdziekolwiek pojawiy si ludy ciemnoskre z kultur heliolityczn, wszdzie wnosiy
pewn sum ciekawych idei i praktyk. Niektre s tak dziwaczne, e wymagaj objanienia
przez specjalnego znawc umysu ludzkiego.
Te ludy budoway piramidy i wielkie kurhany i ukaday wielkie koa z duych kamieni,
by moe celem uatwienia kapanom ich astronomicznych obserwacji; mumifikowano albo
wszystkich zmarych, albo tylko niektrych; wprowadzano tatuowanie i obrzezanie;
przestrzegano prastarego zwyczaju tzw. couvade, na mocy ktrego ojciec kad si do
ka, gdy si dziecko rodzio. Talizmanem ich bya powszechnie znana swastyka.
Kultura ta pozostawia swe lady wzdu wybrzey umiarkowanych i podzwrotnikowych,
na olbrzymiej przestrzeni od Stonehenge i Hiszpanii poprzez cay wiat a do Meksyku i
Peru. Nie znajdujemy ich natomiast w Afryce poniej rwnika, w pnocno-rodkowej
Europie i w pnocnej Azji; yy tam rasy, ktre rozwijay si odrbnie.
ROZDZIA CZTERNASTY

PIERWOTNE CYWILIZACJE NEOLITYCZNE

Okoo 10000 przed Chr. geografia wiata bya w oglnych zarysach bardzo podobna do
dzisiejszej. By moe, e w tym czasie zostaa przernita Cienina Gibraitarska, i wody
oceanu, dotychczas wstrzymywane, wtargny do doliny rdziemnomorskiej, tak e Morze
rdziemne przybrao posta dzisiejsz. Morze Kaspijskie byo zapewne wiksze ni obecnie
i kto wie, czy nie czyo si z Morzem Czarnym na pnoc od gr Kaukazu. Nad tym
wielkim rodkowoazjatyckim morzem, gdzie dzisiaj s stepy i pustynie, rozcigaa si ziemia
yzna i nadajca si na mieszkanie. W ogle klimat caego wiata by bardziej wilgotny,
wskutek czego urodzajno bya wiksza. Rosja europejska bya wicej ni dzi krajem jezior
i bagien, a by moe istniao jeszcze poczenie ldowe midzy Azj i Ameryk w tym
miejscu, gdzie jest cienina Beringa.
W tym czasie daoby si ju zauway gwne rnice rasowe tak, jak je dzi widzimy.
Kraje o klimacie umiarkowanym, ciepym i wybrzea zajmoway ludy ciemnoskre o
kulturze heliolitycznej, przodkowie przewanej czci mieszkacw wiata
nadrdziemnomorskiego, Berberw, Egipcjan oraz znacznej czci ludnoci poudniowej i
wschodniej Azji. T wielka rasa posiadaa, oczywicie, cay szereg odmian. Iberyjska albo
rdziemnomorska, albo niada rasa Atlantyku i wybrzey nadrdziemnomorskich, ludy
chamickie, obejmujce Berberw i Egipcjan, Druwidowie, ciemniejszy lud Indii, wielka
liczba ludw wschodnioindyjskich, wiele ras polinezyjskich i Maorysi wszystkie pochodz
z tego wielkiego jdra ludzkoci. Zachodnie odmiany byy bielsze od wschodnich. W lasach
rodkowej i pnocnej Europy bardziej jasna odmiana ludzi o oczach niebieskich oddzielia
si od oglnej masy ludw ciemnoskrych; odmian t nazywaj dzi przewanie ras
nordyck. W bardziej otwartych czciach pnocno- wschodniej Azji nastpio inne
zrnicowanie tej ciemnoskrej ludzkoci, mianowicie w kierunku typu o oczach bardziej
skonych, wystajcych kociach policzkowych, tawej skrze i bardzo gadkich czarnych
wosach; by to typ ludw mongolskich. W poudniowej Afryce, Australii, na wielu wyspach
podzwrotnikowych na poudniu Azji byy resztki najdawniejszych ludw negroidalnych.
rodkowa Afryka przedstawiaa ju mieszanin rasow. Prawie wszystkie rasy kolorowe
dzisiejszej Afryki powstay ze skrzyowania niadych ludw z pnocy z miejscowym typem
negroidalnym.
24

Rasy ludzkie cz si ze sob swobodnie, a rozdzielaj si, mieszaj i na nowo jednocz

na podobiestwo chmur, nie za rozszczepiaj si jak gazie, ktre ju pniej nie schodz
si razem. Musimy o tym pamita, gdy uchroni to nas od wielu okrutnych rozczarowa i
przesdw. Sowa rasa uywa si z niesychan lekkomylnoci i opiera si na nim
najniedorzeczniejsze uoglnienia. Mwimy o rasie brytyjskiej lub europejskiej.
Tymczasem wszystkie prawie narody europejskie s bezadn mieszanin brunatnych,
niadych, biaych i mongolskich pierwiastkw.
W neolitycznym okresie rozwoju ludzkoci ludy mongolskiej rasy pierwsze przeszy do
Ameryki. Dostay si tam przez cienin Beringa i skieroway si ku poudniowi. Spotkay
tam karibu, amerykaskiego renifera na pnocy i wielkie stada bizonw na poudniu. Kiedy
dotary do Ameryki Poudniowej, y tam jeszcze Glyptodon, olbrzymi pancernik, i
Megatherium, potworny, niezgrabny leniwiec wielkoci sonia. One to prawdopodobnie
wytpiy to ostatnie zwierz, ktre byo rwnie niedone, jak wielkie.
Znaczna cz tych plemion amerykaskich nigdy nie wzniosa si ponad neolityczny
myliwsko-koczownicy tryb ycia. Nie znali uytku elaza, a gwnymi ich metalami byo
samorodne zoto i mied. Wszelako w Meksyku, Jukatanie i Peru istniay warunki sprzyjajce
yciu osiademu, i tutaj okoo 1000 przed Chr. powstay nader ciekawe cywilizacje
rwnolegego, lecz zarazem odrbnego typu od cywilizacji starego wiata. Podobnie jak tam,
tak i tutaj skadano obfite ofiary z ludzi w okresie zasieww i niw; ale gdy w starym wiecie,
jak zobaczymy, idee te ulegy zagodzeniu, skomplikowaniu i skrzyowaniu z innymi, w
Ameryce rozwiny si do najwyszego stopnia. Te amerykaskie kraje cywilizowane
pozostaway pod wadz kapanw; wodzowie ich i wadcy byli pod cisym nadzorem prawa
i znakw wrebnych.
Kapani doprowadzili wiedz astronomiczn do wielkiej dokadnoci. Znali oni swj rok
lepiej ni Babiloczycy, o ktrych zaraz bdzie mowa. W Jukatanie istnia rodzaj pisma
(pismo Maja), bardzo ciekawego i zawiego typu. O ile zdoalimy je odcyfrowa, widzimy,
e uywano go gwnie do ukadania cisych i skomplikowanych kalendarzy, najwyszego
tworu inteligencji kapanw. Cywilizacja Majw dosza do szczytu okoo r. 700 lub 800 po
Chr. Dziea rzeby tego ludu zadziwiaj wspczesnego widza wielk si plastyczn i
piknem, z jednoczesnym poczeniem groteski oraz jakiej niezdrowej konwencjonalnoci i
pltaniny wychodzcej poza krg naszego pojmowania. Nic podobnego nie posiada stary
wiat. Z daleka, bardzo z daleka przypominaj te dziea archaiczne rzeby indyjskie.
Nieustannie pojawiaj si motywy pir i wijcych si wy. Wiele napisw Maja przypomina
raczej zawie rysunki wykonane przez wariatw w zakadach europejskich ni jakiekolwiek
twory starego wiata. Ma si wraenie, jak gdyby umys Majw rozwija si zupenie inaczej
ni umys starego wiata, dla ktrego byby on pozbawiony po prostu zdrowego rozsdku.
Myl, e te amerykaskie cywilizacje szy ku jakiemu oglnemu zboczeniu umysowemu,
znajduje potwierdzenie w ich nadmiernym szafowaniu krwi ludzk. Jest to szczeglnie
znamienny rys cywilizacji meksykaskiej; corocznie zabijano tam tysice ludzi na ofiar.
Dziwni kapani tego kraju lubowali si w wiartowaniu ywych ofiar i wyrywaniu drgajcego
jeszcze serca. ycie publiczne, wszystkie uroczystoci narodowe obracay si dookoa tego
fantastycznie gronego aktu.
ycie codzienne posplstwa przypominao codzienn egzystencj kadego innego
barbarzyskiego chopstwa. Ich wyroby garncarskie, tkaniny i malowania byy bardzo dobre.
Pismo Maja pojawia si nie tylko na kamieniach, lecz i na skrach itp. Europejskie i
amerykaskie muzea zawieraj wiele zagadkowych rkopisw Maja, z ktrych, z wyjtkiem
dat, niewiele do dzi odcyfrowano. W Peru istniay pocztki podobnego pisma, lecz
zastpiono' je inn metod, mianowicie wizaniem wzw na sznurach. Podobne pismo
wzowe znano w Chinach na par tysicy lat przedtem.

25

W starym wiecie przed r. 4000 lub 5000, a wic na jakie trzy czy cztery tysice lat
wczeniej, istniay cywilizacje pierwotne, podobne do tych cywilizacji amerykaskich;
skupiay si one dookoa wityni, miay spor ilo krwawych ofiar i kapastwo znajce si
na tajemnicach gwiedziarskich.. Ale w starym wiecie te cywilizacje pierwotne oddziayway
na siebie wzajemnie i rozwijay si w kierunku zasad obecnego naszego ycia. W Ameryce
za by zastj, ktry nie pozwoli im wyj poza raz osignity stopie cywilizacji. Kada z
tamtejszych cywilizacji bya zamknitym dla siebie wiatem. Przed przyjciem
Europejczykw Meksyk bardzo mao lub nic nie wiedzia o Peru. Kartofel, gwne
poywienie Peruwiaczykw, nie znany by w Meksyku.
Przez wieki te ludy yy, czciy swych bogw, skaday im ofiary i umieray. Sztuka Maja
wzniosa si do wysokiego poziomu pikna dekoratywnego. Ludzie zajmowali si mioci, a
plemiona wojn. Gd i urodzaj, zaraza i zdrowie nastpoway po sobie. Kapani
opracowywali kalendarz i rytua ofiarniczy przez dugie wieki, nie czynic prawie adnego
postpu w innych kierunkach.
ROZDZIA PITNASTY

SUMERIA, POCZTKI EGIPTU, PISMO

Stary wiat jest szersz, bardziej urozmaicon aren ni nowy. Ju okoo 6000 czy 7000 lat
przed Chr. w rnych urodzajnych czciach Azji i w dolinie Nilowej pojawiaj si na p
cywilizowane zrzeszenia, stojce prawie na poziomie Peru. W tym czasie pnocna Persja,
zachodni Turkiestan i poudniowa Arabia byy bardziej yzne ni dzi, i w tych okolicach s
lady nader wczesnych skupie ludzkich. W kadym bd razie w dolnej Mezopotamii i w
Egipcie pojawiy si pierwsze miasta, witynie, systematyczne nawadnianie pl oraz
organizacja spoeczna, stojca ponad poziomem zwykej barbarzyskiej wioski. Wwczas
Eufrat i Tygrys miay osobne ujcia do Zatoki Perskiej i wanie midzy tymi dwoma ujciami
Sumeryjczycy zbudowali pierwsze swe miasta. Okoo tego samego czasu, albowiem
chronologia jest zawsze jeszcze niepewna, zaczyna si wielka historia Egiptu.
Sumeryjczycy byli ludem niadym o wydatnych nosach. Uywali pewnego rodzaju pisma,
ktre udao si odcyfrowa, i jzyk ich jest dzi znany. Odkryli oni brz i budowali wielkie,
do wie podobne, witynie z cegie suszonych na socu. Glina w tym kraju jest bardzo
delikatna; uywali jej jako materiau do pisania i dziki temu ich zabytki pimiennicze
przetrway do naszych czasw. Hodowali bydo, owce, kozy i osy, lecz nie mieli koni.
Walczyli pieszo, w zwartych szeregach, uzbrojeni w dzidy i tarcze ze skry. Golili gowy,
a ubrania swe sporzdzali z weny.
Kade miasto sumeryjskie byo na og niezalenym pastwem, posiadajcym wasne
bstwo i wasnych kapanw. Zdarzao si jednak, e ktre miasto zyskiwao przewag nad
innymi i pobierao haracz od ich mieszkacw. Prastary napis z Nippur wspomina o
pastwie sumeryjskiego miasta Erek. Bg tego miasta i jego kapan-krl rozcign sw
wadz od Zatoki Perskiej do Morza Czerwonego. Jest to pierwsze imperium znane w historii.
Najdawniejsze pismo byo jedynie skrconym sposobem obrazowego przedstawienia
wydarze. Jeszcze przed okresem neolitycznym ludzie zaczli pisa. Azylijskie malowida
skalne, o ktrych ju wspominalimy, stanowi pocztki tego rozwoju. Wiele z nich opowiada
dzieje oww i wypraw; w wikszoci tych malowide postaci ludzkie s wyranie
narysowane. Niekiedy jednak malarz nie troszczy si o gow i o reszt czonkw; oznacza
czowieka za pomoc jednej pionowej i dwch poziomych kresek. Std atwe ju byo
przejcie do konwencjonalnego pisma obrazowego. W Sumerii, gdzie pisano paeczk na
26

glinie, znaki stay si wrychle niepodobne do przedmiotw, ktre miay wyobraa, natomiast
w Egipcie, gdzie malowano na cianach i na skrawkach papirusu (pierwszy papier),
podobiestwo do rzeczy naladowanej utrzymywao si nadal. Poniewa drewniane rylce,
ktrych uywano w Sumerii, daway na glinie odcisk w postaci klinu, pismo sumeryjskie
nazwano klinowym.
Wanym krokiem w rozwoju pisma byo, gdy obrazy miay oznacza nie rzecz, ktr
przedstawiay, lecz jej podobn. Przypomina to dzisiejsze rebusy dziecinne. Narysowane s
dwa ule i pia, a dziecko ma odgadn, e wyraa to sowo: ulepia. Jzyk sumeryjski by
zoony ze skupie poszczeglnych zgosek, podobny w tym do niektrych jzykw
dzisiejszych Indian, i nadawa si doskonale do wyraenia w tym pimie zgoskowym; by
std ten poytek, e mona byo wyrazi pojcia, ktrych niepodobna odda obrazowo.
Egipskie pismo przeszo podobne koleje. Kiedy pniej obce narody, ktrych mowa nie
wykazywaa tak wyranego systemu zgoskowego, zapoznay si z tym pismem i zaczy go
uywa, z koniecznoci wniosy sporo zmian i uproszcze, a ostatecznie powstao pismo
alfabetyczne. Wszystkie pniejsze prawdziwe alfabety pochodz z mieszaniny
sumeryjskiego pisma klinowego i egipskich hieroglifw. Chiny miay pniej stworzy
konwencjonalne pismo obrazkowe, ktre jednak nigdy nie osigno stadium alfabetycznego.
Wynalezienie pisma miao niesychane znaczenie w rozwoju spoeczestw ludzkich.
Mona byo ustawy, prawa, rozporzdzenia przekazywa nastpnym pokoleniom. Dziki
temu wynalazkowi mogy powsta rozlege pastwa. Staa si moliwa cigo wiadomoci
historycznej. Rozporzdzenie kapana lub krla, opatrzone jego pieczci, mogo i daleko
poza lini jego wzroku i gosu, a nawet go przey. Naley zaznaczy, e w staroytnej
Sumerii pieczcie byy w bardzo rozpowszechnionym uyciu. Krl, szlachcic, kupiec posiada
wasn piecz, niekiedy bardzo artystycznie wykonan, i wyciska j na kadym dokumencie
z gliny, ktremu chcia nada moc prawn. Tak blisk wynalazku sztuki drukarskiej bya
cywilizacja sprzed szeciu tysicy lat. Zapisan tabliczk glinian wypalano i moga ona
przetrwa wieki. Trzeba pamita, e w Mezopotamii, przez niezliczone lata, listy, zapiski i
rachunki pisano na bez maa niezniszczalnych cegiekach.
Brz, mied, zoto, srebro i jako cenna rzadko elazo z meteorytw, znane byy od
bardzo dawna zarwno w Sumerii, jak i w Egipcie.
ycie codzienne w tych pierwszych miastach starego wiata musiao by wszdzie
podobne: i w Egipcie, i w Sumerii. Z wyjtkiem byda i osw, wasajcych si po ulicach,
musiao ono rwnie przypomina ycie miast Majw amerykaskich, modszych o trzy lub
cztery tysice lat. Przewana cz ludnoci czasu pokoju zajta bya nawadnianiem i upraw
ziemi, z wyjtkiem dni witecznych. Nie byo pienidzy i nikt nie odczuwa ich potrzeby.
Drobny okolicznociowy handel odbywa si drog wymiany. Ksita i wadcy, ktrzy mieli
wicej posiadoci, uywali sztab zotych i srebrnych, albo drogich kamieni na zakup
potrzebnych im rzeczy. witynia nadawaa ton caemu yciu; w Sumerii byy wielkie, do
wie podobne witynie, na ktrych szczycie obserwowano ruchy gwiazd; w Egipcie za
witynia bya masywnym budynkiem parterowym. W Sumerii kapan by najwiksz,
najwspanialsz istot. W Egipcie za ponad kapanami stao ywe wcielenie gwnego boga
kraju, faraon, krl-bg.
Niewiele si zmieniao na wiecie w owych czasach; czowiek pdzi dni soneczne,
pracowite i monotonne. Rzadko kiedy do kraju zawita kto obcy; podre nie naleay do
przyjemnoci. Kapan kierowa yciem wedug odwiecznych zasad, bada gwiazdy celem
ustalenia pory zasieww, objania wrby ofiarne i sny. Ludzie pracowali, kochali si i
umierali nie nadto nieszczliwi, niepomni barbarzyskiej przeszoci ani troszczcy si o
przyszo. Czasami zdarza si wadca dobrotliwy. Takim by Pepi II, ktry rzdzi Egiptem
dziewidziesit lat Czasami znw krl by ambitny i zabiera synw czowieczych do

27

wojska, wysya ich przeciw ssiednim miastom, aby tam czynili wojn i spustoszenie, albo
zaprzga ich do roboty przy wielkich budowlach. Takimi byli Cheops, Chefren i Mykerinos,
ktrzy wznieli te olbrzymie grobowce, piramidy w Gizeh. Najwiksza piramida ma 140 m
wysokoci, a masa kamieni, zuyta do tej budowy, way 4 883 000 ton. Wszystko to zwiozy
odzie nilowe, a na miejsce przeznaczenia przydwigay ramiona ludzkie. Budowa takiej
piramidy musiaa wyczerpa Egipt wicej, niby tego dokonaa wielka wojna.
ROZDZIA SZESNASTY

PIERWOTNE LUDY KOCZOWNICZE

Nie w samej tylko Mezopotamii i dolinie Nilowej osiadali ludzie celem uprawy roli i
zakadania miast w okresie midzy 6000 a 3000 przed Chr. Wszdzie tam, gdzie istniay
moliwoci irygacji i caoroczny dostatek poywienia, ludzie zamieniali niepewno i trud
oww i wdrwek na spokj ycia osiadego. Nad grnym Tygrysem lud, zwany
Asyryjczykami, zakada miasta; w dolinach Azji Mniejszej, na wybrzeach i wyspach Morza
rdziemnego powstaway drobne skupienia ludzkie, zawizki przyszej cywilizacji. By
moe, rwnolegy rozwj ycia ludzkiego odbywa si ju w niektrych bardziej dogodnych
okolicach Indii i Chin. W wielu czciach Europy, gdzie znajdoway si jeziora obfitujce w
ryby, mae zrzeszenia ludzkie od dawna budoway na wodzie domy palowe i rolnictwo
czyy z mylistwem i rybowstwem. W przewanej jednak czci starego wiata takie
osiedla nie byy moliwe. Ziemia bya nazbyt oporna, zbyt gsto zalesiona, albo klimat zbyt
niepewny, aby czowiek, zaopatrzony w narzdzia i wiedz tych czasw, mg si tam
zagniedzi.
Czowiek pierwotny, aby mg gdzie osi na stae, potrzebowa cigego dopywu wody,
ciepa i wiata sonecznego. Gdzie nie istniay takie warunki, czowiek mg si tam pojawi
jedynie przejciowo, jako owca gonicy zwierzyn lub pasterz szukajcy wieej trawy dla
swoich stad, ale nie mg tam zaoy osiedla. Przejcie od ycia myliwskiego do
pasterskiego musiao si dokonywa stopniowo. W wiecznej pogoni za dzikim bydem albo,
jak w Azji, za dzikimi komi, przysza czowiekowi myl uczynienia z nich swojej wasnoci;
odtd broni ich przed wilkami i innymi drapienymi zwierztami.
Jednoczenie z rozwojem ycia osiadego, gwnie w dolinach wielkich rzek, rozwija si
inny tryb ycia koczowniczy, polegajcy na cigym przenoszeniu si z miejsca na miejsce
w poszukiwaniu letniej i zimowej paszy. Ludy koczownicze byy bardziej surowe od
rolniczych; byy mniej podne i mniej liczne, nie miay staych wity ani zorganizowanego
kapastwa; ich ubir by lichszy; ale niech czytelnik nie przypuszcza, e sposb ich ycia
musia by z koniecznoci mniej rozwinity. Pod wielu wzgldami to wolne ycie byo
peniejsze ni ycie uprawiaczy roli. Jednostka wicej polegaa na sobie; gromada bya
bardziej luna. Naczelnik mia wiksze znaczenie; czarownik za moe mniejsze.
Poruszajc si wrd wielkich przestrzeni, koczownik posiada szerszy widnokrg.
Dociera raz do tych, to znw do innych granic ycia osiadego. Spotyka wci nowe a
dziwne twarze, z ktrymi mia czas si oswoi. Musia si spiera i ukada o pasz z
rywalizujcymi plemionami. Zna si lepiej na mineraach od spokojnych oraczy, albowiem
przedziera si przez grskie przecze i na skaach rozpala ogniska. By zapewne lepszym
metalurgiem. Zdaje si, e brz, a jeszcze prawdodobniej wytapianie elaza byo
wynalazkiem koczownikw. Kilka najwczeniejszych narzdzi z elaza dobytego z rudy
odkopano w Europie rodkowej, z dala od siedzib pierwszych cywilizacji.

28

Z drugiej za strony, ludy osiade znay tkaniny, wyroby garncarskie i wiele innych
cennych rzeczy. Pomidzy tymi dwoma stanami pierwotnej ludzkoci, midzy rolnikami i
koczownikami, musiay istnie od chwili ich zrnicowania jakie stosunki, oparte bd na
handlu wymiennym,, bd na grabiey. Zwaszcza w Sumerii, gdzie pustynia przytyka do
ziemi urodzajnej, obozy koczownikw musiay nieraz lee tu koo pl uprawnych, i
wwczas dziay si tam sceny znane z dzisiejszego ycia Cyganw: koczownicy sprzedawali,
kradli, naprawiali zepsute sprzty domowe itd. . .
Nie mogli tylko kra, kur, albowiem ptactwo domowe pochodzce pierwotnie z
indyjskiej dungli zostao oswojone dopiero gdzie okoo r., 1000. Koczownicy przynosili
drogie kamienie, przedmioty z metalu i ze skry. Jeli trudnili si mylistwem, przynosili te
skry dzikich zwierzt. W zamian dostawali garnki, paciorki, szko, ubrania i tym podobne
wyroby.
W tych odlegych czasach pierwszych cywilizacji Sumerii i wczesnego Egiptu istniay trzy
gwne rejony i trzy gwne rodzaje wdrownych i nie zupenie osiadych ludw. W lasach
Europy yy jasnowose ludy nordyckie, sami myliwcy i pasterze, nisko stojca rasa.
Pierwotne cywilizacje nie zetkny si z ni prawie przed r. 1500 przed Chr. Na stepach za
wschodniej Azji rnorodne plemiona mongolskie (Hunowie) oswajay konia i czyniy
dalekie wdrwki w poszukiwaniu letniej lub zimowej paszy. Prawdopodobnie nordyckie i
huskie ludy byy jeszcze oddzielone od siebie bagnami Rosji i wikszym nawczas Morzem
Kaspijskim. Przewana bowiem cz Rosji bya wtedy bagnem i jeziorem. Na pustyniach
Syrii i Arabii, ktre wanie staway si coraz bardziej suche, plemiona semickie wloky za
sob trzody owiec, kz i osw z pastwiska na pastwisko. Ci semiccy pasterze i bardziej do
Murzynw zbliony lud z poudniowej Persji, Elamici, byli pierwszymi nomadami, ktrzy
nawizali kontakt z wczesn cywilizacj. Przychodzili jako kupcy i jako rabusie. W kocu
powstali wrd nich przywdcy o mielszej wyobrani i ludy te stay si zdobywcami.
Okoo r. 2750 przed Chr. wielki wdz semicki, Sargon, podbi cay kraj sumeryjski i sta
si panem wielkiej poaci ziemi od Zatoki Perskiej do Morza rdziemnego. By on
niepimiennym barbarzyc; lud jego, Akkadowie, przyj pismo sumeryjskie, a jzyk
sumeryjski sta si jzykiem urzdnikw i uczonych. Zaoone przeze pastwo upado w
dwa wieki pniej, a po zalewie elamickim wiey lud semicki, Amoryci, stopniowo
rozcign swe panowanie nad Sumeri. Stolic ich sta si Babilon, dotychczas mae miasto
w grze rzeki; pastwo ich nosi nazw: pierwszego pastwa babiloskiego. Zostao ono
utrwalone przez wielkiego krla Hammurabiego (okoo 2100 przed Chr.), ktry by twrc
pierwszego kodeksu praw znanego w historii.
Wska dolina Nilu mniej bya otwarta na najazdy koczownikw ni Mezopotamia, mimo
to w czasach Hammurabiego Egipt dosta si pod panowanie Semitw, ktrzy dali mu
faraonw, zwanych Hyksosami, czyli pasterskimi krlami; rzdy ich przetrway kilka
stuleci. Ci zdobywcy semiccy nigdy nie zdoali zasymilowa si z Egipcjanami; patrzono na
nich zawsze wrogo, jako na obcych i barbarzycw, a w kocu wybucho powstanie ludowe
okoo r. 1600 i najedcw z kraju wygnano.
Inaczej si dziao w Sumerii: tam obie rasy zasymiloway si i pastwo babiloskie stao
si semickim z charakteru i jzyka.
ROZDZIA SIEDEMNASTY

PIERWSZE LUDY EGLARSKIE

29

Pierwsze odzie i statki musiay wej w uycie jakie 25 lub 30 tysicy lat temu.
Najpniej ju w pocztkach okresu neolitycznego czowiek wiosowa po wodzie w
wydronym pniu drzewa lub na wypenionej powietrzem skrze. d z plecionki, pokryta
skr i zapuszczona smo, bya uywana w Egipcie i w Sumerii poza granic naszych
wiadomoci. Takich odzi dzi jeszcze uywaj w tych stronach. Ale 'nie tylko tam, rwnie w
Irlandii, w Walii i na Alasce; odzie ze skr foczych i dzi przepywaj cienin Beringa.
Wydrone pnie drzew pojawiy si wwczas, gdy narzdzia zostay bardziej udoskonalone.
Budowanie odzi, pniej statkw, przyszo w naturalnym nastpstwie.
By moe legenda o arce Noego zawiera wspomnienie jakiego faktu w dziejach budowy
okrtw, podobnie jak historia potopu, tak szeroko rozpowszechniona midzy narodami,
moe zawiera tradycj zatopienia zagbia rdziemnomorskiego.
Po Morzu Czerwonym pyway okrty znacznie wczeniej, zanim wzniesiono piramidy, a
na Morzu rdziemnym i w Zatoce Perskiej pojawiaj si one od 7000 przed Chr. Przewanie
byy to statki rybackie, lecz niektre ju trudniy si handlem lub rozbojem albowiem na
podstawie naszej znajomoci czowieka moemy twierdzi z ca pewnoci, e ci pierwsi
eglarze rabowali gdzie si dao i handlowali, gdzie rabowa byo trudno.
Morza, na ktrych pojawiy si te pierwsze okrty, byy morzami rdldowymi, gdzie
wiatry wiej kaprynie i gdzie czsto caymi dniami trwa miertelna cisza, wskutek czego
eglarstwo mogo by jedynie ubocznym zajciem. Dopiero w ostatnich czterystu latach
rozwina si dziki dobrze zaopatrzonym okrtom szersza oceaniczna egluga. Okrty
staroytnego wiata byy w istocie swej oparte na wiosach, posuway si jedynie wzdu
wybrzey i zawijay do portw na pierwsze oznaki niepogody. Z chwil gdy statki urosy do
rozmiarw wielkich galer, okazaa si potrzeba zastosowania jecw wojennych jako
galernikw.
Wspomnielimy ju o pojawieniu si ludw semickich jako wdrowcw i nomadw w
okolicach Syrii i Arabii i mwilimy o tym, jak oni podbili Sumeri i ustanowili pastwo
akkadyjskie i pierwsze pastwo babiloskie. Na zachodzie te same ludy semickie zapoznay
si z morzem. Zaoyy one szereg miast portowych wzdu wschodniego wybrzea Morza
rdziemnego, w tej liczbie Tyr i Sydon zajy miejsce naczelne; w czasach Hammurabiego
rozproszyli si Semici po caym pobrzeu Morza rdziemnego, jako kupcy, wdrowcy,
kolonizatorzy. Ci eglarze semiccy nazywali si Fenicjanami. Osiedlili si w Hiszpanii,
wypierajc dawn iberyjsko-baskijsk ludno i wysyali ekspedycje poza cienin Gibraltaru.
Rwnie w pnocnej Afryce zaoyli kolonie. O Kartaginie, jednym z tych miast fenickich,
bdzie mowa pniej.
Ale nie Fenicjanie pierwsi spucili galery na wody Morza rdziemnego. Wrd wysp i
wybrzey tego morza istnia ju cay szereg miast nalecych do rasy czy do ras zwizanych
zapewne krwi i jzykiem z Baskami na zachodzie, a Berberami i Egipcjanami na poudniu.
Byy to ludy egejskie. Nie naley ich miesza z Grekami, ktrzy weszli do historii znacznie
pniej; bya to ludno przedgrecka, ktra posiadaa miasta w Grecji i w Azji Mniejszej,
takie np. Mykeny lub Troj, a wspania i kwitnc stolic ich byo miasto Knossos na Krecie.
Zaledwie w ostatnich dziesitkach lat udao si archeologom odkry zasig i cywilizacj
ludw egejskich. Knossos zbadano nader starannie; na szczcie na jego gruzach nie powstao
w pniejszych czasach adne wiksze miasto i dziki temu ruiny jego zachoway si w do
dobrym stanie, aby suy nam dzi jako gwne rdo wiadomoci o tej niegdy prawie
zapomnianej cywilizacji.
Historia Knossos jest tak stara jak historia Egiptu, oba te kraje okoo r. 4000 przed Chr.
prowadziy ze sob oywiony handel morski. Okoo 2500 przed Chr., to jest midzy
Sargonem I a Hammurabim, cywilizacja kreteska staa u szczytu.

30

Knossos byo nie tyle miastem, ile olbrzymim paacem wadcy kreteskiego i jego ludzi.
Nie byo nawet obwarowane. Zaczto je obwarowywa dopiero pniej, gdy wzmagaa si
potga Fenicjan i gdy z pnocy zagraao nowe i bardziej niebezpieczne plemi piratw
Grecy.
Wadca kreteski nazywa si Minos, podobnie jak egipski Faraon; przebywa on w
paacu zaopatrzonym w wodocigi, azienki i tym podobne wygody, jakich nie spotykamy w
adnych innych ruinach staroytnych. Odbyway si tam wielkie przyjcia i widowiska.
Urzdzano walki bykw, dziwnie podobne do tych, ktre do dzi przetrway w Hiszpanii;
nawet kostiumy pogromcw, byy podobne; oprcz tego istniay popisy gimnastyczne.
Kobiety ubieray si na sposb zupenie nowoczesny; nosiy gorsety i spdnice z falbankami.
Wyroby garncarskie, tkackie, jubilerskie, z koci soniowej, inkrustacje, rzeby, malowida
byy nieraz zdumiewajco pikne. Uywano pisma, ktrego nie udao si jeszcze
odcyfrowa .
To szczliwe, soneczne, wykwintne ycie trwao jakie dwa tysice lat. Okoo 2000 przed
Chr. Knossos i Babilon mieciy w swych murach sporo ludzi zamonych i wyksztaconych,
ktrzy prawdopodobnie wiedli bardzo przyjemny ywot. Mieli oni widowiska i uroczystoci
religijne, otoczeni byli niewolnikami, ktrzy opiekowali si ich domem i pracowali na nich.
Nard mieszkajcy w Knossos, ogrzanym socem i otoczonym bkitn wstg morza,
musia mie ycie bardzo bezpieczne i spokojne. W porwnaniu z nim Egipt, rzdzony przez
pbarbarzyskich pasterskich krlw, wydawa si upadajcym krajem, i jeli si kto
interesowa polityk, musia zauway, jak Semici wszdzie doszli do znaczenia: rzdzili
Egiptem, rzdzili odleg Babiloni, nad grnym Tygrysem budowali Niniw, na zachodzie
statki ich docieray do Supw Herkulesa (cienina Gibraltaru) i na tych dalekich wybrzeach
zakadali oni swe kolonie.
W owym Knossos musieli y ludzie o ruchliwym i ciekawym umyle, skoro pniejsi
Grecy opowiadali legend o pewnym kreteskim artycie, Dedalu, ktry usiowa zbudowa
co w rodzaju maszyny do latania, moe jaki szybowiec, ktry popsu si i spad do morza.
Nie od rzeczy bdzie poda kilka rnic, jak i podobiestw midzy naszym yciem a
yciem w Knossos. Dla kreteskiego dentelmena z r. 2500 przed Chr. elazo byo rzadkim
metalem, ktry spada z nieba i by raczej przedmiotem podziwu ni codziennego uytku
albowiem dotychczas znano jedynie elazo z meteorytw i nie umiano wydobywa go z rudy.
Porwnajcie to z naszym stanem rzeczy, gdzie elazo spotyka si na kadym kroku. Ko by
dla naszego Kreteczyka stworzeniem zgoa legendarnym, rodzajem nadosa, ktry przebywa
gdzie w pospnych krainach pnocnych, daleko za Czarnym Morzem. Dla niego cywilizacja
miecia si w Grecji egejskiej i w Azji Mniejszej, gdzie Lidyjczycy, Karowie i Trojanie
wiedli podobny tryb ycia i, jak si zdaje, mwili tym samym jzykiem. Istnieli jeszcze
Fenicjanie i Egejczycy osiadli w Hiszpanii i w pnocnej Afryce, lecz dla jego wyobrani byy
to kraje zbyt odlege. Italia bya wwczas pust krain pokryt gstymi lasami; smagli
Etruskowie nie przywdrowali tam jeszcze ze swych siedzib w Azji Mniejszej. I by moe
pewnego dnia ten dentelmen kreteski przyszed do portu i ujrza tam jeca, ktry zwrci
Jego uwag, albowiem by bardzo piknie zbudowany i mia oczy niebieskie. By moe
Kreteczyk nasz prbowa z nim mwi i posysza odpowied w jakim niezrozumiaym
szwargocie. Owa istota pochodzia zza Morza Czarnego i zdawaa si by dzik nad ludzkie
pojcie. Naprawd jednak by to Aryjczyk, czonek tej rasy i kultury, o ktrej bdzie zaraz
mowa, dziwny za szwargot, jakim si on posugiwa, mia si z biegiem czasu zrnicowa
w sanskryt, jzyk perski, grecki, aciski, niemiecki, angielski wikszo gwnych
jzykw wiata.
Takim by Knossos u szczytu swego rozwoju; miasto ywe, jasne, inteligentne,
przedsibiorcze, szczliwe. Ale okoo r. 1400 przed Chr. nawiedzia je naga klska. Paac
xiii

xiv

31

Minosa leg w gruzach, ktre nie miay ju nigdy by odbudowane ni zamieszkane po dzi
dzie. Nie znamy przebiegu tej klski. Archeologowie wskazuj lady zniszczenia i poaru.
Wszelako odkryto rwnie lady bardzo gwatownego trzsienia ziemi. Sama wic przyroda
moga zburzy Knossos albo Grecy dokoczyli dziea rozpocztego przez trzsienie ziemi.
ROZDZIA OSIEMNASTY

EGIPT, BABILON I ASYRIA

Nigdy Egipcjanie nie ulegali dobrowolnie wadzy semickich krlw pasterskich i okoo
1600 przed Chr. w wielkim ruchu narodowym wypdzili tych cudzoziemcw. Dla Egiptu
nastpi teraz nowy okres odrodzenia, znany egiptologom pod nazw Nowego Pastwa. Egipt,
ktry przed najazdem Hyksosw nie by jeszcze skonsolidowany, stanowi obecnie kraj o
cakowitej jednoci, niewola za i powstanie napenio go duchem wojennym. Faraonowie
zaczli prowadzi zdobywcze wojny. Przyjli do swego systemu wojowania konia wojennego
i rydwan wojenny; byo to pucizn po Hyksosach. Za Tutmesa III i Amenofisa III Egipt
rozszerzy swe panowanie w Azji a po Eufrat.
Wchodzimy teraz w okres tysicletniej wojny pomidzy niegdy zupenie oddzielnymi
cywilizacjami Mezopotamii i Nilu. Z pocztku przewaga bya po stronie Egiptu. Wielkie
dynastie, mianowicie osiemnasta, do ktrej wchodzi Tutmes III i Amenofis III i IV oraz
wielka krlowa Hatasu, i dziewitnasta z Ramzesem II, przypuszczalnym faraonem Mojesza,
panujcym przez szedziesit siedem lat, postawiy Egipt na wysokim poziomie dobrobytu.
Zdarzay si jednak w tych czasach i okresy upadku, jak np. inwazja syryjska i pniej zajcie
poudniowej czci kraju przez Etiopw. W Mezopotamii rzdzi Babilon, po czym
Hetyci i Syryjczycy z Damaszku osignli chwilow przewag; raz udao si Syryjczykom
podbi Egipt; losy Asyryjczykw z Niniwy przechodziy zmienne koleje: czasem ulegali
obcym najazdom, to znw rzdzili w Babilonie i napadali na Egipt. Ze wzgldu na szczupo
miejsca nie moemy opowiada dokadnie nieustannych wdrwek armii egipskich i Semitw
z Azji Mniejszej, Syrii i Mezopotamii. Armie te byy zaopatrzone w rydwany wojenne,
albowiem ko wci jeszcze uywany tylko do wojny i triumfu przenikn w tych
czasach do starych cywilizacji z Azji rodkowej.
W niejasnym wietle tej odlegej przeszoci zjawiaj si przed nami postaci wielkich
zdobywcw: Tuszratta, krl Mitami, ktry zaj Niniw, i Tiglat Pileser I asyryjski, zdobywca
Babilonu. W kocu Asyryjczycy stali si najwiksz potg militarn tych czasw. Tiglat
Pileser III zdoby w r. 745 przed Chr. Babilon i zaoy tak zwane przez historykw Nowe
Pastwo Asyryjskie.
Z pnocy przyszo teraz elazo; Hetyci, poprzednicy Ormian, mieli je pierwsi i zapoznali
z nim Asyryjczykw; uzurpator asyryjski Sargon II armi sw uzbroi w elazo. Asyria staa
si pierwszym mocarstwem, ktre gosio doktryn krwi i elaza. Syn Sargona, Sennacherib,
doprowadzi sw armi do granic Egiptu i uleg nie przewadze wojskowej, lecz zarazie..
Wnuk Sennacheriba Assurbanipal (znany w dziejach pod greckim imieniem Sardanapala)
podbi Egipt w r. 670 przed Chr. Egipt wtedy pozostawa pod rzdami obcej, etiopskiej
dynastii. Sardanapal wypar tych wczeniejszych zdobywcw i zaj ich miejsce.
Gdybymy mieli przed sob szereg map politycznych z tego dugiego, bo dziesi wiekw
liczcego okresu dziejw, spostrzeglibymy, e Egipt wydua si i kurczy jak ameba pod
mikroskopem, a wszystkie te rnorodne pastwa semickie Babiloczykw, Asyryjczykw,
Hetytw, Syryjczykw, przychodziy i wracay, zjaday si nawzajem i znw oddaway
poknity pokarm.
32

W zachodniej czci Azji Mniejszej istniay niewielkie pastewka egejskie, jak Lidia ze
stolic Sardes i Karia. Po roku za 1200 przed Chr. na kart wiata staroytnego wchodzi
nowy szereg nazw z pnocnego wschodu i z pnocnego zachodu. S to imiona plemion
barbarzyskich, uzbrojonych w elazo i uywajcych wozw zaprzonych w konie; te
plemiona staj si utrapieniem cywilizacji egejskiej i semickiej na ich pnocnych granicach.
Mwiy one odmianami jzyka, ktry niegdy by wsplnym jzykiem aryjskim.
Z pnocnego wschodu, od strony Morza Czarnego i Kaspijskiego szli Medowie i
Persowie. W zamierzchych czasach zmieszani byli z nimi Sarmaci i Scytowie. Z pnocnego
wschodu lub pnocnego zachodu przyszli Ormianie, z pnocnego zachodu przez Pwysep
Bakaski wtargnli Kimeryjczycy, Frygijczycy i plemiona helleskie, ktre my dzi
nazywamy Grekami. Ci wszyscy Ariowie, tak z zachodu, jak ze wschodu, byli najedcami,
rozbjnikami i niszczycielami miast. Wszyscy oni byli ze sob spokrewnieni i do siebie
podobni, zuchwali pasterze, ktrzy ruszyli na rozbj. Na wschodzie ograniczali si jedynie do
pogranicznych napadw, ale na zachodzie zajmowali miasta i swym zalewem ogarniali
cywilizowane ludy egejskie. Ludy egejskie, wypierane ze swych siedzib, przenosiy si do
krajw lecych poza zasigiem Ario w. Niektre z nich staray si osiedli w delcie Nilowej i
napotkay zdecydowany opr Egipcjan, inne, jak Etruskowie, przeniosy si z Azji Mniejszej
do zielon puszcz pokrytej Italii; jeszcze inne pobudoway sobie miasta na poudniowowschodnich wybrzeach Morza rdziemnego i pojawiy si pniej w historii pod nazw
Filistynw.
O tych Aryjczykach, ktrzy w tak brutalny sposb wtargnli na aren staroytnej
cywilizacji, bdzie obszerniej mowa w nastpnym rozdziale. Tutaj notujemy jedynie
wdrwki aryjskich barbarzycw, posuwajcych si stopniowo naprzd z gbi pnocnych
puszcz ku ziemiom starych cywilizacji midzy r. 1600600 przed Chr.
W jednym z dalszych rozdziaw bdzie mowa o maym szczepie semickim,
Hebrajczykach, zajmujcych pagrkowaty kraj poza wybrzeem fenickim i filistyskim,
ktrzy pod koniec tego okresu nabrali znaczenia dla dziejw wiata. Stworzyli mianowicie
literatur wielkiej wagi dla pniejszej historii zbir ksig zawierajcy kroniki, poematy,
ksigi mdroci i dziea prorocze, sowem Bibli hebrajsk.
W Mezopotamii i w Egipcie przyjcie Ariw nie spowodowao zasadniczych zmian do r.
600 przed Chr. Ucieczka Egejczykw przed Grekami, a nawet zburzenie Knossos, musiao si
wydawa obywatelom Egiptu i Babilonu bardzo dalekim wydarzeniem, nie majcym zwizku
z ich wasnym yciem. W tych obu kolebkach cywilizacji dynastie nastpoway po sobie, a
ycie szo wasn drog, z kadym stuleciem troch bardziej wytworne i skomplikowane. W
Egipcie do mnstwa pomnikw z dawnych czasw piramidy weszy ju wtedy w trzecie
tysiclecie swego istnienia i podobnie jak dzi budziy podziw zwiedzajcych doczyy
si nowe wspaniae budowle, zwaszcza z okresu dynastii siedemnastej i dziewitnastej.
Wielkie witynie w Luksor i Karnak pochodz z tego czasu. Wszystkie gwne pomniki
Niniwy, wielkie witynie, skrzydlate byki z ludzkimi gowami, paskorzeby przedstawiajce
krlw, rydwany, polowania na lwy, powstay midzy 1600600 przed Chr., a tym samym
stuleciom Babilon zawdzicza przewan cz swych wspaniaoci.
Z Mezopotamii i z Egiptu posiadamy do znaczn ilo zabytkw pimiennych:
rachunkw, opowieci, poezji i korespondencji prywatnej. Znamy ich ycie i wiemy, e ludzie
zamoni i wpywowi wiedli w Babilonie lub w Tebach egipskich ywot podobnie wykwintny
i zbytkowny jak ludzie bogaci naszych czasw. Mieszkali w piknych i piknie urzdzonych
domach, nosili bogato zdobione szaty i adne kosztownoci; lubili porzdek i uprzejmo;
wydawali uczty i witowali uroczycie, zabawiali si muzyk i tacami, otaczaa ich dobrze
wywiczona suba, a nie brak im byo opieki lekarzy i dentystw. Nie podrowali zbyt
wiele ani zbyt daleko, lecz wycieczki odziami naleay do pospolitych rozrywek letnich

33

zarwno nad Nilem, jak nad Eufratem. Zwierzciem jucznym by osio; koni uywano
wycznie do rydwanw wojennych i do uroczystoci pastwowych. Mu by nowoci, a
wielbd, znany ju w Mezopotamii, nie zawita jeszcze do Egiptu. Niewiele byo
przedmiotw z elaza; mied i brz przewaay. Znano delikatne wyroby z lnu, znano
bawen i wen. Nie byo jeszcze jedwabiu. Szko byo znane i umiano je piknie zabarwia,
lecz naczynia ze szka byy zazwyczaj bardzo mae. Nie byo czystego szka i nie umiano go
stosowa do celw optycznych. Ludzie mieli zote plomby w zbach, ale nie nosili okularw.
Uderzajcy kontrast midzy yciem w staroytnych Tebach lub Babilonie a yciem
wspczesnym stanowi brak bitej monety. Przewanie odbywa si handel zamienny.
Babilon sta finansowo wyej od Egiptu. Zoto i srebro w sztabach suyo do wymiany; a
znaleli si bankierzy, ktrzy przed wynalezieniem bitej monety na tych kawakach cennego
kruszcu wyciskali swe imi i wag. Kupiec lub podrnik paci za potrzebne mu towary
drogimi kamieniami. Przewana cz suby i robotnikw to byli niewolnicy, ktrych
opacano nie pienidzmi, lecz w naturze. Z chwil wejcia monety niewolnictwo zaczo
upada. Wspczesny podrnik spostrzegby w tych gwnych miastach staroytnego wiata
brak dwch wanych artykuw spoywczych: nie byo kur ani jaj. Kucharz francuski czuby
si le w Babilonie. Te rzeczy przyszy ze wschodu dopiero w czasach ostatniego pastwa
asyryjskiego.
Religia, jak wszystko inne, ulega znacznemu wysubtelnieniu. Ofiary z ludzi zniky ju od
dawna; zamiast nich skadano zwierzta lub wypiekanki z ciasta (wszelako Fenicjan, a
zwaszcza Kartagiczykw, oskarano nadal, e zabijaj ludzi na ofiar bogom). Dawniej,
kiedy umiera wielki wdz, byo zwyczajem zabija na ofiar jego ony i niewolnikw, na
grobie jego amano wczni i uk, eby i na tamtym wiecie duch jego by uzbrojony i mia
odpowiedni dwr. W Egipcie ta prastara tradycja zmienia si w zabawny zwyczaj skadania
do grobu maych figurek przedstawiajcych niewolnikw, bydo, model domu lub sklepu
rzeczy, ktre dzi pozwalaj nam odtworzy sobie obraz tego spokojnego i cywilizowanego
ycia, jakie rozwijao si temu trzy tysice lat i wicej.
Tak wyglda wiat staroytny przed przyjciem Ariw z pnocnych lasw i rwnin. W
Indiach i w Chinach stosunki byy podobne. W wielkich dolinach obu tych krajw powstay
rolnicze miasta-pastwa ciemnoskrych, ludw, wszelako w Indiach, jak si zdaje, nie
postpiy one tak daleko ani si tak prdko nie zespoliy, jak miasta pastwa Mezopotamii
lub Egiptu. Stay one raczej na poziomie staroytnych Sumeryjczykw albo cywilizacji
amerykaskich Majw. Chiska historia wymaga jeszcze zmodernizowania przez uczonych
chiskich i usunicia sporo materiau legendowego. Prawdopodobnie w tych czasach Chiny
stay wyej od Indii. Wspczenie z siedemnasta dynasti egipsk w Chinach panowaa
dynastia Szang, kapanw-cesarzy, ktrzy rzdzili lunie zespolon rzesz podwadnych sobie
krlw. Gwnym obowizkiem tych cesarzy byo skadanie ofiar odpowiednich do pory
roku. Istniej jeszcze pikne sprzty ofiarne z brzu z czasw dynastii Szang, a s one tak
pikne i tak doskonale zrobione, e ka nam przypuszcza dugi poprzedzajcy okres
cywilizacji.
ROZDZIA DZIEWITNASTY

PIERWOTNI ARIOWIE
Cztery tysice lat temu, to jest okoo 2000 przed Chr., rodkowa i poudniowo-wschodnia
Europa, tudzie rodkowa Azja; miay prawdopodobnie klimat cieplejszy i bardziej wilgotny,
i lepiej byy zalesione ni dzi. W tych stronach wdroway plemiona jasnowosej
34

niebieskookiej rasy nordyckiej pozostajce ze sob w do cisym zwizku, aby si

posugiwa jedynie odmianami wsplnego jzyka na przestrzeni od Renu do Morza
Kaspijskiego. Wwczas nie byy one jeszcze zbyt liczne. Babiloczycy, ktrym wanie
Hammurabi nadawa prawa, nie domylali si nawet ich istnienia, podobnie jak nikt o nich nie
sysza w staroytnym ju i kulturalnym Egipcie, ktry w tym czasie po raz pierwszy dozna
goryczy obcego najazdu.
Te ludy nordyckie miay odegra bardzo wan rol w dziejach wiata. Byy to ludy z k
ocienionych kpami drzew i z polan lenych; nie miay z pocztku konia, lecz posiaday
bydo; w czasie swych wdrwek skaday namioty i inne sprzty na prymitywne wozy
cignione przez woy; tam, gdzie si osiedlano na pewien czas, budowano chaty z chrustu i
gliny. Znakomitych umarych palono; nie chowano ich z t ceremonialnoci, jak to czyniy
ludy ciemnowose. Skadano popioy znaczniejszych wodzw do urn i nad nimi usypywano
wielkie okrge kurhany. Takie kurhany spotka mona w caej pnocnej Europie.
Ciemnowosy lud, ktry ich poprzedzi, nie pali swych zmarych, lecz grzeba w postawie
siedzcej i usypywa nad nimi wyduone kurhany.
Ariowie uprawiali pszenic, orzc rol pugami zaprzonymi w woy, lecz przy tych
polach nie zakadali staych siedzib; natychmiast po niwach ruszali dalej. Posiadali brz, a
gdzie okoo 1500 przed Chr. zaznajomili si z elazem. Moe to oni wanie odkryli sposb
wytapiania elaza. I, zdaje si, w tym samym czasie zdobyli konia, ktry na razie suy im
jako zwierz pocigowe. Ich ycie spoeczne nie ogniskowao si dookoa wityni, na
podobiestwo przewanej czci osiadych ludw nadrdziemnomorskich, ich naczelnicy
byli raczej, wodzami ni kapanami. Ich urzdzenia spoeczne oywia raczej duch
arystokratyczny ni boski i krlewski; od bardzo wczesnej doby wyrniali oni pewne rody
jako naczelne i szlachetne.
By to nard bardzo rozpiewany. Wdrwki swoje urozmaicali oni ucztami, na ktrych
wiele si pio, ale te suchao si bardw piewajcych i recytujcych pieni. Nie znali
jeszcze pisma i pami tych bardw bya ich yw literatur. Zwyczaj recytacji podczas uczty
wpyn na udoskonalenie jzyka, ktry sta si piknym instrumentem, i temu bez wtpienia
naley przypisa pniejsz przewag jzykw pochodzcych od praaryjskiego. Kady lud
aryjski skrystalizowa sw histori legendarn w takich pieniach bardw, w eposach, sagach,
wedach i jak je tam rozmaicie nazywano.
ycie spoeczne tych ludw koncentrowao si dookoa dworzyszcz ich naczelnikw.
Dworzyszcze wodza, wszdzie tam, gdzie si na jaki czas zatrzymywano, byo zwykle nader
przestronnym budynkiem z bierwion. Byy tam niewtpliwie szopy dla byda i dalsze
zabudowania gospodarskie. Kady przychodzi do tego domu na uczt, sucha piewu
bardw, bra udzia w zabawach i rozmowach. wietlic otaczay zewszd stajnie i obory.
Wdz, jego ona i rodzina spali na wzniesieniu lub na jakim pitrze; posplstwo spao gdzie
kto mg, jak si to dzieje do dzi w zagrodach indyjskich. Plemiona rzdziy si na zasadach
patriarchalnego komunizmu; prywatn wasno stanowiy stroje, bro, narzdzia itp. Wdz
bra w posiadanie stada i pastwiska i oddawa je na wsplny uytek; lasy i rzeki byy niczyje.
Tak y ten lud, ktry wzrasta i mnoy si na wielkiej przestrzeni Europy rodkowej i
zachodnio-rodkowej Azji w dobie rozkwitu wielkich cywilizacji Mezopotamii i Nilu, i ktry
w drugim tysicleciu przed Chrystusem ze wszystkich stron napiera na ludy heliolityczne.
Wszed do Francji, Brytanii, Hiszpanii. Pierwszy z tych ludw, ktry dotar do Brytanii i do
Irlandii, mia or z brzu. Pobi i wytpi to plemi, ktre pobudowao wielkie pomniki
kamienne w Carnac w Bretanii i w Stonehenge i Avebury w Anglii. Po czym dotar do
Irlandii. Ten lud nazywa si: Celtowie Goideliccy.
xv

35

Druga fala blisko spokrewnionego ludu, by moe zmieszanego z innymi elementami,

przyniosa elazo do Wielkiej Brytanii; ten lud nazywaj brytoskimi Celtami. Od nich
Walijczycy bior swj jzyk.
Pokrewne ludy celtyckie wciskay si daleko ku poudniowi do Hiszpanii i wchodziy w
kontakt nie tylko z heliolitycznym ludem Baskw, ktrzy jeszcze zajmowali ten kraj, ale i z
semickimi Fenicjanami siedzcymi na wybrzeu. Inne plemiona tego samego szczepu,
Italowie, posuway si w gb pwyspu woskiego, wwczas jeszcze pokrytego zielon
puszcz. Nie zawsze odnosili zwycistwa. W VIII w. przed Chr. na widowni dziejw
wystpuje Rzym, miasto handlowe nad Tybrem, zamieszkae przez aryjskich Latynw,
rzdzone jednak przez etruskich panw i krlw.
Na drugim kracu aryjskiego zasigu odbywa si taki sam pochd na poudnie podobnych
plemion. Ludy aryjskie mwice sanskrytem wdary si przez zachodnie przecze do Indii
pnocnych na dugo przed r. 1000 przed Chr. Tutaj spotkali pierwotn cywilizacj ludw
ciemnoskrych, drawidyjsk, i wiele si od niej nauczyli. Inne plemiona aryjskie rozproszyy
si poza gry Azji rodkowej i sigay daleko na wschd od dzisiejszej granicy tych ludw.
We wschodnim Turkiestanie s jeszcze dzi jasnowose, niebieskookie plemiona nordyckie,
ktre jednak mwi ju jzykami mongolskimi.
Midzy Morzem Czarnym a Kaspijskim staroytni Hetyci ulegli zalewowi aryjskich
Armeczykw przed r. 1000 przed Chr., Asyryjczycy za i Babiloczycy mieli si ju na
bacznoci przed nowym najedc barbarzyskim zagraajcym pnocno-wschodnim
granicom; bya to grupa plemion, wrd ktrych najbardziej znane s imiona Scytw, Medw
i Persw.
Wszelako najsilniejszy cios w samo serce pradawnych cywilizacji zadali Ariowie idc
przez Pwysep Bakaski. Na wiele wiekw przed r. 1000 przed Chr. szli oni ku poudniowi
a do Azji Mniejszej. Pierwsza wesza grupa plemion, w ktrej prym wodzili Frygijczycy, za
nimi kolejno eolscy, joscy i doryccy Grecy. Okoo r. 1000 zburzyli stary tn cywilizacj
egejsk, tak na kontynencie greckim, jak i na wikszoci wysp greckich; Mykeny i Tyryns
legy w ruinie, a Knossos poszo nieomal w zapomnienie. Grecy stali si narodem eglarskim
przed r. 1000, osiedli na Krecie i Rodos i zaoyli kolonie na Sycylii i w poudniowej Italii, na
wzr fenickich miast handlowych rozsypanych wzdu wybrzey Morza rdziemnego.
To wszystko dziao si w czasach, kiedy w Asyrii rzdzili Tiglat Pileser III, Sargon II i
Sardanapal, wojujc z Babiloni, Syri i Egiptem. Wtedy wanie ludy aryjskie zapoznaway
si z cywilizacj i obracay j na wasny uytek w Italii, w Grecji i w pnocnej Persji.
Od w. IX poczwszy przez sze stuleci treci caej historii jest wzmaganie si potgi i
zaborczoci tych ludw aryjskich, ktre w kocu podbiy cay wiat staroytny: semicki,
egejski i egipski. Formalnie ludy aryjskie odniosy zwycistwo, lecz walka idei i metod
aryjskich z semickimi i egipskimi trwaa jeszcze dugo. Ta walka cignie si w istocie przez
wszystkie nastpne dzieje, a do pewnego stopnia i dzi jeszcze.
ROZDZIA DWUDZIESTY

OSTATNIE PASTWO BABILOSKIE I PASTWO DARIUSZA I

Wspominalimy ju o tym, jak Asyria staa si wielk potg militarn pod panowaniem
Tiglat Pilesera III i uzurpatora Sargona II. Ten czowiek nie nazywa si pierwotnie Sargon;
przyj to imi, aby pochlebi podbitym Babiloczykom, przypominajc im owego
zaoyciela pastwa akkadyjskiego, Sargona I, sprzed dwch tysicy lat. Babilon, mimo e

36

by miastem podbitym, mia wicej ludnoci i znaczenia od Niniwy, a jego wielki bg Bel
Marduk, jego kupcy i kapani zasugiwali, eby si z nimi obchodzono grzecznie. smy wiek
przed Chr. w Mezopotamii oznacza epok nader odleg od owych barbarzyskich czasw,
kiedy zdobycie miasta rwnao si rzezi i zniszczeniu. Zwycizcy starali si pozyska
zwycionych. Nowe pastwo asyryjskie przetrwao jeszcze ptora wieku po Sargonie i, jak
to ju zaznaczylimy, Assurbanipal (Sardanapal) zatrzyma pod swym berem przynajmniej
Dolny Egipt. Potga i jedno Asyrii nie trway dugo. Egipt za Psametycha I strzsn ze
siebie obce jarzmo, a faraon Necho II usiowa zdoby Syri. W owym czasie Asyria miaa
do czynienia z bliszym wrogiem i stawiaa jedynie saby opr. Mianowicie pewien lud
semicki z poudniowo-wschodniej Mezopotamii, Chaldejczycy, poczy si z aryjskimi
Medami i Persami z pnocnego wschodu i zaj Niniw w r. 606 przed Chr. (weszlimy ju
w czasy dokadnej chronologii).
Podzielono si Asyri jako upem wojennym. Pastwo Medw pod Kyaksaresem zajo
cz pnocn, wraz z Niniwa. Stolic jego bya Ekbatana. Na wschd sigao ono do granic
Indii. Na poudnie od Medw rozciga si wielki pksiyc nowego pastwa chaldejskiego
(drugie pastwo babiloskie), ktre doszo do wielkiej potgi i wietnoci za panowania
Nebukadnezara Wielkiego, znanego z Biblii. Zaczy si dla Babilonu ostatnie wielkie dni,
najwiksze, jakie kiedykolwiek byy. Przez jaki czas obydwa pastwa yy w zgodzie i crka
Nebukadnezara wysza za Kyaksaresa.
Tymczasem Necho II rozszerza swe atwe podboje w Syrii. Pokona i zabi krla Judei
Jozj w bitwie pod Megiddo w r. 608 i posun si ku Eufratowi, nie przeciw upadajcej
Asyrii, lecz przeciw odrodzonej Babilonii. Chaldejczycy stawili potny opr. Necho musia
si cofn do Egiptu, a granice babiloskie rozszerzyy si a do dawnych granic egipskich.
Od r. 606 do 539 przed Chr. drugie pastwo babiloskie byo kwitnce, ale nie bezpieczne.
Trwao to tak dugo, dopki panowaa zgoda z potniejszym pastwem Medw na pnocy.
W cigu tych szedziesiciu siedmiu lat staroytne miasto ttnio yciem o wysokim
poziomie intelektualnym.
Wanie pod rzdami asyryjskich wadcw Babilon sta si aren wielkiego ruchu
umysowego. Zwaszcza za Sardanapala. Sardanapal, mimo e pochodzenia asyryjskiego, czu
si Babiloczykiem. Zaoy bibliotek, co prawda nie z ksig papierowych, lecz z tabliczek
glinianych, ktrych uywano w Mezopotamii jeszcze od czasw sumeryjskich. Ten
ksigozbir odkopano i stanowi on moe najbardziej cenny materia historyczny na wiecie.
Ostatni z chaldejskiej linii monarchw babiloskich, Nabonidus, odznacza si jeszcze
osobliwszym smakiem literackim. Opiekowa si badaniami staroytniczymi, tak e kiedy
jego uczeni ustalili dat wstpienia na tron Sargona I, nie waha si uwietni tego faktu
osobnymi napisami. W jego pastwie nie byo jednolitoci, on za stara si wprowadzi
centralizacj w ten sposb, e rozmaitych bogw lokalnych , przenosi do Babilonu i budowa
im tam witynie. T polityk stosowali pniej z powodzeniem Rzymianie, lecz w Babilonie
obudzia ona jeno zazdro wszechwadnych kapanw Bel Marduka, naczelnego boga
Babiloczykw. Zaczli si oni rozglda za kim, kto by mg zastpi Nabonida, i znaleli
sobie Cyrusa, wadc ociennego pastwa Medw. Cyrus by Persem i zdoa si ju
odznaczy przez zwycistwo, na d Krezusem, bogatym krlem Lidii, we wschodniej Azji
Mniejszej. Cyrus ruszy na Babilon, stoczy walk poza murami miasta, po czym otwarto mu
bramy (r. 538 przed Chr.). onierze jego weszli do miasta bez walki. Nastpca tronu,
Baltazar, syn Nabonida, siedzia wanie przy uczcie, gdy wtem, jak opowiada Biblia, na
cianie pojawia si rka i pomiennymi goskami wypisaa te tajemnicze sowa: Mane,
Mane, Tekel, Upharsin, co wyoy prorok Daniel w ten sposb: Bg pomnoy twoje
krlestwo i on mu kres naznaczy; pooono ci na szali i opade, i krlestwo twoje oddano
Persom i Medom, Niewtpliwie kapani Marduka umieliby co powiedzie o tych literach na

37

cianie. Baltazar zgin tej nocy, mwi Biblia, Nabonidus dosta si do niewoli, a miasto
zajto tak spokojnie, e nawet naboestwa w wityniach Marduka nie zostay przerwane.
W taki sposb pastwo babiloskie poczono z medyjskim. Kambizes, syn Cyrusa, podbi
Egipt. Kambizes oszala i zgin mierci gwatown, a po nim nastpi Dariusz I, z
pochodzenia Med, syn Hystaspesa, jeden z gwnych doradcw Cyrusa.
Krlestwo Dariusza I, pierwsze aryjskie krlestwo na ziemi starych cywilizacji, byo
najwikszym pastwem, jakie wiat widzia dotychczas. Obejmowao ca Azj Mniejsz i
Syri, cae dawne pastwo asyryjskie i babiloskie, Egipt, Kaukaz, wybrzea Morza
Kaspijskiego, Medi, Persj i cz Indii, a po rzek Indus. Tak rozlege pastwo byo
moliwe obecnie, gdy istniay ju konie, wozy i gocice. Dotychczas za osio, w, a na
pustyni wielbd, stanowiy najszybszy sposb komunikacji. Wadcy perscy przernli cae
pastwo wielkimi gocicami, na ktrych stale czekay konie pocztowe, aby zabra posw
krlewskich lub podrnych opatrzonych urzdow przepustk. Poza tym zacza wchodzi w
uycie bita moneta, co niezmiernie uatwiao stosunki handlowe. Stolic olbrzymiego pastwa
nie by Babilon. Kapani Marduka nie zyskali ostatecznie nic przez swoj zdrad. Babilon
pomimo swego znaczenia by ju miastem upadajcym, a wielkimi miastami nowego pastwa
byy Persepolis, Suzy i Ekbatana. Stolic byy Suzy. Porzucona Niniwa zamienia si w pole
ruin.
ROZDZIA DWUDZIESTY PIERWSZY

POCZTKI HISTORII YDOWSKIEJ

A teraz przyjdzie nam mwi o jednym z ludw semickich, o Hebrajczykach, ktrych
znaczenie w ich wasnych czasach byo mniejsze ni wpyw, jaki wywarli na pniejsze
dzieje wiata. Osiedlili si oni w Judei na dugo przed. r. 1000, a stolic ich bya Jerozolima.
Historia ich wie si cile z wielkimi pastwami ssiednimi: Egiptem, Asyri i Babilonem.
Kraj ich by niejako drog prowadzc z Asyrii i Babilonu do Egiptu.
Znaczenie ich gwnie zasadza si na tym, re stworzyli literatur pisan obejmujc
histori wiata, zbir praw, kroniki, psalmy, ksigi mdroci, poezje, opowieci, rozwaania
polityczne, to wszystko, co chrzecijanie nazywaj Starym Testamentem, Bibli. Ta literatura
pojawia si w historii w IV lub V w. przed Chr.
Prawdopodobnie nadano jej pewn cao w Babilonie. Mwilimy ju o tym, jak faraon
Necho II najecha pastwo asyryjskie w chwili, kiedy Asyria walczya z Medami, Persami i
Chaldejczykami. Jozja, krl Judy, stawi mu opr i zosta pobity pod Megiddo, gdzie i sam
pad. Krlestwo Judy dostao si pod wadz Egiptu, a Nebukadnezar Wielki, nowy krl
chaldejski w Babilonie, wyparszy Nechona z powrotem do Egiptu, usiowa jednoczenie
urzdzi sprawy judejskie przez ustanowienie malowanych krlw w Jerozolimie.
Eksperyment si nie uda, lud pozabija urzdnikw babiloskich, lecz wwczas
Nebukadnezar postanowi skoczy z tym maym pastewkiem, ktre za dugo wygrywao
Egipt przeciw pnocnemu imperium. Jerozolim zburzono i spalono, a pozosta ludno
uprowadzono w ptach do Babilonu.
Tam pozostawali ydzi a do chwili zajcia Babilonu przez Cyrusa (538 przed Chr.). On
dopiero odesa ich z powrotem do kraju, polecajc odbudowa mury i wityni w
Jerozolimie.
Zdaje si, e do tego czasu ydzi nie byli ani narodem zbyt cywilizowanym, ani
zjednoczonym. Prawdopodobnie niewielu z nich umiao czyta lub pisa. W ich wasnej

38

historii nigdy nie syszy si o tym, aby czytano najdawniejsze ksigi Biblii; pierwsza
wzmianka o ksice pochodzi z czasw Jozji. Dopiero niewola babiloska ucywilizowaa ich
i zjednoczya. Wrcili do kraju dumni z wasnej literatury i wiadomi odrbnoci narodowej.
Biblia w owym czasie skadaa si jedynie z Pentateuchu, czyli pierwszych piciu ksig
Starego Testamentu, jak je dzi znamy. Istniay jednak i oddzielne ksigi, ktre pniej
wcielono do caoksztatu Biblii: np. Kroniki, Psalmy, Przysowia.
Opowieci o stworzeniu wiata, o Adamie i Ewie, o potopie, od ktrych zaczyna si
Biblia, s podobne do rwnolegych poda babiloskich; byy one, zdaje si, wsplnym
dobrem wszystkich ludw semickich. Podobnie historia Mojesza i Samsona posiada swoje
odpowiedniki sumeryjskie i babiloskie. Dopiero od historii Abrahama rozpoczyna si co
bardziej odrbnego i specyficznego dla rasy ydowskiej.
Abraham y przypuszczalnie w czasach Hammurabiego. By to koczownik semicki
patriarchalnego pokroju. Ksiga Rodzaju opowiada o jego wdrwkach, o jego synach i
wnukach i o ich niewoli w Egipcie. Podrowa on po Kanaanie i, jak powiada Biblia, Bg
Abrahama obieca da ten kraj radosny jemu i jego dzieciom.
Po dugim pobycie w Egipcie i po pidziesicioletnim wdrowaniu na pustyni, pod wodz
Mojesza, dzieci Abrahama rozrosy si w rzesz dwunastu plemion i najechay Kanaan od
strony Pustyni Arabskiej. Dziao si to prawdopodobnie okoo 16001300 przed Chr., nie
posiadamy z tych czasw adnych egipskich wzmianek ani o Mojeszu, ani o ziemi Kanaan i
std trudno ustali jakkolwiek dat. W kadym bd razie udao im si zdoby jedynie
pagrkowate tyy ziemi obiecanej. Wybrzee byo obecnie w posiadaniu nie Kanaanitw, lecz
obcych przybyszw, mianowicie ludu egejskiego, Filistynw; miasta ich Gaza, Gat, Aszdod,
Askalon i Joppa dzielnie opieray si Hebrajczykom. Przez wiele pokole dzieci Abrahama
byy polednim narodem zamieszkujcym wzgrza i walczcym ustawicznie z Filistynami i
pokrewnymi im plemionami Moabitw, Medianitw itd. W Ksidze Sdziw mona
znale dokadny opis ich walk i klsk z tego okresu. Jest to bowiem kronika klsk i
niepowodze opowiedzianych z zupen szczeroci.
Przez wiksz cz tego okresu Hebrajczykami rzdzili o ile w ogle by tam
jakikolwiek rzd kapascy sdziowie wybierani przez starszyzn, wszelako okoo r. 1000
obrali oni sobie krla, Saula, ktry by ich prowadzi do bitwy. Panowanie Saula nie oznaczao
jednak polepszenia w stosunku do poprzednich rzdw sdziw; poleg on pod gradem strza
filistyskich w- bitwie na grze Gelboe, zbroj jego zawieszono w wityni Wenus
filistyskiej, a ciao przybito gwodziami do murw Betszan.
Nastpca jego, Dawid, mia wiksze szczcie i by lepszym politykiem. Dawid
rozpoczyna jedyny w dziejach Hebrajczykw okres dobrobytu. Opiera si on na cisym
sojuszu z fenickim miastem Tyr, ktrego krl Hiram by, jak si zdaje, czowiekiem wielkiej
inteligencji i przedsibiorczoci. Zamierza on zabezpieczy sobie drog handlow do Morza
Czerwonego poprzez pagrkowaty kraj Hebrajczykw. Zwykle handel fenicki utrzymywa
stosunki z Morzem Czerwonym za porednictwem Egiptu, ale Egipt by wwczas w stanie
zupenego zamtu; z tego wanie wzgldu Hiram nawiza jak najcilejsze stosunki z
Dawidem i nastpc jego, Salomonem. Pod auspicjami Hirama stany mury, paac i
witynia w Jerozolimie, Hiram za sam budowa okrty i puszcza na Morze Czerwone. Na
pnoc i na poudnie szy przez Jerozolim wane drogi handlowe. Salomon doprowadzi
nard ydowski do niespodziewanej wietnoci. Faraon da mu nawet wasn crk za on.
Naley jednak zda sobie spraw z wczesnych stosunkw. Salomon u szczytu swej sawy
by jedynie maym podrzdnym krlikiem w maym miecie. Potga jego bya tak
przemijajca, e w par lat po jego mierci, Sziszak, pierwszy faraon XXII dynastii zaj
Jerozolim i ca jej wspaniao obrci w perzyn. Opowiadanie o potdze Salomona,
zawarte w Biblii, wielu krytykw podaje w wtpliwo. Mwi oni, e wiele dodatkw i
39

przesady zoy trzeba na karb patriotycznej dumy pniejszych pisarzy. Wszelako gdy si
starannie wczyta w Bibli, znika pierwsze wraenie nieprawdopodobiestwa. witynia
Salomona, jeli dobrze zway jej rozmiary, zmieci si w podmiejskim kociku, a tysic
czterysta wozw wojennych Salomona przestanie nas przeraa, gdy odczytamy jeden z
pomnikw asyryjskich, na ktrym napisano, e nastpca jego, Achab, wysa do armii
asyryjskiej dwa tysice. Z opowiadania w Biblii wida, e Salomon rujnowa si na przepych
i okazao, a lud obcia podatkami i robocizn.
Po jego mierci pnocna cz krlestwa oderwaa si od Jerozolimy jako niezalene
krlestwo Izraela. Jerozolima pozostaa nadal stolic Judei.
Rozkwit narodu hebrajskiego by krtkotrway. Hiram umar i zabrako pomocy Tyru,
skd Jerozolima czerpaa swe siy. Egipt znw sta si grony. Historia krlw Izraela i
krlw Judy staje si histori dwch maych pastewek pooonych jakby midzy dwoma
myskimi kamieniami, z ktrych jednym jest Egipt, a drugim najpierw Syria, potem Asyria,
wreszcie Babilon. Jest to opowie o klskach i ocaleniach, ktre waciwie tylko odwlekay
zagad. Jest to opowie o barbarzyskich krlach wadajcych barbarzyskim ludem. W r.
721 krlestwo Izraela dostaje si do niewoli asyryjskiej i zupenie znika z historii. Krlestwo
Judy walczy do r. 604, w ktrym dzieli los Izraela. Mona si sprzecza co do szczegw
historii biblijnej, poczwszy od epoki Sdziw, ale na og jest ona zgodna z prawd
potwierdzon przez wykopaliska dokonane w ubiegym stuleciu w Egipcie, Asyrii i
Babilonii.
W Babilonie Hebrajczycy uoyli zbir swych poda i ustalili swoj tradycj. Nard,
ktry na rozkaz Cyrusa wraca do Jerozolimy, by z ducha i wiedzy zupenie rny od narodu
wzitego ongi do niewoli. Pozna on cywilizacj. W rozwoju tego narodu szczegln rol
odegra nowy rodzaj ludzi, prorocy, ktrym naley si osobny rozdzia. Z nimi wchodz do
rozwoju spoeczestwa ludzkiego nowe, wybitne siy.
ROZDZIA DWUDZIESTY DRUGI

KAPANI I PROROCY W JUDEI

Upadek Asyrii i Babilonu by zaledwie pocztkiem caego szeregu klsk, jakie dotkny
ludy semickie. W VII w. przed Chr. zdawao si, jakby cay wiat cywilizowany mia si
dosta pod wadz Semitw. Oni rzdz w wielkim pastwie asyryjskim i podbijaj Egipt;
Asyria, Babilonia, Syria s cae semickie i mwi podobnymi do siebie jzykami. Handel
wiatowy jest w rkach Semitw. Tyr, Sydon, wielkie metropolie na wybrzeu fenickim
rozrzucaj swe kolonie w Hiszpanii, Sycylii i Afryce, i kolonie te urastaj do wielkich
rozmiarw. Kartagina, zaoona przed r. 800, osigna ponad milion ludnoci. Bya ona przez
jaki czas najwikszym miastem na ziemi. Jej statki egloway do Brytanii i po Atlantyku.
Dotary, by moe, do Madery. Jak ju wspomnielimy, Hiram do spki z Salomonem
budowa okrty nad Morzeni Czerwonym, przeznaczone do handlu z Arabi, a moe i z
Indiami. Za panowania faraona Necho wyprawa fenick opyna ca Afryk dookoa.
W tym czasie ludy aryjskie stay jeszcze na poziomie barbarzystwa. Jedynie Grecy
budowali now cywilizacj na gruzach tej, ktr sami zburzyli, a Medowie stawali si
groni, jak ich nazywa jedna inskrypcja asyryjska. W r. 800 przed Chr. nikt by nie mg
przewidzie, e za jakie lat piset wszelki lad panowania semickiego bdzie starty przez
aryjskich zdobywcw i e wszystkie ludy semickie dostan si w obce jarzmo, z wyjtkiem
chyba Beduinw, ktrzy na Pustyni Arabskiej wiedli koczowniczy tryb ycia, wsplny ongi
wszystkim Semitom, zanim Sargon I ze swymi Akkadami podbi Sumeri.
40

Ze wszystkich tych cywilizowanych Semitw, dotknitych tak druzgoccymi klskami w

cigu piciu wiekw, jeden tylko may nard ydowski, ktry Cyrus posa do odbudowania
wityni jerozolimskiej, ten jeden tylko nard zachowa sw spjni i starodawn tradycj.
Dopomoga mu w tym wanie owa literatura, ktr stworzy w Babilonie. Nie Biblia bya
dzieem ydw, ile raczej ydzi byli dzieem Biblii. Zawieraa ona pewne idee, odrbne od
idei ludw ssiednich, idee podniecajce i krzepice, w ktrych ten nard mia znajdowa
oparcie w cigu dwudziestu piciu wiekw niedoli i ucisku.
Naczeln ide ydowsk byo to, e Bg ich jest daleki i niewidzialny, niewidzialny Bg w
wityni nie uczynionej rkoma ludzkimi, Pan Sprawiedliwoci dla caej ziemi. Wszystkie
inne ludy miay narodowych bogw ucielenionych w wizerunkach witynnych. Z chwil
gdy wityni zburzono, a wizerunek ulega zniszczeniu, i bg waciwie umiera. Pojcie za
ydowskie o Bogu byo zupenie nowe: o Bogu w niebiesiech, wywyszonym ponad
kapanw i ofiary. I ten Bg Abrahama, jak ydzi wierzyli, uczyni ich swym narodem
wybranym, ktry ma odbudowa Jerozolim i stworzy z niej stolic sprawiedliwoci na
wiecie. Cay nard by natchniony poczuciem wsplnego przeznaczenia. Z t wiar wracali
ydzi z niewoli babiloskiej do Jerozolimy.
Czy mona si dziwi, e w dniach klski i niewoli wielu Babiloczykw, Syryjczykw, a
pniej i Fenicjan, mwicych waciwie tym samym jzykiem i majcych wsplne
obyczaje, zwyczaje, upodobania i tradycje przylgno do tego natchnionego kultu i
chciao mie udzia w jego obietnicach? Po upadku Tyru, Sydonu, Kartaginy i kolonii
hiszpaskich, Fenicjanie znikaj nagle z historii; i rwnie nagle w Hiszpanii, Afryce, Egipcie,
Arabii, wszdzie gdzie tylko postaa noga fenick, odnajdujemy gminy ydowskie. A
wszystkie czya Biblia i wsplne czytanie Biblii. Jerozolima z pocztku bya jedynie
nominaln ich stolic; prawdziw stolic bya ta Ksiga Ksig. Oto rzecz niesychana dotd
w historii. Wyrosa ona z tego dawnego siewu, jakim bya zamiana hieroglifw na pismo
przez Sumeryjczykw i Egipcjan. ydzi byli czym nowym, narodem bez krla, a pniej bez
wityni, w jednoci utrzymywaa ich tylko moc sowa pisanego.
To spoido duchowe nie byo dzieem ani kapanw, ani mw stanu. ydzi wprowadzaj
do historii nie tylko nowy rodzaj zrzeszenia, ale i nowy rodzaj czowieka. W czasach
Salomona Hebrajczycy podobni byli do tylu innych drobnych ludw skupiajcych si dookoa
paacu i wityni, rzdzonych mdroci kapana i ambicj krla. Lecz ju wtedy, jak wida z
Biblii, pojawia si nowy rodzaj ludzi prorocy. Znaczenie ich zwiksza si w miar
zwikszania si niedoli narodowej.
Kt to byli prorocy? Byli to ludzie najrnorodniejszego pochodzenia. Prorok Ezechiel
by z kasty kapaskiej, a prorok Amos nosi paszcz pastuszy ze skry koziej, wszyscy za
oni mieli jeden rys wsplny: suyli tylko Bogu Sprawiedliwoci i zwracali si wprost do
ludu. Przychodzili bez pozwolenia i bez wice. Oto sowo Paskie zeszo na mnie taka
bya ich formua. ywo zajmowali si polityk. Podniecali lud przeciw Egiptowi, kruchej
trzcinie, przeciw Asyrii, Babilonii; wykazywali niedostwo stanu kapaskiego lub jawne
grzechy krla. Niektrzy z nich zajmowali si tym, co bymy dzi nazwali reform
spoeczn. Bogaci uciskaj biednych, rozkosznicy zjadaj chleb sierocy; ludzie zamoni
przyjani si z obcymi i naladuj ich zbytek i wystpki; a to wszystko jest nienawistne
Jehowie, Bogu Abrahama, ktrego rka karzca zawisa nad krajem.
Te grzmice sowa zostay spisane; przechowywano je starannie i studiowano. Szy one
wszdzie tam, gdzie szli ydzi, a wszdzie tam, gdzie one si zjawiy, rodzi si nowy duch
religijny. One wyprowadzay czowieka poza kapana i wityni, poza paac i krla, i
stawiay go twarz w twarz wobec nakazw sprawiedliwoci. Na tym polega ich doniose
znaczenie w dziejach. U wielkiego Jezajasza gos proroczy wznosi si do wyyn wspaniaej

41

wizji i rzuca obraz ziemi zjednoczonej i umierzonej pod wadz jednego Boga. Jest to szczyt
proroctw ydowskich.
Co prawda nie wszyscy prorocy mwi w ten sposb i inteligentny' czytelnik znajdzie w
ich ksigach wiele nienawici, przesdw i wiele tych marnych rzeczy, ktre dzi nazywamy
propagand. Mimo to prorocy hebrajscy z okresu niewoli babiloskiej wnieli na wiat now
potg, ktra obudzia indywidualn moralno, obudzia wolne sumienie ludzkoci przeciw
fetyszystycznym ofiarom i niewolniczemu posuszestwu, jakie dotychczas trzymao dusz
ludzk w ptach.
ROZDZIA DWUDZIESTY TRZECI

GRECY
W czasach kiedy po Salomonie (panowa prawdopodobnie okoo 960 przed Chr.)
podzielone krlestwa Izraela i Judy ulegy zniszczeniu, a nard ydowski snu ni swej
tradycji w niewoli babiloskiej powstawao nowe mocarstwo ducha, tradycja grecka.
Podczas gdy prorocy hebrajscy stwarzali nowe zasady moralnej odpowiedzialnoci czowieka
wobec wiecznego i powszechnego Boga Sprawiedliwoci, filozofowie greccy wiedli umys
ludzki ku nowym szlakom myli.
Plemiona greckie, jak powiedzielimy, byy odgazieniem pnia aryjskiego. Wtargny one
do miast egejskich na kilka wiekw przed r. 1000 przed Chr. Zaczy prawdopodobnie sw
wdrwk ku poudniowi, zanim jeszcze faraon Tutmes przepdzi swe pierwsze sonie poza
zdobyty Eufrat. Albowiem w tych czasach w Mezopotamii yy sonie, a w Grecji lwy.
Jest rzecz moliw, e powodem zniszczenia Knossos by najazd Grekw, ale legendy
greckie nie wspominaj o adnym takim zwycistwie, cho nie brak opowieci o Minosie i
jego paacu, zwanym Labiryntem, i o sztuce artystw kreteskich. Podobnie jak wikszo
Ariw, Grecy mieli piewakw i recytatorw, ktrych wystpy stanowiy donios wi
spoeczn; oni to wy dwignli z mroku czasw barbarzyskich dwa wielkie poematy:
Iliad opowiadajc o tym, jak sprzymierzone plemiona greckie oblegay i zdobyy miasto
Troj w Azji Mniejszej, oraz Odysej, dug awanturnicz histori powrotu spod Troi
mdrego wodza Odyseusza. Epopeje te spisano gdzie w smym lub sidmym wieku przed
Chr., kiedy Grecy przyjli alfabet od swych bardziej cywilizowanych ssiadw, istniay
jednak ju znacznie wczeniej. Przypisywano je lepemu bardowi, Homerowi, ktry mia je
uoy tak, jak Milton uoy swj Raj utracony. Czy taki poeta naprawd istnia, czy on te
epopeje sam stworzy, czy je tylko spisa i wygadzi te d tym podobne zagadnienia
stanowi ulubiony przedmiot sporu uczonych. Nie moemy si tu wdawa w takie sprzeczki.
Dla nas jest rzecz jedynie wan, e Grecy w VIII w. przed Chr. posiadali swe epopeje, ktre
stanowiy wsplne dobro rnorodnych plemion dajc im poczucie powinowactwa wobec
ociennych barbarzycw. Grecy byli grup spokrewnionych ludw, ktre czya wsplna
mowa, a pniej sowo pisane pielgnujce wrd nich wsplne ideay odwagi i postawy
yciowej.
Grecy epiccy przedstawiaj si jako nard barbarzyski, nie mieszkajcy w miastach, nie
znajcy pisma ani elaza. Zdaje si, e pierwotnie mieszkali oni w otwartych wioskach w
chatach zgrupowanych dokoa dworzyszcz ich naczelnikw, w ssiedztwie ruin zburzonych
przez nich miast egejskich. Pniej od ludu podbitego przyjli myl budowania wity i
obwarowywania swych miast. Mwilimy ju, e miasta pierwotnych cywilizacji powstaway
dookoa otarza jakiego boga plemiennego i e dopiero pniej dodawano mur obronny; w
miastach greckich dziao si odwrotnie: mury wyprzedzay witynie. Grecy zaczli
42

prowadzi handel i zakada kolonie. W cigu VII w. przed Chr. w dolinach i na wyspach
Grecji powstaway nowe miasta, niepomne miast egejskich, ktre je poprzedzay; gwne z
nich byy: Ateny, Sparta, Korynt, Teby, Samos, Milet. Istniay ju osady greckie wzdu
wybrzea Morza Czarnego w Italii i na Sycylii. Poudniow Itali nazywano Wielk Grecj.
Marsylia bya miastem greckim zaoonym na miejscu dawnej kolonii fenickiej.
Kraje bdce wielkimi rwninami lub takie, ktrych gwn drog transportow jest
wielka rzeka, jak Eufrat lub Nil d do zjednoczenia si pod jak wspln wadz. Tak
np. miasta egipskie lub sumeryjskie zlay si w jeden system rzdw. Grecy natomiast byli
porozrzucani po wyspach i dolinach przedzielonych grami; zarwno Grecja waciwa, jak i
tzw. Wielka Grecja s bardzo grzyste; dlatego i denia ich byy odmienne. Kiedy Grecy
wchodz do historii, s podzieleni na szereg maych pastewek, ktre nie wykazuj adnych
znamion splnoty. Rni si nawet rasowo. Niektre z nich skadaj si gwnie z obywateli
tego lub innego plemienia greckiego, Joczykw, Eolw lub Dorw; inne maj ludno
mieszan: Grekw i potomkw ludnoci przedgreckiej, rdziemnomorskiej; w innych
znw czyste obywatelstwo greckie panuje nad ujarzmion ludnoci, jak Spartanie nad
helotami. W jednych pastwach stare naczelne rody aryjskie wytworzyy zamknit w sobie
arystokracj, w innych panuje demokracja wszystkich obywateli aryjskich; tu rzdz
wybieralni lub nawet dziedziczni krlowie, tam znw uzurpatorowie, czyli tyrani.
Te same warunki geograficzne, ktre wpyny na rozdrobnienie i zrnicowanie pastw
greckich, sprawiy, e pastwa te byy tak mae. Najwiksze pastwa byy mniejsze od wielu
hrabstw angielskich i jest rzecz wtpliw, czy zaludnienie ktregokolwiek z nich
przekraczao jedn trzeci miliona. Niewiele z nich dochodzio do 50000 mieszkacw.
Istniaa midzy nimi wsplno interesw i sympatii, ale nie prawdziwa wola wspycia. W
miar rozwoju handlu miasta zawieray midzy sob sojusze i przymierza, a mae miasta
oddaway si pod protektorat wikszych. Wszelako dwie rzeczy nadaway Grecji pewn
jedno: epos i zwyczaj brania udziau w igrzyskach olimpijskich odbywajcych si co cztery
lata. To wprawdzie nie usuno wani i wojen, lecz przyczynio si do zagodzenia
okruciestw wojny domowej, tym bardziej, e na czas trwania igrzysk ogaszano zawieszenie
broni. Z biegiem czasu poczucie wsplnego dziedzictwa wzroso, a z nim liczba pastw
uczestniczcych w igrzyskach olimpijskich, a w kocu dopuszczono do nich nie tylko
Grekw, lecz i zawodnikw ze spokrewnionych krajw pnocnych Epiru i Macedonii.
Miasta greckie rozwijay coraz ywszy handel i nabieray coraz wikszego znaczenia, a
cywilizacja ich osigaa coraz wyszy stopie w cigu VII i VI w. przed Chr. Ich ycie
spoeczne rnio si pod wielu wzgldami od ycia spoecznego Egejczykw i cywilizacji
wyrosych w dolinach wielkich rzek. Posiadali oni wprawdzie wspaniae witynie, lecz
kapastwo nie wytworzyo u nich wielkiego, tradycj uwiconego stanu, jak si to dziao w
miastach starszego wiata, nie byo ono zbiorem wszelkiej wiedzy i rdem wszelkich idei.
Grecy mieli wodzw i rody szlachetne, lecz nigdy nie posiadali ubstwianego monarchy,
otoczonego ceremonialnym dworem. Organizacja ich bya raczej arystokratyczna, gdzie
najwybitniejsze rody wzajemnie si ograniczay. Nawet tzw. ich demokracje miay cechy
arystokratyczne: kady obywatel bra udzia w sprawach pastwowych i by czonkiem
zgromadzenia ludowego, lecz nie kady by obywatelem.' Greckie demokracje nie byy
podobne do naszych demokracji, gdzie kady ma gos. W niejednym z tych greckich pastw
demokratycznych byo zaledwie kilkaset lub kilka tysicy obywateli na wielotysiczny tum
niewolnikw, wyzwolecw itd., ktrzy nie brali adnego udziau w yciu pastwowym.
Zazwyczaj w Grecji rzdy pozostaway w rku grupy ludzi zamonych. Ich krlowie i tyrani
byli to ludzie, ktrzy wybili si na czoo przed innymi, bd te uzurpowali sobie prawo
rozkazywania reszcie wspobywateli; nie byli oni jakimi pbogami, jakimi nadludmi na
podobiestwo faraonw egipskich, minosw kreteskich lub monarchw Mezopotamii.
Dziki temu w Grecji istniaa wolno rzdw i myli, jakiej nie znay starsze cywilizacje.
43

Grecy wnieli do miast indywidualizm i osobist inicjatyw wdrownego trybu ycia. Byli
oni pierwszymi wybitnymi republikanami w dziejach.
Z chwil gdy Grecy wznosz si ponad poziom barbarzycw zajtych wycznie wojn,
pojawia si nowy rys w ich yciu umysowym. Spotykamy u nich ludzi, ktrzy nie s
kapanami, a poszukuj wiedzy, zagbiajc si w tajniki ycia i istnienia tak, jak to
dotychczas byo najwyszym przywilejem kapastwa lub rozrywk krlw. Ju w VI w.
przed Chr. by moe w czasie, kiedy Izajasz gosi jeszcze swe proroctwa w Babilonie
tacy ludzie, jak Tales i Anaksymander z Miletu, i Heraklit z Efezu, ludzie niezaleni, oddaj
si rozwaaniu trudnych problemw wiata, na ktrym yjemy, staraj si odgadn jego
waciw istot, jego powstanie i cel, i odrzucaj wszelkie gotowe lub wymijajce
odpowiedzi. Ci greccy badacze z VI w. s pierwszymi filozofami, pierwszymi mionikami
mdroci na wiecie.
Ten szsty wiek by jednym z najwaniejszych w dziejach ludzkich. W Grecji filozofowie
poszukuj jasnych idei o wszechwiecie i o tym, jakie w nim miejsce zajmuje czowiek,
Izajasz doprowadza do szczytu dzieo prorokw ydowskich, Gotama Budda naucza w
Indiach, a Konfucjusz i Lao Tse w Chinach. Od Aten do Oceanu Spokojnego myl ludzka
pracuje.
ROZDZIA DWUDZIESTY CZWARTY

WOJNY GREKW Z PERSAMI

W chwili gdy Grecy w miastach Hellady, poudniowej Italii i. Azji Mniejszej oddawali si
swobodnym badaniom intelektualnym, i kiedy w Babilonie i w Jerozolimie ostatni prorocy
hebrajscy stwarzali dla ludzkoci wolno sumienia, dwa awanturnicze ludy aryjskie,
Medowie i Persowie, zawadnli wiatem staroytnych cywilizacji i zajci byli tworzeniem
wielkiego pastwa, pastwa perskiego, ktre byo znacznie obszerniejsze ni jakiekolwiek
dotychczas. Za Cyrusa przeszed pod panowanie perskie Babilon oraz bogata i starodawna
cywilizacja Lidii; zhodowano fenickie miasta Lewantu i wszystkie greckie miasta w Azji
Mniejszej. Kambizes podbi Egipt, a Dariusz I, Med, trzeci wadca perski (321 przed Chr.),
sta si, jak si zdawao, panem caego wiata. Kurierzy wieli jego rozkazy od Dardanelw
a do Indu i od Grnego Egiptu w gb Azji rodkowej.
Co prawda, Pokj Perski nie rozciga si na Grecj europejsk, Itali, Kartagin', Sycyli i
fenickie kolonie w Hiszpanii, lecz wszystkie te kraje odnosiy si do niego z szacunkiem, a
jeden by tylko lud, ktry Persom sprawia powany kopot siar, pokrewne im hordy
nordyckie w poudniowej Rosji i w Azji rodkowej, Scytowie, ktrzy najedali pnocnowschodnie granice.
Oczywicie, ludno tego wielkiego pastwa nie skadaa si wycznie z Persw. Persowie
byli jedynie znikom, ale panujc mniejszoci w tym olbrzymim krlestwie. Reszta
ludnoci pozostaa tak, jak bya od niepamitnych czasw, przed przyjciem Persw, tylko
jzyk perski sta si jzykiem urzdowym. Handel i finanse pozostay nadal semickie, Tyr i
Sydon, jak dawniej, byy wielkimi portami rdziemnomorskimi, a morza roiy si od
semickich okrtw. Lecz wielu z tych kupcw semickich, wdrujc z miejsca na miejsce,
znajdowao w tradycji hebrajskiej i w hebrajskich ksigach sympatyczn a wygodn wspln
histori. Nowym ywioem, ktry rs gwatownie w tym pastwie, byli Grecy. Stawali si
powanymi wspzawodnikami Semitw na morzu, a ich swobodna i silna inteligencja
czynia z nich poytecznych i nieuprzedzonych urzdnikw.

44

Wanie z powodu Scytw Dariusz I najecha Europ. Chcia on dotrze do poudniowej

Rosji, ojczyzny jedcw scytyjskich. Przeszed Bosfor na czele wielkiej armii i posuwa si
przez Bugari do Dunaju, ktry przeszed po mocie pontonowym, i ruszy daleko na pnoc.
Armia jego cierpiaa straszliwie. Bya to przewanie piechota, a jedcy scytyjscy szarpali j
ze wszystkich stron, odcinali ywno, znosili maruderw i zawsze uchylali si od otwartej
walki. Dariusz musia przedsiwzi haniebny odwrt.
Sam wrci do Suz, lecz zostawi armi w Tracji i Macedonii; Macedonia poddaa si
Dariuszowi. Do tych niepowodze przyczyy si powstania miast greckich w Azji, a Grecy
europejscy pospieszyli rodakom z pomoc. Dariusz postanowi podbi Grecj europejsk.
Majc do rozporzdzenia flot fenick, mg zabiera jedn wysp po drugiej, a w kocu w r.
490 przed Chr. uderzy na Ateny. Wielka Armada wypyna z portw Azji Mniejszej i
wschodniej czci Morza rdziemnego; wojska wyadoway pod Maratonem na pnoc od
Aten. Tam spotkay si z Ateczykami, ktrzy zadali im wielk klsk.
W owym czasie wydarzya si rzecz dziwna. Najgorszym wrogiem Aten bya Sparta, lecz
w tej chwili Ateczycy wysali do Sparty herolda, szybkobiegacza, proszc, aby Spartanie nie
zezwolili na podbj Grecji przez barbarzycw. Ten szybkobiegacz (prototyp wszystkich
maratoskich biegaczy) zrobi z gr sto szedziesit kilometrw po nierwnym gruncie w
mniej ni dwa dni. Spartanie odpowiedzieli niezwocznie, wyraajc pen gotowo pomocy,
lecz kiedy w trzy dni pniej posiki spartaskie dotary do Aten, nie miay ju wicej nic do
roboty, jak tylko obejrze pobojowisko i trupy pobitych Persw. Flota perska wrcia do Azji.
Tak skoczy si pierwszy najazd perski na Grecj.
Nastpny by znacznie ciszy. Dariusz umar niedugo po otrzymaniu wiadomoci o
klsce pod Maratonem, i przez cztery lata syn jego i nastpca, Kserkses, przygotowywa si
do zdawienia Grecji. Na ten czas strach zjednoczy wszystkich Grekw. Armia Kserksesa
bya bez wtpienia najwiksz, jak wiat widzia dotychczas. Byo to niesychane
zbiorowisko najsprzeczniejszych ywiow. Przeszo ono Dardanele w r. 480 przed Chr. po
mocie pontonowym; a w miar jak si armia posuwaa wzdu wybrzea, towarzyszya jej na
morzu rwnie pstra flota, wiozca spy. W wskim przesmyku Termopilw niewielka
garstka z 1400 ludzi pod wodz spartaskiego Leonidasa stawia opr temu tumowi i po
niezrwnanej heroicznej walce zostaa wycita co do nogi. Nikt nie ocala. Lecz Persowie
ponieli olbrzymie straty i armia Kserksesa spada na Teby i Ateny w nie najlepszym
usposobieniu, Teby podday si i zawary ukad z nieprzyjacielem; Ateczycy opucili swe
miasto, ktre Pers zniszczy poarem.
Grecja zdawaa si ju by w rkach zdobywcy, gdy znw, pomimo nierwnoci si,
wbrew wszelkim oczekiwaniom, przyszo zwycistwo. Grecka flota, chocia nawet w jednej
trzeciej nie dorwnywajca perskiej, osaczya t ostatni w Zatoce Salamiskiej i zniszczya
doszcztnie. Kserkses upad na duchu, widzc, e on sam wraz z olbrzymi armi zosta
pozbawiony ywnoci. Z poow armii cofn si do Azji, naraajc reszt na klsk pod
Platejami (479 przed Chr.); w tym samym czasie niedobitki floty perskiej, cigane przez
Grekw, ulegy ostatecznie pod przyldkiem Mykale w Azji Mniejszej.
Niebezpieczestwo perskie mino. Przewana cz miast greckich w Azji odzyskaa
wolno. Wszystko to opowiedziano dokadnie i barwnie w pierwszej pisanej historii, w
Historii Heroda. w Herod urodzi si okoo r. 484 przed Chr. w joskim miecie Azji
Mniejszej, w Halikarnasie, a w poszukiwaniu dokadnych wiadomoci zwiedzi Babiloni i
Egipt. Od klski pod Mykale zacz si dla Persji okres zamieszek dynastycznych. Kserkses
zosta zamordowany w 465 r., a powstania w Egipcie, Syrii, Medii rozprzgy krtkotrway
ad w potnym pastwie. Historia Herodota z naciskiem podkrela niemoc Persji.
Albowiem historia ta jest propagand gosi ide poczenia si caej Grecji w celu
pokonania Persji. Herodot przedstawia niejakiego Aristagorasa, ktremu kae i do Spartan i
xvi

45

pokaza im map znanego wiata, ze sowami: Ci barbarzycy nie s bynajmniej waleczni.

Wy za nie okazalicie jeszcze caej swej umiejtnoci wojowania [...] aden nard na
wiecie nie ma tego, co oni posiadaj: zota, srebra, brzu, haftowanych szat, zwierzt i
niewolnikw. Wszystko to moecie posi, skoro tylko zechcecie.
ROZDZIA DWUDZIESTY PITY

OKRES WIETNOCI GRECJI

Te ptora wieku po wojnach perskich byo okresem wielkiej wietnoci cywilizacji
greckiej. Co prawda, Grecj mocno wyniszczya rozpaczliwa walka o hegemoni midzy
Atenami, Spart i innymi pastwami (wojna peloponeska 431404 przed Chr.), a w r. 338
Macedoczycy stali si waciwymi panami Grecji; mimo to w owym okresie myli oraz
popdy twrcze i artystyczne Grekw wzniosy si do takiego poziomu, e Grecja staa si
pochodni owiaty dla caej nastpnej historii ludzkoci.
.Gow i sercem tej umysowej dziaalnoci stay si Ateny. Przez przeszo trzydzieci lat
(466428 przed Chr.) rzdzi Atenami m wielkiej siy i niezalenoci umysu, Perykles,
ktry postanowi odbudowa miasto z popiow, jakie pozostawi najazd Persw. Pikne
ruiny, ktre dzi jeszcze s chlub Aten, to przewanie pomniki tego wielkiego wysiku. A nie
tylko materialne Ateny pragn odbudowa, odbudowa je rwnie pod wzgldem
umysowym. Zgromadzi dookoa siebie nie tylko architektw i rzebiarzy, lecz take poetw,
dramaturgw, filozofw i nauczycieli. Herodot przyjecha do Aten, aby odczytywa
publicznie urywki swej historii (438 przed Chr.). Anaksagoras przywiz pocztki naukowego
opisu gwiazd i soca. Ajschylos, Sofokles i Eurypides kolejno prowadzili dramat grecki do
najwyszych szczytw pikna i szlachetnoci.
Rozpd, jaki Perykles nada umysowemu yciu w Atenach, przetrwa i po jego mierci,
nawet pomimo tego, e spokj w Grecji zakcia wojna peloponeska, rozpoczyna j okres
dugiej i niszczcej walki o hegemoni. Zachmurzenie horyzontu politycznego zdawao si
przez pewien czas raczej oywia ni obezwadnia umysy ludzkie.
Jeszcze na dugo przed Peryklesem znamienna wolno greckich urzdze wpyna
korzystnie na wyrobienie umiejtnoci dyskutowania. Wszystkim rzdzia nie wola krla lub
kapana, lecz zgromadzenia ludowego, bd te wybitnych jednostek. Wymowa i zdolno
wyszukiwania przekonywajcych argumentw stay si wwczas czym nader podanym,
wskutek czego powstaa klasa nauczycieli, sofistw, ktrzy podejmowali si ksztaci
modzie w tych sztukach. Niepodobna jednak rozumowa bez okrelonego przedmiotu, i std
wiedza jednoczenie rozwina si z wymow. Oywiona dziaalno i wspzawodnictwo
sofistw prowadzio prost drog do cisego badania stylu, metod mylenia i siy
argumentw. Kiedy Perykles umar, niejaki Sokrates sta si gony jako dzielny pogromca
zych argumentw a wiele z nauk sofistw opierao si na zych argumentach. Grupa
wybitnych modych ludzi skupia si dookoa Sokratesa. W kocu Sokrates zosta stracony za
wnoszenie niepokoju do umysw ludzkich (399 przed Chr.), skazano go mianowicie,
stosownie do brzydkiego zwyczaju wczesnych Aten, na wypicie we wasnym domu i
wrd wasnych przyjaci trucizny przyrzdzonej z cykuty; wszelako umysy ludzkie nie
uspokoiy si po jego mierci. Uczniowie prowadzili dalej jego dzieo.
Gwnym jego uczniem by Platon (427 do 347 przed Chr.) r ktry teraz zacz wykada
filozofi w gaju Akademii . Nauka jego dzieli si na dwie gwne czci: badanie podstaw i
metod ludzkiego mylenia oraz badanie urzdze politycznych. On pierwszy napisa Utopi,
czyli plan ustroju spoecznego, rny zupenie i lepszy od wszelkiego istniejcego zrzeszenia
xvii

xviii

46

ludzkiego. To wskazuje no niewidzialn dotychczas miao umysu ludzkiego, ktry dotd

bez adnej wtpliwoci przyjmowa wszystkie tradycje i zwyczaje spoeczne. Platon mwi po
prostu: Zo spoeczne i polityczne, ktre wam tyle sprawia cierpienia, zaley przewanie od
was, jeli macie do woli i odwagi, aby je zmieni. Moecie y inaczej i mdrzej, jeli wam
si zechce nad tym pomyle i popracowa. Nie znacie wasnych si. Jest to nader
awanturnicza nauka, ktra nic zdoaa jeszcze przenikn do powszechnej wiadomoci.
Jednym z jego najwczeniejszych dzie bya Rzeczpospolita, marzenie o komunistycznej
arystokracji; ostatnim za jego dzieem (nie ukoczonym) byy Prawa, projekt urzdzenia
innego, podobnie utopijnego pastwa.
Krytyk metod mylenia i rzdzenia, po mierci Platona, prowadzi dalej Arystoteles, jego
ucze, ktry wykada w Liceum . Arystoteles pochodzi z miasta Stagiry w Macedonii, a
ojciec jego by lekarzem nadwornym krla macedoskiego. Przez pewien czas Arystoteles by
wychowawc krlewicza Aleksandra, ktrego przeznaczeniem byo dokona bardzo wielkich
rzeczy, o czym zaraz bdzie mowa. Badania Arystotelesa wzniosy logik na ten poziom, na
ktrym utrzymywaa si ona przez pitnacie stuleci i wicej, a do pnego redniowiecza.
On nie tworzy utopii. Zanim czowiek zdoa sam kierowa swym losem, jak to naucza
Platon, potrzeba mu, zdaniem Arystotelesa, znacznie wicej wiedzy, i to wiedzy cisej, jakiej
jeszcze nie posiada. Arystoteles wic zaj si tym systematycznym gromadzeniem wiedzy,
ktre my dzisiaj nazywamy Nauk. Wysya badaczy, aby zbierali fakty. By ojcem historii
naturalnej. By twrc umiejtnoci politycznych. Uczniowie jego w Liceum badali i
porwnywali konstytucje 158 rnych pastw...
Tu, w czwartym wieku przed Chr. spotykamy ludzi, ktrych mona waciwie nazwa
nowoczesnymi mylicielami. Dziecinne, marzeniowe metody prymitywnego mylenia
ustpiy miejsca karnemu i krytycznemu ujciu problemw yciowych. Potworny i
niesamowity symbolizm bogw i potworw boskich, wszystkie tabu, zaklcia i gusa, ktre
dotychczas hamoway myl ludzk, usunito zupenie. Narodzio si swobodne, cise i
systematyczne mylenie. wiey i niczym nie przytoczony umys tych przybyszw z lasw
pnocnych wdar si w tajniki wityni i otworzy je na wiato dzienne.
xix

ROZDZIA DWUDZIESTY SZSTY

PASTWO ALEKSANDRA WIELKIEGO

Od 431 do 404 przed Chr. wojna peloponeska pustoszya Grecj. Tymczasem na pnoc od
Grecji pokrewna Macedonia z wolna wzrastaa w siy i cywilizacj. Macedoczycy mwili
jzykiem bardzo zblionym do greckiego i kilka razy macedoscy zawodnicy brali udzia w
igrzyskach olimpijskich. W r. 359 przed Chr. m wielkich zdolnoci i ambicji, Filip, zosta
krlem tego maego kraju. Filip kiedy przebywa w Grecji jako zakadnik; otrzyma staranne
greckie wychowanie i zna prawdpodobnie Herodotow ide rozwijan zreszt i przez
filozofa Izokratesa moliwego podboju Azji przez zjednoczonych Grekw.
Zabra si przede wszystkim do rozszerzenia i urzdzenia wasnego krlestwa i do
reorganizacji armii. Od tysica lat rydwany wojenne stanowiy czynnik rozstrzygajcy w
walce, a obok nich piechota. Konnica rwnie braa udzia, lecz byy to raczej walki
podjazdowe bez okrelonej dyscypliny. Filip ustawi swoj piechot w zwart mas, tworzc z
niej tzw. macedosk falang, a rycerzy swoich zebra w oddzielne formacje, co byo
pocztkiem kawalerii. Tak w wielu bitwach przez niego prowadzonych, jak i w bitwach jego
syna, Aleksandra, szara kawaleryjska odgrywaa pierwszorzdn rol. Falanga zatrzymywaa
na sobie piechot nieprzyjacielsk, a tymczasem konnica odrzucaa jazd nieprzyjacielsk,
47

stojc na jej skrzydach, i nacieraa na piechot z boku lub z tyu. Wozy wojenne
unieszkodliwiali ucznicy, ktrych zadaniem byo wystrzela konie.
Dziki tej nowej armii Filip rozszerzy swoje granice poprzez Tesali do Grecji; a bitwa
pod Cheronej (338 przed Chr.), stoczona przeciw Atenom i ich sprzymierzecom, oddaa w
jego rce ca Grecj. Na koniec marzenie Herodota zaczo przeobraa si w rzeczywisto.
Na zjedzie wszystkich pastw greckich obwoano Filipa wodzem grecko-macedoskiej
konfederacji przeciw Persji, a w r. 336 przed Chr. przednie jego strae weszy do Azji,
rozpoczynajc ten od dawna obmylany pochd. Lecz on ju za nimi nie poszed. Zosta
zamordowany r jak sdzono, za spraw krlowej Olimpii, matki Aleksandra. Bya ona
zazdrosna, e Filip poj drug on.
Filip z niesychan troskliwoci dba o wychowanie syna. Nie tylko da mu za guwernera
Arystotelesa, najwikszego filozofa na wiecie, lecz zwierza mu si ze swoich planw i
udziela mu swego dowiadczenia wojennego. Pod Cheronej Aleksander, wwczas zaledwie
osiemnastoletni, dowodzi konnic. Nie byo wic trudno temu modziecowi, ktry w chwili
wstpienia na tron liczy lat 20, podj natychmiast zadania ojca i doprowadzi wyprawy
perskiej do szczliwego wyniku.
W 334 przed Chr. albowiem dwch lat byo potrzeba na umocnienie jego stanowiska w
Macedonii i w Grecji wkroczy do Azji, pobi niewiele wiksz armi persk nad
Granikiem i zaj sporo miast w Azji Mniejszej. Posuwa si wzdu wybrzea. Byo dla
rzecz niezbdn zaj wszystkie miasta nadmorskie i zostawi w nich zaogi, albowiem
Persowie mieli na swe usugi flot z Tyru i Sydonu, i z jej pomoc utrzymywali sw wadz
na morzu. Gdyby by zostawi za sob jaki wrogi port, Persowie mogliby tam wyldowa i
odci mu czno z krajem. Pod Issos (333 przed Chr.) rozgromi olbrzymi zbieranin pod
wodz Dariusza III. Podobnie jak armia Kserksesa, ktra ptora wieku temu przesza
Dardanele, wojska te byy niejednolitym zbiorowiskiem rnych kontyngentw, ktremu
przeszkadza w pochodzie tum urzdnikw dworskich, harem Dariusza, mnstwo wity i
czeladzi obozowej. Sydon podda si Aleksandrowi. Tyr za opiera si wytrwale. W kocu
wielkie to miasto zdobyto, spldrowano i zniszczono. Gaz rwnie zdobyto, a pod koniec
roku 332 zwycizca wkroczy do Egiptu, odbierajc go Persom.
W Egipcie zbudowa dwa wielkie miasta, Aleksandri i Aleksandrett, dostpne od strony
ldu i wskutek tego niezdolne do buntu. Do tych miast przeszed handel Fenicji. Fenicjanie z
zachodnich wybrzey Morza rdziemnego znikli nagle z historii a rwnie nieoczekiwanie
wyroli ydzi w Aleksandrii i w innych nowych miastach handlowych stworzonych przez
Aleksandra.
W r. 331 przed Chr. Aleksander ruszy z Egiptu na Babiloni, jak to przed nim uczyni
Tutmes, Ramzes i Necho. Lecz obra drog na Tyr. Pod Arbel, w pobliu ruin Niniwy, ktra
bya ju wwczas miastem zapomnianym, spotka Dariusza i stoczy z nim rozstrzygajc
bitw. Perskie wozy wojenne zawiody, macedoska szara kawaleryjska przerwaa front
niejednolitej armii nieprzyjacielskiej, falanga za dokonaa ostatecznego zwycistwa. Dariusz
zacz si cofa. Nie stawia ju najedcy adnego oporu, lecz ucieka coraz dalej na pnoc,
do kraju Medw. Aleksander maszerowa na Babilon, zawsze jeszcze bogate i wane miasto,
a stamtd do Suz i Persepolis. Tam po pijanej uczcie spali paac Dariusza, krla krlw.
Stamtd Aleksander ruszy niby w defiladzie przez Azj rodkow do ostatnich rubiey
pastwa perskiego. Najpierw skierowa si na pnoc. Dariusza, ktry ucieka przed
pocigiem, znaleziono o wicie umierajcego na wasnym rydwanie; zabili go swoi ludzie.
y jeszcze, gdy nadeszy pierwsze strae greckie. Aleksander nie zasta go ju przy yciu.
Idc brzegiem Morza Kaspijskiego Aleksander doszed do gr zachodniego Turkiestanu, po
czym przez Herat (ktry sam zaoy), Kabul i Wwz Chaiberski wtargn do Indii. Nad
Indem stoczy wielk bitw z indyjskim krlem Porusem; tu po raz pierwszy wojska
48

macedoskie zobaczyy sonie i pokonay je. W kocu sam sobie zbudowa okrty, popyn
do ujcia Indu i ruszy z powrotem wybrzeem Beludystanu; do Suz dotar w r. 324 przed
Chr., po szeciu latach nieobecnoci. Zacz wtedy jednoczy i urzdza zdobyte przez siebie
ogromne pastwo. Stara si pozyska swych nowych poddanych. Ubiera si w strj i tiar
monarchw perskich, co obudzio zazdro generaw macedoskich. Mia z nimi sporo
kopotu. Wielu z tych oficerw macedoskich poeni z perskimi i babiloskimi niewiastami;
nazywao si to: lub Wschodu z Zachodem. Nie doy planowanego przez si
zjednoczenia. Po nocnej hulance w Babilonie dosta febry i umar w r. 323 przed Chr.
Natychmiast to nieobesze pastwo rozpado si na czci. Jeden z jego generaw,
Seleukos, zatrzyma dla siebie najwiksz cz dawnego krlestwa perskiego, od Indu do
Efezu; inny znw, Ptolemeusz, zabra Egipt, Antigonos osiad w Macedonii. Reszta pastwa
przechodzia z rk do rk miejscowych awanturnikw. Najazdy barbarzycw z pnocy
sigay coraz dalej i byy coraz silniejsze. A w kocu, jak o tym jeszcze bdzie mowa, nowa
potga, rzeczpospolita rzymska, przysza z zachodu, aby zabra jeden kawaek po drugim i
wczy do nowego i bardziej trwaego imperium.
ROZDZIA DWUDZIESTY SIDMY

MUZEUM I BIBLIOTEKA ALEKSANDRYJSKA

Ju przed Aleksandrem Wielkim Grecy rozbiegli si po ziemiach nalecych do Persw
jako kupcy, artyci, urzdnicy, najemni onierze. W dynastycznej zawierusze, ktra nastpia
po mierci Kserksesa, odgrywa pewn rol oddzia z dziesiciu tysicy najemnikw greckich
pod wodz Ksenofonta. Powrt ich z Babilonu do Grecji azjatyckiej jest opisany w jego
Odwrocie Dziesiciu Tysicy , jednej z pierwszych historii wojennych napisanych przez
dowodzcego generaa. Lecz podboje Aleksandra i podzia jego krtkotrwaego pastwa
midzy generaw przyczyniy si znacznie do nasikania starego wiata elementem greckim,
ktry nis wszdzie swoje obyczaje, jzyk i kultur. lady tych wdrwek Grekw
odnajdujemy gboko w Azji rodkowej i w pnocno-zachodnich czciach Indii. Ich wpyw
na rozwj sztuki indyjskiej by nader silny.
Przez wiele stuleci Ateny utrzymay swe znaczenie jako centrum sztuki i kultury; szkoy
ateskie przetrway w istocie do r. 529 po Chr., czyli jakie tysic lat; wszelako miejsce
przewodnie w ruchu umysowym wiata przenioso si teraz do Aleksandrii, nowego
handlowego miasta, ktre Aleksander zaoy. Tutaj genera macedoski Ptolemeusz obwoa
si faraonem i otoczy si dworem mwicym po grecku. Zanim zosta krlem, by zaufanym
Aleksandra i mia dusz pen myli arystotelesowskich. Z wielk energi i sprawnoci zaj
si organizacj bada naukowych. Sam napisa histori wypraw Aleksandra, ktra, niestety,
zagina.
Ju Aleksander oy znaczne sumy na prace badawcze Arystotelesa, lecz dopiero
Ptolemeusz I nauk otacza sta i wydatn opiek. Zaoy on w Aleksandrii instytucj, ktra,
jako powicona Muzom, nosia nazw Muzeum. Przez dwa lub trzy pokolenia praca
naukowa w Aleksandrii rozwijaa si nader pomylnie. Euklides, Eratostenes, ktry mierzy
wielko ziemi i pomyli si zaledwie o kilkadziesit kilometrw w obliczeniu jej rednicy,
Apolonios, ktry pisa o przeciciach stokowych, Hipparch, autor pierwszej mapy nieba i
katalogu gwiazd, i Heron, ktry wymyli pierwsz maszyn parow, byli wielkimi
gwiazdami w tej nadzwyczajnej konstelacji pionierw nauki. Archimedes przyby z Syrakuz
do Aleksandrii na studia i by gorliwym korespondentem Muzeum. Herofilos by jednym z
najwikszych greckich anatomw i powiadaj, e pierwszy wprowadzi wiwisekcj.
xx

49

Za panowania Ptolemeusza I i Ptolemeusza II nauka w Aleksandrii tak si rozwijaa,

odkrycia byy tak wielkie i czste, jak tego nie widziano ani przedtem, ani potem, a w XVI
w. po Chr. Lecz to nie trwao dugo. Byy rne powody tego upadku. Zdaniem
Mahaffy'ego , gwny powd lea w tym, e. Muzeum byo krlewskim kolegium i
wszyscy jego profesorowie i czonkowie byli mianowani i opacani przez faraona. Wszystko
byo zupenie w porzdku, dopki faraonem by Ptolemeusz I, wychowanek i przyjaciel
Arystotelesa. Lecz z chwil gdy dynastia Ptolemeuszw si zegipcjanizowaa, podpada pod
wadz kapanw egipskich i egipskich urzdze religijnych, a tym samym nie prowadzia
rozpocztego dziea w dawnym duchu, i nadzr ich nad Muzeum tumi swobod bada
naukowych. Muzeum stworzyo bardzo niewiele w tym drugim okresie swego istnienia.
Ptolemeusz I nie tylko stara si w zupenie nowoczesny sposb organizowa
poszukiwania coraz nowej wiedzy, lecz usiowa jednoczenie stworzy encyklopedyczny
arsena umiejtnoci w Bibliotece Aleksandryjskiej. Bya to zarazem instytucja zajmujca si
kopiowaniem i sprzeda ksiek. Wielka armia kopistw nieprzerwanie sporzdzaa nowe
odpisy.
Mamy tu wic po raz pierwszy obraz tego trybu ycia umysowego, w ktrym dzi yjemy;
tutaj widzimy systematyczne zbieranie i rozdzielanie wiedzy. Zaoenie tego Muzeum i
Biblioteki stanowi jedn z wielkich epok w dziejach ludzkoci. Jest ona prawdziwym
pocztkiem dziejw nowoytnych.
Zarwno praca poszukiwa, jak i praca popularyzacji napotkaa wiele powanych
trudnoci. Jedn z nich bya wielka przepa spoeczna dzielca filozofa, ktry by
dentelmenem, od kupca i rzemielnika. W tych czasach byo cae mnstwo wyrabiaczy szka
i metalowcw, lecz nie pozostawali oni w adnej spjni umysowej z mylicielami.
Wyrabiacze przedmiotw ze szka zasypywali rynek bardzo piknie malowanymi paciorkami,
flakonikami itp., lecz nigdy nie zrobili flaszki florenckiej lub soczewki. Zdaje si, e czyste
szko wcale ich nie interesowao. Metalowcy wyrabiali bro i biuteri, a nigdy nie
sporzdzili ani jednej wagi chemicznej. Filozof rozmyla subtelnie o atomach i przyrodzie
wszechrzeczy, a nie mia praktycznej wiedzy o emalii, barwnikach, filtrach itp. Rzeczy
materialne go nie zajmoway. Std Aleksandria w tych krtkich dniach swego rozkwitu nie
produkowaa mikroskopw ani chemikaliw. I chocia Heron wynalaz maszyn parow, nie
przyszo nikomu na myl, aby porusza ni pomp albo statek, albo w ogle uczyni z niej
jaki praktyczny uytek. Z wyjtkiem medycyny, nauka wczesna prawie nie miaa
praktycznego zastosowania i ycie codzienne nie dostarczao bodca do postpw wiedzy.
Dlatego te, skoro zabrako ciekawych umysw Ptolemeusza I i Ptolemeusza II, nie byo
adnej wicej siy zdolnej prowadzi ich dzieo. Odkrycia poczynione w Muzeum zagrzebano
w rkopisach i nigdy ju nie przedostay si one do szerokich warstw; dopiero odrodzenie
zainteresowa naukowych w czasach Renesansu zwrcio na nie uwag.
Biblioteka nie wprowadzia adnych ulepsze w produkcji ksiek. wiat staroytny nie
zna papieru wyrabianego z miazgi z gagankw i posiadajcego okrelone rozmiary. Papier
by wynalazkiem Chiczykw i Zachd zapozna si z nim dopiero w IX w. po Chr. Jedynym
materiaem ksikowym by pergamin lub paski z odygi papirusu razem sklejone. Te paski
zwijano w zwoje, ktre niezgrabnie zwijay si i rozwijay, a byy bardzo niewygodne, ile
razy chciao si w ksice odszuka podany ustp. Te rzeczy stany na drodze rozwoju
drukowanych i stronicowanych ksiek. Sam pomys drukowania znany by na wiecie, jak
si zdaje, ju od wczesnego okresu kamiennego; w staroytnej Sumerii istniay pieczcie; lecz
bez papieru w dostatecznej iloci drukowanie ksiek nie przedstawiao korzyci, zreszt
byyby je zwalczay zwizki kopistw. Aleksandria produkowaa sporo ksiek, ale nie byy
to ksiki tanie, i std wiedza w staroytnym wiecie nie ogarniaa szerszych warstw, lecz
zatrzymywaa si na poziomie klasy ludzi zamonych i wpywowych.
xxi

50

Owo tedy wiato wielkich przedsiwzi umysowych nigdy nie wychodzio poza
szczupy krg ludzi pozostajcych w stosunkach z grup filozofw, ktrych dwaj pierwsi
Ptolemeusze zgromadzili w Aleksandrii. Byo ono niby wiato lepej latarni; w gbi latarni
mogo by olepiajco jasno, ale nikt tego na zewntrz nie widzia. wiat szed starymi
drogami, nie przeczuwajc nawet, e posiew nauki, ktry mia go kiedy zmieni do gruntu,
zosta ju rzucony. Mrok bigoterii otoczy wkrtce Aleksandri. Przez tysic lat ciemnoty
ziarna posiane przez Arystotelesa miay lee gboko ukryte. Po czym oyy i zaczy
kiekowa. W cigu paru wiekw dokona si szeroki rozrost wiedzy i jasne idee poczy
przemienia caoksztat ycia ludzkiego.
Aleksandria nie bya jedynym orodkiem greckiego ruchu umysowego w III w. przed Chr.
Byo jeszcze wiele innych miast, ktre rozwijay bogate ycie umysowe wrd rozrzuconych
strzpw krtkotrwaego imperium Aleksandra. Byy np. takie Syrakuzy, greckie miasto na
Sycylii, gdzie przez dwa stulecia kwita myl wolna i nauka; byo Pergamon w Azji
Mniejszej, ktre rwnie posiadao wielk bibliotek. Ten wspaniay wiat helleski spotka
si nagle z najazdem z pnocy. Nie znani dotd barbarzycy pnocni, Gallowie, szli teraz
tymi samymi drogami, ktrymi niegdy przyszli przodkowie Grekw, Macedoczykw i
Frygijczykw. Nieli poog i spustoszenie. A w lad za Galiami przyszed nowy lud
zdobywcw, Rzymianie, ktrzy stopniowo ujarzmiali ca zachodni poa olbrzymiego
krlestwa Dariusza i Aleksandra. By to zdolny nard, lecz pozbawiony wyobrani, ktry
zysk i prawo przekada nad sztuk i nauk. Rwnie i z Azji rodkowej wyszli nowi
najedcy, ktrzy rozbili i ujarzmili pastwo Seleucydw, odcinajc na nowo Zachd od Indii.
Byli to Partwie, hordy konnych ucznikw, ktrzy w III wieku przed Chr. opanowali greckoperskie krlestwo Persepolisu i Suz w ten sam sposb, jak to uczynili Persowie i
Medowie w VII i VI wieku. A jeszcze z pnocnego wschodu zbliay si nowe ludy
koczownicze, ktre nie byy ani jasne, nordyckie, ani nie mwiy po aryjsku: toskre,
czarnowose hordy Mongow. Lecz o nich obszerniej w jednym z nastpnych rozdziaw.
ROZDZIA DWUDZIESTY SMY

YCIE GOTAMY BUDDY

A teraz musimy si cofn w naszym opowiadaniu o trzy wieki wstecz, aby przedstawi
ycie wielkiego nauczyciela, ktry by bliski zrewolucjonizowania myli i uczu religijnych
prawie caej Azji. By nim Gotama Budda, ktry naucza w Benares w Indiach w tym samym
mniej wicej czasie, kiedy Izajasz gosi proroctwa wrd ydw w Babilonie, a w Efezie
Heraklit prowadzi spekulatywne badania nad przyrod wszechrzeczy. Wszyscy ci ludzie yli
na wiecie w tym samym czasie, w VI w. przed Chr., a jeden o drugim nie wiedzia.
Ten szsty wiek by w istocie jednym z najznamienitszych w dziejach powszechnych.
Wszdzie albowiem zobaczymy, e byo tak samo w Chinach umysy ludzkie nabray
nowej miaoci. Wszdzie otrzsano si z tradycji krlewskoci, kapastwa, krwawych ofiar
wszdzie poruszano najgbsze zagadnienia. Ma si wraenie, jakby wwczas ludzko, po
okresie dziecistwa trwajcym 20 tysicy lat, dosza do wieku modzieczego.
Najstarsze dzieje Indii s zawsze jeszcze mao znane. Zapewne okoo r. 2000 przed Chr. z
pnocnego zachodu wszed do Indii nard mwicy jzykiem aryjskim; nie wiadomo, czy
by to jednorazowy najazd, czy cay szereg najazdw do, e nard ten utrwali swj
jzyk i swoj tradycj w pnocnej czci Indii. Jzykiem tym by sanskryt. W kraju nad
Gangesem i Indem zastali przybysze ciemnoskry lud o bardziej wyrobionej cywilizacji, lecz
o sabszej woli. Zdaje si jednak, e ci Ariowie nie zmieszali si z ludnoci tubylcz tak
51

atwo, jak to uczynili Grecy lub Persowie. Trzymali si od niej z daleka. Zamierzcha
przeszo Indii jest dla historykw niejasna, ale spoeczestwo indyjskie posiada rysy bardzo
wyrane od samego pocztku; podzielone na kilka warstw, z caym szeregiem podziaw,
przestrzega czystoci tych warstw, ktrym nie wolno razem je, obcowa i zawiera midzy
sob zwizkw maeskich. Przez cay cig dziejw indyjskich utrzymuje si ten podzia na
kasty. Dziki temu ludno Indii rni si od prostych, atwo krzyujcych si zrzesze
europejskich lub mongolskich. Tworzy ona w istocie zesp zrzesze.
Siddharta Gotama by synem arystokratycznego rodu panujcego w maym ksistewku na
stokach Himalajw. W dziewitnastym roku ycia oeniono go z pikn kuzynk. Polowa,
bawi si i chodzi po sonecznym wiecie ogrodw, gajw i nawodnionych pl ryowych. I
wrd tego wanie ycia opado go wielkie niezadowolenie. Byo to cierpienie subtelnego
umysu, ktry szuka zajcia. Czu, e to ycie, jakie prowadzi, nie jest prawdziwym yciem,
lecz jakby witem witem, ktre trwa nazbyt dugo.
Umys Gotamy opanowaa myl o chorobie i mierci, niepewno i niedostateczno
wszelkiego szczcia. W takim nastroju spotka jednego z tych wdrownych ascetw, ktrych
peno ju byo w Indiach. Ludzie ci wiedli ywot surowy, spdzajc wiele czasu na
rozmylaniach i dyskusjach religijnych. Mwiono o nich, e szukaj jakiej gbszej prawdy
ycia, i oto nagle dusz Gotamy ogarno nieprzeparte podanie, by pj ich ladem.
Wanie rozmyla nad swym postanowieniem, gdy mu doniesiono, e jego ona powia
pierworodnego syna. Oto nowy wze do zerwania rzek Gotama.
Wrci do wsi wrd radosnych okrzykw swoich ludzi. Wyprawiono wielk uczt z
tacami bajader celem uczczenia narodzin tego nowego wza, a w nocy obudzi si Gotama
w wielkim przygnbieniu ducha jako czowiek, ktremu mwi, e dom jego ponie.
Postanowi porzuci swoje szczliwe, bezcelowe ycie. Cicho podszed do progu pokoju
ony i w wietle maej oliwnej lampki ujrza j, jak spaa sodko, otoczona kwiatami, z
synkiem w ramionach. Zdja go nieprzeparta ch uciskania po raz pierwszy i ostatni swego
dziecka, lecz z obawy, aby nie obudzi ony, zawrci i wyszed na wiat jasnym indyjskim
miesicem owietlony, wsiad na konia i odjecha.
Tej nocy zajecha bardzo daleko, a rano widzc, e znajduje si poza granicami swego
klanu, zsiad z konia na piaszczystym brzegu rzeki. Tutaj kdziory swe obci mieczem,
zrzuci wszelkie ozdoby i wraz z koniem i mieczem odesa do domu. Idc dalej spotka
czowieka w achmanach i zamieni z nim swoje ubranie, i tak pozbawiony wszelkich
wieckich byskotek mg teraz swobodnie ruszy na poszukiwanie mdroci. Skierowa si
na poudnie ku osiedlu pustelnikw i nauczycieli, znajdujcym si wrd gr Windia. Tam w
grotach mieszkali mdrcy, ktrzy schodzili do miasta po sw prost ywno i dzielili si sw
wiedz za pomoc ywego sowa z kadym, kto po ni przyszed. Gotama posiad ca
metafizyk tych czasw. Lecz jego bystry rozum nie zadawala si gotowymi rozwizaniami
problemw.
Umys indyjski zawsze skonny by wierzy, e moc i wiedz mona zdoby przez skrajn
ascez, przez posty, czuwanie, samoudrczenie; Gotama chcia teraz sprawdzi te pogldy.
Wraz z piciu uczniami uda si do dungli i tam podda si postom i straszliwym
umartwieniom. Sawa jego rozesza si niby gos wielkiego dzwonu zawieszonego u
baldachimu niebios. Lecz nie dao mu to poczucia prawdy doskonaej. Pewnego dnia
przechadza si i pomimo osabienia prbowa myle. Nagle straci wiadomo. Kiedy
przyszed do siebie, zrozumia niedorzeczno tych na p magicznych rodkw mdroci.
Przerazi towarzyszy dajc zwyczajnego poywienia i odmawiajc dalszego umartwiania
si. A on wanie poj, e jeli czowiek ma osign jakkolwiek prawd, uczyni to
najrychlej za pomoc dobrze odywionego mzgu w zdrowym ciele. Taki pogld by

52

najzupeniej obcy pojciom tego kraju i tego wieku. Uczniowie opucili go i ze smutkiem
wrcili do Benares. Gotama szed dalej sam.
Umys zajty rozwaaniem wielkiego i trudnego problemu posuwa si wolno krok za
krokiem, a nagle, jakby w chwili jasnowidzenia, osiga pene zwycistwo. Tak rwnie byo
z Gotama. Usiad pod wielkim drzewem, nad jak rzeczk, aby si posili, i wwczas nagle
olnia go jasna wizja. Zdawao mu si, e zrozumia, czym jest ycie. Mwi, i siedzia tak
przez cay dzie i ca noc w gbokiej zadumie, po czym wsta, aby wiatu ukaza sw wizj.
Przyszed do Benares, odszuka swych uczniw i pozyska ich dla nowej nauki. W parku
krlewskim w Benares pobudowali sobie szaasy i zaoyli co w rodzaju szkoy, do ktrej
przychodzi kady szukajcy mdroci.
Punktem wyjcia jego nauki byo pytanie, ktre sam sobie zada jako yjcy w dostatkach
modzieniec: Dlaczego nie jestem zupenie szczliwy? Byo to pytanie introspektywne.
Byo to pytanie zupenie rne od onej szczerej, nie mylcej o sobie, skierowanej na
zewntrz ciekawoci, z jak Tales i Heraklit podejmowali problemy wszechwiata, i byo ono
zupenie rne od ciaru odpowiedzialnoci moralnej, jak najwybitniejsi prorocy obarczyli
umysy Hebrajczykw. Indyjski nauczyciel nie zapomina o sobie, owszem, ca myl skupi
na sobie, z zamiarem unicestwienia wasnego ja. Wszelkie cierpienie naucza wypywa
z podliwych pragnie jednostki. Dopki czowiek nie, pokona swych dz, ycie jego
bdzie mk, a mier zgryzot. S trzy gwne formy dzy ycia i wszystkie one s jednako
ze. Pierwsza to wszystkie nasze pragnienia zmysowe, druga to pragnienie osobistej,
egoistycznej niemiertelnoci, trzecia to dza osobistego powodzenia, wszystkie urzdzenia
wieckie, chciwo itp. Wszystkie te formy pragnienia naley przezwyciy, aby unika
zmartwie i smutkw yciowych. Z chwil gdy si je przezwyciy, z chwil gdy ludzkie ja
zanika, nastaje pogoda duszy, nirwana, najwysze dobro.
Oto gwna tre jego nauki, nauki naprawd bardzo subtelnej i metafizycznej, nie tak
atwej do pojcia jak grecki nakaz patrzenia i rozumienia, wszystkiego jasno i bez trwogi,
albo jak hebrajskie wezwanie do bojani boej i czynienia sprawiedliwoci. Bya to nauka
przekraczajca mono rozumienia nawet bezporednich uczniw Gotamy i nic dziwnego, e
z chwil gdy usta osobisty wpyw mistrza, ulega ona zepsuciu i zgrubieniu. W Indiach
istniao wtedy rozpowszechnione wierzenie, e co jaki okres czasu Mdro schodzi na
ziemi i wciela si w wybran jednostk, ktr nazywano Budda. Uczniowie Gotamy ogosili,
e on jest Budd, ostatnim Budd, nie ma jednak adnego dowodu, e on sam przyj ten
tytu. Jeszcze za ycia oploty si dookoa niego wszelakie fantastyczne legendy. Serce
ludzkie zawsze wicej garnie si do opowieci cudownej ni do moralnego wysiku, i Gotama
Budda sta si bardzo cudowny.
wiat jednak odnis rzeteln korzy. Jeeli nawet nirwana bya czym nazbyt wysokim i
subtelnym dla wyobrani zwykych ludzi, jeeli popd do tworzenia mitw by zbyt silny
wobec prostych wydarze z ycia Gotamy najbardziej nawet przecitny czowiek mg co
poj z zamiarw Gotamy, z tego, co on nazywa Omiorak Drog, Aryjsk, czyli Szlachetn
ciek ycia. Byo w tym danie rzetelnoci, uczciwych celw, sprawiedliwej mowy,
prawego i szlachetnego trybu ycia. Byo to rozbudzenie sumienia i wezwanie do
wielkodusznych i nieegoistycznych de.
ROZDZIA DWUDZIESTY DZIEWITY

KRL ASOKA

53

Przez kilka pokole po mierci Gotamy te wzniose i szlachetne nauki buddyjskie ten
pierwszy jasny wykad, e najwyszym dobrem dla czowieka jest pokonanie samego siebie
nie zdoay podbi szerszego wiata. Owadny natomiast wyobrani jednego z
najwikszych wadcw, jakich wiat widzia kiedykolwiek.
Wspominalimy ju o tym, e Aleksander Wielki wszed do Indii i nad Indem stoczy
bitw z krlem Porusem. Historycy greccy opowiadaj, e niejaki Czandragupta Maurya
przyszed do obozu Aleksandra i prbowa go nakoni do dalszego pochodu a nad rzek
Ganges i do podbicia caych Indii. Aleksander nie mg tego uczyni, poniewa jego
Macedoczycy nie chcieli si zapuszcza dalej w nie znany dla nich wiat, mimo to nieco
pniej (321 przed Chr.) sam Czandragupta urzeczywistni swe marzenia bez Grekw, za
pomoc rozmaitych plemion grskich. Zaoy on w pnocnych Indiach silne pastwo, tak e
mg nastpnie (303 przed Chr.) zaatakowa w Pendabie Seleukosa I i usun z Indii ostatni
lad potgi greckiej. Syn jego rozszerzy to nowe krlestwo, a jego wnuk, Asoka, wadca, o
ktrym teraz bdzie mowa, obj w r. 264 przed Chr. panowanie nad wielkim obszarem od
Afganistanu do Madrasu.
Z pocztku Asoka mia zamiar i ladem ojca i dziada i dokona podboju caego
Pwyspu Indyjskiego. Najecha tedy Kaling (255 przed Chr.), kraj pooony na wschodnim
wybrzeu Madrasu; powodzenie mu sprzyjao, lecz ten wyjtkowy zdobywca nabra takiego
wstrtu do okruciestwa i grozy wojny, e zupenie jej poniecha. Przej si pokojowymi
doktrynami buddyzmu i oznajmi, e odtd podboje jego rozciga si bd jedynie w
dziedzinie religii.
Jego dwudziestoomioletnie rzdy byy jednym z najjaniejszych okresw w chmurnej
historii ludzkoci. Organizowa w caych Indiach na wielk skal kopanie studzien i sadzenie
drzew dajcych cie. Zakada szpitale i ogrody publiczne, i szkki dla kultury zi
leczniczych. Utworzy ministerium opieki tubylcw i niewolniczej rasy w Indiach. Troszczy
si o wyksztacenie kobiet. Obsypywa licznymi dobrodziejstwami zakony buddyjskich
nauczycieli i zachca do pilniejszej i bardziej energicznej krytyki ich wasnej bogatej
literatury. Albowiem do czystej i prostej nauki indyjskiego mistrza bardzo szybko wkrady si
przerne, pene zabobonw, naleciaoci. Asoka wysya misjonarzy do Kaszmiru, Persji,
Cejlonu, Aleksandrii.
Takim by Asoka, najwikszy z krlw. Daleko wyprzedza swj wiek. Nie zostawi po
sobie ani ksicia, ani jakiej organizacji, ktra by moga dalej prowadzi jego dzieo, i w sto
lat pniej wielkie dni jego rzdw stay si jeno penym chway wspomnieniem w
chwiejcych si i upadajcych Indiach. Kapaska kasta braminw, najwysza i najbardziej
uprzywilejowana w spoeczestwie indyjskim, zawsze stawiaa opr szczerej i otwartej nauce
Buddy. Staraa si ona stopniowo zwalcza wpyw buddystw w kraju. Starodawne
poczwarne bstwa, nieprzeliczone kulty hinduizmu odzyskiway sw moc. Zasady kastowe
stay si jeszcze bardziej surowe i skomplikowane. Przez dugie stulecia buddyzm i
braminizm kwity obok siebie, po czym buddyzm z wolna upada, a braminizm w rozmaitych
postaciach zajmowa jego miejsce. Buddyzm natomiast rozszerza si poza granicami Indii i
poza granicami kast a w kocu zdoby Chiny, Syjam, Burm i Japoni, gdzie po dzi
dzie przewaa.
xxii

ROZDZIA TRZYDZIESTY

KONFUCJUSZ I LAO TSE

54

Musimy jeszcze pomwi o dwch wielkich ludziach, Konfucjuszu i Lao Tse, ktrzy yli
w tym cudownym stuleciu rozpoczynajcym modzieczy wiek ludzkoci, w szstym
stuleciu przed Chr.
W tej historii mwilimy dotychczas bardzo mao o wczesnych dziejach Chin. W obecnej
chwili te wczesne dzieje s zawsze jeszcze nader ciemne, i my patrzymy z wyczekiwaniem na
chiskich badaczy i archeologw, ktrzy w powstajcych dzi nowych Chinach opracuj
histori wasnej przeszoci z tak sam sumiennoci, z jak opracowano dzieje Europy w
ubiegym stuleciu. Bardzo dawno temu pierwsze cywilizacje chiskie wyszy w dolinach
wielkich rzek z pierwotnej kultury heliolitycznej. Kultura ta miaa znamiona podobne do
kultury Egiptu i Sumerii, albowiem Chiczycy rwnie skupiali si dookoa wity, w
ktrych kapani i kapascy krlowie skadali periodyczne krwawe ofiary. ycie w tych
miastach musiao by nader podobne do ycia egipskiego lub sumeryjskiego sprzed szeciu
czy siedmiu tysicy lat i do ycia Majw w Ameryce rodkowej sprzed tysica lat.
Jeeli istniay tam kiedykolwiek ofiary z ludzi, to zastpiono je ofiarami zwierzcymi
jeszcze przed pocztkiem dziejw. Pismo za obrazowe rozwijao si na dugo przed
pierwszym tysicleciem przed Chr.
Podobnie jak pierwotne cywilizacje Europy i Azji zachodniej walczyy z koczowniczymi
ludami pustyni i nomadami z pnocy, tak i pierwotne cywilizacje chiskie miay na swych
pnocnych rubieach wielkie chmary ludw koczowniczych. Byo to mnstwo plemion o
pokrewnej mowie i pokrewnym sposobie ycia, ktre pniej wystpoway w dziejach
kolejno jako Hunowie, Mongoowie, Turcy i Tatarzy. One zmieniay si, dzieliy, czyy,
podobnie jak ludy nordyckie w pnocnej Europie i w Azji rodkowej zmieniay raczej sw
nazw ni natur. Ci koczownicy mongolscy znali konia wczeniej od ludw nordyckich i
zdaje si, e w okolicy Gr Atajskich odkryli oni, niezalenie od innych, elazo po roku 1000
przed Chr. Tak samo jak zachodni, tak i wschodni koczownicy osigali pewien stopie
jednoci politycznej i wtedy zdobywali, rzdzili i oywiali nowym duchem ten lub inny kraj
osiady i cywilizowany.
Bardzo moliwe, e najwczeniejsza cywilizacja Chin nie bya wcale mongolska, tak jak
najdawniejsza cywilizacja Europy i zachodniej Azji nie bya nordycka ani semicka. Bardzo
moliwe, e najdawniejsza cywilizacja Chin bya cywilizacj jakiego ludu ciemnoskrego,
podobn do najwczeniejszych cywilizacji Egipcjan, Sumeryjczykw i Drawidw, i e
pierwsza waciwa historia Chin zaczyna si ju po podbojach i zmieszaniu ras. W kadym
bd razie okoo r. 1750 przed Chr. Chiny tworz ju rozlegy system maych krlestw i
miast-pastw, a wszystkie one uznaj pewn zaleno i pac mniej lub wicej regularnie
haracz wielkiemu kapanowi-cesarzowi, Synowi Nieba. Dynastia Szang wygasa w 1125
przed Chr. Po niej nastpia dynastia Czow i utrzymywaa Chiny w wtpliwej jednoci a
do dni krla Asoki w Indiach i Ptolemeuszw w Egipcie. Stopniowo Chiny rozpady si na
czci w tym dugim okresie Czow. Wtargnli Hunowie i zaoyli wasne ksistwa;
miejscowi wadcy przestali paci haracz i uniezalenili si od cesarza. Jeden z chiskich
uczonych stwierdza, e w VI w. przed Chr. istniao w Chinach pi do szeciu tysicy
niezalenych pastw. Chiczycy w swych kronikach nazywaj ten okres Wiekiem Zamtu.
Lecz ten wiek zamtu odznacza si ywym ruchem umysowym; istniao wiele lokalnych
rodowisk sztuki i ycia kulturalnego. Gdy lepiej poznamy histori Chin, przekonamy si, e
miay one rwnie swj Milet i swoje Ateny, Pergamon i Macedoni. Na razie musimy
poprzesta na krtkiej i niejasnej charakterystyce tego okresu, gdy brak nam wiadomoci,
aby poda porzdnie uoon histori.
Podobnie jak w rozdrobnionej Grecji byli filozofowie, a zniszczone i wzite w niewol
ydostwo miao swoich prorokw, rwnie i zwanione Chiny w tym samym czasie posiaday
swych filozofw i nauczycieli. W tych wszystkich wypadkach niepewno i niestao
55

stosunkw zdawaa si przyczynia do rozbudzenia ycia umysowego. Konfucjusz by z

pochodzenia arystokrat i mia pewne urzdowe znaczenie w maym pastewku Lu. Tutaj
zaoy rodzaj akademii do szukania i nauczania mdroci, bardzo w swych zamiarach
zbliony do podobnych usiowa greckich. Bezprawie i bezad panujcy w Chinach by dla
powodem gbokiej troski. Opracowa tedy pewien idea lepszego rzdu i lepszego ycia, i
wdrujc od pastwa do pastwa szuka ksicia, ktry by zechcia urzeczywistni jego
prawodawcze i wychowawcze ideay. Nigdzie nie znalaz takiego ksicia; raz zdawao mu si,
e cel swj osign, gdy tymczasem. intrygi dworskie podkopay jego wpyw i zniweczyy
jego plany reformatorskie. Nie od rzeczy bdzie przypomnie, e w ptora wieku pniej
filozof grecki Platon rwnie szuka swego ksicia i przez jaki czas by doradc tyrana
Dionizjosa, ktry panowa w Syrakuzach na Sycylii.
Konfucjusz umiera rozczarowany. Nie ma inteligentnego wadcy, ktry by mnie chcia na
mistrza skary si a oto czas, kiedy musz ju odej. Wszelako nauka jego miaa
wicej ywotnoci, ni sam sobie wyobraa w ostatnich, beznadziejnych latach, i wywara na
nard chiski wpyw nader rozlegy i twrczy. Stanowi ona jedn z tak zwanych przez
Chiczykw Trzech Nauk obok nauki Buddy i Lao Tse.
Treci nauki Konfucjusza bya postawa yciowa szlachcica lub arystokraty. Gotama
myla jedynie o spokoju samowyrzeczenia si, Grecy dyli do wiedzy o wiecie, hebrajscy
prorocy do sprawiedliwoci, Konfucjusz za ca sw uwag powici osobistej postawie
yciowej. By on najbardziej spoeczny ze wszystkich wielkich nauczycieli. Bola go zamt i
niedola panujce na wiecie i dlatego chcia uczyni ludzi szlachetnymi, aby wsplnie z nimi
wiat cay uszlachetni. Pragnc ycie ludzkie podda ustalonym reguom, obmyla zdrowe
przykazania na wszelkie okolicznoci yciowe. Wytworny, wiecki dentelmen umiejcy
panowa nad sob by jego ideaem ideaem, ktry odnalaz ju w zarodku w pnocnych
Chinach i nada mu ksztat trway.
Nauka Lao Tse, ktry by przez dugi czas dyrektorem biblioteki cesarskiej za dynastii
Czow, bya bardziej mistyczna, niejasna i nieuchwytna ni nauka Konfucjusza. Zdaje si, i
gosi on stoick obojtno wobec rozkoszy i potg tego wiata oraz powrt do urojonej
prostoty ycia dawnych czasw. Pozostawi dziea pisane stylem zwizym i ciemnym. Pisa
zagadkami. Po mierci, nauki jego, podobnie jak nauki Gotamy, narosy legendami,
mnstwem nadzwyczajnych obrzdw i przesdnych poj.
W Chinach, podobnie jak w Indiach, pierwiastkowe pojcia magiczne i poczwarne
legendy, wylge w dziecinnym okresie naszego rozwoju, stany do walki przeciw nowym
ideom i zdoay je pokry szeregiem groteskowych, irracjonalnych i przestarzaych
obrzdkw. Zarwno buddyzm, jak i taoizm (ktry podszywa si pod nazwisko Lao Tse), w
tej formie, w jakiej je dzi spotykamy w Chinach, s religiami mnichw, wity, kapanw i
ofiar tak starych w swej formie, jeli nie w sposobie mylenia, jak na ofiarach oparte religie
staroytnej Sumerii i Egiptu. Jedynie nauka Konfucjusza, dziki swej jasnoci, prostocie i
przejrzystoci, nie ulega podobnemu spaczeniu.
Pnocne Chiny znad rzeki Hwang-Ho stay si konfucjaskie z myli i z ducha;
poudniowe Chiny, znad Jangtsekiangu, przyjy taoizm. Od tego czasu zaznacza si w
sprawach chiskich stay konflikt midzy tymi dwoma wiatami, midzy duchem pnocy i
duchem poudnia, midzy (w ostatnich czasach) Pekinem a Nankinem, midzy urzdnicz,
rzeteln, konserwatywn pnoc a sceptycznym, artystycznie uzdolnionym, niestaym i
ciekawym nowych dowiadcze poudniem.
Rozdrobnienie Chin z Wieku Zamtu doszo do szczytu w VI w. przed Chr. Dynastia Czow
bya tak osabiona i tak zdyskredytowana, e Lao Tse opuci nieszczliwy dwr i cofn si
do ycia prywatnego.

56

Trzy nominalnie podlege mocarstwa opanoway sytuacj: Ts'i i Ts'in na pnocy, oraz
Cz'u, zaczepne mocarstwo militarne w dolinie Jangtse. W kocu Ts'i i Ts'in zawary sojusz,
podbiy Cz'u i narzuciy caym Chinom traktat pokoju i rozbrojenia. Mocarstwo Ts'in zajo
stanowisko naczelne. Ostatecznie za w czasie, kiedy w Indiach panowa Asoka, monarcha z
rodu Ts'in zagarn ofiarne sprzty cesarza Czow i przej na siebie jego ofiarnicze obowizki.
Syn jego, Szi-Hwang Ti (krlem w r. 246, cesarzem 220 przed Chr.) r nosi w kronikach
chiskich nazw Pierwszego Powszechnego Cesarza.
Szczliwszy od Aleksandra, Szi-Hwang Ti panowa trzydzieci sze lat jako krl i cesarz.
Jego silne rzdy zaczynaj now er zjednoczenia i dobrobytu narodu chiskiego. Wytrwale
walczy przeciw najedczym Hunom z pnocnych pusty i on to rozpocz olbrzymi prac
wzniesienia muru chiskiego celem zabezpieczenia kraju przed ich napadami.
ROZDZIA TRZYDZIESTY PIERWSZY

RZYM WYSTPUJE NA WIDOWNI DZIEJW

Czytelnik mg zauway oglne podobiestwo w dziejach tych wszystkich cywilizacji,
chocia rozdzielay je gry na pnocno-zachodniej granicy Indii i jeszcze wiksze w Azji
rodkowej. Najpierw przez tysice lat kultura heliolityczna rozszerzaa si na wszystkie
ciepe i yzne doliny wielkich rzek starego wiata i stworzya wasny system wity i
wadcw-kapanw, otoczonych tradycj ofiarnikw. Pierwszymi jej twrcami byy wszdzie
te ludy ciemnowose, o ktrych mwilimy jako o centralnej rasie ludzkoci. Potem przyszli
nomadowie z okolic sezonowych pastwisk i sezonowych wdrwek i wnieli swe wasne
znamiona do pierwotnej cywilizacji, a nierzadko narzucali jej swj jzyk. Ujarzmili j i
jednoczenie pobudzali do dalszego rozwoju i sami otrzymywali podniet do tworzenia
nowych rzeczy, wszdzie innych. W Mezopotamii taki ferment wnieli Elamici, nastpnie
Semici, a w kocu nordyccy Medowie, Persowie, Grecy; na obszarze egejskim Grecy; w
Indiach Ariowie; w Egipcie wski strumyk zdobywcw wpad do silniej nasyconej,
teokratycznej cywilizacji; Chiny podbili Hunowie, po czym zostali wchonici i z kolei
pobici przez nowych Hunw, Chiny ulegy mongolizacji, podobnie jak Grecja i pnocne
Indie arianizacji, Mezopotamia za semityzacji i arianizacji. Wszdzie nomadowie czynili
spustoszenia, lecz jednoczenie wnosili swego ducha wolnej myli i moralnego odrodzenia.
Oni to poddawali w wtpliwo wierzenia z niepamitnych czasw. Wnosili wiato dzienne
do mrocznych wity. Ustanowili krlw, ktrzy nie byli ani kapanami, ani bogami, lecz
jedynie wadcami wrd swych dowdcw i towarzyszw broni.
W czasach nastpujcych po VI w. przed Chr. spotykamy wszdzie jedno zjawisko: dawne
tradycje upadaj, a rodzi si nowy duch moralnych i intelektualnych poszukiwa, duch, ktry
ju nigdy odtd nie ganie zupenie w wielkim, postpowym ruchu ludzkoci. Rzdzca i
yjca w dobrobycie mniejszo wszdzie umie czyta i pisa, albowiem sztuki te przestay
ju by tajemnic zazdronie strzeon przez kapanw. Praca wzmaga si, a jednoczenie
komunikacja dziki koniom i wygodnym drogom staje si atwiejsza. Pienidze metalowe
przyczyniaj si do uatwienia handlu.
Przeniemy si teraz od Chin, pooonych na najdalszym wschodzie starego wiata, do
zachodniej poaci Morza rdziemnego. Tu spotkamy si z narodzinami miasta, ktre miao
odegra w istocie wybitn rol w dziejach ludzkich, miasta Rzymu.
Dotychczas bardzo niewiele mwilimy o Italii w naszej historii. Przed r. 1000 przed Chr.
by to kraj grzysty i lesisty, z rzadka tylko zaludniony. Plemiona mwice po aryjsku
wtargny na ten pwysep i zaoyy mae osady i miasta, gdy tymczasem poudniowe
57

koczyny zajy kolonie greckie. Szlachetne ruiny Paestum zachoway po dzi dzie co z
godnoci i wspaniaoci wczesnych greckich osiedli. Niearyjski lud, Etruskowie,
prawdopodobnie pokrewny ludom egejskim, osiedli si w rodkowej czci pwyspu.
Przeamali oni prawa zwykego procesu, ujarzmiajc rozmaite plemiona aryjskie. Kiedy
Rzym wystpuje na wiato dziejw, jest wwczas maym miastem handlowym nad Tybrem,
ktrego ludno mwi po acinie, a sucha rozkazw krlw etruskich. Stare chronologie
podaj jako dat zaoenia Rzymu rok 753 przed Chr., o p wieku pniej od zaoenia
wielkiego fenickiego miasta Kartaginy, a w 23 lata po pierwszej olimpiadzie. Wszelako na
forum rzymskim odkryto groby etruskie znacznie wyprzedzajce w rok 753.
W tym cudownym VI w. przed Chr. krlw etruskich z Rzymu wygnano (510 przed Chr.) i
Rzym sta si arystokratyczn rzeczpospolit z panujc klas patrycjuszw i
posplstwem, zwanym plebejuszami. Ta aciska rzeczpospolita podobna bya do wielu
greckich arystokratycznych republik.
Przez kilka wiekw wewntrzne dzieje Rzymu byy histori dugiej i zacitej walki
plebejuszw o wolno i udzia w rzdach. Nietrudno znale greckie paralele tego konfliktu,
ktry Grecy nazwaliby walk arystokracji z demokracj. Ostatecznie plebejusze przeamali
opr starych rodw i ustanowili powszechn rwno. Obalili dawn wyczno i umoliwili
przyjcie do obywatelstwa rzymskiego coraz wikszej liczby obcych. Rwnoczenie bowiem
z t walk wewntrzn Rzym rozszerza sw potg na zewntrz.
Ekspansja rzymska datuje si od V w. przed Chr. Do tego czasu prowadzili Rzymianie
wojny z Etruskami, i to bez powodzenia. W niewielkiej odlegoci od Rzymu znajdowaa si
etruska twierdza Weje, ktrej Rzymianie nie mogli zdoby. Atoli w r. 474 przed Chr. spotkaa
Etruskw wielka klska. Flota ich zostaa zniszczona przez Grekw z Syrakuz na Sycylii. W
tym samym czasie zalaa ich fala najedcw z pnocy, nordyckich Gallw. Naciskani z
dwch stron, przez Gallw i Rzymian, Etruskowie upadli i znikli z historii. Weje zajli
Rzymianie. Gallowie przedarli si do Rzymu i zburzyli miasto (390 przed Chr.), lecz nie
mogli zdoby Kapitelu. Napad nocny zdradzio gganie gsi i w kocu najedcy, przyjwszy
okup, wrcili do pnocnej Italii.
Najazd Gallw wzmocni raczej, ni osabi Rzym. Rzymianie zwyciyli i zasymilowali
Etruskw, wadz sw rozszerzyli na ca rodkow Itali od Arno do Neapolu. Podbj Italii
przez Rzymian odbywa si wspczenie ze wzrostem potgi Filipa w Macedonii i w Grecji i
z druzgoccym najazdem Aleksandra na Egipt i Indie. Z rozkadem imperium Aleksandra
Rzymianie nabrali znaczenia dla cywilizowanego Wschodu.
Na pnocnych rubieach pastwa rzymskiego czuwali Gallowie; na poudniu rozcigay
si kolonie greckie, tak zwana Wielka Grecja, a wic Sycylia i caa stopa italskiego buta.
Gallowie byli narodem zuchwaym i wojowniczym. Rzymianie zabezpieczali si od nich lini
fortw i miejsc obronnych. Greckie miasta na poudniu z Tarentem i Syrakuzami na czele nie
byy dla Rzymian straszne, owszem, one same obawiay si rosncej potgi Rzymian i
oglday si za jakim sojusznikiem i obroc.
Mwilimy ju o tym, jak pastwo Aleksandra rozpado si i zostao podzielone midzy
jego generaw i towarzyszy. Wrd tych awanturnikw znajdowa si krewniak Aleksandra,
nazwiskiem Pyrrus, ktry osiad w Epirze; Epir, oddzielony Adriatykiem, ley na wprost pity
Italii. Ambicj jego byo odegra w Wielkiej Grecji rol Filipa Macedoskiego i sta si
protektorem Tarentu, Syrakuz i reszty tej czci wiata. Posiada on, jak na wczesne
stosunki, prawdziwie nowoczesn armi; mia piechot sformowan w falangi, konnic z
Tesalii ktra bya rwnie dobra, jak macedoska kawaleria i dwadziecia soni
wojennych. Pyrrus wtargn do Italii i stoczy z Rzymianami dwie zwyciskie bitwy, pod
Heraklej (280 przed Chr.) i Auskulum (279 przed Chr.), a wyparszy ich na pnoc, ca sw
uwag skierowa na podbj Sycylii.
58

To jednak uzbroio przeciw niemu wroga groniejszego od wczesnych Rzymian,

mianowicie fenickie handlowe miasto Kartagin, ktra bya wtedy, jak si zdaje, najwikszym
miastem na wiecie. Sycylia leaa zbyt blisko Kartaginy, aby Fenicjanie mogli spokojnie
patrze na nowego Aleksandra, tym bardziej, e Kartagina pamitaa, jaki los spotka sto lat
temu Tyr, jej miasto macierzyste. Kartagina wysaa flot celem omielenia lub zmuszenia
Rzymu do podjcia dalszej walki, a sama ze swej strony odcia Pyrrusowi wszelk
komunikacj morsk. Pyrrus, ponownie zaatakowany przez Rzymian, ponis dotkliw klsk
pod Benewentem, midzy Neapolem a Rzymem.
Niespodzianie nadeszy z Epiru wieci, ktre zmusiy go do powrotu. Gallowie posuwali
si ku poudniowi. Tym razem ominli Itali; granica rzymska, strzeona pilnie i
obwarowana, wydawaa si im zbyt gron. Ruszyli tedy przez Iliri (dzisiejsza Serbia i
Albania) i wtargnli do Macedonii i Epiru. Odparty przez Rzymian, zagroony na morzu ze
strony Kartagiczykw, majc jeszcze Gallw w wasnym kraju, Pyrrus porzuci marzenia o
podbojach i wrci do domu (275 przed Chr.); potga rzymska signa a do Cieniny
Messyskiej.
Po sycylijskiej stronie cieniny leao greckie miasto Messyna, ktre teraz wpado w rce
bandy piratw. Kartagiczycy, ktrzy byli waciwymi panami na Sycylii i sojusznikami
Syrakuz, wyparli piratw (270 przed Chr.) i zostawili w miecie wasn zaog. Piraci
wezwali pomocy Rzymu, ktry przychyli si do ich proby. I oto poprzez Cienin
Messysk patrzyli na siebie dwaj nieprzyjaciele: wielka potga morska, Kartagina, i ten
nowy lud zdobywczy, Rzymianie.
ROZDZIA TRZYDZIESTY DRUGI

RZYM I KARTAGINA
Wielka walka midzy Rzymem a Kartagin, tzw. wojny punickie, zacza si w r. 264
przed Chr. W tym samym roku Asoka obejmowa rzdy w Beharze, a Szi-Hwang-Ti by
jeszcze maym dzieckiem. Muzeum w Aleksandrii wrzao rzeteln prac naukow, a
barbarzyscy Gallowie byli teraz w Azji Mniejszej i cigali haracz z pastwa Pergamu.
Rne obszary wiata byy jeszcze rozdzielone nieprzezwycionymi odlegociami i
prawdopodobnie reszta ludzkoci miaa sabe i niewyrane pojcie o tej walce miertelnej,
ktra toczya si przez ptora wieku w Hiszpanii, Italii, pnocnej Afryce i na zachodnich
wybrzeach Morza rdziemnego, pomidzy ostatni ostoj semityzmu a wschodzcym
socem nowej aryjskiej potgi, Rzymu.
Wojna ta pozostawia nastpstwa, ktre do dzi niepokoj wiat. Rzym odnis triumf nad
Kartagin, lecz wspzawodnictwo midzy ywioem aryjskim a semickim miao wybuchn
pniej jeszcze w walce pogastwa z ydostwem. Historia nasza zblia si do wypadkw,
ktrych skutki i wypaczone tradycje zachowuj, co prawda gasnc i coraz sabsz,
ywotno, i wywieraj jeszcze wpyw na dzisiejsze konflikty i spory, gmatwajc je i
zaciemniajc.
Pierwsza wojna punicka zacza si w r. 264 z powodu piratw messyskich. Rozwina
si ona w wojn o posiadanie caej Sycylii, z wyjtkiem greckich posiadoci krla
syrakuzaskiego. Z pocztku Kartagiczykom wiodo si lepiej na morzu. Mieli oni wielkie
okrty wojenne nie widzianych dotychczas rozmiarw, piciorzdowce, galery o piciu
rzdach wiolarzy i zaopatrzone w olbrzymie tarany. W bitwie pod Salamin, dwiecie lat
temu, bray udzia trjrzdowce jako najwiksze okrty. Wszelako Rzymianie z niesychan
energi zabrali si do naladowania Kartagiczykw, mimo e dotychczas mieli mae
59

dowiadczenie eglarskie. Stworzon przez siebie now flot obsadzili przewanie greckimi
eglarzami, a jednoczenie wynaleli sposb chwytania okrtw nieprzyjacielskich i
zarzucania na nie ruchomego pomostu. Ilekro okrt kartagiski zblia si do okrtu
rzymskiego, by uderzy we taranem albo obedrze go z wiolarzy, chwytano go z pomoc
wielkiego haka i zarzucano pomost, po ktrym onierze rzymscy wchodzili na statek
nieprzyjacielski. Pod Myl (260 przed Chr.) i pod Eknomus (256 przed Chr.) Kartagiczycy
ponieli dotkliwe klski. Udao im si odeprze Rzymian, ktrzy wyldowali w pobliu
Kartaginy, lecz jednoczenie zostali pobici na gow pod Palermo, gdzie stracili sto cztery
sonie, ktre uwietniy triumf, jakiego jeszcze forum rzymskie nie widziao. Za czym
nastpiy z kolei dwie klski Rzymian i Rzymianie musieli zbiera nowe siy. Ostatnie siy
morskie Kartaginy zostay rozbite u Wysp Egackich (241 przed Chr.) i Kartagina musiaa
prosi o pokj. Caa Sycylia, z wyjtkiem posiadoci Hierona, krla Syrakuz, przesza pod
panowanie Rzymian.
Przez 22 lata trwa pokj midzy Rzymem a Kartagin. Obie strony miay do kopotw u
siebie w domu. Gallowie znw przedarli si do Italii zagraajc Rzymowi ktry w chwili
powszechnej grozy zoy bogom ofiary z ludzi! i zostali pobici pod Telamonem.
Rzymianie posunli si ku Alpom, a nawet rozszerzyli swe panowanie na pobrzee
adriatyckie a do Ilirii. Kartagina miaa u siebie wojn domow i powstanie na Korsyce i
Sardynii, co jeszcze bardziej j osabio. Wreszcie Rzym dokona niesychanego gwatu: zaj
obie zbuntowane wyspy.
W owym czasie Hiszpania po rzek Ebro naleaa do Kartaginy. Rzymianie zmusili j
do uznania tej granicy. Przejcie rzeki Ebro przez Kartagiczykw oznaczao rozpoczcie
wojny z Rzymem. W r. 218 przed Chr. Kartagiczycy, sprowokowani przez nowe napaci,
przeszli t rzek pod wodz modego Hannibala, jednego z najwietniejszych dowdcw,
jakich zna historia. Przeprowadzi on sw armi z Hiszpanii przez Alpy do Italii, podburzy
Gallw przeciw Rzymianom i wid w samej Italii przez pitnacie lat drug wojn punick.
Zada Rzymianom dotkliwe klski nad Jeziorem Trazymeskim i pod Kannami; w cigu caej
woskiej kampanii adna armia rzymska nie zdoaa mu stawi skutecznego oporu. Ale
Rzymianie wyldowali w Marsylii i odcili mu komunikacj z Hiszpani; nie mia machin
oblniczych i nie mg zdoby Rzymu. W kocu Kartagiczycy, zagroeni w wasnym kraju
powstaniem Numidyjczykw, musieli wraca do Afryki dla obrony swego miasta, i wwczas
to armia rzymska przesza do Afryki, gdzie Hannibal ponis pierwsz klsk pod Zam (202
przed Chr.). Zwycizc by Starszy Scypion Afrykaski. Bitwa pod Zam zakoczya drug
wojn punick. Kartagina skapitulowaa; oddaa Hiszpani i caa sw flot wojenn; musiaa
wypaci olbrzymie odszkodowanie i zgodzi si na wydanie Hannibala w mciwe rce
Rzymian. Lecz Hannibal zbieg do Azji, gdzie pniej w obawie, eby nie wpa w rce
nieprzyjaciela, zay trucizn i umar.
Pidziesit sze lat trwa pokj midzy Rzymem a obezwadnion Kartagin.
Tymczasem Rzym roztacza swe panowanie nad bezadn i niezgodn Grecj, wszed do Azji
Mniejszej i pod Magnezj w Lidii pobi Antiocha III, wadc z rodu Seleucydw. Egipt,
rzdzony zawsze jeszcze przez Ptolemeuszw, Pergamon i wiele mniejszych pastewek w
Azji uznay si za sojusznikw Rzymu, czyli, jak bymy dzi powiedzieli, przyjy jego
protektorat.
Kartagina za, chocia ujarzmiona i wyczerpana, powoli odzyskiwaa dawny dobrobyt. Ta
jej odbudowa obudzia nienawi i podejrzliwo Rzymian. Bezpodstawne, sztucznie
wywoane zatargi posuyy do napaci (149 przed Chr.). Kartagina wytrzymaa z zacitym
oporem dugie oblenie, lecz w kocu pada w r. 146 przed Chr. Sze dni trway walki
uliczne, ktre byy niesychanie krwawe; w chwili poddania si zamku z wierci miliona
mieszkacw zostao przy yciu zaledwie pidziesit tysicy. Sprzedano ich do niewoli, a

60

miasto spalono i bardzo starannie zniszczono. Pogorzelisko zaorano i obsiano, jakby na

dowd zupenej zagady.
Tak skoczya si trzecia wojna punick. Ze wszystkich pastw i miast semickich, ktre
kwity jeszcze pi wiekw temu, jeden tylko may kraj pozosta wolny pod rzdami
rodzimych wadcw Judea, wyzwolona spod wadzy Seleucydw, suchaa rozkazw
wasnych ksit z rodu Machabeuszw. W tym czasie miaa sw Bibli ju prawie cakowit
i rozwijaa odrbne tradycje wiata ydowskiego, tak jak je znamy dzisiaj. Byo rzecz
naturaln, e Kartagiczycy, Fenicjanie i inne ludy pokrewne, rozproszone po wiecie,
widziay wsplne ognisko w ich waciwie identycznym jzyku i w tej literaturze mstwa i
nadziei. Mona rzec, e pozostali oni nadal kupcami i bankierami wiata. wiat semicki uleg
zalewowi, lecz nikt inny go nie zastpi.
Jerozolima, ktra bya zawsze raczej symbolem ni orodkiem judaizmu, zostaa przez
Rzymian zajta w r. 65 przed Chr.; po wielu za kolejach rzekomej niepodlegoci i ruchw
powstaczych zdobyli j Rzymianie, po zacitej walce w r. 70 po Chr. wityni zrwnana z
ziemi. Nowy bunt w r. 132 po Chr. dokona ostatecznego jej zniszczenia, T Jerozolim,
ktr znamy dzisiaj, odbudowano pniej w duchu rzymskim. Na miejscu dawnej wityni
stan przybytek rzymskiego boga, Jowisza Kapitoliskiego, i ydom nie wolno byo
mieszka w tym miecie.
ROZDZIA TRZYDZIESTY TRZECI

WZROST IMPERIUM RZYMSKIEGO

To nowe mocarstwo rzymskie, ktre w II i I w. przed Chr. zdobyo siy do panowania nad
wiatem zachodnim, rnio si pod wielu wzgldami od wszystkich dotychczasowych
wielkich pastw cywilizowanego wiata. Najpierw nie byo ono monarchi ani tworem
jakiego wielkiego zdobywcy. Nie byo ono co prawda pierwszym wielkim pastwem
republikaskim; Ateny za Peryklesa rzdziy szeregiem miast sprzymierzonych i podbitych.
Kartagina w chwili rozpoczcia nieszczsnej walki z Rzymem bya pani Sardynii i Korsyki,
Maroka, Algieru, Tunisu i wikszej czci Hiszpanii i Sycylii. Rzym jednak by pierwszym
wielkim pastwem republikaskim, ktre unikno zagady i byo zdolne do dalszego
rozwoju.
Centrum nowego pastwa leao daleko na zachd od dotychczasowych orodkw
cywilizacji, jakimi byy doliny nadrzeczne Mezopotamii i Egiptu. To zachodnie pooenie
umoliwio Rzymowi wprowadzenie do cywilizacji zupenie wieych krajw i ludw.
Rzymska potga sigaa do Maroka i do Hiszpanii, i moga posun si na pnocny zachd
do dzisiejszej Francji, Belgii, Brytanii, a na pnocny wschd do Wgier i do Rosji
poudniowej. Z drugiej za strony Rzym nigdy nie potrafi utrzyma si w Azji rodkowej lub
Persji, poniewa leay one zbyt daleko od jego administracyjnego centrum. Pastwo
rzymskie zawierao wielkie masy wieych nordyckich, aryjskich ludw, obejmowao niemal
wszystkich Grekw, i nie opierao si w tym stopniu na ludnoci chamickiej i semickiej, co
kade z poprzednich imperiw.
Przez kilka wiekw Rzym nie szed utart drog poprzednikw, drog, na ktrej potknli
si Persowie i Grecy. Wadcy medyjscy i perscy ulegli wpywom babiloskim w cigu
jednego pokolenia; przyjli tiar krla krlw, wraz z jego wityniami, bogami,
kapastwem. Aleksander i jego nastpcy poszli t sam wygodn ciek asymilacji;
monarchowie z rodu Seleucydw mieli taki sam dwr i te same metody rzdzenia co
Nebukadnezar; Ptolemeusze stali si faraonami egipskimi. Wszyscy oni zasymilowali si tak
61

jak przedtem semiccy pogromcy Sumeryjczykw. Rzymianie za panowali we wasnym

miecie i przez kilka wiekw zachowywali prawa, ktre sami stworzyli. Jedynym narodem,
ktry wywar na nich znaczniejszy wpyw przed II czy III w. przed Chr., byli Grecy, nard
Rzymianom podobny i pokrewny. Pastwo rzymskie byo pierwsz prb rzdzenia wielkim
obszarem wedug zasad aryjskich. Byo ono czym nowym w historii, jako rozrosa do
wielkich rozmiarw rzeczpospolita aryjska. Nie przypominao ono w niczym starego wzoru
stolicy, ktr rzdzi zdobywca, a ktra wyrosa wok wityni jakiego bstwa niw.
Rzymianie mieli swoich bogw i swoje witynie, lecz bogowie ich, podobnie jak greccy, byli
czym w rodzaju niemiertelnych ludzi, jakby ubstwionymi patrycjuszami. Rzymianie
rwnie skadali krwawe ofiary, a nawet w chwilach trwogi zabijali ludzi rzecz, ktrej si
nauczyli prawdopodobnie od swych ponurych mistrzw, Etruskw; lecz ani kapan, ani
witynia nie odgryway u nich wybitniejszej roli. Stosunki te ulegy pewnej zmianie dopiero
w czasach, gdy Rzym dawno ju min zenit swego rozwoju.
Pastwo rzymskie uroso szybko i jakby spontanicznie; nard rzymski zosta wcignity
niespodzianie w ogromny eksperyment administracyjny. Eksperyment si nie powid;
ostatecznie imperium zaamao si zupenie. Nieomal z kadym wiekiem zmieniano formy i
metody rzdzenia. W cigu stu lat przechodzio to pastwo wicej zmian ni Bengal,
Mezopotamia lub Egipt w cigu tysica. Zmieniao si cigle. Nigdy nie osigno pewnej
staoci.
Eksperyment rzymski w pewnym sensie si nie uda, a w innym trwa nadal, i dzi Europa i
Ameryka staraj si rozwiza zagadk pastwa obejmujcego cay wiat, zagadk, ktr po
raz pierwszy podj nard rzymski.
Dla dokadnej znajomoci historii godzi si mie w pamici, e przez cay czas panowania
Rzymian zachodziy wielkie zmiany nie tylko politycznej, ale socjalnej i moralnej natury.
Nazbyt przywyklimy, uwaa wadztwo rzymskie za co, co byo skoczone i stae, mocne,
zamknite, szlachetne i ostateczne. Macaulaya Klechdy staroytnego Rzymu , S.P.Q.R. ,
Katon Starszy, Scypionowie, Juliusz Cezar, Dioklecjan, Konstantyn Wielki, triumfy,
mowy, igrzyska gladiatorskie i przeladowania chrzecijan, wszystko to zoyo si na obraz
czego wielkiego, okrutnego, dostojnego. Tak nie jest. Poszczeglne czci tego obrazu
pozbierano z tak rozmaitych faz rozwoju Rzymu, e pomidzy nimi zachodz gbsze rnice
ni midzy Londynem wspczesnym a Londynem z czasw Wilhelma Zdobywcy.
Rozrost potgi Rzymu mona wygodnie podzieli na cztery okresy. Pierwszy rozpocz si
po zburzeniu Rzymu przez Gotw w r. 390 przed Chr. i trwa do koca pierwszej wojny
punickiej (240 przed Chr.). Mona go nazwa okresem asymilatywnej republiki. By to moe
najpikniejszy, najbardziej znamienny okres w historii rzymskiej. Stuletnie wanie
patrycjuszw z plebejuszami skoczyy si, niebezpieczestwo etruskie przestao istnie, nie
byo ani bardzo bogatych, ani bardzo biednych, prawie wszyscy byli oywieni duchem
patriotycznym. Rzeczpospolita rzymska bya podobna do rzeczpospolitej Boerw w Afryce
poudniowej albo do pnocnych stanw Zwizku Amerykaskiego midzy 1800 a 1850; bya
to rzeczpospolita wolnych farmerw. W zaraniu tego okresu Rzym by maym pastewkiem,
obejmujcym zaledwie 30 km kwadratowych. Walczy on z dzielnymi a pokrewnymi sobie
ociennymi ludami, lecz zamiast dy do ich zagady, stara si z nimi poczy. Stuletnie
wanie domowe, jakie wypeniay pocztkowo histori Rzymu, przyzwyczaiy nard do
ustpstw i kompromisw. Niektre z pokonanych miast stay si zupenie rzymskie z prawem
udziau w rzdach, inne za rzdziy si same i posiaday prawo handlu i zawierania
maestw w Rzymie; strategiczne punkty obsadzano zaogami z penoprawnych obywateli
rzymskich, a wrd wieo podbitych ludw zakadano uprzywilejowane kolonie rzymskie.
Wytyczono wielkie gocice. Gwatowna latynizacja caej Italii bya nieuniknionym
nastpstwem takiej polityki. W 89 r. przed Chr. wszyscy wolni mieszkacy Italii otrzymali
xxiii

xxiv

62

obywatelstwo miasta Rzymu. Formalnie biorc, cae imperium rzymskie stao si w kocu
jednym wielkim miastem. W r. 212 po Chr. kady wolny czowiek na caym obszarze
imperium otrzymuje obywatelstwo; posiada zatem prawo gosowania na zgromadzeniach
ludowych w Rzymie, jeli tam pojedzie.
To nadawanie obywatelstwa ulegym miastom i caym krajom byo znamienn zasad
ekspansji rzymskiej. Odwrcio ono dawny proces podboju i asymilowania si zwycizcw.
Wedug rzymskiej bowiem metody zwycizcy asymilowali zwycionych.
Ale po pierwszej wojnie punickiej i po przyczeniu Sycylii, rwnolegle z dawnym
procesem asymilacji odbywa si zaczyna inny proces. Sycyli np. traktuje si jako zdobycz
wojenn. Uznano j za posiado narodu rzymskiego. Jej bogata ziemia i przemysowa
ludno suy do wzbogacenia Rzymu. Patrycjusze i najbardziej wpywowi spord
plebejuszw zagarnli dla siebie wiksz cz tego bogactwa. Wojna przyniosa rwnie
dostatek niewolnikw. Do pierwszej wojny punickiej ludno rzeczypospolitej skadaa si
przewanie z obywateli-farmerw. Suba wojskowa bya ich przywilejem i powinnoci. W
chwili za kiedy oni przebywali pod sztandarami, gospodarstwa ich obduay si i rodzia si
nowa gospodarka rolna, zakrelona na szerok skal, a oparta na pracy niewolnikw; po
powrocie farmerzy ci zastali zmienione warunki: na rynku wspzawodniczya z nimi
produkcja sycylijska i produkcja nowych obszarnikw rzymskich. Czasy si zmieniy.
Rzeczpospolita miaa teraz inny charakter. Sycylia bya w rku Rzymian, a przecitny
obywatel by w rku bogatego wierzyciela i bogatego konkurenta. Rzym rozpocz drugi
okres republiki bogatych awanturnikw.
Przez dwiecie lat rzymski onierz-farmer walczy o wolno i o udzia w rzdach;
przeszo sto lat cieszy si tymi przywilejami. Pierwsza wojna punicka zniszczya go i odara
ze wszystkiego, co zdoby.
Znaczenie praw wyborczych upado. W rzeczypospolitej rzymskiej byy dwa ciaa
rzdzce. Pierwszym i najwaniejszym by senat. Skada si pocztkowo z patrycjuszw, a w
nastpstwie z wybitnych ludzi wszelkiego rodzaju, ktrych powoywa ktry z wyszych
dygnitarzy, konsul lub cenzor. Podobnie jak angielska Izba Lordw, senat rzymski sta si
zgromadzeniem obszarnikw, wybitnych politykw, wielkich finansistw, itp. By bardziej
podobny do angielskiej Izby Lordw ni do amerykaskiego senatu. Przez trzy stulecia, od
czasw wojen punickich, by on ogniskiem rzymskiej myli i inicjatywy politycznej. Drugim
ciaem byo Zgromadzenie Ludowe. Miao ono by zgromadzeniem wszystkich obywateli
Rzymu. Dopki Rzym by maym pastewkiem o powierzchni 30 km kwadratowych,
zebranie obywateli byo moliwe. Stao si ono zupen niemoliwoci, gdy obywatelstwo
rzymskie rozcigno si poza granice Italii. Zebrania te, zwoywane gosem rogu ze
szczytw Kapitelu i z murw miasta, staway si coraz bardziej zbiegowiskiem politycznych
najmitw i szumowin miejskich. W IV w. przed Chr. Zgromadzenie Ludowe stanowio
powan zapor dla uroszcze senatu, byo bowiem uprawnionym przedstawicielstwem de
i praw posplstwa. Pod koniec za wojen punickich byo bezsilnym zabytkiem wygasej
wadzy ludu. Klasa rzdzca nie miaa odtd przed sob adnej prawnej zapory.
Rzeczpospolita rzymska nie znaa nigdy rzdu opartego na przedstawicielstwie
narodowym. Nikt nigdy nie myla o wybieraniu delegatw, ktrzy by reprezentowali wol
obywateli. To jest bardzo wany szczeg. Zgromadzenie Ludowe nigdy nie miao cech
amerykaskiej Izby Przedstawicieli lub angielskiej Izby Gmin. W teorii wyraao og
obywateli, w praktyce przestao mie jakiekolwiek znaczenie.
Po drugiej wojnie punickiej przecitnemu obywatelowi pastwa rzymskiego wiodo si
bardzo le; zuboa, czsto cakowicie odpad od swojej ziemi, zyskown produkcj odebray
mu gospodarstwa oparte na niewolnikach, a w dodatku nie posiada adnej siy politycznej do
naprawy tego stanu rzeczy. Ludowi, ktremu brak politycznej formy wyraenia swej woli,
63

pozostaje jedynie strajk i bunt. Wewntrzne dzieje Rzymu w II i I w. przed Chr. wypeniaj
jaowe ruchy rewolucyjne. Zamachy na cao wielkich latyfundiw, haso reformy rolnej
zdajce do oddania ziemi w rce wolnego farmera, projekty cakowitego lub czciowego
umorzenia dugw, bunty i wojny domowe szczupo tego tomu nie pozwala nam
przedstawi tych walk w caej ich zawioci. W 73 r. przed Chr. kopoty Italii powikszyo
jeszcze wielkie powstanie niewolnikw pod wodz Spartakusa. Miao ono pewne szans
powodzenia, albowiem wrd powstacw byo wielu wyszkolonych gladiatorw. Dwa lata
trzyma si Spartakus w kraterze Wezuwiusza, ktry wwczas uchodzi za wulkan wygasy.
Powstanie ostatecznie stumiono i z uczestnikami rozprawiono si z szalonym
okruciestwem. Sze tysicy wzitych do niewoli spartakowcw ukrzyowano wzdu Drogi
Appijskiej, ktra biegnie na poudnie od Rzymu (71 przed Chr.).
Szary czowiek nie podnosi wicej gowy przeciw siom, ktre go ujarzmiay i poniay.
Bogacze za i potentaci, ktrzy go obezwadniali, torowali drog w wiecie rzymskim nowej
potdze, ktra miaa zapanowa nad wszystkimi armii.
Przed drug wojn punick armia rzymska bya pospolitym ruszeniem wolnych farmerw,
ktrzy, zalenie od swego stanu, szli na wypraw w piechocie lub w konnicy. Bya to
znakomita sia w wojnach z ssiadami, lecz nie bya to armia mogca i za granic i
podejmowa cierpliwie trudy dugich kampanii. W miar jak liczba niewolnikw wzrastaa, a
z ni posiadoci obszarnikw, kontyngent onierzy rekrutujcych si z wolnych farmerw
zmniejsza si coraz bardziej. Pewien przywdca ludowy, Mariusz, wprowadzi do armii
nowy czynnik. Afryka p nocna po zniszczeniu cywilizacji kartagiskiej staa si krlestwem
na wp barbarzyskim, krlestwem Numidii. Rzym popad w konflikt z Jugurt, wadc tego
krlestwa, i dowiadczy niesychanych trudnoci, zanim go pokona. W okresie
powszechnego niezadowolenia Mariusza obrano konsulem, aby zakoczy t haniebn wojn.
Dokona tego wprowadziwszy wojska najemne, trzymane w twardej dyscyplinie. Jugurt w
kajdanach przywieziono do Rzymu (106 przed Chr.), a Mariusz po upywie czasu
urzdowania zatrzyma bezprawnie wadz konsularn, opierajc si na nowo stworzonych
legionach. Nie byo w Rzymie siy, ktra by go moga zmusi do ulegoci.
Z Mariuszem dzieje rzymskie wchodz w trzeci okres: rzeczpospolitej dowdcw
wojskowych. Albowiem teraz generaowie, dowodzcy najemnymi legionami, walcz o
panowanie Rzymu nad wiatem. Przeciw Mariuszowi wystpi arystokrata Sulla, ktry w
Afryce suy pod jego rozkazami. Obaj po kolei sprawili rze w szeregach swych
politycznych przeciwnikw. Tysicami odbyway si egzekucje, a majtnoci
proskrybowanych sprzedawano z licytacji. Z krwawego sporu tych dwch i z grozy buntu
Spartakusa wyoni si nowy okres, w ktrym Lukullus, Pompejusz Wielki, Krassus i Juliusz
Cezar stali si panami armii i sytuacji politycznej. Krassus pokona Spartakusa. Lukullus
podbi Azj Mniejsz i wtargn do Armenii, po czym z wielkim majtkiem cofn si do
ycia prywatnego. Krassus poszed dalej, najecha Persj, lecz przez Partw zosta pokonany i
zabity. Po dugiej wojnie domowej Juliusz Cezar zwyciy Pompejusza (48 przed Chr.),
ktrego zamordowano w Egipcie. Juliusz Cezar sta si jedynym panem rzymskiego wiata.
Posta Juliusza Cezara dziaaa na wyobrani ludzk powyej jego zasug i znaczenia.
Sta si on legend i symbolem. Dla nas jest on gwnie wany jako przejcie z okresu
wojskowych awanturnikw do czwartego stadium ekspansji rzymskiej wczesnego
cesarstwa. Albowiem pomimo gbokich wstrznie ekonomicznych i politycznych, pomimo
wojny domowej i oglnego upadku spoeczestwa, przez cay ten czas ory rzymskie
posuway si naprzd, osigajc maksimum swych zdobyczy okoo r. 100 po Chr. W
niepewnych fazach drugiej wojny punickiej dawa si zauway jakby schyek potgi
rzymskiej, a zanim Mariusz dokona reorganizacji armii, ubytek si by a nadto widoczny.
Bunt Spartakusa okreli trzeci faz. Juliusz Cezar zdoby saw jako dowdca wojskowy w

64

Galii, ktra odpowiada dzisiejszej Francji i Belgii (gwne plemiona zamieszkujce ten kraj
naleay do tego samego celtyckiego ludu, co Gallowie, ktrzy przez jaki czas zajmowali
pnocn Itali i ktrzy pniej wtargnli do Azji Mniejszej, gdzie osiedli pod imieniem
Galatw). Cezar odpar germaski najazd na Gali i cay ten kraj przyczy do imperium;
dwukrotnie przepyn przez kana do Brytanii (55 i 54 przed Chr.), gdzie jednak nie osign
trwaych zdobyczy. Tymczasem Pompejusz Wielki utrwala rzymski stan posiadania na
wschodzie a do Morza Kaspijskiego.
W tym czasie, mianowicie w poowie I w. przed Chr. senat rzymski by jeszcze
nominalnym orodkiem rzdu, mianowa konsulw i innych urzdnikw, udziela wadzy itp.;
szereg politykw, wrd ktrych najwybitniejsz postaci by Cyceron, walczyo o
zachowanie wielkich tradycji Rzymu republikaskiego i o utrzymanie szacunku dla jego
praw. Lecz duch obywatelski ulecia z Italii razem z zagad wolnych farmerw, bya ona
teraz krajem niewolnikw i zuboaych ludzi, ktrzy nie mieli ani zrozumienia, ani pragnienia
wolnoci. Nikt nie sta za tymi republikaskimi przywdcami senatu, gdy tymczasem za
wielkimi awanturnikami, ktrych oni si obawiali i jednoczenie pragnli ich mie w rku
stay legiony. Ponad gowami senatu, Krassus, Pompejusz i Cezar dzielili si wadz
(pierwszy triumwirat). Gdy Krassus ponis mier w bitwie pod Karrami, zostali na placu
Pompejusz i Cezar. Pompejusz zaj stanowisko republikaskie. Wydano prawo majce
zmusi Cezara do posuszestwa dekretom senatu i do ukarania go za tylokrotne naruszenie
prawa.
Byo bezprawiem, gdy genera przekroczy ze swoimi wojskami granice swego
dowdztwa, a midzy Cezarem i Itali granic stanowia rzeczka Rubikon. W 49 r. przed Chr.
Cezar przeszed Rubikon ze sowami: Koci rzucone! i ruszy na Pompejusza i Rzym.
Byo starodawnym zwyczajem rzymskim, e w momentach szczeglnej doniosoci
obierano dyktatora, ktry na czas kryzysu mia nieograniczon wadz. Po zwycieniu
Pompejusza Cezar zosta obwoany dyktatorem najpierw na lat dziesi, a w kocu
doywotnio. W istocie sta si doywotnim monarch. Mwiono nawet o krlu, a sowo to
byo znienawidzone Rzymianom od chwili wypdzenia Etruskw, pi wiekw temu. Cezar
odrzuci tytu krla, lecz zatrzyma tron i bero. Po zwycistwie nad Pompejuszem Cezar
wtargn do Egiptu i nawiza stosunek miosny z Kleopatr, ostatni latorol rodu
Ptolemeuszw, bogini-krlow Egiptu. Zdaje si, e ona zawrcia mu w gowie zupenie.
Do Rzymu przywiz egipskie pojcie boga-krla. W jednej ze wity ustawiono jego posg
z napisem: Niezwycionemu Bogu. Gincy republikanizm rzymski zdoby si na ostatni
protest i Cezar zosta zabity, w senacie, u stp posgu swego zamordowanego rywala,
Pompejusza Wielkiego.
Nastpio trzynacie lat nowych wani wrd dnych wadzy osobistoci. Zawiza si
drugi triumwirat: Lepidusa, Marka Antoniusza i Oktawiana Cezara, siostrzeca Juliusza
Cezara. Oktawian, za przykadem wuja, zatrzyma dla siebie ubosze i surowsze zachodnie
prowincje, skd rekrutoway si najlepsze legiony. W r. 31 przed Chr. pokona Marka
Antoniusza, jedynego powanego rywala, w bitwie morskiej pod Akcjum i sta si wycznym
panem wiata rzymskiego. Oktawian nie by czowiekiem w rodzaju Juliusza Cezara. Nie
posiada gupich uroszcze, aby zosta Bogiem lub Krlem. Nie mia adnej krlewskiej
kochanki, ktr by pragn olni. Wrci wolno senatowi i ludowi rzymskiemu. Nie chcia
by dyktatorem. Wdziczny senat da mu istot wadzy zamiast jej pozorw. Nazywano go
nie krlem, lecz princeps i Augustus. Augustus Caesar sta si pierwszym cesarzem
rzymskim (27 przed Chr.14 po Chr.).
Po nim nastpi Tyberiusz (1437 po Chr.), a po Tyberiuszu Kaligula, Klaudiusz, Neron i
tak, a do Trajana (98 po Chr.), Hadriana (117), Antonina Pobonego (138) i Marka Aurelego
(161180 po Chr.). Wszyscy ci imperatorowie byli imperatorami legionw. onierze ich

65

obierali, a kilku z nich onierze strcili z tronu. Stopniowo senat znika z historii Rzymu, a na
jego miejsce wstpuje cesarz ze swymi urzdnikami. Granice imperium rozszerzaj si teraz
do swej najwikszej rozcigoci. Wiksza cz Brytanii przyczona, Transylwania staje si
now prowincj, Dacj; Trajan przechodzi Eufrat. Hadrian powzi myl, ktra zrodzia si
rwnie w drugim kocu wiata. Podobnie jak Szi-Hwang-Ti, wznis on mur obronny
przeciw pnocnym barbarzycom; jeden w poprzek Brytanii, a drugi midzy Renem a
Dunajem. Hadrian poniecha niektrych zdobyczy Trajana.
Ekspansja imperium rzymskiego dobiega kresu.
ROZDZIA TRZYDZIESTY CZWARTY

MIDZY RZYMEM A CHINAMI

Drugi i pierwszy wiek przed Chr. to nowa faza w historii ludzkoci. Mezopotamia i
wschodnie pobrzee Morza rdziemnego przestay by centrum. Zarwno Mezopotamia, jak
i Egipt byy jeszcze krajami urodzajnymi, gsto zaludnionymi i yjcymi w dobrobycie, ale
ju nie panoway nad wiatem. Punkt cikoci przenis si bardziej na zachd, i bardziej na
wschd. Nad wiatem panoway teraz dwie potgi: nowe imperium rzymskie i odradzajce si
cesarstwo Chin. Rzym sign a po Eufrat, nie zdoa jednak nigdy posun si poza t
granic. To ju byo za daleko. Za Eufratem dawne posiadoci perskie i indyjskie, nalece
do Seleucydw, miay teraz wielu nowych wadcw. Chiny pod panowaniem dynastii Han,
ktra przysza na miejsce dynastii Ts'in po mierci Szi-Hwang-Ti, rozcigny sw wadz na
Tybet, i poprzez Pamir a do zachodniego Turkiestanu. To by kres ich ekspansji.
W tych czasach Chiny byy najwikszym, najlepiej zorganizowanym i najbardziej
cywilizowanym systemem politycznym na wiecie. Pod wzgldem przestrzeni i zaludnienia
przewyszay imperium rzymskie w dobie najwikszego rozkwitu. Byo rzecz zupenie
moliw, eby te dwie olbrzymie potgi istniay na wiecie obok siebie jednoczenie, nic o
sobie nawzajem nie wiedzc. Komunikacja zarwno morska, jak i ldowa nie bya jeszcze na
tyle rozwinita i zorganizowana, aby mogo doj do bezporedniego starcia.
Mimo to oddziayway na siebie nader wydatnie, a wpyw ich na losy krajw pooonych
midzy nimi (Azja rodkowa i Indie), by w istocie gboki. Istniay te pewne stosunki
handlowe; karawany wielbdw szy przez Persj, a okrty przesuway si wzdu wybrzey
Indii i Morza Czerwonego. W 66 r. przed Chr. wojska rzymskie pod dowdztwem
Pompejusza szy ladem Aleksandra Wielkiego i maszeroway wzdu wschodniego brzegu
Morza Kaspijskiego. W r. 102 po Chr. wyprawa chiska pod dowdztwem Pan Czau dotara
do Morza Kaspijskiego i wysaa emisariuszy, ktrzy mieli przynie wiadomoci o potdze
Rzymu, Lecz wiele stuleci miao jeszcze upyn, zanim te dwa wielkie wiaty, Europa i Azja
wschodnia, poznay si wzajemnie i nawizay ze sob bezporednie stosunki.
Na pnocy obu wielkich imperiw bya dzicz barbarzyska. Dzisiejsze Niemcy byy
pokryte lasami; lasy cigny si daleko w gb Rosji i yy w nich tury, wielkoci prawie
soniom rwne. Na pnoc za od potnych acuchw grskich Azji cign si pas pusty,
stepw, dalej lasy i kraj wiecznego lodu. Wschodni poa grzystej czci Azji zajmowa
trjkt Mandurii. Obszary, lece midzy Rosj poudniow i Turkiestanem a po
Manduri, miay i maj po dzi dzie klimat wyjtkowo niepewny. Opady atmosferyczne
ulegay tam znacznym zmianom w cigu kilku wiekw. S to kraje zdradzieckie dla
czowieka. Latami caymi mog dawa dostatek paszy i by zdatne pod upraw, po czym
nastpuje ubytek wilgoci i okres zabjczej posuchy.

66

Zachodnia poa tej barbarzyskiej pnocy, od borw germaskich a po Azj poudniow

i Turkiestan, i od Gotlandii a po Alpy, bya kolebk ludw nordyckich i aryjskiej mowy.
Wschodnie stepy i pustynie Mongolii byy kolebk ludw huskich, mongolskich, tatarskich
czy tureckich albowiem wszystkie te ludy s pokrewne mow, ras i trybem ycia.
Podobnie jak ludy nordyckie nieustannie wzbieray poza swe granice i pary ku poudniowi na
rozwijajce si cywilizacje Mezopotamii i wybrzey nadrdziemnomorskich, tak znw
plemiona huskie wysyay nadmiar swej ludnoci, jak wczgw, najedcw i zdobywcw,
w osiade okolice Chin. Okresy dostatku na pnocy sprzyjay przyrostowi ludnoci w tych
stronach, z chwil za gdy brako paszy lub zdarza si pomr byda, zgodniae plemiona
niosy na poudnie agiew wojny.
Przez jaki czas istniay rwnoczenie na wiecie dwa potne cesarstwa, zdolne
wytrzyma napr barbarzycw, a nawet rozszerza granice cesarskiego pokoju. Napr
cesarstwa Han idcy z pnocnych Chin w gb Mongolii byt silny i stay. Ludno chiska
wysza poza granice Muru Chiskiego. Za cesarsk stra graniczn szed chop chiski z
koniem i pugiem, aby zaora step i otoczy zagrod pastwiska zimowe. Plemiona Hunw
napaday i mordoway osadnikw, lecz chiskie ekspedycje karne umiay trzy ma ich w
ryzach. Koczownikom pozostawao do wyboru: albo osi przy pugu jako najemni
robotnicy chiscy, albo bka si w poszukiwaniu letnich wypasw. Jedni wybrali to
pierwsze i zostali wchonici, drudzy ruszyli na pnocny wschd i na wschd, przez grskie
przecze do zachodniego Turkiestanu.
Ta wdrwka jedcw mongolskich rozpocza si od r. 200 przed Chr. Wywoaa nacisk
w kierunku zachodnim na plemiona aryjskie, a te znw naciskay na granice rzymskie,
gotowe je przeama w chwili pierwszej widocznej saboci. Partwie, ktrzy byli zapewne
ludem scytyjskim z pewn domieszk mongolsk, dotarli do Eufratu w I w. przed Chr.
Walczyli przeciw Pompejuszowi Wielkiemu podczas jego wyprawy na Wschd. Pobili i
umiercili Krassusa. Na miejscu monarchii Seleucydw ustanowili w Persji partyjsk dynasti
Arsacydw.
Przez jaki czas linia najmniejszego oporu dla zgodniaych nomadw nie znajdowaa si
ani na zachodzie, ani na wschodzie, ale biega przez Azj rodkow, a dalej na poudniowy
wschd przez Przecz Chaibersk w kierunku Indii. W tych latach chiskiej i rzymskiej
potgi Indie doznay zalewu Mongow, ktrzy z Pendabu przeniknli do wielkich rwnin,
niosc mier i zniszczenie. Krlestwo Asoki upado, i na pewien czas dzieje Indii ton w
mroku. Niejaka dynastia Kusz, zaoona przez Indo-Scytw jeden z ludw najedczych
panowaa przez pewien czas w Indiach pnocnych i utrzymywaa jaki taki porzdek. Te
inwazje trway kilka wiekw. Przez wiksz cz V w. po Chr. dawali si Indiom we znaki
Eftalici, czyli Biali Hunowie, ktrzy naoyli haracz na krlikw indyjskich i trzymali cae
Indie terrorem. W lecie wypasali oni swe stada w zachodnim Turkiestanie, jesieni za
wracali do Indii szerzc popoch.
W II w. po Chr. zarwno Rzym, jak i Chiny spotkaa wielka klska, co zdaje si osabio
ich si odporn wobec nacisku barbarzycw. Bya to zaraza bezprzykadnie jadowita.
Sroya si ona w Chinach przez jedenacie lat i zdezorganizowaa gboko ca twrczo
spoeczn. Dynastia Ha upada, rozpocz si nowy okres podziaw i bezadu, z ktrego
wyprowadzia Chiny dopiero w VII w. po Chr. wielka dynastia Tang.
Zaraza przesza z Azji do Europy i szalaa po caym imperium rzymskim od 164 do 180 po
Chr. To niewtpliwie osabio bardzo powanie siy cesarstwa. Od tego czasu syszymy o
wyludnieniu prowincji rzymskich i widzimy wyrany upadek si i energii rzdu. Granice
przestaj by niezwycione i ami si raz w tym, raz w owym miejscu. Nowy lud nordycki,
Goci, pochodzcy z Gotlandii w Szwecji, przewdrowa przez Rosj do Wogi i brzegw
Czarnego Morza, aby tu odda si korsarstwu. Pod koniec II w. zaczynaj oni odczuwa na

67

sobie napr Hunw posuwajcych si ku zachodowi. W r. 247 przeszli Dunaj, zwyciyli i

zabili cesarza Decjusza tam, gdzie dzisiaj jest Serbia. W 236 inny lud germaski, Frankowie,
przeama granice nad dolnym Renem, Alemanowie za wtargnli do Alzacji. Legiony
galijskie odpary najedcw, ale Gotowie raz po raz najedali Pwysep Bakaski.
Prowincja Dacja przestaa istnie dla dziejw rzymskich. Duma i ufno Rzymu w swe siy
zostaa zachwiana. Rzym, ktry by przez trzy stulecia otwartym i bezpiecznym miastem,
cesarz Aurelian otoczy murem warownym w latach 270 275.
ROZDZIA TRZYDZIESTY PITY

YCIE CODZIENNE W DOBIE

WCZESNEGO CESARSTWA RZYMSKIEGO
Zanim opowiemy, w jaki sposb pastwo rzymskie, zbudowane w dwch pierwszych
wiekach przed Chr. i zaywajce spokoju i bezpieczestwa przez dalsze dwa wieki od
Augusta popado w bezad i zostao zamane, nie od rzeczy bdzie powici nieco uwagi
codziennemu yciu na przestrzeni tego wielkiego mocarstwa. Doszlimy w tej historii do
momentu, ktry jest oddalony o 2000 lat od naszych wasnych czasw; ycie ludzi
cywilizowanych, czy to zamieszkaych na ziemiach Pokoju Rzymskiego, czy dynastii Han,
zaczynao si coraz bardziej upodabnia do ycia ich dzisiejszych cywilizowanych nastpcw.
Na zachodzie bila moneta bya ju teraz w powszechnym uyciu; poza wiatem
kapaskim byo wielu ludzi o pogldach niezalenych, ktrzy nie byli ani urzdnikami, ani
kapanami; podrowano z wiksz swobod, ni to si dziao kiedykolwiek przedtem, a
pomoc w tym wzgldzie byy dobre gocice i zajazdy. W porwnaniu z przeszoci, z
czasami przed r. 500 przed Chr., ycie stao si bardziej wolne. Przedtem czowiek
cywilizowany by zwizany ze swym okrgiem lub krajem, skrpowany tradycj i zamknity
w nader ciasnym widnokrgu; jedynie koczownicy handlowali i podrowali.
Lecz ani Pokj Rzymski, ani wadztwo dynastii Han nie obejmoway jednolitej cywilizacji
na swych olbrzymich obszarach. Istniay wielkie rnice lokalne, wielkie kontrasty i
nierwnoci kulturalne midzy poszczeglnymi dzielnicami, podobnie jak si to dzieje dzi,
np. w Indiach angielskich . Zaogi rzymskie i kolonie byy rozrzucone tu i wdzie na tej
wielkiej przestrzeni i utrzymyway kult bogw rzymskich wraz z mow acisk; lecz
wszdzie tam, gdzie przed przyjciem Rzymian istniay wiksze miasta, yy one nadal po
swojemu, pomimo swej politycznej zalenoci, i czciy przynajmniej jaki czas wasnych
bogw w waciwy sobie sposb. W Grecji, w Azji Mniejszej, Egipcie i na zhellenizowanym
wschodzie jzyk aciski nie przewaa nigdy. Tam niepodzielnie panowaa greka. Szawe z
Tarsu, ktry sta si apostoem Pawem, by ydem i obywatelem rzymskim; pisa jednak i
mwi po grecku, nie za po hebrajsku. Nawet na dworze partyjskiej dynastii, ktra obalia
greck dynasti Seleucydw w Persji i znajdowaa si poza granicami cesarstwa rzymskiego,
jzyk grecki by modny. W niektrych czciach Hiszpanii i Afryki pnocnej rwnie jzyk
kartagiski utrzymywa si do dugo, chocia Kartagina dawno leaa w gruzach. Taka np.
Sewilla, ktra bya bogatym miastem, zanim jeszcze ktokolwiek sysza o Rzymianach,
zatrzymaa sw semicka bogini i swj jzyk semicki przez szereg pokole, mimo e o kilka
mil istniaa rzymska kolonia weteranw, Italica. Septymiusz Sewerus, ktry panowa od 193
do 221, mwi po kartagisku jako swym rodzimym jzykiem. Nauczy si aciny dopiero
pniej, jako jzyka obcego, historycy za wspominaj, e jego siostra nigdy nie nauczya si
po acinie i z domownikami swymi rozmawiaa po punicku.
xxv

68

W takich krajach, jak Galia i Brytania, lub w prowincjach, jak Dacja (dzi mniej wicej
Rumunia) i Pannonia (Wgry na poudnie od Dunaju), gdzie nie byo przedtem wielkich
miast, wity, kultur latynizacja nie napotykaa przeszkd. Rzymianie pierwsi wnosili do
tych krajw cywilizacj. Zakadali miasta, w ktrych acina od pierwszej chwili bya
jzykiem panujcym i gdzie na rwni z kultem bogw rzymskich zachowywano rzymskie
zwyczaje i obyczaje. Jzyk woski, rumuski, francuski i hiszpaski, powstae z odmian i
przeksztace aciny, s dla nas najlepsz wskazwk rozlegoci i natenia tych wpyww.
Pnocno-zachodnia Afryka rwnie w kocu przyja jzyk aciski. Egipt za, Grecja i
reszta cesarstwa nigdy nie ulegy zlatynizowaniu. Pozostay egipskimi lub greckimi z ducha i
kultury. A nawet w samym Rzymie ludzie wyksztaceni uczyli si greki, jako jzyka
wytwornego, greck za literatur i nauk ceniono znacznie wyej od aciskiej.
W tym mieszanym pastwie musiay by rwnie bardzo rnorodne sposoby
zarobkowania i przemysu. Gwnym zajciem ludzi osiadych byo zawsze jeszcze
rolnictwo. Mwilimy ju, jak w Italii stan dzielnych wolnych chopw, ten krgosup
wczesnej rzymskiej republiki, po wojnach punickich zosta wyparty przez wielkie majtki
uprawiane prac niewolnikw. wiat grecki posiada do liczne metody uprawy ziemi, od
arkadyjskich poonin, gdzie kady wolny obywatel pracowa na wasnym kawaku ziemi, a
do Sparty, gdzie prac na roli gardzono, pozostawiajc j osobnej warstwie niewolnikw,
helotom. To wszystko jednak naleao ju teraz do przeszoci i w caym wiecie
zhellenizowanym zapanowa system obszarniczy, oparty na pracy niewolnikw. Ci
niewolnicy rolni byli jecami wojennymi, ktrzy mwili rnymi jzykami i nie mogli si ze
sob porozumie, bd te urodzili si ju w niewoli; nie czya ich adna solidarno,
zdolna zmieni si w wiadomy opr przeciw uciskom, nie posiadali adnej tradycji prawnej,
adnej wiedzy, nie umieli ani czyta, ani pisa. Chocia stanowili wikszo ludnoci, nie
udao im si adne powstanie. Powstanie Spartakusa w I w. przed Chr. byo powstaniem
pewnej tylko kategorii niewolnikw, mianowicie tych, ktrych przygotowywano do igrzysk
gladiatorskich. Robotnicy rolni w Italii w ostatnich latach Rzeczypospolitej i za wczesnego
cesarstwa byli uciskani straszliwie; na noc zakuwano ich w kajdany, aby nie uciekli, i w tym
samym celu golono im poow gowy. Nie mieli wasnych on; pan mg swego niewolnika
bi, kaleczy, nawet zabi. Mg go sprzeda do amfiteatru i zmusi do walk z dzikimi
zwierztami. Jeeli ktry niewolnik zabi swego pana, natenczas wszystkich niewolnikw w
tym domu skazywano na ukrzyowanie. W niektrych czciach Grecji, mianowicie w
Atenach, los niewolnika nigdy nie by tak straszny, zawsze jednak by poaowania godny.
Dla takiej ludnoci najedcy barbarzyscy, ktrzy teraz przedzierali si przez obronn lini
legionw, nie byli wrogami, lecz wybawicielami.
System pracy niewolniczej obj prawie wszystkie gazie przemysu i wszelki rodzaj
pracy wymagajcej wikszej iloci robotnikw. Kopalnie i roboty metalurgiczne, wiosowanie
na galerach, budowanie gocicw i wielkich gmachw szczeglnie opieray si na
niewolnikach. Zwaszcza za roboty domowe byy przez nich wykonywane. Poza tym istnieli
ludzie biedni, a wolno urodzeni, i wyzwolecy, ktrzy po miastach i wsiach pracowali na
wasne potrzeby lub nawet wynajmowali si jako wyrobnicy. Byli to rzemielnicy, dozorcy
itp. patni pracownicy, ktrzy konkurowali z niewolnikami; nie wiemy jednak, jaki procent
stanowili w ogle ludnoci. Prawdopodobnie zmienia si on, zalenie od miejsca i czasu.
Byy rwnie rne stopnie w samym niewolnictwie: od niewolnika, ktrego na noc
zakuwano w kajdany i batem pdzono do roboty w polu czy w kamienioomach, do
niewolnika, ktremu pan pozwala wykonywa swe rzemioso i y u boku ony, jak
czowiekowi wolnemu, pod warunkiem, aby z pracy jego mg sam cign tym wicej
korzyci.
Istnieli te niewolnicy uzbrojeni. Na wstpie okresu wojen punickich, w 264 r. przed Chr.,
ody w Rzymie etruski sport urzdzania walk gladiatorskich. Wrychle sta si modny;
69

wrychle kady bogacz rzymski mia wasn szko gladiatorsk, czasem pokazywa tych
gladiatorw na arenie, lecz gwnym ich przeznaczeniem byo stanowi stra przyboczn
pana. Byli rwnie uczeni niewolnicy. Rzym podbi wysoko cywilizowane miasta Grecji,
Afryki pnocnej i Azji Mniejszej, skd zabra do niewoli mnstwo bardzo wyksztaconych
jecw. Wychowawc modego Rzymianina z dobrej rodziny by zazwyczaj niewolnik.
Zamoni ludzie mieli niewolnikw greckich jako bibliotekarzy, sekretarzy itp. Mieli wasnych
poetw, tak jak mieli uczone psy. Tradycje dzisiejszego wiata uczonych, literatw i krytykw
z jego maostkowoci, tchrzostwem i ktliwoci wyrosy w tej atmosferze niewolnictwa.
Nie brako ludzi przedsibiorczych, ktrzy kupowali modych, inteligentnych niewolnikw i
dawali im staranne wyksztacenie, aby ich potem lepiej sprzeda. Ksztacono robotnikw w
kopiowaniu ksiek, zotnictwie i w tym podobnych zawodach.
Pooenie niewolnikw ulego znacznym zmianom w cigu czterystu lat od wielkich
podbojw z czasw republiki do chwili rozkadu po wielkiej zarazie. W II w. przed Chr.
jecw wojennych byo pod dostatkiem, a zwyczaje byy dzikie i nieokrzesane, niewolnik nie
posiada adnych praw i nie ma takiej zniewagi, ktrej by w tych czasach nie doznawa. Ale
ju w I w. po Chr. nastpio widoczne polepszenie w losie niewolnika. Jecw byo mniej,
niewolnik stawa si coraz droszy. Waciciele niewolnikw doszli do przekonania, e im
lepiej si z nimi obchodzi, tym wiksz ma si z nich korzy i wygod. Ale i poziom
moralny spoeczestwa si podnis i do gosu dochodzio poczucie sprawiedliwoci. Wysza
umysowo grecka agodzia starorzymsk surowo. Ograniczono okruciestwo: pan nie
mg wedle kaprysu sprzedawa niewolnika do amfiteatru, niewolnik otrzyma pewne prawa
wasnoci, dostawa wynagrodzenie jako zacht i podniet, a nawet uznano pewn form
maestw midzy niewolnikami. Liczne rodzaje uprawy ziemi nie nadaj si do masowego
gospodarstwa albo wymagaj wikszej iloci robotnikw tylko w pewnej porze roku. Tam,
gdzie takie warunki przewaay, niewolnik zmienia si w chopa paszczynianego, ktry
oddawa swemu wacicielowi cz podw albo pracowa na niego przez pewien czas w
roku. Zdajc sobie spraw, jak w istocie to wielkie acisko-greckie imperium z dwu
pierwszych wiekw po Chr. byo pastwem niewolnikw i jak szczupa bya w nim liczba
tych, ktrzy mieli troch dumy i wolnoci w swym yciu, stajemy u rde jego upadku.
Niewiele byo z tego, co my nazywamy yciem rodzinnym, niewiele byo domw
spokojnych, zdolnych da schronienie pracy, myli i nauce; szkoy i kolegia byy nieliczne i
nazbyt od siebie oddalone. Wolna wola i wolna myl zniky. Pikne gocice, ruiny
wspaniaych budowli, tradycja prawa i siy wszystko, co zostao, aby budzi zdumienie
nastpnych pokole, nie moe ukry przed nami, e caa ta wielko opieraa si na spaczonej
woli, stumionej inteligencji i zboczonych pragnieniach. A nawet ta mniejszo, ktra
panowaa nad tym nieobeszym krlestwem ucisku i przymusowych robt, nie czua si w
gbi duszy szczliw; sztuka, literatura, nauka i filozofia, ktre s owocami wolnego i
szczliwego umysu, marniay w tej atmosferze. Wiele naladowano i kopiowano, byo sporo
zrcznych rzemielnikw, wiele niewolniczej pedanterii wrd niewolniczych ludzi nauki,
lecz cae imperium rzymskie w cigu czterech stuleci nie stworzyo nic, co by mona byo
postawi obok miaych i szlachetnych poczyna umysowych maych Aten w jednym tylko
wieku ich wielkoci. Ateny pod berem rzymskim upady. Nauka aleksandryjska upada. Duch
ludzki, jak si zdaje, by wwczas w dobie upadku.
ROZDZIA TRZYDZIESTY SZSTY

ROZWJ IDEI RELIGIJNYCH ZA CESARSTWA RZYMSKIEGO

70

Dusza ludzka w tym acisko-greckim imperium w dwu pierwszych stuleciach ery

chrzecijaskiej bya udrczona i rozczarowana. Panowa przymus i okruciestwo; pycha i
ch olnienia zastpoway poczucie honoru; niewiele byo pogody i trwaego szczcia.
Biedni byli pogardzani i nieszczliwi; zamoni nie czuli si bezpieczni i gorczkowo
poszukiwali uciech. Po miastach ycie wypowiadao si w szkaratnym podnieceniu aren,
gdzie ludzie i zwierzta walczyli ze sob, drczyli si i zabijali. Amfiteatry nale do
najbardziej charakterystycznych ruin rzymskich. Od nich ycie brao swj ton. Niepokj serc
ludzkich objawia si w gbokim niepokoju religijnym.
Od chwili, kiedy hordy aryjskie po raz pierwszy wdary si do staroytnych cywilizacji, los
starych bogw by przesdzony: musieli ulec zmianie lub znikn. W cigu setek pokole
rolnicze ludy ciemnowose wizay swe ycie i swe myli ze wityni, ktra stanowia
orodek wszystkiego. Umys ich by zajty obrzdami i wieczn obaw, aby w ofiarach czy
misteriach nie zaszy jakie niedokadnoci. Bogowie ich wydaj si nam potworni i
nielogiczni, poniewa my naleymy do wiata wychowanego w zasadach aryjskich, lecz dla
tych starych ludw ich bstwa miay w sobie bezporedni rzeczywisto i ywotno istot
widzianych w intensywnym marzeniu. Podbj jednego miasta przez drugie w Sumerii lub we
wczesnym Egipcie pociga za sob zmian lub przemianowanie bogw i bogi, pozostawia
jednak nienaruszon form i ducha kultu. Oglny charakter tej religii nie ulega adnej
zmianie. Postaci snu mogy si zmienia, lecz sen trwa dalej i zawsze by to ten sam rodzaj
snu. Pierwsi zdobywcy semiccy mieli umys do podobny do sumeryjskie-go, aby przyj za
swoj religi cywilizacji mezopotamskiej, ktr ujarzmili nie wprowadzajc do niej adnej
gbszej zmiany. Egipt nigdy nie zazna takiego podboju, ktry by wywoa rewolucj
religijn. Za Ptolemeuszw czy za Cezarw jego kapastwo, witynie i otarze pozostay w
gruncie rzeczy egipskie.
Jeeli zwycizcy i zwycieni posiadali podobne obyczaje spoeczne i religijne, bogowie
ich mogli y ze sob zgodnie, zrzeszajc si i asymilujc. Gdy dwa bstwa miay podobny
charakter, natenczas utosamiano je ze sob. Kapani, a z nimi lud, twierdzili, e jest to ten
sam bg, czczony pod rnymi imionami. To zespolenie si bogw nazywamy teokrazj;
okres wielkich podbojw z r. 1000 przed Chr. by okresem teokrazji. Na wielkich
przestrzeniach bstwa lokalne rozpyny si w jednym powszechnym bogu. Std te, kiedy
prorocy hebrajscy gosili w Babilonie, e jest tylko jeden Bg, Bg sprawiedliwoci dla caej
ziemi, umysy ludzkie byy gotowe przyj t ide.
Czsto jednak bogowie byli zbyt do siebie niepodobni, aby przej proces asymilacji, i
wwczas zestawiano ich razem w jakie zwizki pokrewiestwa. Bstwo eskie a wiat
egejski przed przyjciem Grekw by nader przywizany do swych bogi-matek eniono z
bstwem mskim, bstwo za zwierzce lub gwiedziarskie brao na si posta ludzk, gdy
tymczasem dawny jego ksztat zwierzcy lub astronomiczny (w, soce, gwiazda) stawa si
odtd ornamentem lub symbolem. Czasem bg podbitego ludu zmienia si w zaciekego
przeciwnika nowych jasnych bogw. Historia religii pena jest takich przystosowa,
kompromisw, racjonalistycznego ujcia dawnych bstw lokalnych.
Kiedy Egipt rozwija si z miast-pastw w zjednoczone krlestwo, przechodzi rwnie
okres teokrazji. Naczelnym bogiem by Ozyrys, czczony ofiarami w porze niw, ktrego
faraon by ziemskim wcieleniem. Ozyrysa wyobraano sobie jako bstwo, ktre periodycznie
umiera i zmartwychwstaje; by on nie tylko siewem i plonem, lecz przez naturalne
rozszerzenie poj obrazem ludzkiej niemiertelnoci. Wrd jego symbolw zajmowa
wybitne miejsce skarabeusz o szerokich skrzydach, ktry zakopuje swe jaja, aby z nich na
nowo si narodzi, i promienne soce, ktre zachodzi, aby wzej na nowo. Nastpnie
utosamiano go z Apisem, witym bykiem. Towarzyszk jego bya bogini Izyda. Izys bya
rwnie Hathor, bogini w postaci krowy, bya ksiycem przybierajcym i gwiazd morsk.

71

Ozyrys umiera, ona za rodzi dziecko, Horusa, boga o gowie jastrzbia, wit, ktry staje si
nowym Ozyrysem. Izyd przedstawiano z dziecitkiem Horusem na rku, stojc na sierpie
ksiyca. Nie s to logiczne pokrewiestwa, zrodzi je umys ludzki, zanim nauczy si
myle systematycznie, i std maj one ze sob jaki zwizek marzenia sennego. Poniej tej
trjcy istniej jeszcze inne bardziej ciemne bstwa egipskie, ze bstwa, Anubis z gow psa,
czarna noc itp. poeracze, kusiciele, nieprzyjacioy boga i czowieka.
Kady system religijny z biegiem czasu stara si dostosowa do ksztatu duszy ludzkiej i
nie naley wtpi, e poza tymi nielogicznymi, dziwacznymi symbolami nard egipski zdoa
wytkn dla siebie drogi prawdziwej pobonoci i pociechy. Dusza egipska odczuwaa nader
silne pragnienie niemiertelnoci i cae ycie religijne Egiptu obracao si dookoa tego
pragnienia. Religia egipska bya religi niemiertelnoci w takim stopniu, jak adna inna. Gdy
Egipt dosta si w rce obcych zdobywcw, a bogowie egipscy stracili polityczne znaczenie,
pragnienie zapaty w yciu przyszym stao si jeszcze silniejsze.
Podbj Egiptu przez Grekw stworzy z Aleksandrii orodek egipskiego ycia religijnego,
a nawet nie tylko egipskiego, ale caego helleskiego wiata. Ptolemeusz I zaoy wielk
wityni, Serapeum, gdzie doznawaa czci trjca bogw: Serapis (przechrzczony OzyrisApis), Izyda i Horus. Nie uwaano ich za oddzielne bstwa, lecz za trzy postaci tego samego
boga; Serapisa identyfikowano z greckim Zeusem, rzymskim Jowiszem i perskim bogiem
soca. Kult Serapisa dotar wszdzie tam, gdzie sigay wpywy helleskie, nawet do
pnocnych Indii i do zachodnich Chin. wiat, na ktrym ycie powszednie byo tak
beznadziejne, przyj skwapliwie ide niemiertelnoci, goszc zapat i pociech. Serapisa
nazwano dusz wybawicielem. Po mierci mwi hymny z tych czasw bdziemy
nadal pod opiek jego opatrznoci. Izyda przycigaa rzesze wyznawcw. W wityniach jej
stay wizerunki przedstawiajce j jako Krlow Niebios, z dziecitkiem Horusem na rku.
Zapalano przed ni wiece, skadano jej dary wotywne, ogoleni kapani lubowali celibat i
czuwali u jej otarzy.
Wzrost pastwa rzymskiego otworzy wiat zachodnioeuropejski na dziaanie nowego
kultu. witynie Serapisa i Izydy, piewy kapanw, wiara w ycie wieczne sza wraz ze
sztandarami rzymskimi do Szkocji i Holandii. Lecz religia Serapisa i Izydy miaa wielu
wspzawodnikw. Wrd nich miejsce naczelne zajmowa mitraizm. Bya to religia
perskiego pochodzenia i orodkiem jej byy dzi nieco zapomniane misteria, w ktrych Mitra
zabija na ofiar witego dobroczynnego byka. Mamy tu do czynienia z czym bardziej
pierwotnym ni skomplikowane i sofistyczne wierzenia serapistyczno-izjackie. Cofamy si
wprost do krwawych ofiar z heliolitycznego okresu ludzkiej kultury. Na pomnikach
mitraistycznych z rany byka tryska obficie krew, a z tej krwi wyrasta nowe ycie. Ci, ktrzy
chcieli by wtajemniczeni w misteria Mitry, przyjmowali kpiel z krwi ofiarnego byka. W
tym celu stawali pod pomostem, na ktrym byka zabijano, i krew spywaa na nich przez
otwory w pomocie.
Obie te religie (a to samo da si powiedzie o wielu innych kultach, ktre staray si
pozyska niewolnikw i obywateli za panowania pierwszych cesarzy) byy religiami
osobistymi. Celem ich byo osobiste zbawienie i osobista niemiertelno. Dawniejsze religie
nie byy osobiste, lecz spoeczne. Dawniejsi bogowie byli przede wszystkim bogami miasta
lub pastwa, a dopiero nastpnie bogami poszczeglnych jednostek. Ofiary byy funkcj
publiczn, nie prywatn. Dotyczyy one zbiorowych potrzeb, praktycznych i doczesnych.
Wszelako najpierw Grecy, a pniej Rzymianie usunli religi z polityki. Za przewodem
egipskiej tradycji religia usuna si w zawiaty.
Te nowe religie, goszce osobist niemiertelno, odwrciy wszystkich serca i uczucia
od starych religii pastwowych, ale jeszcze nie zdoay ich cakowicie zastpi. Typowe
miasto z czasw pierwszych cesarzy rzymskich posiadao mnstwo wity wszelkiego

72

rodzaju bogw. Mia swe witynie i Jowisz Kapitoliski, wielki bg Rzymu, i cesarz
panujcy. Albowiem cezarowie nauczyli si od faraonw, jak mona sta si bogiem. W
takich wityniach trwa chodny polityczno-pastwowy kult; szo si tam z ofiar lub rzucao
garstk kadzida, aby okaza sw lojalno. Kady natomiast nis brzemi swych trosk do
wityni Izydy, sodkiej Krlowej Niebios, u niej szuka rady i opieki. Istniay jeszcze bstwa
lokalne i ekscentryczne. Sewilla np. przez dugie wieki przechowaa kult kartagiskiej
Wenery. W grocie lub w podziemnej wityni sta otarz Mitry, otoczony szczegln czci
przez legionistw i niewolnikw. Prawdopodobnie nie brako rwnie synagogi, gdzie
zbierali si ydzi na wsplne czytanie Biblii i gdzie podtrzymywali sw wiar w
niewidzialnego Boga wszej ziemi. Niekiedy byway z ydami kopoty na tle politycznych
cech religii pastwowej. Oni to bowiem utrzymywali, e Bg ich jest zazdrosny, nie znoszcy
bawochwalstwa, i odmawiali udziau w publicznych ofiarach na cze Cezara. Z obawy
przed bawochwalstwem nie chcieli nawet oddawa czci sztandarom rzymskim.
Na wschodzie, jeszcze przed Budd, istnieli asceci, mczyni i kobiety, ktrzy wyrzekli
si rozkoszy yciowych, odrzucali maestwo i dostatek, a poszukiwali jedynie siy
duchowej i ucieczki od zasadzek i udrcze tego wiata, yjc wstrzemiliwie i samotnie.
Sam Budda wystpi przeciw ascetycznym ekstrawagancjom, ale ju wielu z jego uczniw
wiodo nader surowy ywot klasztorny. Pewne kulty greckie ywiy podobne przesdy, a do
samookaleczania si. W I w. przed Chr. pojawia si asceza rwnie w gminach ydowskich w
Judei i w Aleksandrii. Caymi gromadami porzucano wiat i oddawano si mistycznej
kontemplacji, pdzc ycie pozbawione wszelkich wygd. Do nich naleaa sekta
esseczykw. Przez cay I i II w. po Chr. denie do ascezy byo powszechne, wszyscy
szukali wybawienia od nieszcz tych czasw. Dawne poczucie ustalonego porzdku,
dawne zaufanie do kapana i wityni, do prawa i zwyczaju zniko. W tym wiecie
niewolnictwa, okruciestwa, trwogi, marnotrawstwa, zbytku i gorczkowego zaspakajania
swych dz, zrodzia si owa epidemia niezadowolenia z siebie i niepokoju wewewntrznego,
to drczce poszukiwanie spokoju, choby za cen wyrzeczenia si i dobrowolnych cierpie.
To sprawio, e Serapeum napenio si paczcymi pokutnikami, i to prowadzio
nawrcecw w krwawy mrok groty mitraistycznej.
ROZDZIA TRZYDZIESTY SIDMY

NAUKA JEZUSA
Kiedy w Rzymie panowa Cezar August, pierwszy cesarz, w Judei narodzi si Jezus,
ktrego chrzecijastwo zwie Chrystusem. On to powoa do ycia religi, ktra sta si miaa
urzdow religi caego imperium rzymskiego.*****
Oddzieli naley histori od teologii. Znaczna cz wiata chrzecijaskiego wierzy, e
Jezus by wcieleniem owego Boga wszej ziemi, ktrego pierwsi ydzi poznali. Historyk, o ile
ma zosta historykiem, nie moe tej interpretacji ani przyj, ani odrzuci. Materialnie Jezus
objawi si w ksztacie ludzkim i historyk musi go traktowa jako czowieka.
Pojawi si w Judei za panowania cesarza Tyberiusza. By prorokiem. Naucza w ten sam
sposb jak dawni prorocy ydowscy. Mia wwczas lat okoo trzydziestu i nie wiemy, jakie
byo jego ycie, nim zacz naucza. Naszym jedynym bezporednim rdem wiadomoci o
yciu i naukach Jezusa s cztery ewangelie. Wszystkie cztery podaj nam zgodnie obraz
bardzo wyrazistej osobowoci. Musi si rzec: By taki. Tego niepodobna byo wymyli.
Lecz podobnie jak osob Gotamy Buddy znieksztacia i zamia sztywna siedzca figura,
pozacany idol pniejszego buddyzmu, tak rwnie wyczuwamy, e skromna a arliwa
73

posta Jezusa znika pod konwencjonaln fantastycznoci, ktr bdnie pojty szacunek
naoy na ni w nowoczesnej sztuce chrzecijaskiej. Jezus by biednym nauczycielem, ktry
wdrowa po zakurzonej skwarnej Judei yjc z darw przypadku; mimo to wyobraaj go
zawsze czystym, uczesanym i gadkim, w niepokalanej szacie, a jest w nim jednoczenie jaki
bezruch, jak gdyby bez szelestu przesuwa si po powietrzu. To samo ju uczynio ze dla
wielu posta nierzeczywist i niewiarygodn, albowiem s ludzie, ktrzy nie umiej odrni
istoty opowieci od niemdrych ornamentacyjnych dodatkw, jaki mi j obdarzya bezmylna
dewocja.
Skoro za odrzucimy te wszystkie akcesoria, ujrzymy posta yw, bardzo ludzk, bardzo
powan i namitn, czowieka atwo unoszcego si, ktry daje wiatu now, prost a
gbok nauk o powszechnym kochajcym Bogu Ojcu i o przyjciu krlestwa niebieskiego.
By on czowiekiem aby uy tego pospolitego wyraenia o wielkim uroku osobistym.
Przyciga do siebie wyznawcw i napenia ich mioci i odwag. Sabych i cierpicych
podnosia i uzdrawiaa sama jego obecno. By on prawdopodobnie sabowitego zdrowia, jak
to mona wnosi z jego prdkiej mierci na krzyu. Tradycja gosi, e zemdla, gdy mu wedle
zwyczaju kazano nie krzy na miejsce stracenia. W cigu trzech lat zwdrowa cay kraj
szerzc sw nauk, po czym wszed do Jerozolimy, gdzie go oskarono o ch ustanowienia
jakiego dziwnego krlestwa w Judei; sdzono go na podstawie tego oskarenia i
ukrzyowano razem z dwoma zodziejami. Przesta cierpie na dugo jeszcze, zanim ci dwaj
umarli.
Doktryna o krlestwie boym, ktra jest orodkiem caej nauki Jezusa, jest bez wtpienia
najbardziej rewolucyjn doktryn, jaka kiedykolwiek niepokoia i przeksztacaa myl ludzk.
Nie dziw, e wiat wczesny nie zdoa ogarn caego jej znaczenia i cofn si w
przeraeniu nawet przed poowicznym zrozumieniem jej hase, zagraajcych ustalonym
zwyczajom i urzdzeniom ludzkoci. Albowiem nauka o krlestwie boym, tak jak j Jezus
gosi, nie bya niczym innym jak miaym i nie uznajcym kompromisw daniem zupenej
zmiany i oczyszczenia ycia, zarwno na zewntrz i na wewntrz. Tej druzgoccej nauki
szuka naley w ewangeliach; tam jedynie odczuwa si zgrzyt jej ciosu wymierzonego w
ustalone pojcia.
ydzi byli przekonani, e Bg, jedyny Bg caego wiata, jest bogiem sprawiedliwym, ale
i oni pojmowali Go jako kupca, ktry z ojcem Abrahamem zawar umow, co prawda dla nich
samych nader korzystn, obiecujc im ostateczne panowanie na ziemi. Z lkiem i zgroz
patrzyli, jak Jezus obala te drogocenne zapewnienia. Mwi on, e Bg nie jest handlarzem;
nie ma narodu wybranego i nie ma uprzywilejowanych w krlestwie boym. Bg jest
kochajcym ojcem wszego ycia, tak samo niezdolnym do wyrnienia kogokolwiek jak
soce, ktre wieci wszystkim zarwno. I wszyscy ludzie s brami zarwno grzesznicy,
jak i umiowani synowie tego boskiego ojca. W przypowieci o dobrym Samarytaninie Jezus
potpi t naturaln dno ludzk do wywyszania wasnego narodu kosztem innych ras i
innych wierze. W przypowieci o pracownikach w winnicy Paskiej odbiera ydom ich
uparte mniemanie, e maj szczeglne prawo do Boga. Wszystkimi naucza ktrych
Bg przyjmie do swego krlestwa, opiekuje si jednakowo, albowiem nie masz miary jego
szczodrobliwoci. Od wszystkich dowodem przypowie o zakopanych talentach i w
grosz wdowi da on najwicej, ile tylko da mog. W Krlestwie Niebieskim nie ma
przywilejw ani rabatw, ani wymwek.
Jezus obraa nie tylko gorcy patriotyzm plemienny ydw. Byli oni narodem o silnie
rozwinitym instynkcie rodzinnym, a on chcia wszystkie ciasne i krpujce uczucia rodzinne
zla w jeden wielki strumie mioci Boga. Cae Krlestwo Boe miao by jedn rodzin
jego wyznawcw. Syszymy, e Gdy on jeszcze mwi do rzeszy, oto matka jego i bracia
stali przed domem, chcc z nim mwi. I rzek mu niektry: Oto matka twoja i bracia twoi

74

przed domem stoj szukajc ci. A on odpowiadajc rzek mwicemu do: Ktra jest matka
moja i ktrzy s bracia moi? [...] Albowiem ktobykolwiek uczyni wol Ojca mego, ktry jest
w niebiesiech, ten bratem moim i siostr, i matk jest .
Jezus nie tylko uderza w patriotyzm i wzy rodzinne w imi powszechnego ojcostwa
boego i ludzkiego braterstwa, lecz nauka jego potpiaa jednoczenie wszystkie nierwnoci
systemu ekonomicznego, wszelki majtek prywatny i wszelkie korzyci osobiste. Wszyscy
ludzie nale do krlestwa; wszystko, co posiadaj, naley do krlestwa; ycie sprawiedliwe
dla wszystkich, jedyne ycie sprawiedliwe to suba boa i oddanie si woli boej ze
wszystkim, co posiadamy i czym jestemy. Nieustannie napada na prywatne dostatki i na
wszelkie przywileje prywatnego ycia.
A gdy wyszed w drog, przybiegszy jeden, upad na kolana przed nim, pyta go:
Nauczycielu dobry, co uczyni, abych otrzyma ywot wieczny? A Jezus mu rzek: Czemu
mnie zowiesz dobrym? aden nie dobry, jedno jeden, Bg. Przykazania umiesz? Nie
cudzo; nie zabijaj; nie kradnij; nie mw wiadectwa faszywego; nie czy zdrady; czcij
ojca twego i matk! A on odpowiedziawszy rzek mu: Nauczycielu, tegom wszystkiego
strzeg od modoci mojej. A Jezus wejrzawszy na umiowa go i rzek mu: Jednego nie
dostawa: id, cokolwiek masz, przedaj, a daj ubogim, a bdziesz mia skarb w niebie: a
przyjd, naladuj mi. Ktry zafrasowawszy si z sowa, odszed smtny, albowiem mia
wiele majtnoci.
A pogldajc Jezus rzek uczniom swym: Jako trudno, ktrzy pienidze maj, wnid do
krlestwa boego! A uczniowie si zdumieli na sowa jego. Lecz Jezus zasi
odpowiedziawszy rzek im: Dziatki, jako jest trudno tym, co w pienidzach ufaj, wni do
krlestwa Boego? acniej jest wielbdowi wyni przez ucho igielne ni bogaczowi wni
do krlestwa Boego .
Co wicej, w tych proroctwach o krlestwie boym, Jezus nie oszczdza wyrachowanej
sprawiedliwoci goszonej przez formalistyczn religi. Znaczna cz jego powiedze
zwraca si przeciw drobiazgowym reguom nabonoci. I pytali go Faryzeuszowie i
Doktorowie: Przecz uczniowie twoi nie chodz wedug podania starszych, ale jedz chleb
pospolitymi rkoma? A on odpowiedziawszy rzek im: Dobrze Izajasz o was obudnikach
prorokowa, jako jest napisano: Lud ten wargami mi czci, ale serce ich daleko jest ode mnie.
Lecz prno mi chwal, uczc nauk i przykazania ludzkiego. Albowiem opuciwszy
przykazanie Boe, trzymacie ustawy ludzkie, umywanie dzbankw i kubkw, i wiele innych
rzeczy tym podobnych czynicie. I mwi im: Zaprawd niszczycie przykazanie boe, abycie
jeno ustaw wasze zachowali .
Jezus gosi nie tylko moraln i socjaln rewolucj; nauka jego, jak wida z wielu
wskazwek, miaa rwnie wyrany kierunek polityczny. Mwi co prawda, i krlestwo jego
nie jest z tego wiata, e spoczywa ono w sercach ludzkich, a nie na tronie, lecz byo a nadto
widoczne, e gdziekolwiek i w jakimkolwiek stopniu krlestwo jego ogarnie serca ludzkie,
wszdzie tam wiat zewntrzny musi si z gruntu przebudowa i odnowi.
Jakkolwiek guchota i lepota jego suchaczy moga wiele omin z jego nauk, to pewna,
e nikomu nie byo tajne, i dy on do zrewolucjonizowania wiata. Cay sens opozycji
przeciw niemu, okolicznoci jego procesu i stracenia wskazuj jasno, e wspczeni
rozumieli dobrze, czego on chce: zmieni, przetopi, rozszerzy cao ycie ludzkie.
Nie dziw wic, e na gos jego nauki ludzie bogaci j moni odczuwali zgroz i mieli
wraenie, e wiat, ich wiat, usuwa im si pod nogami. Wszystko, w czym ich prywatne
ycie uchylao si od suby spoecznej, wyprowadza na wiato nie majcego granic ycia
religijnego. By to grony moralny owca, ktry ludzko wypasza z matecznikw, gdzie
dotychczas wygodnie siedziaa. W biaej wiatoci tego krlestwa nie miao by ani bogactw,
ani przywilejw, ani dumy, ani wyszoci; ani zachty, ani zapaty tylko mio! Czy
xxvi

xxvii

xxviii

75

mona si dziwi, e ludzie, oszoomieni i olepieni, krzyczeli przeciw niemu? Nawet

uczniowie krzyczeli, gdy ich par w zbyt wielki blask. Czy mona si dziwi, e kapani
zrozumieli, i midzy nim a nimi nie ma wyboru, e albo on zginie, albo cae kapastwo?
Czy mona si dziwi, e onierze rzymscy, stanwszy w osupieniu wobec rzeczy, ktrych
nie rozumieli, a ktre zagraay wszystkim zasadom ich ycia, szukali ucieczki w dzikim
miechu, i zaoyli mu wieniec cierniowy i dali szat z purpury, robic ze Cezara na
pomiewisko? Albowiem kto go bra powanie, ten jednoczenie wstpowa w obrb dziwnie
niespokojnego ycia, musia porzuci dotychczasowe zwyczaje, panowa nad instynktami i
popdami, prbowa niewiarygodnego szczcia...
ROZDZIA TRZYDZIESTY SMY

ROZWJ DOKTRYNY CHRZECIJASKIEJ

W czterech ewangeliach odnajdujemy posta i nauk Jezusa, lecz bardzo niewiele z
dogmatw kocioa chrzecijaskiego. W listach, w szeregu pism bezporednich
naladowcw Jezusa, zawarte s wytyczne wiary chrzecijaskiej.
Gwnym twrc doktryny chrzecijaskiej by w. Pawe. Nigdy nie widzia Jezusa ani
nie sysza go nauczajcego. Imi Pawa brzmiao pierwotnie Szawe i znano go jako
zacitego przeladowc maej garstki uczniw Jezusa po jego ukrzyowaniu. Po czym nagle
nawrci si na chrzecijastwo i zmieni swe imi. By to silny umys, gboko i namitnie
interesujcy si wczesnymi prdami religijnymi. Dobrze zna judaizm, mitraizm i
wspczesn religi aleksandryjsk. Wiele z ich poj i wyrae przenis do chrzecijastwa.
Nieznacznie tylko rozszerzy i rozwin pierwotn nauk Jezusa, nauk o krlestwie boym.
Ale naucza, e Jezus by nie tylko obiecanym Chrystusem, przepowiedzianym wodzem
ydw, lecz e mier jego bya ofiar, podobnie jak starodawne ofiary w pierwotnych
cywilizacjach ofiar zoon za zbawienie ludzkoci.
Rne religie yjc obok siebie przejmuj jedna od drugiej pewne szczegy ceremoniau i
wszelkie zewntrzne waciwoci. Buddyzm np. w Chinach posiada obecnie takie same
witynie, kapanw, zwyczaje, jak taoizm, wywodzcy si z nauk Lao Tse. A przecie
buddyzm i taoizm w istocie swej rni si midzy sob niemal biegunowo. To bynajmniej
nie rzuca cienia na istot nauki chrzecijaskiej, e przeja ona nie tylko takie rzeczy, jak
ogolonych kapanw, ofiary wotywne, otarze, wiece, piewy i wizerunki z aleksandryjskich
i mitraistycznych wierze, lecz nawet przyswoia sobie ich wyraenia i pojcia teologiczne.
Te wszystkie religie, nie liczc wielu drobniejszych kultw, kwity obok siebie. Kada z nich
szukaa wyznawcw i wierni musieli nieraz przechodzi od jednej do drugiej. Od czasu do
czasu ktra z nich bya w asce u rzdu. Na chrzecijask jednak patrzono zawsze z wiksz
podejrzliwoci, albowiem chrzecijanie, podobnie jak ydzi, odmawiali czci boskiemu
Cezarowi. To dao im pozory religii buntowniczej, niezalenie od rewolucyjnego ducha nauk
samego Jezusa.
w. Pawe spoufali swych uczniw z pojciem, e Jezus, podobnie jak Ozyrys, by
bogiem, ktry umar, aby zmartwychwsta i ludziom da niemiertelno. Wkrtce
rozrastajc si gmin chrzecijask porni zawiy spr teologiczny na temat
pokrewiestwa midzy Bogiem Jezusem a Bogiem Ojcem. Arianie nauczali, e Jezus mia w
sobie istot bosk, lecz by rny i niszy od Ojca. Sabelianie twierdzili, e Jezus by jedn z
postaci Ojca i e Bg by Jezusem i Ojcem jednoczenie, jak czowiek moe by jednoczenie
ojcem i rzemielnikiem; trynitarianie za stworzyli bardziej subteln doktryn: e Bg jest
jednoci i trjc, Ojciec, Syn i Duch wity. Przez pewien czas zdawao si, e arianizm
76

osignie przewag nad swymi wspzawodnikami, lecz w kocu, po wielu dysputach,

gwatach i wojnach formu trynitariask przyjo cae chrzecijastwo. Najpeniejszy swj
wyraz znalaza ona w Wyznaniu wiary w. Atanazego.
Nie bdziemy si tu obszerniej rozwodzi nad tymi sporami teologicznymi. Nie wywary
one takiego wpywu na histori, jak nauka Jezusa. Nauka samego Jezusa rozpocza nowy
okres moralnego i duchowego ycia naszej rasy. To, co on mwi o wszechogarniajcym
ojcostwie Boga i wynikajcym z niego braterstwie ludzi, o witoci kadej jednostki jako
ywej wityni Paskiej, wywaro jak najwikszy wpyw na pniejsze spoeczne i polityczne
ycie ludzkoci. Z chrzecijastwem, z rozszerzaniem si nauki Jezusa, budzi si na wiecie
nowy szacunek dla czowieka jako czowieka. Niepodobna zaprzeczy temu, co podnosz
wrogowie chrzecijastwa e w. Pawe nakazywa niewolnikom posuszestwo, lecz
rwnie nie da si zaprzeczy, e duch nauki Jezusa, tak jak go przechoway ewangelie,
zwraca si przeciw ujarzmieniu czowieka przez czowieka. A jeszcze wyraniej powstawao
chrzecijastwo przeciw takiemu poniewieraniu godnoci ludzkiej, jakim byy walki
gladiatorskie.
W cigu dwch pierwszych wiekw po Chrystusie religia chrzecijaska rozpowszechnia
si w caym imperium rzymskim, zdobywajc coraz wiksz ilo zwolennikw i tworzc z
nich spoeczno zwizan nowymi ideami i now wol. Stanowisko cesarzy wahao si
midzy nieprzyjani a tolerancj. W II i III w. byy prby stumienia tej nowej wiary; w roku
za 303 i w latach nastpnych wielkie przeladowania za cesarza Dioklecjana. Zagarnito cay
dobytek Kocioa, wszystkie biblie i ksigi wite skonfiskowano i zniszczono, chrzecijan
wyjto spod opieki prawa i wielu z nich stracono. Niszczenie ksig jest szczeglnie
znamienne. Wskazuje ono, jak si widziay wadze w pisanym sowie, rozumiejc a nadto
dobrze, i ono wanie jest spoidem nowej wiary. Te religie, ksig, chrzecijastwo i
judaizm, byy religiami wychowawczymi. Ich trwae istnienie zaleao w znacznej mierze od
ludzi, ktrzy mogli czyta i rozumie goszone przez nie idee. Dawniejsze religie nie
wymagay takiej inteligencji osobistej. W czasie zamtu barbarzyskiego, ktry mia wanie
nastpi w Europie zachodniej, Koci chrzecijaski by bodaj jedyn instytucj,
podtrzymujc tradycj umiejtnoci czytania.
Przeladowania Dioklecjana zawiody; chrzecijastwo nie zostao wytpione. W wielu
prowincjach prawie nic nie dao si zrobi, gdy zarwno ludno, jak i wielu urzdnikw
wyznawao chrystianizm. W r. 317 cesarz Galeriusz wyda edykt tolerancyjny, a w roku 324
Konstantyn Wielki, przyjaciel, a na ou mierci ochrzczony wyznawca chrzecijaskiej
nauki, sta si jedynym wadc wiata rzymskiego. Zarzuci on wszystkie pretensje do
boskoci i umieci symbole chrzecijaskie na tarczach i sztandarach swych wojsk.
W kilka lat chrzecijastwo z caym bezpieczestwem utrwalio si jako pastwowa religia
cesarstwa. Wspzawodniczce religie zniky albo zostay wchonite z niezwyk
szybkoci, a w r. 390 Teodozjusz Wielki kaza obali wielk statu Jowisza-Serapisa w
Aleksandrii. Od w. V w cesarstwie rzymskim nie ma innych kapanw oprcz
chrzecijaskich, ani wity oprcz kociow.
ROZDZIA TRZYDZIESTY DZIEWITY

BARBARZYCY ROZRYWAJ JEDNO CESARSTWA

Przez cay wiek trzeci upadajce spoecznie i rozkadajce si moralnie cesarstwo
rzymskie walczyo z barbarzycami. Cesarze tego okresu byli militarystycznymi autokratami,
a stolica pastwa przenosia si zalenie od ich operacji wojennych. Cesarska gwna kwatera
77

znajdowaa si raz w Mediolanie, to znw w dzisiejszej Serbii, w Sirmium albo Niszu, bd

te w Nikomedii w Azji Mniejszej. Rzym lea za daleko od centrum spraw, aby mg by
nadal wygodn siedzib cesarsk. Byo to ju miasto upadajce. W przewanej czci
cesarstwa zawsze jeszcze panowa spokj i ludzie chodzili nieuzbrojeni. Armia bya jedynym
rdem wadzy; cesarze, zaleni od swych legionw, stawali si coraz bardziej autokratyczni
wobec reszty spoeczestwa, a ich pastwo coraz bardziej podobne do Persji albo do pastw
innych wschodnich monarchw. Dioklecjan nosi diadem krlewski i szaty wschodnie.
Wzdu granicy cesarstwa nad Renem i Dunajem odczuwa si dawa coraz silniejszy
nacisk barbarzycw. Frankowie i inne plemiona germaskie doszy do Renu. W pnocnych
Wgrzech byli Wandalowie; w dawnej Dacji (dzisiejszej Rumunii) Wizygotowie, czyli
zachodni Gotowie. Za nimi w Rosji poudniowej stali Gotowie wschodni, czyli Ostrogotowie,
a jeszcze dalej nad Wog, Alanowie. Ludy mongolskie wypieray ich ku Europie. Hunowie
ju brali haracz od Alanw i Ostrogotw i wyciskali ich coraz dalej na zachd.
W Azji granica rzymska zacza si wygina pod naporem odradzajcej si Persji. Ta nowa
Persja, Persja Sassanidw, staa si potnym i szczliwym wspzawodnikiem cesarstwa
rzymskiego w Azji w cigu najbliszych trzech stuleci.
Rzut oka na kart Europy pouczy czytelnika o osobliwej saboci cesarstwa. Dunaj opada
ku poudniowi w odlegoci okoo 300 km od Adriatyku na obszarze dzisiejszej Boni i
Serbii. Rzymianie nigdy nie utrzymywali w porzdku swej komunikacji morskiej, i ten
trzystokilometrowy skrawek ldu by dla nich jedynym poczeniem midzy zachodni,
acisk, a wschodni, greck poacie] cesarstwa. Nacisk barbarzycw by najsilniejszy
wanie w tym miejscu, gdzie Dunaj, opadajc ku poudniowi, zakrela kt prosty. Z chwil
gdy im si udao przerwa t lini, cesarstwo musiao si rozpa na dwie poowy.
Mona byo wprawdzie ruszy naprzd i odbi Dacj, ale cesarstwo rzymskie byo ju na
to za sabe. Konstantyn Wielki by bez wtpienia monarch wielce zapobiegliwym i
przezornym. Odrzuci Gotw od tych wanych okolic bakaskich, lecz nie posiada do siy,
aby przesun granice poza Dunaj. Zbyt wiele trosk kosztowaa go wewntrzna sabo
cesarstwa. Wnis on solidarno i si moraln chrzecijastwa, aby oywi ducha
upadajcego cesarstwa, i postanowi zaoy now sta stolic w Bizancjum nad
Hellespontem. To nowe Bizancjum, przemianowane ku jego czci na Konstantynopol,
budowao si jeszcze, gdy on umiera. Pod koniec jego panowania zdarzya si rzecz godna
uwagi. Wandalowie, wypierani przez Gotw, zwrcili si z prob o dopuszczenie ich na
ziemi cesarstwa. Wyznaczono im na mieszkanie Pannoni, cz Wgier pooon na zachd
od Dunaju, a wojownicy ich stali si legionistami. Ale ci nowi legionici pozostali pod
rozkazami wasnych wodzw. Rzym nie mg ich strawi.
Konstantyna zaskoczya mier przy pracy nad reorganizacj wielkiego pastwa i wrychle
znowu granice zostay przerwane, a Wizygotowie stanli prawie u bram Konstantynopola.
Pobili pod Adrianopolem cesarza Walensa i osiedli w dzisiejszej Bugarii, podobnie jak
Wandalowie w Pannonii. Nominalnie byli poddanymi cesarza, w istocie za byli zdobywcami.
Od r. 379 do 395 panowa Teodozjusz Wielki i za jego rzdw cesarstwo byo jeszcze
formalnie nienaruszone. Armi w Italii i Pannonii dowodzi Stilicho, Wandal z pochodzenia,
armia za na Pwyspie Bakaskim suchaa rozkazw Gota Alaryka. Teodozjusz umierajc
pozostawi dwch synw. Alaryk posadzi jednego z nich, Arkadiusza, na tronie w
Konstantynopolu, Stilicho za drugiego ksicia, Honoriusza, uczyni panem Italii. Inaczej
mwic, Alaryk i Stilicho toczyli bj o cesarstwo, zasaniajc si ksicymi lalkami. Alaryk
wkroczy do Italii i po krtkim obleniu zaj Rzym w r. 410 po Chr.
W pierwszej poowie V w. caa europejska cz cesarstwa rzymskiego bya wydana na up
rozbjniczych armii barbarzycw. Nieatw jest rzecz zda sobie spraw z sytuacji
wiatowej w tym czasie. We Francji, Hiszpanii, Italii i na Bakanach stay jeszcze wielkie
78

miasta, tak wietne w czasach pierwszych cesarzy, a teraz zuboae, czci wyludnione i
upadajce. ycie w nich byo pytkie, ndzne i niepewne. Miejscowi urzdnicy utrzymywali
sw wadz i wykonywali j z tak sumiennoci, na jak ich sta byo, oczywicie w imieniu
dalekiego i niedostpnego cesarza. Kociow pilnowali niepimienni ksia. Ludzie czytali
mao, a wicej oddawali si zabobonom i trwodze. Wszdzie jednak, z wyjtkiem okolic
zniszczonych i spldrowanych, mona byo znale biblioteki, malowida, posgi i inne dziea
sztuki.
Wie rwnie ulega degeneracji. Cay ten wiat rzymski by teraz okropnie zaniedbany. W
niektrych okolicach wojna i zaraza zmieniy kraj w pustyni. Drogi i lasy pene byy
rozbjnikw. Barbarzycy wkraczali do tych okolic, nie napotykajc prawie adnego oporu i
oddawali tam wadz swym wodzom, czsto obdarzajc ich rzymskimi tytuami. Gdyby to
byli pcywilizowani barbarzycy, kraj podbity miaby pod ich rzdami znone ycie:
objliby w posiadanie miasta, spokrewniliby si przez maestwa z ludnoci miejscow,
przyjliby mow acisk, zabarwiajc j wasnym akcentem; ale ci Jutowie, Anglowie, Sasi,
ktrzy np. zalali rzymsk prowincj Brytani, byli narodem rolniczym i nie mieli adnego
zrozumienia dla miast; wyparli z poudniowej Brytanii ludno zromanizowan i jzyk jej
zastpili wasnymi narzeczami teutoskimi, z ktrych pniej powsta jzyk angielski.
Niepodobna w tym krtkim zarysie naszkicowa wdrwek wszystkich tych rnorodnych
szczepw germaskich i sowiaskich, ktre wczyy si po rozprzonym cesarstwie
rzymskim w poszukiwaniu upu i wygodnego osiedla. Lecz wemy jako przykad Wandalw.
Wystpili na widowni dziejow we wschodniej Germanii. Osiedlili si, jak to ju
powiedzielimy, w Pannonii. Stamtd ruszyli okoo roku 425 ku Hiszpanii, gdzie spotkali
Wizygotw z poudniowej Rosji i inne plemiona germaskie, yjce pod rozkazami swych
ksit i krlw. Z Hiszpanii pod wodz Genzeryka (429) przepynli Wandalowie do Afryki
pnocnej, zdobyli Kartagin (439) i zbudowali wasn flot. Stawszy si panami morza,
zajli i spldrowali Rzym (455), ktry jeszcze nie zdoa si podnie po najedzie Alaryka.
Wandalowie opanowali Sycyli, Korsyk, Sardyni i wiksz cz innych wysp na
zachodnim Morzu rdziemnym. Zaoyli now potg morsk w tych samych prawie
granicach, w ktrych rozcigaa si potga Kartaginy siedemset lat temu. U szczytu swej
potgi stanli okoo r. 477. W nastpnym stuleciu niemal cae ich terytorium udao si
odzyska dla cesarstwa konstantynopolitaskiego, za energicznych rzdw Justyniana I.
Historia Wandalw jest tylko jednym przykadem z mnstwa podobnych przygd. Teraz
za wkraczali do wiata europejskiego najstraszniejsi niszczyciele, mongolscy Hunowie, czyli
Tatarzy, ty lud ruchliwy i zdolny, jakiego dotd nie widzia wiat zachodni.
ROZDZIA CZTERDZIESTY

HUNOWIE I KONIEC CESARSTWA ZACHODNIEGO

Pojawienie si w Europie zdobywczych Mongow mona uwaa za pocztek nowego
okresu w historii ludzkoci. Do ostatniego wieku przed er chrzecijask Mongoowie nie
weszli w styczno z ludami nordyckimi. Daleko, w strefie lodw poza pnocnymi lasami,
Lapoczycy, lud mongolski, posunli si ku zachodowi a do Laponii, lecz nie odegrali
adnej roli w dziejach. Przez tysice lat wiat zachodni by widowni zapasw midzy
Aryjczykami, Semitami i ciemnowos ludnoci pierwotn, a tylko bardzo rzadko (wyjtek
stanowi etiopska inwazja w Egipcie) pomidzy walczcych wciskay si ludy czarne na
poudniu, a mongolskie na dalekim wschodzie.

79

Istniay prawdopodobnie dwie gwne przyczyny nowego przesunicia si koczowniczych

Mongow na zachd. Pierwsz byo zjednoczenie wielkiego cesarstwa Chin, jego
rozprzestrzenienie si ku pnocy i wzrost ludnoci za szczliwych rzdw dynastii Han.
Drug za bya jaka zmiana klimatu; moe zmniejszenie si opadw atmosferycznych, ktre
wysuszyo moczary i zniszczyo lasy, lub te zwikszenie si opadw, dziki ktremu
zazieleniy si puste stepy, a moe dwa te procesy jednoczenie odbywajce si w rnych
stronach uatwiy migracj ku zachodowi. Trzeci za przyczyn uzupeniajc byo
ekonomiczne rozbicie, wewntrzny upadek i ubytek ludnoci w cesarstwie rzymskim.
Bogacze z koca republiki i poborcy podatkw za czasw wojskowych cesarzy doszcztnie
wyczerpali ywotno tego pastwa. Tak wic mamy czynnik podniety, rodkw i
sposobnoci. Od wschodu szed napr, na zachodzie by zamt, a droga bya otwarta.
Hunowie dotarli do wschodnich rubiey Rosji europejskiej w I w. po Chr., ale dopiero w
IV i V w. osignli oni przewag na stepach. Pity wiek by wiekiem Hunw. Pierwsi
Hunowie przyszli do Italii jako bandy najemne w subie Wandala Stilichona, prawdziwego
wadcy za cesarza Honoriusza. Siedzieli teraz w Pannonii, w oprnionym gniedzie
Wandalw.
W drugiej wierci V w. powsta wrd nich wielki wojownik Attyla. Mamy niejasne
wyobraenie o jego potdze. Panowa nie tylko nad Hunami, lecz i nad zbiorowiskiem
szczepw germaskich paccych mu haracz: pastwo jego rozcigao si od Renu rwninami
w gb Azji rodkowej. Z Chinami utrzymywa stosunki dyplomatyczne. Jego gwny obz
znajdowa si na Wgrzech, na wschd od Dunaju. Tu odwiedzi go pose z Konstantynopola,
Priskus, ktry pozostawi nam opis jego pastwa. Ci Mongoowie podobni byli ze sposobu
ycia do pierwotnych Ariw. Posplstwo mieszkao w chatach i namiotach, wodzowie za w
wielkich dworach z bierwion otoczonych palisadami. Odbyway si tam uczty, na ktrych pito
i suchano piewu bardw. Bohaterowie Homera, a nawet macedoscy towarzysze Aleksandra
czuliby si zapewne lepiej w warownym obozie Attyli ni na wytwornym, dekadenckim
dworze Teodozjusza II, syna Arkadiusza, ktry wtedy panowa w Konstantynopolu.
Przez pewien czas zdawao si, e nomadowie pod przewodem Hunw i Attyli stan si
dla grecko-rzymskicj cywilizacji krajw nadrdziemnomorskich tym samym, czym
barbarzyscy Grecy byli niegdy dla cywilizacji egejskiej. Wygldao tak, jakby historia
miaa si powtrzy w szerszej skali. Atoli Hunowie byli bardziej oddani yciu
koczowniczemu ni pierwsi Grecy, ktrzy byli raczej wdrownymi rolnikami anieli
prawdziwymi nomada mi. Hunowie czynili najazdy i spustoszenia, lecz nie osiedlali si na
stae.
Przez kilka lat Attyla pogrkami utrzymywa Teodozjusza w ulegoci. Armie jego
niszczyy i pldroway najblisze okolice Konstantynopola; Gibbon twierdzi, e zburzy on
okoo 70 miast na Pwyspie Bakaskim. Teodozjusz okupywa si haraczem i stara si go
pozby przez nastawionych mordercw. W r. 451 Attyla zwrci uwag na pozostae resztki
aciskich prowincji cesarstwa i najecha Gali. Prawie wszystkie miasta w pnocnej Galii
ulegy zniszczeniu. Frankowie i Wizygotowie poczyli si z siami cesarskimi przeciwko
niemu i zadali mu klsko pod Troyes, w wielkiej chaotycznej bitwie, w ktrej polego
mnstwo ludzi; obliczenia wahaj si od 150 000 do 300 000. Wyparty z Galii Attyla
bynajmniej nie wyczerpa swych olbrzymich militarnych zasobw. W nastpnym roku wszed
do Italii, spali Akwilej i Padw i spldrowa Mediolan.
Wielka ilo wygnacw z pnocnej Italii, a zwaszcza z Padwy, schronia si na wyspy
wrd lagun i zaoya tam Wenecj, ktra miaa sta si jednym z najwikszych orodkw
handlu w wiekach rednich.
W r. 453 Attyla umar nagle, po wielkiej uczcie, ktra miaa uwietni jego maestwo z
pewn mod kobiet, a po jego mierci stworzona przeze konfederacja rozbjnicza rozpada
80

si na czci. Waciwi Hunowie znikaj z historii, zmieszam z otaczajc ich, bardziej liczn
ludnoci aryjsk. Mimo to najazdy Hunw pooyy ostateczny kres zachodniemu
rzymskiemu cesarstwu. Po mierci Attyli w cigu dwudziestu lat panowao w Rzymie
dziesiciu rnych cesarzy, ktrych wynieli na tron Wandalowie lub inne wojska najemne.
Wandalowie z Kartaginy zdobyli i zburzyli Rzym w r. 455. Wreszcie w r. 476 Odoaker, wdz
barbarzyski, strci z tronu pewnego Panoczyka, ktry pod niesamowitym imieniem
Romulusa Augustulusa figurowa jako cesarz rzymski, i zawiadomi dwr
konstantynopolitaski, e odtd nie bdzie wicej cesarzy na zachodzie. W taki to niegodny
sposb zachodniorzymskie cesarstwo przestao istnie. W 493 roku Teodoryk Gocki zosta
krlem Rzymu.
W caej zachodniej i rodkowej Europie wodzowie barbarzyscy panowali teraz jako
krlowie, ksita itp., w rzeczy samej niezaleni, lecz przewanie uznajcy jaki cie
zwizku z cesarzem. Mona byo liczy na setki, a moe i na tysice takich niezalenych
rozbjniczych wadcw. W Galii, Hiszpanii, Italii i Dacji przewaa jeszcze jzyk aciski z
zachowaniem miejscowych odrbnoci, lecz w Brytanii i na wschd od Renu jzyki grupy
germaskiej (albo sowiaskiej) stay si mow powszechn. Wysze duchowiestwo i
garstka innych ludzi wyksztaconych czytaa i pisaa po acinie. Wszdzie ycie byo
niebezpieczne, a swej wasnoci trzeba byo broni si. Mnoyy si zamki, a drogi publiczne
upaday. Pocztek VI w. by okresem rozterki i umysowej ciemnoty panujcej na caym
zachodzie. Gdyby nie mnisi i chrzecijascy misjonarze, nauka aciska przepadaby na
zawsze.
Dlaczego pastwo rzymskie wzroso i dlaczego tak cakowicie upado? Wzrastao,
albowiem jednoczya je z pocztku idea obywatelstwa. W dobie rozwijajcej si
rzeczypospolitej i a do wczesnego cesarstwa istniaa spora ilo ludzi wiadomych tego, e
s obywatelami rzymskimi, upatrujcych w tym swj przywilej i obowizek, ufnych w prawo
rzymskie i pragncych skada ofiary w imi Rzymu. Sawa Rzymu jako symbolu
sprawiedliwoci, wielkoci i poszanowania prawa wysza daleko poza granice rzymskie. Lecz
ju w okresie wojen punickich poczucie obywatelstwa podgryza wzrost bogactwa i
niewolnictwa. Tytu obywatela rozpowszechnia si, ale nie jego idea.
Pastwo rzymskie byo mimo wszystko nader prymitywn organizacj; nie wychowywao
wci wzrastajcych rzesz swych obywateli, samo nie tumaczyo im si jasno, nie zapraszao
do wsppracy. Nie byo sieci szk, podtrzymujcych wzajemne porozumienie, ani
dziennikw, ktre pobudzayby zbiorow dziaalno. Awanturnicy, walczcy o wadz od
czasw Mariusza i Sulli, nie pomyleli o wyrobieniu opinii publicznej i zainteresowaniu jej
sprawami pastwowymi. Duch obywatelstwa umar z braku sokw ywotnych, a nikt jego
zgonu nie zauway. Wszystkie pastwa, wszystkie organizacje spoeczestwa ludzkiego s
ostatecznie rzecz rozumu i woli. Zabrako woli utrzymania cesarstwa rzymskiego i oto
przyszed na nie kres.
Lecz chocia aciska cz cesarstwa rzymskiego umara w V w., narodzio si z niej co
innego, co, co miao w wielkiej mierze wyzyska jej dostojestwo i tradycj, mianowicie
aciska poowa Kocioa katolickiego. Koci przey cesarstwo, poniewa odpowiada
umysom i woli ludzi wspczesnych, poniewa mia ksigi oraz wielki sztab nauczycieli i
misjonarzy zdolnych utrzyma go w jednoci rzeczy silniejsze ni jakiekolwiek prawo lub
wojsko. W cigu IV i V wieku, gdy cesarstwo upadao, chrzecijastwo zmierzao ku
opanowaniu caej Europy. Zwyciyo wasnych zwycizcw barbarzycw. Kiedy Attyla
chcia ruszy na Rzym, patriarcha rzymski zastpi mu drog i dokona tego, czego nie mogy
dokona adne armie zmusi go do odwrotu jedynie moc swej siy moralnej.

81

Patriarcha czy papie rzymski chcia by gow caego Kocioa chrzecijaskiego. Skoro
za nie byo wicej cesarzy, przyswoi sobie szereg cesarskich tytuw i przywilejw. Przyj
tytu pontifex maximus, arcykapana rzymskiego, najstarszy z tytuw cesarzy rzymskich.
ROZDZIA CZTERDZIESTY PIERWSZY

CESARSTWO BIZANTYSKIE I PASTWO SASSANIDW

Wschodnia poowa cesarstwa rzymskiego, mwica po grecku, okazywaa wicej
wytrzymaoci politycznej ni zachodnia. Opara si klskom V wieku, ktre ostatecznie
zamay pierwotne acisko-rzymskie mocarstwo. Attyla wystpi przeciw Teodozjuszowi II i
posun swe niszczycielskie najazdy a pod mury Konstantynopola, stolica jednak pozostaa
nic tknita. Nubijczycy wtargnli do doliny Nilowej i spldrowali Grny Egipt, lecz Dolny
Egipt wraz z Aleksandri cieszy si jeszcze wzgldnym dobrobytem. Wiksza cz Azji
Mniejszej zdoaa si oprze sassanidzkim Persom.
Wiek VI, ktry by wiekiem zupenego mroku dla Zachodu, by wiadkiem znacznego
odrodzenia potgi greckiej. Justynian I (527565) by wadc o wielkiej ambicji i energii.
on jego bya cesarzowa Teodora, kobieta rwnych zdolnoci, ktra karier zacza jako
aktorka. Justynian odebra Afryk pnocn Wandalom, a wiksz cz Italii Gotom. Odbi
nawet poudniow Hiszpani. Energia jego nie ograniczaa si do morskich i wojennych
przedsiwzi. Zaoy uniwersytet, zbudowa wielki koci w. Zofii w Konstantynopolu i
skodyfikowa prawo rzymskie. Aby za uchroni wasny uniwersytet od wspzawodnictwa,
zamkn szkoy filozoficzne w Atenach, ktre rozwijay si bez przerwy od czasw Platona, a
wic niespena tysic lat.
Poczwszy od III w. pastwo perskie byo staym rywalem bizantyskiego. Obie te potgi
utrzymyway Azj Mniejsz, Egipt i Syri, w stanie cigego niepokoju i ruiny. W I w. po Chr.
kraje te stay jeszcze na wysokim poziomie cywilizacji, byy zamone i gsto zaludnione, lecz
cige przemarsze wojsk, rzezie, rabunki i kontrybucje doprowadziy do tego, e pozostay
jedynie zburzone i zrujnowane miasta pord wyludnionych wsi.
W cigu tego melancholijnego procesu rozkadu i zuboenia, Dolny Egipt czu si
stosunkowo jeszcze najlepiej. Aleksandria, podobnie jak Konstantynopol, prowadzia jeszcze
niky handel midzy Wschodem a Zachodem.
Nauka i filozofia zamary w obu tych wojujcych i gincych pastwach. Ostatni
filozofowie atescy, a do zamknicia szk, przechowywali teksty wielkiej literatury
przeszoci z niezmiernym szacunkiem, ale bez zrozumienia. Nie byo ju na wiecie ludzi
obdarzonych miaym i niezalenym umysem, ktrzy by mogli snu dalej tradycj
swobodnych sdw i bada, zawart w tych pismach. Spoeczny i polityczny chaos ponosi
znaczn cz winy, e tacy ludzie przestali istnie, bya jednak i inna przyczyna, e umys
ludzki w tych czasach by jaowy i zgorczkowany. Zarwno bowiem w Persji, jak i w
Bizancjum by to wiek nietolerancji. Oba te pastwa byy pastwami religijnymi, i to tego
nowego typu, ktry osobliwie hamowa swobodn dziaalno umysu ludzkiego.
Co prawda najstarsze pastwa na wiecie byy pastwami religijnymi, skupiajcymi si
okoo kultu jakiego boga lub boga-krla. Aleksandra uwaano za bstwo, a Cezarowie byli
bogami, ktrzy mieli wasne otarze i witynie, i ofiara z kadzida przed posgiem cesarskim
bya wyrazem lojalnoci wobec pastwa rzymskiego. Ale te dawne religie byy w istocie swej
religiami czynnoci i obrzdw. Nie naruszay swobody umysu. Kto skada ofiar i kania
si bogu, mg nie tylko myle, ale i mwi o tym, co mu si ywnie podobao. Nowe za
religie, ktre teraz powstay, zwaszcza chrzecijastwo, szy gbiej: wymagay nie tylko
82

stosowania si do przepisw, ale wiary i rozumienia tego, w co si wierzyo. Oczywicie,

wynikay ostre przeciwiestwa w pojmowaniu artykuw wiary. Te nowe religie byy
religiami wyznaniowymi. wiat zapozna si z nowym wyrazem: ortodoksja, prawowierno,
i z mocnym postanowieniem, by nie tylko obrzdy, lecz mow i myl uj w granice staej
doktryny. Podtrzymywanie, a jeszcze bardziej rozpowszechnianie faszywych pogldw
uwaano, nie jak dotychczas, za niedostatek intelektualny, lecz za bd moralny, ktry moe
skaza dusz na wieczyste potpienie.
Zarwno Ardaszir I, zaoyciel dynastii Sassanidw (III w. po Chr.), jak i Konstantyn
Wielki, ktry w IV w. odbudowa pastwo rzymskie, zwrcili si o pomoc do organizacji
religijnych, widzc w nich nowe sposoby ujarzmiania woli ludzkiej. W obu tych pastwach,
jeszcze przed kocem w. IV, zaczto przeladowa swobod sowa i nowinki religijne.
Ardaszir znalaz w Persji starodawn religi persk Zoroastra (lub Zaratustry) z jej kapanami,
wityniami, z ogniem witym poncym na otarzach, i uzna, e znakomicie nadaje si na
religi pastwow. W drugiej poowie III w. zoroastryzm przeladuje chrzecijastwo; w r.
277 Mani, zaoyciel nowego wyznania, manicheizmu, umiera na krzyu, a jego zwoki
zostaj obdarte ze skry. Konstantynopol za ze swej strony zaj si gorliwym tpieniem
herezji. Idee manichejskio zaraziy chrzecijastwo i musiano przeciw nim wystpi z caa
surowoci, ale i chrzecijaskie idee zakciy czysto doktryny Zoroastra. Wszelkie idee
stay si podejrzane.
Wiedza, ktra przede wszystkim wymaga wolnoci myli, doznaa zupenego zamienia w
tym okresie nietolerancji.
Na wczesne ycie bizantyskie skada si wojna, rozpaczliwa teologia i zwyke bdy
ludzkie. Byo ono barwne, byo ono romantyczne, miao w sobie niewiele sodyczy i jeszcze
mniej wiata. Gdy Bizancjum i Persja nie walczyy chwilowo z barbarzycami z pnocy, to
rzucay si na siebie i pustoszyy Azj Mniejsz i Syri. Nawet w cisym przymierzu oba te
pastwa nie podoayby barbarzycom i nie odbudowayby swej wietnoci. Turcy czy
Tatarzy wchodz do historii jako sprzymierzecy, najpierw jednego, potem drugiego pastwa.
W VI w. dwaj wystpuj gwni przeciwnicy: Justynian i Chosroes I; na pocztku VII wieku
cesarz Herakliusz walczy z Chosroesem II.
Z pocztku, a i pniej, kiedy Herakliusz zostaje cesarzem (610), Chosroesowi II sprzyja
powodzenie. Zdobywa Antiochie, Damaszek i Jerozolim, a wojska jego docieraj do
Chalcedonu, pooonego w Azji Mniejszej naprzeciw Konstantynopola. W 619 podbija Egipt.
Wtedy to Herakliusz przechodzi do kontrataku i rozbija armi persk pod Niniwa (627),
mimo e wojska perskie s wci jeszcze w Chalcedonie. W 628 Chosroesa II strca z tronu i
zabija wasny syn, Kawadh, a midzy dwoma wycieczonymi pastwami staje niepewny
pokj.
Bizancjum i Persja stoczyy sw ostatni wojn. Ale chyba niewielu mogo przypuszcza,
e na pustyniach wzbiera burza, ktra pooy koniec ich bezcelowym, chronicznym walkom.
Kiedy Herakliusz by zajty wprowadzaniem adu w Syrii, wrczono mu list.
Przyniesiono go do cesarskich forpocztw w Bostra, na poudnie od Damaszku; list by
pisany po arabsku, w nieznanym semickim narzeczu pustynnym; odczyta go cesarzowi
tumacz (jeli w ogle ten list dotar do cesarza). Pochodzi on od kogo, kto siebie nazywa:
Mahomet Prorok Boy. Wzywa on cesarza. aby uzna Jedynego Prawdziwego Boga i aby
mu suy. Co na to cesarz odpowiedzia, nie wiadomo.
Podobne ordzie przyszo i do Kawadha w Ktezyfonie. Ten si wciek, list podar i posa
kaza za drzwi wyrzuci.

83

w Mahomet, jak si okazao, by naczelnikiem beduiskim, ktrego gwna kwatera staa

w lichej miecinie pustynnej, w Medynie. Gosi now religi opart na wierze w Jedynego,
Prawdziwego Boga.
Zaiste, Panie rzek odbierz krlestwo z rk Kawadha.
ROZDZIA CZTERDZIESTY DRUGI

DYNASTIE SUY I TANG W CHINACH

W cigu V, VI, VII, VIII wieku ludy mongolskie nieustannie posuway si ku zachodowi.
Hunowie Attyli stanowili jedynie przedni stra tego ruchu, ktry doprowadzi w kocu do
osiedlenia si ludw mongolskich w Finlandii, Estonii i na Wgrzech, gdzie potomkowie ich,
mwicy jzykami pokrewnymi tureckiemu, przetrwali do dzisiaj. Bugarzy s rwnie
szczepem tureckim, ktry tylko przyj jzyk aryjski. Mongoowie odegrali wobec aryjskich
cywilizacji Europy, Persji i Indii taka. sam rol, jak niegdy Ariowie wobec cywilizacji
egejskiej i semickiej.
W Azji rodkowej plemiona tureckie wkorzeniy si tam, gdzie dzisiejszy Turkiestan
Zachodni, a Persja od dawna ju przyja wielu urzdnikw i najemnikw tureckich. Partwie
znikli z historii, wchonici przez ludno Persji. W dziejach Azji rodkowej przestao si
mwi o koczownikach aryjskich; miejsce ich zajy ludy mongolskie. Turcy stali si panami
Azji od Chin a do Morza Kaspijskiego.
Ta sama wielka zaraza, ktra pod koniec II w. po Chr. wstrzsna cesarstwem rzymskim,
obalia dynasti Han w Chinach. Po czym nastpi okres podziaw i najazdw huskich, z
ktrych Chiny dwigny si odrodzone prdzej i zupeniej, ni to byo przeznaczone Europie.
Przed upywem VI wieku dokonao si ponowne zjednoczenie Chin pod berem dynastii Suy,
ktra w czasach Herakliusza ustpia dynastii Tang, otwierajcej w dziejach Chin inny wielki
okres wietnoci.
W cigu VII, VIII i IX w. Chiny byy najbezpieczniejszym i najbardziej cywilizowanym
krajem na wiecie. Dynastia Han rozszerzya ich granice na pnoc; teraz za dynastie Suy i
Tang poniosy sztandar cywilizacji ku poudniowi, tak e Chiny zaczy przybiera dzisiejsze
rozmiary. Panowanie ich w Azji rodkowej rozcigao si znacznie dalej, docierajc w kocu
poprzez zhodowane plemiona tureckie do Persji i do Morza Kaspijskiego.
Nowe Chiny, ktre teraz powstay, rniy si wielce od starych Chin, rzdzonych przez
Hanw. Pojawia si nowa, bardziej krzepka szkoa literacka, by wielki renesans poezji;
buddyzm odwiey myl filozoficzn i religijn. Dokona si wielki postp w sztuce i
technice; ycie zdobyo wiele nowych powabw. Po raz pierwszy zaczto uywa herbaty,
zaczto wyrabia papier i drukowa za pomoc tablic rznitych w drzewie. Miliony ludzi
wiodo w Chinach ywot porzdny, spokojny i miy, gdy tymczasem zdziesitkowana ludno
Europy i zachodniej Azji krya si bd to w lepiankach i maych warownych miasteczkach,
bd te w ponurych, rozbjniczych fortecach. W chwili gdy umys zachodu okrywa mrok
teologicznego obdu, umys Chin, otwarty i tolerancyjny, oddawa si swobodnym
badaniom.
Jednym z najwczeniejszych monarchw z dynastii Tang by Tai-Tsung, ktry zacz
panowa w 627, w roku zwycistwa Herakliusza pod Niniwa. Przyszo do poselstwo od
Herakliusza, ktry prawdopodobnie szuka sprzymierzeca mogcego zagraa tyom Persji.
Z samej za Persji przybyli chrzecijascy misjonarze (635). Pozwolono im przedstawi

84

cesarzowi zasady wiary i Tai-Tsung przejrza chiski przekad ich ksig witych. Uzna on t
dziwn religi za moliw do przyjcia i pozwoli na budow kocioa i zaoenie klasztoru.
Rwnie i Mahomet wyprawi posw do tego monarchy (w 628). Przybyli oni do Kantonu
na statku handlowym. Ca drog z Arabii eglowali wzdu wybrzey indyjskich. Odmiennie
od Herakliusza i Kawadha, Tai-Tsung przyj posw nader yczliwie. Zainteresowa si ich
teologicznymi ideami i pomg do zbudowania w Kantonie moszei, ktra, jak twierdz,
przetrwaa do dzi, jako najstarsza moszeja na wiecie.
ROZDZIA CZTERDZIESTY TRZECI

MAHOMET I ISLAM
Gdyby kto z pocztkiem sidmego wieku chcia siq bawi w proroctwa historyczne,
mgby z pen susznoci doj do przekonania, e w kilka stuleci caa Europa i Azja
przejdzie pod panowanie mongolskie. Nie byo ani ladu porzdku lub jednoci w zachodniej
Europie, a Bizancjum i Persja wyranie dyy do wzajemnej zagady. Rwnie Indie byy w
podziaach, mocno spustoszono. Z drugiej za strony Chiny wykazyway sta dno i
mono ekspansji; byy podwczas bardziej ludne ni caa Europa, a plemiona tureckie,
ktre wzrastay w potg w Azji rodkowej, zdradzay skonno do wspdziaania z
Chinami. Takie proroctwo nie byoby zupenie faszywe. Mia bowiem przyj czas w XIII w.,
kiedy wadca mongolski rzdzi od Dunaju do Oceanu Spokojnego, a dynastie tureckie miay
zasi na tronie bizantyskim i perskim, panowa nad Egiptem i wiksz czci Indii.
Ale w czym nasz prorok byby zapewne zbdzi, to w niedocenianiu zdolnoci
odrodczych aciskiej poaci Europy oraz w nieuwiadomieniu sobie si ukrytych w Pustyni
Arabskiej. Arabia wydawaa mu si tym, czym bya od czasw niepamitnych
schronieniem maych i zwanionych plemion koczowniczych. aden lud semicki nic zaoy
wikszego pastwa ju z gr od tysica lat.
Nagle Beduini zabysnli na przecig jednego stulecia wielk wietnoci. Rozszerzyli swe
panowanie i jzyk od Hiszpanii a do granic Chin. Dali wiatu now kultur. Stworzyli
religi, ktra po dzi dzie jest jedn z najbardziej ywotnych si na wiecie.
Mahomet, ktry rozpali ten pomie arabski, pojawia si w historii najpierw jako mody
maonek wdowy po bogatym kupcu z Mekki. Przed czterdziestk nie wyrnia si zbytnio
od reszty swych wspplemiecw. Zdaje si, e zajmoway go bardzo dyskusje religijne.
Mekka bya miastem pogaskim, ktre w tym czasie oddawao cze czarnemu kamieniowi
Kaaba, majcemu wielk saw w caej Arabii, dziki czemu Mekka bya miejscem
pobonych pielgrzymek; ale w kraju byo bardzo wielu ydw caa poudniowa cz
Arabii wyznawaa mozaizm a w Syrii byy kocioy chrzecijaskie.
Pod czterdziestk Mahomet zacz si zachowywa jak prorok, w sposb przypominajcy
prorokw hebrajskich sprzed dwunastu wiekw. Najpierw wasnej onie zacz prawi o
Jedynym Prawdziwym Bogu, o nagrodach i karach za cnot i grzechy. Niepodobna wtpi, e
idee jego pozostaway pod silnym wpywem ydowskich i chrzecijaskich wierze.
Zgromadzi przy sobie mae koo wyznawcw i pocz kaza w miecie przeciw
bawochwalstwu. To zjednao mu wielk niepopularno wrd wspobywateli, albowiem
pielgrzymki do Kaaba byy gwnym rdem dobrobytu Mekki. Mahomet jednak stawa si
coraz bardziej miay i stanowczy w swych naukach, goszc, e jest on ostatnim wybranym
od Boga prorokiem, ktry ma da ludzkoci doskona religi. Mwi, e Abraham i Jezus
Chrystus byli jego poprzednikami. On za zosta wybrany, aby uzupeni i udoskonali
objawienie woli boej.
85

Deklamowa wiersze, ktre mu, jak powiada, przynosi pewien anio, i mia dziwn wizj:
zdawao mu si, e zosta uniesiony do nieba, do samego Boga, gdzie otrzyma pouczenie o
swym posannictwie.
Im wicej si nabieraa jego nauka, tym bardziej wzrastaa przeciw niemu niech
wspobywateli. Na koniec zawiza si spisek, chciano go zabi; lecz Mahomet uciek wraz
ze swym wiernym przyjacielem i uczniem, Abu Bekrem, do zaprzyjanionego miasta
Medyny, ktra przyja jego nauk. Zaczy si wanie midzy Mekk a Medyn, ktre
doprowadziy ostatecznie do ukadu: Mekka przyja kult Jedynego Prawdziwego Boga i
uznaa Mahometa za jego proroka, lecz wyznawcy nowej wiary mieli nadal odbywa
pielgrzymki do Mekki, tak jak to czynili wwczas, gdy byli jeszcze poganami. W ten sposb
Mahomet wprowadzi do Mekki Jedynego Prawdziwego Boga, nie naruszajc dobrobytu
miasta. W 629 Mahomet wrci do Mekki jako jej wadca, w rok po wysaniu owych poselstw
do Herakliusza, Tai-Tsunga, Kawadha i innych panw ziemi.
Przez dalsze cztery lata, a do mierci w. r. 632, Mahomet rozciga sw wadz na ca
Arabi, Pod koniec ycia polubi mnstwo kobiet i w ogle jego ycie nie byo wedug
dzisiejszych poj nazbyt budujce. Zdaje si, e w tym czowieku bya znaczna prno,
chciwo, spryt, zdolno samooszukiwania si i zupenie szczera pasja religijna. Uoy
ksig wskaza i objanie, Koran, ktry mia mu sam Bg dyktowa. Z punktu widzenia
religijnego i filozoficznego Koran niczym nie zdradza boskiego autorstwa.
Pomimo jednak widocznych brakw w yciu i pismach Mahometa, islam zawiera wiele
znamion potgi i natchnienia. Przede wszystkim monoteizm, nie uznajcy adnych
kompromisw, oparty na entuzjastycznej wierze w moc i ojcostwo Boga, a wolny od
wszelkich teologicznych zawioci. Nastpnie cakowite oderwanie si od ofiar,
kapastwa i wityni. Jest to w zupenoci religia prorocza, skierowana przeciw wszelkiej
moliwoci powrotu do ofiar krwawych. cile okrelony i ceremonialny charakter
pielgrzymki do Mekki jest postawiony w Koranie ponad wszelk wtpliwo, a
rwnoczenie Mahomet postara si o to, aby zapobiec ubstwieniu jego wasnej osoby po
mierci. I jeszcze jedno stanowi si islamu: podkrelenie bezwzgldnego braterstwa i
rwnoci wszystkich wiernych w obliczu Boga, jakiejkolwiek byliby oni rasy,
pochodzenia czy stanu.
Te wanie rzeczy uczyniy z islamu potg. Powiedziano, e prawdziwym zaoycielem
ziemskiego wadztwa islamu by nie tyle sam Mahomet, ile jego przyjaciel i pomocnik Abu
Bekr. Jeeli Mahomet ze swym zmiennym charakterem by myl i wyobrani pierwotnego
islamu, Abu Bekr by jego sumieniem i wol. Ilekro Mahomet chwia si, Abu Bekr pieszy
go podtrzyma. A kiedy Mahomet umar, Abu Bekr sta si kalifem (= nastpc) i uzbrojony
wiar, ktra gry przenosi, zabra si po prostu do zawadnicia caym wiatem w imieniu
Allacha, na czele kilkutysicznej armii Arabw, lak jak byo zapowiedziane w owych listach,
ktre Prorok by wysa w r. 628 z Medyny do wszystkich monarchw wiata.
ROZDZIA CZTERDZIESTY CZWARTY

WIELKIE DNI ARABW

Nastpuje najbardziej zdumiewajca historia podbojw, o jakiej wiat sysza. Armia
bizantyska zostaa rozbita nad Jarmukiem (dopyw Jordanu) w roku 634. Cesarz Herakliusz,
zoony chorob (wodna puchlina) i majc pastwo wyczerpane doszcztnie przez wojny
perskie, widzia, jak jego niedawne zdobycze w Syrii: Damaszek, Palmira, Antiochia,
Jerozolima i inne, prawie bez oporu, podda j si muzumanom. Szerokie warstwy ludnoci
86

przyjy islam. Po czym muzumanie zwrcili si ku wschodowi. Persowie mieli dzielnego

wodza Rustama; posiadali liczne wojsko z wielk iloci, soni; przez trzy dni bili si z
Arabami pod Kadesj (637), a w kocu rozbiegli si w popochu.
Nastpi podbj caej Persji i zabr muzumaski rozcign si a do zachodniego
Turkiestanu i dalej na wschd, gdzie spotka si z Chiczykami. Egipt prawic bez oporu
podda si nowym zdobywcom, ktrzy fanatycznie wierzc w wystarczalno Koranu, starli
ostatnie lady produkcji ksig rkopimiennych, opierajcej si o Bibliotek Aleksandryjsk.
Fala podbojw posuwaa si wzdu pnocnych brzegw Afryki do Cieniny Gibraltarskiej i
Hiszpanii. Arabowie najechali Hiszpani w 710, a w 720 dotarli do Gr Pirenejskich. W 732
znajdowali si ci nowi zdobywcy w rodku Francji, lecz bitwa pod Poitiers wstrzymaa dalszy
pochd i odrzucia ich z powrotem do Pirenejw. Zajcie Egiptu przysporzyo muzumanom
flot i przez jaki czas zdawao si, ze zajm oni Konstantynopol. Wszelako dwukrotne ataki
od strony morza midzy r. 672 a 718 nie powiody si: miasto ocalao.
Arabowie mieli mao zdolnoci politycznych i adnego w tym kierunku dowiadczenia,
wskutek czego to wielkie pastwo, rozcigajce si od Chin do Hiszpanii, ze stolic w
Damaszku, nie mogo si zbyt dugo utrzyma. Od samego pocztku jedno podgryzay
rnice wyznaniowe. Ale nas tutaj obchodzi nie tyle historia jego politycznego rozkadu, ile
wpyw, jakie to pastwo wywaro na umys ludzki i oglne losy naszej rasy. Myl arabska
rozniosa si po caym wiecie w sposb bardziej szybki i dramatyczny, anieli to byo
udziaem greckiej myli tysic lat temu. Intelektualne rozbudzenie caego wiata na zachd od
Chin, zburzenie starych idei i rozwinicie nowych byo wprost olbrzymie.
W Persji ta wieo obudzona myl arabska zetkna si nie tylko z doktryn manichejsk,
zoroastrow i chrzecijask, lecz i z naukow literatur greck, przechowywan zarwno w
greckich oryginaach, jak i w przekadach syryjskich. Znalaza te w Egipcie spore okruchy
wiedzy greckiej. Wszdzie, a zwaszcza w Hiszpanii, spotykali Arabowie ydowsk tradycj
docieka i sporw religijnych. W Azji rodkowej spotkali si z buddyzmem i z materialnymi
tworami cywilizacji chiskiej. Od Chiczykw nauczyli si wyrabia papier, co umoliwio w
nastpstwie druk ksiek. A wreszcie zetknli si z indyjsk matematyk i filozofi.
Bardzo rycho znika nietolerancyjna samowystarczalno wiary tego pierwszego okresu,
gdy Koran wydawa si jedyn moliw ksik. Nauka sza wszdzie ladem arabskich
podbojw. W smym wieku istniaa ju w caym wiecie zarabizowanym zwarta
organizacja wychowawcza. W dziewitym stuleciu uczeni z hiszpaskiej Kordoby
korespondowali z uczonymi w Kairze, Bagdadzie i Samarkandzie. ydowski i arabski umys
zasymiloway si bardzo szybko i przez jaki czas te dwie rasy semickie pracoway wsplnie,
uywajc jzyka arabskiego. Ta intelektualna jedno wiata mwicego po arabsku
przetrwaa znacznie upadek polityczny i zmierzch Arabw. Jeszcze w XIII w. jej twrczo
miaa pikne wyniki.
Tak wic systematyczne zbieranie i krytyczne badanie faktw, rozpoczte przez Grekw,
podj na nowo w zdumiewajcy renesans wiata semickiego. Posiew Arystotelesa i
Muzeum aleksandryjskiego, ktry tak dugo lea nieczynny i zaniedbany, zacz teraz
kiekowa i dojrzewa. Dokona si wielki postp w matematyce, medycynie i fizyce.
Niezgrabne cyfry rzymskie ustpiy miejsca arabskim, ktrych po dzi dzie uywamy; i po
raz pierwszy wprowadzono znak na zero. Sama nazwa algebry pochodzi z arabskiego. Tak
samo: chemia. Imiona takich gwiazd, jak Algol, Aldebaran i Bootes , przechowuj echa
arabskich zdobyczy na firmamencie niebieskim. Ich filozofia miaa oywi redniowieczn
filozofi Francji, Woch i caego wiata chrzecijaskiego.
Arabscy chemicy dowiadczalni nosili nazw alchemikw i byli jeszcze na tyle
barbarzycami, e swe metody i rezultaty ukrywali w jak najcilejszej tajemnicy. Od samego
pocztku spostrzegli, jak wielkie korzyci mog im przynie ich moliwe odkrycia i jak
xxix

87

szeroki wpyw mog one wywrze na ycie ludzkie. Wpadli na wiele metalurgicznych i
technicznych pomysw pierwszorzdnej wartoci: aliae i farby, destylacja, tynktury i
esencje, szko optyczne; wszelako dwie rzeczy, ktrych gwnie szukali, wymykay si ich
spragnionym umysom. Jedn z nich by kamie filozoficzny rodek przemieniania
metali, ktry by umoliwi wyrb sztucznego zota, a drug by eliksir ycia (elixir vitae)
rodek na odmodzenie i przeduenie ycia w nieskoczono. Zawie, cierpliwe
dowiadczenia arabskich alchemikw przedostay si i do chrzecijaskiego wiata; urok tych
bada by nieodparty. Stopniowo dziaalno alchemikw stawaa si bardziej spoeczn i
kooperatywn, doszli bowiem do przekonania, e wymiana myli jest rzecz nader
poyteczn. Drog nieuchwytnego postpu ostatni alchemicy stali si pierwszymi
eksperymentalnymi filozofami.
Alchemicy poszukiwali kamienia filozoficznego, ktry mia przemienia podlejsze
metale w zoto, i eliksiru niemiertelnoci; znaleli natomiast metody nowoczesnej wiedzy
eksperymentalnej, ktra moe w kocu da czowiekowi nieograniczon wadz nad wiatem
i nad swym wasnym losem.
ROZDZIA CZTERDZIESTY PITY

ROZWJ ACISKIEGO CHRZECIJASTWA

Jest rzecz godn uwagi, jak bardzo niewielki obszar pozostawa pod wadz Ariw w VII
i VIII wieku. Tysic lat przedtem rasa aryjska panowaa nad caym wiatem cywilizowanym
na zachd od Chin. Teraz za Mongoowie posunli si a do Wgier, w Azji nie zostao nic w
rkach aryjskich z wyjtkiem bizantyskich posiadoci w Azji Mniejszej; rwnie stracona
bya caa Afryka i prawie caa Hiszpania. Wielki wiat helleski skurczy si do kilku
posiadoci wok Konstantynopola, a wspomnienie potgi rzymskiej yo chyba tylko w
acinie ksiy zachodniego Kocioa. W jaskrawym przeciwiestwie do tego upadku wiat
semicki po tysicu lat niewoli i ciemnoty podnis si do nowego ycia.
Lecz ywotno ludw nordyckich nie bya wyczerpana. Pozostaa im co prawda tylko
rodkowa i pnocno-zachodnia Europa, a w wiecie ich politycznych i spoecznych idei
szerzy si okropny zamt, lecz mimo to budoway one stopniowo i wytrwale nowy porzdek
spoeczny i niewiadomie przygotowyway odrodzenie potgi jeszcze wikszej ni ta, ktr
dopiero co utraciy.
Mwilimy ju, e w pocztkach VI w. nie byo w zachodniej Europie jakiego centralnego
rzdu. Ta poa ziemi bya podzielona midzy wielu lokalnych wadcw, ktrzy utrzymywali
si jak mogli. Taki stan rzeczy by nazbyt niepewny, aby mg trwa; wrd tego bezadu
powsta system wspdziaania i zrzeszania, system feudalny, ktrego lady do dzi
przetrway w yciu europejskim. Ten system feudalny by pewnego rodzaju krystalizacj
spoeczestwa dookoa siy. Nigdzie poszczeglny czowiek nie czu si bezpiecznym i std
gotw by zrzec si czci wolnoci za cen pomocy i opieki. Szuka silniejszego, ktry by
by jego panem i obroc; oddawa mu wiadczenia wojenne i paci danin, w zamian za co
mia zapewnione uywanie swej wasnoci. Jego pan rwnie szuka bezpieczestwa w
wasalstwie u innego, jeszcze wikszego pana. Nawet miasta uwaay za rzecz dogodn mie
feudalnych protektorw, a klasztory i majtki kocielne nakaday sobie podobne wizy.
Niewtpliwie w wielu wypadkach opiekunowie sami ubiegali si o roztoczenie nad kim
opieki; system feudalny rs rwnomiernie z dou do gry i z gry ku doowi. Powsta wic
pewnego rodzaju system piramidalny, odmienny w rnych okolicach, otwierajcy z pocztku
szerokie pole do gwatw i zamieszek, lecz bdcy jednoczenie zawizkiem adu i
88

praworzdnoci. Piramidy te wzrosy szybko, a niektre z nich zarysoway si jako krlestwo.

Ju z pocztkiem VI wieku w dzisiejszej Francji i Holandii istniao frankoskie krlestwo pod
berem jego zaoyciela, Klodwiga, a wkrtce powstay krlestwa wizygockie, lombardzkie i
gockie.
Kiedy muzumanie przeszli Pireneje w roku 720, krlestwem frankoskim rzdzi
waciwie Karol Mot, majordomus zdegenerowanego potomka Klodwiga; on to wanie
zada im ostatni klsk pod Poitiers (732). Karol Mot by istotnym panem caej Europy na
pnoc od Alp, od Pirenejw a po Wgry. Panowa nad wielu ksitami, mwicymi
mieszanin francusko-acisk, oraz grno-i dolnoniemieckim jzykiem. Syn jego Pepin
usun ostatnich potomkw Klodwiga i sam obwoa si krlem. Wnuk jego, Karol Wielki,
ktry wstpi na tron w r. 768, sta si wadc tak rozlegego pastwa, e mg myle o
wskrzeszeniu tytuu aciskiego cesarza. Podbi pnocne Wochy i zawadn Rzymem.
Spogldajc na dzieje Europy z szerszego horyzontu historii wiata, widzimy dokadniej,
ni to si udaje nacjonalistycznym historykom, jak krpujca i zgubna bya tradycja aciskorzymskiego cesarstwa. Ciasna a zacita walka o to widmo pierwszestwa miaa pochania
energi Europy przez wicej ni tysic lat. Mona z atwoci wykreli bieg nie do
pogodzenia antagonizmw trwajcych przez cay ten okres; czyni one wraenie
uporczywego szalestwa. Jedynym motorem dziaania bya wsplna ambicja wszystkich
wybitnych wadcw, z ktrych kady, jak Karol Wielki, chcia by Cezarem.
Pastwo Karola Wielkiego skadao si z szeregu feudalnych germaskich pastewek,
stojcych na rnych szczeblach barbarzystwa. Na zachd od Renu, przewana cz tych
ludw germaskich nauczya si mwi rozmaitymi zlatynizowanymi narzeczami, ktre w
kocu zmieszay si i utworzyy jzyk francuski. Na wschd od Renu ludy tej samej rasy
germaskiej nie zatraciy swej germaskiej mowy. Z tego powodu porozumienie midzy tymi
dwiema grupami barbarzyskich zdobywcw byo do trudne i atwo dokona si rozam.
Tym atwiej, e zwyczaj frankoski wymaga podziau krlestwa Karola Wielkiego midzy
jego synw. Od czasu Karola Wielkiego dzieje Europy ukadaj si mniej wicej w ten sposb
najpierw idzie historia monarchy i jego rodu, dalej perypetie walki o niepewne
zwierzchnictwo nad krlami, ksitami, biskupami i miastami Europy, a jednoczenie w tym
zamcie pogbia si coraz bardziej antagonizm midzy ywioem francuskim i niemieckim.
Kady cesarz poddawa si formalnociom wyboru; szczytem za jego ambicji byo
zawadn Rzymem, t starowieck, odsunit od ycia stolic, i tam odby koronacj.
Drugim czynnikiem politycznego bezadu w Europie byo silne postanowienie Kocioa
rzymskiego, aby nie ktrego z wieckich ksit, lecz samego papiea uwaa za istotnego
cesarza. By on ju pontifex maximus; w rzeczywistoci on rzdzi upadajc stolic; nie
mia wprawdzie wojska, lecz posiada rozleg organizacj propagandow w szeregach swych
ksiy, rozproszonych po caym wiecie aciskim; jeeli mu brako wadzy nad ciaem
ludzkim, w zamian za to w ich wyobrani dziery klucze od nieba i pieka i mg wywiera
wielki wpyw na dusze. Przez cae wic redniowiecze, w chwili gdy jeden ksi stara si
podej drugiego, aby si zrwna z nim lub go przewyszy, albo wreszcie osign
najwysz godno, papie rzymski, czasem odwanie, kiedy indziej podstpnie, to znw
zasaniajc si sw niemoc albowiem stolica apostolska bya dziedzictwem ludzi starych i
przecitnie papiee panowali nie duej jak dwa lata usiowa zhodowa sobie wszystkich
ksit i sta si bezspornym panem chrzecijastwa.
Te antagonizmy midzy ksitami i midzy papieem a cesarzem nie wyczerpuj
wszystkich czynnikw europejskiego chaosu. Oto w Konstantynopolu siedzia cesarz
mwicy po grecku i dcy do zhodowania caej Europy. Kiedy Karol Wielki stara si
odbudowa cesarstwo, udao mu si wskrzesi jedynie acisk poa. Byo do przewidzenia,
e wrychle wytworzy si wspzawodnictwo midzy cesarstwem greckim a aciskim. A

89

jeszcze prdzej rozwino si wspzawodnictwo chrzecijastwa mwicego po grecku z

nowszym odamem, posugujcym si acin. Papie rzymski uwaa siebie za nastpc w.
Piotra, zwierzchnika Chrystusowych apostow i za gow caego chrzecijastwa. Ani
cesarz, ani patriarcha konstantynopolitaski nie by skonny do uznania tych pretensji. Spr o
jeden z bardzo subtelnych punktw doktryny o Trjcy witej zakoczy si po dugich
waniach ostatecznym rozamem w r. 1054. Koci aciski i koci grecki stay si odtd
odrbne i zdecydowanie wrogie. W naszej ocenie konfliktw, ktre wycieczay aciskie
chrzecijastwo w wiekach rednich, i ten antagonizm musimy wzi pod rozwag.
Na ten zwaniony wiat chrzecijaski sypay si ciosy trzech grup antagonistw. Nad
Batykiem i Morzem Pnocnym yy plemiona nordyckie, ktre bardzo powoli i niechtnie
przyjmoway chrystianizm; byli to Normanowie. Zajmowali si eglug i rozbjnictwem
morskim, i najedali wszystkie wybrzea chrzecijaskie a do Hiszpanii. Posunli si przez
rzeki rosyjskie w gb tych zaniedbanych krajw, przenieli swe statki na rzeki pynce ku
poudniowi, i pojawili si jako piraci na Morzu Czarnym i Kaspijskim. Zakadali ksistwa w
Rosji i byli pierwszym ludem zasugujcym na miano Rosjan. Ci normascy Rosjanie omal
nie zdobyli Konstantynopola. Anglia w pocztkach IX w. bya chrzecijaskim krajem
dolnoniemieckim, rzdzonym przez krla Egberta, protegowanego i pupila Karola Wielkiego.
Normanowie wydarli poow krlestwa nastpcy jego, Alfredowi Wielkiemu (886) i w kocu
za Knuta (1016) stali si panami caego kraju. Inny oddzia Normanw, pod wodz Rollona,
zdoby pnocn Francj, ktra stal si Normandi (912).
Knut panowa nie tylko nad Angli, lecz i nad Norwegi i Dani, wszelako to krtkotrwae
mocarstwo rozpado si po jego mierci, przez zwyky bd ludw barbarzyskich: podzia
krajw midzy synw zmarego wadcy. Mona snu interesujce rozwaania na lemat: co by
si stao, gdyby si utrzymaa ta chwilowa jedno Normanw. Byli oni ras o zdumiewajcej
odwadze i energii. Na swych statkach zapuszczali si a do Islandii i Grenlandii. Byli to
pierwsi Europejczycy, ktrzy wyldowali na ziemi amerykaskiej. Pniej awanturnicy
normascy odbili Saracenom Sycyli i zburzyli Rzym. Mona sobie stworzy fascynujcy
obraz wielkiej pnocnej potgi morskiej, ktra by wyrosa z pastwa Knuta, sigajc od
Ameryki do Rosji.
Na wschd od wiata germaskiego i zlatynizowanej czci Europy ya mieszanina
szczepw sowiaskich i ludw tureckich. Najwybitniejszymi z tych ostatnich byli
Madziarowie, czyli Wgrzy, ktrzy przedarli si ku zachodowi w cigu VIII i IX w. Karol
Wielki powstrzyma ich na czas jaki, lecz po jego mierci usadowili si oni tam, gdzie
dzisiejsze Wgry: sposobem swych poprzednikw, pokrewnych sobie Hunw, napadali z
kad wiosn na osiade czci Europy. W 938 przez Niemcy wtargnli do Francji, przez Alpy
przeszli do pnocnych Woch i znw wrcili do domu, palc, niszczc, rabujc po drodze.
Wreszcie z poudnia napierali na resztki imperium rzymskiego Saraceni. Stali si
prawdziwymi panami morza; jedynie gronymi dla nich przeciwnikami na wodzie byli
Normanowie, rosyjscy Normanowie od strony Morza Czarnego i Normanowie zachodni.
Otoczony przez owe silne i zaczepne ludy, wrd potg, ktrych nie rozumia, i
niebezpieczestw, ktrych nie potrafi oceni, Karol Wielki, a po nim cay szereg ambitnych
duchw podj bahy zamiar odbudowania zachodniego cesarstwa pod nazw witego
Rzymskiego Cesarstwa. Od czasw Karola Wielkiego idea ta optaa ycic polityczne
zachodniej Europy, gdy tymczasem na wschodzie grecka poa rzymskiego mocarstwa
upadaa i kurczya si, a w kocu nie zostao z niej nic, prcz zepsutego miasta handlarzy,
jakim by Konstantynopol, i kilku mil terytorium wok stolicy. W dziedzinie polityki
kontynent europejski by zacofany i nietwrczy przez jakie tysic lat, liczc od czasw Karola
Wielkiego.

90

Imi Karola Wielkiego zajmuje wiele miejsca w historii Europy, lecz sama jego posta
jest do niewyrana. Nie umia on ani czyta, ani pisa, atoli ywi gboki szacunek dla
nauki; lubi, gdy mu czytano gono przy stole, i mia sabo do dyskusji teologicznych. Na
leach zimowych w Akwizgranie lub Moguncji zbiera dookoa siebie uczonych i wiele
korzysta z ich rozmw. Latem prowadzi wojny przeciw hiszpaskim Saracenom, albo
przeciw Sowianom i Madziarom, albo przeciw Sasom i innym plemionom niemieckim,
ktre jeszcze byy pogaskie. Jest rzecz wtpliw, czy idea pozostania Cezarem, nastpc
Romulusa Augustulusa, zrodzia si w jego gowie przed zajciem Woch pnocnych, czy te
podda mu j dopiero papie Leon III, ktry stara si Koci aciski uniezaleni od
Konstantynopola.
W Rzymie odbyway si bardzo osobliwe zabiegi midzy papieem a przyszym cesarzem,
ktrych sens polega na tym, czy ma si, czy nie ma si wydawa, e cesarz przyjmuje koron
z rk papiea. W kocu udao si papieowi ukoronowa swego gocia i zdobywc,
niespodziewanie, w dzie Boego Narodzenia r. 800 w kociele w. Piotra. Wzi koron,
woy j na gow Karola Wielkiego i obwoa go Cezarem i Augustem. Bardzo si to
podobao ludowi. Karol Wielki nie by zadowolony z takiego obrotu rzeczy, zagniedzia si
w nim myl, e dozna poraki; pozostawi tedy swemu synowi dokadne instrukcje
zapobiegajce ukoronowaniu go przez papiea; mia on wzi koron w swoje rce i sam
woy sobie na gow. Tak wic od pierwszych dni odrodzonego imperium zaczyna si
wiekowa walka midzy cesarzem a papieem o pierwszestwo. Ale Ludwik Pobony, syn
Karola, nie zwaa na przestrogi ojca i by zupenie ulegy papieowi.
Pastwo Karola Wielkiego rozpado si po mieci Ludwika Pobonego, a jednoczenie
wytwarzaa si coraz wiksza przepa midzy Frankami mwicymi po francusku a
Frankami mwicymi po niemiecku. Pierwszym, ktry si znw upomnia o koron cesarsk,
by Otton, syn niejakiego Henryka Ptasznika, Sasa, ktrego krlem wybrao w 919 r.
zgromadzenie ksit i praatw niemieckich. Otton nastpi na Rzym i koronowa si tam na
cesarza w 962. Ta linia saksoska skoczya si w XI w., ustpujc miejsca innym wadcom
niemieckim. Feudalni ksita i panowie z Zachodu, ci wszyscy, ktrzy mwili rozmaitymi
narzeczami francuskimi, nie dostali si pod panowanie cesarzy niemieckich po wymarciu linii
Karolingw, wywodzcych si od Karola Wielkiego, a podobnie adna cz Brytanii nie
wchodzia nigdy w skad witego Cesarstwa Rzymskiego. Ksi Normandii, krl Fian-cji i
cay szereg pomniejszych wadcw feudalnych pozostawali poza jego granicami.
W 987 krlestwo francuskie przeszo od Karolingw w rce Hugona Kapela, ktrego
nastpcy panowali jeszcze w XVIII w. W czasach Hugona Kapeta krl Francji mia wadz
jedynie nad niewielkim terytorium wok Parya.
W 1066 Anglia doznaa prawie jednoczesnego najazdu norweskich Normanw pod wodz
krla Harolda Hardrady i zlatynizowanych Normanw, ktrymi dowodzi ksi Normandii.
Pierwszych pokona krl Anglii, Harold, w bitwie pod Stamford Bridge, a z kolei sam dozna
poraki pod Hastings od najedcw z Normandii. Normanowie, podbiwszy Angli, odcili j
od spraw skandynawskich, teuloskich i rosyjskich, a jednoczenie wprowadzili w krg
bliskich stosunkw i konfliktw z Francj. Przez jakie cztery stulecia Anglicy wani si z
francuskimi feudalnymi ksitami i grasuj po ziemi francuskiej.
ROZDZIA CZTERDZIESTY SZSTY

WOJNY KRZYOWE I PRZEWAGA PAPIEY

91

Nie od rzeczy bdzie wspomnie, e Karol Wielki korespondowa z kalifem Harun-alRaszydem, tym z Tysica i jednej Nocy. Opowiadaj, e Harun-al-Raszyd wysa
ambasadorw z Bagdadu ktry zamiast Damaszku sta sio teraz stolic muzumastwa i
da im wspaniay namiot, zegar wodny, sonia i klucze od Grobu witego. To wszystko dla
Karola Wielkiego, ktrego uwaa za swego przyjaciela. Zwaszcza klucze byy dobrze
pomylane, aby pokci Bizancjum z tym nowym witym rzymskim cesarstwem: oto, kto
jest waciwym protektorem chrzecijan w Jerozolimie.
Te prezenty przypominaj nam raz jeszcze, e kiedy Europa w IX w. bya krajem bezadu,
wojny i rozbojw, w Egipcie i Mezopotamii kwito wielkie pastwo arabskie, znacznie
bardziej cywilizowane. Tu jeszcze ya literatura i nauka, kwity sztuki, a umys ludzki mg
si porusza swobodnie, bez lku ni przesdw. A nawet w Hiszpanii i w Afryce pnocnej,
gdzie panowanie Saracenw byo bliskie nierzdu politycznego, istniao tgie ycie
umysowe. W czasach tej ciemnoty europejskiej ydzi i Arabowie rozczytywali si w
Arystotelesie i roztrzsali jego nauki. Oni jedni strzegli zaniedbanego siewu wiedzy i
filozofii.
Pnocno-wschodnie czci pastwa kalifw zajmowa szereg plemion tureckich.
Plemiona te, wieo nawrcone na islam, oddane byy nowej wierze z wiksz prostot i
arliwoci, ni ruchliwsze umysy Arabw i Persw na poudniu. W w. X, gdy potga
Arabw rozdrabnia si i upada, Turcy staj si coraz silniejsi. Stosunek Turkw wobec
kalifatu przybiera formy podobne do tego, jaki czy Medw z ostatnim pastwem
babiloskim, czternacie wiekw przedtem. W w. XI grupa plemion tureckich, mianowicie
Seldukowie, wchodzi do Mezopotamii i uznaje kalifa za swego pana, waciwie za czyni go
jecem i sug. Seldukowie podbili Armeni, potem uderzyli na resztki posiadoci
bizantyskich w Azji Mniejszej. W 1071 armia bizantyska poniosa ostateczn klsk pod
Malasgird, Turcy za posunli si naprzd, tak e nie pozostao ani ladu wadztwa
bizantyskiego w Azji. Zajli twierdz Nice, tu naprzeciw Konstantynopola, i
przygotowywali si do zdobycia miasta.
Cesarz bizantyski, Micha VII, by w rozpaczy. Mia ju bowiem wojn z band
normandzkich awanturnikw, ktrzy zajli Durazzo, i z dzikim ludem tureckim, Peczenigami,
ktrzy grasowali nad Dunajem. W tym pooeniu szuka pomocy gdzie mg i jest rzecz
znamienn, e nie zwrci si do cesarza zachodniego, lecz co rzymskiego papiea, jako do
gowy chrzecijastwa aciskiego. Pisa do papiea Grzegorza VII, a jego nastpca, Aleksy
Komnenus, pisa z jeszcze wikszym naleganiem do Urbana II.
Nie upyno wtedy jeszcze nawet wier wieku od rozamu midzy aciskim a greckim
Kocioem. Te rozterki tkwiy ywo w pamici ludzkiej i papie oceni sytuacj Bizancjum
jako nader dogodn sposobno do rozcignicia supremacji Kocioa aciskiego nad
odstpczymi Grekami. Bya to rwnie dla papiea sposobna chwila do zaatwienia dwu
innych rzeczy, ktre niemao nkay zachodnie chrzecijastwo. Jedn z nich by obyczaj
wojny prywatnej, ktry rozprzga ycie spoeczne, a drug nadmierna, nie znajdujca
ujcia energia wojenna dolno-Niemcw i chrzecijaskich Normanw, a w szczeglnoci
Frankw i Normandw. Ogoszono tedy wojn religijn, krucjat, przeciw tureckim
zdobywcom Jerozolimy i zawieszenie broni midzy wszystkimi chrzecijanami (1095).
Celem wyprawy miao by odebranie Grobu witego z rk niewiernych. Czowiek pewien,
imieniem Piotr Pustelnik, werbowa po Francji i Niemczech ludzi do owej armii, w sposb
bardzo demokratyczny. Bosy, w ndznym przyodziewku, jecha na ole, niosc wielki krzy i
przemawia do tumw na ulicy, na rynku lub w kociele. Wskazywa na okruciestwa, jakich
Turcy mieli si dopuci na pielgrzymach chrzecijaskich, i na hab Grobu witego
pozostajcego w rkach niechrzecijaskich. Odpowied na jego sowa bya owocem nauki

92

chrzecijaskiej, wpajanej od kilku stuleci. Wielka fala entuzjazmu zaszumiaa nad wiatem
zachodnim i objawio si chrzecijastwo mas ludowych.
Byo rzecz dotychczas w historii nieznan, eby szerokie warstwy prostego ludu powstay
do walki w imi, jakiej jednej idei. Nic podobnego w poprzedniej historii Rzymu, Indii lub
Chin. W mniejszym stopniu podobne ruchy zdarzay si wrd ludu ydowskiego, po jego
oswobodzeniu z niewoli babiloskiej, a pniej islam mia budzi takie objawy uczu
zbiorowych. Takie ruchy pozostaway bez wtpienia w zwizku z nowym duchem, ktry
wniosy na wiat religie oparte na misjonarstwie. Prorocy hebrajscy, Jezus i jego uczniowie,
Mani, Mahomet wszyscy oni byli przewodnikami indywidualnych dusz ludzkich.
Sumienie jednostki postawili twarz w twarz wobec Boga. Przedtem za religia bya raczej
spraw fetysza, pseudowiedzy, ni sumienia. Religia starego typu obracaa si dookoa
wityni, wtajemniczonego kapana i mistycznej ofiary, a czowiekiem rzdzia jak
niewolnikiem przez postrach. Religia nowego typu z niewolnika uczynia czowieka.
Goszenie pierwszej wojny krzyowej po raz pierwszy w historii Europy poruszyo masy
ludowe. Byoby to za wiele, gdybymy ten fakt nazwali narodzinami nowoczesnej
demokracji, lecz niewtpliwie w tym wanie czasie obudzia si nowoczesna demokracja.
Niebawem ujrzymy, jak si budzi po raz drugi, aby wszcz najbardziej kopotliwe kwestie
socjalne i religijne.
To pierwsze obudzenie si demokracji miao koniec bardzo aosny. Znaczne oddziay
prostego ludu, bandy raczej ni armie, wysano na wschd z Francji, Nadrenii i Europy
rodkowej, bez odpowiednich dowdcw i bez wyekwipowania i kazano im odbiera Grota
wity. Bya to tzw. ludowa krucjata. Dwie wielkie gromady zabkay si do Wgier,
wziy wieo nawrconych Madziarw za pogan, poczy szerzy spustoszenie i zostay
wycite w pie. Trzecia gromada, rwnie zbaamucona, dokonaa najpierw wielkiego
pogromu ydw w Nadrenii, po czym ruszya na wschd i zostaa wyrnita na Wgrzech.
Dwie inne bandy, pod wodz samego Piotra Pustelnika, dotary do Konstantynopola,
przeprawiy si przez Bosfor i zginy pod noami tureckich Seldukw. Tak si zacz i tak
skoczy ten pierwszy samoistny ruch europejskiego ludu.
W nastpnym roku (1097) przeszy Bosfor prawdziwe wojska. Z ducha i z dowdztwa byli
to Normanowie. Zdobyli Nice i ruszyli do Antiochii mniej wicej t sam drog, ktr szed
czternacie wiekw temu Aleksander Wielki. Oblenie Antiochii zabrao im rok czasu, a w
czerwcu 1099 stanli pod Jerozolim, ktr zdobyli po miesicznym obleniu. Rze bya
okropna. Kopyta koskie grzzy we krwi zalewajcej ulice. Z nastaniem nocy 15 lipca
krzyowcy przebili si do witego Grobu: krwi splamieni, upadajcy ze znuenia i
szlochajcy z nadmiaru radoci, uklkli do modlitwy.
Natychmiast znw wybucha dawna wa Grekw i acinnikw. Krzyowcy byli sugami
Kocioa aciskiego, i grecki patriarcha w Jerozolimie znalaz si w znacznie gorszym
pooeniu pod rzdami triumfujcych acinnikw ni Turkw. Krzyowcy stanli midzy
Turkami a Bizantyczykami, wrodzy jednym i drugim. Spora cz azji Mniejszej wrcia do
cesarstwa bizantyskiego, a ksita aciscy utworzyli wraz z Jerozolim szereg buforowych
pastewek midzy Turkami a Grekami; Edessa syryjska bya z tych ksistw najwaniejsza.
Ale byy one bardzo niepewne i w r. 1144 Edessa znw przesza w rce muzumanw. To
doprowadzio do drugiej, mao skutecznej krucjaty, ktra nie odebraa Edessy, ale ocalia
Antiochi od podobnego losu.
W 1169 zjednoczy wszystkie siy islamu kurdyjski awanturnik Saladyn, ktry sta si
panem Egiptu. Ogosi wit wojn przeciw chrzecijanom, odbi Jerozolim w 1187 i w ten
sposb wywoa trzeci krucjat. Tym razem nie udao si zdoby Jerozolimy. W czwartej
krucjacie (12024) Koci aciski otwarcie wystpi przeciw cesarstwu greckiemu i nikt
nawet nie myla walczy z Turkami. Wyprawa krzyowa wyruszya z Wenecji i w 1204
93

zdobya Konstantynopol. Tej awanturze przewodniczya Wenecja, wietnie rozwijajce si

wielkie miasto handlowe, Wenecjanie zagarnli wikszo wybrzey i wysp nalecych do
cesarstwa bizantyskiego. Cesarz aciski (Baldwin z Flandrii) osiad w Konstantynopolu i
ogoszono, e oba kocioy, grecki i aciski, jednocz si ze sob na nowo. Cesarze aciscy
panowali w Konstantynopolu od 1204 do 1261, w ktrym to roku wiat grecki ponownie
strzsn z siebie hegemoni Rzymu.
Wiek XII i pocztek XIII by wiekiem przewagi papiey, jak XI by wiekiem przewagi
Seldukw, a X Normanw. Zjednoczenie chrzecijastwa pod wadz papiey zdawao si
wwczas by blisze rzeczywistoci ni kiedykolwiek przedtem lub potem.
W tych czasach prosta wiara chrzecijaska bya czym istotnie ywym, ogarniajcym
wielkie obszary Europy. Sam Rzym przeszed ciemne i upokarzajce okresy; niewielu si
znajdzie pisarzy, ktrzy by chcieli usprawiedliwi ywot takiego papiea Jana XI lub Jana XII
z dziesitego wieku: byy to wstrtne typy; ale serce i ciao aciskiego chrzecijastwa
pozostao surowe i proste: og ksiy, mnichw i mniszek prowadzi ycie przykadne i
bogobojne. Potga Kocioa opieraa si na kapitale zaufania, jaki gromadziy takie ywoty.
W rzdzie wielkich papiey przeszoci sta Grzegorz Wielki, Grzegorz I (590604) i Leon
III (795816), ktry namwi Karola Wielkiego do przyjcia tytuu cesarza i ukoronowa go
wbrew jego woli. Pod koniec w. XI powsta wielki duchowny m stanu, Hildebrand, ktry
umar jako papie Grzegorz VII (10731085). Drugim z kolei jego nastpc by Urban II
(10871099), papie pierwszej wojny krzyowej. Ci dwaj byli zaoycielami owego okresu
wielkoci papiestwa, w ktrym papiee panowali nad cesarzami. Od Bugarii do Irlandii i od
Norwegii do Sycylii i Jerozolimy rozcigaa si wadza papiea. Grzegorz VII zmusi cesarza
Henryka IV do ukorzenia si przed nim i cesarz jako pokutnik przyby do Kanossy, gdzie
przez trzy dni i trzy noce czeka na przebaczenie, we wosiennicy, stojc boso w niegu na
dziedzicu zamkowym. W r. 1176 w Wenecji cesarz Fryderyk Rudobrody uklk przed
papieem Aleksandrem III i lubowa wierno.
Wielka potga Kocioa w pocztkach w. XI opieraa si na woli i sumieniach ludzkich.
Nie zdoa jednak Koci utrzyma moralnego prestiu, ktry stanowi podwaliny jego
potgi. W pierwszych dziesitkach w. XIV okazao si, e potga papiey znika. C
zburzyo to naiwne zaufanie tumw chrzecijaskich tak dalece, e nagle stay si guche na
woanie Kocioa i nie chciay duej suy jego celom?
Pierwszym powodem byo niewtpliwie nagromadzenie bogactw kocielnych. Koci
nigdy nie umiera, natomiast ludzie umierajcy bezdzietnie czsto oddawali mu swe
posiadoci. Zalecano to zwaszcza pokutujcym grzesznikom. Doszo do tego, e w wielu
krajach europejskich czwarta cz ziemi staa si wasnoci Kocioa. Podanie bogactw
wzrasta w miar bogacenia si. Ju w XIII w. mwio si powszechnie, e ksia nie s
dobrymi ludmi, ze goni tylko za pienidzmi i zapisami.
Krlom i ksitom nie podoba si taki stan rzeczy. Zamiast feudalnych panw, zdolnych
do wiadcze wojskowych, kraj ich musia ywi opatw, mnichw i mniszki. A ziemie te
byy w istocie pod obcym panowaniem. Jeszcze przed Grzegorzem VII toczya si midzy
ksitami a papiestwem walka o inwestytur, tj. w sprawie tego, kto ma mianowa
biskupw. Z chwil gdy prawo mianowania biskupw uzyska wycznie papie, krl traci
nie tylko wadz nad sumieniami poddanych, ale i nad znaczn czci swego pastwa.
Albowiem duchowiestwo starao si o uwolnienie od wszelkich danin. Pacio ono daniny
Rzymowi. I nie tylko to: Koci chcia uzyska prawo dziesiciny z mienia laika, oprcz
daniny, jaka, ten by winien swemu ksiciu.
Historia prawie kadego kraju aciskiego chrzecijastwa posiada taki sam okres w XI w.,
okres walki midzy monarch a papieem w sprawie inwestytur, walki, ktra zwykle
koczya si zwycistwem papiea. Papie bowiem mg na ksicia rzuci kltw, zwolni
94

jego poddanych od posuszestwa, naznaczy mu nastpc. Mg nawet cay nard oboy

interdyktem, a wwczas prawie wszystkie czynnoci kapaskie ustaway, z wyjtkiem
sakramentu chrztu, bierzmowania i pokuty; ksiom nie wolno byo odprawia naboestwa,
dawa lubw ani chowa zmarych. Z pomoc tego podwjnego ora papiee potrafili w
XII w. poskromi najkrnbrniejszych ksit i umierzy najoporniejsze ludy. Bya to
niezmierna sia, a siy niezmiernej naley uywa tylko w wypadkach wyjtkowych. Papiee
za zaczli si ni posugiwa w kocu tak czsto, e osabili jej znaczenie. W cigu lat
trzydziestu, pod koniec XII w., Szkocja, Francja i Anglia znajduj si kolejno pod
interdyktem. Papiee rwnie nie mogli si oprze pokusie goszenia krucjaty przeciw
opornym ksitom dopki duch krucjat nie wygas.
By moe gdyby Koci rzymski walczy jedynie z ksitami, a opiera si na caym
spoeczestwie, udaoby mu si utrzyma trwa wadz nad caym chrzecijastwem. Lecz
szczytne ambicje papiea przeradzay si w zwyk arogancj u prostego duchowiestwa. Do
w. XI ksia aciscy mogli si eni: czyy ich cise wzy z ludem, wrd ktrego yli;
byli naprawd czci tego ludu. Grzegorz VII wprowadzi celibat; oddali ksiy od ludzi
wieckich, aby ich tym bardziej przywiza do Rzymu, lecz w istocie wykopa przepa
midzy Kocioem a spoecznoci. Koci mia swe wasne sdy. Sprawy dotyczce nie
tylko ksiy, ale i mnichw, szkolarzy, krzyowcw, wdw, sierot i ludzi potrzebujcych
wsparcia, podlegay sdom kocielnym, a oprcz tego wszystkie sprawy maeskie,
testamentw, krzywoprzysistwa, czarw, herezji i blunierstwa. Ilekro czowiek wiecki
mia zatarg z duchownym, musia stawa przed sdem kocielnym. Obowizki wojny i
pokoju na jego tylko barkach spoczyway, ksidz by od nich wolny. Niepodobna si dziwi,
e w wiecie chrzecijaskim zrodzia si zazdro i nienawi do duchowiestwa.
Zdaje si, e nigdy Rzym nie odczuwa naleycie, i jego sia opiera si na sumieniach
posplstwa. Walczy on przeciw religijnemu entuzjazmowi, ktry mg si sta jogo
sojusznikiem i doktrynaln prawowierno wypuszcza przeciw szlachetnym zwtpieniom.
Lud popiera Koci jedynie w rzeczach moralnoci, nigdy za w rzeczach doktryny. Kiedy
na poudniu Francji Waldo gosi powrt do prostoty Jezusowej w yciu i wierze, Innocenty
III nawoywa do krucjaty przeciw waldensom i pozwoli, aby wytpiono ich ogniem i
mieczem, wrd najokropniejszych okruciestw. Kiedy znw wity Franciszek z Asyu
(11811226) gosi naladowanie Chrystusa i ycie w ubstwie i pokorze, uczniowie jego,
franciszkanie, doznawali przeladowa, chostano ich, wiziono i wypdzano. W 1318
czterech z nich ywcem spalono w Marsylii. Z drugiej za strony cile ortodoksyjny zakon
dominikanw, zaoony przez w. Dominika (11701221), znalaz wydatne poparcie u
Innocentego III, ktry z jego pomoc zaoy Inkwizycj do ledzenia herezji i tpienia myli
wolnej.
Tak wic Koci przez nadmierne uroszczenia, nieusprawiedliwione przywileje i
nierozumn nietolerancje; zburzy t woln wiar prostego ludu, ktra bya istotnym rdem
jego potgi. Upadek sprowadzi nie jaki mony wrg zewntrzny lecz dokona si on
drog staego rozkadu wewntrznego.
ROZDZIA CZTERDZIESTY SIDMY

OPORNI KSITA I WIELKA SCHIZMA

Jednym z powodw saboci Kocioa rzymskiego w walce o wadz nad caym
chrzecijastwem by sposb wybierania papiey.

95

Jeeli w istocie papiestwo miao osign swj ambitny cel i ustanowi jedn wadz i
pokj nad caym chrzecijastwem, powinno byo mie silne, trwae i jednolite kierownictwo.
W tej wielkiej dobie potgi papiestwa byo rzecz konieczn, aby papieami zostawali ludzie
zdolni, w kwiecie wieku, z ktrych kady miaby upatrzonego nastpc, aby go zawczasu
wtajemniczy w arkana polityki kocielnej i aby forma i przebieg wyboru papiea byy jasno
ustalone, niezmienne i bez zarzutu. Niestety, ani jeden z tych postulatw nie by speniony.
Nie byo nawet wiadome, kto ma prawo wybiera papiea, i czy. bizantyski, czy wity
rzymski cesarz maj gos w tej sprawie. Wielki polityk na stolicy Piotrowej, Hildebrand
(Grzegorz VII, 10731085), przyczyni si znacznie do uregulowania sprawy elekcji. Prawo
wybierania papiey odda wycznie kardynaom rzymskim i ograniczy udzia cesarza
jedynie do formuy zgody, przyznanej mu przez Koci, lecz nie wprowadzi zasady
desygnowania nastpcw i nie zabezpieczy si przed moliwoci bezkrlewia, ktre trwao
nieraz rok, a nieraz i duej, z powodu niezgody kardynaw.
Skutki tego stanu rzeczy widoczne s w caej historii papiestwa a do XVI w. Od bardzo
wczesnej doby zdarzay si sporne elekcje i byo dwch lub wicej ludzi, majcych pretensje
do godnoci papiea. Koci musia w takich wypadkach zwraca si do cesarza lub
jakiegokolwiek innego rozjemcy z prob o rozstrzygnicie sporu; to oczywicie uwaczao
godnoci Kocioa. Kariera kadego z wielkich papiey koczya si znakiem pytania. Z jego
mierci Koci mg zosta bez gowy, na ksztat niezdolnego do ycia ciaa. Albo mg po
nim nastpi jaki dawny jego rywal, czyhajcy tylko na sposobno, aby zdyskredytowa i
zburzy jego dzieo. Albo wreszcie jaki starzec stojcy nad grobem.
Ta osobliwa sabo organizacji papieskiej musiaa doprowadzi do wmieszania si
rozmaitych ksit niemieckich, krla francuskiego oraz normandzkich i francuskich krlw
panujcych w Anglii; wszyscy oni usiowali mie wpyw na wybory i osadzi w Rzymie, w
paacu lateraneskim, papiea, ktry by suy ich interesom. A im wicej mia papie potgi i
znaczenia w sprawach europejskich, tym natarczywsze byy te interwencje. Niepodobna si
wic dziwi, e byo wiciu papiey sabych i bez wpywu. Przeciwnie, jest rzecz
zdumiewajc, e tylu si znalazo zdolnych i odwanych.
Jednym z najtszych i najciekawszych w tym okresie by Innocenty III (11981216),
ktremu si udao zosta papieem, zanim ukoczy trzydziesty smy rok ycia. On i jego
nastpcy mieli do czynienia z jeszcze bardziej zajmujc postaci, cesarzem Fryderykiem II;
nazywano go Stupor mundi dziwem wiata. Walka, jak ten monarcha prowadzi z
Rzymem, stanowi punkt zwrotny w dziejach. W kocu Rzym pokona go i zgadzi jego
dynasti, on jednak zada powadze Kocioa i papiea rany tak gbokie, e ich ju nic
uleczy nie mogo.
Fryderyk by synem cesarza Henryka VI, a matka jego bya crk Rogera I,
normandzkiego krla Sycylii. Odziedziczy on to krlestwo w 1198, jako dziecko czteroletnie.
Innocentego III dano mu za opiekuna. Sycyli niedawno dopiero podbili Normanowie; dwr
by na poy wschodni i peen wysoko uksztaconych Arabw; kilku z nich naleao do
wychowawcw modego krla. Nieatwo im byo zapewne wyoy mu swoje zapatrywania.
Chrzecijastwo traktowa on po muzumasku, a islam po chrzecijasku i ten podwjny
system wyksztacenia wyrobi w nim pogld wyjtkowy w tych czasach arliwej wiary, e
wszystkie religie s oszustwem. Mwi o tych rzeczach z wielk swobod; jego herezje i
blunierstwa s sawne.
Kiedy Fryderyk dors, wszed w konflikt ze swoim opiekunem. Innocenty III zbyt wiele
wymaga od wychowanka. Gdy Fryderykowi nadarzya si sposobno zostania cesarzem,
papie postawi swe warunki. Fryderyk musia przyrzec, e si stumi herezj szerzc si w
Niemczech. Co wicej, musia si zrzec Sycylii i Woch poudniowych, albowiem wwczas
byby dla papiea zbyt potnym przeciwnikiem, i jeszcze: duchowiestwo niemieckie miao

96

by zwolnione od wszelkich podatkw. Fryderyk zgodzi si bez zamiaru dotrzymania

sowa. Papie zdoa ju wplta krla Francji w wojn z wasnymi poddanymi, nakazujc
okrutn i krwaw krucjat przeciw waldensom; chcia teraz, aby Fryderyk to samo uczyni w
Niemczech. Ale Fryderyk, sam wikszy heretyk ni ci bogobojni prostacy, ktrzy cignli na
siebie gniew papiea nie mia zapau krzyowca. A kiedy Innocenty nagli go do krucjaty
przeciw muzumastwu i do odebrania Jerozolimy, on by rwnie gotw do obietnic, jak
opieszay w ich wykonaniu.
Zapewniwszy sobie koron cesarsk, Fryderyk II osiad na Sycylii, ktr jako rezydencj
wola od Niemiec, i ani myla o spenieniu danych przyrzecze; Innocenty umar w 1216,
zawiedziony w swych nadziejach.
Honoriusz III, nastpca Innocentego, nie mg sobie rwnie da rady z Fryderykiem, a
Grzegorz IX (1227), wstpujc na tron, by zdecydowany za wszelk cen zaatwi rachunki z
tym krnbrnym modziecem. Fryderykowi II odjto wszelkie dobrodziejstwa religii. Na
wp arabskim dworze sycylijskim przeszo to bez wraenia. Papie wystosowa do cesarza
list otwarty, w ktrym wymieni jego zbrodnie (zreszt zgodnie z prawd), jego herezje i ze
prowadzenie si. Na to Fryderyk odpowiedzia dokumentem uoonym z szatask
zrcznoci. By to list otwarty do wszystkich ksit europejskich, w ktrym po raz pierwszy
jasno okrelono stosunek papiea do ksit. Z niesychan gwatownoci zaatakowa jawne
denie papiea do ujcia absolutnej wadzy nad ca Europ. Nakania do zjednoczenia si
wszystkich ksit przeciw podobnym roszczeniom. Zwrci szczegln uwag ksit na
rosnce bogactwa Kocioa.
Wypuciwszy ten miertelny pocisk, Fryderyk postano wi speni obietnic dan przed
dwunastu laty i urzdzi wypraw krzyow. Bya to szsta krucjata (1228). Farsowa
krucjata. Fryderyk II przyby do Egiptu, gdzie spotka si z sutanem, z ktrym rozprawia o
interesach. Ci obaj panowie, jednakowo sceptyczni, wymienili szereg zgodnych pogldw,
zawarli korzystny dla obu stron ukad handlowy i zgodzili si, e Fryderyk wemie
Jerozolim. By to w istocie nowy rodzaj krucjaty opartej na prywatnej umowie. Obeszo si
bez krwi, obryzgujcej zwycizcw i bez szlochu z nadmiaru radoci. Poniewa ten
zdumiewajcy krzyowiec by wyklty, zadowoli si jedynie wieck koronacj na krla
Jerozolimy wasnorcznie wzi koron z otarza, albowiem duchowiestwu nie wolno
byo zbliy si do niego. Po czym wrci do Italii, wypdzi wojska papieskie, ktre zajy
jego posiadoci, i zmusi papiea do zdjcia ze kltwy. Tak wic mg postpowa z
papieem ksi w XIII w., bez obawy oburzenia ludu. Te rzeczy naleay ju do przeszoci.
W 1239 Grzegorz IX podj na nowo walk z Fryderykiem, wykl go po raz wtry i uciek
si do starego sposobu publicznego oczerniania, na ktrym papiestwo wychodzio najgorzej.
Spr wszcz si ze wie si po mierci Grzegorza IX, po ktrym nastpi Innocenty IV, i
znw Fryderyk napisa przeciw Kocioowi druzgoccy list, ktry ludziom musia utkwi w
pamici. Wykazywa pych i bezbono duchowiestwa, i cae zepsucie tych czasw
przypisywa dumie i bogactwu ksiy. Namawia swych kolegw ksit do konfiskaty dbr
duchownych dla dobra Kocioa. Raz rzucona myl nie opuszczaa odtd wyobrani
ksit europejskich.
Nie bdziemy opowiada o ostatnich jego latach. Poszczeglne wypadki z jego ycia s
mniej znamienne ni oglna atmosfera, ktra go otaczaa. Mona sobie po trosze odtworzy
jego ycie na dworze sycylijskim. Prowadzi ycie zbytkowne i kocha si w piknych
rzeczach. Opisuj go jako rozpustnika. Ale by to raczej umys ciekawy i badawczy. Na swym
dworze zgromadzi ydowskich, muzumaskich i chrzecijaskich filozofw i przyczyni si
wielce do nasiknicia umysw woskich saraceskimi wpywami. Dziki niemu liczby
arabskie i algebra weszy do nauki chrzecijaskiej, a w gronie jego dworskich filozofw
znajdowa si Micha Szkot, ktry tumaczy Arystotelesa wraz z komentarzami wielkiego

97

filozofa arabskiego Awerroesa (z Kordoby). W 1224 zaoy Fryderyk uniwersytet w Neapolu

oraz rozszerzy i uposay wielk szkol medyczn w uniwersytecie salerneskim. Zaoy
ogrd zoologiczny. Pozostawi ksik o polowaniu z sokoami, wiadczc o bystrej
obserwacji ycia ptakw, i jeden z pierwszych pisa wiersze po wosku. W istocie poezja
woska zrodzia si na jego dworze. Pewien znakomity pisarz nazwa go pierwszym
czowiekiem nowoczesnym. Jest to naprawd trafne podkrelenie swobody jego umysu,
wolnego od przesdw.
Upadek ywotnych si papiestwa zaznaczy si jeszcze wyraniej w chwili, gdy papiee
wdali si w zatarg z wzrastajc potg krla francuskiego. Za panowania Fryderyka II
Niemcy straciy dawn jedno i krl francuski zacz odgrywa rol opiekuna, obrocy i
wspzawodnika papiea, rol, ktr dotychczas speniali cesarze z rodu Hohenstaufw. Cay
szereg papiey uprawia polityk popierania monarchw francuskich. Ksita francuscy, za
zgod i pomoc Rzymu, osiedli w krlestwie Sycylii i Neapolu, a krlowie francuscy mogli
marzy o odbudowaniu cesarstwa Karola Wielkiego. Kiedy jednak skoczyo si
bezkrlewie niemieckie po mierci Fryderyka II, ostatniego z Hohenstaufw, a Rudolf z
Habsburga zosta pierwszym cesarzem habsburskim (1273), polityka rzymska zacza si
waha midzy Francj i Niemcami, zalenie od sympatii poszczeglnych papiey. Na
Wschodzie Grecy odebrali cesarzom aciskim Konstantynopol (1261), a zaoyciel nowej
dynastii greckiej, Micha Paleolog (Micha VIII), po kilku nierealnych prbach pogodzenia
si z papieem zerwa z Rzymem ostatecznie, co w zwizku z upadkiem aciskich krlestw
w Azji pooyo kres papieskiej przewadze na Wschodzie.
W r. 1294 papieem zosta Bonifacy VIII. By to Woch, wrogi wszystkiemu, co
francuskie, peen poczucia wielkich tradycji i posannictwa Rzymu. Przez jaki czas
prowadzi on sprawy Kocioa siln rk. W 1300 obchodzi jubileusz, na ktry zebray si w
Rzymie wielkie rzesze pielgrzymw. Taki by napyw pienidzy do skarbca papieskiego, e
dwch ludzi grabiami musiao zbiera ofiary skadane u grobu w. Piotra. Lecz uroczysto
ta bya zudnym triumfem. Bonifacy popad w zatarg z krlem francuskim w 1302 i 1303, a w
chwili, kiedy mia wanie rzuci kltw na tego monarch, zosta zaskoczony i aresztowany
we wasnym rodzinnym paacu w Anagni, przez Wilhelma de Nogaret. Ten wysannik krla
francuskiego wtargn si do paacu, przedar si do sypialni przeraonego papiea ktry
lea w ku z krzyem w rku i zasypa go pogrkami i obelgami. W jaki dzie pniej
papiea uwolni tum uliczny tak, e mg on powrci do Rzymu; tu jednak schwytano go
ponownie; by teraz winiem rodziny Orsinich. W kilka tygodni sterany i zawiedziony
starzec umar w wizieniu.
Lud z Anagni odczu pierwsz zniewag i powsta przeciw Nogaretowi, aby uwolni
Bonifacego, lecz Anagni byo rodzinnym miastem papiea. Rzecz godn uwagi jest, e krl
francuski, postpujc z gow chrzecijastwa w tak surowy sposb, dziaa za zgod swego
ludu; zwoa bowiem przedtem zgromadzenie trzech stanw Francji (panw, duchowiestwa i
gminu) i uzyska od nich pen zgod. Ani we Woszech, ani w Niemczech lub w Anglii nie
podnis si jaki powszechniejszy gos protestu przeciw takiemu traktowaniu arcykapana.
Idea zjednoczonego chrzecijastwa bya ju w tym stanie rozkadu, e stracia wadz nad
umysami ludzkimi.
Przez cay wiek XIV papiestwo nie uczynio nic celem odzyskania moralnej przewagi.
Papie teraz obrany, Klemens V, by Francuzem, kandydatem Filipa francuskiego. Nie by
nawet nigdy w Rzymie. Dwr swj zaoy w Awinionie, ktry wtedy nalea nie do Francji,
lecz do Stolicy Apostolskiej, mimo swego pooenia na terytorium francuskim i tam
pozostawali wszyscy jego nastpcy a do r. 1377, kiedy to Grzegorz XI znw powrci do
Watykanu. Ale Grzegorz XI nie zyska sobie sympatii caego Kocioa. Wielu kardynaw
byo francuskiego pochodzenia, a ich zwyczaje i stosunki wizay ich mocno z Awinionem.

98

Kiedy Grzegorz XI umar (1378), a papieem obrano Wocha Urbana VI, ci oporni
kardynaowie ogosili wybr za niewany i wybrali antypapiea, Klemensa VII. Ten rozam
nazywaj Wielk Schizm. Papiee pozostali w Rzymie, a wszystkie mocarstwa
nieprzychylne Francji: cesarz, Anglia, Wgry, Polska i pnocna Europa stay przy nich
wiernie. W Awinionie za panowali antypapiee, popierani przez krla Francji, przez jego
sprzymierzecw, krla Szkocji, Hiszpanii, Portugalii i rozmaitych ksiki niemieckich.
Kady papie wyklina stronnikw swego rywala (13781417).
Czy mona si dziwi, e obecnie w caej Europie ludzie zaczli wasnym rozumem
rozstrzyga sprawy religii?
Franciszkanie i dominikanie stanowili jedynie dwa ogniska tych nowych si, ktre teraz
rodziy si w chrzecijastwie, z zamiarem podtrzymywania lub osabiania Kocioa wedle
wasnego rozumienia. Oba te zakony Koci wchon w siebie i zuytkowa, co prawda
zadajc sobie pewien gwat w stosunku do franciszkanw. Atoli inne siy byy bardziej
krnbrne i krytyczne. W ptora wieku pniej zjawi si Wiklif (13201384). By to uczony
doktor z Oxfordu. W dojrzaym ju wieku rozpocz surow krytyk zepsucia i ciemnoty
duchowiestwa. Zorganizowa zrzeszenie biednych ksiy, wiklifitw, ktrzy pogldy jego
roznosili po Anglii; aby za lud mg sdzi midzy nim a Kocioem, przeoy Bibli na
jzyk angielski. By on bardziej uczony i zdolniejszy od w. Franciszka i w. Dominika. Mia
poparcie w wysokich sferach i wielkie wzicie u ludu; mimo wciekych wysikw Rzymu,
aby go uwizi, umar jako wolny czowiek. Ponury, staroytny duch, ktry prowadzi
Koci katolicki do upadku, nie zostawi w spokoju jego koci. Postanowieniem koncylium
w Konstancji (1415) trupa jego wywleczono i spalono, co wykona na rozkaz papiea
Marcina V biskup Fleming w 1428 r. To witokradztwo nie byo aktem indywidualnego
fanatyzmu; by to oficjalny akt Kocioa.
ROZDZIA CZTERDZIESTY SMY

PODBOJE MONGOW
W XIII w., kiedy w Europie rozgrywaa si ta dziwna i ostatecznie bezowocna walka o
zjednoczenie chrzecijastwa pod wadz papiea, w Azji, na szerszej arenie, dokonyway si
znacznie doniolejsze wydarzenia. Jeden z ludw tureckich, osiady na pnoc od Chin,
osign nagle tak przewag i tak oszoamiajce podboje, jakie nie maj przykadu w
dziejach. Byli to Mongoowie. Z pocztkiem w. XIII byli oni hord nomadw, wiodcych
podobny tryb ycia jak ich poprzednicy, Hunowie; ywili si przewanie misem i kobylim
mlekiem, a mieszkali w namiotach ze skry. Wyrwali si spod panowania Chin i z rnych
plemion tureckich utworzyli wojskow konfederacj. Gwny ich obz lea pod Karakorum
w Mongolii.
W tym czasie Chiny byy w podziaach. Wielka dynastia Tang upada w X w. i po okresie
podziau na zwanione pastewka powstay trzy gwne pastwa: Kin na pnocy ze stolic
Pekinem, Sung na poudniu (stolica Nankin) i Hsia rodkowe. W 1214 Dyngis-chan, wdz
zjednoczonych Mongow, nawiedzi wojn pastwo Kin i zdoby Pekin. Po czym zwrci si
na zachd i podbi zachodni Turkiestan, Persj, Armeni, Indie a do Lahore oraz poudniow
Rosj do Kijowa. Umar jako wadca olbrzymiego imperium, od Oceanu Spokojnego a po
Dniepr.
Nastpca jego, Ogdaj-chan, prowadzi dalej to zdumiewajce dzieo podbojw. Armi sw
postawi na bardzo wysokim poziomie; zna nowy wynalazek chiski, proch strzelniczy,
ktrego uywa do maych armatek polowych. Podbi ostatecznie pastwo Kin, po czym
99

przeszed przez ca Azj do Rosji. By to pochd wspaniay (1235). W 1240 pad Kijw i
prawie caa Rosja ulega Mongoom, jako pastwo hodownicze. Polsk nawiedzi poog, a
w bitwie pod Legnic w 1241 r. wyci w pie armi zoon z Polakw i Niemcw. Zdaje
si, e cesarz Fryderyk II nie nata si, aby powstrzyma ten zalew.
Dopiero niedawno powiada Bury w swych przypisach do Gibbona Schyku i
upadku Cesarstwa rzymskiego zrodzio si w historii europejskiej przekonanie, e
Mongoowie, ktrzy zalali Polsk i zajli Wgry na wiosn r. 1241, zawdziczali swe
powodzenie nie samej tylko przewadze liczebnej, ale gwnie udoskonalonej strategii. Fakt
ten nic jest dzi jeszcze powszechnie uznany; utara si opinia, ktra przedstawia Tatarw
jako hord zalewajc wszystko sw niezmiern cib i przelatujc po Europie bez adnego
planu strategicznego, rzucajc si na wszystkie przeszkody, aby je zgnie po prostu swym
ciarem i opinia ta dzi jeszcze wci przewaa...
A przecie jest godne podziwu, jak skrupulatnie i skutecznie wykonywano operacje
wojenne na olbrzymiej przestrzeni, od dolnego biegu Wisy a do Transylwanii. Takiej
kampanii nie mogaby podj adna wczesna armia europejska, a nawet aden wdz
europejski nie zdoaby jej sobie wyobrazi. Wszyscy generaowie europejscy z Fryderykiem
II na czele byli nieukami w porwnaniu z takim Subutajem . Trzeba rwnie zaznaczy, e
Mongoowie ruszali na wypraw doskonale ponformowani o sytuacji politycznej Wgier i o
stosunkach panujcych w Polsce a wiadomoci te zdobyli dziki wietnej organizacji
szpiegowskiej; z drugiej za strony Wgry i inne pastwa chrzecijaskie, na podobiestwo
dziecinnych barbarzycw, nic nie wiedziay o nieprzyjacielu.
Pomimo zwycistwa pod Legnic, Mongoowie nie posunli si dalej na zachd. Weszliby
tam w kraj lasw, i gr, gdzie nie mogliby stosowa swej taktyki; zwrcili si tedy na
poudnie i gotowali si osi na Wgrzech, tpic i asymilujc pokrewnych sobie
Madziarw, tak jak ci przedtem wytpili i zasymilowali Scytw, Awarw i Hunw. Z niziny
wgierskiej czyniliby prawdopodobnie wyprawy na zachd i na poudnie, idc ladem
Wgrw z IX, Awarw z VII i VIII, Hunw z V wieku. Nagle jednak umar Ogdaj i po jego
mierci wybuch (1242) spr o nastpstwo, wskutek czego Mongoowie, nie pokonani;
wycofali si z Wgier i Rumunii dalej na wschd.
Mongoowie skierowali teraz ca uwag na swe zdobycze w Azji. W poowie XIII w.
podbili pastwo Sung. Mangu-chan nastpi po Ogdaj-chanie jako Wielki Chan w 1251 i brata
swego Kubaj-chana uczyni wielkorzdc Chin, tworzc w ten sposb dynasti Juan, ktra
przetrwaa do r. 1368. W tym samym czasie drugi brat Mangu, Hulagu, zdobywa Persj i
Syri. Mongoowie wczeni ywili gwatown niech do islamu, i nie tylko wyrnli
ludno zdobytego Bagdadu, lecz zabrali si do zniszczenia prastarego systemu irygacyjnego,
ktry dawa urodzaj Mezopotamii od czasw Sumerw. Mezopotamia staa si odtd a po
dzi dzie pustyni ruin, zdoln wyywi jedynie skp ludno. Do Egiptu Mongoowie nie
przeniknli; sutan egipski pobi na gow armi Hulagu w Palestynie w 1260 r.
Po tej klsce zalew mongolski osab. Wadztwo Wielkiego Chana rozpado si na szereg
oddzielnych pastw. Wschodni Mongoowie przyjli buddyzm na rwni z Chiczykami;
zachodni stali si muzumanami. Chiczycy obalili dynasti Juan w 1368 r. i osadzili na tronie
wasn dynasti Ming, ktra panowaa od 1363 do 1644. Rosjanie pacili haracz tatarskiej
hordzie a do r. 1480, w ktrym wielki ksi moskiewski otrzsn si z tej przemocy i
zaoy podwaliny nowoczesnej Rosji.
W XIV w. nastpio krtkie odrodzenie mongolskiej tyzny za Tamerlana, potomka
Dyngis-chana. Osiad on w zachodnim Turkiestanie, przyj tytu Wielkiego Chana (1369) i
szerzy swe podboje od Syrii do Delhi. By to najdzikszy niszczyciel ze wszystkich
mongolskich zdobywcw. Pastwo, ktre zaoy na zgliszczach, upado po jego mierci.
Wszelako w r. 1505 jeden z jego potomkw, Baber, zebra armi uzbrojon w bro paln i
xxx

xxxi

100

wdar si w niziny Indii. Wnuk jego Akbar (15561605) dokoczy jego dziea i ta dynastia
mongolska (Mogul, jak j nazywali Arabowie) rzdzia wiksz czci Indii a do XVIII
wieku. Stolic ich byo miasto Delhi.
Nastpstwem wielkiego pochodu Mongow w XIII w. byo wyparcie Turkw osmaskich
z Turkiestanu do Azji Mniejszej. Zajli tam znaczne obszary i, utrwaliwszy sw wadz,
przeszli Dardanele, zdobyli Macedoni, Serbi i Bugari, tak e w kocu Konstantynopol sta
si jakby wysp wrd posiadoci osmaskich. W r. 1453 sutan osmaski, Mahomet II, zaj
Konstantynopol, zaatakowawszy go od strony europejskiej z wielk iloci armat. Wypadek
ten wywoa silne wraenie w Europie; zaczto nawet mwi o krucjacie, lecz wiek wojen
krzyowych min bezpowrotnie.
W cigu XVI w. sutani osmascy zdobyli Bagdad, Wgry, Egipt i wiksz cz Afryki
pnocnej, a dziki swej flocie stali si panami Morza rdziemnego. Byli bliscy zdobycia
Wiednia i wymusili haracz od cesarza. XV wiek widzia tylko dwie udane prby rozszerzenia
chrzecijaskiego stanu posiadania odzyskanie niepodlegoci Moskwy (1480) i stopniowe
zajmowanie Hiszpanii. W 1492 Granada, ostatnie pastwo muzumaskie na pwyspie,
przeszo pod bero krla Ferdynanda Aragoskiego i krlowej Izabeli Kastylijskiej.
Lecz dopiero w 1571 bitwa morska pod Lepanto zamaa pych Osmanw i wrcia
chrzecijanom przewag na Morzu rdziemnym.
ROZDZIA CZTERDZIESTY DZIEWITY

UMYSOWE ODRODZENIE EUROPY

W XII w. byy pewne oznaki, e myl europejska zaczyna znw nabiera odwagi i
swobody, aby podj przerwan prac naukow Grekw i takie np. rozwaania jak poety
Lukrecjusza . Przyczyny tego odrodzenia byy liczne i zoone. Zniesienie wojen
prywatnych, wikszy dostatek j wiksze bezpieczestwo, ktre cechoway epok po
wyprawach krzyowych, a jednoczenie rozbudzenie umysw ludzkich przez dowiadczenia
w tych wanie wyprawach zdobyte oto pierwsze niezbdne warunki. Handel oy na
nowo; miasta bogaciy si w pokoju; podnosi si stopie owiaty w Kociele i wrd ludzi
wieckich. Wiek XIII i XIV stanowi okres powstawania cakowicie lub czciowo
niezalenych miast, jak: Wenecja, Florencja, Genua, Lizbona, Pary, Bruges, Londyn,
Antwerpia, Hamburg, Norymberga, Nowogrd, Wisby, Bergen. Byy to wszystko miasta
handlowe, pene podrnikw; a ludzie, ktrzy handluj i podruj, lubi mwi i myle.
Wanie papiey z ksitami, oczywista dziko i przewrotno, tkwica w przeladowaniu
heretykw, wiody ludzi do zwtpienia o autorytecie Kocioa i do roztrzsania rzeczy
zasadniczych.
Widzielimy, e Arabowie wprowadzili Arystotelesa z po wrotem do Europy, a taki
Fryderyk II sta si przewodnikiem arabskiej filozofii i nauki wywierajcej wpyw na
odradzajc si myl europejsk. Jeszcze wikszy by wpyw ydw. Samo ich istnienie
stawiao pretensje Kocioa pod znakiem zapytania. Wreszcie tajemnicze a pocigajce
badania alchemikw rozpowszechniay si coraz bardziej, kierujc umysy ku skromnym,
ukradkowym, ale rycho podnym prbom wiedzy dowiadczalnej.
Wysze ycie umysowe nie ograniczao si obecnie do garstki ludzi niezalenych i dobrze
wychowanych. Myl zwykego czowieka nigdy nie bya tak rozbudzona jak w tym czasie.
Pomimo duchowiestwa i przeladowa, chrzecijastwo wnosio ferment w dusze ludzkie,
gdziekolwiek gos jego dotar. Samo przecie nawizao bezporedni stosunek midzy
xxxii

101

Bogiem Sprawiedliwoci a sumieniem jednostki, nie brako wic nikomu odwagi do

utworzenia sobie wasnego sdu o ksiciu, praacie lub wyznaniu wiary.
Od XI w. dyskusja filozoficzna oya w Europie na nowo i powstaway wielkie
uniwersytety w Paryu, Oksfordzie, Bolonii itd. Tam wanie redniowieczni scholastycy
podjli i przepracowali cay szereg kwestii o wartoci i znaczeniu sw, co byo koniecznym
wstpem do jasnego mylenia i do twrczoci naukowej nastpnych wiekw. Odrbne
miejsce, dziki swemu geniuszowi, zajmuje Roger Bacon (ok. 1210 do 1293), franciszkanin
oksfordzki, ojciec nowoytnej wiedzy dowiadczalnej. W naszej historii jego imi oznacza
drugi szczyt po Arystotelesie.
Dziea jego byy jedn wielk tyrad przeciw ignorancji. Ze zdumiewajc odwag gosi,
e wiek jego jest wiekiem ciemnoty. Dzisiaj mona bez fizycznego niebezpieczestwa mwi,
e wiat jest gupi i nadty, e jego metody s naiwne i niezdarne, a dogmaty dziecinne, lecz
ludzie redniowieczni, o ile ich nie wycinano w pie, o ile nie ginli z godu lub zarazy, byli
namitnie przekonani o swej mdroci i doskonaoci swych wierze, i skonni kad w tej
mierze wtpliwo pomci surowo. Pisma Rogera Bacona s jak byskawica wrd gbokiej
ciemnoci. Napada na ignorancj swych czasw, ale jednoczenie gromadzi rodki dla
powikszenia, wiedzy. Zdaje si, jak gdyby ody w nim duch Arystotelesa, tak namitnie
podkrela on potrzeb dowiadczenia i gromadzenia wiadomoci.
Bacon jednak zwalcza Arystotelesa, gdy ludzie wczeni, zamiast miao obserwowa
fakty, siedzieli w swych pokojach i lczeli nad kiepskimi przekadami aciskimi, ktre byy
wszystkim, co posiadano wtedy z wielkiego myliciela staroytnoci. Gdybym mg pisa
z waciw sobie niepowcigliwoci spalibym wszystkie ksiki Arystotelesa, poniewa
studiowanie ich prowadzi jedynie do straty czasu, mnoy bdy i zwiksza ignorancj
sowa, ktre by niewtpliwie Arystoteles sam wypowiedzia, gdyby wrci na wiat, w ktrym
dziea lego nie byy czytane, lecz podziwiane, i to, jak Roger Bacon wykazywa, w
najohydniejszych przekadach.
Roger Bacon musia by ostrony i niezbyt naprzykrza si ortodoksji, jeli nie chcia
dosta si do wizienia lub dowiadczy czego jeszcze gorszego. Tote jego nawoywania:
Przestacie ulega dogmatom i autorytetom, a spjrzcie na wiat! ubrane s w sowa nader
ogldne. Cztery s wedug niego gwne rda niewiedzy: poszanowanie autorytetu,
zwyczaj, sposb mylenia ciemnego tumu i prna nasza niech do nauki, wynikajca z
zarozumiaoci. Byle si tylko z tego otrzsn, a otworzy si przed ludmi wiat nieznanej
potgi.
S moliwe maszyny do eglugi bez wiolarzy, tak e wiotkie okrty przeznaczone do
eglugi rzecznej lub morskiej, prowadzone przez jednego czowieka, mog si po rusza z
wiksz szybkoci, ni gdyby byy pene ludzi. Podobnie mona zrobi wozy, nie
potrzebujce zwierzt pocigowych, a zdolne porusza si cum impetu inaestimabili , jak
sobie wyobraamy te wozy uzbrojone w kosy, z ktrych walczyli staroytni. I maszyny do
latania s moliwe, tak e czowiek siedzcy w rodku obracaby pewien mechanizm, z
ktrego pomoc sztuczne skrzyda uderzayby w powietrze jak u ptaka w locie.
Tak pisa Roger Bacon, lecz miay jeszcze upyn trzy stulecia, zanim ludzie zaczli
systematycznie bada ukryto pokady siy i poytkw, ktre on tak jasno wyczuwa pod
guch powierzchni spraw ludzkich.
Saraceni dali chrzecijastwu nie tylko swych filozofw i alchemikw, dali mu jeszcze
papier. Moe nie za miae bdzie twierdzenie, e papier umoliwi umysowe odrodzenie
Europy. Papier by wynalazkiem chiskim, znanym ju prawdopodobnie w II w. przed Chr. W
751 Chiczycy zaatakowali arabskich muzumanw w Samarkandzie; odpdzono ich jednak,
a midzy jecami znalazo si kilku zdolnych papiernikw, od ktrych nauczono si tej sztuki.
Istniej jeszcze arabskie papierowe rkopisy z IX w. Przemys papierniczy pozna wiat
xxxiii

102

chrzecijaski albo za porednictwem Grecji, albo przez zajcie mauretaskich papierni, gdy
chrzecijanie z powrotem zdobywali Hiszpanie. Ale w rkach chrzecijaskich Hiszpanw
przemys ten upad haniebnie. Do w. XIII nie wyrabiano dobrego papieru w Europie
chrzecijaskiej, po czym Wochy wyprzedziy reszt wiata. Dopiero w XIV w. zapoznay
si Niemcy z fabrykacj papieru, a nie prdzej jak pod koniec tego stulecia sta si on
dostatecznie tani, by opacio si na nim ksiki drukowa. Druk, jako jeden z najbardziej
narzucajcych si wynalazkw, powsta teraz w sposb naturalny i konieczny, a ycie
umysowe wiata wkroczyo w now, niezwykle bujn faz. Nie szo ono ju teraz wsk
cieynk od jednego umysu do drugiego, ale szerokim gocicem, na ktrym spotykay si
tysice i dziesitki tysicy ludzi.
Natychmiastowym nastpstwem tego wynalazku bya wielka ilo biblii. Ksiki szkolne
stay si tanie. Umiejtno czytania szybko si rozpowszechniaa. Nie tylko zwikszaa si
ilo ksiek, ale ksiki byy teraz atwiejsze do czytania, a tym samym bardziej zrozumiae.
Zamiast lcze nad niewyranymi gryzmoami i dopiero po ich odcyfrowaniu zastanawia
si nad ich znaczeniem, czytelnik mg teraz myle i zastanawia si, w miar jak czyta.
Dziki temu zwikszya si liczba czytajcych.
Ksika przestaa by piknie ozdabian zabawk lub tajemnic uczonego. Ludzie zaczli
pisa ksiki, ktre mg czyta i oglda kady. Pisali nie po acinie, lecz w swym wasnym
jzyku. Z XIV wiekiem rozpoczyna si waciwa historia literatury europejskiej.
Dotychczas mwilimy tylko o saraceskim wpywie na odrodzenie Europy. Zwrmy si
teraz do wpywu podbojw mongolskich. Rozpaliy one ogromnie geograficzn wyobrani
Europejczykw. Przez jaki czas, za Wielkiego Chana, caa Azja i zachodnia Europa byy w
bliskim ze sob kontakcie; wszystkie drogi byy otwarte i przedstawiciele wszystkich
narodw gocili na karakorumskim dworze. Zniesiono granice midzy Europ i Azj, ktre
zbudowaa wa religijna chrzecijastwa z islamem. Papiee ywili wielk nadziej
nawrcenia Mongow na chrystianizm. Ich jedyn religi dotychczas by szamanizm, rodzaj
bardzo pierwotnego pogastwa. Wysannicy papiea, buddyjscy kapani z Indii, paryscy,
woscy i chiscy sztukmistrze, bizantyscy i ormiascy kupcy, mieszali si na dworze
mongolskim z arabskimi urzdnikami, perskimi i indyjskimi astronomami i matematykami.
Za wiele mwi si w historii o wyprawach i rzeziach Mongow, a za mao o ich ciekawoci i
pragnieniu nauki. A przecie wywarli oni niemay wpyw na histori wiata, jeli nie jako
nard twrczy, to jako roznosiciele wiedzy i metody. Wszystko, czego moemy si
dowiedzie o tych niejasnych, romantycznych postaciach, jakimi byli Dyngis lub Kublaj,
wskazuje, e byli to monarchowie co najmniej rwnie inteligentni i twrczy jak olniewajcy,
lecz egzotyczny Aleksander Wielki lub jak w wywoywacz politycznych upiorw, dzielny, a
niepimienny teolog, Karol Wielki.
Jednym z najciekawszych goci na dworze mongolskim by pewien Wenecjanin, Marco
Polo, ktry pniej podr sw w ksice opisa. W r. 1272 przyby do Chin wraz z ojcem i
wujem, ktry ju raz odby t drog. Starzy sprawili na Wielkim Chanie gbokie wraenie;
byli om pierwszymi ludmi z tego aciskiego wiata, jakich on widzia dotychczas; odesa
ich z prob o sprowadzenie nauczycieli i uczonych, ktrzy by mu mogli wyoy doktryn
chrystianizmu; prosi rwnie, by mu przywieli rozmaite inne europejskie rzeczy, ktre
obudziy jego ciekawo. Ich wizyta w towarzystwie Marka bya z kolei drug podr.
Ci trzej Wenecjanie udali si drog na Palestyn, a nie na Krym, jak poprzednio. Mieli ze
sob zot tabliczk i inne znaki od Wielkiego Chana, co musiao im wielce uatwi podr.
Wielki Chan prosi o troch oliwy z lampy, ktra ponie w witym Grobie w Jerozolimie;
dlatego najpierw si tam udali, a potem przez Cylicj do Armenii. Zawdrowali tak daleko na
pnoc, albowiem sutan egipski najecha wanie w tym czasie terytorium mongolskie. Po
czym przez Mezopotami dotarli do Ormuzu nad Zaloka Persk, jak gdyby zamierzali podr

103

morsk. W Ormuzie spotkali kupcw z Indii. Dla pewnych powodw nie wsiedli na okrt,
lecz zwrcili si na pnoc przez pustynie perskie i tak przez Pamir do Kaszgaru, a przez
Kotan i Lob Nor dotarli do Hwang-ho i do Pekinu. W Pekinie przebywa Wielki Chan, ktry
ich przyj nader gocinnie.
Szczeglnie Marco podoba si Kubajowi; by mody i roztropny, i posiada bardzo dobrze
jzyk tatarski. Otrzyma stanowisko urzdowe i wysyano go nieraz w misji, gwnie do
poudniowo-zachodnich Chin. Opowiadania jego obudziy z pocztku nieufno, a pniej
rozpaliy wyobrani caej Europy: przez ca drog znakomite zajazdy dla podrujcych
pikne winnice, pola i ogrody liczne opactwa buddyjskich mnichw fabryki
jedwabiu i delikatnej tafty i zotogowiu nieskoczony szereg miast i wsi itd. itd.
Opowiada o Birmie i jej wielkiej armii z setkami soni, jak te zwierzta pokonali ucznicy
mongolscy, i o zdobyciu Pegu. Opowiada o Japonii, podajc przesadne iloci zota w tym
kraju. Przez trzy lata Marco by gubernatorem w Jang-czow i Chiczycy nie uwaali, e
jest bardziej cudzoziemski od jakiegokolwiek urzdnika tatarskiego. Mg by rwnie z
poselstwem w Indiach. Kroniki chiskie wspominaj niejakiego Polo, czonka rady
cesarskiej w 1277, nader cenne potwierdzenie prawdziwego na og opowiadania Pola.
Opublikowanie podry Marka Pola wywaro w Europie gbokie wraenie. Literatura
europejska w XV w., a szczeglnie powie, jest pena nazw z historii Pola, np. Cathay (pn.
Chiny), Cambulac (Pekin).
W dwa wieki pniej podre Marka Pola czyta niejaki Krzysztof Kolumb, eglarz
genueski, ktry powzi wietn myl dotarcia do Chin, pync na zachd dookoa wiata. W
Sewilli znajduje si egzemplarz podry z wasnorcznymi notatkami Kolumba. Z wielu
powodw Kolumb taki wanie obra kierunek. Zanim bowiem Turcy zajli Konstantynopol
(1453), by on bezpartyjnym targowiskiem midzy Wschodem a Zachodem i Genueczycy
prowadzili tam swj handel swobodnie. Ale aciscy Wenecjanie, zawzici rywale
Genueczykw, byli sprzymierzecami Turkw przeciw Grekom, tak e obecnie
Konstantynopol nic by dla Genueczykw dostpny. Od dawna zapomniane odkrycie, e
ziemia jest okrga, zyskiwao na nowo uznanie w umysach ludzkich. Idea, aby pync na
zachd dotrze do Chin, nastrczaa si niemal sama przez si. Sprzyjao jej wynalezienie
kompasu, dziki czemu eglarz nie by zdany na ask piknej pogody, podczas ktrej
gwiazdy wskazyway mu drog; Normanowie, Kataloczycy, Genueczycy i Portugalczycy
dotarli ju do Wysp Kanaryjskich, Madery i Azorw.
Mimo to Kolumb napotka wiele trudnoci, zanim zdoby okrty dla sprawdzenia swej
idei. Chodzi od jednego dworu europejskiego do drugiego. Dopiero w Granadzie, wieo
zdobytej na Maurach, uzyska pomoc Ferdynanda i Izabeli , i mg wreszcie wyjecha w
nieznane wiaty z trzema maymi okrtami. Po dwu miesicach i dziewiciu dniach przybi do
ldu, ktry uwaa za Indie, a ktry w rzeczywistoci by nowym kontynentem, nie znanym
staremu wiatu. Wrci do Hiszpanii ze zotem, bawena, osobliwymi zwierztami i ptakami, i
dwoma malowanymi Indianami o dzikim wejrzeniu, ktrych miano ochrzci. Nazwa ich
Indianami, poniewa do koca ycia wierzy wicie, e ld, ktry odkry, to Indie. Trzeba
byo lat caych, aby przekona ludzi, e nowy kontynent Ameryki pomnoy bogactwo wiata.
Powodzenie Kolumba zachcio wielu do zamorskich wypraw. W 1497 Portugalczycy
opynli Afryk i dotarli do Indii, a w 1515 okrty portugalskie przybiy do Jawy. W 1519
Magellan, portugalski eglarz w subie hiszpaskiej, wypyn z piciu okrtami z Sewilli w
kierunku zachodnim: z tych okrtw Vittoria wrcia w 1522, pierwszy statek, ktry
naprawd opyn cay wiat. Na pokadzie jej znajdowao si 31 ludzi, pozostaych z 280
pierwotnej zaogi. Sam Magellan zgin, zabity na Wyspach Filipiskich.
Ksiki drukowane na papierze, nowy pogld na wiat, ktry sta si okrgy i ze wszech
stron dostpny, wizja dziwnych krajw, dziwnych zwierzt i rolin, dziwnych zwyczajw i
xxxiv

104

obyczajw, odkrycia na dalekich morzach, na niebie, nowych drg i zasobw ycia to

wszystko spado nagle na umys europejski. Klasycy greccy, od tok dawna pogrzebani i
zapomniani, doczekali si nowych wyda i studiw, i przetykali myli ludzkie zotem marze
Platona i tradycji wieku republikaskiej wolnoci i godnoci. Rzymianie pierwsi zaprowadzili
w Europie zachodniej ad i prawo, a Koci aciski odnowi ich dzieo; nic zarwno pod
panowaniem Rzymu, jak i Kocioa ciekawo i dza nowoci byy podporzdkowane
organizacji, ktra je ograniczaa. Midzy XIII a XIV wiekiem europejscy Ariowie, dziki
dobroczynnemu wpywowi Semitw i Mongow oraz odnalezieniu greckich klasykw,
zrywaj z tradycj acisk i wznosz si ponownie na stanowisko duchowych i materialnych
przewodnikw ludzkoci.
ROZDZIA PIDZIESITY

REFORMA KOCIOA ACISKIEGO

Koci aciski dozna w olbrzymiej mierze skutkw tego odrodzenia umysowego.
Nastpi w nim rozam; a cz, ktra ocalaa od rozamu, ulega gbokiej przemianie.
Mwilimy, jak w XI i XII w. Koci by bliski wadzy absolutnej nad caym
chrzecijastwem i jak w XIV i XV wadza jego nad umysami i sprawami ludzkimi zacza
upada. Opisalimy, jak religijny zapa u ludu, ktry przedtem stanowi podstaw i si
Kocioa, zwrci si przeciw niemu, na skutek jego dumy, przeladowa i centralizacji, i jak
zdradziecki sceptycyzm Fryderyka II zachci ksit do nieposuszestwa. Wielka Schizma
obniya do ostatecznoci religijn i polityczn powag Kocioa. Teraz za z dwch stron
uderzyy na siy powstacze.
Nauka Wiklifa rozesza si szeroko po Europie. W r. 1398 pewien uczony Czech, Jan Hus,
wygosi w uniwersytecie Praskim szereg wykadw o naukach Wiklifa. Te nauki rozeszy si
szybko poza krg ludzi wyksztaconych i obudziy wielki entuzjazm u ludu. Od 14141418
obradowa sobr powszechny w Konstanc p, ktry mia na celu likwidacj Wielkiej Schizmy.
Hus dosta zaproszenie na sobr, dokd uda si opatrzony listem elaznym od cesarza. List
elazny nic nie pomg schwytano go, postawiono przed sd jako heretyka i spalono ywcem
(1415). To wywoao powstanie husytw w Czechach, pierwsz z szeregu wojen religijnych,
ktre poprzedziy rozam w Kociele aciskim. Papie Marcin V, wybrany w Konstancji,
jako gowa zjednoczonego chrzecijastwa, ogosi przeciw temu powstaniu krucjat.
Ogem pi krucjat urzdzono przeciw temu zawzitemu, maemu narodowi i wszystkie
skoczyy si niepowodzeniem. Wszystkie szumowiny europejskie zwrcono przeciw
Czechom, podobnie jak w XIII w. przeciw waldensom. Ale Czesi, w przeciwiestwie do
waldensw, pokadali ufno w sile ora. Krucjata czeska rozproszya si i uciekaa na samo
skrzypienie wozw husyckich i na dalekie echo ich pieww; nie doczekaa si nawet bitwy
(pod Domarlicami 1431). W r. 1436 sobr bazylejski zawar z husytami ukad, przyjmujc
szereg zarzutw czynionych Kocioowi aciskiemu.
W XV w. wielka zaraza wywoaa ogln dezorganizacj spoeczn w caej Europie.
Wrd ludu panowaa okropna ndza i rozgoryczenie, a w Anglii i Francji chopi buntowali
si przeciw panom. Po wojnach husyckich te powstania chopskie przybray w Niemczech
powane rozmiary i miay charakter religijny. Druk ksiek wywar niemay wpyw na rozwj
tego ruchu. W poowie XV w. drukarnie pracoway w Holandii i Nadrenii, skd sztuka ta
przesza do Woch i Anglii. Bezporednim tego nastpstwem bya wielka ilo biblii, ktre
chtnie nabywano, co znw oywio dyskusje religijne. Europa staa si spoeczestwem
czytajcym w takim stopniu, jakiego nie osigno dotychczas adne spoeczestwo ludzkie.
105

To nage uynienie umysw, ktre napeniy si janiejszymi pogldami i bardziej

dostpnymi wiadomociami, przypado wanie w chwili, gdy Koci by podzielony i
pogrony w chaosie, niezdolny do skutecznej obrony; jednoczenie ksita patrzyli
podliwym okiem na bogactwa kleru panoszcego si na ich ziemiach.
W Niemczech walka z Kocioem skupia si dookoa osoby eks-mnicha, Marcina Lutra
(14831546), ktry wystpi w r. 1517 w Wittenberdze, proponujc dysput na temat
rozmaitych ortodoksyjnych doktryn i zwyczajw. Z pocztku dyskutowa po acinie na mod
scholastykw. Po czym porwa za now bro, jak byo sowo drukowane, i rozszerza swe
pogldy po caych Niemczech, zwracajc si do prostego ludu. Byy prby unieszkodliwienia
go w taki sam sposb jak Husa, lecz dziki prasie drukarskiej panoway teraz inne stosunki i
Luter posiada zbyt wielu otwartych i ukrytych przyjaci midzy ksitami niemieckimi.
W tym wieku wybujaych idei i zachwianej wiary istniao wielu wadcw, ktrzy widzieli
sw korzy w zerwaniu wizw religijnych midzy ich ludem a Rzymem. Chcieli sami sta
si gow bardziej unarodowionej religii. Anglia, Szkocja, Szwecja, Norwegia, Dania,
pnocne Niemcy i Czechy, jeden kraj po drugim odrywa si od Spoecznoci Rzymskiej, aby
ju nigdy do niej nie wrci.
Ksita, ktrzy brali w tym udzia, niewiele troszczyli si o moraln i intelektualn
wolno swych poddanych. Wtpliwoci religijne i powstania ludu byy im potrzebne do
wzmocnienia ich stanowiska wobec Rzymu, z chwil wic gdy rozam by dokonany i gdy
ustanowiono Koci Narodowy pod wadz korony, zabrali si natychmiast do stumienia
ruchw powstaczych. Ale w nauce Jezusa bya zawsze jaka osobliwa ywotno,
rozbudzajca poczucie sprawiedliwoci i samoposzanowania wbrew wszelkiej lojalnoci i
subordynacji, czy to wieckiej, czy kocielnej. Kady taki koci ksicy mia jednoczenie
w swym onie kilka sekt, ktre nie dopuszczay interwencji ani ksicia, ani papiea midzy
czowiekiem a Bogiem. Np. w
Anglii i w Szkocji istniay sekty, ktre uwaay Bibli za jedyn przewodniczk ycia i
wiary. Odrzucay one przepisy pastwowego Kocioa. W Anglii tymi dysydentami byli
niekonformici, ktrzy odegrali wielk rol w polityce krajowej w XVII i XVIII w. W swej
opozycji przeciw ksicej gowie Kocioa poszli tak daleko, e cili Karola I (1649) i przez
jedenacie szczliwych lat Anglia bya republik pod rzdami niekonformistw.
Oderwanie si tej sporej czci pnocnej Europy od aciskiego chrzecijastwa nazywa
si zwyczajnie Reformacj. Byy to straty tak niespodziane i powane, e musiay wywoa
gbokie zmiany w samym Kociele rzymskim. Koci zreorganizowano i nowy duch
wstpi w jego ycie. Jednym z gwnych twrcw tego odrodzenia by mody onierz
hiszpaski, Iigo Lpez de Recalde, bardziej znany jako w. Ignacy Loyola. Po szeregu
romantycznych przygd, zosta ksidzem (1538); pozwolono mu zaoy Towarzystwo
Jezusowe, gdzie usiowa zaszczepi szlachetne i rycerskie tradycje dyscypliny wojskowej i
odda je na usugi religii. Jezuici stworzyli najwiksze dotychczas znane towarzystwa
propagandowo-misjonarskie. Ponieli chrzecijastwo do Indii, Chin i Ameryki.
Powstrzymali gwatowny rozkad Kocioa rzymskiego. W caym wiecie katolickim
podnieli stopie owiaty; podnieli poziom inteligencji katolickiej i wszdzie rozbudzili i
odwieyli katolickie sumienie; popchnli Europ protestanck do podobnych wysikw
owiatowych. Silny i zaborczy Koci rzymsko-katolicki, jaki dzi znamy, jest w wielkiej
mierze owocem tego odrodzenia jezuickiego.
ROZDZIA PIDZIESITY PIERWSZY

106

CESARZ KAROL V
wite Cesarstwo Rzymskie doszo do pewnego szczytu za panowania cesarza Karola V.
By to jeden z najniezwyklejszych monarchw, jakich Europa widziaa kiedykolwiek. Przez
pewien czas zdawao si, e jest to najwikszy monarcha po Karolu Wielkim.
Wielkoci swej sam nie stworzy. Bya ona w wielkiej mierze dzieem jego dziada, cesarza
Maksymiliana I (1459 1519). Rne byy sposoby powikszenia pastwa: wojn lub
intryg polityczn; Habsburgowie za dyli do tego celu przez odpowiednie maestwa.
Maksymilian rozpocz sw karier z Austri, Styri, kawakiem Alzacji i innymi czciami
dziedzictwa Habsburgw; oeni si imi panny modej mao nas obchodzi z
Niderlandami i Burgundi. Wiksz cz Burgundii straci po mierci pierwszej ony, lecz
zatrzyma Niderlandy. Po czym stara si bezskutecznie polubi Brytani. Zosta cesarzem po
swoim ojcu Fryderyku III, w 1493 r. polubi ksistwo mediolaskie. Na koniec oeni swego
syna z umysowo chor crk Ferdynanda i Izabeli, tej kolumbowej pary krlewskiej, ktra
panowaa nie tylko nad wieo zjednoczon Hiszpani, Sardyni, krlestwem Obojga Sycylii,
ale i nad ca Ameryk na zachd od Brazylii. Dziki temu Karol V odziedziczy wiksz
cz kontynentu amerykaskiego i okoo jednej trzeciej nie zajtej przez Turkw Europy.
Niderlandy obj w 1506 r. Kiedy za w 1516 umai jego dziad Ferdynand, sta si Karol
waciwym panem dominiw hiszpaskich, poniewa matka jego bya niespena rozumu;
skoro za w r. 1519 umar Maksymilian, wybrano go w r. 1520 cesarzem w stosunkowo
modym wieku: mia wtedy lat dwadziecia.
By to jasnowosy modzieniec o niezbyt inteligentnym wyrazie twarzy, mia grub warg
grn i dug, niezgrabn brod. Znalaz si wrd modych i dzielnych jednostek. By to
bowiem wiek wietnych modych monarchw. Franciszek I wstpi na tron francuski (1515)
w dwudziestym pierwszym roku ycia, Henryk VIII zosta krlem Anglii (1509) majc lat
osiemnacie. W Indiach panowa Baber (15261530), w Turcji Soliman Wspaniay obaj
nadzwyczaj zdolni monarchowie, a i Leon X (1513) by nader wybitnym papieem. Papie i
Franciszek I starali si zapobiec wyborowi Karola na cesarza, obawiajc si skupienia tak
wielkiej potgi w rku jednego czowieka. Zarwno Franciszek I, jak i Henryk VIII postawili
sw kandydatur do korony cesarskiej. Istniaa jednak z dawna ustalona tradycja habsburskich
cesarzy (od r. 1273), ktr Karol popar zotem, i w ten sposb pokona swych rywali.
Z pocztku modzieniec w by jedynie wspania lalk w rkach ministrw. Powoli zdoa
wyrobi sobie niezaleno i uj wadz w swe rce. Zacz sobie zdawa spraw z gronych
powika, na jakie naraao go wysokie stanowisko. Byo to stanowisko rwnie
niebezpieczne, jak wspaniae.
W samym pocztku swych rzdw znalaz si w sytuacji, ktr stworzya w Niemczech
agitacja Lutra. Cesarz mia powd, aby stan po stronie reformatorw, a przeciw papieowi,
ktry nie chcia dopuci do jego wyboru. Lecz wychowany w Hiszpanii; w tym
arcykatolickim kraju, zdecydowa si wystpi przeciw Lutrowi. Wskutek tego popad w
zatarg z ksitami protestanckimi, zwaszcza z elektorem saskim. Stan nad brzegiem
przepaci, ktra miaa rozdzieli chrzecijastwo na dwa walczce obozy. Usiowania jego,
aby zasypa t przepa, byy gorliwe, szlachetne i bezskuteczne. W Niemczech wybucho
silne powstanie chopskie, ktre powikszyo jeszcze oglne zamieszanie polityczne i
religijne. Do tych rozterek domowych przyczyy si napaci na cesarstwo, idce z wschodu i
zachodu. Na zachodzie czatowa odwany rywal Karola, Franciszek I; na wschodzie Turcy,
zawsze gotowi do podbojw, ktrzy obecnie byli ju na Wgrzech, sprzymierzecy
Franciszka domagajcy si zalegych haraczw z posiadoci austriackich. Karol mia do
rozporzdzenia armi i zoto hiszpaskie, ale byo rzecz niezmiernie trudna uzyska
jakkolwiek pomoc pienin od Niemiec. Jego socjalne i polityczne kopoty komplikoway
niedobory finansowe. Musia si ucieka do rujnujcych poyczek.
107

Ogem biorc, Karol, w sojuszu z Henrykiem VIII, wyszed zwycisko z zatargw z

Franciszkiem I i z Turkami. Gwnym polem walki byy pnocne Wochy; z obu stron
dowdztwo byo niedonej posuwanie si naprzd lub cofanie si byo zalene od wieych
posikw. Armia niemiecka najechaa Francj, nie udao si jej jednak zaj Marsylii, wrcia
tedy do Italii, stracia Mediolan i zamkna si w Pawii, ktr oblono. Franciszek I dugo i
bezskutecznie oblega Pawi, wreszcie zaskoczony przez nowe siy niemieckie ponis klsk
i ranny dosta si do niewoli. Rycho jednak papie i Henryk VIII, wci jeszcze obawiajc si
jego nadmiernej potgi, zwrcili si przeciw Karolowi. Wojska niemieckie w Mediolanie, pod
konetablem de Bourbon, le opacane, zmusiy swego dowdc do pochodu na Rzym.
Zdobyy i spldroway miasto w r. 1527. Papie schroni si do Zamku w. Anioa, gdy na
ulicach panoway rozboje i rze. Zoy w kocu okup wojskom niemieckim w sumie 400 000
dukatw. Dziesi lat takich zamieszek wojennych zuboyo Europ. Cesarz wkroczy w
triumfie do Italii. W r. 1530 koronowa go papie w Bolonii; by to ostatni cesarz koronowany
w ten sposb.
Turcy tymczasem osigali na Wgrzech wielkie sukcesy. Pobili i umiercili krla
wgierskiego w r. 1526, zajli Budapeszt, a w 1529 Soliman Wspaniay by bliski zdobycia
Wiednia. Cesarza wielce stropiy te niepowodzenia i dokada wszelkich stara, aby odeprze
Turkw; ale ksita niemieccy nie chcieli sysze o zjednoczeniu, nawet w obliczu takiego
wroga stojcego u ich granic. Franciszek I by nieubagany i wybucha nowa wojna francuska;
jednak w 1538, spustoszywszy poudniow Francj, Karol nakoni swego rywala do bardziej
przyjacielskiego stanowiska. Franciszek i Karol zawarli sojusz przeciw Turkom. Natomiast
protestanccy, czyli ci ksita niemieccy, ktrzy postanowili oderwa si od Rzymu,
utworzyli lig przeciw cesarzowi (Liga szmalkaldzka), tak e Karol musia porzuci myl
odzyskania Wgier dla chrzecijastwa i zaj si wzbierajc w Niemczech wojn domow.
Za swego ycia by wiadkiem tylko pierwszych jej pocztkw. Byo to krwawe,
niedorzeczne ugryzanie si ksit o wadz zwierzchni, ktre raz rozpalio si wojn i
poog, to znw rozpadao si na skryte machinacje i zabiegi dyplomatyczne; to wowisko
ksicych intryg trwao a do wieku XIX, nieustannie pustoszc i niszczc Europ centraln.
Zdaje si, e cesarz nie zdawa sobie sprawy z istoty si powodujcych te zaburzenia. By
to, jak na swoje stanowisko i czasy, wyjtkowo godny czowiek, ktry wa religijn, toczc
Europ, bra za proste rnice teologiczne. Urzdza sejmy i sobory w prnym usiowaniu
pogodzenia zwanionych. Roztrzsano formuy i wyznania. Badacz historii niemieckiej ma
wiele kopotu ze szczegami Pokoju Religijnego w Norymberdze , z postanowieniami
zjazdu w Ratyzbonie , rozejmu augsburskiego
itp. Tutaj notujemy je tylko jako
szczegy udrczonego ycia tego wybitnego monarchy.
W rzeczywistoci chyba ani jeden z tego mnstwa ksit i wadcw europejskich nie
postpowa w dobrej wierze. Rozlegy ferment religijny, denie prostego ludu do prawdy i
spoecznej sprawiedliwoci, rozwj wiedzy wczesnej, to wszystko byo jedynie liczmanem
w ksicej dyplomacji. Henryk VIII angielski, ktry rozpocz karier ksik przeciw
herezji, za co otrzyma od papiea tytu obrocy wiary, przyczy si do ksit
protestanckich (1530), albowiem chcia wzi rozwd z pierwsz on, aby polubi mod
dam imieniem Anna Boleyn, a jednoczenie zagarn bogactwa Kocioa angielskiego.
Szwecja, Dania i Norwegia ju dawniej przeszy na stron protestantw.
Niemiecka wojna religijna rozpocza si w r. 1546, w kilka miesicy po mierci Marcina
Lutra. Nie bdziemy si wdawa w szczegy kampanii. Saska armia protestancka poniosa
srog klsk pod Lochau. W sposb bardzo podobny do wiaroomstwa Filip Heski, gwny
przeciwnik cesarza, zosta schwytany i uwiziony; Turkw zaspokoio si obietnic
corocznego haraczu. W r. 1547, ku wielkiej radoci cesarza, umar Franciszek I. W taki
sposb w r. 1547 Karol osign pewien rodzaj adu i stara si zaprowadzi pokj tam, gdzie
xxxv

xxxvi

xxxvii

xxxviii

108

go nie byo. W r. 1552 w caych Niemczech wojna rozgorzaa na nowo; Karol uciek z
Innsbrucka, aby nie wpa w rce nieprzyjaciela. Ukad w Pasawie (1552) mia stworzy
rwnowag, ktra te nie bya trwaa...
Tak si w krtkim zarysie przedstawia polityka cesarstwa w cigu trzydziestu dwu lat. Jest
rzecz znamienn, jak dalece umysy zaprztaa wycznie walka o przewag w Europie. Ani
Turcy, ani Francja, Anglia lub Niemcy nie przywizyway adnej wagi politycznej do
wielkiego kontynentu Ameryki, ani te nie doceniay znaczenia nowych drg morskich do
Azji. Wielkie rzeczy dziay si w Ameryce; Cortez z garstk ludzi zdoby dla Hiszpanii
wielkie neolityczne pastwo Meksyku. Pizarro przeszed Midzymorze Panamskie (1530) i
ujarzmi drugi taki kraj dziww, Peru. Ale te wydarzenia nie znaczyy dla Europy nic wicej
ponadto, e znw do skarbca hiszpaskiego wpyn oywczy strumie srebra.
Po ukadzie pasawskim zarysoway si w charakterze Karola jego oryginalne cechy. By
teraz doszcztnie wyczerpany i rozczarowany sw cesarsk wielkoci. Widzia nieznon
jaowo wszystkich tych wani europejskich. Nigdy nie mia tgiego zdrowia, by z natury
niedony i okrutnie teraz cierpia na podagr. Abdykowa, Odda wszystkie swe prawa
suwerenne w Niemczech bratu Ferdynandowi, a Hiszpani i Niderlandy synowi swemu
Filipowi. Po czym ze wznios zawzitoci usun si w zacisze klasztoru w Yuste, midzy
dbowe i kasztanowo lasy, na pnoc od doliny Tagu. Umar w r. 1558.
Wiele i bardzo sentymentalnie pisano o tym, jak wyrzek si wiata w znuony,
majestatyczny tytan, ktremu ludzie obrzydli tak, e poszed w surowej samotnoci szuka
spokoju boego. Atoli zacisze jego nie byo ani samotne, ani surowe, mia przy sobie stu
pidziesiciu dworzan; otoczony by caym przepychem i powabem dworu, bez jego
niewygd, Filip II za by posusznym synem, dla ktrego kada wskazwka ojca bya
rozkazem.
I jeeli Karol straci zainteresowanie dla spraw europejskich, byy jeszcze inne rzeczy,
zdolne w kadej chwili wyprowadzi go z obojtnoci. Mwi Prescott : W codziennej
prawie korespondencji midzy Quixada lub Gaztelu a sekretariatem stanu w Valladolid, nie
ma chyba ani jednego listu, w ktrym by si nie mwio o tym, co cesarz je lub jak si czuje.
Wiadomoci o jednym objaniaj lub uzupeniaj wiadomoci o drugim. Rzadko si spotyka,
aby takie kwestie byy przedmiotem troski departamentu stanu. Nieatw byo rzecz
utrzyma powag sekretariatu w lej powodzi depesz, mieszajcych polityk z gastronomi.
Kurier wysyany z Valladolid do Lizbony musia nakada drogi, aby w Jarandilla zabra
zapasy dla stou krlewskiego. We czwartek dostawa ryby na jutrzejszy jour maigre .
Poniewa Karol uwaa, i pstrgi w tej okolicy s zbyt mae, musiano wiksze przysya z
Valladolid. Lubi przede wszystkim ryby wszelakiego rodzaju, jak zreszt wszystko, co swym
przyrodzeniem lub zwyczajem do ryb byo podobne. Wgorze, aby, ostrygi zajmoway
wybitne miejsce na stole krlewskim. Marynowane ryby, zwaszcza sardele, przedkada nad
inne; zawsze aowa, e nie wzi ze sob wikszego ich zapasu z Niderlandw. wiata po
prostu nie widzia poza pasztetem z wgorzy...
W r. 1554 otrzyma Karol bull od papiea Juliusza III zwalniajc go od postw i
pozwalajc mu przyjmowa poywienie od wczesnego ranka, nawet przed komuni.
Jedzenie i leczenie si to by powrt do rzeczy elementarnych. Nigdy nie przyzwyczai si
do czytania, ale da, eby mu czytano gono przy obiedzie, jak to czyni Karol Wielki, i
wwczas, jak powiada kronikarz, dorzuca od siebie sodkie i niebiaskie uwagi. Zabawia
si rwnie mechanik, sucha muzyki lub kaza i okazywa pewne zainteresowanie w
sprawach pastwowych, ktre wci jeszcze do niego dochodziy. mier cesarzowej, do
ktrej by bardzo przywizany, zwrcia umys jego ku religii, co przybrao u niego form
skrupulatnoci i ceremonialnoci; co pitek w Wielkim Pocie biczowa si w towarzystwie
mnichw tak gorliwie, e a krew tryskaa. Te wiczenia oraz podagra rozwiny w Karolu
xxxix

xl

109

bigoteri, ktr dotychczas powstrzymywaa polityczna przezorno. Pojawienie si nauki

protestanckiej w pobliu Valladolid doprowadzao go do szalestwa. Powiedz ode mnie
wielkiemu inkwizytorowi i jego radzie, aby byli na stanowiskach i aby przyoyli siekier do
korzeni, zanim zo zdy si rozrosn... Zastanawia si, czy nie byoby lepiej porzuci w
tych rzeczach zwyky bieg sprawiedliwoci i nie okazywa adnego miosierdzia; inaczej
bowiem uaskawieni zbrodniarze mog powrci do zbrodni. Stawia za wzr wasne
postpowanie w Niderlandach, gdzie wszyscy, ktrzy trwali w bdzie, zostali spaleni
ywcem, a tych, ktrych udao si nakoni do skruchy, cito.
Nieomal symboliczne, z uwagi na jego miejsce i znaczenie w historii, jest jego ywe
zainteresowanie si pogrzebami. Zdaje si, jak gdyby wyczuwa, e co wielkie go w Europie
umaro i potrzebuje pogrzebu, e trzeba run] czym napisa Finis. Nie tylko bra udzia w
kadym po grzebie, odbywanym w Yuste, lecz urzdza naboestwa za dalekich zmarych, a
szczeglnie w kad rocznice mierci ony, w kocu za sprawi sobie samemu pogrzeb.
Kaplica bya kirem obita, tak e blask setek wiec ledwo rozprasza ciemno. Bracia w
zakonnych szatach, a cay dwr cesarski w strojach aobnych otoczyli olbrzymi katafalk,
rwnie cay czarny, wzniesiony po rodku kaplicy. Odprawiono egzekwie i wrd pospnych
skarg mnichw wznosiy si modlitwy za dusz zmarego, z prob o przyjcie go do grona
bogosawionych. Stroskani obecni rozpywali si we zach, wyobraajc sobie zgon swego
pana albo moe istotnie byli wzruszeni na widok tej poaowania godnej komedii saboci.
Karol, owinity w czarny paszcz, z zapalon wiec w doni, pord dworzan, patrzy na
wasny pogrzeb; t bolesn ceremoni zakoczy oddaniem swej wiecy w rce ksidza, jakby
na znak, e dusz oddaje Wszechmocnemu.
Umar w niecae dwa miesice po tej maskaradzie. A z nim umara krtkotrwaa wielko
witego Cesarstwa Rzymskiego. Pastwo jego byo ju podzielone midzy brata i syna.
wite Cesarstwo Rzymskie koatao si a do Napoleona I, ale ju jako saba, konajca
istota. Do dzi jeszcze nie pogrzebana jego tradycja zatruwa atmosfer; polityczn.
ROZDZIA PIDZIESITY DRUGI

WIEK POLITYCZNYCH EKSPERYMENTW

Koci aciski by zamany, wite Cesarstwo Rzymskie w ostatecznym upadku; historia
Europy, poczwszy od w. XVI, jest histori ludw szukajcych po omacku nowej metody
rzdzenia, lepiej przystosowanej do zmienionych warunkw. W wiecie staroytnym przez
dugie okresy czasu odbyway si zmiany dynastyczne, a nawet zmiany rzdzcej rasy i
panujcego jzyka, lecz forma rzdu, z monarch i wityni, pozostawaa na og ta sama, a
jeszcze bardziej niezmienny by tryb ycia. W tej za nowoczesnej Europie od XVI w. zmiany
dynastyczne s bez znaczenia, a jedynie wana jest szeroka i wzmagajca si rozmaito
eksperymentw w dziedzinie politycznej i spoecznej organizacji.
Polityczna historia wiata od XVI w. bya, jakemy powiedzieli, w wielkim stopniu
nieuwiadomionym wysikiem ludzkoci pragncej przystosowa swe polityczne i spoeczne
metody do pewnych nowo powstaych warunkw. Wysiek ten komplikowaa jeszcze
okoliczno, e same warunki zmieniay si ze wzrastajc szybkoci. Przystosowanie,
gwnie niewiadome i prawie zawsze nie zamierzone (poniewa' czowiek na og nie lubi
zmian dobrowolnych), pozostawao coraz bardziej w tyle poza zmianami warunkw. Od XVI
w. historia ludzkoci zawiera dzieje politycznych i spoecznych urzdze, coraz mniej
odpowiednich, coraz mniej wygodnych i coraz bardziej uciliwych, oraz unaocznia, jak
powoli i niechtnie realizowano t potrzeb wiadomej i planowanej przebudowy caego
110

ustroju spoeczestw ludzkich, ktra zrodzia si wobec potrzeb i moliwoci zupenie nie
znanych dotychczasowemu dowiadczeniu.
Jakie wia byy te zmiany w stosunkach ludzkich, ktre zachwiay rwnowag rzdu,
kapana, chopa i kupca, rwnowag, utrzymujc wiat staroytny w dostatecznym rytmie
przez z gr sio wiekw, odwieanych okresowymi najazdami barbarzycw?
Byy one rnorakie i rozmaite, gdy sprawy ludzkie s niezmiernie zoone; gwne atoli
zmiany zdaj si obraca dookoa jednej przyczyny, a mianowicie: wzrostu i rozszerzania si
wiedzy o naturze rzeczy, poczynajcej si najpierw w maych grupach ludzi inteligentnych, a
rozchodzcej si z pocztku powoli, w ostatnich za piciu wiekach z wielk szybkoci i
ogarniajcej coraz szersze warstwy.
Ale bya jeszcze inna wielka zmiana w stosunkach ludzkich, ktr spowodowa nowy duch
ycia ludzkiego. Zmiana ta postpowaa rwnolegle ze wzrostem i rozszerzaniem si wiedzy,
nie bez ukrytego z nimi zwizku. Coraz silniejsza bya skonno, aby ycie, oparte na
pospolitych i elementarnych pragnieniach, uwaa za niedostateczne i znale jaki peniejszy
ksztat ycia, ktremu warto suy. Jest to wsplna cecha wszystkich wielkich religii
powstaych w ostatnich dwudziestu paru wiekach: buddyzmu, chrzecijastwa, islamu.
Zwracay si one do duszy ludzkiej w taki sposb, jak tego nie czynia adna z dawniejszych
religii. Byy one w swej istocie i w skutkach si zupenie rn od starych, fetyszystycznych
religii opartych na krwawych ofiarach, kapastwie i wityniach, ktre czciowo
zmodyfikoway, czciowo wypary. Powoli rozwiny one w czowieku samoposzanowanie i
poczucie wspuczestnictwa i wspodpowiedzialnoci w sprawach dotyczcych wiata
ludzkiego, czego nie znay wczesne cywilizacje.
Pierwsz wydatn zmian w politycznym i spoecznym yciu byo uproszczenie i bardziej
powszechne uywanie pisma w staroytnych cywilizacjach, co umoliwio, a nawet uczynio
koniecznym szersze polityczne porozumienie i powstanie wielkich pastw. Dalszy postp
dokona si z wprowadzeniem konia, a nieco pniej wielbda, jako rodkw
transportowych, za czym poszo' uycie wozw, budowa drg i wzmoona dziaalno
wojenna dziki wynalezieniu elaza. Wskutek wprowadzenia bitej monety nastpiy gbokie
zaburzenia ekonomiczne i zmiany w charakterze dugw, wasnoci prywatnej i handlu,
zalenie od tego wygodnego, a niebezpiecznego rodka. Pastwa rosy, a z nimi rozszerzyy
si i pojcia ludzkie. Nadszed czas wymierania bogw lokalnych, wiek teokracji i goszenia
wielkich religii wiatowych. Pojawiy si pocztki rozumowanej i pisanej historii i geografii;
czowiek po raz pierwszy uwiadomi sobie sw gbok ignorancj i uczyni pierwszy krok
ku systematycznemu poszukiwaniu wiedzy.
Na czas jaki rozwj nauki, ktry tak wietnie rozpocz si w Grecji i Aleksandrii, dozna
przerwy. Najazdy barbarzycw teutoskich, wdrwki ludw mongolskich na zachd,
konwulsyjna przebudowa poj religijnych i wielkie zarazy naoyy cikie pta na
polityczne i spoeczne ycie. Cywilizacja wypyna z tego chaosu w czasach, kiedy
niewolnictwo przestao by podstaw ycia ekonomicznego, a pierwsze papiernie
przygotowyway nowy rodek porozumiewania si za pomoc sowa drukowanego.
Stopniowo podjto znw poszukiwanie wiedzy, systematyczn prac naukow.
Teraz za od XVI w., jako nieunikniony produkt uboczny systematycznej myli, pojawia
si szereg wynalazkw uatwiajcych wspycie i wspdziaanie ludzi midzy sob.
Wszystkie one prowadziy do dziaalnoci w szerszym zakresie, do wikszych wzajemnych
korzyci lub strat, dziki nim wzrastaa potrzeba wsppracy. Wynalazki nastpoway po sobie
coraz szybciej. Umysy ludzkie nic byy na to przygotowane i a do czasu, gdy wielkie
katastrofy XX wieku zaostrzyy bystro umysw, historyk rzadko moe spotka rozumnie
planowany wysiek opanowania nowych warunkw, ktre wytworzya wzmagajca si
powd wynalazkw. Dzieje ludzkoci w ostatnich czterech stuleciach s jakby histori
111

czowieka, ktry usn w swym wizieniu i zaczyna si porusza niezdarnie i ociale w

chwili, gdy wizienie ogarn poar: nie zbudzi si jeszcze, trzask i ar ognia plcze si w
jego gowie z prastarymi, bezadnymi snami; ani jednym gestem nie przypomina czowieka
czujnego i wiadomego niebezpieczestwa i okolicznoci.
Skoro historia ju nie jest zbiorem biografii, lecz histori spoeczestw, musi w niej by
mowa o wynalazkach, a najwicej o tych, ktre dotycz komunikacji. W XVI w., wrd
nowych rzeczy najbardziej godn uwagi jest drukowana ksika i prawdziwy morski,
oceaniczny okrt posugujcy si kompasem. Ksika sprawia, e nauka staa si mniej
kosztowna i powszechna, ksika wprowadzia do nauki prd rewolucyjny, oywia wymian
myli, dyskusj i podstawowe czynnoci polityki. egluga oceaniczna zjednoczya kul
ziemsk. Rwnie wan rzecz byo rozpowszechnienie broni palnej i prochu strzelniczego,
ktry pierwsi przynieli do Europy Mongoowie w XIII w. To odebrao baronom
dotychczasowe bezpieczestwo, jakiego zaywali bezkarnie w swych zamkach i miastach
warownych. Armaty wyposzyy feudalizm. Armaty zdobyy Konstantynopol; Meksyk i Peru
pady w trwodze przed hiszpaskimi armatami.
W w. XVII rozwija si systematyczny ruch publikacji naukowych nowo, zrazu
niezbyt pokana, w kocu jednak o wielkiej doniosoci. Jednym z wybitnych przywdcw
tego postpu by Sir Francis Bacon (15611626), pniejszy Lord Verulam, kanclerz
pastwa. By on uczniem, a moe echem innego Anglika, dr Gilberta, filozofa
eksperymentalnego z Colchester (15401603). Ten drugi Bacon, podobnie jak pierwszy,
gosi potrzeb obserwacji i dowiadcze i obra owocn form utopii, aby w swej Nowej
Atlantydzie wypowiedzie marzenie o wielkiej organizacji bada naukowych.
Powstao Krlewskie Towarzystwo w Londynie, Towarzystwo Florenckie i inne podobne
zrzeszenia narodowe, ktrych zadaniem byo popieranie i rozszerzanie wiedzy. Te europejskie
towarzystwa naukowe stay si rdem nie tylko niezliczonych wynalazkw, lecz rwnie
druzgoccej krytyki groteskowej teologicznej historii wiata, ktra panowaa i wizia myl
ludzk przez wiele stuleci.
Ani w. XVII, ani XVIII nie mog si poszczyci adn tak bezporedni rewolucyjn
innowacj, jak ksika drukowana lub okrt oceaniczny, lecz sia ich ley gdzie indziej: w
nieustannym gromadzeniu wiedzy i energii naukowej, co miao wyda swe owoce w w. XIX.
Zwiedzano wiat i krelono mapy, na ktrych pojawia si Tasmania, Australia, Nowa
Zelandia. W Anglii w XIX w. zaczto uywa koksu do celw metalurgicznych, co wpyno
na stanienie elaza, ktre teraz mona byo odlewa w wikszych kawakach ni przedtem,
gdy si posugiwano jedynie wglem drzewnym. Poczyna si wit nowoczesnych maszyn.
Na podobiestwo drzew w krlestwie niebieskim, nauka wydaje jednoczenie i bez
przerwy: pki, kwiaty i owoce. Z wiekiem XIX rozpoczyna si prawdziwe owocobranie, ktre
odtd moe ju trwa zawsze. Najpierw zjawia si para i stal, kolej, wielki liniowiec,
przestronne mosty i budynki, maszyny o prawie nieograniczonej potdze, mono hojnego
zaspokojenia kadej ludzkiej potrzeby materialnej, po czym nastpuje cud jeszcze wikszy:
otwieraj si przed ludmi ukryte skarby elektrycznoci...
Porwnalimy polityczne i spoeczne ycie czowieka, poczwszy od XVI w., z yciem
upionego winia, ktry ley i ni w chwili, gdy nad nim ponie jego wizienie. W XVI w.
myl ludzk zaprztao jeszcze marzenie o witym cesarstwie rzymskim, zjednoczonym w
Kociele katolickim. Lecz tak jak ktry z nieopanowanych elementw naszej istoty
wprowadza niekiedy do naszych snw najbardziej absurdalne i zgubne dodatki, tak samo w
ten sen historyczny wplota si senna twarz i godny odek Karola V, wanie w chwili, gdy
Henryk VIII i Luter rozrywali na czstki jedno katolicyzmu. W XVII i XVIII w. sen
odwrci si ku monarchii personalnej. Historia niemal caej Europy w tym okresie
przedstawia, z pewnymi zmianami, dzieje konsolidowania si monarchii, nadawania jej
112

charakteru absolutnego i rozszerzania jej potgi na sabsze kraje ocienne; jednoczenie

najpierw obszarnicy, a potem, ze wzrostem handlu zagranicznego i domowego przemysu,
rosnca w si klasa kupcw i finansistw, okazuj stay opr wobec roszcze i interwencji
tronu. adna strona nie odnosi powszechnego zwycistwa, tu krl jest gr, tam znw
prywatna wasno bije krla. W jednym kraju krl staje si socem i wiatem ycia narodu,
a zaraz za jego granicami twarda klasa kupiecka utrzymuje republik. Z tego wida jasno, jak
dalece wszystkie rzdy tego okresu miay charakter eksperymentalny i lokalny.
Bardzo rozpowszechnionym typem w tych dramatach narodowych jest minister
krlewski, czsto w katolickich jeszcze krajach praat, ktry stoi za krlem, suy mu i rzdzi
nim dziki swym niezbdnym usugom.
W granicach tej ksiki niepodobna opisa szczegowo tych rozmaitych dramatw
narodowych. Kupcy holenderscy stali si protestantami i republikanami i wyzwolili si spod
wadzy Filipa II hiszpaskiego, syna cesarza Karola V. W Anglii, Henryk VIII i jego minister
Wolsey, krlowa Elbieta i jej minister Burleigh, przygotowali podstawy absolutyzmu, ktre
zniszczyo szalestwo Jakuba I i Karola I. Karola I cito za zdrad narodu (1649), co byo
nowym zwrotem w pojciach politycznych Europy. Przez dwanacie lat (do r. 1660) Anglia
bya republik, a pniej korona bya niesta wadz usunit w cie przez parlament i
dopiero Jerzy III (17601820) zdoby si na dzielny i czciowo skuteczny wysiek
przywrcenia jej utraconej powagi. Krl za francuski, najlepiej ze wszystkich krlw
europejskich, potrafi udoskonali monarchi. Dwaj wielcy ministrowie, Richelieu (1585
1642) i Mazarin (16021661) pomagali mu w tym dzielnie, a dugie panowanie i znakomite
zalety Ludwika XIV (1643 1715) sprzyjay wzrostowi powagi monarszej.
Ludwik XIV by w istocie wzorem krla europejskiego. By on, w granicach swych
moliwoci, wyjtkowo zdolnym krlem; ambicja jego bya silniejsza od jego niszych
namitnoci, i on prowadzi kraj do bankructwa poprzez zawioci miaej polityki
zagranicznej, z tak wytworn godnoci, e do dzi jeszcze budzi nasz podziw. Pierwszym
jego pragnieniem byo umocnienie i rozszerzenie Francji a do Renu i Pirenejw oraz objcie
hiszpaskich Niderlandw; w naszej za perspektywie widzia krlw francuskich jako
moliwych nastpcw Karola Wielkiego w odbudowanym, witym rzymskim cesarstwie.
Przekupstwo uwaa za lepsz metod polityczn od wojny. Na odzie jego by Karol II
angielski i wikszo szlachty polskiej. Jego pienidze, a waciwie pienidze podatnikw
francuskich, szy wszdzie. Gwn atoli jego trosk bya zewntrzna okazao. Wielki paac
wersalski, ze swymi salonami, korytarzami, zwierciadami, tarasami, wodotryskami, parkami
i prospektami by przedmiotem zazdroci i podziwu caego wiata.
Zachca wszystkich do naladowania. Kady krl i kade ksitko w Europie chciao
mie wasny Wersal, o tyle zbliony do prawdziwego, o ile na to pozwalay rodki. Wszdzie
szlachta przebudowywaa i rozbudowywaa zamki wedug nowego wzoru. Rozwin si
wielki przemys piknych i kunsztownych tkanin i mebli. Wszdzie powstawao mnstwo
rzeczy zbytkownych; rzeby z alabastru, fajansu, pozacane wyroby z drzewa, wyroby z
metalu, wytaczana skra, duo muzyki, wspaniae malarstwo, pikne druki i oprawy,
wytworna porcelana, doskonae wina. Wrd tych zwierciade i eleganckich mebli obraca si
dziwny wiat panw w wysokich pudrowanych perukach, w jedwabiach i koronkach,
stpajcych na wysokich, czerwonych obcasach, podpierajcych si osobliwymi laskami; a
jeszcze dziwniejsze byy damy w koafiurach spitrzonych na ksztat wieyc, strojne w
ogromne obszary jedwabiu i satyny, obcignite na drutach. W tym otoczeniu krlowa Wielki
Ludwik, soce swego wiata i nie widzia tych wyndzniaych, zych i gorzkich twarzy, ktre
patrzyy na z gbokich mrokw, dokd wiato jego nie docierao.
Nard niemiecki, w cigu tego okresu monarchii i rzdw eksperymentalnych, trwa w
politycznym rozproszeniu. Znaczna ilo ksicych dworw mapowaa w rnym stopniu

113

splendor wersalski. Wojna Trzydziestoletnia (16181648), niszczca wa midzy

Niemcami, Szwedami i Czechami o zmienne korzyci polityczne, na cae stuleci wyczerpaa
energi Niemiec. Prosz spojrze na map i zobaczy, jak niedorzeczn atanin zakoczya
si ta wojna po pokoju westfalskim (1648). Widzimy tam rj ksistw, wolnych pastw itp., z
ktrych jedne znajduj si w granicach Cesarstwa, inne poza jego granicami. Rami
szwedzkie, jak to czytelnik widzi, sigao w gb Niemiec; Francja za, z wyjtkiem paru
wysepek terytorialnych w granicach cesarstwa, bya daleko od Renu. Wrd tego zamieszania
Krlestwo Pruskie krlestwem zaczo by od r. 1701 wytrwale zdobywao coraz
wiksz przewag i prowadzio szereg zwyciskich wojen. Fryderyk Wielki pruski (1740
1786) mia swj Wersal w Poczdamie, gdzie dwr jego mwi po francusku, czyta francuskie
ksiki i rywalizowa z kultur krla francuskiego.
W r. 1714 elektor hanowerski zostaje krlem Anglii, dodajc jeszcze jedn monarchi do
liczby tych, ktre leay czciowo w granicach cesarstwa, a czciowo poza nim.
Austriacka linia potomkw Karola V zatrzymaa tytu cesarza; hiszpaska linia
zatrzymaa posiadoci hiszpaskie. Ale teraz by jeszcze jeden cesarz na wschodzie. Po
upadku Konstantynopola (1453), wielki ksi moskiewski, Iwan Wielki (14621505) roci
sobie prawa do tronu bizantyskiego i przyj jako godo dwugowego ora Bizancjum. Wnuk
jego, Iwan IV Grony (15331584) przyj tytu Cezara cara. Lecz dopiero w drugiej
poowie XVII w. przestaa by Rosja dla Europy odlegym azjatyckim pastwem. Piotr Wielki
(16821725) wprowadzi Rosj na widowni polityki zachodnioeuropejskiej. Zaoy now
stolic Petersburg nad New, ktry by oknem na Europ, a o trzydzieci kilometrw od
stolicy mia swj Wersal, Peterhof, zbudowany przez francuskiego architekta; byy tam tarasy,
wodotryski, kaskady, galeria obrazw, park wszystkie znane dekoracje wielkiej
monarchii. W Rosji, podobnie jak w Prusach, jzyk francuski sta si jzykiem dworu.
Nieszczliwie pooone midzy Austri, Prusami i Rosj byo Krlestwo Polskie, le
zorganizowane pastwo wielkich obszarnikw, ktrzy zbyt zazdronie strzegli wasnej
wielkoci, aby pozwoli, by wybrany przez nich krl by czym wicej ni malowanym
krlem. Losem Polski by podzia midzy tych trzech ssiadw i nie zapobiegy temu wysiki
Francji, ktra Polsk chciaa utrzyma jako niezalenego sojusznika. Szwajcaria bya w tym
czasie zbiorem kantonw republikaskich; Wenecja bya rzeczpospolit; Wochy, podobnie
jak Niemcy, podzielone byy na drobne ksistewka. Papie panowa jak ksi w pastwie
papieskim i zbyt obawia si utraci pozostaych przy katolicyzmie ksit, aby mia ochot
miesza si w ich sprawy z wasnymi poddanymi lub przypomina wiatu wsplne dobro
chrzecijastwa. Jako w istocie nie byo w Europie adnej wsplnej idei politycznej; Europa
bya zdana zupenie na rozproszenie i zrnicowanie.
Wszystkie te niezawise ksistwa i republiki zmierzay do wyniesienia si kosztem ssiada.
Kade z nich prowadzio agresywn polityk zagraniczn i szukao agresywnych
sojusznikw. My, Europejczycy, do dzi yjemy jeszcze w ostatniej fazie tego wieku
rnorodnych pastw suwerennych i cierpimy z powodu nienawici, wani i podejrze, jakie
on zasia. Historia tych czasw staje si coraz widoczniej plotkarsk, coraz mniej rozumn i
coraz bardziej nudn dla wspczesnej naszej inteligencji. Opowiadaj nam, jak t lub tamt
wojn spowodowaa taka a taka metresa krlewska, a jak znw zawi jednego ministra
przeciw drugiemu pocigna za sob inne zgubne skutki. Ta caa paplanina, te sprzeczki i
intrygi budz niesmak inteligentnego badacza. Bardziej znamiennym faktem jest, e pomimo
tylu granic rozdzielajcych narody owiata i myl rozszerzaa si, a z ni rosy wynalazki i
odkrycia. Wiek XVIII stworzy literatur gboko sceptyczn i krytyczn wobec wczesnych
dworw i polityki. W takim Kandydzie Woltera znajdujemy wyraz ostatecznego znuenia
bezadem panujcym w wiecie europejskim.

114

ROZDZIA PIDZIESITY TRZECI

EUROPEJCZYCY ZAKADAJ NOWE PASTWA

W AZJI I ZA OCEANEM
W chwili gdy rodkowa Europa bya rozbita i pena zamtu, zachodni Europejczycy,
zwaszcza Holendrzy, Skandynawowie, Hiszpanie, Portugalczycy, Francuzi i Anglicy,
rozszerzyli pole swych sporw na morzu caego wiata. Wynalazek druku podda idee
polityczne Europy szerokiej i z pocztku nieokrelonej fermentacji, ale ten drugi wynalazek,
okrt oceaniczny, rozszerzy zakres dowiadczenia europejskiego do najdalszych granic sonej
wody.
Pierwsze osady zamorskie Holendrw i innych Europejczykw znad pnocnego Atlantyku
suyy nie dla kolonizacji, lecz jedynie dla handlu i kopal. Hiszpanie pierwsi mieli inne
plany; rocili sobie pretensje do caego nowego wiata. Bardzo rycho wystpili
Portugalczycy z wasnymi daniami. Papie by to jeden z ostatnich czynw Rzymu jako
wadcy wiata podzieli nowy kontynent midzy tych dwch wspzawodnikw, oddajc
Portugalii Brazyli i wszystko, co pooone na wschd od linii biegncej 1780 km na zachd
od wysp Zielonego Przyldka, a Hiszpanii reszt (1494). W tym czasie Portugalczycy czynili
wyprawy rwnie na poudnie i na wschd. W 1497 Vasco da Gama wyjecha z Lizbony i
opyn Przyldek a do Zanzibaru, a stamtd dotar do Kalkuty. W 1515 okrty portugalskie
byy na Jawie i na Monikach; Portugalczycy zakadali warowne stacje handlowe dookoa
wybrzey Oceanu Indyjskiego. Mozambik, Goa i dwie mniejsze posiadoci w Indiach,
Macao w Chinach i cz Timoru do dzi s portugalskie .
Narody, papieskim postanowieniem wygnane z Ameryki, niewiele zwaay na prawa
Hiszpanii i Portugalii. Anglicy, Duczycy i Szwedzi, a pniej Holendrzy, zaczli si
przedziera do Ameryki Pnocnej i do Zachodnich Indii, za arcychrzecijaski krl Francji
niewiele wicej szanowa postanowienia papiea ni lada jaki protestant. Wojny europejskie
signy teraz ku tym deniom i posiadociom.
Anglikom najlepiej si poszczcio. Duczycy i Szwedzi byli nazbyt zamieszani w
powikane sprawy Niemiec, aby mogli podejmowa skuteczne wyprawy. Szwecja obficie
zbroczya sw krwi niemieckie pobojowiska, na ktre wid j malowniczy krl, Gustaw
Adolf, protestancki Lew Pnocy. Holendrzy stali si spadkobiercami niewielkich
posiadoci szwedzkich w Ameryce, lecz nie mogli ich obroni przed Anglikami, majc do
czynienia z Francj, wrogiem ich niezalenoci. Na dalekim wschodzie gwnymi rywalami
byli Anglicy, Holendrzy i Francuzi, w Ameryce za Anglicy, Francuzi i Hiszpanie. Anglicy
mieli jedn rzecz niesychanie dogodn: wodn granic, srebrny pas Kanau, oddzielajcy
ich od Europy. Tradycj aciskiego cesarstwa nie zaprztali sobie gowy.
Francja zawsze zbyt wiele zajmowaa si sprawami europejskimi. Przez cay wiek XVIII
zmarnowaa niejedn doskona sposobno do ekspansji na Zachodzie lub Wschodzie, bo
cakowicie bya przejt myl owadnicia Hiszpanii, Woch i chaosu niemieckiego.
Religijne i polityczne wanie w Anglii w XVII w. zmusiy wielu Anglikw do szukania
nowego domu w Ameryce. Osiedli lam i rozmnoyli si, co byo dla Anglii wielk korzyci
w jej walce o Ameryk. W 1756 i 1760 Francuzi stracili Kanad na rzecz Anglii i jej
amerykaskich kolonistw, a w kilka lat pniej angielska kompania handlowa uzyskaa
zupena przewag nad Francuzami, Holendrami i Portugalczykami na Pwyspie Indyjskim.
Wielkie pastwo mongolskie Babera, Akbara i ich nastpcw upado, a dzieje zajcia tego
mocarstwa przez londyskie towarzystwo handlowe, Brytyjsko-Wschodnio-Indyjsk
Kompani, stanowi jeden z najniezwyklejszych epizodw w caej historii podbojw.
xli

115

Wschodnio-indyjska kompania pierwotnie, w czasie swego zaoenia za krlowej

Elbiety, nie bya niczym wicej, jak kompani awanturnikw morskich. Z wolna byli oni
zmuszeni formowa wasne wojska i uzbraja okrty. A teraz kompania ta nie tylko
handlowaa korzeniami, barwnikami, herbat i drogimi kamieniami, lecz miaa w swych
rkach dochody i terytoria ksit oraz losy caych Indii. Przysza tam, aby kupowa i
sprzedawa, a stworzya grone korsarstwo. Nikt si nie mg jej oprze. Czy naley si
temu dziwi, e jej kapitanowie, komendanci i urzdnicy, a nawet zwykli subiekci i onierze,
powracali do Anglii obadowani upem?
Ludzie w takich okolicznociach posiadajcy wielki i bogaty kraj w garci nie mog
si zastanawia naci tym, co im wolno, a czego nie wolno. By to dla nich kraj obcy, spod
innego soca; smagy lud, ktry tam y, zda wa si nalee do innej rasy, poza granicami
ich sympatii; jego tajemnicze witynie byy rdem niepojtych zasad yciowych. Anglia
znalaza si w niemaym kopocie, gdy ci wszyscy generaowie i urzdnicy wrcili do kraju i
jeden drugiego zacz oskara o naduycia i okruciestwa. Parlament uchwali wotum
nieufnoci Clive'owi. Clive odebra sobie ycie w r. 1774, W 1788 Warien
Hastings, drugi wielki administrator Indii, zosta oskarony i uniewinniony. Wytworzya
si bardzo osobliwa sytuacja, nie znana dotychczas w historii. Parlament angielski ferowa
wyroki przeciw londyskiej kompanii handlowej, ktra ze swej strony rzdzia pastwem
znacznie wikszym i bardziej ludnym ni wszystkie dominia brytyjskiej korony. Dla
przecitnego Anglika Indie byy krajem odlegym, fantastycznym, prawie niedostpnym,
dokd udawali si modzi ludzie, aby po latach wrci jako bardzo bogaci i nader swarliwi
starsi panowie. Byo dla rzecz niezmiernie trudn zda sobie spraw, jakie waciwie ycie
prowadzi ten nieprzeliczony lud o smagej cerze. Wyobrania odmawiaa mu posuszestwa.
Indie pozostaway romantyczn nierzeczywistoci. Z tego wzgldu byo czym zgoa
niemoliwym rozcign naleyt kontrol nad dziaalnoci kompanii.
Gdy tak mocarstwa zachodnioeuropejskie walczyy midzy sob o te fantastyczne
pastwa na wszystkich oceanach wiata, w Azji odbyway si dwa wielkie podboje. Chiny
zrzuciy jarzmo mongolskie w 1360 i rozwijay si pod rzdami wasnej dynastii Ming, ktra
trwaa do r. 1644. Wtedy to inny lud mongolski, Mandu, podbi Chiny i rzdzi nimi a do r.
1912. Tymczasem Rosja posuwaa si na wschd i zdobywaa coraz wybitniejsze miejsce w
polityce wiatowej. Wzrost tego wielkiego mocarstwa starego wiata, ktre nie naley
cakowicie ani do wschodu, ani do zachodu, posiada doniose znaczenie w dziejach ludzkoci.
Ekspansj sw w wielkiej mierze zawdzicza pojawieniu si chrzecijaskiego ludu
stepowego, Kozakw, ktrzy tworzyli granic midzy feudalnym rolnictwem Polski i Wgier
na zachodzie a Tatarami na wschodzie. Kozacy stanowili dziki wschd Europy, pod wielu
wzgldami podobny do dzikiego zachodu Stanw Zjednoczonych w poowie XIX wieku.
Kady, komu w Rosji grunt pali si pod nogami, zarwno zbrodniarz, jak i niewinnie
przeladowany, zbuntowani chopi, religijni sekciarze, zodzieje, wczgi, mordercy
wszyscy szukali schronienia na poudniowych stepach, gdzie walczyli o ycie i wolno
przeciw Polsce, Rosji i Tatarom. Nawet spord Tatarw niejeden uciek do Kozakw. Z
wolna ten lud kresowy wcielano do rosyjskiej armii cesarskiej, podobnie jak z grali
szkockich uformowano osobne puki brytyjskie. Wyznaczono Kozakom nowe ziemie w Azji.
Stali si oni zapor przeciw mongolskim koczownikom, najpierw w Turkiestanie, pniej w
caej Syberii a do Amuru.
Nie znamy dokadnie powodw nagego osabienia si; energii mongolskiej w XVII i
XVIII wieku. W cigu dwch lub trzech stuleci od czasw Dyngisa i Tamerlana, Azja
rodkowa nie tylko zrezygnowaa z wadzy nad wiatem, ale dosza do zupenej niemocy
politycznej. Mogy si przyczyni do tego zmiany klimatu, nie zanotowane zarazy,
infekcje typu malarycznego wszelako jest rzecz prawdopodobn, e to cofnicie si

116

wiata mongolskiego jest jedynie przejciowe, jeli mierzy je skal historii powszechnej.
Niektrzy badacze przypuszczaj, e szerzenie si wrd Mongow buddyzmu wywaro
znaczny wpyw na zagodzenie ich obyczajw i umierzenie ich zaborczych popdw. W
kadym bd razie od w. XV] Mongoowie nie tylko nie myl o podbojach, lecz sami ulegaj
przemocy, ciskani przez Rosj od zachodu i przez Chiny od wschodu.
Przez cay w. XVII Kozacy z Rosji europejskiej posuwaj si coraz bardziej na wschd i
osiedlaj si wszdzie, gdzie tylko istniej warunki sprzyjajce rolnictwu. Kordony fortw i
stanic tworzyy ruchom granic tych osiedli od poudnia, gdzie Turkmeni zawsze jeszcze
byli silni i czynni; od pnocnego wschodu Rosja nie miaa adnych granic, dopki nie dotara
do Oceanu Spokojnego.
ROZDZIA PIDZIESITY CZWARTY

AMERYKASKA WOJNA O NIEPODLEGO

W trzeciej wierci XVIII w. Europa bya rozbita i zwaniona, i nie miaa adnej wsplnej
idei politycznej lub religijnej, a jednoczenie wyobrani ludzk ogromnie rozbudzay
ksiki, mapy i egluga oceaniczna i Europa bya zdolna panowa na wszystkich wybrzeach
wiata, co prawda w sposb bezadny i niespokojny. Byy to bezplanowe i nieskoordynowane
porywy przedsibiorczoci, oparte o chwilow i niemal przypadkow wyszo
Europejczykw nad reszt ludzkoci. Dziki tej wyszoci nowy i jeszcze prawie pusty
kontynent amerykaski zaludni si przybyszami gwnie z zachodniej Europy, poudniowa
za Afryka, Australia i Nowa Zelandia otwieray przed Europejczykami takie same
perspektywy.
Naczelnym motywem podry Kolumba lub Vasco do Gama by odwieczny motyw
wszelkich wypraw eglarskich handel. Na wschodzie, gdzie kwity liczne i produktywne
spoeczestwa, handel pozosta gwn spryn ekspansji Europejczykw, ktrzy zakadali
faktorie w nadziei, e wrc do domu, aby tam wydawa zdobyte pienidze. W Ameryce
natomiast ludno, stojca na znacznie niszym poziomie, nie sprzyjaa rozwiniciu si
stosunkw handlowych i trzeba byo innego motywu kolonizacji; takim za byo
poszukiwanie zota i srebra. Zwaszcza kopalnie hiszpaskiej Ameryki daway obfito
srebra. Europejczycy wyruszali nie tylko jako uzbrojeni kupcy, lecz jako grnicy,
poszukiwacze podw ziemi i plantatorzy. Na pnocy szukano futer. Kopalnie i plantacje
wymagay osiedli, i ci, ktrzy je tworzyli, zamieszki wali ju na stae. Poza tym zakadali tu
wasne domy purytanie angielscy, ktrzy w pocztkach XVII w. uciekli od przeladowa
religijnych, ludzie, ktrych w XVIII w. Oglethorpe wysiedli do Georgii z wizie dla
dunikw; pod koniec za XVIII w. Holendrzy zaczli wysya sieroty na Przyldek Dobrej
Nadziei. W XIX w., zwaszcza z wprowadzeniem parowcw, napyw Europ jeykw do
pustych krajw Ameryki i Australii by tak wielki, ze przez par dziesitkw lat sprawia
wraenie wdrwki ludw.
W ten sposb powstay nowe spoeczestwa europejskie, a kultura europejska zawadna
obszarami znacznie wikszymi od tych, na ktrych sama si rozwina. Te nowe
spoeczestwa, niosce ze sob do nowych krajw gotow cywilizacj, wyrastay bez planu i
niepostrzeenie; europejska pastwowo nie przewidywaa ich i nie wiedziaa, jak je naley
traktowa. Politycy i ministrowie europejscy patrzyli na nie jako na osady ekspedycyjne, na
rda dochodw, posiadoci, kolonie, mimo e ludno je zamieszkujca od dawna
miaa jasne poczucie swej odrbnoci spoecznej. Traktowano je jako bezbronne kolonie,
xlii

117

zalene we wszystkim od metropolii, mimo e ich ludno lak daleko wesza w gb ldu, e
nie groziy jej od morza ekspedycje karne.
Trzeba bowiem pamita, e a do w. XIX cznikiem z pastwami zamorskimi by
oceaniczny aglowiec. Na ldzie staym najszybszym rodkiem komunikacji by zawsze
jeszcze ko, ktry ogranicza jednolito i zwarto systemw politycznych.
Pod koniec w. XVIII dwie trzecie pnocnej czci Ameryki Pnocnej naleay do korony
brytyjskiej. Francja opucia Ameryk. Z wyjtkiem portugalskiej Brazylii, paru maych wysp
i niewielkich obszarw, pozostajcych w rkach francuskich, brytyjskich, duskich i
holenderskich Floryda, Luizjana, Kalifornia i cae poudnie Ameryki naleay do
Hiszpanw. W Brytyjskich koloniach na poudnie od Maine i jeziora Ontario najwczeniej
okazao si, e aglowiec nie jest dostatecznym rodkiem, aby utrzyma te zamorskie
spoeczestwa w jednolitym systemie politycznym.
Te kolonie brytyjskie byy nader rnorodne pod wzgldem charakteru i pochodzenia.
Byy to osady zarwno angielskie, jak francuskie, szwedzkie i holenderskie; w Marylandzie
mieszkali brytyjscy katolicy, a w Nowej Anglii brytyjscy ultraprotestanci; farmerzy z Nowej
Anglii sami uprawiali swe pola i potpiali niewolnictwo, brytyjscy za plantatorzy w Wirginii
i na poudniu sprowadzali cale tumy niewolnikw murzyskich. W podobnych ustrojach nie
mogo by zatem mowy o jakiej wsplnej jednoci. Aby si dosta z jednej kolonii do
drugiej, trzeba byo odbywa drog morsk wzdu wybrzey, niemniej dokuczliw ni
przeprawa transatlantycka. Jedno, ktrej sprzeciwiay si warunki i pochodzenie tych
brytyjskich Amerykanw, wymusi na nich rzd londyski, ulegajc swemu samolubstwu i
gupocie. Naoono na nich podatki, a nie dano im gosu w sprawie uytkowania tych
pienidzy; handel ich powicono interesom brytyjskim; rzd brytyjski utrzyma nader
zyskowny handel niewolnikami, pomimo sprzeciwu Wirginii, ktra chocia chtnie
uywaa niewolnikw obawiaa si, e j w kocu zaleje inwazja czarnego barbarzystwa.
Anglia zmierzaa wwczas do umocnienia monarchii, i upr Jerzego III (17601820)
znacznie przyczyni si do wzniecenia walki midzy metropoli a koloniami.
Konflikt przyspieszyo wydanie ustawy otaczajcej szczegln opiek WschodnioIndyjsk Kompani na nie korzy amerykaskiej marynarki. Gar ludzi przebranych za
Indian zatopia w Bostonie (1773) trzy adunki herbaty, wwoonej na nowych warunkach.
Wojna rozgorzaa dopiero w roku 1775, kiedy rzd brytyjski chcia aresztowa w
Lexington, koo Bostonu, dwch amerykaskich dziaaczy. Pierwsze strzay pady w
Lexington, ze strony brytyjskiej; pierwsze starcie nastpio pod Concord.
Tak rozpocza si amerykaska wojna o niepodlego; ale z gr rok cay kolonici nie
chcieli zerwa wzw czcych ich z krajem macierzystym. Dopiero w poowie 1776 r.
kongres powstaczych stanw wyda Deklaracje Niepodlegoci. Jerzy Washington,
ktry, podobnie jak wielu wybitnych wczesnych kolonistw, zdoby dowiadczenie
wojenne w walkach z Francuzami, obj naczelne dowdztwo. W r. 1777 angielski genera
Burgoyne, ktry chcia dotrze do Nowego Yorku od strony Kanady, ponis klsk pod
Freernans Farm i musia si podda pod Saratog. W tym samym roku Francja i Hiszpania
wyday wojn Wielkiej Brytanii, powanie utrudniajc jej komunikacj morsk. Druga armia
angielska pod generaem Cornwallis zostaa odcita na pwyspie Yorktown w Wirginii i
musiaa si podda (r. 1781). W r. 1783 zawarto pokj w Paryu, moc ktrego trzynacie
kolonii od Maine do Georgii utworzyy uni niezalenych suwerennych stanw. W taki
sposb powstay Stany Zjednoczone Ameryki. Kanada dochowaa wiernoci fladze
brytyjskiej.
Przez cztery lata stany te posiaday jedynie bardzo saby rzd centralny, stosownie do
niektrych artykuw Federacji, i zdawao si, e musz rozpa si na poszczeglne
niezawise pastewka. Natychmiastowemu rozamowi zapobiego wrogie stanowisko Anglii i
118

zaborcze kroki Francuzw, co nowe stany pouczyo o niebezpieczestwie separacji. Uoono i

ratyfikowano w r. 1788 konstytucj, ktra ustanawiaa sprawniejszy rzd federalny z
prezydentem na czele, posiadajcym szerok wadz, a sabe jeszcze poczucie jednoci
narodowej wzmocnia druga wojna z Angli w r. 1812. Mimo to obszar zajmowany przez
Stany by tak wielki, a interesy ich w owym czasie tak rozbiene, e wziwszy choby pod
uwag wczesne rodki komunikacji rozpadnicie si unii na poszczeglne pastewka
europejskich rozmiarw byo jedynie kwesti czasu. Udzia w obradach waszyngtoskich
pociga za sob dug, przykr i niebezpieczn podr senatorw i uczestnikw kongresu z
bardziej oddalonych okrgw; jednoczenie za rozszerzanie si wsplnych ideaw
wychowawczych, wsplnej literatury i innych rodkw wzajemnego porozumienia
napotykao na nieprzezwycione przeszkody mechaniczne. Istniay ju jednak na wiecie
siy zdolne zahamowa ten proces rozdrabniania si spoeczestw. Najpierw pojawiy si
parowce rzeczne, potem koleje elazne, telegraf, i one nie tylko uchroniy Stany Zjednoczone
od rozdrobnienia, ale zlay w jedn cao ich ludno rozproszon po nieobjtych obszarach i
uczyniy z niej pierwszy wielki nard nowoczesny.
W dwadziecia dwa lata pniej hiszpaskie kolonie w Ameryce poszy t sam drog i
zerway zwizek z Europ. Poniewa za byy bardziej rozproszone i oddzielone od siebie
wielkimi acuchami gr, pustyniami, lasami i portugalsk Brazyli, nie zdoay wytworzy
unii. Stay si zbiorem republik, nader wojowniczo wzgldem siebie usposobionych
zwaszcza z pocztku i skonnych do rewolucji.
Brazylia posza inn drog ku nieuniknionej separacji. W r. 1807 armia napoleoska zaja
Portugali, ktrej dom panujcy uciek do Brazylii. Od tego czasu a do chwili oderwania si
Portugalia zdawaa si by raczej koloni Brazylii ni odwrotnie. W r. 1822 Brazylia ogosia
si od rbnym cesarstwem pod berem Pedra I, syna krla portugalskiego. Lecz nowy wiat
nigdy nie by yczliwy dla monarchii. W 1889 cesarz brazylijski spokojnie odpyn sobie do
Europy, a Stany Zjednoczone Brazylii powikszyy zastp amerykaskich republik.
ROZDZIA PIDZIESITY PITY

REWOLUCJA FRANCUSKA
I POWRT MONARCHII WE FRANCJI
Zaledwie Anglia stracia trzynacie kolonii amerykaskich, gboki przewrt spoeczny i
polityczny dokona si w samym sercu Wielkiej Monarchii, dajc caej Europie
niedwuznacznie do zrozumienia, e polityczne ustroje s w istocie przemijajce.
Mwilimy ju, e francuska monarchia zdoaa si najlepiej i najtrwalej ugruntowa ze
wszystkich personalnych monarchii. Staa si ona przedmiotem zazdroci i naladownictwa
szeregu rywalizujcych i mniejszych dworw. Lecz opieraa si na niesprawiedliwoci, ktra
bya przyczyn jej upadku. Na zewntrz zaborcza i wietna, marnotrawia ycie i mienie
swego narodu. Duchowiestwo i szlachta zrzuciy cay ciar podatkw na rednie i nisze
klasy. Chop ugina si pod brzemieniem danin; stan redni doznawa ucisku i pogardy od
szlachty.
W r. 1787 monarchii francuskiej grozio bankructwo, tak e musiaa zwoa przedstawicieli
wszelkich warstw dla narady nad trudnociami znikomych dochodw i nadmiernych
wydatkw. W r. 1789 zwoano do Wersalu Stany Generalne, zgromadzenie szlachty,
duchowiestwa i gminu, co w rodzaju pierwotnego parlamentu angielskiego. Nie zbieray si
one ju od roku 1610. Przez cay ten czas Francja bya absolutn monarchi. Teraz lud mia

119

sposobno wyrazi od dawna wzbierajce w nim niezadowolenie. Natychmiast wybuch spr

midzy trzema stanami, albowiem stan trzeci dy do zawadnicia caym zgromadzeniem.
Stan trzeci wyszed z wani zwycisko, a Stany Generalne zamieniy si w Zgromadzenie
Narodowe, zdecydowane do zaprowadzenia nowego adu w pastwie Krl Ludwik XVI by
przygotowany do walki i kaza cign wojska z prowincji. Pary i Francja powstay...
Upadek monarchii absolutnej dokona si bardzo szybko Lud paryski zdoby ponure
wizienie Bastyli i powstanie byskawicznie rozszerzyo si po caej Francji. We wschodnich
i pnocno-zachodnich prowincjach chopi palili zamki szlacheckie, starannie niszczyli
archiwa i tytuy wasnoci, a wacicieli mordowali lub wypdzali. W cigu miesica run
stary strupieszay porzdek arystokratyczny. Wielu ksit i dworzan z partii krlowej ucieko
za granic. W Paryu ustanowiono tymczasowy zarzd miejski (to samo stao si w innych
wikszych miastach) i powoano now si zbrojn, Gwardi Narodow, ktre] gwnym
przeznaczeniem byo stawia opr wojskom krlewskim. Zgromadzenie Narodowe musiao
teraz przystpi do stworzenia nowego politycznego i spoecznego systemu.
Byo to olbrzymie zadanie. Zgromadzenie Narodowe znioso przede wszystkim gwne
rda niesprawiedliwoci z czasw absolutyzmu: przywileje niepacenia podatkw,
paszczyzn, tytuy arystokratyczne; usiowao stworzy w Paryu monarchi konstytucyjn.
Krl porzuci Wersal z jego wspaniaociami i zaprowadzi skromniejszy dwr w paryskich
Tuileriach.
Przez dwa lata zdawao si, e Zgromadzenie Narodowe dojdzie do stworzenia silnego
zmodernizowanego rzdu. Wiele w jego pracach byo zdrowych myli, ktre do dzi
przetrway, ale sporo te eksperymentowania, ktre trzeba byo zarzuci. Zagodzono kodeks
karny: zniesiono tortury, samowolne aresztowania i przeladowania heretykw. Dawne
prowincje francuskie, Normandia, Burgundia itp. weszy w skad osiemdziesiciu
departamentw. Najwysze dostojestwa w armii stay si dostpne dla wszystkich.
Ustanowiono doskonay i prosty system sdw, ktrych warto znacznie obnia fakt, e
sdziw wybiera lud na krtki okres czasu. W ten sposb tum by rodzajem najwyszego
trybunau apelacyjnego i sdziowie, podobnie jak czonkowie Zgromadzenia, starali si
przypodoba galerii. Ogromne posiadoci kocielne oddano pod zarzd pastwa; instytucje
religijne nie zajmujce si ani dobroczynnoci, ani wychowaniem rozwizano, a opacanie
duchowiestwa stao si wsplnym ciarem caego narodu. Niele na tym wyszo nisze
duchowiestwo francuskie, ktre przymierao godem w cieniu bogatych dostojnikw. Ksia
i biskupi stali si wybieralni, co godzio w podstawy Kocioa rzymskiego, gdzie caa wadza
bya w rku papiea. Za jednym zamachem Zgromadzenie Narodowe chciao koci we
Francji zrobi protestanckim, jeli nie z doktryny, to z ustroju. Wszdzie wybuchay spory i
konflikty midzy ksimi uznanymi przez rzd a ksimi, ktrzy dochowali wiernoci
Rzymowi i nie zoyli przysigi pastwu.
W r. 1791 prba zaprowadzenia monarchii konstytucyjnej we Francji skoczya si
niepowodzeniem wskutek postpowania krla i krlowej, dziaajcych w porozumieniu ze
swymi arystokratycznymi i monarchicznymi przyjacimi za granic. Obce armie zbieray si
na wschodniej granicy pastwa i pewnej nocy czerwcowej krl i krlowa z dziemi wymknli
si z Tuileriw, aby poczy si z arystokratycznymi wygnacami. Schwytano ich w
Varennes i odstawiono z powrotem do Parya; caa Francja rozgorzaa namitnoci
patriotycznego republikanizmu. Proklamowano republik, zaczto otwart wojn z Austri i
Prusami, krla za osdzono i cito (stycze 1793), tak jak to ju raz uczyniono w Anglii, za
zdrady narodu.
Rozpocz si teraz dziwny okres w historii narodu francuskiego. Silnym pomieniem
buchn entuzjazm dla Francji i republiki. Min czas wszelkich kompromisw; w kraju kady
objaw rojalizmu i nielojalnoci mia by wytpiony; za granic Francja bya protektork i

120

ordowniczk wszystkich rewolucjonistw. Caa Europa, cay wiat mia by republik.

Modzie francuska zapenia szeregi armii republikaskiej; po caym kraju popyn nowy,
cudowny piew, ktry dzi jeszcze, jak wino, krew rozarza Marsylianka. Przed tym
piewem, przed szeregami Francuzw okrytych byskiem bagnetw, przed entuzjazmem ich
armat cofay si armie nieprzyjacielskie; do koca r. 1792 armie francuskie posuny si
daleko poza granice zdobyczy Ludwika XIV; wszdzie stay na obcym terytorium. Byy w
Brukseli, przebiegy Sabaudi, dotary do Moguncji; odebray Holandii Scheldt. Po czym rzd
francuski uczyni rzecz bardzo nierozumn. Rozgoryczony tym, e jego przedstawicieli
wydalono z Londynu po straceniu Ludwika, wypowiedzia wojn Anglii. By to krok
nieroztropny, albowiem rewolucja dala Francji now, pen zapau piechot i doskona
artylerie i uwolnia j od arystokratycznych oficerw i ociaej tradycji, lecz zarazem
pozbawia marynark dyscypliny; Anglia bya silniejsza na morzu. Ta prowokacja
zjednoczya ca Angli przeciw Francji, mimo e z pocztku istnia w Wielkiej Brytanii
powany ruch liberalny, sympatyzujcy z rewolucj.
Nie moemy szczegowo opowiada walk Francji przeciw koalicji europejskiej, walk
toczcych si, w najbliszych kilku latach. Skutkiem jej byo odebranie Austriakom Belgii na
zawsze i utworzenie republiki w Holandii. Flota holenderska zamarza w Texel i musiaa si
podda bez wystrzau garstce kawalerii. Na jaki czas Francja odwrcia sw uwag od
Woch i dopiero w r. 1796 nowy genera, Napoleon Bonaparte, poprowadzi wyndzniae i
godne armie republikaskie w triumfalnym pochodzie przez Piemont do Mantui i Werony.
Powiada C. F. Atkinson: Co najbardziej zdumiewao koaliantw, to liczebno i szybko
republikanw. Te improwizowane armie nie miay adnego taboru. Namiotw nie mona byo
sprawi z braku pienidzy ani przewie z braku wozw, ktrych byoby potrzeba w
olbrzymiej iloci, a zreszt byy one zbyteczne, poniewa ci ludzie z lat 17931794 ochoczo
znosili takie niewygody, ktre w zawodowych armiach wywoayby wprost epidemi dezercji.
Prowiantw niepodobna byo wozi w konwojach dla takiego mnstwa ludzi i Francuzi
wrychle przywykli do kwaterunkw. W r. 1793 zrodzi si nowoczesny sposb wojowania,
polegajcy na szybkoci ruchw, najwyszym wysiku tyzny narodowej, biwakach,
rekwizycjach, w przeciwiestwie do tego, co byo dawniej: ostrone manewrowanie, mae
armie zawodowe, namioty, pene racje, szykany . W chwili za gdy te obdarte zastpy
zapalecw ze piewem Marsylianki szy w bj za la France, nigdy nie majc jasnego
pojcia, czy id na pldrowanie, czy wyzwalanie krajw entuzjazm republikaski w
Paryu objawia si w mniej chwalebnej formie. Rewolucj kierowa teraz fanatyczny
Robespierre. Trudno okreli, co to by za czowiek; by on sabowity, z natury bojaliwy i
zarozumiay. Mia jednak niezbdny rodek do osigania wadzy wiar. Chcia ocali
Rzeczpospolit wedug wasnego rozumienia i wyobraa sobie, e nie potrafi tego nikt inny,
tylko on. Wzi zatem wadz w swoje rce znaczyo ocali republik. ywotny duch
republiki, jak si zdawao, wyrs z rzezi rojalistw i stracenia krla. Wybuchy powstania,
jedno na zachodzie w Wandei, gdzie lud burzy si przeciw poborom do wojska i
wywaszczaniu prawowiernego duchowiestwa, a na czele staa szlachta i ksia, drugie na
poudniu, gdzie Lyon i Marsylia powstay, a rojalici tuloscy wpucili do miasta angielsk i
hiszpask zaog. Zdawao si wic, e nie ma innej rady, jak wyrn rojalistw.
Trybuna rewolucyjny wzi si do roboty i zacza sio nieustanna rze. Bardzo na czasie
okazao si wynalezienie gilotyny. Zgilotynowano krlow, zgilotynowano wiksz cz
przeciwnikw Robespierre'a, gilotynowano ateistw, ktrzy twierdzili, e nie ma Najwyszej
Istoty i co dzie, co tydzie ta piekielna maszyna ucinaa coraz wicej gw. Zdawao si, e
rzdy Robespierre'a ywi si krwi, ktrej potrzebuj coraz wicej, jak opiumista wymaga
coraz silniejszych dawek opium.
Na koniec w lecie 1794 Robespierre'a obalono i zgilotynowano. Na jego miejsce
ustanowiono Dyrektoriat z piciu ludzi, ktrzy przez pi lat prowadzili obronn wojn, i
xliii

121

jednoczenie utrzymywali ad wewntrz kraju. Ich rzdy stanowi ciekawe interludium w tej
historii gwatownych przewrotw. Godzili si na ten stan rzeczy, jaki zastali.
Propagandystyczna gorliwo rewolucji prowadzia armie francuskie do Holandii, Belgii,
Szwajcarii, poudniowych Niemiec i Woch pnocnych. Wszdzie wypdzano krlw i
ustanawiano republiki. Lecz arliwo propagandystyczna, ktra oywiaa Dyrektoriat, nie
przeszkadzaa, ze skarb wyzwolonych krajw zabierano na poprawienie finansw rzdu
francuskiego. Wojny te staway si coraz mniej podobne do witej wojny o wolno, a coraz
bardziej przypominay zaborcze wojny starego regime'u. Jedyn rzecz, ktra nowej Francji
pozostaa z monarchii, bya jej tradycyjna polityka zagraniczna; za Dyrektoriatu panuje ona z
tak si, jak gdyby w ogle nie byo rewolucji.
Na nieszczcie dla Francji i caego wiata wyrs czowiek, ktry w najjaskrawszej formie
uosabia ten narodowy egoizm Francuzw. Da on temu krajowi dziesi lat chway i
upokorzenie ostatecznej klski. By to ten sam Napoleon Bonaparte, ktry armie Dyrektoriatu
prowadzi do zwycistwa w wojnach woskich.
Przez pi lat rzdw Dyrektoriatu Bonaparte pracowa nad wywyszeniem si. Stopniowo
dochodzi do coraz wikszej wadzy. By to czowiek mocno ograniczony, ale wielkiej energii
i bezlitonie dcy do swoich celw. Zacz karier jako ekstremista ze szkoy Robespierre'a,
czemu zawdzicza pierwsze swe powodzenie; nie zdawa sobie jednak sprawy z tych nowych
si, ktre teraz rodziy si w Europie. Szczytem jego politycznej wyobrani byo krzykliwe, a
spnione usiowanie odbudowania zachodniego cesarstwa. Stara si zniszczy resztki
dawnego witego Cesarstwa Rzymskiego, aby na jego miejscu wznie nowe, ze stolic w
Paryu. Cesarz w Wiedniu przesta by witym Cesarzem Rzymskim a sta si po prostu
cesarzem Austrii. Napoleon rozwid si z pierwsz on, Francuzk, aby polubi austriack
arcyksiniczk.
Waciwym panem Francji by Napoleon ju jako Pierwszy Konsul w r. 1799, a obwoa
si cesarzem Francji w r. 1804, biorc sobie wyranie za wzr Karola Wielkiego. Papie
koronowa go w Paryu: Napoleon odebra koron z rk papiea i sam j sobie woy na
gow, tak jak to Karol Wielki zaleca. Syna ukoronowa na krla rzymskiego.
Przez kilka lat rzdy Napoleona byy jednym szeregiem zwycistw. Podbi wiksz
cz Woch i Hiszpanii, pokona Prusy i Austri, panowa nad ca Europ na zachd od
Rosji. Nie udao mu si nigdy zama potgi morskiej Anglii i jego flocie zada ostateczn
klsk pod Trafalgarem (1805) admira Nelson. Hiszpania powstaa przeciw niemu w r. 1808,
armia za angielska pod Wellingtonem wypara z wolna Francuzw z caego pwyspu. W
roku 1811 Napoleon popad w zatarg z carem Aleksandrem I, a w r. 1812 najecha Rosj z
wielk, bardzo niejednolite) armi, liczc 600 000 ludzi, ktra zostaa zwyciona i
zniszczona przez Rosjan i zim rosyjsk. Niemcy powalay przeciw niemu, Szwecja
odwrcia si od niego. Armi francusk cigay klski, i w r. 1814 Napoleon abdykowa w
Fontainebleau. Poszed na wygnanie na wysp Elb, skd wrci raz jeszcze do Francji w r.
1815 i ostateczna porak zaday mu pod Waterloo zjednoczone wojska angielskie, belgijskie
i pruskie. Umar w r. 1821 jako wizie angielski na wyspie w. Heleny.
Siy wyzwolone przez rewolucj francusk byy zmarnowane. Wielki kongres zwyciskich
aliantw zebra si w Wiedniu, aby przywrci ile monoci stan rzeczy obalony przez burz
rewolucji. Przez blisko czterdzieci lal trwa w Europie pokj, nastpstwo wielkiego
wyczerpania
ROZDZIA PIDZIESITY SZSTY

122

NIESPOKOJNY POKJ PO UPADKU NAPOLEONA

Byy dwie gwne przyczyny, ktre nie pozwoliy, aby pokj ten sta si naprawd
zupenym umierzeniem wani spoecznych i midzynarodowych i ktre przygotoway okres
wojen od 1854 do 1871. Jedn z nich bya dno rzdw krlewskich do przywrcenia
niegodnych przywilejw i ograniczenia wolnoci myli, pism i nauki. Drug za by
niemoliwy system granic, wykrelonych przez dyplomatw kongresu wiedeskiego.
Szczegln ch powrotu do dawnych stosunkw okazywaa monarchia hiszpaska. Tu
nawet Inkwizycj wskrzeszono. Gdy Napoleon osadzi na tronie hiszpaskim swego brata,
Jzefa, (1810) kolonie hiszpaskie za Atlantykiem poszy za przykadem Stanw
Zjednoczonych i zbuntoway si przeciw europejskiej polityce mocarstwowej. Genera
Bolivar by Waszyngtonem Ameryki Poudniowej. Hiszpania nie moga stumi tego buntu,
ktry cign si tak jak wojna Stanw o niepodlego, i w kocu Austria, postpujc w
duchu witego Przymierza, postawia wniosek, aby monarchowie europejscy dopomogli
Hiszpanii. W Europie sprzeciwia si temu Anglia, ale w istocie udaremni ten plan restauracji
monarchistycznej sw szybk akcj Monroe, prezydent Stanw Zjednoczonych (1823).
Owiadczy, e Stany Zjednoczone uwaa bd kad prb wprowadzenia na ich pkul,
europejskiego systemu za akt nieprzyjacielski. W ten sposb powstaa doktryna Monroego,
opierajca si na zasadzie, e w Ameryce nie ma miejsca na jakikolwiek rzd pozaamerykaski; ta doktryna utrzymaa Ameryk przez bez maa sto lat poza wpywami wielkich
mocarstw i pozwolia nowym stanom hiszpaskiej Ameryki kierowa swym losom wedle
wasne] woli.
Monarchizm hiszpaski, straciwszy kolonie, mg przynajmniej pod opiek koncertu
europejskiego rzdzi si we wasnym domu, jak mu si podobao. W r. 1823 armia
francuska, otrzymawszy od jednego z kongresw europejskich specjalny mandat, stumia
powstanie ludowe w Hiszpanii, a jednoczenie Austria uporaa si z rewolucj w Neapolu.
W r. 1824 umar Ludwik XVIII, po ktrym nastpi Karol X. Karol zabra si do obalenia
swobody prasy i uniwersytetw i do odbudowania absolutnych rzdw: uchwalono miliard
frankw na odszkodowania dla szlachty za spalone zamki i sekwestry z roku 1789. W r. 1830
Pary powsta przeciw temu wcieleniu starego porzdku; na miejsce Karola wszed teraz
Ludwik Filip, syn owego Filipa, ksicia Orleaskiego, ktrego stracono podczas terroru Inne
monarchie kontynentalne zachoway wobec tych wypadkw zupen neutralno, tym
bardziej e Wielka Brytania otwarcie pochwalaa rewolucj, a w Niemczech i Austrii dao si
zauway silne wrzenie. Mimo wszystko Francja pozostaa monarchi. Ludwik Filip (1830
1848) panowa lat osiemnacie jako konstytucyjny krl Francji.
Takie byy niedobre wpywy pokoju kongresowego, wywoane reakcyjnymi dnociami
monarchistw. Granice pastw, nieumiejtnie wykrelone przez dyplomatw kongresu
wiedeskiego niosy w sobie zard konfliktw, ktre dojrzeway powoli, lecz byy jeszcze
bardziej niebezpieczne dla pokoju ludzkoci. Jest rzecz nader niewygodn rzdzi ludami,
ktre mwi rnymi jzykami, a tym samym wychowuj si na rnych literaturach i
posiadaj odrbne pojcia zwaszcza jeeli te rnice zaostrzaj jeszcze spory religijne.
Tylko wyranie zaznaczony wsplny interes jak np. wsplna konieczno obrony u grali
szwajcarskich moe usprawiedliwia czenie si ludw o rnej wierze i mowie, lecz i w
Szwajcarii istnieje szeroka autonomia lokalna. Gdzie, jak w Macedonii, rnorodna ludno
jest zmieszana w mozaik wsi i okrgw, system kantonalny jest niezbdny. Skoro si jednak
spojrzy na map Europy, jak wykreli Kongres Wiedeski, ma si wraenie, e zrobiono to
tylko w tym celu, aby poszczeglne narodowoci doprowadzi do rozpaczy.
Kongres wiedeski, bez wszelkiej potrzeby, zburzy republik holendersk: sklei razem
protestanckich Holendrw z katolikami mwicymi po francusku, a nalecymi do dawnych
Niderlandw Hiszpaskich (austriackich) i ustanowi krlestwo Niderlandw. Nie tylko
123

dawn rzeczpospolit weneck, ale cae Wochy pnocne a do Mediolanu odda Austriakom
mwicym po niemiecku. Francusk Sabaudi skombinowano z kawakami Woch, aby
odbudowa krlestwo Sardynii. Austro-Wgry, ktre ju i bez tego byy niebezpieczn
mieszanin rnorodnych ywiow: Niemcw, Wgrw, Czechw, Sowakw, Jugosowian,
Rumunw i Wochw, stay si po prostu pastwem niemoliwym, od kiedy kongres
wiedeski przyzna Austrii czci Polski, zabrane w latach 1772 i 1795. Przewan cz
Polakw, ktrzy byli katolikami i republikanami, oddano najmniej cywilizowanej wadzy
prawosawnego cara i protestanckim Prusom. Carowi przyznano rwnie etnicznie zupenie
odrbn Finlandi. Bardzo do siebie niepodobne ludy Norwegw i Szwedw poczono pod
berem jednego krla. Niemcy, jak si czytelnik przekona, znalazy si w nader
niebezpiecznym stanie zamtu. Pewna cz Prus i Austrii naleaa do Rzeszy niemieckiej,
inne znw byy poza jej granicami: prcz tego Rzesza skadaa si z mnstwa drobnych
pastw. Krl duski by czonkiem Rzeszy dziki kilku posiadociom w niemieckim
Holsztynie. Luksemburg nalea do Rzeszy, mimo e jego monarcha by jednoczenie krlem
Niderlandw, a znaczna cz jego ludnoci mwia po francusku.
Nikt na to nie zwrci uwagi, e nard, ktry mwi po niemiecku i opiera swe pojcia na
literaturze niemieckiej, nard, ktry mwi po wosku i opiera swe pojcia na literaturze
woskiej, oraz nard, ktry mwi po polsku i opiera swe pojcia na literaturze polskiej, bdzie
si czu lepiej, bdzie bardziej pomocny, a mniej szkodliwy dla reszty ludzkoci, jeeli bdzie
mg prowadzi wasne sprawy w swym wasnym jzyku w takim obrbie, w jakim tym
jzykiem mwiono. Czy mona si dziwi, e najpopularniejsz pieni w Niemczech w tym
okresie bya la, ktra gosia, e tam, gdzie brzmi mowa niemiecka, jest i ojczyzna niemiecka!
W 1830 francuska Belgia, zagrzana przykadem rewolucji we Francji, zbuntowaa si
przeciw poczeniu jej razem z Holendrami pod berem krla Niderlandw. Mocarstwa,
obawiajc si rewolucji lub aneksji przez Francj, pospieszyy uspokoi zbuntowanych, i day
im wasnego monarch, Leopolda I Sasko-Kobursko-Gotajskiego.
W 1830 roku zaczy si rwnie bezowocne ruchy rewolucyjne we Woszech i w
Niemczech, oraz powane powstanie w rosyjskiej czci Polski. Przez cay rok rzd
republikaski w Warszawie opiera si Mikoajowi I (na stpi po Aleksandrze, 1825) i uleg
w kocu przemocy, ktra nie cofna si przed adnym okruciestwem. Zaczto jzyk polski
przeladowa, a na miejsce kocioa katolickiego staa si cerkiew prawosawna panujcym
wyznaniem...
W 1821 roku Grecy podnieli powstanie przeciw Turkom. Przez sze lat prowadzili
rozpaczliw wojn, a rzdy europejskie przypatryway si temu z niezmconym spokojem.
Wolnomylna opinia publiczna protestowaa przeciw tej bezczynnoci; ochotnicy ze
wszystkich pastw europejskich spieszyli do szeregw powstaczych, a w kocu Anglia,
Francja i Rosja podjy wspln akcj. Francuzi i Anglicy zniszczyli flot tureck w bitwie
pod Navarino (1827); car najecha na Turcj. Traktat adrianopolski (1829) uzna
niepodlego Grecji, lecz nie pozwoli jej wrci do staroytnej tradycji republikaskiej.
Wyszukano Grecji niemieckiego krla, ksicia Ottona Bawarskiego, a w prowincjach
naddunajskich (dzisiejsza Rumunia) i w Serbii ustanowiono chrzecijaskich gubernatorw.
Wiele jeszcze krwi miao popyn, zanim Turkw wyrzucono z tych krajw.
ROZDZIA PIDZIESITY SIDMY

ODKRYCIA NAUKOWE I WYNALAZKI

124

Przez cay wiek XVII i XVIII i przez pierwsze lata XtX wieku, kiedy rozgryway si owe
zatargi mocarstw i ksit europejskich, kiedy atanina traktatu westfalskiego (1648)
zmieniaa si jak w kalejdoskopie na atanin kongresu wiedeskiego (1815) i kiedy
aglowce rozszerzay wpyw Europy na cay wiat, dokonywa si stay wzrost wiedzy;
pojcie czowieka o wiecie, na ktrym yje, byo coraz janiejsze, sowem, odbywa si
postp w Europie i w zeuropeizowanych czciach wiata.
Postp ten trzyma si z dala od ycia politycznego, na ktre przez cay wiek XVII i XVIII
nie wywiera prawie adnego bezporedniego wpywu. Rwnie nie wnika on w tym okresie
gbiej do wiadomoci powszechnej. Miao si to sta dopiero pniej, kiedy w postp by
w peni swych si w drugiej poowie w. XIX. Na razie ogarnia on niewielki zastp ludzi
zamonych, o niezalenym sposobie mylenia. Jeliby nie byo tego, co Anglicy nazywa jej
private gentleman, rozwj wiedzy nie mgby si dokona w Grecji arii zacz na nowo w
Europie. Uniwersytety odgryway pewn, ale nie dominujc rol w filozoficznym i
naukowym yciu tego okresu. Urzdowa nauka jest zawsze bojaliwa, konserwatywna, wroga
wszelkim nowinkom, inicjatywa przychodzi do niej od umysw niezalenych.
Wspominalimy ju o zaoeniu w r. 1002 Krlewskiego Towarzystwa, ktre usiowao
urzeczywistni marzenia Bacona wyraone w Nowej Atlantydzie. W XVIII w. oglne pojcia
o materii i ruchu znacznie si wyklaroway, w matematyce zrobiono wielkie postpy,
udoskonalono szko optyczne na uytek mikroskopu i teleskopu, ze wie energi podjto
dzia klasyfikacji w historii naturalnej, nastpi wielki renesans anatomii. Nauka geologii,
naszkicowana przez Arystotelesa i przeczuwana przez Leonarda da Vinci (14521519)
podja swe wielkie zadanie odczytywania Ksigi Ska.
Postpy fizyki oddziaay na metalurgi. Udoskonalona metalurgia, zdolna do szerszego i
bardziej miaego operowania wielkimi masami metali i innych materiaw, zachcaa do
praktycznych wynalazkw. Zjawiy si maszyny w nie znanych dotd rozmiarach, i obfitoci,
aby zrewolucjonizowa przemys.
W 1804 Trevithick zastosowa wynalazek Watta do komunikacji i zbudowa pierwsz
lokomotyw. W 1825 otwarto pierwsz kolej elazn midzy Stockton a Darlington, i
lokomotywa Stepliensona Rakieta, z trzynastotonowym pocigiem, osigna chyo
czterdziestu czterech mil ang. na godzin. Od 1830 liczba kolei elaznych wci wzrasta. W
poowie tego stulecia caa Europa pokrywa si sieci kolei elaznych.
W yciu ludzkim nastpuje wielka zmiana: czowiek zdobywa nowy rodek szybkiej i
atwej komunikacji ldowej. Po klsce w Rosji Napoleon zuy na podr z okolic Wilna do
Parya 312 godzin. Dugo drogi wynosia okoo 2300 kilometrw. Napoleon jecha z
moliwie najwiksz szybkoci, robic przecitnie 7 kilometrw na godzin. Zwyczajny
podrnik potrzebowaby na odbycie tej samej drogi najmniej dwa razy tyle czasu. Byo to
mniej wicej to samo maksimum szybkoci, jakie mona byo osign w I w. po Chr. midzy
Gali a Rzymom. I nagle przychodzi ogromna zmiana. Kolej elazna pozwala zwykemu
podrnikowi odby t drog w niespena czterdzieci osiem godzin. To znaczy, e kolej
elazna zmniejszya gwne odlegoci europejskie do jednej dziesitej. Umoliwia zarzd
obszarw dziesikro razy wikszych ni te, jakie dotychczas mogy by sprawnie rzdzono
przez jedn administracj, Europa do dzi jeszcze nic zdaje sobie sprawy ze znaczenia tych
moliwoci. Europa jest zawsze jeszcze rozdzielona granicami wykrelonymi w epoce konia
i bitych gocicw. W Ameryce skutki byy natychmiastowe. Stany Zjednoczone, ktre
rozszerzay si na zachd, zdobyy mono nieprzerwanego kontaktu z Waszyngtonem, bez
wzgldu na to, jak daleko w gb kontynentu odsunyby si ich granice. Kolej elazna dala
Ameryce jedno, ktra bez niej byaby niemoliwa. Statek parowy wyprzedzi nieco
lokomotyw w jej pierwszej fazie. W 1802 ju istnia parowiec Charlotle Dundas na Firth
of Clyde, a w 1807 Amerykanin Fulton spuci swj parowiec Clermont, ktrego maszyny

125

byy robione w Anglii, na rzek Hudson, powyej New Yorku. Pierwszy okrt parowy,
spuszczony na morze, by rwnie amerykaski Phoenix, ktry przyby z Nowego Jorku
do Filadelfii. Tak samo amerykaski by parowiec z aglami Savannah, ktry przepyn
Atlantyk (1819). Byy to wszystko parowce koowe, niezdolne do ciszych podry
morskich; koa ami si atwo i statek staje si nie do uycia. Parowce rubowe zjawiy si
znacznie pniej. Wiele trudnoci trzeba byo pokona, zanim zaczto uywa rub. Dopiero
w poowie ubiegego stulecia parowce poczynaj bra gr nad aglowcami. Po czym
ewolucja komunikacji morskiej postpuje z piorunujc szybkoci. Po raz pierwszy mona
byo teraz z pewn cisoci ustali dat przyjazdu okrtu na miejsce oznaczone. Podre
transatlantyckie, ktre byy dotychczas niepewnym, kilkutygodniowym wdrowaniem a
tygodnie mogy z atwoci zmieni si w cae miesice zyskay na szybkoci, a w kocu,
w r. 1910, najszybsze okrty odbyway t drog w pi dni, z moliw do oznaczenia godzin
przyjazdu.
Rwnolegle z rozwojem parowej komunikacji ldowej i morskiej pojawiy si nowe i
zdumiewajce udogodnienia dziki badaniom Volty, Galvaniego i Faradaya nad rozmaitymi
zjawiskami elektrycznoci. Telegraf elektryczny powsta w r. 1835. Pierwszy kabel podwodny
zaoono w 1851 r. midzy Francj i Angli. W cigu kilku lat sie drutw telegraficznych
pokrya cay wiat cywilizowany, a wiadomoci, ktre dotd powoli wdroway od miejsca do
miejsca, mogy si pojawia prawie rwnoczenie w najodleglejszych punktach ziemi.
Kolej elazna i telegraf byy dla wyobrani przecitnego czowieka z poowy wieku XIX
zjawiskiem najbardziej zdumiewajcym, zdolnym przeobrazi dotychczasowy tryb jego
ycia, a byy to przecie tylko najjaskrawsze, lecz i najpierwotniejsze skutki znacznie
rozleglejszego procesu. Umiejtnoci techniczne rozwijay si z nadzwyczajn szybkoci i,
w stosunku do poprzednich czasw, ogarniay niezwykle szeroki zakres. Znacznie
doniolejsz zdobycz byo to, czego si nie spostrzegao w yciu codziennym
rozszerzenie wadzy czowieka nad rozmaitymi materiaami budowlanymi.
Do poowy w. XVIII elazo wytapiano z rudy za pomoc wgla drzewnego. Otrzymywane
w taki sposb mae kawaki metalu przekuwano i nadawano im odpowiedni ksztat. By to
materia dla rzemielnika. Jako i obrbka zaleay gwnie od dowiadczenia i umiejtnoci
danego robotnika. Najwiksze kaway elaza, jakie mona byo obrabia w tych warunkach,
dochodziy najwyej (w XVI wieku) do dwch lub trzech ton. (Std i armaty wczesne miay
tak ograniczone rozmiary.) Wysoki piec powsta w XVIII stuleciu i rozwin si dziki
wprowadzeniu koksu. Dopiero w XVIII w. pojawia si walcowana blacha (1728) i walcowane
elazo w prtach i sztabach (1783). Mot parowy Nasmytha wystpuje w r. 1838.
wiat staroytny nie mg uywa pary z powodu niskiego stanu metalurgii. Maszyna
parowa, nawet zwyka pompa, nie bya moliwa, dopki nie miano do dyspozycji
walcowanych pyt elaznych. Wczesne maszyny przedstawiaj si nam dzi jako aosne i
niezdarne wyroby blacharskie, a jednak byy one szczytem wczesnej umiejtnoci
metalurgicznej. Niebyway postp zacz si od wprowadzenia metody Bessemera (1856), a
zwaszcza piecw regeneracyjnych (1864), gdzie stal i wszelkiego rodzaju elazo moe by
przetapiane, oczyszczane i odlewane w taki sposb i w takiej skali, o jakiej dotd mowy nie
byo. Dzi w elektrycznych piecach mona widzie cae tony pynnej stali, podobnej do
gotujcego si mleka w rondelku. Nic z poprzednich praktycznych zdobyczy ludzkoci
nie da si porwna w swych skutkach z cakowitym opanowaniem olbrzymich mas stali i
elaza, opartym na poznaniu ich struktury i zalet. Koleje elazne i pierwsze maszyny
wszelkiego rodzaju byy jedynie pierwszymi triumfami nowych metod
metalurgicznych. Po nich zjawiy si okrty z elaza i stali, olbrzymie mosty, wyroso cae
budownictwo oparte na stosowaniu stali w gigantycznych rozmiarach. Zbyt pno

126

spostrzeono, e kolej elazn pomylano w formie bardzo skromnej i bojaliwej i e mona

byo komunikacj urzdzi trwaej, z wiksz wygod i w znacznie wikszych rozmiarach.
Do wieku XIX nie znano okrtw zdolnych wzi ponad 2000 ton adunku; obecnie
nikogo nie dziwi liniowce o 50000 ton. Istniej ludzie, ktrzy natrzsaj si nad tym
postpem, nazywaj go postpem na wielko, ale podobne natrzsania wiadcz jedynie o
ograniczonym umyle. Wielki okrt albo budynek o stalowym szkielecie nie jest tylko jak
to sobie oni wyobraaj powikszon odmian maych okrtw i budowli z dawnych
czasw; jest on czym zupenie rnym, zbudowanym lepiej i silniej, z delikatniejszych i
trwalszych materiaw; tu nie pomaga ani dowiadczenie przeszoci, ani przypadek, to jest
sprawa subtelnych i zawiych oblicze. W dawnym domu lub okrcie materia by wszystkim
musiao si niewolniczo stosowa do materiau i jego potrzeb; w nowym materia zosta
ujarzmiony i zmieniony. Wgiel, elazo i piasek wydobyto z pokadw i szybw, obrobiono
je, stopiono, przelano, by na koniec dwign je w gr i na szeset stp ponad tumnym
miastem postawi ten lekki, lnicy wierch ze stali i szka!
Podalimy te szczegy o postpie wiedzy ludzkiej w zakresie metalurgii stali i o jego
skutkach dla ilustracji. Podobnymi przykadami moe suy obrabianie miedzi i cyny,
caego mnstwa innych metali, np. niklu i aluminium, eby tylko wymieni te dwa nie znane
do pocztkw w. XIX. Najwiksze triumfy rewolucji w dziedzinie mechaniki dokonay si
przez opanowanie substancji, rnych gatunkw szka, kamieni i zaprawy wapiennej, farb,
tkanin itp. Ale na razie jestemy przy pierwszych owocach tego urodzaju. Widzimy, e mamy
wielk si, ale musimy si jeszcze nauczy, jak tej siy uywa naley. Wiele z pierwszych
sposobw zastosowania tych darw wiedzy nosio cechy czego pospolitego, gupiego lub
okropnego. Sztuka i sztuka stosowana dopiero zaczynaj pracowa nad t wielk
rnorodnoci materiaw, jakich im obecnie dostarczono.
Rwnolegle z rozrostem nowych moliwoci mechaniki rozwijaa si nauka o
elektrycznoci. Dopiero w osiemdziesitych latach w. XIX wyniki jej zaczynaj oddziaywa
na wyobrani zwyczajnego czowieka. Zjawia si nagle wiato elektryczne i trakcja
elektryczna, przemiana si, moliwo wysyania energii, ktra moe si zmieni w ruch
mechaniczny, wiato lub ciepo, wedug potrzeby, za porednictwem drutu miedzianego,
podobnie jak mona wod posya rurami na oznaczone miejsce.
Francuzi i Anglicy przodowali z pocztku w tym wielkim urodzaju wiedzy; lecz wrychle
Niemcy, ktrych Napoleon upokorzy, objawili tak gorliwo i wytrwao w badaniach
naukowych, e zdoali przewyszy swych mistrzw. Angielska wiedza bya tworem gwnie
tych Anglikw i Szkotw, ktrzy pracowali poza urzdowymi orodkami nauki. Uniwersytety
brytyjskie byy wwczas ostoj wstecznictwa, oddane wycznie pedantycznemu gmeraniu w
klasykach aciskich i greckich. Rwnie francuska 'owiata pozostawaa pod wpywem
klasycznej tradycji szk jezuickich, wskutek czego nietrudno byo Niemcom zorganizowa
zrzeszenie badaczy, zbyt szczupe co prawda wobec rozmiarw zagadnie, lecz a nazbyt
wielkie w porwnaniu do maej garstki angielskich i francuskich wynalazcw i
eksperymentatorw. I chocia ich prace uczyniy z Francji i Anglii najbogatsze i
najpotniejsze kraje na wiecie, ludzie nauki i wynalazcy nie uzyskali przez to ani bogactw,
ani potgi. Albowiem prawdziwy uczony jest daleki od wiata; zbyt go pochania wasna
praca, aby mia czas obmyla, jak zrobi na niej pienidze. Ekonomiczna eksploatacja jego
odkry dostaje si atwo i w sposb naturalny do rk ludzi bardziej zaborczych; tumy
bogaczy, ktrych wydaje kady nowy okres naukowego i technicznego postpu w Wielkiej
Brytanii, chocia nie pragny tak gorco ly i zabija tej zotononej kury, jak wiat
zawodowych uczonych i kleru, patrzyy jednak spokojnie, jak ta poyteczna istota
przymieraa godem. W ich przekonaniu wynalazcy i odkrywcy przyszli po to na wiat, aby z
nich zyski cignli ludzie, majcy wicej sprytu.

127

W tej mierze Niemcy okazali si troch mdrzejsi. Niemieckie szkoy nie ywiy takiej
gwatownej nienawici do nowej nauki. Pozwalay si jej rozwija. A i przemysowiec
niemiecki nie okazywa uczonym tej pogardy, co angielski businessman. Niemcy nabrali
przekonania, e wiedza tym bujniejszy wyda plon, im umiejtniej bdzie uprawiana i
pielgnowana. Uyczali tedy uczonym nieco dobrobytu; na prace naukowe oyli stosunkowo
wicej od innych i to im si sowicie opacao. W drugiej poowie w. XIX uczony niemiecki
sprawi, e jzyk niemiecki sta si niezbdny dla kadego, kto chcia by obznajomiony z
najnowszymi wynikami bada w swej dziedzinie, a w niektrych naukach, zwaszcza w
chemii, Niemcy uzyskali znaczn przewag nad zachodnimi ssiadami. Praca naukowa
Niemiec z lat szedziesitych i siedemdziesitych zacza przynosi owoce po r. 1880, i w
dobrobycie technicznym i przemysowym Niemcy coraz bardziej przewyszay Francj i
Angli.
Nowy okres historii wynalazkw zacz si w osiemdziesitych latach z pojawieniem si
maszyny nowego typu, w ktrej sia rozprajca mieszaniny wybuchowej zastpia si
rozprajc pary. Lekkie i wysoce sprawne- maszyny stosowano do samochodw i one to
rozwiny si do takiej lekkoci i sprawnoci, e day si zastosowa do powietrznego lotu,
ktrego teoretyczn moliwo znano od dawna. W r. 1897 waszyngtoski profesor Langley
skonstruowa udatn maszyn do latania, ktra jednak bya za maa, aby unie czowieka. Od
r. 1909 aeroplan staje si ju nowym rodkiem lokomocji. Zdawao si, e z udoskonaleniem
kolei elaznej i ruchu samochodowego nastpi przerwa w deniu czowieka do szybkoci,
tymczasem maszyna do latania wprowadzia nowe i olbrzymie zmiany wyobrani
zwyczajnego czowieka. Zjawia si nagle wiato elektryczne i trakcja elektryczna, przemiana
si, moliwo wysyania energii, ktra moe si zmieni w ruch mechaniczny, wiato lub
ciepo, wedug potrzeby, za porednictwem drutu miedzianego, podobnie jak mona wod
posya rurami na oznaczone miejsce.
Francuzi i Anglicy przodowali z pocztku w tym wielkim urodzaju wiedzy; lecz wrychle
Niemcy, ktrych Napoleon upokorzy, objawili tak gorliwo i wytrwao w badaniach
naukowych, e zdoali przewyszy swych mistrzw. Angielska wiedza bya tworem gwnie
tych Anglikw i Szkotw, ktrzy pracowali poza urzdowymi orodkami nauki. Uniwersytety
brytyjskie byy wwczas ostoj wstecznictwa, oddane wycznie pedantycznemu gmeraniu w
klasykach aciskich i greckich. Rwnie francuska 'owiata pozostawaa pod wpywem
klasycznej tradycji szk jezuickich, wskutek czego nietrudno byo Niemcom zorganizowa
zrzeszenie badaczy, zbyt szczupe co prawda wobec rozmiarw zagadnie, lecz a nazbyt
wielkie w porwnaniu do maej garstki angielskich i francuskich wynalazcw i
eksperymentatorw. I chocia ich prace uczyniy z Francji i Anglii najbogatsze i
najpotniejsze kraje na wiecie, ludzie nauki i wynalazcy nie uzyskali przez to ani bogactw,
ani potgi. Albowiem prawdziwy uczony jest daleki od wiata; zbyt go pochania wasna
praca, aby mia czas obmyla, jak zrobi na niej pienidze. Ekonomiczna eksploatacja jego
odkry dostaje si atwo i w sposb naturalny do rk ludzi bardziej zaborczych; tumy
bogaczy, ktrych wydaje kady nowy okres naukowego i technicznego postpu w Wielkiej
Brytanii, chocia nie pragny tak gorco ly i zabija tej zotononej kury, jak wiat
zawodowych uczonych i kleru, patrzyy jednak spokojnie, jak ta poyteczna istota
przymieraa godem. W ich przekonaniu wynalazcy i odkrywcy przyszli po to na wiat, aby z
nich zyski cignli ludzie, majcy wicej sprytu.
W tej mierze Niemcy okazali si troch mdrzejsi. Niemieckie szkoy nie ywiy takiej
gwatownej nienawici do nowej nauki. Pozwalay si jej rozwija. A i przemysowiec
niemiecki nie okazywa uczonym tej pogardy, co angielski businessman. Niemcy nabrali
przekonania, e wiedza tym bujniejszy wyda plon, im umiejtniej bdzie uprawiana i
pielgnowana. Uyczali tedy uczonym nieco dobrobytu; na prace naukowe oyli stosunkowo
wicej od innych i to im si sowicie opacao. W drugiej poowie w. XIX uczony niemiecki
128

sprawi, e jzyk niemiecki sta si niezbdny dla kadego, kto chcia by obznajomiony z
najnowszymi wynikami bada w swej dziedzinie, a w niektrych naukach, zwaszcza w
chemii, Niemcy uzyskali znaczn przewag nad zachodnimi ssiadami. Praca naukowa
Niemiec z lat szedziesitych i siedemdziesitych zacza przynosi owoce po r. 1880, i w
dobrobycie technicznym i przemysowym Niemcy coraz bardziej przewyszay Francj i
Angli.
Nowy okres historii wynalazkw zacz si w osiemdziesitych latach z pojawieniem si
maszyny nowego typu, w ktrej sia rozprajca mieszaniny wybuchowej zastpia si
rozprajc pary. Lekkie i wysoce sprawne maszyny stosowano do samochodw i one to
rozwiny si do takiej lekkoci i sprawnoci, e day si zastosowa do powietrznego lotu,
ktrego teoretyczn moliwo znano od dawna. W r. 1897 waszyngtoski profesor Langley
skonstruowa udatn maszyn do latania, ktra jednak bya za maa, aby unie czowieka. Od
r. 1909 aeroplan staje si ju nowym rodkiem lokomocji. Zdawao si, e z udoskonaleniem
kolei elaznej i ruchu samochodowego nastpi przerwa w deniu czowieka do szybkoci,
tymczasem maszyna do latania wprowadzia nowe i olbrzymie zmiany w odlegociach
ziemskich. W XVIII w. z Londynu do Edynburga jechao si osiem dni; w r. 1918 ustalono, e
za kilka lat drog z Londynu do Melbourne, a wic przez p obszaru kuli ziemskiej, bdzie
mona odby w tym samym czasie.
Nie naley ka zbyt wielkiego nacisku na to zdumiewajce skracanie czasu. Jest to
bowiem tylko jedna strona znacznie bardziej doniosego rozszerzenia ludzkich moliwoci.
Rolnictwo i chemia rolnicza, na przykad, poczyniy w cigu w. XIX rwnie wielkie postpy.
Ludzie nauczyli si uynia gleb i otrzymywa z tego samego kawaka ziemi cztery i pi
razy wiksze plony ni w XVII w. Jeszcze bardziej niezwyky postp dokona si w
medycynie; przecitny wiek ycia ludzkiego zwikszy si, wzrosa tyzna fizyczna,
zmniejszya si sia niszczycielska chorb.
Widzimy zatem, e nastpia taka zmiana w yciu ludzkim, i naley od niej zaznaczy
nowy okres historii. W niecae sto lat dokonaa si mechaniczna rewolucja. W tym czasie
czowiek uczyni w zakresie materialnych warunkw ycia krok znacznie wikszy ni od
okresu paleolitycznego do okresu uprawy, lub od dni faraona Pepi do Jerzego III. Historia
ludzkoci otrzymaa nowe ramy gigantycznych rozmiarw, do ktrych musz si oczywicie
przystosowa nasze socjalne, ekonomiczne i polityczne metody. Ten drugi proces z
koniecznoci pozosta w tyle za rewolucj mechaniczn, i dzi znajdujemy si dopiero w jego
pierwszym stadium.
ROZDZIA PIDZIESITY SMY

REWOLUCJA PRZEMYSOWA
Wielu historykw miesza razem to, co mymy nazwali rewolucj mechaniczn rzecz
zupenie now, zawdziczajc swe powstanie rozwojowi zorganizowanej wiedzy, bdc
takim samym postpem jak wynalezienie rolnictwa lub odkrycie metali z czym innym,
cakowicie rnym w swoich pocztkach, z czym, co ma zwizek z poprzednimi faktami w
historii, a mianowicie z rozwojem socjalnym i finansowym, ktry nazywamy rewolucj
przemysow. Oba procesy dokonyway si razem i wzajemnie na siebie oddziayway, lecz z
istoty swej i pochodzenia byy odrbne. Przemysowa rewolucja w pewnym stopniu byaby
si dokonaa nawet wwczas, gdyby nie byo ani wgla, ani pary, ani maszyn; ale w tym
wypadku szaby ona bardziej po linii socjalnych i finansowych zmian z ostatnich lat
rzeczypospolitej rzymskiej. Byaby powtrzeniem historii wydziedziczonych wolnych
129

posiadaczy ziemi, pracy najemnej, wielkich obszarnikw, wielkich finansistw, sowem byby
to socjalnie zgubny proces finansowy. Nawet system fabryczny istnia przed maszynami i
przed ujarzmieniem nowych energii. Fabryka nie jest wytworem maszyny, lecz nastpstwem
podziau pracy. Robotnicy, trzymani pod batem i wyzyskiwani, wyrabiali takie rzeczy, jak
galanteria, pudeka z kartonu i meble, malowali mapy, ilustrowali ksiki itp., zanim jeszcze
uyto k wodnych do celw przemysowych. Fabryki istniay w Rzymie za czasw Augusta.
Nowe ksiki, na przykad, dyktowano caym szeregom kopistw w warsztatach ksigarskich.
Kto uwanie czyta Defoe'a i pamflety polityczne Fieldinga, widzi, e ju w kocu XVII w. w
Anglii umiano biednych ludzi zamyka w specjalnych pomieszczeniach, gdzie prac
zbiorow zarabiali na ycie. Zapowied tego spotykamy ju nawet w Utopii More'a (1516).
Byo to nastpstwem stosunkw spoecznych, a nie rozwoju mechaniki.
A do poowy wieku XVIII socjalna i ekonomiczna historia Europy zachodniej idzie utart
drog, po ktrej szo pastwo rzymskie w ostatnich trzech stuleciach przed Chrystusem. Lecz
wskutek braku politycznej jednoci Europy zachodniej, dziki atakom przeciw monarchii,
samodzielnoci mas ludowych i by moe dziki temu, e umys zachodnioeuropejski jest
bardziej podatny, dla mechanicznych idei i wynalazkw ten proces poszed w nowym
kierunku. Chrzecijastwo spopularyzowao w wiecie europejskim pojcie solidarnoci
ludzkiej, wadza polityczna nie bya tak skoncentrowana, i ludzie energiczni, dcy do
wzbogacenia si, nie myleli ju o niewolnictwie lub pracy najemnej, lecz ca sw uwag
zwrcili ku energii mechanicznej i maszynie.
Rewolucja mechaniczna bya czym nowym w dziejach ludzkoci i nie troszczya si o to,
jakie moe wywoa nastpstwa socjalne, polityczne, ekonomiczne i przemysowe. Rewolucja
za przemysowa, podobnie jak wiele innych spraw ludzkich, podlegaa i wci jeszcze
podlega gbokim zmianom, rwnolegle do zmian w warunkach ycia ludzkiego,
spowodowanych przez rewolucj mechaniczn. Zasadnicza rnica midzy gromadzeniem
bogactw, tpieniem drobnych posiadaczy ziemi i drobnych przemysowcw, midzy okresem
wielkich finansw w ostatnich wiekach rzeczypospolitej rzymskiej a bardzo podobnym
kapitalizmem XVIII i XIX w. ley w gboko odmiennym charakterze pracy, wywoanym
przez rewolucj mechaniczn. wiat staroytny opiera si na pracy rk ludzkich; wszystko
ostatecznie zaleao od muskuw nieuwiadomionego, ujarzmionego czowieka, ktremu do
pomocy dodano zwierz pocigowe. Gdzie trzeba byo podnie jaki ciar, czowiek to
czyni; gdzie trzeba byo rozupa ska, posyano czowieka; czowiek wraz z woem ora
ziemi; zamiast parowcw Rzymianie mieli galery z rzdami uznojonych wiolarzy. Olbrzymi
procent ludzkoci we wczesnych cywilizacjach zajmowa si czysto mechaniczn prac. Z
pojawieniem si maszyny nic z pocztku nie zwiastowao kresu tego bezmylnego
wyzyskiwania si ludzkich. Wielkie rzesze ludzi pdzono do kopania kanaw i ukadania
torw kolei elaznych. Ilo grnikw wzrosa niezmiernie. Ale jeszcze bardziej wzrosy
uatwienie pracy i produkcja towarw. W cigu w. XIX ujawniaa si coraz wyraniej logika
nowej sytuacji. Istot ludzkich nie poszukiwano ju jako rda jedynie niezrnicowanej
energii. Ca prac mechaniczn czowieka powierzono teraz maszynie, ktra wykonywaa to
prdzej i lepiej. Czowieka potrzebowano tylko tam, gdzie konieczna bya wiadoma myl i
wola. Ludzi uywano wycznie jako ludzi. Czowiek-w, na ktrym opieray si wszystkie
poprzednie cywilizacje, stwr skazany na wiekuiste posuszestwo, u ktrego mzg by
zbyteczny, przesta by niezbdny dla szczcia ludzkoci.
Ta rewolucja obja nie tylko najwiesze gazie przemysu, jak np. metalurgi, lecz i tak
stare, jak rolnictwo lub grnictwo. Maszyny zaatwiay si z ork, siejb i niwem prdzej od
tuzinw pracowitych ludzi. Cywilizacja rzymska bya zbudowana na tanich i spodlonych
istotach ludzkich; wspczesn cywilizacj odbudowano na taniej sile mechanicznej. Przez
sto lat sia stawaa si coraz tasza, a praca coraz drosza. Jeeli przez okres jednego

130

pokolenia nie stosowano maszyn w przemyle grniczym, dziao si to po prostu dlatego, e

ludzie byli jeszcze wci tasi od maszyny.
Nastpuje teraz w urzdzeniach ludzkich zmiana pierwszorzdnej wagi. Bogacze i wadcy
w staroytnoci troszczyli si jedynie o to, aby mie jak najwicej rk roboczych. W XIX za
wieku inteligentni ludzie stojcy u wadzy uwiadomili sobie, e prosty czowiek musi by
czym lepszym ni ciemn si robocz. Naleao go wychowywa, choby celem osignicia
sprawnoci przemysowej. Musia zrozumie, co si wok niego dzieje. Od wystpienia
chrzecijastwa poziom owiaty ludowej podnis si w Europie, podobnie jak w Azji,
wszdzie tam gdzie dotar islam, albowiem musiano postara si o to, aby wyznawcy
zrozumieli cokolwiek z tej wiary, ktra miaa ich zbawi, i aby mogli po trosze rozczytywa
si w swych witych ksigach. Spory sekt chrzecijaskich, z ktrych kada ubiegaa si o
jak najwiksz ilo zwolennikw, przeoray gleb pod zasiew owiaty ludowej. Tak np. w
Anglii, w trzydziestych i czterdziestych latach w. XIX, rozmaite sekty, pragnc oddziaywa
na mode pokolenie, stworzyy szereg wspzawodniczcych organizacji wychowawczych dla
dzieci: szkoy kocioa narodowego, szkoy brytyjskich dysydentw, nawet szkoy
elementarne rzymskokatolickie. W drugiej poowie w. XIX owiata ludowa w caym wiecie
zachodnioeuropejskiej cywilizacji uczynia szalone postpy. Nie mona tego powiedzie o
wyksztaceniu klas wyszych by tam bez wtpienia pewien postp, ale stosunkowo niky
i w ten sposb zmniejszya si przepa dzielca dotychczas ludzi pimiennych od
niepimiennego posplstwa. Na tyach tego procesu dziejowego staa rewolucja mechaniczna,
pozornie nie liczca si ze stosunkami spoecznymi, a jednak zmierzajca do nieubaganego
wytpienia analfabetyzmu.
Masy ludowe staroytnego Rzymu nigdy nie uwiadamiay sobie dokonywajcej si
rewolucji ekonomicznej: nie dostrzegay zmian zachodzcych w ich yciu z tak jasnoci, z
jak my je dzi widzimy. Natomiast masy ludowe w XIX wieku zdaway sobie dokadnie
spraw z rewolucji przemysowej, widzc w niej pewien jednolity proces, ktry ich
bezporednio dotyczy poniewa umiay one czyta, mogy swobodnie roztrzsa wypadki
i odbiera o nich szybkie i wyczerpujce wiadomoci; ci ludzie, obracajc si w wiecie
widzieli rzeczy, ktrych nie widziao przed nimi adne spoeczestwo.
ROZDZIA PIDZIESITY DZIEWITY

ROZWJ NOWOCZESNYCH IDEI

POLITYCZNYCH I SOCJALNYCH
W staroytnych cywilizacjach instytucje, zwyczaje, idee polityczne wzrastay powoli, w
cigu wiekw, nikt nic nie planowa i nie przewidywa. Dopiero w tym wielkim stuleciu
pierwszej modoci czowieka, w VI w. przed Chr., ludzie zaczli si zastanawia nad
stosunkiem czowieka do czowieka, nad zmian i przebudow ustalonych wierze, praw i
metod rzdzenia.
Mwilimy o wietnych pocztkach tego wielkiego ruchu umysowego w Grecji i
Aleksandrii, i wdzielimy, jak upadek na niewolnictwie opartych cywilizacji, chmury
nietolerancji religijnej i rzdw absolutystycznych zamiy nadzieje tej nowej jutrzni. wiato
odwanej myli nie rozproszyo mrokw, ktrymi Europa bya spowita a do XV i XVI
wieku. Wichry arabskiej myli badawczej i zdobyczy mongolskich przyczyniy si do
stopniowego rozjanienia horyzontu umysowego Europy. Z pocztku rozwijaa si jedynie
wiedza dotyczca materii. Odrodzona ludzko dya do potgi materialnej. Badania
stosunkw midzyludzkich, jednostkowa i zbiorowa psychologia, teorie wychowania i
131

ekonomii s nie tylko bardziej subtelne i zoone, ale i cz si nierozdzielnie ze stron

uczuciow naszej istoty. Postp w tych dziedzinach by wolniejszy i spotyka si z wiksz
opozycj. Czowiek moe beznamitnie sucha rozpraw o gwiazdach i molekuach, lecz idee
dotyczce sposobu naszego ycia obchodz kadego z nas bardzo gboko.
I podobnie jak w Grecji miae spekulacje Platona wyprzedziy mudne Arystotelesowe
poszukiwania faktw, tak i w Europie nowoytnej pierwsze rozwaania polityczne miay
form utopii, naladowanych wprost z Rzeczypospolitej i Praw Platoskich. Utopia Sir
Tomasza More'a jest ciekawym naladowaniem Platona i wywara swj wpyw na angielskie
prawo o biednych. Neapolitaczyka Campanelli Pastwo Soneczne byo bardziej
fantastyczne i mniej owocne.
Z kocem XVII w. istnieje ju obfita literatura polityczna i socjalna, ktra dalej wzrasta.
Wrd pionierw tych umiejtnoci spotykamy Johna Locke'a, syna angielskiego
republikanina, uczonego oksfordzkiego, ktry najpierw zajmowa si chemi i medycyn.
Jego traktaty o rzdzie, tolerancji i wychowaniu wiadcz o umyle zdajcym sobie jasno
spraw z moliwoci spoecznej przebudowy. Nieco pniejszym od Locke'a by Francuz
Montesquieu (16891755), ktry spoeczne, polityczne i religijne urzdzenia poddawa
badaniom i gruntownej analizie. On to rozwia czar absolutnej monarchii we Francji. Wraz z
Locke'em przyczyni si do sprostowania wielu faszywych poj, ktre dotychczas stay na
przeszkodzie rozwanym i wiadomym wysikom odbudowy spoeczestwa ludzkiego.
Pokolenie, ktre po nim nastpio, ludzie z poowy i ostatnich dziesitkw lat XVIII w.,
szli miao jego drog w gb moralnych i intelektualnych zagadnie. Grupa wietnych
pisarzy encyklopedystw, najbardziej buntowniczych wychowankw znakomitych szk
jezuickich, obraa sobie za cel odnowienie wiata (1766). Rwnolegle z encyklopedystami
pracowali ekonomici, czyli fizjokraci, ktrzy odwanie prowadzili swe jeszcze surowe
badania nad produkcj i podziaem ywnoci i dbr. Morelly, autor dziea pt Code de la
Nature, zwalcza prywatn wasno i gosi komunistyczn organizacj spoeczestwa. By
on poprzednikiem tej wielkiej i rnorodnej szkoy mylicieli kolektywistycznych z XIX w.,
ktrych podcignito pod wsplne miano socjalistw.
Co to jest socjalizm? Istnieje sto definicji socjalizmu i tysic sekt socjalistycznych. W
istocie socjalizm nie jest niczym wicej ani mniej, jak tylko krytyk wasnoci w wietle
dobra publicznego. Pokrtce przejdziemy histori tej idei. Idea wasnoci i idea
midzynarodowoci stanowi dwie kardynalne idee, dookoa ktrych obraca si przewanie
nasze ycie polityczne.
Idea wasnoci wyrasta z wojowniczych instynktw gatunku. Na dugo zanim ludzie stali
si ludmi, ich mapi przodkowie byli posiadaczami. Pierwotn wasnoci jest to, o co
zwierz chce walczy. Pies i jego ko, tygrysica i jej mode, ryczcy jele i jego stado, oto
gorce objawy poczucia wasnoci. Nie ma w caej socjologii bardziej bezsensownego
wyraenia jak pierwotny komunizm. Stary plemienia z czasw paleolitycznych uznawa
za wasno swoje ony i crki, swoje narzdzia i cay swj widzialny wszechwiat. Jeli kto
inny wkracza w ten jego widzialny wszechwiat, wtedy on wystpowa przeciw niemu, i jeli
mg zabija. Plemi rozrastao si w cigu wiekw, jak to przekonywajco pokaza
Atkinson w swym Prawie pierwotnym, dziki tolerancji wzgldem modszych mczyzn i
ich wasnoci, kobiet zdobytych poza granicami plemienia, narzdzi i ozdb bdcych
dzieem ich rk, zwierzyny, ktr upolowali. Spoeczestwo ludzkie urastao przez
kompromis midzy wasnoci starego, a reszty plemienia. By to kompromis
instynktowny, ktry ludziom narzucaa konieczno ochrony ich widzialnego wszechwiata
przed obcymi plemionami. Jeli wzgrza, lasy i strumienie nie byy ani twoim, ani moim
krajem, to dlatego e miay one by naszym krajem. Kady z nas wolaby, co prawda, aby to
byo moim krajem, ale to byo niemoliwe. Wtedy przyszliby obcy i zniszczyliby nas.
xliv

132

Spoeczestwo jest tedy od samego pocztku zagodzeniem poczucia wasnoci. Poczucie

wasnoci u zwierzcia i u czowieka pierwotnego byo znacznie bardziej intensywne ni u
dzisiejszego czowieka cywilizowanego. Tkwi ono gbiej korzeniami w naszych instynktach
ni w naszym rozumie.
Prawo wasnoci u czowieka dzikiego albo pozostawionego bez nadzoru nie zna adnych
granic. Wszystko, co tylko mona sobie wywalczy, staje si wasnoci: kobiety, jecy,
zwierzyna, wyrb lasu, kamienioomy wszystko. W miar rozrastania si gminy, powstao
co w rodzaju prawa ograniczajcego wieczn walk, szukano prostych i atwych sposobw,
aby ustali stan posiadania. Mona byo mie na wasno wszystko to, co si samemu
zrobio, schwytao lub osigno. Wydawao si rzecz zupenie naturaln, e dunik
niewypacalny stawa si wasnoci wierzyciela. Rwnie naturalnym byo, e zajwszy
kawa ziemi waciciel da opaty od kadego, kto chcia z tej ziemi korzysta. Dopiero
pniej, w miar jak ludziom zaczy wita moliwoci zorganizowanego ycia, uznano to
nieograniczone prawo wasnoci za rzecz szkodliw. Ludzie spostrzegli, e yj na wiecie,
ktry jest cay czyj wasnoci, co wicej, oni sami rodzili si ju z tym, e s czyj
wasnoci. Trudno nam dzi nakreli bieg walk socjalnych we wczesnych cywilizacjach, ale
historia republiki rzymskiej daje przykad spoeczestwa, ktre przejrzao, e dugi mog si
sta powszechnym nieszczciem i wskutek tego naley je anulowa, i e nieograniczone
prawo posiadania ziemi jest rzecz wielce niedogodn.
Pastwo babiloskie w swym pnym okresie gwatownie ograniczyo prawa wasnoci w
stosunku do niewolnikw. Nauka za tego wielkiego rewolucjonisty, Jezusa z Nazaretu,
zawiera tak ostre ataki przeciw prawu wasnoci, jakich do tej pory nigdy nie syszano.
Mwi, e atwiej wielbdowi przej przez ucho igielne, ni bogaczowi wej do krlestwa
niebieskiego. W cigu ostatnich dwudziestu piciu czy trzydziestu stuleci coraz silniej
podnoszono gos przeciw wybujaemu prawu wasnoci. I oto widzimy, e w dziewitnacie
wiekw po Jezusie z Nazaretu cay wiat wychowany w nauce chrzecijaskiej jest
przekonany, i adna istota ludzka nie moe by wasnoci drugiej istoty ludzkiej.
Jednoczenie za przekonanie, e czowiek moe robi ze sw wasnoci wszystko, co mu
si podoba, jest mocno zachwiane w stosunku do innych rodzajw wasnoci.
Pod koniec w. XVIII istniay w tej mierze jedynie wtpliwoci i znaki zapytania. Wiek
XVIII nie mia ani do jasnych poj, ani do staych stosunkw, aby co przedsiwzi.
Jedn z jego pierwszych trosk bya ochrona wasnoci prywatnej przeciw upieczej
chciwoci krlw i wyzyskowi szlacheckich awanturnikw. Francuska rewolucja zacza si
waciwie pod znakiem ochrony prywatnej wasnoci od ciarw podatkowych. Dopiero pod
wpywem jej zasad rwnociowych zrodzia si krytyka samego prawa wasnoci, dla ktrego
obrony podjto rewolucj. Jake ludzie mog by wolni i rwni, skoro dla wielu z nich nie ma
miejsca na wiecie albo zgoa co je, a ci, co posiadaj, nie chc ich ani ywi, ani
przygarn, jak tylko za cen pracy? Nadmiernej skaryli si ci upoledzeni.
Jedna z potnych grup politycznych staraa si rozwiza ten problem, goszc podzia
dbr. Deniem jej byo wzmoenie i upowszechnienie wasnoci. Inn drog szli do
rozwizania tego samego problemu pierwotni socjalici cile mwic: komunici
ktrzy pragnli znie wasno prywatn zupenie. Pastwo (rozumie si: pastwo
demokratyczne) miao obj w posiadanie wszystko, co dotychczas stanowio wasno
prywatn.
Wyglda to paradoksalnie, e ludzie, dcy do tych samych celw wolnoci i
szczcia, proponowali jedni moliwie najpowszechniejsz wasno prywatn, a drudzy
cakowite jej unicestwienie. Tak jednak byo. Powodem za tego paradoksu jest fakt, e
wasno nie jest jak jedn rzecz, ale mnstwem rozmaitych rzeczy.

133

Dopiero w cigu XIX w. zauwaono, e wasno jest wielkim kompleksem wasnoci

prywatnych rozmaitej wartoci i o bardzo rnym zasigu, e wiele rzeczy (jak np. ciao,
narzdzia artysty, ubranie, szczoteczki do zbw) s gboko i nieodwoalnie wasnoci
osobist i e jednoczenie jest dugi szereg rzeczy (koleje elazne, maszyny wszelkiego
rodzaju, domy, uprawne ogrody, jachty), nad ktrymi trzeba si powanie zastanowi, czy i
jak dalece mog one by wasnoci prywatn lub te w jakim stopniu s dobrem publicznym
i maj podlega administracji pastwowej w interesie wszystkich. Praktyczna strona tych
kwestii wchodzi w zakres polityki i wie si z problemem stworzenia i utrzymania sprawnej
administracji pastwowej.
Krytyka wasnoci prywatnej jest zawsze jeszcze raczej przedmiotem burzliwych i
namitnych dyskusji ni bada naukowych. Po jednej stronie stoj indywidualici, ktrzy
staraj si obroni i rozszerzy swobodne rozporzdzanie si tym, co kady z nas posiada, po
drugiej za socjalici, ktrzy chcieliby w wielu wypadkach nas wydziedziczy i ograniczy
nasz stan posiadania. W praktyce widzimy ca skal odcieni midzy skrajnym
indywidualist, nie uznajcym nawet podatkw potrzebnych na utrzymanie rzdu, a
komunist, nie uznajcym w ogle adnej wasnoci. Zwyczajny dzisiejszy socjalista jest tzw.
kolekty wista; dopuszcza on w znacznej mierze wasno prywatn, lecz takie sprawy jak
wychowanie, komunikacja, kopalnie, ziemie, wikszo masowej produkcji artykuw
pierwszej potrzeby itp. oddaje w rce wysoko zorganizowanego pastwa. Zdaje si, e dzisiaj
ludzie rozumni coraz bardziej przechylaj si ku umiarkowanemu socjalizmowi, dziaajcemu
wedug planu naukowo opracowanego. Staje si rzecz coraz bardziej widoczn, e czowiek
nieowiecony nie moe atwo i owocnie wsppracowa w szerszych przedsiwziciach i e
kady krok w kierunku bardziej skomplikowanego pastwa i kada funkcja, ktr pastwo
odbiera prywatnej inicjatywie, wymaga rwnolegego postpu w dziedzinie wychowania oraz
odpowiedniej krytyki i kontroli. Zarwno jednak prasa, jak i metody polityczne
wspczesnego pastwa s jeszcze zbyt surowe, aby zachcay do rozszerzenia kolektywnej
dziaalnoci.
Zatargi midzy robotnikami a pracodawcami, zwaszcza midzy egoistycznymi
pracodawcami a opornymi robotnikami, doprowadziy do rozpowszechnienia nader ostrej i
elementarnej formy komunizmu, ktr czy si z imieniem Marksa. Marks opar swe teorie
na przekonaniu, e umysy ludzkie s wycznie zajte potrzebami ekonomicznymi i e z
koniecznoci istnieje w obecnym stanie naszej cywilizacji konflikt midzy interesami klas
posiadajcych a interesami mas ludowych. Z postpem owiaty, spowodowanym przez
rewolucj mechaniczn, ta ogromna wikszo pracujcych nabierze coraz wikszej
wiadomoci klasowej i stanie solidarnie do walki przeciw (klasowo uwiadomionej)
rzdzcej mniejszoci. Marks przepowiada, e uwiadomieni robotnicy chwyc wadz w
swe rce i stworz nowe pastwo socjalne. Antagonizm, powstanie, moliwo rewolucji, to
s rzeczy zupenie zrozumiae, lecz z tego nie wynika, e musz one zrodzi nowe pastwo
socjalne albo sta si czym innym ni rujnujcym procesem. Wystawiony na prb w Rosji
marksizm, jak to zobaczymy, okaza si szczeglnie nietwrczy.
Marks usiowa zastpi antagonizm narodowy, przez antagonizmy klasowe; marksizm
stworzy kolejno pierwsz, drug i trzeci midzynarodwk robotnicz. Lecz i nowoczesna
myl indywidualistyczna moe doprowadzi do idei midzynarodowych. Od czasu wielkiego
angielskiego ekonomisty Adama Smitha coraz bardziej utrwalao si przekonanie, e dobrobyt
wiata zaley od wolnego handlu. Indywidualista, wrg pastwowoci, jest rwnie wrogiem
opat i granic oraz wszelkich przeszkd, jakie granice narodowe stawiaj swobodnym ruchom
jednostki. Ciekawe, jak te dwa kierunki, tak rne co do istoty: socjalizm marksowski,
oparty na walce klasowej, oraz indywidualistyczna filozofia wolnego handlu,
wyznawana przez angielskich businessmenw z czasw krlowej Wiktorii zgadzaj
si w jednym: e sprawy ludzkie musz by traktowane w nowy sposb, w skali wiatowej, z
134

pominiciem granic i zaciankw istniejcych pastw. Logika rzeczywistoci triumfuje nad

logik teorii. Zaczynamy rozumie, e tak teoria indywidualistyczna, jak i socjalistyczna jest
czci powszechnego denia ku szerszym socjalnym i politycznym ideom, ktre by mogy
zaprzc wszystkich udzi do wsplnej pracy; to denie zaczo si i wzmogo w Europie z
chwil, gdy ludzie stracili wiar w ide witego cesarstwa rzymskiego i zjednoczonego
chrzecijastwa, a jeszcze bardziej wwczas, gdy nowe odkrycia rozszerzyy horyzont poza
Morze rdziemne na cay wielki wiat.
Gdybymy, opisujc rozwj idei socjalnych, ekonomicznych i politycznych, weszli w gb
dzisiejszych dyskusji, zabrnlibymy w sprawy nazbyt sporne, ni na to pozwalaj rozmiary i
cele tej ksiki. Lecz rozpatrujc te rzeczy, tak jak tutaj, z szerokiej perspektywy historii
wiata, musimy uzna, e przebudowa owych idei przewodnich nie dokonaa si jeszcze w
umyle ludzkim niepodobna nawet oceni, jak daleko jej jeszcze do koca. Ksztatuj si
ju pewne wsplne przekonania, a ich wpyw da si zauway we wspczesnym yciu
politycznym, lecz nie s one na razie do jasne i do silne, aby zmusi ludzi do
definitywnego i systematycznego ich realizowania. Czyny ludzkie wahaj si midzy tradycj
a nowymi pogldami, i na og ci raczej ku tradycji. Wszelako jeli si porwna zmiany
zasze w cigu niespena dwch pokole, zauway mona lekki zarys nowego porzdku
rzeczy. Jest to zarys bardzo jeszcze niepewny, mtny w wielu szczegach, niedokadny, a
przecie staje si on coraz bardziej jasny, i zasadnicze jego linie ulegaj zmianie.
Z kadym rokiem staje si rzecz bardziej oczywist, e ludzko przetwarza si pod wielu
wzgldami i w rosncym szeregu spraw w jedn spoeczno, i e jest coraz bardziej
niezbdne, aby takie sprawy poddano jakiej wsplnej wadzy obejmujcej cay wiat. Tak np.
coraz bardziej uwiadamiamy sobie, e caa ziemia jest jedn ekonomiczn spoecznoci, e
naleyta eksploatacja jej skarbw naturalnych wymaga jednolitego kierownictwa i e, odkd
wynalazki zwikszyy si i wydajno ludzkiej pracy, nie moe by w tej dziedzinie takiego
chaosu administracyjnego, ktry grozi marnotrawstwem i niebezpieczestwem. Sprawy
finansowe i monetarne staj si rwnie czci wsplnych interesw caego wiata i mog
by z powodzeniem zaatwiane tylko wedug jakiej wsplnej linii wytycznej. Choroby
zakane, wzrost i wdrwki ludnoci s dzi przedmiotem troski caego wiata, Wzmoenie
si siy i zakresu ludzkiej dziaalnoci doprowadzio do szczytu niszczycielsk potg wojny,
a nawet sprawio, e ten nieokrzesany sposb zaatwiania porachunkw midzy rzdami lub
narodami przesta by skuteczny. Wszystkie te sprawy woaj o jaki nadzr i autorytet
wyszy i szerszy ni ktrykolwiek z dotychczasowych rzdw.
Z tego jednak nie wynika, e ma rozwiza te problemy jaki nad-rzd caego wiata,
ktry by powsta drog zdobyczy lub zlania si istniejcych rzdw. Zgodnie z istniejcymi
instytucjami mylano o Parlamencie Ludzkoci, o Wszechwiatowym Kongresie, o
Prezydencie lub Cesarzu Ziemi. Takie zaatwienie sprawy posiada wielki urok, lecz dyskusje i
dowiadczenia, podejmowane w cigu p wieku, wrd rozmaitych pomysw i prb,
osabiy wiar w t ide na pozr tak prost. Zjednoczenie wiata napotyka na tej drodze zbyt
wiele przeszkd. Teraz myli si raczej o stworzeniu specjalnych komitetw lub organizacji o
jak najszerszej wadzy, zoonych z przedstawicieli poszczeglnych rzdw, a ktre zajyby
si takimi sprawami, jak marnowanie i pomnaanie bogactw naturalnych, normowanie
warunkw pracy, pokj, system monetarny, przyrost ludnoci, zdrowie publiczne itd.
Moe ktrego dnia wiat uprzytomni sobie, e wszystkie jego wsplne interesy s
prowadzone jak jedno przedsibiorstwo, a on dotd nie wiedzia o istnieniu jakiego jednego
wszechwiatowego rzdu. Zanim atoli dojdzie do takiej jednoci, zanim taki ustrj
midzynarodowy zdoa pokona patriotyczne nieufnoci i zawici, musi sama idea jednoci
rodzaju ludzkiego obj wszystkie umysy, i po jecie ludzkoci jako jednej rodziny musi by
przedmiotem powszechnego nauczania.

135

Od dwudziestu stuleci wielkie religie powszechne staray si utrwali i rozwin t ide

powszechnego braterstwa, ale a do naszych dni gniew, zo, nieufno, ktre podz
plemienne, narodowe i rasowe tarcia, stay na przeszkodzie tym szerokim pogldom i tumiy
szlachetne impulsy, zdolne kadego czowieka uczyni sug caej ludzkoci. Idea braterstwa
usiuje teraz zdoby dusz ludzk, podobnie jak idea chrzecijaska walczya o posiadanie
duszy europejskiej w czasie zamtu VI i VII wieku naszej ery. Rozpowszechnienie i triumf
takiej idei musi by dzieem wielkiej rzeszy oddanych i prostych misjonarzy, a aden pisarz
wspczesny nie moe odgadn, ani jak dalece dzieo to postpio naprzd, ani jaki plon ono
przyniesie.
Kwestie socjalne i ekonomiczne zdaj si by nierozcznie zwizane z zagadnieniami
midzynarodowymi. Rozwizanie w kadym wypadku zaley od tego, aby serce ludzkie
natchn poczuciem obowizku i suby dla wsplnego dobra. Nieufno, nieprzystpno i
egoizm, narodw jest odzwierciedleniem takich samych wad kadego waciciela i kadego
robotnika wobec wsplnego dobra. Nadmierna ch posiadania u jednostek pynie z tego
samego rda, co drapiena chciwo narodw i wadcw. S one wytworem tych samych
instynktw i tych samych ciemnych tradycji. Internacjonalizm jest socjalizmem narodw.
Ktokolwiek zajmowa si tymi problemami, wie dobrze, i w dzisiejszym stanie nauk
psychologicznych, metod wychowawczych i organizacyjnych nie ma mowy o realnym i
ostatecznym rozwizaniu kwestii ludzkiego wspycia i ludzkiej wsppracy. Nie jestemy
dzi zdolni stworzy naprawd skutecznej wszechwiatowej organizacji pokojowej, podobnie
jak ludzie z r. 1820 nie mogli stworzy systemu kolei elektrycznej, ale wiemy, e jest to
rwnie moliwe i moe tak samo bliskie.
Nikt nie zdoa wyj poza swoj wiedz, adna myl nie moe sign poza myl
wspczesn i niepodobna ani odgadn, ani przepowiedzie, ile jeszcze pokole ludzkich
bdzie musiao znosi wojn, zniszczenie, niepewno i ndz, zanim wit wielkiego pokoju,
do ktrego, jak si zdaje, zmierza caa historia, pokoju w sercu i pokoju na wiecie, zakoczy
noc naszego bezcelowego i marnotrawnego bytu. Wszystkie nasze plany dzisiejsze s mgliste
i surowe. Nie odstpuje ich namitno i nieufno. Wielka praca przebudowy intelektualnej
ledwo zaczta nie moe by jeszcze zupena, a nasze pojcia staj si janiejsze i
dokadniejsze, nie wiadomo, czy w szybkim, czy w powolnym tempie. W miar jednak jak
bd si staway janiejsze, bd coraz bardziej bray w posiadanie umysy i wyobrani
ludzi. Ich dotychczasow niemoc powoduje brak pewnoci i cisoci. Nie rozumie si ich,
albowiem s zbyt rnorodne i chaotyczne. Precyzja i pewno obdarzy now wizj wiata
zniewalajc si. Moe si to ju sta bardzo szybko. Skoro za idee bd jasne i zrozumiae,
pjdzie za nimi co jest logiczne i konieczne wielkie dzieo wychowawczej przebudowy.
ROZDZIA SZEDZIESITY

EKSPANSJA STANW ZJEDNOCZONYCH

Nowe wynalazki komunikacyjne wyday natychmiastowe i najbardziej zdumiewajce
rezultaty w Ameryce Pnocnej. Pod wzgldem politycznym Stany Zjednoczone wcielay, a
ich konstytucja krystalizowaa idee liberalne z poowy XVIII wieku. Nie byo ani Kocioa
pastwowego, ani korony, ani jakichkolwiek tytuw, broniono zazdronie prawa wasnoci,
jako jednego z czynnikw wolnoci, oraz z pocztku przedstawiao si to w praktyce
rozmaicie w rnych stanach prawie kady dorosy obywatel pci mskiej mia prawo
gosu. Sposb gosowania by barbarzysko pierwotny, wskutek tego ycie polityczne bardzo
rycho dostao si pod wadz dobrze zorganizowanych machin partyjnych, co jednak nie

136

przeszkadzao temu wieemu narodowi rozwija energii i inicjatywy w znacznie wikszym

stopniu, ni to byo udziaem jakiejkolwiek nacji wspczesnej.
Potem za zjawio si to przyspieszenie lokomocji, o ktrym ju wspominalimy. Jest
rzecz ciekaw, i Ameryka, ktra najwicej zawdzicza tym przeomowym wynalazkom,
bynajmniej nie odczua ich nadzwyczajnoci, lecz kolej elazn, parowiec, telegraf przyja
tak, jakby one stanowiy przyrodzon cz jej wasnego rozwoju. Tak jednak nie byo.
Przyszy one wanie w por, aby ocali jedno amerykask. Dzisiejsze Stany Zjednoczone
zawdziczaj swe istnienie parowcom rzecznym i kolejom elaznym. Bez nich obecne Stany
Zjednoczone, olbrzymia nacja kontynentalna, byyby zgoa niemoliwe. Posuwanie si ku
zachodowi szoby o wiele bardziej lamazarnie. By moe nie wyszoby poza wielkie
rwniny centralne. Trzeba byo prawie dwustu lat planowego osadnictwa, aby ludno
Ameryki od wybrzey posuna si a do rzeki Missouri, ktra pynie mniej wicej w poowie
kontynentu. Pierwszy stan, ktry zaoono poza t rzek, by stan Missouri, zawdziczajcy
swe istnienie parowcom (1821). Reszt za przestrzeni do Oceanu Spokojnego opanowano w
paru dziesitkach lat.
Gdybymy rozporzdzali ekranem i aparatem kinematograficznym, moglibymy pokaza
interesujc map Ameryki Pnocnej, ze wszystkimi zmianami z roku na rok od 1600: mae
kropki oznaczayby setki ludzi, kada kropka jedn setk, a gwiazdki miasta stutysiczne.
Czytelnik mgby ledzi, jak te kropki w cigu dwustu lat posuway si z wolna wzdu
wybrzey i spawnych rzek, rozszerzajc si jeszcze bardziej stopniowo na Indian, Kentucky
itd. Nagle gdzie okoo 1810 dokonywa si zmiana. Kropki ruszaj si z wiksz szybkoci z
biegiem rzek. Kropki mno si i obejmuj coraz wiksz przestrze. To parowce. Pierwsze
kropki przeskakuj szybko do Kansas i Nebraski, wychodzc od strony wielkich rzek.
Po czym od 1830 zjawiaj si czarne linie kolei elaznych i mae, czarne kropki nie
posuwaj si ju teraz, ale biegn. Wszdzie pojawiaj si tak szybko, jakby je
wydmuchiwano z rozpylacza. I nagle, tu i wdzie wschodz pierwsze gwiazdki wskazujce
wielkie, stutysiczne miasta. Najpierw jedno lub dwa, potem cae mnstwo miast, a kade z
nich niby wze w wielkiej sieci kolei elaznych.
Wzrost Stanw Zjednoczonych jest zjawiskiem bez precedensu w historii. Podobne
spoeczestwo nie mogo istnie przedtem, a jeliby nawet powstao, bez kolei elaznych
rozpadoby si rycho na drobne pastewka. Gdyby nie byo kolei elaznych lub telegrafu,
atwiej byoby rzdzi Kaliforni z Pekinu, ni z Waszyngtonu. Ale nie tylko to: Stany
Zjednoczone zdobyy jeszcze wiksz jednolito wewntrzn. Czowiek z San Francisco jest
dzi bardziej podobny do czowieka z Nowego Jorku, ni sto lat temu czowiek z Wirginii do
czowieka z Nowej Anglii. I ten proces asymilacji odbywa si nadal bez przeszkd. Kolej
elazna i telegraf zwizay Ameryk w olbrzymie, jednolite spoeczestwo, mwice, mylce
i dziaajce zgodnie. Niezadugo lotnictwo pospieszy z now pomoc.
To wielkie spoeczestwo Stanw Zjednoczonych jest czym zupenie nowym w historii.
Istniay i przedtem wielkie pastwa, liczce ponad 100 milionw ludnoci, ale byy to
zrzeszenia rnych narodw; nie powsta za nigdy przedtem jeden jedyny nard takich
rozmiarw. Ta nowa rzecz wymaga nowej nazwy. Mwic: Stany Zjednoczone, mamy na
myli kraj taki, jak Francja lub Holandia. Ale te dwie rzeczy s tak odmienne, jak automobil i
jednokonna doroka.
S one tworem rnych epok i rnych warunkw; pracuj w zupenie odmienny sposb i
z nierwn szybkoci. Stany Zjednoczone pod Wzgldem rozmiarw d moliwoci s na
poowie drogi midzy pastwem europejskim a stanami zjednoczonymi caego wiata.
Zanim doszed do dzisiejszej wielkoci i bezpieczestwa, nard amerykaski mia okres
gronych konfliktw. Parowce rzeczne, koleje elazne, telegraf i podobne udogodnienia nie

137

zjawiy si do wczenie, aby zapobiec coraz rosncej rozbienoci interesw i pogldw

midzy poudniowymi a pnocnymi stanami Unii. Pierwsze opieray si na niewolnictwie,
drugie za skaday si wycznie z ludzi wolnych. Koleje elazne i parowce zaostrzyy z
pocztku ten konflikt. Z postpem unifikacji, idcej za nowymi rodkami komunikacyjnymi,
wysuna si kwestia, kto ma osign przewag: duch poudniowy, czy duch pnocny.
Kompromis nie zdawa si by moliwym, Duch pnocny by wolny i indywidualistyczny;
na poudniu za istniay wielkie majtki w rkach wiadomych swego prawa feudaw,
panujcych nad niewolniczym tumem czarnoskrych.
Kade nowe terytorium, ktre zmieniao si w nowy stan, w miar posuwania si ludnoci
na zachd, kada nowowcielona czstka systemu amerykaskiego bya polem walki midzy
dwiema ideami: czy ma ona by stanem wolnych obywateli, czy te ma w nim przewaa
system obszarniczy i niewolnictwo. Od r. 1833 amerykaskie towarzystwo do zwalczania
niewolnictwa nie tylko opiera si rozszerzeniu tej instytucji, ale domaga si cakowitego jej
zniesienia. Gdy Teksas przyczy si do Unii, walka rozgorzaa z ca si. Teksas by
pierwotnie czci rzeczypospolitej meksykaskiej, lecz, silnie skolonizowany przez
Amerykanw ze stanw niewolnych, odczy si od Meksyku, ogosi sw niepodlego
w 1835, a w 1844 wszed w skad Stanw Zjednoczonych. Prawo meksykaskie zabraniao w
Teksas utrzymywania niewolnikw, teraz jednak poudniowcy starali si to znie. I udao im
si.
Tymczasem rozwj eglugi oceanicznej sprowadzi z Europy do stanw pnocnych
ogromne rzesze emigrantw; Iowa, Wisconsin, Minnesota i Oregon, wszystko pnocne kraje
farmerskie, podniesiono do poziomu stanw, przez co pnoc zyskaa przewag w senacie i w
Izbie Przedstawicieli. Poudniowi hodowcy baweny, obawiajc si wzmoonego ruchu
abolicjonistw i ich przewagi na Kongresie, zaczli mwi o wycofaniu si z Unii.
Poudniowcy marzyli o przyczeniu Meksyku oraz Indii Zachodnich i o stworzeniu
wielkiego pastwa niewolniczego, odrbnego od Pnocy i sigajcego a do Panamy.
Powrt Abrahama Lincolna w 1860 zdecydowa ten ruch separatystyczny. Poudniowa
Karolina ogosia ordzie secesji i przygotowywaa wojn. Missisipi, Floryda, Alabama,
Georgia, Luizjana i Teksas przyczyy si do niej, a na zjedzie w Montgomery w stanie
Alabama wybrano Jeffersona Davisa prezydentem Skonfederowanych Stanw Ameryki
oraz przyjto konstytucj specjalnie warujc niewolnictwo.
Abraham Lincoln by typowym przedstawicielem tego nowego narodu, ktry powsta po
wojnie o niepodlego. We wczesnej modoci by czstk tego ruchu ku zachodowi, o
ktrym mwilimy. Urodzony w Kentucky (1809), dosta si jako chopak do Indiany, a
pniej do Illinois. W tych czasach cikie byo ycie w lasach Indiany; dom by zwyk
chat z bierwion, pooon wrd dzikiej puszczy, gdzie mowy nie byo o naleytym
wychowaniu dziecka. Ale matka wczenie nauczya go czyta, i Lincoln poera ksiki. W
siedemnastym roku ycia by to atletyczny modzieniec, doskonay zapanik i biegacz. Przez
jaki czas by subiektem w sklepie, po czym zaoy wasny interes do spki z jakim
pijakiem i wlaz w dugi, ktrych nie mg spaci przez pitnacie lat. W 1834, majc
zaledwie 25 lat, zosta wybrany do Izby Przedstawicieli ze stanu Illinois. W Illinois kwestia
niewolnictwa bya szczeglnie gorca, poniewa wielkim zwolennikiem systemu
niewolniczego by senator Douglas z Illinois. Douglas by czowiekiem, wielkich zdolnoci i
znaczenia; i przez kilka lat Lincoln walczy przeciw niemu mow i pamfletem, wyrastajc z
wolna na jego najgroniejszego i w kocu zwyciskiego przeciwnika. Punktem
kulminacyjnym tej walki byy wybory na prezydenta w 1860; a czwartego marca 1861
Lincoln obj urzd prezydenta, w chwili gdy stany poudniowe oderway si od rzdu
federalnego w Waszyngtonie i wystpiy do otwartej wojny.

138

T wojn domow prowadziy improwizowane armie, ktre stale wzrastay z dziesitek

tysicy do setek tysicy a w kocu siy federalne liczyy przeszo milion onierzy;
walczono na wielkiej przestrzeni, midzy Nowym Meksykiem a wschodnim morzem,
Waszyngton i Richmond byy gwnymi ogniskami wojny. Niepodobna tu opowiada
przebiegu tej epickiej walki, ktra toczya si wrd lasw i gr Tennessee i Virginii a do
Missisipi. Krew si laa obficie i kraj niszcza strasznie. Atak wywoywa natychmiastowy
kontratak; nadzieja ustpowaa rozpaczy i znw powracaa i znw koczya si
rozczarowaniem. Zdawao si niekiedy, e Waszyngton otoczyli konfederaci, to znw armie
federalne posuway si pod Richmond. Konfederaci, mniej liczni i gorzej wyposaeni, mieli
znakomitego wodza, generaa Lee. Dowdztwo Unii przedstawiao si znacznie gorzej.
Jednych generaw usuwano, drugich powoywano na ich miejsce; na koniec pod wodz
Shermana i Granta odniesiono zwycistwo nad wyniszczonym poudniem. W padzierniku
1864 Sherman przeama lewe skrzydo konfederatw i przemaszerowa od Tennessee przez
Georgi a do wybrzea, przez cay kraj konfederatw, po czym wrci przez Karolin,
zachodzc z tyu wojskom skonfederowanym. Jednoczenie Grant trzyma generaa Lee pod
Richmond, dopki Sherman si z nim nie poczy. 9-go kwietnia 1865 Lee wraz z ca armi
podda si w Appomattox Court House, a w cigu miesica reszta wojsk secesjonistycznych
zoya bro, kadc kres konfederacji.
W tej czteroletniej wojnie ludno Stanw Zjednoczonych uczynia olbrzymi wysiek
fizyczny i moralny. Zasada autonomii poszczeglnych stanw bya dla wielu rzecz
niezmiernie cenn, a przecie byo widoczne, e pnoc chciaa narzuci sw wol
poudniowi. W stanach pogranicznych bracia i krewni, a nawet ojcowie i synowie walczyli
przeciw sobie. Pnoc czua, e sprawa jej jest suszna, ale dla wielu owa suszno bya
wtpliwa. Atoli Lincoln nie mia adnych wtpliwoci. On jeden wrd powszechnego
zamieszania widzia jasno. By za uni; by za powszechnym pokojem w Ameryce. Opiera
si niewolnictwu, lecz niewolnictwo uwaa za rzecz drugorzdn; gwn jego trosk byo,
aby Stany Zjednoczone nie rozpaday si na dwa walczce obozy.
Kiedy w pierwszym okresie wojny Kongres i federalni generaowie byli za
natychmiastowym ogoszeniem wolnoci, Lincoln si temu sprzeciwi i miarkowa ich
entuzjazm. By za wyzwoleniem stopniowym, opartym na odszkodowaniach. Dopiero w
styczniu 1865 uzna sytuacj za dojrza do zniesienia niewolnictwa na mocy osobnego
artykuu konstytucji i wojna ju bya skoczona, zanim stany ratyfikoway t ustaw.
Kiedy wojna przecigaa si przez rok 1862 i 1863, pierwsze namitnoci i porywy
przeszy, i Ameryka zaznaa wszelkich objaww wojennego znuenia i wstrtu. Prezydent
ujrza si otoczony defetystarni, zdrajcami, dymisjonowanymi generaami, wykrtnymi
politykami partyjnymi, a poza nim sta nard zwtpiay i wyczerpany, a przed nim
generaowie bez wiary i wojska bez zapau; jedyn jego pociech byo, e Jefferson Davis w
Richmondzie znajdowa si w nielepszym pooeniu. Rzd angielski zachowa si
niestosownie: pozwoli agentom konfederacji zbudowa i wyekwipowa w Anglii trzy
szybkie statki kaperskie Alabama jest z nich najbardziej znana ktre spdziy z
morza flot Stanw Zjednoczonych. Armia francuska w Meksyku podeptaa doktryn
Monroego. Z Richmondu wysza propozycja zawieszenia broni, odoenia przyczyn wojny do
pniejszej dyskusji i skierowania wsplnych si przeciw Francuzom w Meksyku. Ale
Lincoln nie chcia o niczym sysze, dopki nie zostanie uznana supremacja Unii.
Amerykanie mog podejmowa tak akcj jako jeden nard, ale nie jako dwa narody.
Lincoln podtrzymywa Stany Zjednoczone przez dugie cikie miesice niepowodze i
jaowych wysikw, w czarnych chwilach rozamu i upadku ducha; a nigdzie nie ma
wzmianki, aby kiedykolwiek zachwia si w swych zamierzeniach. Byy dni, kiedy nic nie

139

byo do zrobienia, kiedy siedzia w Biaym Domu milczcy i bez ruchu, niby posg
stanowczoci; i byy dni, kiedy prbowa rozerwa swj umys, opowiadajc arty i anegdoty.
Widzia triumf Unii. Wkroczy do Richmondu w dzie po jego poddaniu si i sysza o
kapitulacji generaa Lee. Wrci do Waszyngtonu i 11 kwietnia wygosi sw ostatni mow.
Mwi o zgodzie i odbudowie lojalnego rzdu w zwycionych stanach. Wieczorem 14
kwietnia przyby do teatru Forda w Waszyngtonie i podczas przedstawienia pad zabity;
strzeli do niego z tyu pewien aktor, Booth, ktry wszed niepostrzeenie do loy; Booth mia
do Lincolna osobist uraz. Lecz dzieo byo dokonane Unia ocalona.
Z pocztkiem wojny nie byo kolei elaznej prowadzcej do wybrzey Oceanu
Spokojnego; po wojnie koleje elazne rozrosy si niby gazie jakiej roliny, ktra teraz
znalaza warunki odpowiednie do rozwoju, i objwszy cae olbrzymie terytorium Stanw
Zjednoczonych, stworzyy z nich jedn niepodzieln duchow i materialn wsplnot,
najwiksze prawdziwe spoeczestwo na wiecie najwiksze, dopki masy ludowe w
Chinach nie naucz si czyta.
ROZDZIA SZEDZIESITY PIERWSZY

NIEMCY D DO HEGEMONII W EUROPIE

Widzielimy, jak po rewolucji francuskiej i po Napoleonie Europa odzyskaa z powrotem
niepewny pokj, oparty na nieco zmodernizowanych stosunkach politycznych sprzed lat
pidziesiciu. Stal, kolej elazna i parowce nie miay a do poowy w. XIX adnych
politycznych nastpstw. Lecz ferment socjalny, spowodowany rozwojem miejskiego
industrializmu, wzrasta. Francja bya nadal krajem niespokojnym. Po rewolucji 1830 r.
nastpia druga w 1848. Po czym Napoleon III, bratanek Napoleona Bonapartego, zosta
pierwszym prezydentem, a w r. 1852 cesarzem.
Zaj si przebudow Parya, i z malowniczego a niezdrowego miasta
siedemnastowiecznego uczyni dzisiejsze przestronne miasto marmurowe w stylu aciskim.
Podobnie przebudowywa ca Francj i uczyni z niej nowoczesne, wietne zjawisko
imperialistyczne. Napoleon III by gotw roznieci dawn rywalizacj wielkich mocarstw,
ktra w XVII i XVIII wieku wpdzia Europ w wir bezuytecznych wojen. Car rosyjski,
Mikoaj I (18251856) objawi rwnie zamiary zaborcze i nastawa na granice tureckie,
majc oczy zwrcone na Konstantynopol.
W drugiej poowie stulecia Europa wesza w nowy okres wojen. Byy to gwnie wojny
prowadzone o rwnowag si i o hegemoni. Anglia, Francja i Sardynia pomagay Turcji
przeciw Rosji w wojnie krymskiej; Prusy (z Wochami jako sojusznikiem) i Austria walczyy
o stanowisko przodujce w wiecie niemieckim, Francja uwalniaa Wochy pnocne spod
jarzma Austrii, za cen Sabaudii, a Italia zmieniaa si powoli w jednolite krlestwo.
Napoleon III by na tyle nieostrony, e wda si w awantur meksykask podczas
amerykaskiej wojny domowej; osadzi na tronie meksykaskim cesarza Maksymiliana i
pozostawi go swemu losowi Meksykaczycy go zabili skoro tylko zwyciski rzd
federalny pokaza zby. W 1870 wybucha dugo zapowiadana walka Francji i Prus o
hegemoni w Europie. Prusy od dawna si do niej przygotowyway, a Francj toczya
korupcja finansowa. Jej klska bya piorunujca i dramatyczna. Niemcy wtargnli do Francji
w sierpniu, jedna wielka armia francuska pod wodz cesarza kapitulowaa pod Sedanem we
wrzenia, druga w padzierniku poddaa si w Metzu, a w styczniu 1871 r. Pary, po krtkim
obleniu i bombardowaniu, dosta si w rce niemieckie. Pokj podpisany w Frankfurcie
oddawa Niemcom Alzacj i Lotaryngi. Niemcy, wyjwszy Austri, zjednoczyy si w
140

cesarstwo i krl pruski, jako cesarz niemiecki, zabysn na mlecznej drodze europejskich
cezarw.
Przez nastpne czterdzieci trzy lata Niemcy stay si gwnym mocarstwem na
kontynencie. Bya jeszcze wojna rosyjsko-turecka w 18778, po czym, pomijajc pewne
poprawki .na Bakanach, granice europejskie pozostay przez lat trzydzieci niezmienione i
dokuczliwe.
ROZDZIA SZEDZIESITY DRUGI

NOWE IMPERIA ZAMORSKIE

Koniec XVIII wieku by okresem rozpadania si wielkich pastw i bankructwa ekspansji.
Duga i uciliwa droga midzy Angli lub Hiszpani a ich koloniami amerykaskimi
przeszkadzaa cilejszemu wspyciu, wskutek czego kolonie wyodrbniy si w nowe i
oddzielne spoeczestwa, majce odmienne idee i interesy, a nawet odmienne waciwoci
mowy. W miar ich wzrostu rozlunia si coraz bardziej w zwizek, podtrzymywany tylko
komunikacj morsk. Sabe faktorie, porzucone w guchej puszczy, jak np. francuskie w
Kanadzie, lub instytucje handlowe zaoone pord wielkich obcoplemiennych spoeczestw,
jak np. angielskie w Indiach, musiay si trzyma kraju macierzystego, poniewa on im
udziela pomocy i wrcz racji bytu. Na pocztku w. XIX wielu sdzio, e jest to najdalsza
granica, do jakiej moe si rozciga wadza Europy nad koloniami. W 1820 roku olbrzymie
obszary, ktre jeszcze w poowie XVIII w. byy na mapach oznaczone dumnie jako wasno
pastw europejskich, skurczyy si do nader skromnych rozmiarw. Jedynie Rosjanie rozlali
si wszerz caej Azji.
W 1815 Wielka Brytania posiadaa rzadko zaludnione wybrzea, nadrzeczne okolice i
pojezierza Kanady z wielkimi obszarami puszcz rdldowych, gdzie jedyne osady stanowiy
stacje Hudson Bay Company do handlu futrami; okoo jednej trzeciej Pwyspu
Indyjskiego, pod wadz Wschodnioindyjskiej Kompanii; wybrzee koo Przyldka Dobrej
Nadziei zamieszkae przez Murzynw i buntowniczych osadnikw holenderskich; kilka stacji
handlowych na zachodnich wybrzeach Afryki, ska Gibraltaru, Malt, Jamajk, kilka
mniejszych posiadoci w Indiach Zachodnich, Brytyjsk Gujan w Ameryce Poudniowej, a
na drugim kocu wiata dwie kolonie dla skazacw w Botany Bay w Australii i w Tasmanii.
Hiszpania zatrzymaa Kub i par osad na Wyspach Filipiskich. Portugalia zachowaa w
Afryce okruchy swej dawnej potgi. Holandia miaa rozmaite wyspy i posiadoci w Indiach
Wschodnich i w holenderskiej Gujanie, a Dania jak jedn wysp w Indiach Zachodnich. Do
Francji naleay ze dwie wyspy zachodnioindyjskie i Gujana Francuska. Zdawao si, e jest
to wanie tyle, ile potrzeba mocarstwom europejskim, i e wicej nie zdoaj osign.
Jedynie Wschodnioindyjska Kompania okazywaa skonnoci do ekspansji.
Kiedy Europa zajta bya wojnami napoleoskimi, Wschodnioindyjska Kompania,
kierowana przez wci zmieniajcych si genera-gubernatorw odgrywaa w Indiach rol
bardzo podobn do tej, jaka przedtem wypada w udziale Turkmenom i innym najedcom z
pnocy. Po pokoju wiedeskim staa si ona jakby samodzielnym pastwem, ktre nakadao
podatki, wypowiadao wojny, wysyao ambasadorw do pastw azjatyckich, przy czym
jednak okazywao skonno lokowania swych bogactw na zachodzie. Trudno tu opowiada
szczegowo, jak Kompania dosza do wszechwadzy, zawierajc sojusze raz z jednym, to
znw z drugim pastwem indyjskim, aby w kocu wszystkie zwyciy. Potga jej
rozszerzya si a po Assam, Sind, Udh. Mapa Indii zacza przybiera zarysy znajome

141

dzisiejszym gimnazjalistom: zlepek tubylczych pastw otoczony i utrzymywany w spoistoci

przez wielkie prowincje pod bezporedni wadz brytyjsk.
W 1859r po bardzo powanym buncie krajowych wojsk indyjskich, to pastwo
Wschodnioindyjskiej Kompanii przyczono do korony brytyjskiej. Na podstawie osobnego
aktu pt. Ustawa o poprawie rzdu w Indiach Generalny Gubernator sta si wicekrlem
zastpujcym Najjaniejszego, a miejsce Kompanii zaj Sekretariat Stanu dla Indii,
odpowiedzialny przed parlamentem brytyjskim. W 1877 lord Beaconsfield, aby ukoronowa
to dzieo, skoni krlow Wiktori do przyjcia tytuu Cesarzowej Indii.
W taki to niezwyky sposb Indie zwizay si z Brytani. Indie s nadal pastwem
Wielkiego Mogoa, lecz Wielkiego Mogoa zastpia koronowana republika Wielkiej
Brytanii. Indie s pastwem autokratycznym bez autokraty. Zarzd ich czy w sobie
niedogodnoci monarchii absolutnej z bezosobowoci i nieodpowiedzialnoci
demokratycznego urzdnictwa. Hindus nie moe pj ze skarg do monarchy; jego cesarz
jest zotym symbolem; chcc poprze sw spraw musi uciec si do pamfletw lub
spowodowa interpelacj w Izbie Gmin. Im wicej parlament zajmuje si sprawami
brytyjskimi, tym mniej uwagi powica Indiom, ktre wwczas s zdane na ask garstki
wyszych urzdnikw.
Poza Indiami adne kolonie europejskie nie wykazyway zbyt wielkiej ekspansji a do
czasu, kiedy koleje elazne i parowce weszy w powszechne uycie. W Anglii istniaa
powana szkoa mylicieli politycznych, ktrzy na zamorskie posiadoci patrzyli jak na
rdo saboci krlestwa. Australia rozwijaa si bardzo powoli, a w r. 1842 odkrycie
cennych kopal miedzi, a w 1851 zota, dodao jej nowego znaczenia. Z udogodnieniem
transportu wena australijska zacza powanie zasila rynek europejski. Podobnie Kanada nie
zdradzaa wikszego postpu do r. 1849; niepokoiy j wanie midzy francusk i angielsk
czci ludnoci, byo kilka powanych rewolucji, i dopiero w 1867 nowa konstytucja, ktra
stworzya Federalne Dominium Kanady, uwolnia j od tego stanu naprenia. Kolej elazna
zmienia wygld Kanady. Tak jak Stanom Zjednoczonym, pozwolia jej rozszerza si na
zachd, sprzedawa zboe i inne produkty w Europie, i pomimo szybkiego wzrostu, pozosta
co do jzyka, sympatii, interesw, jednolitym spoeczestwem. W istocie kolej elazna,
parowiec i kabel telegraficzny zmieniy do gruntu warunki rozwoju kolonialnego.
Osadnictwo angielskie na Nowej Zelandii zaczo si przed r. 1840 i zaoono tam
Kompani Nowozelandzk dla eksploatacji wyspy. W 1840 Now Zelandi przyczono do
posiadoci kolonialnych Brytyjskiej Korony.
Kanada, jak zaznaczylimy, pierwsza z posiadoci brytyjskich sprostaa nowym
moliwociom ekonomicznym, ktre przed ni otwary nowe rodki komunikacji. Z kolei
republiki poudniowo-amerykaskie (zwaszcza Argentyna), majce na sprzeda bydo i
kaw, odczuy blisko rynku europejskiego. Dotychczas Europejczycy szukali w
niezaludnionych i barbarzyskich krajach zota i innych metali, korzeni, koci soniowej lub
niewolnikw. Lecz w ostatniej wierci XIX w. przyrost ludnoci w Europie zmusi rzdy do
szukania za granic gwnych produktw ywnociowych; a rozwj naukowego
industrializmu stwarza popyt na nowe surowce, tuszcze rnego rodzaju, gum i tym
podobne rzeczy, ktrymi dotychczas gardzono. Nikomu nie byo tajnym, ile korzyci
handlowych przynosi Wielkiej Brytanii, Holandii i Portugalii eksploatacja produktw
podzwrotnikowych. Niemcy po r. 1871, a rycho Francja i jeszcze pniej Wochy zaczy
szuka nie zajtych przez nikogo obszarw, bogatych w surowce, albo krajw wschodnich
nadajcych si pod nowoczesn kultur.
Zaczto si znw krzta po wiecie, w poszukiwaniu politycznie bezbronnych krajw;
tylko Ameryka bya wolna od takich przygd, dziki doktrynie Monroego.

142

Blisko Europy leaa Afryka, pena nieznanych moliwoci. W 1850 roku by to ld

tajemniczy; znany by jedynie Egipt i wybrzee. Niestety, brak miejsca nie pozwala nam
nakreli ciekawej historii odkrywcw i podrnikw, ktrzy pierwsi przeniknli w gb
Czarnego Ldu, i tych agentw politycznych, administratorw, kupcw, osadnikw i
uczonych, ktrzy poszli ich ladem. Odkryto dziwne rasy ludzi, jak pigmejw, osobliwe
zwierzta, jak okapi, cudowne owoce, kwiaty, owady, straszliwe choroby by, zdumiewajce
krajobrazy lene i grskie, olbrzymie jeziora rdldowe, gigantyczne rzeki i kaskady; cay
nowy wiat. Znaleziono nawet (pod Zimbabwe) szcztki nieznanej, zaginionej cywilizacji,
lad drogi ku poudniowi ktrego z pradawnych ludw. Kiedy Europejczycy weszli do tego
wiata, zastali tam arabskich handlarzy niewolnikw, uganiajcych si ze strzelbami po kraju,
zamieszkaym przez rozproszone plemiona murzyskie.
W p wieku pniej caa Afryka bya zbadana, oszacowana i rozdzielona midzy
mocarstwa europejskie. Niewiele si liczono z tubylcami. Arabskiego handlarza niewolnikw
nie wyrzucono, lecz wzito w kluby; natomiast pogo za kauczukiem, ktry jako dziki
produkt zbierali pod przymusem krajowcy z Konga Belgijskiego, prowadzia do zatargw
midzy niedowiadczonymi administratorami a tubylcz ludnoci; dziay si straszliwe
okruciestwa. adne pastwo europejskie nie ma w tej sprawie czystych rk.
Nie moemy tu opowiada szczegowo, w jaki sposb Wielka Brytania dosza w 1883 do
posiadania Egiptu, pomimo e Egipt stanowi faktycznie cz cesarstwa tureckiego, ani jak
doszo w 1898 do wojny midzy Angli a Francj, kiedy to niejaki pukownik Marchand,
przeszedszy Afryk rodkow od zachodniego wybrzea, usiowa pod Faszod zaj Grny
Nil.
Ani te nie bdziemy opowiada, jak rzd brytyjski pozwoli z pocztku Boerom, czyli
osadnikom holenderskim znad rzeki Oranje i z Transwalu, zaoy niezalene republiki w
gbi Afryki Poudniowej, a potem zrobio mu si al i anektowa Transwal w 1877; ani jak
Boerowie transwalscy walczyli o wolno i jak j odzyskali po bitwie pod Majuba Hill w
1881. Nieprzerwana kampania prasowa wbia w pami Anglikom klsk pod Majuba Hill.
Wojna z obu republikami wybucha w r. 1899 i trwaa trzy lata; nard angielski drogo opaci
zwycistwo. Niewola Boerw trwaa krtko. W 1907 upad rzd imperialistyczny, ktry ich
podbi, liberaowie zajli si kwesti Afryki Poudniowej; poprzednie republiki odzyskay
swobod i wraz z koloni Przyldkow i Natalem poniekd dobrowolnie utworzyy zwizek
wszystkich pastw Afryki Poudniowej, jako jedna autonomiczna rzeczpospolita pod
zwierzchnictwem Korony Brytyjskiej.
W cigu dwudziestu piciu lat podzia Afryki by dokonany. Nie zajte pozostay
stosunkowo mae kraje: Liberia, kolonia wyzwolonych niewolnikw murzyskich na
zachodnim wybrzeu; Maroko z wasnym muzumaskim sutanem i Abisynia, kraina
barbarzyska, ze staroytn i osobliw form chrzecijastwa, ktra potrafia obroni sw
niepodlego przed zaborczoci Woch w bitwie pod Adow, 1896.
ROZDZIA SZEDZIESITY TRZECI

EUROPEJCZYCY W AZJI A JAPONIA

Trudno uwierzy, aby t map Afryki, namalowan w kolorach europejskich ludzi,
uznawaa wikszo za trwae rozstrzygnicie spraw wiata, lecz obowizkiem historyka jest
zaznaczy, e istniao takie przekonanie. Umys europejski w XIX w. mia bardzo niedalek
perspektyw historyczn i nie przywyk do krytycznego ujmowania zjawisk. Zupenie
chwilow przewag, jak Europejczykom nad wiatem daa rewolucja techniczna, uwaano
143

za co staego, zabezpieczajcego Europie wieczyste panowanie nad ludzkoci; ci, ktrzy tak
sdzili, nie znali takich faktw, jak wielkie podboje mongolskie, i nie zdawali sobie sprawy,
e nauka i jej owoce s przenone, e Chiczycy i Hindusi s rwnie zdolni do bada, jak
Francuzi i Anglicy. Wierzyli bowiem, e Zachd ma jaki wrodzony polot, a Wschd rwnie
wrodzone niedostwo i konserwatyzm, co wszystko razem stanowi gwarancj wieczystej
przewagi Europejczykw.
Nastpstwem tego zudzenia byo to, e rozmaite rzdy europejskie nie tylko naladoway
Anglikw w poszukiwaniu dzikich i zaniedbanych krajw, lecz take z ludnymi i
cywilizowanymi pastwami azjatyckimi obchodziy si w taki sposb, jakby one byy jedynie
polem eksploatacji. wietny na zewntrz, lecz w istocie kruchy imperializm angielskiej
warstwy rzdzcej w Indiach, rozlege i bogate posiadoci holenderskie w Indiach
Wschodnich, podsuway wspzawodniczcym mocarstwom marzenia o podobnych
sukcesach w Persji, w rozpadajcym si cesarstwie ottomaskim, w dalszych Indiach,
Chinach i Japonii.
W 1898 Niemcy zajli Kiau Czau w Chinach. Anglia odpowiedziaa zajciem Wei-hai-wei,
a w roku nastpnym Rosjanie obsadzili Port Artur. Chiny ogarn pomie nienawici do
Europejczykw. Mordowano Europejczykw i chrzecijan, a w 1900 dokonano napadu na
poselstwa europejskie w Pekinie. Poczone siy europejskie wysay ekspedycj karn do
Pekinu, uwolniy oblone poselstwa i nakrady mnstwo wartociowych przedmiotw. Po
czym Rosjanie zajli Manduri, a w 1904 Anglicy weszli do Tybetu...
Ale teraz pojawio si nowe mocarstwo Japonia. Dotychczas Japonia odgrywaa ma
rol w historii; jej zamknita cywilizacja nieznacznie wpyna na oglne uksztatowanie si
losw ludzkich; braa wiele, lecz dawaa bardzo mao. Waciwi Japoczycy s pochodzenia
mongolskiego. Cywilizacj, pismo, literackie i artystyczne tradycje przejli od Chiczykw.
Dzieje ich s ciekawe, romantyczne; w pierwszych wiekach naszej ery mieli wasny system
feudalny i wasne rycerstwo; napadali na Kore i Chiny, podobnie jak Anglicy na Francj. Po
raz pierwszy nawizaa Japonia kontakt z Europ w XVI wieku; w 1542 kilku
Portugalczykw dostao si do Japonii na chiskiej donce, a w 1549 misjonarz jezuicki,
Franciszek Ksawery, pocz tam gosi religi chrzecijask. Przez jaki czas chtnie
przyjmowano Europejczykw w Japonii, i misjonarze chrzecijascy zyskiwali coraz wicej
wyznawcw. Niejaki William Adams sta si zaufanym doradc Japoczykw i uczy ich
budowy wielkich okrtw. W tych okrtach, zbudowanych przez Japoczykw, podejmowano
podr do Indii i Peru. Po czym wybuchy skomplikowane spory midzy hiszpaskimi
dominikanami, portugalskimi jezuitami a protestantami angielskimi i holenderskimi, z
ktrych kady ostrzega Japoczykw przed zamiarami politycznymi swych przeciwnikw.
Jezuici, uzyskawszy na czas jaki przewag, przeladowali i zniewaali buddystw z
niebywa zaciekoci. Japoczycy doszli w kocu do przekonania, e Europejczycy s
nieznon band i e w szczeglnoci katolicyzm jest jedynie paszczykiem politycznych
uroszcze papiea i monarchii hiszpaskiej, w ktrej posiadaniu byy ju Wyspy Filipiskie;
zaczo si wielkie przeladowanie chrzecijan i od roku 1638 na cae dwa stulecia Japonia
staa si niedostpna dla Europejczykw. W tym okresie Japonia bya tak odcita od reszty
wiata, jak gdyby leaa na innej planecie. Nie wolno byo budowa wikszych okrtw, jak
tylko odzie do eglugi przybrzenej. Nie wolno byo Japoczykowi opuszcza kraju ani
Europejczykowi stan na ziemi japoskiej.
Przez dwa stulecia Japonia leaa z dala od gwnego biegu historii. Miaa ona malowniczy
ustrj feudalny, w ktrym 5% ludnoci, samurajowie, tj. wojownicy, oraz szlachta i jej
rodziny, uciskali bezprzykadnie cay nard. Tymczasem na szerokim wiecie dziay si
niesychane rzeczy. Dziwne okrty przepyway coraz czciej koo brzegw Japonii; czasem
doznaway rozbicia i marynarze dopywali do ldu. Za porednictwem osady holenderskiej na

144

wyspie Deszima, ktra stanowia jedyny wze czcy Japoni z reszt wiata, przyszy
wieci, e Japonia stoi daleko w tyle za potg Zachodu. W 1837 do zatoki Yedo wjecha
okrt pod dziwn flag, ca w paski i gwiazdy, a na pokadzie mia kilku eglarzy
japoskich, ktrych wyowi spord fal Oceanu Spokojnego. Odpdzano go strzaami
armatnimi. Ta sama flaga ukazaa si niezadugo i na innych okrtach. Jeden z nich przyby w
r, 1849 z daniem uwolnienia osiemnastu marynarzy amerykaskich, ocalonych z
zatopionego okrtu. W 1853 zjawiy si cztery amerykaskie okrty wojenne, pod
dowdztwem komandora Perry, i nie chciay si ustpi. Spuciy kotwice w zabronionych
wodach i wysay poselstwa do dwu wadcw, ktrzy wwczas panowali nad Japoni. W 1854
Perry wrci z dziesiciu okrtami, wspaniaymi parowcami zaopatrzonymi w wielkie armaty,
i zaproponowa nawizanie stosunkw handlowych; Japoczycy nie mieli siy oprze si tej
propozycji. Wyldowa z 500 onierzami, celem podpisania traktatu. Z niepokojem patrzyy
tumy na tych obcych przybyszy, maszerujcych przez ulice.
Rosja, Holandia, Anglia poszy ladem Ameryki. Pewien magnat japoski, ktrego
posiadoci strzegy cieniny Szimonoseki, da ognia do statkw cudzoziemskich, na co flota
angielsko-francusko-holendersko-amerykaska odpowiedziaa bombardowaniem.
Ostatecznie poczona eskadra (1865) stana w Kioto i zmusia Japoni do ratyfikowania
traktatw znoszcych zakaz wjazdu do portw japoskich.
Wypadki te odczuli Japoczycy jako gbokie upokorzenie. Ze zdumiewajc energi i
wielkim zasobem inteligencji wzili si do pracy: celem ich byo podniesienie kultury i
urzdze japoskich do poziomu europejskiego. Nigdy, w cigu caej historii ludzkoci, aden
nard nie dokona tak szybkiego postpu. W 1866 by to jeszcze lud redniowieczny,
fantastyczna karykatura skrajnie romantycznego feudalizmu; w 1899 by to nard stojcy na
poziomie najbardziej postpowych mocarstw europejskich. Japoczycy zadali kam
przekonaniu, e Azja nie moe nigdy dorwna Europie. Cay postp europejski w
porwnaniu z japoskim by lamazarny i opieszay.
W wojnie z Chinami (189495) okazaa Japonia, jak dalece jest krajem o zachodniej
cywilizacji. Miaa dzieln, po europejsku wywiczon armi i ma, lecz tg flot. Anglia i
Stany Zjednoczone oceniy naleycie znaczenie tego ruchu i Ameryka odnosia si do Japonii
tak, jakby ona by pastwem europejskim; natomiast inne mocarstwa, poszukujce w Azji
nowych Indii, byy innego mniemania. Rosja przez Manduri posuwaa si ku Korei. Francja
osiada ju dawniej w Tonkinie i Annamie, Niemcy podliwie czyhay na jak now
koloni. Te trzy mocarstwa nie pozwoliy Japonii wyzyska zwyciskiej wojny z Chinami.
Japonia bya wyczerpana, one za groziy jej wojn.
Japonia ulega, lecz zbieraa nowe siy. Za lat dziesi bya gotowa do walki z Rosj.
Walka ta stanowi epok w historii Azji, jako zamknicie okresu europejskiej arogancji. Nard
rosyjski, oczywicie, nie ponosi w tym adnej winy; co rozsdniejsi politycy rosyjscy
sprzeciwiali si tej bezsensownej awanturze; ale car by otoczony band finansistw, wielkich
ksit, kuzynw, z ktrych kady chcia si obowi. Wszyscy oni zbyt liczyli na mono
upienia Chin i Mandurii, aby mogli si zdecydowa na odwrt. Wielkie armie japoskie
wyprawiano do Portu Artura i do Korei, a jednoczenie z przeciwnej strony kolej syberyjska
wioza niezliczone watahy chopw rosyjskich, ktrzy mieli gin na tych dalekich
pobojowiskach.
Rosjanie, haniebnie zaopatrzeni i majcy fatalne dowdztwo, ponieli klsk na ldzie i na
morzu. Rosyjska flota batycka opyna dookoa Afryk i zostaa doszcztnie rozbita pod
Czuszim. Wrd ludu rosyjskiego, ktrego do wciekoci doprowadzia ta daleka i
bezmylna rze, wszcz si ruch rewolucyjny: car musia zakoczy wojn (1905); Rosja
oddaa poudniow cz Sachalinu, zabran w r. 1875, ewakuowaa Manduri, zrzeka si
Korei. Inwazja europejska w Azji dobiega kresu; Europa zacza cofa swe macki.

145

ROZDZIA SZEDZIESITY CZWARTY

IMPERIUM BRYTYJSKIE W 1914 R.

Wymienimy tu pokrtce rnorodne czci skadowe brytyjskiego imperium w r. 1914,
ktre parowiec i kolej elazna zwizay w jedn cao. Imperium brytyjskie byo i jest
zupenie wyjtkow kombinacj polityczn; nic podobnego przedtem nie istniao.
Pierwsz i centraln w caym systemie bya koronowana republika Poczonego
Krlestwa Wielkiej Brytanii obejmujca i Irlandi, wbrew woli przewanej czci narodu
irlandzkiego. Wikszo parlamentu angielskiego, zoonego z trzech poczonych
parlamentw Anglii i Walii, Szkocji i Irlandii, okrela kierunek, charakter i polityk gabinetu,
w czym opiera si gwnie na brytyjskiej polityce wewntrznej. To ministerium stanowi
waciw wadz najwysz i rozstrzyga sprawy wojny, jak i pokoju dla caej reszty
imperium.
Najwaniejszymi po Wielkiej Brytanii czciami imperium s koronowane republiki:
Australii, Kanady, Nowej Funlandii (najstarsza posiado brytyjska, 1583), Nowej Zelandii i
Afryki Poudniowej, wszystkie samodzielne i autonomiczne, pozostajce w sojuszu z Wielk
Brytani, ale w kadej z nich jest przedstawiciel korony, wyznaczony przez rzd.
Dalej idzie cesarstwo indyjskie, rozszerzone pastwo Wielkiego Mogoa, z caym
szeregiem zawisych i protegowanych pastewek, od Beludystanu do Birmy, wraz z
Adenem Korona Brytyjska i Ministerstwo Indii (pozostajce pod kontrol parlamentu)
odgrywa tu rol dawnej dynastii turkmeskiej.
Dalej dwuznaczny Egipt pozostajcy nadal nominalnie czci cesarstwa tureckiego, ale z
wasnym monarch, kedywem, a rzdzony prawie despotycznie przez wadze brytyjskie.
Dalej jeszcze bardziej dwuznaczna angielsko-egipska prowincja Sudanu, okupowana
i administrowana wsplnie przez rzd brytyjski i egipski (pod kontrol brytyjsk);
Dalej szereg czciowo autonomicznych spoeczestw, bd angielskich z pochodzenia,
bd te nie, z wybieralnym ciaem prawodawczym i mianowanymi ciaami wykonawczymi,
jak Malta, Jamajka, wyspy Bahama i Bermudy;
Dalej kolonie koronne, ktrymi zarzdza ministerstwo koloni, z ustrojem prawie
autokratycznym, jak na Cejlonie, wyspach w. Trjcy, Fidi (gdzie bya rada pochodzca z
nominacji), w. Heleny, w Gibraltarze (gdzie by gubernator) ;
Dalej wielkie obszary (gwnie) tropikalnych krajw, dla eksploatacji surowcw, o sabych
politycznie i mao cywilizowanych spoeczestwach tubylczych mwi si tu o
protektoracie, a waciwie rzdy sprawuje Wysoki Komisarz, stojcy albo ponad wodzami
plemiennymi, jak w Basutolandzie, albo ponad uprzywilejowan kompani, jak w Rodezji. W
niektrych wypadkach Ministerstwo Spraw Zagranicznych, w innych Ministerstwo Kolonii, a
jeszcze w innych Ministerstwo Indii zajmowao si utrzymaniem posiadoci, ktre nale do
tej ostatniej, najmniej okrelonej klasy, lecz przewanie odpowiedzialne za nie byo
Ministerstwo Kolonii .
Imperium brytyjskie, jak z tego wida, nie posiadao jednolitego zarzdu. Byo ono
mieszanin zdobyczy i nabytkw, zupenie niepodobn do tego, comy przywykli nazywa
imperium. Zapewniao szeroki pokj i bezpieczestwo; dziki temu sporo ludzi nalecych do
podbitych ras znosio je i popierao mimo e mona byo zarzuci urzdnikom
angielskim niejeden akt tyranii i niesumiennoci, a opinii publicznej w Anglii, e zbyt
lekceway te sprawy. Byo ono podobne do ateskiego imperium morskiego; spoidem bya
xlv

146

flota brytyjska. Zwarto tego imperium zalena bya z natury rzeczy od rodkw
komunikacji; rozwj eglugi i pojawienie si parowcw midzy XVI a XIX wiekiem uczyniy
z tego imperium moliw i dogodn Pax Pax Britannica, ale znw rozwj lotnictwa
lub szybkiej komunikacji ldowej moe j w kadej chwili uczyni niedogodn.
ROZDZIA SZEDZIESITY PITY

WIEK ZBROJE W EUROPIE I WIELKA WOJNA (19141918)

Postp wiedzy materialnej, ktry stworzy olbrzymi rzeczpospolit amerykask, opart
na ruchu parowcw i kolei elaznych, a jednoczenie rozszerzy chwiejne panowanie
brytyjskie na wodach wiata, wywoa zupenie odmienne nastpstwa na zatoczonym
kontynencie europejskim. Narody europejskie yy w ciasnych granicach z okresu
komunikacji konnej i patrzyy, jak Wielka Brytania wyprzedza je w zdobyczach zamorskich.
Jedynie Rosja z pewn swobod moga si posuwa na wschd; zbudowaa wielk lini kolei
syberyjskiej i dotara a tam, gdzie musia nastpi konflikt z Japoni; na poudniowy wschd
signa do granic Persji i Indii, ku niezadowoleniu Anglii. Reszta za mocarstw europejskich
odczuwaa coraz bardziej szczupo swych granic. Aby w peni wyzyska moliwoci
nowych form ludzkiego ycia, musiay oprze sw polityk na szerszej podstawie, czy to
drog jakiej dobrowolnej unii, czy te unii, narzuconej przez ktre z potniejszych
mocarstw. Nowoczesne idee zalecay raczej pierwsz alternatyw, caa jednak sia
europejskiej tradycji politycznej zmierzaa ku drugiej.
Upadek cesarstwa Napoleona III i utrwalenie si nowego mocarstwa niemieckiego
skieroway nadzieje i obawy ludzkie ku idei Europy zjednoczonej pod auspicjami
niemieckimi. Przez trzydzieci sze lat niespokojnego pokoju polityka europejska
ogniskowaa si dookoa tej moliwoci. Francja, ktra bya nieugit wspzawodniczk
Niemiec od podziau cesarstwa Karola Wielkiego, szukaa wzmocnienia wasnych si w
sojuszu z Rosj, Niemcy za zawary cise przymierze z Austri i bardziej lune z nowym
krlestwem woskim. Z pocztku Anglia, jak zwykle, staa troch na uboczu od spraw
kontynentu. Musiaa jednak stopniowo wej w blisze porozumienie z francusko-rosyjsk
grup, ze wzgldu na grone wzmaganie si potgi floty niemieckiej. Wybujaa wyobrania
Wilhelma II (18881918) pchna Niemcy ku niedojrzaym poczynaniom na morzu, co
sprawio, e nie tylko Anglia, ale i Japonia, i Stany Zjednoczone znalazy si w rzdzie ich
nieprzyjaci.
Wszystkie te narody zaczy si zbroi. Z kadym rokiem coraz wikszy procent bogactwa
narodowego obracano na produkcj armat, ekwipunku, okrtw wojennych itp. Z kadym
rokiem szale zdaway si przechyla na stron wojny, ktrej w kocu zawsze zapobiegano. A
wreszcie wybucha. Niemcy przemaszeroway przez Belgi, co skonio Angli do
natychmiastowego wystpienia; z Angli wesza do wojny Japonia jako jej sojuszniczka, po
stronie za Niemiec wkrtce opowiedziaa si Turcja. W 1915 Wochy stany przeciw
Austrii, a w padzierniku tego samego roku Bugaria przyczya si do mocarstw
centralnych. W 1916 Rumuni, a w 1917 Stany Zjednoczone i Chiny zmuszono do
wypowiedzenia wojny Niemcom. Nie ley w granicach tej ksiki rozstrzygn dokadnie,
kto i w jakim stopniu ponosi win wywoania tej olbrzymiej katastrofy. Zreszt nie to jest
ciekawe, dlaczego wielka wojna wybucha, ale dlaczego jej nie zapobieono. Dla ludzkoci
jest rzecz znacznie waniejsz, e dziesitki milionw ludzi byy zbyt patriotyczne, gupie
lub apatyczne, eby zapobiec nieszczciu przez jaki ruch w kierunku zjednoczenia Europy

147

na szczerych i szlachetnych podstawach, ni to, e znalaza si garstka ludzi, ktrzy do tej

wojny parli wszystkimi siami.
W pierwszych zaraz miesicach stao si jasne, e postpy techniki nowoczesnej zmieniy
do gruntu sposb wojowania. Fizyka daje czowiekowi wielk wadz, wadz nad stal, nad
przestrzeni, nad chorob; od moralnych i politycznych czynnikw zaley, czy ta wadza
pjdzie na dobro, czy na zo. Rzdy europejskie, pod wpywem dawnej polityki nienawici i
nieufnoci, stany przeciw sobie, wyposaone w bezprzykadn si niszczycielsk i obronn.
Wojna obja poarem cay wiat, powodujc u zwycizcw, zarwno jak u zwycionych
straty, ktre nie stay w adnym stosunku do tego, co mona byo ich kosztem osign. W
pierwszym okresie wojny Niemcy szli jak burza na Pary, a jednoczenie Rosjanie zajli
Prusy Wschodnie. Obydwa ataki odparto. Rozpocza si defensywa; dwie armie
nieprzyjacielskie legy naprzeciw siebie w transzejach wzdu caej Europy, wiedzc o tym,
e kady krok naprzd pociga za sob straty niezmierne. Armie byy milionowe, a za nimi
stay cae narody, zajte dostarczaniem ywnoci i amunicji dla frontu. Caa prawie
wytwrczo miaa jedynie na oku cele militarne. Wszyscy zdrowi mczyni suyli w
wojsku lub w marynarce, albo w instytucjach przeznaczonych dla celw wojskowych.
Kobiety musiay w niebywaej dotd mierze zastpi mczyzn w przemyle.
Prawdopodobnie poowa ludzi w wojujcych pastwach zmienia swe dotychczasowe zajcie
w cigu tej zdumiewajcej walki. Byli to wszystko ludzie spoecznie wykorzenieni i
przeniesieni w niewaciwe warunki. System wychowawczy i normalna praca naukowa ulegy
ograniczeniu lub zastosowaniu do celw wojskowych, a prasa dostaa si pod deprawujc
kontrol wojskow i pod haniebny wpyw dziaalnoci propagandystycznej.
Operacje wojenne, ktre utkny na martwym punkcie, przeszy z wolna w faz napaci na
ludno pozafrontow, ktrej odbierano ywno i groono bombami z areoplanw. Poza tym
wymylano coraz wiksze i bardziej dalekonone armaty, stosowano gazy trujce i
wprowadzano tanki (jakby mae, ruchome forty), celem zamania oporu wojsk zamknitych w
transzejach. Ofensywa powietrzna bya ze wszystkiego najwiksz nowoci. Wojnie przyby
jeszcze trzeci wymiar. Dotychczas wojna odbywaa si tylko tam, gdzie spotykay si dwie
armie. Teraz wojna toczya si wszdzie. Najpierw zeppeliny, pniej bombowe aeroplany
rozszerzyy obszar wojenny poza front Znik starodawny, przyjty w cywilizowanym prawie
wojennym podzia ludnoci na walczcych i nie walczcych. Kady, kto sia lub ora, kady
kto cina drzewo lub naprawia dom, kady dworzec kolejowy i kady magazyn by godny
zniszczenia. Ofensywa powietrzna przybieraa coraz wiksze rozmiary i stawaa si coraz
straszliwsza z kadym miesicem wojny. W kocu znaczna cz Europy bya w stanie
oblenia, naraona na nocne napady. Tak eksponowane miasta jak Londyn i Pary nie miay
ani jednej nocy spokojnej: bomby pkay nad gowami ludzi, specjalne armaty do
zestrzeliwania samolotw napeniay miasto nieznonym grzechotem, stra poarna i karetki
pogotowia przelatyway po ciemnych i pustych ulicach. Wypadki te szczeglnie ujemnie
oddziayway na umys i zdrowie ludzi starszych i dzieci.
Zaraza, odwieczna sojuszniczka wojny, zjawia si dopiero pod koniec, w r. 1918. Przez
cztery lata wiedza lekarska skutecznie walczya z epidemiami; po czym wybucha w caym
wiecie influenca, ktra zabraa miliony ofiar. Rwnie i gd zdoano na jaki czas
opanowa. Atoli w pocztkach 1918 wikszo Europy znajdowaa si w stanie
umiarkowanego i uregulowanego godu. Wskutek powoania chopw na front produkcja
rolna na caym wiecie bardzo znacznie upada, a i te zapasy, jakie byy, nie mogy by
naleycie rozdzielone: przeszkod w tym wzgldzie bya dziaalno odzi podwodnych,
zaniknicie zwyczajnych drg, dezorganizacja systemu transportowego. Poszczeglne rzdy
zajy si rozdziaem rodkw ywnoci i z wikszym lub mniejszym powodzeniem karmiy
sw ludno cile odmierzanymi racjami. W czwartym roku wojny cay wiat cierpia na
brak ubra, mieszka, ywnoci i innych najpowszechniejszych rzeczy. Cae ycie
xlvi

148

ekonomiczne zostao zwichnite. Wszyscy byli przemczeni, a przewana cz ludzi znosia

niepojte ograniczenia. Wojna waciwa skoczya si w padzierniku 1918. Na wiosn tego
roku Niemcy zdobyli si na ostateczny wysiek i znw podeszli niemal pod bramy Parya, po
czym nastpi upadek pastw centralnych. Wyczerpay si ich wszystkie zasoby i nie stao
chci do dalszej walki.
ROZDZIA SZEDZIESITY SZSTY

REWOLUCJA I GD W ROSJI
Z gr na rok przed upadkiem pastw centralnych upada na poy wschodnia monarchia
rosyjska, ktra uwaaa siebie za cig dalszy pastwa bizantyskiego. Na kilka lat przed
wojn objawia carat znamiona gbokiego rozkadu; dwr pozostawa pod wadz
fantastycznego szarlatana religijnego, Rasputina, administracja za, tak cywilna, jak i
wojskowa, bya niesychanie wadliwa i sprzedajna. Z pocztkiem wojny ogarn Rosj
pomie entuzjazmu patriotycznego. Powoano olbrzymi armi, dla ktrej nie byo
naleytego wyekwipowania ani odpowiedniego kontyngentu oficerw, i pognano j przeciw
Niemcom i Austrii.
Nie ulega wtpliwoci, e nieoczekiwane pojawienie si Rosjan w Prusach Wschodnich
(wrzesie 1914) odwrcio uwag Niemcw od pierwszego zwyciskiego pochodu na Pary.
Dziesitki tysicy chopw rosyjskich, prowadzonych na rze, ocaliy Francj w tej gronej
chwili i ca zachodni Europ uczyniy dunikami tego wielkiego i tragicznego narodu.
Lecz brzemi wojny byo zbyt cikie dla tego rozproszonego, le zorganizowanego pastwa.
Sodatw rosyjskich pdzono do bitwy bez osony armat, nieraz bez karabinw; oficerowie i
generaowie w przystpie entuzjazmu militarystycznego szafowali krwi tych ludzi jak
szalecy. Przez jaki czas zdawao si, ze ludzie ci umiej cierpie cicho, jak zwierzta;
wszelako nawet najciemniejszy nard znosi ucisk tylko do pewnych granic. Armie
oszukanych i sponiewieranych ludzi przej gboki wstrt do caratu. Pod koniec 1915 roku
Rosja staje si dla koalicji rdem powanej troski. Przez cay 1916 rok broni si tylko, i
jednoczenie daj si sysze pogoski o oddzielnym pokoju z Niemcami.
Dnia 29 grudnia 1916 Rasputin zostaje zamordowany na pewnym towarzyskim zebraniu w
Piotrogradzie; czyni si spnione usiowania, by carat doprowadzi do adu. W marcu
wypadki szybko nastpuj po sobie; rozruchy godowe w Piotrogrodzie zmieniaj si w
rewolucj; rzd chce rozpdzi Dum i aresztowa liberalnych przywdcw; tworzy si rzd
tymczasowy z ksiciem Lwowem na czele i car abdykuje (15 marca). Zdawao si z pocztku,
e jest moliwa umiarkowana rewolucja, ktra si zakoczy obiorem nowego cara. Lecz
rycho okazao si, e Rosja nazbyt stracia zaufanie do dawnego porzdku, aby moga
zadowoli si tak nieznacznymi poprawkami. Nard rosyjski mia ju do dawnych
stosunkw, cara, wojny i koalicji; pragn, i to niezwocznie, wytchnienia. Koalicja nie
rozumiaa Rosji; dyplomaci, eleganccy panowie, ktrych uwag wicej zaprzta dwr carski
ni Rosja, nie umieli si znale w nowej sytuacji. Nie ywili sympatii do rzdu
republikaskiego, ktremu starali si stwarza moliwie najwicej trudnoci.
Na czele rosyjskiego rzdu republikaskiego sta wymowny i romantyczny przywdca,
Kereski, ktremu rce wiza gbszy ruch rewolucyjny rewolucja socjalna i chodne
stanowisko rzdw sprzymierzonych. Sprzymierzecy nie pozwolili mu da ziemi chopom
rosyjskim ani zapewni spokoju granicom pastwa. Francuska i angielska prasa szczua
wycieczonego sprzymierzeca do nowej ofensywy, lecz kiedy Niemcy przypucili do Rygi
szturm od ldu i morza, admiralicja brytyjska nie odwaya si wysa na pomoc ekspedycji
149

batyckiej. Moda republika rosyjska bya zdana na wasne siy. Naley podkreli, e pomimo
swej przewagi na morzu i pomimo gorzkich protestw admiraa angielskiego, lorda Fishera
(18411920), Anglia i jej sprzymierzecy, pomijajc kilka atakw odzi podwodnych, przez
ca wojn nie starali si odebra Niemcom Batyku.
Rosyjskie masy byy zdecydowane zakoczy wojn. Za wszelk cen. W Piotrogrodzie
powstaa instytucja zoona z przedstawicieli robotnikw i prostych onierzy Sowiet,
ktry domaga si zwoania midzynarodowej konferencji socjalistycznej w Stockholmie. W
tym czasie wybuchy w Berlinie rozruchy godowe, w Niemczech i Austrii dawao si odczu
gbokie znuenie wojn i jeli si zway pniejsze wypadki, nie ulega wtpliwoci, e taka
konferencja przyspieszyaby zawarcie rozumnego pokoju na zasadach demokratycznych w
1917 i wywoaaby rewolucj w Niemczech. Kereski zaklina entent, eby pozwolia na
odbycie tej konferencji, lecz sprzymierzecy, w obawie; aby idee republikaskie i
socjalistyczne nie ogarny caego wiata, odmwili temu daniu, pomimo przychylnej
odpowiedzi nieznacznej wikszoci angielskiej Labour Party. Bez adnej moralnej ni
materialnej pomocy koalicji, ta nieszczsna umiarkowana republika rosyjska prowadzia
dalej wojn i podja ostatni sw rozpaczliw ofensyw lipcow. Po kilku pocztkowych
powodzeniach nastpia klska, ktra bya now wielk rzezi Rosjan.
Wyczerpaa si cierpliwo narodu rosyjskiego. W armii wybuchy bunty, zwaszcza na
froncie pnocnym, a 7 listopada 1917 rzd Kereskiego obalono i wadz objy Sowiety
opanowane przez bolszewikw pod wodz Lenina; Sowiety przystpiy natychmiast do
zawarcia pokoju bez ogldania si na sprzymierzecw. 2 marca 1918 podpisano w Brzeciu
Litewskim pokj midzy Rosj a Niemcami.
Rycho okazao si, e bolszewicy s ludmi zupenie innego pokroju ni wymowni
konstytucjonalici z okresu Kereskiego. Byli to fanatyczni komunici ze szkoy Marksa.
Wierzyli, e ujcie przez nich wadzy w Rosji jest pocztkiem wszechwiatowej rewolucji
socjalnej, i zabrali si do przeksztacenia socjalnego i ekonomicznego porzdku z doskonal
wiar i z absolutnym brakiem dowiadczenia. Zachodnioeuropejskie i amerykaskie rzdy
byy nazbyt le poinformowane, aby mogy roztoczy opiek lub nadzr nad tym niezwykym
eksperymentem; prasa postawia sobie za zadanie zdyskredytowa tych uzurpatorw, ktrych
klasy rzdzce postanowiy obali bez wzgldu na cen, jak by miay za to zapaci one
same lub Rosja. Stek ohydnych bredni zapeni szpalty dziennikw caego wiata;
przywdcw bolszewickich przedstawiano jako nieprawdopodobnych potworw,
zbroczonych krwi, zajtych wycznie rabunkiem i yciem tak rozpustnym, e prowadzenie
si dworu carskiego z czasw Rasputina byo wobec tego czym dziewiczo niewinnym.
Posyano ekspedycje przeciw osabionemu pastwu, podsycano poog powsta i buntw,
wyposaajc je w bro i pienidze wszystkie, nawet najbardziej potworne, rodki byy
dobre dla zaniepokojonych wrogw rzdu bolszewickiego. W r. 1919 bolszewicy, ktrzy
rzdzili krajem wyczerpanym i zdezorganizowanym przez picioletni wojn, mieli do
zwalczenia angielsk ekspedycj pod Archangielskiem, najazd japoski na Wschodni
Syberi, na poudniu Rumunw zasilanych francuskimi i greckimi kontyngentami,
rosyjskiego generaa Koczaka na Syberii i generaa Denikina, wspieranego przez flot
francusk, na Krymie. W lipcu tego roku armia estoska, pod wodz gen. Judenicza, dotara
prawie do Petersburga. W r. 1920 Polacy, z inicjatywy Francji, przygotowali nowy atak na
Rosj; d jednoczenie nowy przywdca reakcji, genera Wrangel, podj zadanie Denikina,
pustoszc i niszczc wasn ojczyzn. W marcu 1921 zbuntowali si marynarze w
Kronsztadzie. Rzd Lenina wytrzyma wszystkie te ataki. Okaza on zdumiewajc odporno
i zyska poparcie szerokich mas ludu rosyjskiego, borykajcego si z niesychanie cikimi
warunkami. Z kocem 1921 r. Anglia i Wochy uznay do pewnego stopnia rzd
komunistyczny.

150

Rzd bolszewicki, ktremu szczcie tak bardzo sprzyjao w walce z interwencj obc i
wojn domow, 'mia daleko mniej powodzenia w tworzeniu nowego ustroju spoecznego
opartego na ideach komunistycznych. Chop rosyjski jest maym, chciwym ziemi
posiadaczem, dla ktrego komunizm jest czym rwnie odlegym, jak myl o lataniu dla
wieloryba; rewolucja oddaa mu ziemi wielkich obszarnikw, lecz nie mg on za produkty
rolne otrzymywa nic prcz pienidzy, a wanie rewolucja obniya warto pienidza do
granic ostatecznych. Produkcja rolnicza ju i tak bardzo podupada przez zniszczenie kolei
podczas wojny, ograniczya si jedynie do zaspakajania potrzeb samego wociastwa. Miasta
cierpiay gd. Pospieszne i le pomylane usiowania, by przemys zastosowa do idei
komunistycznych rwnie zawiody. W r. 1920 Rosja bya nie widzianym dotychczas
obrazem zupenego upadku wspczesnej cywilizacji. Koleje rdzewiay i staway si nie do
uycia, miasta upaday, miertelno wzrosa wszdzie niepomiernie. A pastwo musiao
wci jeszcze prowadzi wojn z nieprzyjacimi grocymi jego granicom. W r. 1921
przysza posucha i wielki gd zapanowa w zniszczonych wojn poudniowo-wschodnich
guberniach. Miliony ludzi gino.
Ale kwestia nieszcz Rosji i jej moliwego odrodzenia zbyt gboko wchodzi w
dzisiejsze spory polityczne , aby j mona byo tutaj rozwaa.
xlvii

ROZDZIA SZEDZIESITY SIDMY

POLITYCZNA I SPOECZNA ODBUDOWA WIATA

Zaoenie i rozmiary niniejszej Historii nie pozwalaj nam wdawa si w zawie i zaarte
dyskusje, toczce si dookoa traktatw, a szczeglnie Traktatu Wersalskiego, ktry zakoczy
Wielk Wojn. Zaczynamy pojmowa, e ten konflikt, chocia tak straszliwy i ogromny
nic nie zakoczy, nic nie rozpocz i nic nie ustanowi. Pocign za sob mier milionw
ludzi; wyniszczy i zuboy wiat. Rosj zmiady zupenie. W najlepszym razie by
bolesnym i straszliwym przypomnieniem, e yjemy gupio, bez planu, bez myli
przewodniej, w niebezpiecznym i niemiym wszechwiecie. Pierwotne egoizmy i namitnoci
nacjonalistyczne i imperialistyczne, ktre pchny ludzko w t tragedi, wyszy z niej na
tyle nie uszkodzone, e mog sprowadzi podobn klsk, skoro tylko wiat otrznie si
troch z wojennego wyczerpania i znuenia. Wojny i rewolucje nie prowadz do niczego;
jedyna usuga, jak mog odda ludzkoci, to, e w brutalny i ohydny sposb usuwaj
przestarzae i wadliwe formy. Wielka wojna uwolnia Europ od grozy niemieckiego
imperializmu i obalia imperializm Rosji. Zmiota szereg monarchii. Lecz nad Europ
powiewa w dalszym cigu wielobarwna tcza flag, granice nie stay si mniej dokuczliwe,
wielkie armie nabieraj wieych si.
Konferencja wersalska bya zgromadzeniem niezdolnym do niczego innego, jak tylko do
wyprowadzenia logicznych wnioskw z konfliktw i klsk wielkiej wojny. Niemcw,
Austriakw, Turkw i Bugarw nie dopuszczano do obrad; musieli przyj warunki, jakie im
podyktowano. Z punktu widzenia dobra oglnoludzkiego miejsce zjazdu byo szczeglnie
nieszczliwie wybrane. Wanie w Wersalu proklamowano w 1871 r. ostentacyjnie nowe
cesarstwo niemieckie. Byo rzecz a nadto widoczn, e teraz pragnie si odwrci t scen,
jak w melodramacie, i to w tej samej Sali Zwierciadlanej.
Jeeli w pocztkach wojny nie brako wielkodusznoci, to wyczerpaa si ona ju dawno.
Ludno zwyciskich pastw zbyt dotkliwie odczuwaa wasne cierpienia i straty, aby mc
poj, e i pokonani zapacili t sam monet. Wojna wybucha jako naturalne i nieuniknione
nastpstwo wrogich nacjonalizmw, ktrych nie powcigaa adna idea federacyjna; wojna
151

jest nieodparcie logicznym zakoczeniem wszelkich sporw midzy niezalenymi

suwerennymi narodowociami, ktre yj na zbyt maej przestrzeni i maj zbyt wiele broni; i
jeliby nie byo wielkiej wojny w tej formie, w jakiej si rozegraa, wybuchaby zapewne w
innej, podobnej formie tak, jak na pewno powrci za dwadziecia lub trzydzieci lat w
jeszcze groniejszej postaci, o ile jej nie zapobiegnie jaka zbawienna idea zjednoczenia.
Pastwa, przygotowane do wojny, bd prowadziy wojn zawsze, jak kury bd zawsze
skaday jaja lecz zrozumie tego nie mogy owe kraje wyniszczone wojn, i ca
odpowiedzialno, moraln i materialn, zoono na pokonanych, jak znw ci z kolei
uczyniliby, gdyby sami wyszli z wojny zwycisko. Francuzi i Anglicy oskarali Niemcw,
Niemcy Rosjan, Francuzw i Anglikw, i tylko maa garstka ludzi owieconych bya zdania,
e wina ley w wadliwym systemie politycznym Europy. Traktat Wersalski mia dokona
zemsty i da dobr nauczk zwycionym, na ktrych naoono straszliwe odszkodowania;
usiowano zagodzi cikie pooenie krajw zwyciskich, zrzucajc cay ciar olbrzymich
dugw na zbankrutowane narody, oraz naprawi stosunki midzynarodowe przez
ustanowienie Ligi Narodw, majcej by zapor przeciw wojnie; usiowania te byy jednak
nieszczere i niedostateczne.
Naley wtpi, czy sama Europa zdobyaby si na prb uoenia stosunkw
midzynarodowych w kierunku trwaego pokoju. Koncepcj Ligi Narodw wprowadzi do
realnej polityki prezydent Wilson. Gwn jej podpor bya Ameryka. Co si za tyczy
Stanw Zjednoczonych, to to nowoczesne pastwo nie rozwino jakiej okrelonej idei
stosunkw midzynarodowych poza doktryn Monroego, zabezpieczajc Nowy wiat od
interwencji Europy. Teraz za nagle odwoano si do Ameryki, aby daa co od siebie na rzecz
ogromnych zagadnie chwili. Nie miaa nic do ofiarowania.
Nard amerykaski okazywa zawsze naturaln skonno do trwaego, wszechwiatowego
pokoju. czya si z tym oczywicie dawna tradycyjna nieufno do polityki Starego wiata,
od ktrego zatargw Ameryka przywyka trzyma si z daleka. Zaledwie Amerykanie zabrali
si do rozwaania wiatowego problemu, gdy kampania niemieckich odzi podwodnych
wcigna ich w wojn po stronie antyniemieckiej koalicji. Wilsonowski zarys Ligi Narodw
by prb stworzenia naprdce amerykaskiego pogldu na polityk wiatow. By to projekt
bardzo szkicowy, niewystarczajcy i niebezpieczny. Mimo to Europa powitaa go jako
dojrzay pogld amerykaski. Caa ludzko w 1918/19 bya skrajnie znuona wojn i
gotowa na kad ofiar, byle jej tylko w przyszoci unikn, lecz nie byo ani jednego rzdu
w Europie, ktry by si zgodzi bodaj na jot zmieni swe prawa suwerenne w celu
osignicia tych marze. Publiczne wystpienia prezydenta Wilsona w sprawie
Ligi Narodw czyniy przez jaki czas wraenie porozumiewania si z ludami wiata
ponad gowami rzdw; przyjmowano je jako dojrzae zamiary Ameryki i witano z
entuzjazmem. Niestety, prezydent Wilson mia do czynienia z rzdami, nie z narodami; by to
czowiek majcy wspaniae chwile jasnowidzenia, lecz w gruncie rzeczy ograniczony
egotysta, tak e fala entuzjazmu, ktr dwign przeamaa si i mina.
Powiada dr Dillon w swej Konferencji Pokojowej: Europa, w chwili gdy Prezydent
zjawi si u jej wybrzey, bya niby glina podatna rkom twrczego zduna. Nigdy przedtem
narody nie byy tak skonne pj za nowym Mojeszem, ktry by je zawid do ziemi
obiecanej, gdzie wojny s zabronione, a blokady nieznane. W ich pojciu on wanie by tym
wielkim przywdc. We Francji kaniali mu si ludziska z czci pen mioci. Paryscy
lewicowcy opowiadali mi, e pakali z radoci na jego widok, a ich towarzysze gotowi byli
skoczy w ogie lub wod, aby mu tylko dopomc do urzeczywistnienia jego szczytnych
zamiarw. Dla woskiej klasy pracujcej imi jego brzmiao jak trba archanielska, na dwik
ktrej ziemia si miaa odnowi. Niemcy widzieli w nim i w jego doktrynie ostatni desk
ratunku. Odwany Herr Muehlon mwi: Jeliby prezydent Wilson zwrci si do Niemcw i
xlviii

152

wyrzek nad nimi surowy wyrok, przyjliby to z rezygnacj i bez szemrania, i zabraliby si
zaraz do pracy. W Austrii niemieckiej cieszy si saw zbawiciela i sam dwik jego
imienia koi troski i przynosi ulg w cierpieniach...
Tak wielkie obudzi nadzieje prezydent Wilson. Byoby zbyt dugo i zbyt smutno
opowiada, jak bardzo wszystkich rozczarowa i jak dalece nikym i sabym dzieem bya
Liga Narodw. Wilson sta si uosobieniem powszechnej tragedii ludzkiej: by tak wielki w
swych marzeniach i tak znikomy w swych czynach. Ameryka nie uznaa dziaalnoci swego
prezydenta i nie przystpia do Ligi, ktr Europa ode przyja. Amerykanie zrozumieli
powoli, e wpdzono ich w co, na co oni nie byli cakowicie przygotowani. Europa podobnie
zrozumiaa, e Ameryka nie ma nic do objawienia staremu wiatu w dniach jego niedoli.
Przedwczenie urodzona i kaleka od urodzenia Liga Narodw, ze sw zawi i niepraktyczn
konstytucj, z nader ograniczon wadz, staa si waciwie powan przeszkod na drodze
reorganizacji midzynarodowych stosunkw. Cae zagadnienie byoby janiejsze, gdyby Liga
w ogle nie istniaa. Wszelako ten powszechny entuzjazm, z jakim powitano projekt, ta
gotowo wszystkich ludzi (wyranie: ludzi, nie rzdw) do opanowania wojny i ujarzmienia
jej zowieszczych demonw jest godna najtkliwszego wspomnienia w historii. Poza
krtkowzrocznymi rzdami, ktre mc i psuj sprawy ludzkie, istnieje i wzrasta prawdziwa
sia, sia zdolna zaprowadzi jedno i ad na wiecie.
Od r. 1918 historia wiata wesza w okres konferencji. Z tych wszystkich konferencja
waszyngtoska, zwoana przez prezydenta Hardinga (1921), bya najbardziej szczliwa i
podna. Godn uwagi jest rwnie konferencja genueska (1922), albowiem w obradach jej
brali udzia przedstawiciele Niemiec i Rosji. Nie bdziemy szczegowo roztrzsa tego
dugiego szeregu konferencji i prb. Staje si coraz bardziej jasnym, e olbrzymie dzieo
odbudowy moe by dokonane przez ludzko jedynie wtedy, gdy wiat bdzie
zabezpieczony od takich wstrzsw i rzezi. Ani taka popieszna improwizacja, jak Liga
Narodw, ani aciarstwo konferencji midzypastwowych, ktre nie przynosz adnych
zmian, a udaj, e stanowi o wszystkim nie mog sprosta zawiociom politycznym
nowego wieku, ktry nadchodzi. Konieczn do tego rzecz jest systematyczny rozwj i
systematyczne stosowanie nauk o stosunkach midzyludzkich, jednostkowej i zbiorowej
psychologii, umiejtnoci finansowych i ekonomicznych, wiedzy o wychowaniu, a
wszystko to jest dopiero w zarodku. Ciasne i przestarzae, umare lub umierajce idee moralne
i polityczne musi zastpi janiejszy i bardziej prosty pogld na pocztki i cele rodzaju
ludzkiego.
Jeeli za niebezpieczestwa, zamt i klski, ktre wisz nad czowiekiem dzisiejszym, s
tak olbrzymie, jakich przykadu niepodobna znale w poprzednich dziejach, powodem tego
jest fakt, e wiedza daa mu potg, jakiej dotychczas nie posiada. Ale naukowa metoda
odwanego mylenia, jasnego sdu i krytycznego planu dziaania, ktra mu uyczya tej dotd
nie opanowanej potgi, pozwala ywi nadziej, e kiedy stanie si on wadc tych si.
Ludzko jest jeszcze w wieku modzieczym. Troski jej nie maj cech starczego
wyczerpania, lecz s spowodowane nadmiarem nieposkromionej tyzny. Jeli widzie w
dziejach ludzkoci pewien jednolity proces, tak jak to przedstawilimy w tej ksice, jeli
obserwowa nieustpliw walk ycia ku wiadomoci i opanowaniu, wwczas dzisiejsze
nasze obawy i nadzieje przyjmuj waciwe proporcje. Na razie jestemy zaledwie u witu
wielkoci czowieka. Lecz pikno kwiatu lub zachodu soca, szczliwy i doskonay ruch
modego zwierzcia, rozkosz dziesiciu tysicy rozmaitych krajobrazw, wskazuje nam, co
ycie dla nas moe uczyni a jednoczenie kilka dzie plastyki, jaka wielka muzyka,
jaka szlachetna budowla lub wspaniay ogrd stanowi wyrany dowd, ile moe zdziaa
wola ludzka, jeli jej przyjd na pomoc materialne moliwoci. Mamy swoje marzenia;
posiadamy teraz nie dyscyplinowan, lecz wci rosnc moc. Czy moemy wtpi, e
ludzko urzeczywistni kiedy nasze najmielsze marzenia, ze osignie jedno i spokj, czy
153

moemy wtpi, e plemi z naszej krwi y bdzie na wiecie bardziej wspaniaym i bardziej
rozkosznym ni najwspanialszy paac lub najrozkoszniejszy ogrd, jaki znamy, i wznosi si
na coraz wysze szczeble mocy w rosncym krgu de i osignitych celw? To, czego
czowiek dokona, te nike dotychczasowe triumfy, ta caa historia, ktrmy opowiedzieli
to zaledwie wstp do rzeczy, ktrych ma jeszcze dokona.

TABLICA CHRONOLOGICZNA
Okoo r. 1000 przed Chr. ludy aryjskie osiedlaj si na pwyspie hiszpaskim, woskim i
bakaskim, a jednoczenie trzymaj swe dawniejsze siedziby w pnocnych Indiach;
Knossos ley ju w gruzach, a wietne czasy Egiptu za Tutmozisa III, Amenofisa III i
Ramzesa II miny jakie trzy lub cztery wieki temu. Bezsilni wadcy XXI Dynastii panuj w
dolinie Nilowej. Izrael tworzy zjednoczone krlestwo; Saul albo Dawid, albo moe nawet
Salomon ju nale do przeszoci. Sargon I (2750 przed Chr.), wadca akkadyjskosumeryjskiego pastwa, by ju dalekim wspomnieniem dziejw babiloskich, bardziej
odlegym ni Konstantyn Wielki od naszych czasw. Hammurabi umar tysic lat temu.
Asyryjczycy bior gr nad mniej wojowniczymi Babiloczykami. W 1100 przed Chr. Tiglat
Pileser I zaj Babilon. Ale zdobycze te nie byy trwae; Asyria i Babilonia tworz jeszcze
odrbne pastwa. W Chinach kwitnie nowa dynastia Czau. Stonehenge w Anglii ma ju za
sob kilkaset lat.
Nastpne dwa wieki widz odrodzenie Egiptu pod rzdami XXII Dynastii, rozpadnicie si
krtkotrwaego hebrajskiego krlestwa Salomona, rozszerzanie si Grekw na Bakanach, w
poudniowej Italii i w Azji Mniejszej oraz przewag Etruskw w rodkowych Woszech.
Zaczynamy Tablic Chronologiczn od dat, ktre mona ustali.
PRZED CHR.

800. Zaoenie Kartaginy

790. Najazd Etiopw na Egipt (utworzenie XXV Dynastii)
776. Pierwsza Olimpiada
753. Zaoenie Rzymu
745. Tiglat Pileser III podbija Babiloni i zakada Nowe Pastwo Asyryjskie
722. Sargon II daje Asyryjczykom bro elazn
721. Zesanie Izraelitw
680. Esarhaddon zajmuje Teby egipskie i obala XXV etiopsk dynasti
664. Psametych I oswobadza Egipt i zakada Dynasti XXVI (do r. 610)
608. Necho Egipski zwycia Jozj, krla Judy, w bitwie pod Megiddo
606. Chaldejczycy i Medowie zajmuj Niniw
Zaoenie Pastwa Chaldejskiego
604. Necho posuwa si a do Eufratu, gdzie Nebukadnezar zadaje mu klsk (Nebukadnezar bierze
ydw do niewoli babilo.)
550. Cyrus Perski nastpuje po medyjskim Kyaksaresie.
Cyrus zwycia Krezusa. Okoo tego czasu yje Budda, Konfucjusz i Lao-Tse
539. Cyrus zajmuje Babilon i zakada Pastwo Perskie
521. Dariusz I, syn Hystaspesa, panuje od Hellespontu do Indu
Wyprawa Dariusza do Scytii
490. Bitwa pod Maratonem

154

480. Bitwy pod Termopilami i Salamin

479. Bitwy pod Platejami i Mykale. Ostateczna klska Persw
474. Grecy sycylijscy niszcz flot etrusk
431. Pocztek wojny peloponeskiej (do 404)
401. Odwrt Dziesiciu Tysicy
359. Filip krlem Macedonii
338. Bitwa pod Cheronej
336. Wojska macedoskie wkraczaj do Azji. mier Filipa
334. Bitwa nad Granikiem
333. Bitwa pod Issos
331. Bitwa pod Arbel
330. mier Dariusza III
323. mier Aleksandra Wielkiego
321. Czandragupta zajmuje Pendab.
Wielka klska Rzymian w Wwozach Kaudyskich. (Wojna z Samnitami).
281. Pyrrus najeda Itali
280. Bitwa pod Heraklej
279. Bitwa pod Auskulum
278. Gallowie wpadaj do Azji Mniejszej i osiadaj w Galacji
275. Pyrrus opuszcza Itali
264. Pierwsza wojna punicka (Asoka rzdzi w Beharze do r. 227)
260. Bitwa pod Myl
256. Bitwa pod Eknomus
246. Szi-Hwang-Ti krlem T'sin
220. Szi-Hwang-Ti cesarzem Chin
214. Rozpoczcie budowy Wielkiego muru chiskiego
210. mier Szi-Hwang-Ti
202. Bitwa pod Zam
146. Zburzenie Kartaginy
133. Attalos testamentem oddaje Pergamon Rzymowi
102. Mariusz odpiera Germanw
100. Triumf Mariusza
(Chiczycy zajmuj dolin Tarim)
89. Wszyscy wolni mieszkacy Italii staj si obywatelami rzymskimi
73. Bunt niewolnikw pod wodz Spartakusa
71. Klska i koniec Spartakusa
66. Pompejusz prowadzi wojska rzymskie nad M. Kaspijskie i Eufrat. Spotyka Alanw
48. Juliusz Cezar zwycia Pompejusza pod Farsalos
44. mier Juliusza Cezara
27. Caesar Augustus princeps (do 14 po Chr.)
4. Prawdziwa data urodzenia Jezusa

PO CHR.

14. August umiera. Tyberiusz cesarzem

30. Ukrzyowanie Jezusa

155

41. Klaudiusz (pierwszy cesarz legionowy) obwoany cesarzem przez gwardi pretoriask po
zabjstwie Kaliguli
68. Samobjstwo Nerona (Galba, Otho, Witeliusz cesarzami)
69. Wespazjan
102. Pan Czau nad Morzem Kaspijskim
117. Hadrian nastpuje po Trajanie. Rzymskie cesarstwo osiga maksimum swej rozlegoci
138. (Indo-Scytowie w tym czasie niszcz ostatnie lady helleskiego wadztwa w Indiach)
161. Marek Aureli nastpuje po Antoninie Pobonym
164. Zaczyna si wielka zaraza, ktra trwa a do mierci Marka Aurelego (180). Zaraza sroy si
rwnie w Azji (Zaczyna si okres wojen i zamtu w Cesarstwie Rzymskim, ktry trwa prawie
cae stulecie)
220. Koniec dynastii Han. Pocztek czterechsetletniego zamtu w Chinach
227. Ardaszir I (pierwszy szach z rodu Sassanidw) kadzie kres panowaniu Arsacydw w Persji
242. Mani naucza
247. Gotowie przechodz Dunaj
251. Wielkie zwycistwo Gotw. Cesarz Decjusz zabity
260. Sapor I, drugi szach sassanidzki, zajmuje Antiochie, bierze do niewoli cesarza Waleriana i zostaje
odcity w drodze powrotnej z Azji Mn. przez Odenata z Palmyry
277. Mani ukrzyowany w Persji
284. Dioklecjan cesarzem
303. Przeladowanie chrzecijan za Dioklecjana
311. Galeriusz zaprzestaje przeladowania chrzecijan
312. Konstantyn cesarzem
323. Konstantyn przewodniczy soborowi w Nicei
337. Konstantyn przyjmuje chrzest na ou mierci
3613. Julian Apostata usiuje wprowadzi mitraizm na miejsce chrystianizmu
392. Teodozjusz Wielki cesarzem wschodnim i zachodnim
395. mier Teodozjusza Wielkiego. Honoriusz i Arkadiusz wprowadzaj na nowo podzia cesarstwa,
majc obok siebie swych protektorw: Stilichona i Alaryka
410. Wizygotowie pod Alarykiem zdobywaj Rzym
425. Wandalowie osiedlaj si w poudniowej Hiszpanii, Hunowie w Pannonii, Gotowie w Dalmacji,
Wizygotowie i Swewowie w Portugalii i w Hiszpanii pnocnej. Anglicy wdzieraj si do
Brytanii
439. Wandalowie zajmuj Kartagin
451. Attyla najeda Gali i zostaje pobity pod Troyes przez Frankw, Alemanw i Rzymian
453. mier Attyli
455. Wandalowie pldruj Rzym
476. Odoaker, krl mieszanych plemion teutoskich, zawiadamia Konstantynopol, e nie ma ju
cesarzy na Zachodzie. Koniec zachodniego cesarstwa
493. Teodoryk Ostrogocki podbija Itali i staje si krlem Italii z nominaln zalenoci od
Konstantynopola (Goccy krlowie w Italii. Gotowie osiadaj na specjalnie na ten cel
skonfiskowanych ziemiach jako garnizony)
527. Justynian cesarzem
529. Justynian zamyka szkoy ateskie, ktre rozwijay si przez blisko tysic lat. Belizariusz (jeden z
generaw Justyniana) zajmuje Neapol
531. Chosroes I obejmuje rzdy
543. Wielka zaraza w Konstantynopolu
553. Justynian wypdza Gotw z Italii

156

565. mier Justyniana. Longobardowie zajmuj wiksz cz Woch pnocnych (Rawenna i Rzym
pozostaj bizantyskie)
570. Mahomet przychodzi na wiat
579. mier Chosroesa I. (Longobardowie panuj w Italii)
590. Zaraza w Rzymie. Chosroes II wstpuje na tron
610. Herakliusz cesarzem
619. Chosroes II zajmuje Egipt, Jerozolim, Damaszek i trzyma wojska nad Hellespontem
Pocztek dynastii Tang w Chinach
622. Hedra
627. Herakliusz zadaje Persom wielk klsk pod Niniwa. Tai-Tsung cesarzem Chin
628. Kawadh II zabija swego ojca Chosroesa II i sam obejmuje rzdy
Mahomet rozsya listy do wszystkich wadcw ziemi
629. Mahomet wraca do Mekki
632. Mahomet umiera. Abu Bekr kalifem
634. Bitwa pod Jarmuk. Muzumanie zajmuj Syri. Omar drugim kalifem
635. Tai-Tsung przyjmuje misjonarzy nestoriaskich
637. Bitwa pod Kadesj
638. Jerozolima poddaje si Kalifowi Omarowi
642. mier Herakliusza
643. Osman trzecim kalifem
655. Muzumanie zadaj klsk flocie bizantyjskiej
668. Kalif Mawija przypuszcza szturm do Konstantynopola od strony morza
687. Pepin z Hersthalu, majordomus, dokonywa zjednoczenia Austrazji i Neustrii.
711. Armia muzumaska z Afryki wkracza do Hiszpanii
715. Pastwo kalifa Walida I rozciga si od Pirenejw do Chin
71718. Soliman, syn i nastpca Walida, bliski zdobycia Konstantynopola
732. Karol Mot bije muzumanw pod Poitiers
751. Pepin koronuje si na krla Francji
768. Pepin umiera
771. Karol Wielki jedynym krlem
774. Karol W. podbija Lombardi
786. Harun al Raszyd Abbasid kalifem w Bagdadzie (do 809)
795. Leon III papieem (do 816)
800. Leon III koronuje Karola W. na cesarza zachodniego
814. Karol W. umiera
828. Egbert, dawny wygnaniec na dworze Karola W., zostaje pierwszym krlem Anglii
843. Ludwik Pobony umiera i pastwo Karolingw rozpada si na czci. Do r. 962 nie ma
regularnego nastpstwa witych cesarzy rzymskich, chocia tytu ten pojawia si od czasu do
czasu
850. Okoo tego roku Ruryk normandzki staje si wadc Nowogrodu i Kijowa
1453. Turcy osmascy pod Mahometem II zdobywaj Konstantynopol
1480. Iwan III, wielki ksi moskiewski, zrzuca jarzmo mongolskie
1481. Sutan Mahomet II umiera w chwili, gdy rusza na podbj Italii
1486. Diaz opywa Przyldek Dobrej Nadziei
1492. Kolumb przez Atlantyk dostaje si do Ameryki
1493. Maksymilian I cesarzem
1498. Vasco da Gama, opynwszy Przyldek, dociera do Indii
1499. Szwajcaria staje si niezalen republik

157

1500. Karol V przychodzi na wiat

1509. Henryk VIII krlem Anglii
1513. Leon X papieem
1515. Franciszek I krlem Francji
1520. Soliman Wspaniay sutanem (do 1566) od Bagdadu a po Wgry. Karol V cesarzem
1525. Baber zwycia pod Panipat, zdobywa Delhi i tworzy pastwo Mogoa
1527. Wojska niemieckie, pod Connetablem de Bourbon wkraczaj do Woch, zajmuj i pldruj
Rzym
1529. Soliman oblega Wiede
1530. Karol V koronowany przez papiea. Henryk VIII wszczyna zatarg z papieem
1539. Zaoenie Towarzystwa Jezusowego
1546. Marcin Luter umiera
1547. Iwan IV Grony przyjmuje tytu cara Rosji
1556. Karol V abdykuje. Akbar wielkim Mogoem (do 1605)
Ignacy Loyola umiera
1558. mier Karola V
1566. mier Solimana Wspaniaego
1603. Jakub I krlem Anglii i Szkocji
1620. Mayflower. Zaoenie New Plymouth. Pierwszy transport niewolnikw murzyskich w
Jamestown
1626. Sir Francis Bacon (Lord Verulam) umiera
1643. Ludwik XIV zaczyna panowa
1644. Mandu kad kres dynastii Ming
1648. Traktat Westfalski. Holandi i Szwajcari ogoszono wolnymi republikami. Prusy nabieraj
znaczenia. Traktat nie da zwycistwa ani cesarzowi, ani ksitom
1648. Wojna Frondy, ktra koczy si zupenym zwycistwem korony francuskiej
1649. Stracenie Karola I, krla Anglii
1658. mier Cromwella
1660. Karol II krlem Anglii
1674. Nieuw Amsterdam na mocy traktatu staje si ostatecznie posiadoci brytyjsk i otrzymuje
nazw: New York
1683. Ostatni napad Turkw na Wiede i ich klska zadana przez Jana III Sobieskiego
1689. Piotr Wielki carem Rosji (do 1725)
1701. Fryderyk I pierwszym krlem Prus
1707. Upadek pastwa Wielkiego Mogoa
1715. Ludwik XV krlem Francji
175563. Anglia i Francja walcz o posiadanie Ameryki i Indii.
Francja w sojuszu z Austri i Rosj przeciw Prusom i Anglii (175663).
Siedmioletnia wojna
1760. Jerzy III krlem Anglii
1763. Pokj paryski; Kanada dostaje si Anglikom, ktrzy rwnoczenie staj si panami Indii
1769. Napoleon Bonaparte przychodzi na wiat
1772. Pierwszy rozbir Polski
1774. Ludwik XVI krlem Francji
1776. Ogoszenie niepodlegoci Stanw Zjednoczonych
1783. Traktat pokojowy midzy Angli a Stanami Zjednoczonymi
1787. Konstytuanta w Filadelfii ustanawia rzd federacyjny Stanw Zjednoczonych. Ujawnienie
bankructwa Francji

158

1788. Pierwszy Kongres Federalny Stanw Zjednoczonych w Nowym Jorku

1789. Francuskie Stany Generalne. Zburzenie Bastylii
1791. Ucieczka krla do Varennes
1792. Francja wypowiada wojn Austrii, Prusy wypowiadaj wojn Francji. Bitwa pod Valmy. Francja
staje si rzeczpospolit
1793. Stracenie Ludwika XVI. Drugi rozbir Polski
1794. Stracenie Robespierre'a i koniec republiki jakobiskiej
1795. Dyrektoriat. Bonaparte, po stumieniu buntu, wkracza do Woch jako gwnodowodzcy. Trzeci
rozbir Polski
1798. Bonaparte w Egipcie. Bitwa nad Nilem
1799. Bonaparte wraca do Francji. Pierwszy Konsul wyposaony w olbrzymi wadz
1804. Bonaparte cesarzem. Franciszek II przyjmuje tytu cesarza Austrii w 1805, a w 1806 rezygnuje z
tytuu witego cesarza rzymskiego. W ten sposb wite Cesarstwo Rzymskie przestaje
istnie
1806. Klska Prus pod Jena
1808. Napoleon osadza swego brata Jzefa na tronie hiszpaskim
1810. Hiszpaska. Ameryka staje si republik
1812. Odwrt Napoleona
1814, Abdykacja Napoleona. Ludwik XVIII
1824. Karol X krlem Francji
1825. Mikoaj I carem Rosji. Pierwsza kolej elazna: StocktonDarlington
1827. Bitwa pod Navarino
1829. Grecja niepodlega
1830. Rok zamieszek. Ludwik Filip wypdza Karola X. Belgia odrywa si od Holandii. Leopold
Sasko-Kobursko-Gotajski krlem tego nowego pastwa. Nieudae powstanie polskie przeciw
Rosji
1835. Po raz pierwszy pada wyraz socjalizm
1837. Krlowa Wiktoria
1852. Napoleon III cesarzem Francji
185456. Wojna Krymska
1861. Wiktor Emanuel pierwszym krlem Woch. Abraham Lincoln prezydentem U.S.A. Pocztek
amerykaskiej wojny domowej
1865. Zwycistwo amerykaskiego rzdu federalnego. Japonia nawizuje stosunki ze wiatem
1870. Napoleon III wypowiada wojn Prusom
1871. Pary si poddaje (stycze). Krl pruski cesarzem Niemiec. Pokj frankfurcki
1878. Traktat berliski. Zbrojny pokj w zachodniej Europie, ktry trwa 46 lat
1888. Wilhelm II cesarzem Niemiec
1912. Chiny staj si rzeczpospolit
1914. Pocztek Wielkiej Wojny
1917. Dwie rewolucje rosyjskie. Ustanowienie rzdu bolszewickiego w Rosji
1918. Zawieszenie broni. Niepodlego Polski
1920. Pierwsze posiedzenie Ligi Narodw, z ktrej wykluczono Niemcy, Austri, Rosj i Turcj, a do
ktrej Stany Zjednoczone nie wysay przedstawicieli
1921. Grecy, lekcewac Lig Narodw, wypowiedziay wojn Turcji
1922. Wielka poraka Grekw w Azji Mniejszej
i Podane tu liczby s ju dzi przestarzae. Tak samo naley dorzuci do wymienionych wyej planet
odkrytego niedawno Plutona, ktry znajduje si poza Neptunem, w przecitnej odlegoci od soca 5949
milionw km. (Przyp. tum.).

159

ii Piccardowi, fizykowi szwajcarskiemu, udao si w r. 1931 wzbi w stratosfer (ponad 16 ty. m.).

iii Nautilus odzik, jedyny yjcy od triasu przedstawiciel gowonogw czteroskrzelnych.

iv Rocky Mountains Gry Skaliste.
v Odnaleziono... w Neandertalu tj. w dolinie (zwanej Neandertal) rzeki Dssel w
Westfalii.
vi Cro-Magnon w pd.-zach. Francji koo Tayac.
vii Grimaldi na wybrzeu Morza rdziemnego koo Mentony we Woszech.
viii Mortillet Gabriel (18211898) francuski prehistoryk i profesor Ecole
d'Anthropologie. Zawdziczamy mu chronologi paleolitu.
ix Mas d'Azil w pnocnych Pirenejach.
x Atkinson J. J. antropolog, dzieo jego nosi tytu Social Origins and Primal Law.
xi Terminu paleolityczny uywa si rwnie na okrelenie sprztw z Neandertalu, a
nawet eolitycznych. Okres praczowieka nazywa si starszym paleolitem, okres
prawdziwych ludzi uywajcych niegadzonych kamieni nowszym paleolitem (Przyp.
Wellsa).
xii Elliot Smith (18711937) czoowy antropolog angielski, zajmowa si
znaleziskiem Dawsona w Piltdown; Rivers W. H. (18641922) brytyjski
psychopatolog. W Cambridge zaoy szko psychologii eksperymentalnej. Pracowa przy
ekspedycjach antropologicznych, take i w Piltdown) Odkrycie Dawsona okazao si zreszt
mistyfikacj.
xiii pisma, ktrego nie dao si jeszcze odcyfrowa... tzw. pismo linearne B odczytali
Michael Ventris i John Chadwick w r. 1953. Ksika tych uczonych Documents in
Mycenaean Greek ukazaa si w r. 1955. O pracy swej i przyjaciela napisa John Chadwick,
The Decipherment of Linear B, ktrej tumaczenie pt. Odczytanie pisma linearnego B
wyszo w Warszawie 1964, PWN, w serii Omega (19).
xiv Dedal by Ateczykiem, uciek przed grocym mu sdem na Kret, gdzie pracowa dla
Minosa.
xv Stonehenge miejscowo na rwninie Salisbury, sawna z osobliwej budowy
heliolitycznej. Skada si ona z koncentrycznych k, zbudowanych z wikszych i mniejszych
gazw, ktrych ukad odpowiada pooeniu soca na niebie w rnych porach roku.
Corocznie, w dniu 21 czerwca, wyjedaj do Stonehenge tumne pielgrzymki, aby ze
rodkowego gazu, ktry by zapewne otarzem, obserwowa, jak pierwszy promie
wschodzcego soca przenika przez jedn z bram tajemniczej wityni (Przyp. tum.).
xvi Teby miasto greckie, ktrego nie naley miesza z tej samej nazwy wielkim
miastem egipskim (Przyp. Wellsa).
xvii Sokrates wypi cykut nie w domu, ale w wizieniu (Przyp. tum.).
xviii W gaju Akademii w Atenach nad Kefizosem, gdzie naucza Platon.
xix Liceum gimnazjon ateskie nad Ilissosem, gdzie wykada Arystoteles.

160

xx Ksenofonta Odwrt Dziesiciu Tysicy wydanie polskie w tum. W. Madydy,

Wyprawa Cyrusa, Czytelnik 1955.
xxi Mahaffy Sir John Pentland (18991974) irlandzki filolog klasyczny i profesor
historii staroytnej.
xxii hinduizm religia indyjska zwizana z organizacj spoeczn opierajc si na
podziale na kasty rodowe.
xxiii Macaulay Tomasz historyk angielski ( 1859). Jego dziea: History of England,
Critical and historical essays.
xxiv S.P.Q.R. Senatus Populusque Romanus (Senat i Nard Rzymski) najwysza
wadza prawodawcza i polityczna w staroytnym Rzymie.
xxv Autor pisa w r. 1922.
xxvi Ewangelia wedug Mateusza, XII 4648, 50.
xxvii Ewangelia wedug Marka X, 1725.
xxviii Ewangelia wedug Marka, VII, 59.
xxix Bootes, Wolarz, jest nazw greck, ktra po raz pierwszy pojawia si u Homera. (Przyp.
t.)
xxx Gibbon Edward historyk angielski w w. XVIII. Cytowany tytu jako dzieo
epokowe wydawane dotychczas (np. r. 1960).
xxxi Subutaj wdz Dyngis-chana, ktry poprowadzi jego jazd do Kaki nad
Morzem Azowskim, gdzie zniszczy armi rusk (1223).
xxxii Lukrecjusz poeta rzymski (I w. p.n.e.) w dziele swym De rurum natura (O
rzeczywistoci) przedstawia zasady filozofii epikurejskiej.
xxxiii Cum impetu inaestimabili (lac.) z nieobliczaln szybkoci.
xxxiv Ferdynanda i Izabeli hiszpaskiej pary krlewskiej finansujcej wypraw
Kolumba.
xxxv Konetabl (z fr.) od XII w. do XVIII w. dowdca naczelny wojsk krlewskich
we Francji.
xxxvi Pokj religijny w Norymberdze zawarty w r. 1532 midzy Cesarzem Karolem
V a protestantami.
xxxvii Ratyzbona w Bawarii miejsce wielu zjazdw Cesarstwa, zwaszcza w XVI w.
xxxviii Rozejm augsburski w r. 1555 zakoczy pierwszy okres walk religijnych
wywoanych wystpieniem Lutra. Do uchwa naleao: Cuius regio, eius religio (religia
panujcego jest religi jego podwadnych), co podnioso znaczenie ksit, a osabio wadz
cesarza. Reservatum ecclesiasticum (zastrzeenie kocielne) na mocy ktrego stan
duchowny po przejciu na protestantyzm traci wieckie prawa wadzy.
xxxix Prescotta Uwagi do Robertsona Historia Karola V. Proscott W. H. (t 1859)
historyk amerykaski, zajmowa si histori zdobycia Peru.

161

xl Jour maigre (fr.) dzie postu.

xli Pisane w r. 1922.
xlii Oglelhorpe James Edward (16961755) zaoyciel stanu Georgia. Chcc
stworzy azyl dla ludzi, ktrzy byli niewypacalni, i dla uciskanych protestantw,
zaprojektowa kolonie w Ameryce midzy Karolin a Floryd.
xliii W artykule Wojny rewolucyjnej Francji [w:]: Encyclopaedia Britannica, 9.
xliv Tommaso Campanelia, Miasto Soca (Civitas Solis, 1602, wyd. pol. 1955).
xlv 1 Pisane w r. 1922.
xlvi transzeje okopy.
xlvii 1 Rok 1922.
xlviii Dillon John irlandzki m stanu, przywdca irlandzkiego stronnictwa
narodowego w 1918 r.

162