L. A. Dobrzański - Podstawy Nauki o Materiałach I Metaloznawstwo

Wstp
Wstp
1 rozdz 6-11-02 22:53 Page 1
Tre i forma ksiki
ZAOENIA MERYTORYCZNE DOTYCZCE TRECI KSIKI
Mottem ksiki, ktr oddaj do Pastwa rk, jest sparafrazowana dedykacja,
ktr przeczytaem w ktrej z prac:
Tym, ktrzy studiuj obecnie,
a zapewni postp wprzyszoci.
Sdz zreszt, e ksika ta, cho gwnie adresowana do studentw i to wielu kie-
runkw i specjalnoci, zreszt nie tylko inynierskich, winna trafi do aktywnych
zawodowo inynierw, menaderw i pracownikw naukowych.
Od wielu ksiek dostpnych na rynku krajowym z zakresu inynierii materiao-
wej ta wanie roni si podejciem. Materia jest bowiem tworzywem, z ktrego wy-
twarza si produkty interesujce klientw. Std najistotniejsze jest projektowanie
materiaw, tak by ksztatowa ich struktur i wasnoci
*)
speniajce wymagania
w warunkach pracy. Nie wystarczy zatem jedynie skatalogowanie materiaw, ze
zwrceniem uwagi na rnorodno dostpnych substancji i sposoby ich wytwarza-
nia. Materia jest tworzywem w rkach projektanta, ktry musi zwrci uwag za-
rwno na ksztat i posta produktu lub jego elementu, ale rwnoczenie zadecydo-
wa z czego ten produkt bdzie wykonany oraz jaki bdzie proces technologiczny
tego produktu. Wynika z tego, e projektowanie jest procesem zespoowym, wyma-
gajcym zaangaowania specjalistw z co najmniej tych trzech bran, przy czym
trudno ustali, czy ktrykolwiek z nich odgrywa rol wiodc. Z drugiej strony, pro-
ces wytwarzania materiau (jak np. proces metalurgiczny i przetwrstwa stali, czsto
bardzo szczegowo opisany w ksikach z podstaw inynierii materiaowej) scho-
dzi na plan dalszy i z tego punktu widzenia jest interesujcy jedynie ze wzgldu na
to, e historia technologiczna materiau i dziedziczenie niektrych elementw struk-
tury moe mie wpyw na finalne wasnoci produktu. Podejcie to narzuca sposb
prezentacji bardzo obszernej wiedzy dotyczcej materiaw inynierskich. Z punk-
tu widzenia projektowania produktw rwnoprawne s wszystkie materiay iny-
nierskie, ktre mog zapewni wymagane wasnoci produktw, a wielokryterialna
2
*)
Wksice konsekwentnie uywane jest pojcie wasno, a nie waciwo, dla okrelenia
cech materiaowych, wychodzc z zaoenia za Sownikiem jzyka polskiego PWN, Warsza-
wa 1981 (red. M. Szymczak), e obydwa wyraenia stanowi synonimy, chocia wasno
(w jzyku angielskim property) kojarzy si bardziej z czym przypisanym nierozcznie do wa-
ciciela, natomiast waciwo (characteristic) jedynie charakteryzuje przedmiot. Std, pomi-
mo licznych przykadw uywania sowa waciwo w krajowej literaturze, Autor opowiada
si za pojciem wasno.
1 rozdz 6-11-02 22:53 Page 2
optymalizacja jest podstaw selekcji tworzywa o najlepszych wasnociach uytko-
wych i technologicznych oraz najniszych moliwych kosztach wytwarzania, prze-
twrstwa i eksploatacji materiau i produktu. Problem zatem jest stawiany: z czego
moe by wytworzony produkt interesujcy nabywc na rynku, a nie: co moe by
wytworzone z materiau, ktrym dysponujemy, lub ktry znamy.
Wrd wielu kryteriw coraz wikszego znaczenia, oprcz wymaga konstruk-
cyjnych, technologicznych i eksploatacyjnych, nabieraj take wzgldy ekono-
miczne oraz ekologiczne. Wane jest przy tym spostrzeenie, e nie zawsze naj-
niszy koszt materiaw zapewnia jego poprawny dobr. Koszty materiaw mog
bowiem stanowi nie wicej ni np. 3,5% oglnych kosztw ponoszonych przez in-
westora w zwizku z zakupem i eksploatacj produktw, jak to ma miejsce w przy-
padku duego samolotu pasaerskiego. Oczywiste jest, e przy tak niewielkim
udziale kosztw materiaw w kosztach oglnych, warto dobra materiay najlep-
sze z moliwych, zwikszajc wprawdzie koszty materiaowe, lecz stosunkowo nie-
znacznie, zapewniajc jednak moliwie najwiksz jako i niezawodno samo-
lotu oraz maksymalne bezpieczestwo pasaerw. Rachunek ekonomiczny musi
by jednak kadorazowo wan przesank doboru materiaw w zestawieniu z in-
nymi wymogami.
Spord ponad stu tysicy materiaw inynierskich obecnie znanych na wie-
cie, przecitnie dowiadczony inynier dokadnie pozna w trakcie kariery zawodo-
wej okoo pidziesiciu. Niestety, jeszcze zbyt czsto zdarza si tak, e on wanie
decyduje o zastosowaniu w konkretnym przypadku jednego ze znanych sobie ma-
teriaw, nierzadko bez sigania po specjalistyczn literatur lub pomoc specjalisty.
Szansa na waciwy dobr materiau jest wwczas niemal zerowa, a ostre warunki
konkurencji przesdzaj o niepowodzeniu rynkowym tak zaprojektowanego i wy-
tworzonego produktu. Kady, kto uczestniczy w procesie przygotowania produktu
do obecnoci na rynku, musi mie wiadomo mnogoci moliwych rozwiza,
a specjalici winni szczegowo zna metodologi postpowania zwizan z selek-
cj i dokadn charakterystyk bardzo wielu materiaw inynierskich obecnie do-
stpnych, jak rwnie tendencje umoliwiajce w razie potrzeby indywidualne za-
projektowanie materiau o zestawie wasnoci najbardziej odpowiadajcym rzeczy-
wistym wymaganiom.
Waciwy dobr materiau do danego zastosowania w oparciu o wielokryterial-
n optymalizacj zwizan zarwno ze skadem chemicznym, warunkami wytwa-
rzania, warunkami eksploatacji oraz sposobem usuwania odpadw materiaowych
w fazie pouytkowej, jak rwnie uwarunkowania cenowe zwizane z pozyskaniem
materiau, jego przetworzeniem w produkt, samym produktem, a take kosztami
usuwania odpadw poprodukcyjnych i poeksploatacyjnych, jak rwnie modelowa-
nie wszystkich procesw i wasnoci zwizanych z materiaami stoj u podstaw dy-
namicznie rozwijajcej si komputerowej (obliczeniowej) nauki o materiaach,
jak rwnie komputerowego wspomagania w inynierii materiaowej, na co zwr-
cono szczegln uwag w dwch podrozdziaach ksiki.
Staraniem moim byo take wykazanie gboko humanistycznej misji, jaka stoi
przed rodowiskiem inynierw, ktrych zadaniem jest udostpnianie ludziom pro-
duktw i dobr uytkowych, bezporednio decydujcych o poziomie i jakoci ycia,
wymianie informacji, poziomie edukacji, jakoci i moliwociach opieki zdrowotnej
Tre i forma ksiki
3
1 rozdz 6-11-02 22:53 Page 3
oraz wielu innych aspektach rodowiska, w ktrym yjemy. Problem ten, w mojej
ocenie wart jest rwnie historycznej refleksji. Z pewnoci zagadnienia materiao-
we odgrywaj istotn rol w realizacji tych zada rodowiska inynierskiego.
Ksika dotyczy wszystkich grup materiaw stosowanych w technice, gwnie
materiaw inynierskich, ale take niektrych materiaw naturalnych. Najmniej
uwagi powicono szczegom dotyczcym materiaw powszechnie stosowanych
w budownictwie. Zwaywszy na statystyki wiatowe trzeba stwierdzi, e najwik-
sze i jednakowe jest zuycie masowe stali (bardzo liczne gatunki) oraz betonu (sto-
sunkowo niewiele gatunkw). Zuycie pozostaych materiaw jest co najmniej
o 12 rzdy wielkoci mniejsze. Oglnie materiay metalowe s absolutnie domi-
nujc, pod wzgldem zuycia masowego, grup materiaw inynierskich. To
oczywicie przemawia za tym, aby szeroko omwi w ksice stale i inne materia-
y metalowe. Te wanie materiay s poznawane od wielu stuleci, a nawet tysicle-
ci, a metodycznie badane od ok. 150 lat, a w ostatnich dziesicioleciach XX wieku
take technik cienkich folii przy uyciu transmisyjnego mikroskopu elektronowe-
go, take wysokonapiciowego i wysokorozdzielczego, co sprawio, e wiele z nich
zostao poznanych najdokadniej, jak to byo dotychczas moliwe. Powszechno
zastosowa, jak rwnie wyjtkowa podatno na ksztatowanie ich wasnoci
przez uytkownika, wytwarzajcego z nich gotowy produkt, wymaga zatem, aby
oglny stan wiedzy o materiaach metalowych by wysoki, co uzasadnia ich obszer-
ne omwienie w ksice.
Materiay ceramiczne i polimerowe, wprawdzie o mniejszym masowym zuy-
ciu, jednak o duej rnorodnoci gatunkw i bardzo duej liczbie potencjalnych
zastosowa najczciej jako komplementarne, a niekiedy nawet konkurencyjne
w stosunku do metali i ich stopw, rwnie winny by znane inynierom i decyden-
tom finansowym. Zupenie nieoczekiwane moliwoci ksztatowania wasnoci
produktw stwarzaj materiay kompozytowe. Zwyko si mwi w tym przypadku
o materiaach kompozytowych, chocia w istocie w wikszoci przypadkw tech-
nologia ta znalaza zastosowanie do caych produktw lub ich elementw. Wiedza
na ten temat rozwija si szybko i z pewnoci winna by znana kademu inynie-
rowi. W ksice wiele uwagi zwrcono take na materiay specjalne i funkcjonal-
ne, rozwijajce si bardzo dynamicznie w ostatnich dziesicioleciach. Wystarczy
wspomnie, e w tym okresie wikszo nagrd Nobla w dziedzinie fizyki lub che-
mii zwizana bya z badaniami podstawowymi, ktre zaowocoway wdroeniem
cakowicie nowych materiaw inynierskich, z ktrych wiele zrewolucjonizowao
stan techniki.
Rozdzia drugi, obejmujcy podstawy nauki o materiaach i perspektywy jej roz-
woju w najbliszym pwieczu, oraz rozdzia dziewity, dotyczcy metodologii pro-
jektowania materiaowego, spinaj ca ksik swoistymi klamrami, przybliajc
zakresy zastosowa materiaw inynierskich i porwnujc ich wasnoci oraz
wskazujc na wieloaspektowo oraz metodologi doboru materiaw, decyduj-
cych o sukcesach rynkowych oferowanych produktw. rodkowy, pity rozdzia
wskazuje na zoono warunkw w jakich musz pracowa materiay, szczego-
wo przyblione w kolejnych rozdziaach od szstego do smego, natomiast roz-
dzia trzeci i czwarty wskazuj na moliwo ksztatowania struktury i wasnoci
materiaw, gwnie metalowych.
1. Wstp
4
1 rozdz 6-11-02 22:53 Page 4
ZAOENIA METODYCZNE DOTYCZCE FORMY KSIKI
Staraniem moim byo, aby tre ksiki bya podana logicznie, zwile i zrozu-
miale i wobec tego pozostaj w nadziei, e po jej lekturze oraz po penym cyklu
nauki, Studenci wyrobi sobie jasny pogld na znaczenie zagadnie materiao-
znawczych, a gwnie na znaczenie prawidowego doboru materiau i warunkw
poprawnie opracowanej technologii produktw i ich elementw. Wpynie to
niewtpliwie w przyszoci na minimalizacj kosztw produkcji oraz na maksy-
malne wyduenie czasu pracy maszyn i urzdze oraz ich elementw, decydujc
o maksymalnym obnieniu kosztw ich eksploatacji. Jeeli stanie si tak w
rzeczywistoci, z pewnoci osignity zostanie gwny cel nauczania inynierii
materiaowej w uczelni technicznej. Najwiksz satysfakcj sprawia mi wiado-
mo, e lektura ksiki pomoe Studentom i Czytelnikom w realizacji yciowych
zamiarw, zwizanych z ukoczeniem studiw wyszych.
Do lektury ksiki przygotowany jest absolwent szkoy redniej, gdy do rozpo-
czcia pracy z tym podrcznikiem wymagane s jedynie elementarne wiadomoci
z fizyki i chemii. Wpierwszych rozdziaach konsekwentnie s wprowadzane nowe
pojcia waciwe dla nauki o materiaach i inynierii materiaowej. Wtych rozdzia-
ach do minimum ograniczone s rwnie wzory i zalenoci przedstawione w for-
malizmie matematycznym. Ksika staje si trudniejsza w miar zajmowania si
kolejnymi grupami materiaw inynierskich, a obszerny rozdzia dotyczcy mate-
riaw funkcjonalnych i specjalnych wymaga od Czytelnika skupienia i bardziej za-
awansowanych wiadomoci z zakresu fizyki i chemii, zakadajc, e w midzycza-
sie, w trakcie dwch pierwszych semestrw, t wanie wiedz posiad ju kady
student uczelni technicznej. Wbardziej zaawansowanych rozdziaach system przy-
pisw umoliwia Czytelnikowi odniesienie si do podstawowych wiadomoci za-
wartych we wczeniejszych rozdziaach lub ustalenie zwizkw i kontekstu z na-
stpnymi czciami ksiki.
Ksika, obecnie jako jedyna w Polsce, opiera si w caoci na normach euro-
pejskich. Przygotowana zostaa na podstawie oryginaw norm wydanych w kra-
jach Unii Europejskiej, a zyskao to szczeglnego znaczenia w sierpniu 2002 roku,
kiedy to Polski Komitet Normalizacyjny wprowadzi normy europejskie dotyczce
zdecydowanej wikszoci materiaw inynierskich jako PE-EN zwykle z dodatko-
wym symbolem U, co oznacza, e dokonano tego metod uznaniow, tzn. m.in.
bez tumaczenia tekstu normy na jzyk polski (ostatnie uchway w tych sprawach
podjto 27 sierpnia 2002 roku). Rwnoczenie uchylono wikszo dotychczaso-
wych Polskich Norm dotyczcych materiaw inynierskich, co oznacza m.in. e
nieaktualna staa si wikszo informacji dotyczcych tej problematyki w nich za-
wartych. Nie znaczy to wprawdzie, e te informacje s nieprawdziwe, lecz stay si
nieaktualne, a ich stosowanie byoby dziwnym anachronizmem, w dobie ubiegania
si Polski o akcesj do Unii Europejskiej.
Z pewnoci ksika ta rni si od innych ksiek naukowo-technicznych form.
Zamysem moim od wielu lat byo stworzenie takiego opracowania. Wpeni wykorzy-
stano kolor, ktry wraz z systemem marginaliw uatwia korzystanie z ksiki. Wko-
lorach opracowano ponad 900 schematw i rysunkw, okoo 230 zdj metalogra-
ficznych, wiele wykonanych w mikroskopach elektronowych transmisyjnym technik
cienkich folii i skaningowym oraz metodami metalografii barwnej na mikroskopie
Tre i forma ksiki
5
1 rozdz 6-11-02 22:53 Page 5
wietlnym, a pochodzcych gwnie ze zbiorw wynikw bada wasnych, co umoli-
wia przeledzenie mechanizmw i zjawisk decydujcych o ksztatowaniu wasnoci
materiaw. Wkadki barwne, wskazujce na mnogo zastosowa rnych materia-
w, a take moliwoci technologiczne od zarania naszej cywilizacji, opatrzone mymi
osobistymi komentarzami, w ktrych wykorzystano ponad 1000 zdj, w sporej cz-
ci wykonanych przeze mnie, ale rwnie pochodzcych z archiwum pomocy dydak-
tycznych kolekcjonowanych od kilkunastu lat przez pracownikw Instytutu Materia-
w Inynierskich i Biomedycznych Politechniki lskiej, maj w moim zamiarze po-
budzi wyobrani do samodzielnych dziaa inynierskich przez wywoanie skoja-
rze i refleksji, z natury rzeczy odmiennych u kadego Czytelnika.
Warto ponadto zda sobie spraw, e wiedza szczegowa, zwaszcza w obsza-
rze szybko rozwijajcej si nauki o materiaach, dezaktualizuje si w stosunkowo
krtkim czasie. Oczywicie naley t wiedz sobie przyswaja i z czasem uzupe-
nia j o nowe osignicia. Natomiast o wiele waniejsze jest zdobywanie umiejt-
noci twrczego mylenia i samodzielnego dziaania. W moim przewiadczeniu
przyjta forma prezentacji treci ksiki umoliwia rozwj tych wanie cech, tak
istotnych dla przyszego inyniera - twrcy.
Wreszcie pytanie: czy naprawd trzeba si nauczy tego wszystkiego, co zawar-
te jest w ksice. Z pewnoci warto. Materiay ksiki to rwnie tworzywo.
Z pewnoci przez analogi do projektowania materiaowego mona wyobrazi so-
bie projektowanie wiedzy o materiaach. Moduowy ukad ksiki daje tak szans
kademu. Wykadowca moe dokona wyboru pewnych partii materiau, aby zre-
alizowa zamierzony przez siebie program przedmiotu lub zestawu przedmiotw,
ktre dotycz inynierii materiaowej. Reszta materiau pozostanie do przyswoje-
nia sobie wedug uznania studenta. Kady student rwnie moe w ramach kade-
go rozdziau dokona wyboru informacji najistotniejszych jego zdaniem, pomijajc
np. tablice zawierajce szczegowe informacje, dotyczce rnych grup materia-
w inynierskich. Oczywicie mona pomin, przynajmniej w pierwszym czyta-
niu analiz barwnych wkadek oraz struktur metalograficznych. Sdz, e byoby
jednak szkod straci tak okazj do rozwoju swej inynierskiej osobowoci. Ksi-
ka wreszcie moe by poradnikiem, zarwno dla studentw jak i aktywnych zawo-
dowo inynierw, gdy mona w niej znale wiele szczegowych i obecnie najak-
tualniejszych informacji, w peni metodycznie zestawionych, o dostpnych obecnie
materiaach inynierskich, co moe by niezwykle przydatne do realizacji prac pro-
jektowych w toku studiw oraz wykonywania projektw w pracy zawodowej. Ogl-
ne spojrzenie na rol inynierii we wspczesnej rzeczywistoci, z pominiciem
szczegw dotyczcych materiaw, moe by przydatne osobom niespecjalizuj-
cym si w inynierii, lecz aktywnie dziaajcym w technice, lub przygotowujcym
si do takiej aktywnoci, w tym menaderom, nauczycielom techniki, ekonomi-
stom, informatykom, a nawet lekarzom lub socjologom.
ywi nadziej, e wieloletni trud mj oraz szerokiego zespou, ktry mnie
wspiera w tym przedsiwziciu, przyniesie spodziewane korzystne efekty, gwnie
studentom pogbiajcym sw wiedz, ale take bdzie suy promocji uprawianej
przeze mnie dyscypliny naukowej i inynierskiej, ktra zasuguje na nalen jej wy-
sok pozycj w nauce, gdy, jak wskazuj liczne przykady, postp cywilizacyjny
w duej mierze zaley od rozwoju nowych materiaw i wiedzy na ich temat.
1. Wstp
6
1 rozdz 6-11-02 22:53 Page 6
Podzikowania
Wieloletni trud przygotowania niniejszej ksiki sta si owocny wycznie
dziki aktywnoci wielu mych wsppracownikw, ktrzy udzielili mi pomocy w tej
pracy. Ksika nie mogaby powsta bez wyjtkowego zaangaowania p. dr. in.
Eugeniusza Hajduczka, ktry podj si redakcji ksiki, reprezentujc Wydawc.
Jego staranno i wnikliwo ustrzegy mnie przed wieloma bdami edycyjnymi
i redakcyjnymi. Tekst zosta przygotowany do zoenia przy bardzo duym
nakadzie pracy oraz wyjtkowej gorliwoci przez p. mgr. in. Mirosawa Bonka,
a skad komputerowy wykona profesjonalnie zesp p. Magorzaty Katafiasz.
Maszynopis z rkopisu przygotowaa p. Grayna Grecka przy pomocy p. mgr in.
Barbary wiok i p. mgr in. Magorzaty Pachury. Rysunki, po opracowaniu
autorskim, zostay przerysowane przez szeroki zesp mych wsppracownikw
pod kierunkiem p. mgr. in. Jarosawa Koniecznego oraz p. mgr. in. Rafaa
Maniary, w skad ktrego weszli: p. dr in. Klaudiusz Goombek, p. dr in.
Waldemar Kwany, p. mgr in. Marcin Bilewicz, p. mgr in. Ksenia Czardyban,
p. mgr in. Magorzata Drak, p. mgr in. Aleksandra Drygaa, p. mgr in. Mariusz
Krupiski, p. mgr in. Krzysztof Labisz, p. mgr in. Jarosaw Mikua, p. mgr in.
Mariusz Osojca, p. mgr in. Marek Piec, p. mgr in. Magdalena Polok, p. mgr in.
Adam Polok, p. mgr in. Marek Sroka, p. mgr Agata liwa, p. mgr in. Tomasz
Taski, p. mgr in. Anna Wodarczyk. Tablice, po przetumaczeniu z jzyka angiel-
skiego, pomoga mi przygotowa crka p. mgr Marzena Kraszewska. Pani mgr in.
Magdalena Polok zebraa normy europejskie niezbdne do przygotowania informa-
cji o rnych materiaach inynierskich. Pan mgr in. Piotr Zarychta na podstawie
analiz w Internecie zebra informacje dotyczce nagrd Nobla w dziedzinie fizyki
i chemii w ostatnich dziesicioleciach, a o licznych materiaach i ich zastosowa-
niach - moja crka p. mgr in. Anna Dobrzaska i mj syn p. Lech Dobrzaski,
obecnie student Politechniki lskiej. Pani mgr in. Magorzata Drak przepisaa
wzory chemiczne wykorzystane w ksice. Pan dr in. Janusz Mazurkiewicz pomg
mi w wyborze zdj metalograficznych oraz zorganizowa zesp sponsorw przed-
siwzicia, ktrych wsparcie umoliwio obnienie ceny kadego egzemplarza
ksiki. Sponsorw tych przedstawiono w ostatniej czci ksiki, wraz z krtk
charakterystyk ich aktywnoci. Zdjcia metalograficzne, oprcz pochodzcych z
mych wasnych bada, udostpnili mi p. prof. dr hab. in. Jan Adamczyk, p. prof.
dr hab. in. Stanisaw Krl, p. prof. dr hab. in. Jan Marciniak, p. prof. dr hab. in.
Ryszard Nowosielski, p. prof. dr hab. in. Danuta Szewieczek, p. prof. dr hab. in.
Stanisaw Tkaczyk, p. prof. Przemysaw Zagierski (Norwegia), p. doc. dr in.
Lubomir iek (Czechy), p. doc. dr in. Radomila Konena (Sowacja), p. dr in.
Krzysztof Adamaszek, p. dr in. Marcin Adamiak, p. dr in. Klaudiusz Goombek,
p. dr in. Stefan Griner, p. dr in. Eugeniusz Hajduczek, p. dr in. Wojciech
7
1 rozdz 6-11-02 22:53 Page 7
Kasprzak, p. dr in. Waldemar Kwany, p. dr in. Sabina Lesz, p. dr in. Krzysztof
Lukaszkowicz, p. dr in. Stanisaw Mandziej (Holandia), p. dr in. Grzegorz
Matula, p. dr in. Janusz Mazurkiewicz, p. dr in. Zbigniew Ponka, p. dr in.
Marian Przyby, p. dr in. Anna Szmyd-yma (Francja), p. dr in. Adam Zarychta,
p. mgr in. Jarosaw Konieczny, p. mgr in. Krzysztof Labisz, p. mgr in. Bogusaw
Zibowicz, oraz mj brat p. dr in. Janusz Dobrzaski.
Kilkanacie zdj dostarczy mi p. mgr in. Grzegorz Uszyski reprezentujcy
w Polsce firm dusk Struers, produkujc urzdzenia do przygotowania prepara-
tw do celw mikroskopii wietlnej i elektronowej. Zdjcia na wkadki barwne
wykonane w czci przeze mnie oraz pochodzce gwnie z archiwum pomocy
dydaktycznych Instytutu Materiaw Inynierskich i Biomedycznych Politechniki
lskiej opracowa w formie elektronicznej i przygotowa do druku p. mgr in.
Marek Sroka przy pomocy p. mgr. in. Jacka Zacony, p. mgr. in. Marka Pieca
i p. mgr. in. Marcina Bilewicza. Materiay dotyczce komputerowego wspomagania
projektowania materiaowego pochodz z prac wykonanych wsplnie z p. dr. in.
Wojciechem Sitkiem, p. dr. in. Jackiem Trzask, p. dr. in. Januszem Madejskim
i p. mgr. in. Jackiem Zacon, a dotyczce pezania stopw metali - z prac zreali-
zowanych we wsppracy z mym bratem p. dr. in. Januszem Dobrzaskim.
Serdecznie dzikuj wszystkim wymienionym osobom za udzielon mi pomoc
i yczliwo. Serdecznie dzikuj Wydawnictwom Naukowo-Technicznym w War-
szawie, p. Dyrektor dr Anieli Topulos, Kierownikowi Redakcji Inynierii Produkcji
p. red. Halinie Wierzbickiej oraz Kierownikowi Dziau Technicznego p. in. Annie
Napirkowskiej za umoliwienie wydania ksiki oraz za cierpliwo. Dzikuj
bardzo recenzentom konspektu ksiki p. prof. dr. hab. in. Mieczysawowi
Wysieckiemu, JM Rektorowi Politechniki Szczeciskiej, oraz p. prof. dr. hab. in.
Ryszardowi H. Kozowskiemu, wczesnemu Prorektorowi Politechniki Krakowskiej,
ktry opiniowa rwnie ksik w kocowej postaci, a take p. prof. dr. hab. in.
Jerzemu Nowackiemu z Politechniki Szczeciskiej za yczliw ocen oraz cenne
uwagi przydatne w ostatecznej redakcji ksiki. Dzikuj ponadto wszystkim
innym osobom, ktrych nie wymieniem, a pomogy mi w pracy nad przygotowa-
niem tej ksiki do druku. Dzikuj Ministerstwu Edukacji Narodowej i Sportu za
wsparcie finansowe wydania ksiki.
Dzikuj wreszcie mej onie Teresie i Dzieciom Marzenie, Annie i Lechowi za
wyrozumiao i tolerowanie, przez dugi okres pracy nad ksik, zwizanych
z tym niedogodnoci. Im wanie dedykuj t prac.
Gliwice, 4 wrzenia 2002 roku
Prof. zw. dr hab. in. Leszek A. Dobrzaski dr h.c.
1. Wstp
8
1 rozdz 6-11-02 22:53 Page 8
Podstawy nauki
o materiaach
Podstawy nauki
o materiaach
2 roz 6-11-02 22:56 Page 1
2.1. Materia
i jej skadniki
2.1.1. Czstki elementarne materii
MODEL STANDARDOWY BUDOWY MATERII
Materia skada si z wielu czstek elementarnych. Dotychczas wykryto i po-
twierdzono dowiadczalnie istnienie ponad trzystu czstek elementarnych. Wedug
wspczesnej wiedzy materia jest zbudowana z 6 kwarkw i 6 leptonw. S one
czstkami elementarnymi niepodziel-
nymi, wchodzcymi (w grupach lub
pojedynczo) w skad innych czstek
materii. W tablicy 2.1 przedstawiono
charakterystyk oddziaywa podsta-
wowych. Cao zjawisk zwizanych
z elementarnymi czstkami materii
i oddziaywaniami midzy nimi opisuje
tzw. model standardowy (tabl. 2.2).
KWARKI
Kwarki to czstki elementarne, ktre nie s trwae samodzielnie, lecz wchodz
w skad innych czstek po dwa lub trzy. Kwarki s utrzymywane w grupach przez
oddziaywania silne przekazywane przez tzw. gluony kwanty energii spajajce
kwarki (jest osiem rodzajw gluonw o rnych kombinacjach koloru). Na kwar-
ki wpywaj take oddziaywania elektromagnetyczne i sabe. Rozrnia si nast-
pujce kwarki: u (up grny), d (down dolny), c (charm powabny), s (strange
dziwny), t (top wierzchokowy lub true prawdziwy), b (beauty pikny lub
bottom denny) i antykwarki, np. antygrny, antydziwny. Kwarki znacznie rni
si mas, np. kwark t jest 30000 razy ciszy ni kwark d. Charakteryzuje je
adunek elektryczny oraz liczby kwantowe zapachu i koloru (okrelane take jako
10
Rodzaje
czstek
Rodziny (generacje) czstek niepodzielnych
adunek
elektryczny
pierwsza druga trzecia
Kwarki
grny (u) powabny (c) wierzchokowy (t) +
dolny (d) dziwny (s) pikny (b)
Leptony
elektron (e
) 1
neutrino elektronowe (
e
) neutrino mionowe () neutrino tauonowe () 0
1
3
2
3
mion ( )
tauon ( )
Tablica 2.2
Czstki niepodzielne wedug modelu standardowego
Typ oddziaywania adunek
Kwanty przenoszce
oddziaywanie
Silne kolorowy gluony g
Elektromagnetyczne elektryczny fotony
Sabe saby bozony W
+
, W
, Z
0
Grawitacyjne masa grawitony
Tablica 2.1
Charakterystyka oddziaywa podstawowych (fundamentalnych)
2 roz 6-11-02 22:56 Page 10
rodzaj adunku). W skad grupy kwarkw mog wej tylko kwarki rnice si
kolorem. Czstki zoone z dwch kwarkw, tzw. mezony, s niestabilne. Czstki
skadajce si z trzech kwarkw s nazywane barionami.
NUKLEONY
W otaczajcej nas materii znaczenie maj dwa kwarki: grny u o adunku +
2
/
3
i dolny d o adunku
1
/
3
. Kwarki te wchodz w skad nukleonw, tj. protonw i neu-
tronw. Proton skada si z 2 kwarkw u i 1 kwarka d. Jego adunek wynosi
+1 (
2
/
3
+
2
/
3

1
/
3
). Neutron skada si z 2 kwarkw d i 1 kwarka u i jest elektrycznie
obojtny (
1
/
3

1
/
3
+
2
/
3
= 0). Kwarki wchodzce w skad pojedynczego protonu lub
neutronu musz si cechowa trzema rnymi kolorami czerwonym, zielonym
i niebieskim.
LEPTONY
Leptony to czstki elementarne, na ktre nie wpywaj oddziaywania silne.
Czstki te to elektron e
, mion
i tauon
(tau) podlegajce oddziaywaniom

elektromagnetycznym i sabym oraz odpowiadajce im neutrina: elektronowe
e
,
mionowe
i tauonowe
podlegajce tylko oddziaywaniom sabym (tabl. 2.2).

Powszechnie wystpujcym leptonem w otaczajcej nas materii jest elektron
o adunku 1.
NAJWANIEJSZE CZSTKI ELEMENTARNE
Do najwaniejszych czstek elementarnych nale:
elektrony,
protony,
neutrony.
W tablicy 2.3 przedstawiono mas i adunek elektryczny, ktrymi cechuj si
czstki elementarne.
ATOMY, PIERWIASTKI CHEMICZNE I IZOTOPY
Wikszymi czstkami materii s atomy, ktre skadaj si z jdra i rozmieszczo-
nych wok niego elektronw. W skad jdra wchodz nukleony, ktre w zale-
noci od adunku elektrycznego bd jego braku s protonami lub neutronami.
2.1. Materia i jej skadniki
11
Czstka elementarna Masa adunek elektryczny
Elektron
55 10 ajm
1)
9,1091

10
31
kg
1,6 10
19
C
Proton
1,00758 ajm
1,6725 10
27
kg
+1,6 10
19
C
Neutron
1,00897 ajm
1,6748 10
27
4
kg
elektrycznie obojtny
1)
ajm atomowa jednostka masy rwna 1/12 masy atomu izotopu wgla o liczbie masowej 12.
Tablica 2.3
Masa i adunek czstek elementarnych materii
2 roz 6-11-02 22:56 Page 11
Liczba protonw w jdrze, rwna liczbie elektronw atomu obojtnego, nosi
nazw liczby atomowej Z. Liczba atomowa jednoznacznie okrela przynaleno
atomu do danego pierwiastka chemicznego.
Pierwiastek chemiczny jest zbiorem atomw o jednakowych adunkach jder.
W przyrodzie wystpuj pierwiastki chemiczne o liczbach atomowych od 1 (H wo-
dr) do 94 (Pu pluton). W reaktorach jdrowych w sposb sztuczny zdoano
otrzyma pierwiastki o wikszej liczbie atomowej, w tym o liczbie atomowej 118.
Liczba nukleonw w jdrze jest nazywana liczb masow A. Poniewa liczba ne-
utronw w atomach danego pierwiastka chemicznego moe by rna, atomy tego
samego pierwiastka chemicznego mog si rni liczb masow. Odmiany pier-
wiastkw chemicznych o jednakowej liczbie atomowej Z, lecz rnice si liczb
masow A, s nazywane izotopami. Wszystkie pierwiastki chemiczne maj izotopy.
Atomy, ktrych jdra rni si liczb protonw i neutronw, nazywane s nuk-
lidami. Nuklidy tego samego pierwiastka chemicznego s zatem izotopami.
Pierwiastki chemiczne s wic mieszanin izotopw. Z tego wzgldu masy atomo-
we pierwiastkw chemicznych nie s liczbami cakowitymi. Mas atomow danego
pierwiastka chemicznego jest stosunek redniej masy atomu tego pierwiastka do
masy 1/12 atomu izotopu wgla o liczbie masowej rwnej 12.
2.1.2. Budowa atomu
WYKORZYSTANIE MECHANIKI FALOWEJ W TEORII BUDOWY ATOMU
Teori budowy atomu opracowano z wykorzystaniem mechaniki falowej.
Mechanika falowa umoliwia opisanie zachowania si elektronw w atomach i kry-
sztaach. Zgodnie z zaoeniami mechaniki falowej czstkom materii przypisuje si
wasnoci charakterystyczne dla wiata. Molekularny i falowy charakter wiata
naley rozumie w taki sposb, e wiato zoone z tzw. fotonw porusza si
zgodnie z prawami mechaniki falowej. Dowiadczalne potwierdzenie susznoci
zaoe mechaniki falowej w odniesieniu do atomu stanowi dyfrakcja (ugicie)
elektronw przechodzcych przez krysztay.
STRUKTURA ELEKTRONOWA ATOMU
Pooenia i prdkoci elektronw otaczajcych jdro
atomu, zgodnie z zasad nieoznaczonoci, nie mona
dokadnie opisa. Mona tylko okreli prawdopodo-
biestwo znalezienia si elektronu w poszczeglnych miejs-
cach otaczajcych jdro. Struktur elektronow naley sobie
wyobraa jako chmur elektronow wok jdra. Due praw-
dopodobiestwo znalezienia si elektronu w danym miejscu
odpowiada duej gstoci chmury elektronowej.
Gsto chmury elektronowej na jednostk objtoci
mona przedstawi jako iloczyn trzech funkcji, z ktrych
kada jest uzaleniona odpowiednio od odlegoci promie-
niowej od jdra r lub ktw i , okrelajcych pooenie
danego punktu wzgldem jdra we wsprzdnych biegu-
nowych (rys. 2.1):
2. Podstawy nauki o materiaach
12
z
y
x
r
Rysunek 2.1
Wsprzdne
biegunowe
2 roz 6-11-02 22:56 Page 12
= CR(r)()(), (2.1)
gdzie:
C staa.
Prawdopodobiestwo znalezienia si elektronu na danym promieniu najko-
rzystniej mona opisa radialn gstoci prawdopodobiestwa R
2
(r)r
2
(rys. 2.2).
Ksztaty funkcji () podano w tablicy 2.4. Iloczyn funkcji ()(), zwany
czynnikiem funkcji gstoci , przedstawiony w postaci trjwymiarowego wykre-
su, z dostatecznym przyblieniem obrazuje zewntrzny ksztat atomu (tabl. 2.4).
Funkcje musz by pomnoone przez funkcj R(r). W wyniku tego nastpuje
pewna zmiana ksztatu figur pokazanych na rysunku 2.2 i rozmycie krawdzi.
STANY ENERGETYCZNE ELEKTRONU W ATOMIE
Elektron poruszajcy si w polu jdrowym moe zajmowa tylko cile
okrelone stany energetyczne zwizane z gstociami chmur elektronowych. Stan
energetyczny elektronu charakteryzuj cztery liczby kwantowe:
gwna n = 1, 2, 3, 4, 5, 6 lub 7, n 1,
poboczna l = 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, l n 1,
magnetyczna l m
l
+l,
spinowa m
s
=
1
/
2
.
Gwna liczba kwantowa n okrela liczb powierzchni wzowych kulistych, ze
rodkiem w jdrze, lub paszczyzn przechodzcych przez jdro, na ktrych gsto
chmury elektronowej jest rwna zeru. Wiksze liczby wiadcz o duej wielkoci
chmur elektronowych. Gwna liczba kwantowa okrela zatem tzw. powoki elek-
tronowe poszczeglnych stanw energetycznych, oznaczane kolejno liczbami od
1 do 7 lub duymi literami K, L, M, N, O, P i Q.
Poboczna liczba kwantowa l okrela podpowoki elektronowe, oznaczane
odpowiednio s, p, d, f, gdy l = 0, 1, 2, 3. Okrela ona liczb paszczyzn wzowych
przechodzcych przez jdro atomu i charakteryzuje moment pdu elektronu.
Magnetyczna liczba kwantowa m
l
jest miar orientacji momentu pdu elektronu
i okrela skadow tego momentu w kierunku przyoonego pola magnetycznego.
Spinowa liczba kwantowa m
s
ujmuje wpyw pola magnetycznego wytwarzanego
przez elektron wirujcy wok swojej osi. Znak liczby spinowej zaley od tego,
czy elektron jest ustawiony rwnolegle, czy antyrwnolegle do linii si pola
magnetycznego.
13
R
2
r
2
R
2
r
2
R
2
r
2
r
1s 2s
2p
r r
Rysunek 2.2
Radialna gsto prawdopodobiestwa R
2
(r)r
2
(wedug P. Wilkesa);
R
2
r
2
radialna gsto prawdopodobiestwa, r odlego promieniowa, 1s, 2s, 2p oznaczenia podpowok
elektronowych (porwnaj rozdzia 2.1.3)
2 roz 6-11-02 22:56 Page 13
ZAKAZ PAULIEGO
W jednym atomie nie moe by dwch elektronw o identycznej kombinacji
liczb kwantowych. Tak brzmi podstawowe prawo w mechanice kwantowej zakaz
Pauliego. Maksymalna liczba stanw energetycznych w danej powoce elektro-
nowej wynosi 2n
2
. W podpowoce okrelonej liczb l liczba stanw energetycznych
14
Podpowoka
Liczby kwantowe
s
l = 0
m
l
= 0
m
l
= 0 m
l
= 0
p
l = 1
m
l
= 0, 1
m
l
= 1
m
l
= 2
m
l
= +2 m
l
= +1 m
l
= 2
m
l
= 1 m
l
= 0 m
l
= 1 m
l
= 0
m
l
= 0 m
l
= +1 m
l
= 1 m
l
= 0
d
l = 2
m
l
= 0, 1, 2
1)

Ksztaty funkcji ()

Wykresy czynnika funkcji gstoci () ( )
1)
Porwnaj rozdzia 2.1.3.

Tablica 2.4
Ksztaty funkcji () oraz trjwymiarowe wykresy czynnika funkcji gstoci ()() (wedug P. Wilkesa)
2 roz 6-11-02 22:56 Page 14
15
jest rwna 2(2l+1).
Kadej podpowoce l
odpowiada 2l+1 war-
toci m
l
, a kadej licz-
bie m
l
dwie wartoci
m
s
=
1
/
2
. Liczb stanw
energetycznych elek-
tronu w atomie zesta-
wiono w tablicy 2.5, a
w tablicy 2.4 przedsta-
wiono ksztat funkcji
gstoci dla r-
nych stanw energe-
tycznych.
2.1.3. Klasyfikacja pierwiastkw chemicznych
UKAD OKRESOWY PIERWIASTKW CHEMICZNYCH
Pierwiastki chemiczne uporzdkowano wedug wzrastajcej liczby atomowej.
Pierwiastki o zblionych wasnociach znajduj si obok siebie w tzw. ukadzie
okresowym pierwiastkw (tabl. 2.6). Ukad ten zosta podzielony na siedem
poziomych okresw. W kadym okresie s zgrupowane pierwiastki o stanie ener-
getycznym elektronw w atomach swobodnych opisanych tak sam gwn liczb
kwantow. Kolumny pionowe ukadu, ktrych jest szesnacie, nazwano grupami.
Pierwiastki chemiczne nalece do tej samej grupy charakteryzuj si podobn
struktur podpowok elektronowych na ostatniej powoce, co decyduje o zbli-
onych wasnociach tych pierwiastkw. W atomach zawierajcych wicej ni
jeden elektron (tj. poza wodorem) okrelenie stanw energetycznych staje si
bardziej skomplikowane wskutek wzajemnego oddziaywania elektronw oraz
ekranowania dodatniego adunku jdra przez elektrony pooone bliej jdra.
Poziomy energetyczne elektronw ulegaj wwczas pewnej modyfikacji w sto-
sunku do poziomw okrelonych dla wzbudzonego atomu wodoru, czyli atomu,
w ktrym pod wpywem energii dostarczonej z zewntrz elektron mgby zaj
pozycje charakteryzujce si wyszym stanem energetycznym ni w atomie
niewzbudzonym. Elektrony w atomach pierwiastkw chemicznych o duej liczbie
atomowej zajmuj stopniowo stany o wyszej energii, oznaczane odpowiednio 1s,
2s, 2p, 3s, 3d itd., jak to podano w tablicy 2.5.
Rozmieszczenie elektronw w swobodnych atomach poszczeglnych pier-
wiastkw chemicznych zestawiono w tablicy 2.6. Fioletowe to w kolumnach
numerw powok i podpowok w tablicy 2.6 wskazuje, ktre podpowoki s, p, d,
f skadajce si na poszczeglne powoki elektronowe, zostay zapenione, zanim
mog by obsadzone stany nastpne. te to w tych kolumnach przedstawia,
ktre podpowoki s zapeniane w ostatniej kolejnoci, zgodnie ze schematem
podanym w ssiedniej kolumnie tablicy 2.6.
Numer
powoki
elektro-
nowej
Maksymalna
liczba elektronw
na poszczeglnych
podpowokach
Zapis kwantowy
konfiguracji
elektronw
na ostatniej powoce
s p d f
1 2 1s
2
2 2 6 2s
2
p
6
3 2 6 10 3s
2
p
6
d
10
4 2 6 10 14 4s
2
p
6
d
10
f
14
5 2 6 10 14 5s
2
p
6
d
10
f
14
...
6 2 6 (10) 6s
2
p
6
(d
10
) ...
7 2 (6) 7s
2
(p
6
) ...
Tablica 2.5
Liczba stanw energetycz-
nych elektronu w atomie
2 roz 6-11-02 22:56 Page 15
16
Tablica 2.6
Ukad okresowy pierwiastkw
2
1
)
1
)
1
)
1
)
1
)
1
)
1
)
.
222222222
66666
10
22
6
2
6
10
2
6
10
22
6
2
6
10
2
6
10
14
22
6
2
6
10
2
6
10
10
1
14
14
2
6
10
14
2
2
6
6
10
10
1
14
2 2
6 6
10
2 2
6 6
2 2
6
10
2
6
2
6
10
2
6
2
6 6
1
,
0
0
7
9
6
,
9
4
1
2
1
0
,
8
1
1
7
2
2
,
9
8
9
8
3
9
,
0
9
8
3
4
0
,
0
7
8
4
4
4
,
9
5
5
9
4
7
,
8
6
7
1
5
0
,
9
4
1
5
5
1
,
9
9
6
2
5
4
,
9
3
8
5
5
,
8
4
5
2
5
5
,
8
4
5
2
5
8
,
9
3
3
2
5
8
,
6
9
3
4
6
3
,
5
4
6
3
6
5
,
3
9
2
6
9
,
7
2
3
1
7
2
,
6
1
2
7
4
,
9
2
1
6
7
8
,
9
6
3
7
9
,
9
0
4
1
8
3
,
8
1
8
5
,
4
6
7
8
8
7
,
6
2
1
8
8
,
9
0
5
9
9
1
,
2
2
4
2
9
2
,
9
0
6
4
9
5
,
9
4
1
9
8
1
0
1
,
0
7
2
1
0
2
,
9
0
5
5
1
0
6
,
4
2
1
1
0
7
,
8
6
8
2
1
1
2
,
4
1
1
8
1
1
4
,
8
1
8
3
1
1
8
,
7
1
7
1
2
1
,
7
6
1
1
2
7
,
6
3
1
2
6
,
9
0
4
5
1
3
1
,
2
9
2
1
3
2
,
9
0
5
5
1
3
7
,
3
2
7
7
1
7
8
,
4
9
2
1
8
0
,
9
4
7
9
1
8
3
,
8
4
1
1
8
6
,
2
0
7
1
1
9
0
,
2
3
3
1
9
2
,
2
1
7
3
1
9
5
,
0
7
8
2
1
9
6
,
9
6
6
6
2
0
0
,
5
9
2
2
0
4
,
3
8
3
3
2
0
7
,
2
1
2
0
8
,
9
8
0
4
2
1
0
2
1
0
2
2
2
1
3
8
,
9
0
5
5
1
4
0
,
1
1
6
1
1
4
0
,
9
0
7
7
1
4
4
,
2
4
3
1
4
5
1
5
0
,
3
6
3
1
5
1
,
9
6
4
1
1
5
7
,
2
5
3
1
5
8
,
9
2
5
3
1
6
2
,
5
3
1
6
4
,
9
3
0
3
1
6
7
,
2
6
3
1
6
8
,
9
3
4
2
1
7
3
,
0
4
3
1
7
4
,
9
6
7
1
2
2
7
2
3
2
,
0
3
8
1
2
3
1
,
0
3
5
9
2
3
8
,
0
2
8
9
2
3
7
2
4
4
2
4
3
2
4
7
2
4
7
2
5
1
2
5
2
2
5
7
2
5
8
2
5
9
2
6
2
2
2
3
2
2
6
,
0
5
(
2
6
1
)
(
2
6
2
)
(
2
6
6
)
(
2
6
4
)
(
2
6
9
)
(
2
6
8
)
(
2
6
9
)
(
2
7
2
)
(
2
7
7
)
(
2
8
5
)
(
2
8
9
)
(
2
9
3
)
3
9
,
9
4
8
1
3
5
,
4
5
2
8
3
2
,
0
6
6
6
3
0
,
9
7
3
8
2
8
,
0
8
5
5
2
6
,
9
8
1
5
2
4
,
3
0
5
6
9
,
0
1
2
2
4
,
0
0
2
6
2
0
,
1
7
9
8
1
8
,
9
9
8
4
1
5
,
9
9
9
4
1
4
,
0
0
6
7
1
2
,
0
1
0
8
2 roz 6-11-02 22:56 Page 16
GAZY SZLACHETNE
Pierwiastki zestawione w prawej kolumnie ukadu okresowego, zakwalifikowane
do grupy 0 (VIII A), to gazy szlachetne. Maj one trwae konfiguracje elektronowe,
charakteryzujce si cakowitym wypenieniem wszystkich powok elektronowych.
Liczba powok jest zalena od okresu, w ktrym dany gaz szlachetny wystpuje.
Liczba elektronw na ostatniej powoce, tzw. elektronw walencyjnych, w przypad-
ku gazw szlachetnych wynosi 8. Gazy szlachetne s chemicznie obojtne.
METALE ALKALICZNE I ZIEM ALKALICZNYCH
Pierwiastki zestawione w grupie I A nosz nazw metali alkalicznych, a w gru-
pie II A metali ziem alkalicznych. Atomy tych pierwiastkw zawieraj 1 lub 2
elektrony walencyjne, ktre s atwo oddawane w przypadku czenia si z innymi
atomami. W zwizku z tym pierwiastki te s nazywane elektrododatnimi. Podobnie
zachowuj si metale przejciowe oraz metale ziem rzadkich.
Elektrododatnio pierwiastkw zmniejsza si w miar wzrostu liczby elek-
tronw na ostatniej powoce.
METALE PRZEJCIOWE
W atomach metali przejciowych, zestawionych w grupach III B do VIII B oraz
I B i II B okresw 4 do 6, dwie pierwsze powoki s czciowo zapeniane
elektronami dopty, dopki nie nastpi ich cakowite zabudowanie. Natomiast
w trzeciej i nastpnych powokach przed zapenieniem podpowok d nastpuje
obsadzenie podpowok s wyszej powoki. Jest to spowodowane mniejsz energi
elektronw zapeniajcych podpowoki d powoki (n 1) od energii elektronw
obsadzajcych podpowoki s odpowiednio wyszych powok n.
METALE ZIEM RZADKICH
W atomach metali ziem rzadkich zwanych lantanowcami, zestawionych w 6
okresie, podpowoka 4f jest zapeniana po wypenieniu podpowoki 6s i po wejciu
jednego elektronu do podpowoki 5d.
AKTYNOWCE
W przypadku aktynowcw zestawionych w 7 okresie, podpowoka 5f jest
zapeniana po zapenieniu podpowoki 7s i po wejciu jednego elektronu do pod-
powoki 6d.
PIERWIASTKI AMFOTERYCZNE
Pierwiastki grup III A, IV A i V A s amfoterami, a ich atomy w reakcjach z in-
nymi atomami mog zarwno oddawa wasne elektrony walencyjne, jak i przyj-
mowa elektrony walencyjne nalece do innych atomw.
NIEMETALE
Pierwiastki grup VI A i VII A, zwane niemetalami lub metaloidami, nale do
typowych pierwiastkw elektroujemnych, gdy atomy tych pierwiastkw atwo
przyjmuj elektrony walencyjne innych atomw.
17
2 roz 6-11-02 22:56 Page 17
2.1.4. Wizania pierwotne i wtrne midzy atomami
ISTOTA WIZA MIDZY ATOMAMI
Tworzenie si wiza midzy atomami polega na wymianie lub uwsplnieniu
elektronw walencyjnych. W tablicy 2.7 podano energi poszczeglnych rodzajw
wiza, wystpujcych midzy atomami lub czsteczkami.
KLASYFIKACJA WIZA PIERWOTNYCH MIDZY ATOMAMI
Wyrnia si nastpujce wizania midzy atomami:
jonowe,
atomowe, zwane te kowalencyjnymi,
metaliczne.
WIZANIE JONOWE
Gdy elektrony walencyjne jednego atomu elektrododatniego s przyczane
przez drugi atom elektroujemny, powstaje wizanie jonowe (rys. 2.3a i b). W wy-
niku utraty elektronw walencyjnych przez jeden atom i przyczenia tych elek-
tronw przez drugi, oba atomy uzyskuj oktetowe konfiguracje elektronowe, takie
jakimi charakteryzuj si gazy szlachetne. Wizania jonowe s tworzone przez
atomy, w ktrych wystpuje odpowiednio brak i nadmiar jednego lub dwch elek-
tronw walencyjnych.
Wizanie jonowe powoduje du rezystywno i oporno ciepln oraz krucho
uzyskiwanych substancji, ktre s przezroczyste, czsto o rnym zabarwieniu.
18
Rodzaj wizania Substancja
Energia wizania
kJ/mol
eV/atom, jon,
czsteczk
Jonowe
NaCl 640 3,3
MgO 1000 5,2
Kowalencyjne
Si 450 4,7
C (diament) 713 7,4
Metaliczne
Hg 68 0,7
Al 324 3,4
Fe 406 4,2
W 849 8,8
Van der Waalsa
Ar 7,7 0,08
Cl
2
31 0,32
Wodorowe
NH
3
35 0,36
H
2
0 51 0,52
Tablica 2.7
Energia wiza midzy atomami w rnych substancjach
2 roz 6-11-02 22:56 Page 18
WIZANIE ATOMOWE CZYLI KOWALENCYJNE
W przypadku atomw pierwiastkw elektroujemnych zwykle gazw elek-
trony walencyjne pierwotnie rnych atomw tworz pary elektronw nalece
wsplnie do jder dwch atomw. Wizania tworzone przez takie uwsplnione
elektrony s nazywane atomowymi czyli kowalencyjnymi (rys. 2.3c i d). Wizania
atomowe, poza gazami, wystpuj take w substancjach staych, takich jak np. Si,
Ge i diament.
WIZANIE METALICZNE
Wizanie metaliczne wystpuje w duych skupiskach atomw pierwiastkw
metalicznych, ktre po zblieniu si na wystarczajco ma odlego, charak-
terystyczn dla staego stanu skupienia, oddaj swoje elektrony walencyjne na
rzecz caego zbioru atomw. Elektrony walencyjne przemieszczaj si swobodnie
19
a) c)
d)
e)
b)
H
H H
C
H
f)
do
jonu +
do
jonu +
do
jonu +
przyciganie
uwsplnione elektrony
powoki elektronowe
sia
przycigania
Coulomba
+
Na
+
Na
+
Na
+
Na
+
Na
+
Na
+
Na
+
Na
Cl
Cl
Cl
Cl
Cl
Cl
Cl
Cl
uwsplniony
elektron od
wgla
uwsplniony
elektron od
wodoru
gaz elektronw
walencyjnych
rdzenie
kationowe
do
jonu +
Rysunek 2.3
Schemat pierwotnych wiza midzy atomami:
a) i b) jonowe (b na przykadzie NaCl),
c) i d) kowalencyjne (d na przykadzie CH
4
),
e) i f) metaliczne
2 roz 6-11-02 22:56 Page 19
pomidzy rdzeniami atomowymi (jonami dodatnimi), tworzc tzw. gaz elektrono-
wy, charakterystyczny dla wizania metalicznego (rys. 2.3e i f).
Wizanie metaliczne nie ma charakteru kierunkowego, jak pozostae rodzaje
wiza. Rdzenie atomowe na skutek elektrostatycznego oddziaywania elektronw
swobodnych d do jak najgstszego wypenienia przestrzeni.
OGLNA CHARAKTERYSTYKA
WIZA WTRNYCH LUB SIAMI VAN DER WAALSA
Wizania wtrne wystpuj midzy wszystkimi atomami lub czsteczkami, lecz
ich obecno moe by stwierdzona, jeeli wystpuje cho jedno z trzech wiza
pierwotnych. Wizania wtrne s ewidentne midzy atomami gazw szlachetnych,
ktre maj stabiln struktur elektronow, a ponadto midzy czsteczkami utwo-
rzonymi w wyniku wiza kowalencyjnych. Siy van der Waalsa wystpuj midzy
dipolami czsteczek lub atomw. Elektryczne dipole wystpuj w przypadku
rozdzielenia adunkw dodatnich i ujemnych w atomie lub czsteczce. Wizanie
van der Waalsa jest wynikiem przycigania siami Coulomba midzy dodatnim
kocem jednego a ujemnym kocem drugiego dipola (rys. 2.4). Oddziaywania
takie wystpuj midzy:
dipolami wyindukowanymi,
dipolami wyindukowanymi i czsteczkami spolaryzowanymi (ktre wykazuj
dipole okresowo),
czsteczkami spolaryzowanymi.
WIZANIA MIDZY CHWILOWYMI DIPOLAMI
Wizania midzyczsteczkowe powstaj w wyniku przycigania siami van der
Waalsa, ktre wystpuj midzy chwilowymi dipolami elektrycznymi, utworzony-
mi z atomw na skutek nierwnomiernego rozkadu adunkw w ich chmurach
elektronowych. Siy te powoduj skraplanie gazw szlachetnych oraz cz w stan
stay czsteczki, np. H
2
, F
2
, Cl
2
, N
2
, powstae w wyniku wizania atomowego.
20
a) b) c)
O
H
H
+
H
+
Cl
Cl
H H
H
H H
O
O
przyciganie
Rysunek 2.4
Przykady wtrnych wiza midzy czsteczkami:
a) przyciganie siami van der Waalsa midzy chwilowymi dipolami
b) przyciganie siami Londona
c) wizanie wodorowe
2 roz 6-11-02 22:56 Page 20
21
WIZANIA SIAMI LONDONA
Dipole elektryczne mog by wykreowane lub wyindukowane w atomach lub
czsteczkach, ktre normalnie s elektrycznie obojtne. Siy Londona mog wyst-
pi midzy czsteczkami w przypadku okresowych zmian adunku w czsteczkach,
powodujc ich przyciganie.
WIZANIE WODOROWE
Wizanie wodorowe jest najsilniejszym specjalnym wizaniem wtrnym
midzy spolaryzowanymi czsteczkami. Wystpuje ono midzy czsteczkami,
w ktrych wodr jest kowalencyjnie zwizany z fluorem (HF), tlenem (H
2
O) lub
azotem (NH
3
). W kadym wizaniu HF, HO lub HN pojedynczy elektron
wodoru jest uwsplniony z innym atomem. Wodorowy koniec wizania jest dodat-
nio naadowany przez obnaony proton, ktry nie jest ekranowany przez aden
elektron. Ten silnie dodatnio naadowany koniec czsteczki jest przycigany przez
przeciwny, ujemnie naadowany, koniec innej czsteczki.
2 roz 6-11-02 22:56 Page 21
22 22
Jeszcze dzi trudno jest ustali, ktry z metali zosta uyty przez ludzko jako pierwszy. Z pewnoci ludzie od
dawna stosowali te metale, ktre w stanie rodzimym pochodziy z meteorytw, takie jak zoto, srebro, mied
i elazo. Znaczcy postp w zastosowaniu metali osignito dopiero po opanowaniu metod uzyskiwania metali
z rud. W poowie III millenium p.n.e. w Azji Mniejszej i Egipcie zacza si cywilizacja epoki brzu, by do 2000 r.
p.n.e. rozprzestrzeni si na cay basen Morza rdziemnego i Europ Poudniow, a ok. trzech wiekw pniej
rwnie na Europ rodkow. Znakomity poziom techniczny oraz bardzo wysoki kunszt artystyczny wczesnych
twrcw reprezentuj liczne znalezione zabytki, jak odlew gowy Naramsina - akadyjskiego wadcy imperium
powstaego na gruzach Sumeru, znaleziony na wysypisku mieci w Niniwie (obecnie na przedmieciach Mosulu
w Iraku) z XXIII wieku p.n.e. (1), miecz inkrustowany zotem z grobowcw krlewskich w Mykenach w Grecji
z XVI wieku p.n.e. (2), rytualne naczynia z Chin, z okresu dynastii Shang na przeomie XII/XIII wieku p.n.e. (3),
(4), (6 - naczynie na wino you), (7 - misa pan) oraz dynastii Zhou z przeomu XII/XI wieku p.n.e. (5). W roku
1978 w grobowcu markiza Yi, wadcy pastwa Zeng, z 433 roku p.n.e. w Leigudun w prowincji Hubei odkryto
zestaw 64 dzwonkw z brzu o rozmiarach od 20 cm do 1,5 m i cznej masie niemal 3 ton, bdcy antycznym
chiskim instrumentem muzycznym (8). Statuetka z brzu iberyjskiego wojownika (obecnie Hiszpania) pochodzi
z I tysiclecia p.n.e. (9). Dekoracja wrt okutych brzem (10) pochodzi ze wzgrza Balawat, kryjcego ruiny
staroytnego miasta Imgurenlil z czasw Salmanassara III, panujcego w Asyrii (obecnie Irak Pnocny) w latach
1
6
7 8
2
5
3
4
10 11
12
2 roz 6-11-02 22:56 Page 22
23 23
859-824 p.n.e. Kot z brzu pochodzi z Egiptu z ok. 600 roku p.n.e. (11). Symbolem Rzymu do dzi jest Wilczyca
Kapitoliska wykonana z brzu w V wieku p.n.e. (12), gdy sylwetki blinit Romulusa i Remusa, mitycznych
zaoycieli Wiecznego Miasta, s dzieem A. Pallaiola i zostay dodane do pomnika w XV wieku n.e. Liczne
dowody opanowania technologii brzu pochodz z Grecji, jak rzeba z Delf z 450 roku p.n.e. (13), statuetka
z okresu geometrycznego (14), statua Posejdona z ok. 460 r. p.n.e. (15) znaleziona przez rybakw ze Skiathos
w pobliu przyldka Artemisja w Euboei w 1928 roku (gdy lewe rami tego posgu znaleziono ju w 1926 roku)
lub wonica rydwanu z 475-470 roku p.n.e. podarowanego do Delf przez wczesnego zarzdc Sycylii (16).
Puchar brzowy z okresu wczesnej kultury celtyckiej z ok. 400 roku p.n.e. z Basse-Yutz w Lorraine we wspcze-
snej Francji (17), z elementami z cyny oraz inkrustowany koralami dowodzi kontaktw Celtw z wczesnym
wiatem, gwnie ze Scytami i Etruskami. Statuetka z brzu bogini nieba Hathor pochodzi z II wieku p.n.e.,
z Egiptu, a germaskiego boga podnoci Frejra z XI wieku n.e. z terenw obecnej Szwecji (20). Potny posg
w Pawilonie Wielkiego Buddy - najwikszym drewnianym budynku na wiecie, w wityni Todaidi w Japonii
zosta wykonany z brzu, jako najwikszy wizerunek Buddy w Japonii, przez koreaskiego rzebiarza Kimimaro
w 752 roku n.e. Na odlew zuyto 444 tony brzu, wysoko siedzcego Buddy wynosi 16 m, twarz ma 5 m
wysokoci i 3 m szerokoci, a uszy maj 2,4 m dugoci. Piedesta, na ktrym siedzi ma 21 m obwodu i skada
si z 56 patkw lotosu odlanych z brzu.
9 13 14
15
16
17 18
19
20
2 roz 6-11-02 22:56 Page 23
2.2. Oglny przegld
gwnych grup materiaw
inynierskich
2.2.1. Podstawowe grupy materiaw
PODSTAWOWE GRUPY MATERIAW
Materiaami w pojciu technicznym nazywane s ciaa stae o wasnociach
umoliwiajcych ich stosowanie przez czowieka do wytwarzania produktw.
Najoglniej wrd materiaw o znaczeniu technicznym mona wyrni:
materiay naturalne, wymagajce jedynie nadania ksztatu, do technicznego
zastosowania,
materiay inynierskie, nie wystpujce w naturze lecz wymagajce zastosowa-
nia zoonych procesw wytwrczych do ich przystosowania do potrzeb
technicznych po wykorzystaniu surowcw dostpnych w naturze.
Przykadami materiaw naturalnych s: drew-
no, niektre kamienie, skay i mineray. Do pod-
stawowych grup materiaw inynierskich trady-
cyjnie s zaliczane:
metale i ich stopy,
polimery,
materiay ceramiczne.
Podstaw podanej klasyfikacji jest istota wi-
za midzy atomami tworzcymi dany materia,
utrzymujcych je w skoordynowanych przestrzen-
nie ukadach i determinujcych podstawowe
wasnoci materiau (rys. 2.5).
Ponadto mona wymieni materiay kompozy-
towe, tworzone przez poczenie dowolnych
dwch z wymienionych materiaw inynierskich
w monolityczn cao, co zapewnia uzyskanie
innych wasnoci od waciwych dla kadego
z materiaw skadowych (rys. 2.6).
2.2.2. Metale i ich stopy
PODSTAWOWE WASNOCI METALI I ICH STOPW
Metale charakteryzuj si wizaniem metalicznym. Na rysunku 2.7 przed-
stawiajcym ukad okresowy pierwiastkw chemicznych zaznaczono pierwiastki
bdce metalami.
24
KOWALEN-
CYJNE
METALICZNE
WTRNE
JONOWE
polimery
pprzewodniki
metale
ceramika i szko
Rysunek 2.5
Rodzaje wiza midzy
atomami wystpujcymi
w podstawowych grupach
materiaw inynierskich
2 roz 6-11-02 22:56 Page 24
Ukady wieloskadnikowe zoone z wicej ni jed-
nego pierwiastka, charakteryzujce si przewag
wizania metalicznego tworz stopy metali.
Skady stopw metali s zawarte w szerokich gra-
nicach bez obowizywania zasad stechiometrii.
Metale i ich stopy cechuj nastpujce was-
noci:
dobre przewodnictwo cieplne i elektryczne,
dodatni temperaturowy wspczynnik rezysty-
wnoci (opr elektryczny zwiksza si z pod-
wyszeniem temperatury),
poysk metaliczny, polegajcy na odbijaniu
promieni wietlnych od wypolerowanych
powierzchni,
plastyczno, czyli zdolno do trwaych
odksztace pod wpywem przyoonych
napre.
PROCESY TECHNOLOGICZNE METALI I STOPW
Metale otrzymuje si z rud, bdcych najczciej tlenkami. Procesy metalur-
giczne polegaj zwykle na redukcji, prowadzcej do ekstrakcji metalu z rudy oraz
na rafinacji, usuwajcej z metalu pozostae zanieczyszczenia. Elementy metalowe
zwykle wykonywane s metodami odlewniczymi, przerbki plastycznej lub obrbki
skrawaniem, a czsto take metalurgii proszkw. Wasnoci metali i stopw s
ksztatowane metodami obrbki cieplnej, a powierzchnia elementw metalowych
czsto jest uszlachetniana metodami inynierii powierzchni, zwikszajcymi m.in.
odporno na korozj lub odporno na zuycie.
2.2. Oglny przegld gwnych grup
25
KOMPOZYTY
POLIMERY METALE
CERAMIKA
grafit
pprzewodniki
naprzewodniki
szka
metaliczne
Rysunek 2.6
Podstawowe grupy mate-
riaw inynierskich
Rysunek 2.7
Ukad okresowy
pierwiastkw
chemicznych;
metale zaznaczo-
no na zielono
2 roz 6-11-02 22:56 Page 25
PODSTAWOWE STOPY METALI
Najczciej uytkowanymi spord materiaw metalowych s stale, czyli stopy
elaza z wglem i innymi pierwiastkami, a take stopy odlewnicze elaza tzn. stali-
wa i eliwa. Szczegowe informacje o tych grupach materiaw metalowych przedsta-
wiono w rozdziale 6.
Liczn grup stosowanych materiaw metalowych stanowi rwnie metale
nieelazne i ich stopy, opisane szczegowo w rozdziale 7.
2.2.3. Polimery
STRUKTURA POLIMERW
Polimery, nazywane take tworzywami sztucz-
nymi lub plastikami, s materiaami organiczny-
mi, zoonymi ze zwizkw wgla. Polimery s
tworzone przez wgiel, wodr i inne pierwiastki
niemetaliczne z prawego grnego rogu ukadu
okresowego (rys. 2.8). Polimery s makrocz-
steczkami i powstaj w wyniku poczenia
wizaniami kowalencyjnymi w acuchy wielu
grup atomw zwanych monomerami jednego lub
kilku rodzajw (rys. 2.9). W skad polimerw
wchodz rwnie dodatki barwnikw lub pig-
mentw, katalizatorw, napeniaczy, zmikczaczy
(plastyfikatorw), antyutleniaczy i innych.
Prosty monomer jest czsteczk etylenu C
2
H
4
.
W wyniku zastpienia atomu wodoru w tych
26
podstawowa
jednostka
monomeryczna
mer
atom H
atom C
Rysunek 2.9
Schemat prostoliniowego odcinka typowego acucha
polietylenu (cay acuch moe zawiera 50 000
podstawowych jednostek monomerycznych)
Rysunek 2.8
Ukad okresowy
pierwiastkw
chemicznych;
pierwiastki
tworzce polimery
zaznaczono na
fioletowo
2 roz 6-11-02 22:56 Page 26
czsteczkach przez CH
3
powstaje polipropylen, przez C
6
H
5
polistyren, przez Cl
polichlorek winylu. Inne polimery zawieraj atomy tlenu (np. akryliki), azotu
(nylony), krzemu (silikony) i fluoru (fluoroplastiki). Zastpienie wszystkich ato-
mw wodoru przez fluor w monomerze etylenu powoduje uzyskanie politetra-
fluoroetylenu (teflonu).
PODSTAWOWE WASNOCI POLIMERW
Polimery charakteryzuj si:
ma gstoci,
izolacyjnymi wasnociami cieplnymi i elektrycznymi (z wyjtkiem przewodz-
cych prd elektryczny porwnaj rozdz. 8.3.6),
sabo odbijaj wiato i zwykle s przezroczyste.
Wiele z polimerw jest gitkich i odksztacalnych, lecz nie nadaj si do pracy
w podwyszonej temperaturze.
PODSTAWOWE GRUPY POLIMERW
Ze wzgldu na wasnoci uytkowe polimery dziel si na plastomery i elasto-
mery, szczegowo opisane w rozdziale 8.3.
Plastomerami s polimery charakteryzujce si wydueniem przy rozerwaniu
zwykle nieprzekraczajcym 200%, chocia polietylen lub polipropylen wykazujce
maksymalne wyduenie kilkaset procent te s zaliczane do tej grupy polimerw.
Plastomery dziel si na polimery termoplastyczne (termoplasty) i polimery
utwardzalne (duroplasty).
Elastomerami s polimery cechujce si skonnoci do duych odksztace
sprystych, a po poddaniu duemu odksztaceniu w temperaturze pokojowej i po
odcieniu powracaj do pierwotnej postaci lub bardzo do niej zblionej.
PROCESY TECHNOLOGICZNE POLIMERW
Zwykle surowcem do wytwarzania polimerw jest ropa naftowa. W takim przy-
padku czenie monomerw w makroczstki nastpuje podczas polireakcji, tj.
polimeryzacji, kopolimeryzacji, polikondensacji lub poliaddycji.
2.2.4. Materiay ceramiczne
OGLNA CHARAKTERYSTYKA MATERIAW CERAMICZNYCH
Ceramik stanowi materiay nieorganiczne o jonowych i kowalencyjnych
wizaniach midzyatomowych, wytwarzane zwykle w wysokotemperaturowych
procesach zwizanych z przebiegiem nieodwracalnych reakcji, chocia do tej
grupy materiaw zaliczane s rwnie szka oraz beton i cement, pomimo e przy
ich wytwarzaniu zachodz nie wszystkie z tych procesw.
Na rysunku 2.10 przedstawiono liczne pierwiastki chemiczne wchodzce
w skad materiaw ceramicznych, ktre mog by wytwarzane w wyniku
poczenia metali (zielone) i siedmiu kluczowych pierwiastkw niemetalicznych
(rowe). Wiele praktycznie stosowanych materiaw ceramicznych zawiera zwiz-
ki lub roztwory wicej ni dwch spord wskazanych pierwiastkw chemicznych.
2.2. Oglny przegld gwnych grup
27
2 roz 6-11-02 22:56 Page 27
KLASYFIKACJA MATERIAW CERAMICZNYCH
Najoglniej do szeroko rozumianych materiaw ceramicznych mona zaliczy
ceramik inyniersk, cermetale, ceramik porowat, szka, ceramik szklan,
opisane w rozdziaach 8.1, 8.2.7 i 8.2.8.
2.2.5. Materiay kompozytowe
OGLNA CHARAKTERYSTYKA I KLASYFIKACJA KOMPOZYTW
Materiay kompozytowe s poczeniami dwch lub wicej odrbnych i nieroz-
puszczajcych si w sobie faz, z ktrych kada odpowiada innemu podstawowemu
materiaowi inynierskiemu, zapewniajcymi lepszy zesp wasnoci i cech struk-
turalnych, od waciwych dla kadego z materiaw skadowych oddzielnie (rys.
2.11). Materiay kompozytowe, dziel si
ze wzgldu na osnow metalow, polime-
row lub ceramiczn. Materiay kompo-
zytowe szczegowo opisane w rozdziale
8.4, znajduj wspczenie zastosowanie
midzy innymi w sprzcie kosmicznym,
samolotach, samochodach, odziach,
jachtach, szybowcach i sprzcie sporto-
wym.
Faza powodujca wzmocnienie kom-
pozytw, nazywana take zbrojeniem,
moe by wprowadzona w postaci drob-
nych czstek, niekiedy dyspersyjnych,
krtkich wkien lub patkw, a take
wkien cigych.
28
METALE
CERAMIKA POLIMERY
osnowa metalowa
wkno polimerowe
osnowa polimerowa
wkno metalowe
osnowa ceramiczna
wkno metalowe
osnowa metalowa
wkno ceramiczne
osnowa ceramiczna
wkno polimerowe
osnowa polimerowa
wkno ceramiczne
Rysunek 2.10
Ukad okresowy
pierwiastkw
chemicznych;
metale zaznaczo-
no na zielono
a inne gwne
pierwiastki
tworzce mate-
riay ceramiczne
zaznaczono
na rowo
Rysunek 2.11
Klasy materiaw
kompozytowych
2 roz 6-11-02 22:56 Page 28
2.3. Znaczenie materiaw
inynierskich w rozwoju
cywilizacyjnym ludzkoci
2.3.1. Wspczesne zastosowania
PRZYKADY ZASTOSOWANIA
MATERIAW INYNIERSKICH WE WSPCZESNYCH PRODUKTACH
Nowoczesne produkty nie mogyby by czstokro zaprojektowane i wytwo-
rzone bez uycia wielu materiaw, jak rwnie nie mogyby bez nich dziaa
w warunkach eksploatacji przewidzianych dla nich oraz przy wymaganym bardzo
wysokim poziomie niezawodnoci. Zdawa sobie naley jednak spraw, e wsp-
czesny produkt zoony jest z bardzo wielu elementw, wykonanych z bardzo
rnych materiaw. Przykadowo, typowy samochd skada si z okoo 15 000
elementw, a samolot pasaerski z ponad 4 000 000 elementw. Do produkcji
samochodu wykorzystuje si zarwno stale, jak i inne stopy metali, w tym take
wytworzone metodami metalurgii proszkw, materiay ceramiczne i szka,
rnorodne materiay polimerowe, jak i kompozytowe (rys. 2.12). Znacznie
wiksz gam rnorodnych materiaw trzeba wykorzysta przy produkcji
samolotu pasaerskiego. Na rysunku 2.13 przykadowo podano zastosowanie
materiaw kompozytowych na rne elementy tego zoonego produktu.
Rysunek 2.14 przedstawia przykad zastosowania materiaw kompozytowych
w produkcji cikiego samolotu transportowego. Wiksz liczb przykadw zas-
tosowania materiaw kompozytowych w lotnictwie cywilnym, wojskowym oraz
w budowie migowcw przedstawiono na rysunkach 2.152.19. W tablicy 2.8
podano przykadowo wytwarzane z materiaw kompozytowych podzespoy
wspczesnych samolotw produkowanych przez rne firmy. Rysunek 2.20
przedstawia historyczny rozwj zastosowa materiaw kompozytowych w lot-
nictwie w ostatnich dziesicioleciach i wpyw tych rozwiza konstrukcyjnych na
cakowit mas materiaw kompozytowych zastosowanych w samolotach i mig-
owcach. Do wytworzenia turbomigowego silnika odrzutowego (rys. 2.21) samo-
lotu pasaerskiego s natomiast stosowane gwnie metale nieelazne i ich stopy,
w tym: tytanu (38%), niklu (37%), chromu (12%), kobaltu (6%), aluminium (5%),
niobu (1%) i tantalu (0,02%). Przykady wykorzystania stopw aluminiowo-
litowych w samolotach pasaerskich oraz wojskowych samolotach myliwsko
szturmowych podano natomiast na rysunkach 2.22 i 2.23, a skady chemiczne
zastosowanych materiaw zestawiono w tablicy 2.9.
29
2 roz 6-11-02 22:56 Page 29
30
Rysunek 2.12
Zastosowanie rnych materiaw na elementy samochodu osobowego (na przykadzie Mercedesa SLK)
c
e
r
a
m
i
c
z
n
a

w
i
e
c
a
z
a
p
o
n
o
w
a

w

s
i
l
n
i
k
u
g
n
i
a
z
d
a

z
a
w
o
r
w
z

w
g
l
i
k
w

s
p
i
e
k
a
n
y
c
h
k
a
d
u
b

s
i
l
n
i
k
a

z

e
l
i
w
a
l
u
b

s
t
o
p
u

a
l
u
m
i
n
i
u
m
c
h
o
d
n
i
c
a

z
e

s
t
o
p
u

m
i
e
d
z
i
t
a
r
c
z
a

k
o
a

z
e

s
t
a
l
i

l
u
b

s
t
o
p
u

a
l
u
m
i
n
i
u
m
e
l
e
m
e
n
t
y

w
i
a
t
e

z

t
w
o
r
z
y
w
a

s
z
t
u
c
z
n
e
g
o
e
l
e
m
e
n
t

u
k
a
d
u
w
y
d
e
c
h
o
w
e
g
o
z
e

s
t
a
l
i

o
d
p
o
r
n
e
j
n
a

k
o
r
o
z
j
2 roz 6-11-02 22:57 Page 30

2.3. Znaczenie materiaw inynierskich
31
w rozwoju cywilizacyjnym ludzkoci
Rysunek 2.13
Przykady zastosowania nowoczesnych materiaw kompozytowych na elementy samolotu pasaerskiego
Boeing 737 w nawiasach podano rodzaje wkien uytych do zbrojenia materiaw kompozytowych
(opracowano na podstawie materiaw firmy Boeing)
o
p
r
o
f
i
l
o
w
a
n
i
e

k
o
n
s
t
r
u
k
c
j
i

w
s
p
o
r
c
z
e
j

k
l
a
p
:

c
z

p
r
z
e
d
n
i
a

(
w
k
n
o

w
g
l
o
w
e
/
w
k
n
o
a
r
a
m
i
d
o
w
e

+

m
a
t
a

z

w
k
n
i
n
y

a
r
a
m
i
d
o
w
e
j
)

c
z

t
y
l
n
a

(
w
k
n
o

w
g
l
o
w
e
/
w
k
n
o

s
z
k
l
a
n
e
)
l
o
t
k
i

(
w
k
n
o

w
g
l
o
w
e
)
s
t
e
r

p
i
o
n
o
w
y

(
w
k
n
o

w
g
l
o
w
e
)
k
r
a
w
d
z
i
e

s
p
y
w
u

n
i
e
r
u
c
h
o
m
e
j
u
s
z
t
y
w
n
i
o
n
e
j

c
z
c
i

p
o
k
r
y
c
i
a
(
w
k
n
o

w
g
l
o
w
e
/
w
k
n
o

a
r
a
m
i
d
o
w
e
+

m
a
t
a

z

w
k
n
i
n
y
a
r
a
m
i
d
o
w
e
j
)
k
r
a
w
d
z
i
e

s
p
y
w
u

n
i
e
r
u
c
h
o
m
e
j
u
s
z
t
y
w
n
i
o
n
e
j

c
z
c
i

p
o
k
r
y
c
i
a
:
r
n
a

p
o
w
i
e
r
z
c
h
n
i
a
(
w
k
n
o

w
g
l
o
w
e
/
w
k
n
o

s
z
k
l
a
n
e
)

d
o
l
n
a

p
o
w
i
e
r
z
c
h
n
i
a
(
w
k
n
o

w
g
l
o
w
e
/
w
k
n
o

a
r
a
m
i
d
o
w
e
+

m
a
t
a

z

w
k
n
i
n
y
a
r
a
m
i
d
o
w
e
j
)
k
r
a
w
d
z
i
e

s
p
y
w
u

n
i
e
r
u
c
h
o
m
e
j
u
s
z
t
y
w
n
i
o
n
e
j

c
z
c
i

p
o
k
r
y
c
i
a
:
(
w
k
n
o

w
g
l
o
w
e
/
w
k
n
o

a
r
a
m
i
d
o
w
e

+

m
a
t
a

z

w
k
n
i
n
y

a
r
a
m
i
d
o
w
e
j
)
d
o
l
n
a

p
o
w
i
e
r
z
c
h
n
i
a

k
r
a
w
d
z
i

n
a
t
a
r
c
i
a

p
a
t
a
(
w
k
n
o

a
r
a
m
i
d
o
w
e
/
w
k
n
o

s
z
k
l
a
n
e
)
s
t
e
r

w
y
s
o
k
o
c
i
(
w
k
n
o

w
g
l
o
w
e
)
k
l
a
p
y

t
y
l
n
e
:

z
e
w
n
t
r
z
n
e

(
w
k
n
o

w
g
l
o
w
e
)

w
e
w
n
t
r
z
n
e

(
w
k
n
o

w
g
l
o
w
e
/
w
k
n
o

s
z
k
l
a
n
e
)
g
n
i
a
z
d
o

z
a
s
i
l
a
n
i
a
p
o
m
o
c
n
i
c
z
e
g
o
(
w
k
n
o

w
g
l
o
w
e
)
o
p
r
o
f
i
l
o
w
a
n
i
e

k
r
a
w
d
z
i
(
w
k
n
o

s
z
k
l
a
n
e
)
o
p
r
o
f
i
l
o
w
a
n
i
e

z
a
s
t
r
z
a
w

s
i
l
n
i
k
a
(
w
k
n
o

a
r
a
m
i
d
o
w
e
/
w
k
n
o

s
z
k
l
a
n
e
)
k
a
n
a
y

s
y
s
t
e
m
u

k
l
i
m
a
t
y
z
a
c
y
j
n
e
g
o
(
w
k
n
o

a
r
a
m
i
d
o
w
e
)
k
l
a
p
y

k
o
m
o
r
y

p
o
d
w
o
z
i
a

n
a

d
z
i
o
b
i
e
(
w
k
n
o

w
g
l
o
w
e
)
o
p
r
o
f
i
l
o
w
a
n
i
e

p
o
m
i
d
z
y

s
k
r
z
y
d
a
m
i
a

k
a
d
u
b
e
m

(
w
k
n
o

w
g
l
o
w
e
/
w
k
n
o

a
r
a
m
i
d
o
w
e
/
w
k
n
o

s
z
k
l
a
n
e
)

i

(
w
k
n
o

w
g
l
o
w
e
/
w
k
n
o

a
r
a
m
i
d
o
w
e
+

m
a
t
a

z

w
k
n
i
n
y

a
r
a
m
i
d
o
w
e
j
)
e
l
e
m
e
n
t
y

o
s
o
n
y

s
i
l
n
i
k
a
(
w
k
n
o

w
g
l
o
w
e
)

k
l
a
p
y

k
o
m
o
r
y

p
o
d
w
o
z
i
a

k
a
d
u
b
a

(
w
k
n
o

w
g
l
o
w
e
)

o
p
r
o
f
i
l
o
w
a
n
i
e

p
o
d
w
o
z
i
a

i

k
l
a
p
y

k
o
m
r

p
o
d
w
o
z
i
a

w

s
k
r
z
y
d
a
c
h

(
w
k
n
o

w
g
l
o
w
e
/
w
k
n
o

a
r
a
m
i
d
o
w
e
)
i
n
t
e
r
c
e
p
t
o
r
y

(
w
k
n
o

w
g
l
o
w
e
)
2 roz 6-11-02 22:57 Page 31
32
Rysunek 2.14
Zastosowanie nowoczesnych materiaw w samolocie transportowym Lockheed C5A
element z materiau kompozytowego
zbrojonego wknem szklanym
element z materiau kompozytowego zbrojonego wknem szklanym,
z rdzeniem aluminiowym o strukturze plastra miodu
aluminiowa struktura plastra miodu
metalowe poszycie, rdze z innego materiau
element z materiau kompozytowego
o strukturze plastra miodu pokrytego warstw tytanow
2 roz 6-11-02 22:57 Page 32
33
Rysunek 2.15
Przykad zastosowania materiaw kompozytowych w a) wiropacie wojskowym V22 Osprey, b) bombowcu
wojskowym B2 Stealth
materia kompozy-
towy o osnowie
epoksydowej zbrojony
wknem wglowym
stopy metali
materia kompozyto-
wy zbrojonym
wknem szklanym
inne materiay
a)
b)
0 50 100
UDZIA MASOWY (%)
2 roz 6-11-02 22:57 Page 33
34
Samolot wojskowy myliwskoszturmowy F15 migowiec wojskowy Hawk
Samolot wojskowy myliwskoszturmowy F14 Prom kosmiczny
Samolot wojskowy myliwskoszturmowy
Mirage 2000 i Mirage 4000
Samolot wojskowy bombowy B1B
Samolot wojskowy myliwskoszturmowy F18 Samolot wojskowy bombowy B1B
stateczniki poziome i pionowe
(kompozyt borowoepoksydowy)
stateczniki poziome
Stateczniki poziome i pionowe
stateczniki pionowe
poszycie skrzyde
(kompozyt wglowo
epoksydowy)
klapa (kompozyt
wglowo
epoksydowy)
zintegrowana
brzechwa sterujca
podunica
grzbietowa
tylne pokrywy
awioniki
wahliwie zamontowany
silnik odrzutowy
oprofilowanie
skrzyda
pokrywa
komory
zbrojenia
klapa
poszycie kaduba
(kompozyt wglowo
epoksydowy)
podunica
grzbietowa
(kompozyt wglowo
epoksydowy)
poszycie kaduba
(kompozyt borowoaluminiowy)
wzmocnienie podune
(kompozyt borowoaluminiowy)
stateczniki poziome
Rysunek 2.16
Przykady zastosowania materiaw kompozytowych w produkcji wspczesnych samolotw wojskowych
oraz promu kosmicznego
2 roz 6-11-02 22:57 Page 34
35
Rysunek 2.17
Przykady zastosowania materiaw kompozytowych na elementy i podzespoy samolotw pasaerskich Boeing:
a) i b) 737, c) 727, d) 757, e) i f) 767
15 cm
maks. 42 cm
250 cm
1
0
9
0

c
m
typowy przekrj
100 cm
A
przekrj AA
A
6
1
0
c
m
aluminiowy osprzt
i dwigary pata
ebra wzmacniajce
ster wysokoci
belki
krawdzi
spywu
pata
struktura skrzynkowa
odejmowana
krawd
natarcia
pokrywa szczeliny
midzy kadubem
i skrzydem
krawd
natarcia
oprofilowane
kocwki skrzyda
wkna z poliamidw
aromatycznych
rozprka
nawrotnik
wentylatora
osona wentylatora
poszycie z kompozytu
wzmocnione wknami
wglowymi
aluminiowy rdze
o strukturze plastra miodu
rdze
o strukturze
plastra miodu
osona
wylotu
dolne i grne poszycie
z kompozytu
pyty grnego poszycia
ebro z wkna
szklanego
zesp ebra
wspornika
siownika
czniki
zawiasw
(pi miejsc)
czniki
grnego
siownika
pyta dolnego poszycia
czniki siownika
(dwa)
szczeg krawdzi natarcia
oprofilowanie steru
kierunkowego
przeciwciar
tylny dwigar
przedni dwigar
pata
ebro
zamykajce
chodnica
ramiona pata
wychylnego
(pi)
cznik
zawiasw
(pi)
zesp tylnego
dwigara pata
zesp przedniego
dwigara i krawd
natarcia
zawiasy pata wychylnego
(pi miejsc)
zesp gwny
dugo: 130 cm
szeroko: 56 cm
powierzchnia: 1,5 m
2
masa: 5 kg
a)
b)
d)
f)
c)
e)
30 cm
2 roz 6-11-02 22:57 Page 35
36
Rysunek 2.18
Przykady zastosowania materiaw kompozytowych na elementy i podzespoy samolotw pasaerskich
i wojskowych oraz wiropatw: a) L1011, b) F16, c) B1B, d) V22, e) F16, f) A6
120 cm
4
5
0

c
m
A
lite ebra z laminatu (trzy)
ebra kratownicowe (sze)
ksztatowe kopaki eber
zastrzay aluminiowe
poszycie epoksydowe
wzmocnione wknami
wglowymi, pokryte
wknami ceramicznymi
kompozytowe
poszycie
statecznika
kompozytowa
krawd
natarcia modu skrzynkowy
antena VHF
zakoczenie
zintegrowane
dwigary
ksztatowe
zesp
prowadnicy
zesp drzwi
zesp zawiasw
drzwi
czop
element
ustalajcy
uszczelnienie
uebrowanie ukadu wykonawczego
usztywnione
poszycie
nasadka
wewntrzne
poszycie
poszycie
zewntrzne
kompozytowe
poszycie
grne
ksztatka krawdzi
spywu (wkna
szklane)
nasadka
krawdzi spywu
(stal nierdzewna)
przekrj skrzyda w osi symetrii
skrzele
hamulec
klapy
klapolotki
ebra krawdzi natarcia
wkna wglowe
aluminium
tytan
rdze
(aluminium)
kompozytowe
poszycie
dolne cigacz
zewntrzny
(wkna szklane)
zdwajacz
nasadka
zdwajacz
wewntrzny
zdwajacz
kompozytowy
ster kierunku
a)
c)
d)
f)
b)
e)
2 roz 6-11-02 22:57 Page 36
37
Rysunek 2.20
Historyczny rozwj zastosowa
materiaw kompozytowych w rnych
typach samolotw i migowcw
(opracowano wedug J.M. Anglin)
Rysunek 2.19
Zastosowanie materiaw kompozytowych
borowoepoksydowych do wytwarzania
statecznika samolotu wojskowego F14A
rdze o budowie plastra miodu na caej gruboci, z wyjtkiem stref pomidzy elementami usztywniajcymi
aluminiowa krawd
natarcia pata
aluminiowa
kocwka
skrzyda
bor
bor
tytanowy przedni
element usztywniajcy
tytanowy tylny
element usztywniajcy
ebro zewntrzne
aluminiowa krawd
spywu pata
podpora zewntrzna
czopy przenoszce
siy tnce
gwne poczenie
klejone
stalowy uebrowany
trzpie mocujcy
podpora wewntrzna
2 roz 6-11-02 22:57 Page 37
38
Tablica 2.8
Podzespoy wytwarzane z materiaw kompozytowych zastosowane w rnych typach samolotw
(opracowano wedug danych J.M. Anglin)
opatki
turbiny
slot,
wlot
hamulec
hamulec
szybkoci
Rysunek 2.21
Zastosowanie rnych stopw metali na elementy silnika PW2037 stosowanego w samolocie Boeing 757
(opracowano na podstawie materiaw firmy Pratt & Whitney)
turbina wysokocinieniowa
ze stopu Ni
komora
spalania
ze stopu Ni
migo ze stopu Ti
obudowa wlotowa ze stopu Al
elementy osprztu
ze stopw Al lub Fe
obudowa wydechu
turbiny ze stopu Ni
opatki turbiny
ze stopu Ni
sprarka niskocinieniowa
ze stopu Ti lub Al
sprarka
wysokocinieniowa
ze stopu Ti lub Ni
turbina niskocinieniowa
ze stopu Ni
2 roz 6-11-02 22:57 Page 38
39
Rysunek 2.22
Schemat wykorzystania stopw aluminiowo-litowych (o skadach chemicznych A, B i C podanych w tablicy 2.9)
na elementy samolotu pasaerskiego
o
s
o
n
y
As
k
r
z
e
l
e
As
k
r
z
e
l
e

k
r
a
w
d
z
i

n
a
t
a
r
c
i
a
A p
o
d
n
i
c
e

g
r
n
e
A p
o
d
n
i
c
e

d
o
l
n
e
BC
i
n
t
e
r
c
e
p
t
o
r
y
A
p
r
o
w
a
d
n
i
c
e

a
d
o
w
n
i
AC
s
t
e
r

k
i
e
r
u
n
k
uA
w
r
g
i
A
l
o
t
k
i
A
d
r
z
w
i
AC
s
t
e
r
y

w
y
s
o
k
o
c
i
A
p
o
s
z
y
c
i
eA
w
r
g
i

w
z
m
o
c
n
i
o
n
eABC
g
r
n
e

k
o
m
o
r
y

b
a
g
a
o
w
eA
d
o
l
n
a
c
z
s
k
r
z
y
d
aC
k
l
a
p
y
A
B
/
C
g
r
n
a
c
z
s
k
r
z
y
d
aA
n
o
s

o
t
w
o
r
u

w
l
o
t
o
w
e
g
o
A
p
o
d
o
g
aA
d
w
i
g
a
r
y
p
a
t
aC
e
b
r
aC
p
o
s
z
y
c
i
e
B
/
C
w
s
p
o
r
n
i
k
A o
k
a
p
t
o
w
a
n
i
e
A
f
o
t
e
l
eABC
u
s
z
c
z
e
l
n
i
e
n
i
a
Au
b
i
k
a
c
j
e
A
k
a
n
a
y
A
w
r
g
i
BCp
o
d
n
i
c
e

k
a
d
u
b
a
Cz
a
b
u
d
o
w
a

k
u
c
h
n
i
C d
r
z
w
i
B
/
C
2 roz 6-11-02 22:57 Page 39
Opona promieniowa samochodu jest
przykadem produktu wytworzonego ze zo-
onych materiaw kompozytowych (rys.
2.24), skadajc si przynajmniej z trzech
rnych elastomerw, drutu i wkien.
Cispolibutadien moe by dobrym materia-
em uywanym na boki opon, ale ze wzgldu
na obnienie kosztw zwykle jest mieszany
z naturalnym kauczukiem przed pocze-
niem z osnow opony. Do produkcji bie-
nikw opon uywana jest natomiast miesza-
nina kauczuku naturalnego z kauczukiem
butadienowostyrenowym, bdcym kopoli-
merem styrenu i butadienu. W ten sposb
tworzy si stosunkowo tani elastomer, ktry
jest mniej sprysty ni kauczuk naturalny.
40
Przednia cz kaduba
poszycie: A, B, C
owiewka: A, B, C
czci wewntrzne: D
rodkowa cz kaduba
poszycie: A, B, C
wrgi wzmocnione: C
wrgi: D
Struktura skrzynkowa skrzyda
poszycie: A, C
dwigary pata: kompozyty
wrgi: D
Usterzenie
poszycie: A, B, C
cz wewntrzna: A, B, C
osprzt: odkuwki z C
bienik opony
bok
kord
promieniowy drutwka
uszczelnienie
wewntrzne
warstwy podkadu
Rysunek 2.24
Przykadowa budowa
radialnej opony samo-
chodowej (opracowano
wedug G. Weidmanna,
P. Lewisa i N. Reida)
Oznaczenie stopu
Stenie masowe dodatkw stopowych, %
Cu Mg Zn Ti Zr Li
2090 [AlCu2,5Li2,5] 2,43 0,25 0,1 0,15 0,080,15 1,92,6
ENAW 2091 [AlCu2Li2Mg1,5]
1)
1,82,5 1,11,9 0,25 0,1 0,040,16 1,72,3
ENAW 8090 [AlLi2,5Cu1,5Mg1]
1)
Oznaczenie na
rys. 2.22 i 2.23
A
B
C 1,01,6 0,61,3 0,25 0,1 0,040,16 2,22,7
1)
Wedug PN-EN 573-3:1998 (porwnaj rozdz. 7.1.7).
Tablica 2.9
Oznaczenie i skad chemiczny stopw aluminiowolitowych wymienionych na rysunkach 2.22 i 2.23
Rysunek 2.23
Schemat wykorzystania
stopw aluminiowolitowych
(o skadach chemicznych A, B
i C podanych w tablicy 2.9
oraz D odksztaconych
nadplastycznie) na elementy
wojskowego samolotu
myliwskoszturmowego
2 roz 6-11-02 22:57 Page 40
41
Supernowoczesne materiay stosowane do wytwarzania promu kosmicznego,
zabezpieczajce jego powierzchni przed spaleniem si w czasie wchodzenia
w grne warstwy atmosfery podczas powrotu na Ziemi, zestawiono w tablicy 2.10
i na rysunku 2.25.
Oznaczenie
materiau
1) Rodzaj materiau
Odporno
temperaturowa,C
Skad materiau
Lokalizacja na promie
kosmicznym
IZWUW
(FRSI)
izolacja zewntrzna
wielokrotnego uytku
z wkniny
400
wknina nylonowa,
pokrycie z krzemokauczuku
grna cz skrzyda,
powierzchnie grne,
luki komory bagaowej
NIZWU
(LRSI)
niskotemperaturowa
izolacja zewntrzna
wielokrotnego uytku
400650
pytki krzemowe,
borokrzemianowa
powoka szklana
grne powierzchnie skrzyde,
powierzchnia ogona, grna
powierzchnia kaduba
WIZWU
(HRSI)
wysokotemperaturowa
izolacja zewntrzna
wielokrotnego uytku
6501260
pytki krzemowe, boro
krzemianowa powoka szklana
z dodatkiem SiB4
powierzchnie dolne i boki,
krawdzie natarcia i spywu
ogona
WKWW
(RCC)
wzmocniony kompozyt
wglowowglowy
1650
kompozyt wglowowglowy,
poddany pirolizie, pokryty SiC
osona dzioba i krawdzie
natarcia skrzyde
1)
Oznaczenie skrtu w jzyku angielskim w nawiasie.
NIZWU WKWW IZWUW WIZWU i NIZWU WKWW
1260C
1350C
1095C
445C
1500C
400C
540C
1175C
650C
955C
1095C
1260C
1465C 650C
425C
980C
315C
650C
WIZWU
WIZWU
NIZWU
NIZWU
IZWUW
WIZWU
NIZWU
IZWUW
a) b)
Rysunek 2.25
Lokalizacja rnych elementw systemu ochrony termicznej promu kosmicznego (a) oraz rozkad przyblionej
najwyszej temperatury wystpujcej na jego powierzchni (b) (opracowano wedug L.J Korba, C.A Moranta,
R.K. Callanda i C.S. Thatchera); oznaczenia materiaw objaniono w tablicy 2.10
Tablica 2.10
Materiay wykorzystywane w systemach ochrony termicznej promu kosmicznego
2 roz 6-11-02 22:58 Page 41
PRZYKADY NOWOCZESNYCH MATERIAW
JAKO ZAMIENNIKW MATERIAW TRADYCYJNYCH
W miar opracowywania i wdraania nowoczesnych materiaw staj si one
take zamiennikami tych, ktre stosowano dotychczas. Przykadowo, materiay
wynalezione i wprowadzone z myl o technice kosmicznej lub lotniczej bardzo
czsto s wykorzystywane w innych dziedzinach, w tym w sporcie, co zilustrowano
na przykadzie deski surfingowej (rys. 2.26). Wrd wielu powodw takiego
dziaania wymieni mona uproszczenie cech konstrukcyjnych, zwikszenie
trwaoci i niezawodnoci, uatwienie montau i technologii, a take zmniejszenie
kosztw materiaowych, wytwarzania i eksploatacji.
opata wirujcego wirnika migowca przedstawiona na rysunku 2.27 moe
posuy te jako przykad takiego dziaania. Dwigar, ktry jest czci opaty
wirnika i jest gwnym elementem nonym, skada si z warstw pasujcych rdze
z termoplastycznej piany i jest obudowany oson tytanow odporn na erozj.
Statecznik kierunkowy ma rdze o lekkiej konstrukcji, w ksztacie plastra miodu
z cienkich arkuszy poliamidu aromatycznego. Wszystkie pozostae skadniki s
wykonane z impregnowanych tam epoksydowych. Paskowniki tworzce grne
42
wzmocnienie
szklane
struna
z laminowanego
kompozytu
wzmocnienie
z wkna szklanego
supercigliwa trzywarstwowa
wieloosiowa tkanina
z wkien szklanych
superlekka pianka poliestrowa w ksztacie
plastra miodu wewntrz deski
warstwa
wica
wzmocnienie z tkaniny
z wkien wglowych
pasy wkien wglowych
lub aramidowych
papierowa struktura
w ksztacie plastra miodu
przeciwuderzeniowa i odporna
na promieniowanie nadfioletowe
drukowana powoka
poliwglanowa
podwjne pokrycie lakierem
poliuretaniwym z wykoczeniem
antypolizgowym
A
A
AA
Rysunek 2.26
Przekrj deski surfingowej jako przykad struktury nowoczesnych materiaw kompozytowych
(opracowano wedug K.E. Easterlinga)
2 roz 6-11-02 22:58 Page 42
43
i dolne ciany boczne zawierajce w rwnych proporcjach wkna szklane
i wglowe s sztywniejsze ni ciana tylna i nos. Wewntrzn i zewntrzn warstw
pokrywajc opat wirnika wykonano z tkaniny z wkien wglowych. Koszt takich
opat jest dwukrotnie wyszy od opat wykonanych z metalu, ale ich trwao
zmczeniowa jest czterokrotnie wiksza i osiga okoo 20000 godzin lotw.
paskownik ciany tylnej
(wsposiowe wkna szklane)
rdze w postaci pianki
paskownik ciany bocznej
(wsposiowe wkna wglowo-szklane)
banda wewntrzny
(wkno wglowe pod ktem 45)
paskownik w ksztacie nosa
(wsposiowe wkna szklane)
banda zewntrzny
(wkno wglowe
pod ktem 45)
osona
przeciwerozyjna
konierz do przymocowania do rotora
paskownik ciany bocznej
(wsposiowe wkna wglowo-szklane)
rdze w ksztacie
plastra miodu
poszycie
(tkanina szklana)
Rysunek 2.27
Przekrj opaty wirnika migowca
(wedug materiaw firmy Westland Helicopters Ltd.)
2 roz 6-11-02 22:58 Page 43
44 44
Kielich z Ardagh z VIII wieku n.e., bdcy jednym z najpikniejszych przykadw sztuki wczesnochrzecijaskiej
w Irlandii, ktry w roku 1868 przypadkowo znaleziono w kartoflisku, jest wprawdzie wykonany ze srebra, lecz
zawiera liczne inkrustacje z brzu (1). W samym rodku nawy gwnej Katedry w Pizie we Woszech wisi lampa
odlana w brzie (2) w 1586 roku przez Vincenza Possentiego na podstawie projektu G. B. Lorenziego, popularnie
zwana lamp Galileusza, gdy uwaa si, e obserwujc jej ruch wahadowy Galileusz wanie odkry izochro-
nizm wahada. Plakietka z brzu z XVI wieku (3) ukazuje poziom wyrafinowania osignity przez afrykaskich
rzemielnikw z krlestwa Benin (obecnie Benin). Podczas IV wyprawy krzyowej w 1204 roku Wenecjanie
sprowadzili z Konstantynopola kwadryg z pozacanego brzu z IV wieku, by w XIII wieku rumaki wystawi na
galerii nad portalem gwnym Katedry w. Marka (4), ktre od tego czasu stay si symbolem miasta (w roku
1982 ten cenny zabytek umieszczono w muzeum, a Katedr zdobi kopia pomnika). W latach
1425-1452 Lorenzo Ghiberti wykona w brzie czciowo pozacanym bram Baptysterium we Florencji (5) z 10
1 2 3
4
5 6
7
8
9
10
2 roz 6-11-02 22:58 Page 44
45 45
kwaterami z paskorzebami o wymiarach 80x80 cm kada (6), uznan
przez Michaa Anioa za Bram Raju, ze wzgldu na bardzo wysoki poziom
artystyczny. Brzowy baldachim (8) wykonany przez Berniniego, jak gosi
tradycja z materiau wzitego z Panteonu, znajduje si pod 120 m kopu wyko-
nan przez Michaa Anioa w Bazylice w. Piotra w Rzymie. Z brzu wykonano
liczne pomniki, w tym w. Baeja patrona Dubrownika w Chorwacji (7), fontann
Neptuna w otoczeniu amorkw, delfinw i syren (9) w Bolonii we Woszech, zreali-
zowan w latach 1563-1566 przez Giambologn, statu w. Jakuba w gwnym barokowym
otarzu w Santiago del Compostella w Hiszpanii (10), niedwiedzia - symbol Madrytu w Hiszpanii (11), greckiego
wojownika w Sparcie w Grecji (12), don Kichote i Sancho Pancho jako czci gigantycznego pomnika Miguele de
Cervantesa Saavedry na placu Hiszpanii w centrum Madrytu (13), Manneken-Pisa w pobliu Grand Place
w Brukseli w Belgii (14), Syrenki na nabrzeu w Kopenhadze w Danii (15), Mednogo Wsadnika
w Sankt Petersburgu w Rosji (16), dzieci w prywatnej rezydencji we Francji (17) oraz statkw holenderskiego
eglarza Abla Tasmana w Hobart na Tasmanii (18), wyspie nalecej do Australii, ktr odkry w roku 1642. Brz,
dzisiaj nazywany wieloskadnikowym stopem miedzi z cyn, jest bardzo cennym materiaem inynierskim
o licznych zastosowaniach, midzy innymi na ruby okrtowe (19). W kopalni miedzi w Bingham Canyon koo
Salt Lake City w USA (20) wydobywa si rud podstawowego skadnika brzu w iloci 96000 ton dziennie
(w tym tylko 1% miedzi) i 225000 ton odpadw. W Polsce mied wydobywana jest przez Kombinat Grniczo
-Hutniczy Miedzi w Zagbiu Lubisko-Gogowskim.
11
12
13
14 16
17
18
19
20
15
2 roz 6-11-02 22:58 Page 45
2.3.2. Historyczny rozwj materiaw inynierskich
HISTORYCZNE ZNACZENIE MATERIAW
Czowiek od zarania dziejw wykorzystywa, a z czasem przetwarza, materiay
potrzebne do zdobycia poywienia, zwikszenia swego bezpieczestwa i zapewnie-
nia sobie odpowiedniego poziomu ycia.
ledzc dzieje cywilizacji ludzkiej mona doj do przekonania, e o jej rozwoju
decyduje w duej mierze rozwj materiaw i towarzyszcy temu rozwj si wytwr-
czych. wiadczy o tym niewtpliwie midzy innymi nazwanie rnych okresw
w dziejach ludzkoci od materiaw decydujcych wwczas o warunkach ycia, np.
epoki: kamienia, brzu, elaza (rys. 2.28). Rwnie wdroenie rnych wynalazkw
stao si moliwe dopiero po udostpnieniu odpowiednich materiaw.
46
Au
Cu
brzy
elazo
eliwo
stale
stale
stopowe
stopy
lekkie
nadstopy
stopy
Ti, Zr
kompozyty
o osnowie
ceramicznej
kompozyty
o osnowie
metalowej
PZWA
PZWW
PZWS
cega z wknami
somy
papier
METALE
POLIMERY
KOMPOZYTY
CERAMIKA
kleje
guma
bakelit
kamie
krzemie
wyroby
garncarskie,
porcelana
drewno
wkna
skry
szka metaliczne
stopy AlLi
stale dwufazowe
stale mikrostopowe
nowe nadstopy
powolny
rozwj
cement
100
75
50
25
0
10000 5000 0 1000 1800 1900 19401960 1980 1990 20002010 2020
cement
portlandzki
materiay
ogniotrwae
ceramika szklana
ceramika inynierska cermetale
SiO
2
nylon
PE
PW
PS
PP
akryliki
epoksydy
poliestry
polimery
o wysokim
module
sprystoci
polimery
wysoko-
temperaturowe
PMMA
DATA
U
D
Z
I
A

G
R
U
P

M
A
T
E
R
I
A
W

W

D
A
N
Y
M

O
K
R
E
S
I
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Y
M

(
%
)
Rysunek 2.28
Schemat znaczenia rnych grup materiaw w rnych okresach rozwoju cywilizacji ludzkiej z zaznaczeniem
okresw wprowadzania nowych materiaw orientacyjn dat oznacza pocztek opisu
(opracowano wedug M.F. Ashbyego); skrty oznacze objaniono w tablicy 2.18
2 roz 6-11-02 22:58 Page 46
47
Przykadowo, ju w notatkach Leonardo da Vinci z pitnastego wieku
znaleziono szkic helikoptera, lecz migowiec wyprodukowano dopiero w latach
czterdziestych dwudziestego wieku. Statki kosmiczne dawno opisano w literaturze,
niezbdnych oblicze dokonano ju w pierwszym dziesicioleciu dwudziestego
wieku, natomiast pierwszy sztuczny satelita Ziemi wystartowa z sukcesem dopiero
pod koniec lat pidziesitych, a pierwszy prom kosmiczny w latach siedemdziesi-
tych XX wieku.
AKTUALNE TENDENCJE W STOSOWANIU MATERIAW
ledzc wspczesne tendencje rozwoju rnych grup materiaw stwierdza
si, co oczywiste, e udzia masowy supernowoczesnych produktw (takich jak
produkty techniki lotniczej i kosmicznej czy nawet materiay biomedyczne)
w caoci produktw wytwarzanych przez czowieka, aczkolwiek cigle rosncy,
nie jest wielki. Na razie nie jest rwnie moliwe opanowanie otaczajcej rzeczy-
wistoci przez polimery (ktre tylko wydaj si wszechobecne), chociaby z po-
wodu wzgldnie maej odpornoci na cieranie i inne rodzaje zuycia oraz na
Stale i inne stopy elaza
Metale nieelazne
Aluminium
Nikiel
Tytan
Mied
Cynk
Ow
Cyna
Stopy arowytrzymae i nadstopy
Materiay ceramiczne i szka
Beton
Materiay kompozytowe
Materiay kompozytowe z osnow polimerow
Zwizki nieorganiczne
Materiay polimerowe
Pprzewodniki
Biomateriay
Drewno
Zastosowanie
Materia
B
u
d
o
w
n
i
c
t
w
o
T
r
a
n
s
p
o
r
t
G
o
s
p
o
d
a
r
k
a

m
o
r
s
k
a
E
n
e
r
g
e
t
y
k
a
T
e
c
h
n
i
k
a

k
o
s
m
i
c
z
n
a
P
r
z
e
m
y
s

z
b
r
o
j
e
n
i
o
w
y
O
b
r
o
n
n
o

i

l
o
t
n
i
c
t
w
o
P
r
z
e
m
y
s

c
h
e
m
i
c
z
n
y
W
y
d
o
b
y
c
i
e

r
o
p
y

n
a
f
t
o
w
e
j
G
o
s
p
o
d
a
r
s
t
w
o

d
o
m
o
w
e
P
r
z
e
m
y
s

e
l
e
k
t
r
o
n
i
c
z
n
y

i

t
e
l
e
k
o
m
u
n
i
k
a
c
j
a
W
y
t
w
a
r
z
a
n
i
e

m
a
t
e
r
i
a
w
O
c
h
r
o
n
a

z
d
r
o
w
i
a
O
p
a
k
o
w
a
n
i
a
W
y
t
w
a
r
z
a
n
i
e

d
b
r

k
o
n
s
u
m
p
c
y
j
n
y
c
h
c
z
n
o
,

e
l
e
k
t
r
o
t
e
c
h
n
i
k
a
,

r
e
k
r
e
a
c
j
a
I
n
n
e

d
z
i
a
y

p
r
z
e
m
y
s
u
Tablica 2.11
Typowe zastosowania
przemysowe rnych
grup materiaw
2 roz 6-11-02 22:58 Page 47
korozj, a take ze wzgldu na zakres temperaturowy stosowania, nieprzekracza-
jcy 300400C. Ceramika porowata jest domen budownictwa, chocia szko
znajduje rwnie bardzo liczne zastosowania w gospodarstwie domowym, ale
rwnie w produkcji samochodw. Niektre gatunki ceramiki, zwaszcza szklanej,
s stosowane nawet w budowie maszyn. Podstawowymi materiaami w budowie
maszyn, przemysach samochodowym, stoczniowym, maszynowym, gospodarst-
wa domowego, narzdziowym i wielu innych, ale znaczcymi rwnie w budow-
nictwie, s w dalszym cigu metale i ich stopy, chocia w wielu przypadkach
z materiaami tymi w podanych zastosowaniach z powodzeniem konkuruje
ceramika inynierska, a take niektre materiay kompozytowe. W tablicy 2.11
zestawiono gwne zastosowania przemysowe niektrych grup materiaw
inynierskich. W tablicy 2.12 podano natomiast posta, w jakiej dostarczane s
najczciej stosowane materiay inynierskie.
48
Posta dostarczenia
Materia
Arkusze
lub blacha Folia Prty Rury Druty
Ksztaty
konstrukcyjne Wlewki
Stale
Aluminium i jego stopy
Mied i jej stopy
Magnez i jego stopy
Metale szlachetne
Cynk
Materiay polimerowe
Elastomery
Materiay ceramiczne
Szko
Grafit
Oznaczenia: typowe zastosowanie ograniczona przydatno nie stosowane
Tablica 2.12
Porwnanie postaci, w jakiej dostarczone s niektre materiay dostpne na rynku
2 roz 6-11-02 22:58 Page 48
49
2.3.3. Prognoza rozwoju materiaw inynierskich
PROGNOZA ROZWOJU
RNYCH DZIEDZIN YCIA I PROCESW WYTWRCZYCH
Mona si pokusi o wizj przyszoci i oceni tendencje rozwojowe zasto-
sowa rnych materiaw inynierskich. Zwizane s one oczywicie z przewidy-
waniami dotyczcymi rozwoju rnych dziedzin ycia i procesw wytwrczych.
Na rysunkach od 2.29 do 2.35 przedstawiono te tendencje na podstawie wizji
opracowanych przez powane gremia uczonych i futurologw.
Ju dzi wiele osb wykonuje swoj prac w domu, wcale go nie opuszczajc.
Mieszkanie ju za kilka lat bdzie musiao by zupenie inaczej urzdzone
i wyposaone (rys. 2.29). Zupenie inaczej zorganizowane zostan miasta oraz
transport, a take systemy komunikacji, w tym m.in. nowy system transportu
miejskiego midzy superwysokimi budynkami, elektrycznie zasilane samochody,
zrobotyzowane systemy bezpieczestwa oraz utylizacji odpadw komunalnych
(rys. 2.30). System ochrony zdrowia oparty bdzie na diagnozowaniu w domu,
ywnoci nie wywoujcej alergii, wczesnym wykrywaniu gronych schorze i ich
zapobieganiu, szerokim wprowadzaniu metod terapii genowej, jak rwnie
implantacji sztucznych organw, w tym serca, oraz nowej generacji biomateriaw
(rys. 2.31). Przyszociowe rolnictwo, lenictwo oraz rybowstwo oparte bd na
osigniciach inynierii genetycznej, opracowaniu upraw nowych rolin, wyko-
rzystujcych inne ni fotosynteza procesy oraz na penej robotyzacji (rys. 2.32).
Przemys wydobywczy i wytwrczy oparte zostan na penej robotyzacji, proce-
sach przemysowego recyklingu wody oraz powietrza, rozwoju technologii ultra-
mikroprocesorowej, jak rwnie wysokowydajnych systemach przesyania energii
elektrycznej z uyciem materiaw organicznych zastpujcych mied (rys. 2.33).
Znacznemu rozwojowi ulegn systemy zabezpieczenia mieszkacw Ziemi przed
wpywami klimatycznymi, usuwania szkd spowodowanych przez klski ywio-
owe, ulewne deszcze, susze, eksploatacj lasw tropikalnych oraz pomniej-
szaniem efektw dziury ozonowej (rys. 2.34). Rozbudowane zostan systemy
obserwacji mrz i oceanw oraz ich skaenia, obserwacji wstrzsw sejsmicz-
nych, a do prac podwodnych wprowadzone zostan roboty. Technika kosmiczna
z wykorzystaniem energii sonecznej, upowszechnieniem lotw kosmicznych
doprowadzi do rozwoju unikalnych technologii i organizacji fabryk kosmicznych
dla potrzeb produkcji rynkowej, organizacji baz obserwacyjnych na Ksiycu oraz
wypraw na Marsa (rys. 2.35).
2 roz 6-11-02 22:58 Page 49
50
Rysunek 2.29
Prognoza rozwoju domu jutra (wedug M.H. Van de Voorde)
domowe ogniwa
paliwowe
(2009)
automatycznie
sortujce pojemniki
na odpady (2005)
tworzywa sztuczne
ulegajce biodegra-
dacji (2005)
biomedyczne
systemy identyfikacji
(2005)
wycofanie fluoropo-
dobnych wglowodo-
rw i halonu (1998)
robot do prac
domowych
(2004)
domowe baterie
soneczne
(2007)
powszechne wykonywanie
pracy zawodowej w domu
(2006)
telewizja
trjwymiarowa
(2005)
2 roz 6-11-02 22:59 Page 50
51
Rysunek 2.30
Prognoza rozwoju miast, transportu i systemw komunikacji w przyszoci (wedug M.H. Van de Voorde)
p
o
d
z
i
e
m
n
e
m
i
a
s
t
o
(
2
0
1
6
)
s
a
m
o
c
h
d
z
e

s
z
l
a
k
i
e
m
l
i
n
o
w
y
m
r
o
b
o
t
p
o
a
r
n
i
c
z
y
(
2
0
0
4
)
w
i
e
l
o
p
o
z
i
o
-
m
o
w
e

m
i
a
s
t
o
(
1
9
9
9
)
a
l
u
m
i
n
i
u
m
/
s
t
a
l
z

o
d
z
y
s
k
u
k
o
m
p
l
e
k
s
o
w
e

s
y
s
-
t
e
m
y

c
i
w

p
o
d
-
z
i
e
m
n
y
c
h

(
2
0
0
4
)
e
k
s
p
r
e
s
o
w
y

s
t
a
t
e
k
p
o
k
o
n
u
j
c
y

P
a
c
y
f
i
k
w

d
w
a

d
n
i

(
2
0
1
7
)
r
o
z
b
u
d
o
w
a
n
a

s
i
e
l
o
k
a
l
n
e
g
o

t
r
a
n
s
p
o
r
t
u
w
o
d
n
e
g
o

(
2
0
0
5
)
s
y
s
t
e
m

s
o
r
t
o
w
a
n
i
a

i

u
t
y
l
i
z
a
c
j
i

m
i
e
c
i

i

o
d
p
a
-
d
w

k
o
m
u
n
a
l
n
y
c
h

(
2
0
0
3
)
w
y
k
o
r
z
y
s
t
a
n
i
e

e
n
e
r
g
i
i
t
e
r
m
a
l
n
e
j

o
c
e
a
n
u

(
2
0
0
8
)
r
o
b
o
t

p
r
z
e
w
o
d
n
i
k
n
i
e
w
i
d
o
m
y
c
h

(
2
0
0
5
)
i
n
t
e
l
i
g
e
n
t
n
e

w
z
k
i

i
n
w
a
-
l
i
d
z
k
i
e

(
2
0
0
3
)
s
a
m
o
c
h
o
d
y

z
n
a
p
d
e
m

e
l
e
k
t
r
y
-
c
z
n
y
m

(
2
0
0
4
)
k
l
i
m
a
t
y
z
a
c
j
a

p
r
z
e
s
t
r
z
e
n
i

z
e
w
-
n
t
r
z
n
e
j

(
2
0
0
2
)
w
i
d
e
o
t
e
l
e
f
o
n
y
w

p
o
j
a
z
d
a
c
h
(
2
0
0
5
)
w
i
d
e
o
t
e
l
e
f
o
n
y
k
o
m
r
k
o
w
e
(
2
0
0
2
)
n
o
w
y

m
i
e
j
s
k
i

s
y
s
t
e
m
t
r
a
n
s
p
o
r
t
u

d
o

p
o
r
u
s
z
a
n
i
a

s
i

m
i
d
z
y

w
i
e
o
w
c
a
m
i

p
i
o
n
o
w
y

s
y
s
t
e
m
t
r
a
n
s
p
o
r
u

w

w
i
e
-
o
w
c
a
c
h

(
2
0
0
8
)
n
a
d
d
w
i
k
o
w
y

s
a
m
o
l
o
t

p
a
s
a
e
r
s
k
i
(
2
g
o
d
z
i
n
n
e

l
u
b

k
r
t
s
z
e

l
o
t
y
m
i
d
z
y
k
o
n
t
y
n
e
n
t
a
l
n
e
)

(
2
0
1
1
)
t
e
c
h
n
o
l
o
g
i
a

o
c
z
y
s
z
-
c
z
a
n
i
a

m
u
u

z

d
n
a

m
o
r
s
k
i
e
g
o

(
2
0
0
2
)
p
o
d
w
o
d
n
e
m
i
a
s
t
o
(
2
0
0
9
)
s
p
o
r
t
y

w
o
d
n
e

p
o
w
r
n
a

d
o
t
y
c
h
c
z
a
s

z
a
n
i
e
-
c
z
y
s
z
c
z
o
n
e

a
k
w
e
n
y

(
2
0
0
9
)
s
i
e
c
i

t
e
l
e
f
o
n
i
c
z
n
e
z

a
u
t
o
m
a
t
y
c
z
n
y
m
t
u
m
a
c
z
e
n
i
e
m

r
o
z
m
w
z

j
z
y
k
a

n
a

j
z
y
k

(
2
0
0
8
)
2 roz 6-11-02 22:59 Page 51
52
Rysunek 2.31
Prognoza rozwoju systemu ochrony zdrowia (wedug M.H. Van de Voorde)
system sztucznej inteligencji
wykorzystywany w nagych
wypadkach (2003)
sztuczne erytrocyty
(2005)
skuteczny system
opieki medycznej
(2004)
ulepszony system
wczesnego wykrywania raka
(najwyszy wspczynnik
przeycia) (2003)
rozwj nieinwazyjnych
metod diagnostycznych
(2009)
rozwj metod
zapobiegajcych
chorobie
Alzheimera (2011)
upowszechnienie
medycyny
profilaktycznej
(2010)
domowy system
diagnostyczny
(2005)
wszczepiane
sztuczne serce
(2009)
wprowadzenie
lekarstwa na
AIDS (2006)
ywno niepowodujca
alergii (2005)
2 roz 6-11-02 22:59 Page 52
53
Rysunek 2.32
Prognoza rozwoju lenictwa, rolnictwa i rybowstwa (wedug M.H. Van de Voorde)
technologia prenatalnego
programowania pci
inwentarza ywego (2001)
roboty do prac lenych
zdolne do wspinania si
po zboczach (2005)
rozwj biologicznych
rodkw owadobjczych
(2004)
genetyczne udoskonalenie
gatunkw zwierzt
morskich (2005)
technologia przeksztacania
celulozy w ywno (2005)
uprawa ryu
z wykorzystaniem
alg i grzybw
yjcych
w symbiozie
(2008)
produkty chemiczne pro-
dukowane z zasobw
lenych (2005)
technologie ulepsze
genetycznych (2002)
roboty do zbiorw
podw rolnych (2007)
2 roz 6-11-02 23:00 Page 53
54
Rysunek 2.33
Prognoza rozwoju grnictwa i przemysu wydobywczego (wedug M.H. Van de Voorde)
kompleks przemysowej
utylizacji energii cieplnej
(2006)
sieci elektroenergetyczne
z przewodzcych materiaw
organicznych w miejsce
miedzi (2005)
technika pozyskiwania
dwutlenku wgla drog
fotosyntezy (2011)
nadprzewodzcy system
przechowywania energii
(2019)
fotokatalizatory wykorzystywane
do syntezy nadtlenku wodoru
i wodoru z wody (2004)
wysokosprawne warstwy
separujce dwutlenek
wgla (2006)
domowy system
diagnostyczny
(2005)
robot grniczy
(2005)
system utylizacji wody
przemysowej (2001)
ogniwa paliwowe 200
do 300 MW (2010)
mikromaszyny
przetworzone (2004)
mikroroboty
(2009)
wysokotemperaturowy nadprzewodzcy
system przesyania mocy (2020)
wysokowydajne wielowarstwowe
baterie soneczne (2010)
2 roz 6-11-02 23:00 Page 54
55
Rysunek 2.34
Prognoza rozwoju systemu zabezpieczania Ziemi przed zagroeniami naturalnymi i skutkami dziaa czowieka
(wedug M.H. Van de Voorde)
akceleratory do
regeneracji dziur
ozonowych (2006)
technologia
obserwacji
akwenw morskich
(2005)
bezzaogowa d
podwodna (2001)
robot podwodny
(2002)
sztuczne rafy koralowe
wice dwutlenek
wgla (2002)
materiay chonce wod
do powstrzymania
pustynnienia (2002) technologie odnowy
zniszczonych
ekosystemw lasw
tropikalnych (2007)
systemy automatycznego
monitorowania zanieczysz-
czenia wd morskich (2002)
i obrazowania ich stanu (2003)
technologie
naprawy
zniszcze
spowodowanych
kwanymi
deszczami
(2007)
system prognozowania
trzsie ziemi
2 roz 6-11-02 23:00 Page 55
56
Rysunek 2.35
Prognoza rozwoju podboju przestrzeni kosmicznej (wedug M.H. Van de Voorde)
system
podtrzymywania
ycia (2007)
technologie rozwizywania
problemw ze mieciami
w przestrzeni (2009)
stacje kosmiczne bdce
stacjami retransmisyjnymi
midzy Ksiycem
i Marsem (2013)
system
prognozowania
aktywnoci
Soca (2003)
przemys turystyczny
w kosmosie (2016)
produkcja przemysowa
w przestrzeni
kosmicznej (2013)
staa zaogowa kosmiczna
baza obserwacyjna
na Ksiycu (2015)
midzyplanetarny
statek kosmiczny
(2013)
zaogowy statek
kosmiczny do
podry na
Marsa (2018)
2 roz 6-11-02 23:00 Page 56
57
PRZYKADY PRZEWIDYWANEGO ROZWOJU MATERIAW INYNIERSKICH
Nawet jeeli nie wszystkie z tych przewidywa si sprawdz lub opni w cza-
sie, naley si liczy z tym, e niemal wszystkie z prognozowanych przedsiwzi
wymagaj uycia odpowiednich technologii wytwrczych, a ponad wszystko odpo-
wiednich materiaw. Cz z tych materiaw jest ju dostpna, natomiast sporo
naley opracowa w najbliszej przyszoci stosownie do stawianych wymaga.
Warto zda sobie spraw, e wiele miaych projektw stanie si moliwych do
realizacji jedynie wwczas, jeeli wyprodukowane zostan nowe odpowiednie
materiay. W tablicy 2.13 zestawiono gwne przedsiwzicia prognozowane do
wprowadzenia w najbliszym pwieczu. Na rysunku 2.36 przykadowo przed-
stawiono prognoz rozwoju materiaw stosowanych na silniki lotnicze, natomiast
tendencje rozwoju materiaw wykorzystywanych w technice kosmicznej ilustruje
DATA
U
D
Z
I
A

M
A
S
O
W
Y

(
%
)
kompozyty wglowe
kompozyty o osnowie
metalowej
kompozyty o osnowie
ceramicznej
INNE MATERIAY
ALUMINIUM
KOMPOZYTY
TYTAN
NIKIEL
STAL
Rysunek 2.36
Tendencje rozwojowe materiaw stosowanych na silniki lotnicze
2 roz 6-11-02 23:00 Page 57
58
rysunek 2.37. Denie do zwikszenia prdkoci podrnej samolotw wymaga
stosowania coraz to nowszych materiaw (rys. 2.38). Zauway naley, e koszty
materiaowe stanowi przy tym mniej ni 5% cakowitych kosztw posiadania
samolotu pasaerskiego (rys. 2.39). Niemniej jednak dobr materiaw decyduje o:
efektywnoci projektowania,
kosztach procesu wytwarzania,
poprawie osigni eksploatacyjnych, np. przez zwikszenie temperatury pracy
silnika,
poprawie wasnoci aerodynamicznych przez zastosowanie lekkich i inteligent-
nych materiaw,
zwikszeniu niezawodnoci produktw i zmniejszeniu zagroe eksploata-
cyjnych oraz o
wdroeniu optymalnych procesw z zapewnieniem jakoci.
DATA
U
D
Z
I
A

M
A
S
O
W
Y

(
%
)
INNE MATERIAY
KOMPOZYTY NA
OSNOWIE METALOWEJ
KOMPOZYTY
WGLOWE
STOPY
ALUMINIUM
ALUMINIUM
TYTAN
100
75
50
25
0
1980 1990 2000
Rysunek 2.37
Tendencje rozwojowe materiaw wykorzystywanych w technice kosmicznej
2 roz 6-11-02 23:00 Page 58
59

uczenie si na odlego
udoskonalone przechowywanie danych
rozpowszechnienie pojazdw
hybrydowych

skomputeryzowana samoopieka
zdrowotna
standardowy protok cyfrowy
oprogramowanie moduowe

rozpowszechnienie oblicze
rwnolegych
rozpowszechnienie supermagistral
informatycznych
genetycznie produkowana ywno
osobici asystenci cyfrowi
poowiczny recykling
odpadw komunalnych

programowe obiekty autonomiczne
cakowite skomputeryzowanie
rodowiska
powszechno elektronicznego
systemu bankowego
sieci o szerokim zakresie

niekonwencjonalne rda energii
metody ochrony rodowiska
powszechno systemw doradczych

powszechne urynkowienie
rozpowszechnienie samochodw
elektrycznych
organiczne rda energii
powszechno komputerowo
zintegrowanego wytwarzania
maszyny uczce si
automatyczne tumaczenie
komputerowe
zmniejszenie o poow iloci
chemikaliw w gospodarstwach rolnych

2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
2022
2023
2025
2026
2027
2028
2037
2042
2049
2062

terapia genetyczna
publikowanie na bieco
uleczalno wanych chorb
przystosowanie do recyklingu
poowy samochodw

komputery optyczne
silniki ceramiczne
uprawy wodne
skomputeryzowane implanty wzrokowe
rolnictwo precyzyjne
spadek do 10% zatrudnienia
w przemyle
powszechno sieci neuronowych
niekonwencjonalne /
organiczne rolnictwo
rozpowszechnienie materiaw
nadprzewodzcych
ekologia przemysowa
produkcja hydroponiczna
powszechno nanotechnologii
towary wyprodukowane
z surowcw wtrnych
inteligentne roboty
sprawno energetyczna
zmniejszenie emisji gazw
cieplarnianych
elektryczne samochody
z ogniwami paliwowymi
systemy transportu
szybka lewitacja magnetyczna
czsteczka zwizku organicznego jako
podoe mikroelementu elektronicznego
ogniwa paliwowe
nowe materiay wytwarzane w Kosmosie
elektroniczna sprzeda poowy towarw
zautomatyzowane systemy autostrad
klonowanie/zastpowanie organw
prywatne wyprawy kosmiczne
syntetyczne czci ciaa
telekomutacja
automatyzacja rolnictwa
miejskie szklarnie
inynieria genetyczna
energia wodorowa
moc rozszczepionego jdra atomowego
sztuczna ywno
skupione aglomeracje
samoloty supernaddwikowe
inteligentne materiay
energia z syntezy termojdrowej
materiay samoczce si
stae bazy na Ksiycu
zaogowe loty na Marsa
badania gwiezdne
kontakty pozaziemskie
osignicie prdkoci zblionej
do prdkoci wiata
powszechno zastosowania
materiaw kompozytowych
Tablica 2.13
Nowe technologie i rozwizania konstrukcyjne oraz organizacyjne przewidziane do wdroenia w XXI wieku
2 roz 6-11-02 23:00 Page 59
60
Rysunek 2.38
Tendencje rozwoju przyszociowego szybkiego transportu lotniczego
(opracowano wedug danych M.H. Van de Voorde)
W Y S O K O ( k m )
o
d
r
z
u
t
o
w
y

s
u
p
e
r
n
a
d
d
w
i
k
o
w
y
2 roz 6-11-02 23:00 Page 60
61
W tablicy 2.14 przykadowo zestawiono wane materiay i procesy ich prze-
twrstwa, jak rwnie techniki towarzyszce zwizane z przewidywanym rozwojem
przemysu lotniczego i kosmicznego. W tablicach 2.15 i 2.16 zreasumowano nato-
miast perspektywy bada naukowych i prac wdroeniowych zwizanych odpowied-
nio z przewidywanym rozwojem systemw energetycznych, jak rwnie przemysu
motoryzacyjnego. Na rysunku 2.40 przedstawiono schematycznie rozwj metod
bada naukowych i modelowania wasnoci materiaw i procesw technologi-
cznych na przestrzeni dziejw. Metody empiryczne oraz modele matematyczne
continuum materialnego o kapitalnym znaczeniu historycznym obecnie coraz
powszechniej ustpuj miejsca modelowaniu z uwzgldnieniem struktury materii
przy zastosowaniu technik komputerowych w projektowaniu.
eksploatacja
i paliwo
31%
wytwarzanie
14%
materiay
4%
zaoga
pokadowa
8%
opaty
lotniskowe
4%
utrzymanie
samolotu
9%
silniki
5%
projektowanie
inynierskie
6%
obsuga
naziemna
5%
utrzymanie
silnikw
14%
Rysunek 2.39
Struktura kosztw zwizanych z zakupieniem, eksploatacj i utrzymaniem samolotu pasaerskiego
2 roz 6-11-02 23:00 Page 61
62
Tablica 2.14
Prognoza rozwoju materiaw i procesw technologicznych w przemyle lotniczym
Proces
Materiay
Rozwj
materiaw
Rozwj
procesw
wytwarzania
Inynieria
powierzchni
i powok
Rodzaj moliwych dziaa
modelowanie
przewidywanie
trwaoci
i projektowanie
ocena na
podstawie bada
nieniszczcych
Stopy aluminium-lit
Tytan
Kompozyty tytanowe
o osnowie metalowej
Stopy niklu
Stopy tytanu
Stopy magnezu
Stopy aluminium
i kompozyty o osnowie
metalowej
Stale
Dostpne na rynku
kompozyty o osnowie
ceramicznej
Kompozyty o osnowie
ceramicznej tlenkowej
Kompozyty
wglowowglowe
Kompozyty o osnowie
polimerowej
Oznaczenia: najwaniejsze materiay i procesy rozwojowe,
wane materiay i procesy rozwojowe,
wane materiay i dziaania.
2 roz 6-11-02 23:00 Page 62
63
Materiay Zastosowanie Wasnoci czenie Naprawa
Stale
ferrytyczne
turbiny parowe
wirniki, korpusy, opatki
kocio rury, rurki, komory,
ciany prtw stalowych
chodnice gazowe
lepsza wytrzymao
wdroenie laboratoryjne
w skali przemysowej
analiza wymiarowa
stopy niewymagajce
obrbki cieplnej po spawaniu
odporno na korozj
lepsza spawalno
czenie rnych
materiaw
moliwoci rezygnacji
z obrbki cieplnej
po spawaniu
Stale
austenityczne
rurocigi pary
rury przegrzewaczy
elementy systemu spalania gazw
systemy oczyszczania
gorcych gazw
pojemniki na cieke paliwo
opracowanie nowych stopw
rury wyciskane wspbienie
odporno na korozj/erozj
lepsza odporno na korozj
czenie rnych
materiaw
Stopy niklu,
nadstopy
turbiny parowe wirniki,
korpusy, opatki
kocio rury, rurki,
komory dla >700C
systemy oczyszczania
gorcych gazw
turbina gazowa
opatki, zespoy komory spalania
dane wytrzymaociowe
analiza wymiarowa
opracowanie nowych stopw
technologiczno
odporno na erozj
odporno na zmczenie
odporno na utlenianie
przez par
technologie spawania
Powoki opatki turbiny gazowej
ochrona przed korozj
elementw kota
powoki na ceramik i kompozyty
powoki ochronne
przeciwkorozyjne i termiczne
na elementy turbin gazowych
uszczelnienie
odporno
na erozj/utlenianie/korozj
czasochonno cyklu
produkcyjnego
odporne powoki
grubowarstwowe
naprawa uszkodze
w warunkach
eksploatacji
techniki bada
Ceramiki/
powoki
ceramiczne
wymurwki
elementy filtra
komory spalania
turbin gazowych
dane wytrzymaociowe
odporno na korozj
trwao kompozytw
badanie kompozytw
technologie czenia
ceramikaceramika
i ceramikametal
uszczelnianie
badania nieniszczce
Stopy
utwardzone
dyspersyjnymi
tlenkami
ODS
wysokotemperaturowe
wymienniki ciepa
dane wytrzymaociowe
przy dugotrwaym obcieniu
odporno na korozj
lepsza odporno na korozj
Intermetalik elementy niskocinieniowe
i elementy konstrukcyjne turbin
gazowych
charakterystyka wasnoci

Tablica 2.15
Perspektywy bada naukowych i prac wdroeniowych zwizanych z przewidywanym rozwojem
systemw energetycznych
2 roz 6-11-02 23:00 Page 63
64
Materiay Zastosowanie Proces Wasnoci czenie Recykling
karoseria, podwozie,
zawieszenie i ukad
przeniesienia napdu
produkcja
wielkoseryjna
obrbka plastyczna
na gorco
podwyszona cigliwo
bez utraty wytrzymaoci
dua stabilno wasnoci
elementy pochaniajce
energi odksztacenia
silnik i elementy
zawieszenia
odlewy cienkocienne
tani proces
produkcyjny
podwyszona wytrzymao
i plastyczno
dua stabilno wasnoci
klejenie
zgrzewanie
punktowe
chemiczna
separacja zomu
karoseria, powozie,
zawieszenie i ukad
przeniesienia napdu
stopy oglnego
przeznaczenia
napawanie
utwardzajce
niski koszt
obrbka plastyczna
na gorco/zimno
obrbka w stanie
nadplastycznym
wiksze wyduenie
lepsza odporno na zuycie
elementw silnika
lepsza wytrzymao
w wysokiej temperaturze
energi odksztacenia
klejenie metody
powtrnego
znacznego udziau
wykorzystania
materiaw
karoseria, podwozie,
zawieszenie i ukad
przeniesienia napdu
krtki czas wyko-
nania elementw
toczenie na gorco
materiaw termo-
plastycznych
opracowanie bazy danych
o materiaach
pewne prognozowanie
trwaoci przy obcieniu
energi odksztacenia
cyklicznym w wodzie
zcze niecige proces recyklingu
lekkie elementy
silnika i podwozia
tanie techniki
wytwarzania
mae naddatki
na obrbk
lepsza odporno
na zmczenie cieplne
opracowanie bazy danych
zcze niecige metody segregacji
odpadw
elementy silnika
i ukad wydechowy
tanie techniki
wytwarzania w skali
wielkoseryjnej
lepsza cigliwo
elementy silnika
i spryny
niskie koszty lepsza obrabialno
lepsza odporno
na cieranie i fretting
lepsza odporno
na utlenianie w wysokiej
temperaturze
obudowy i koa produkcja wielko-
seryjna obrczy k
samochodowych
niskie koszty
lepsze wasnoci
lepsza odporno na zuycie
Stal
o wysokiej
wytrzymaoci
eliwo
i staliwo
Stopy
aluminium
Kompozyty
o osnowie
polimerowej
Kompozyty
o osnowie
metalowej
Stopy
TiAl i FeAl
Tytan
Magnez
Materiay
ceramiczne
zawory silnikowe,
komora spalania
i tok silnika
wysokoprnego
ksztat kocowy
niskie koszty
zcze niecige
dla metali
i kompozytw
proces recyklingu

Tablica 2.16
Perspektywy bada naukowych i prac wdroeniowych zwizanych z przewidywanym rozwojem
przemysu motoryzacyjnego
2 roz 6-11-02 23:00 Page 64
65
Rysunek 2.40
Rozwj metod bada naukowych i modelowania wasnoci materiaw i procesw technologicznych
na przestrzeni dziejw (opracowano wedug danych M.H. Van de Voorde)
DATA
N
a
j
n
o
w
s
z
e

m
e
t
o
d
y
W
Z
G
L
D
N
E

Z
N
A
C
Z
E
N
I
E

(
%
)
EMPIRYZM
MODELE
MATEMATYCZNE
CONTINUUM
MATERIALNEGO
MODELOWANIE
Z UWZGLDNIENIEM
STRUKTURY MATERII
ZASTOSOWANIE
KOMPUTERW
W PROJEKTOWANIU
mechanika statystyczna i kwantowa
badania strukturalne
teoria wad budowy krystalicznej
teoria rozwoju technik
strukturalnych modelowania
w skali atomowej
rutynowe rozwizywanie
problemw
metoda elementw
skoczonych
komputerowe wspomaganie
projektowania/wytwarzania
bazy danych
systemy
doradcze
geometria
100
75
50
25
0
10000 PNE 0 1500 1900 1940 1960 1980 1990 2000 2010 2020
arytmetyka
rachunek
rniczkowy
sprysto
mechanika pynw
reologia
plastyczno
mechanika
termodynamika
wymiana energii
przepyw i wymiana energii
chemia fizyczna
teoria szybkoci reakcji
2 roz 6-11-02 23:00 Page 65
66 66
6
7
4
2 roz 6-11-02 23:00 Page 66
67 67
W erze zota w staroytnym Egipcie osignito bardzo wysoki poziom technologiczny, o czym wiadczy
opanowanie technologii wytwarzania i przetwrstwa zota i bardzo wartociowych ozdb z niego, bogato
inkrustowanych kamieniami szlachetnymi - lapis-lazullo, kwarcem, onyksem, granatem, szpatem polnym, a take
perami i szkem. (1) - pektora z 1870 r. p.n.e. z grobowca ksiniczki Sat-Hathor-Iunit w El Lahun (wysoko
8,2 cm), (2) - pektora z 1840 r. p.n.e. z grobowca ksiniczki Merevet w Dahshur (7,9 cm), (3) - skarabeusz
oprawiony w zoto z 1450 r. p.n.e. (8,3 cm) z acuchem zotym (133 cm), (4) - maska faraona Tutenchamona
z 1325 r. p.n.e. z plastronem z grobowca w Tebach zachodnich w Dolinie Krlw (54 cm), (5) - ty maski
Tutenchamona, (6) - sarkofag organw wewntrznych Tutenchamona (39,5 cm), (7) - naszyjnik ze skarabeuszem
symbolem boga wschodzcego soca z grobowca Tutenchamona (9 cm), (8) - maska faraona Psusennesa I
z 995 r. p.n.e. z grobowca w Tanis (48 cm), (9) - moneta z pnej epoki XXX dynastii za faraona Nektoreba II
z 350 r. p.n.e. (8,51 g).
1 9
3
8
5 2
2 roz 6-11-02 23:00 Page 67
68
2.4. Podstawy doboru
materiaw na produkty
i ich elementy
2.4.1. Czynniki decydujce o doborze
GWNE CZYNNIKI DECYDUJCE
O DOBORZE MATERIAW DO RNYCH ZASTOSOWA
Mnogo dostpnych obecnie materiaw stwarza konieczno ich poprawnego
doboru na elementy konstrukcyjne lub funkcjonalne, narzdzia i ewentualnie inne
produkty lub ich elementy (porwnaj rozdz. 9). Doboru tego naley dokonywa na
podstawie wielokryterialnej optymalizacji, w tym take opierajc si na was-
nociach podanych w tablicy 2.17.
KOMPUTEROWE WSPOMAGANIE DOBORU MATERIAW
Do dzisiaj bardzo wanym czynnikiem decydujcym o doborze materiaw do
konkretnych zastosowa jest dowiadczenie i intuicja projektanta, a nawet jego
przyzwyczajenia. Wspczenie w ramach systemw komputerowego wspoma-
gania projektowania CAD (computer aided design) i wytwarzania CAM (computer
aided manufacturing) nalene miejsce znajduj take systemy komputerowego
wspomagania doboru materiaw CAMS (computer aided materials selection).
Klasy kryteriw Wasnoci
Oglne wzgldny koszt
gsto
Mechaniczne modu sprystoci
wytrzymao
odporno na pkanie
wskanik zmczeniowy
Cieplne przewodno cieplna
dyfuzyjno
pojemno cieplna
temperatura topnienia
temperatura zeszklenia
wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej
odporno na udary cieplne
odporno na pezanie
Zuycie wskanik zuycia
Korozja wskanik korozyjny
Tablica 2.17
Wasnoci materiaw stosowane jako kryteria ich doboru
2 roz 6-11-02 23:00 Page 68
2.4. Podstawy doboru materiaw
69
na produkty i ich elementy
W coraz wikszym stopniu elimino-
wane s w ten sposb czynniki, a na-
wet bdy subiektywne, a dobrane
materiay maj najkorzystniejsze
wasnoci uytkowe i technologiczne,
przy odpowiedniej gstoci oraz naj-
niszych moliwych kosztach materia-
w i wytwarzanych z nich produktw.
Wykorzystanie metod kompute-
rowego wspomagania w doborze
materiaw wymaga opracowania
obszernych baz danych zawiera-
jcych informacje o rnych mate-
riaach i ich wasnociach. Dane tego
typu, opracowane na podstawie prac
M.F. Ashbyego, przedstawiono
przykadowo na rysunkach 2.41 do
2.49 oraz 2.53 do 2.55 obejmujcych
porwnanie rnych wasnoci pod-
stawowych grup materiaw. W tabli-
cy 2.18 zestawiono natomiast nie-
ktre oznaczenia stosowane na tych
rysunkach.
2.4.2. Porwnanie podstawowych wasnoci
mechanicznych, technologicznych
i eksploatacyjnych materiaw inynierskich
PORWNANIE GSTOCI I WYTRZYMAOCI MATERIAW
Na rysunku 2.41 porwnano gsto i wytrzymao materiaw. Gsto ma-
teriaw zawarta jest midzy 0,1 g/cm
3
dla pianek polimerowych i korka do
22,5 g/cm
3
dla osmu. Stopy metali maj du gsto, poniewa zbudowane s
z cikich atomw o gstym upakowaniu. Polimery maj natomiast gsto ma,
gdy s zbudowane z wgla i azotu tworzc liniow, dwu- lub trjwymiarow sie.
Materiay ceramiczne w wikszoci maj gsto mniejsz od metali, poniewa
zawieraj lekkie atomy C, N i O. Pianki polimerowe cechuj si natomiast bardzo
duym udziaem porw. Ze wzgldu na sposb oblicze inynierskich, wytrzy-
mao w przypadku metali i polimerw przyjto jako granic plastycznoci,
w przypadku materiaw ceramicznych jako wytrzymao na ciskanie, dla elas-
tomerw jako wytrzymao na rozdarcie, a dla materiaw kompozytowych
jako wytrzymao na rozciganie. Tak rozumiana wytrzymao materiaw
inynierskich zawarta jest w zakresie od 0,1 MPa dla pianek polimerowych do
10
4
MPa w przypadku diamentu. Najbardziej wytrzymae s materiay ceramiczne,
Oznaczenia
na rysunkach
w rozdz. 2
znormalizowane
(rozdz. 8.3 i 8.4)
Rodzaj materiau
PP polipropylen
PEMG polietylen o maej gstoci
PEDG polietylen o duej gstoci
PS polistyren
PF ywica fenolowoformaldehydowa
EP ywica epoksydowa
PW poliwglan
PU poliuretan
PCV polichlorek winylu
PMMA polimetakrylan metylu (szko organiczne)
PTFE politetrafluoroetylen (teflon)
PZWW polimery z wknami wglowymi
PZWA polimery z wknami aramidowymi
PZWS
PP
PE-LG
PE-HD
PS
PF
EP
PC
PUR
PVC
PMMA
PTFE
CFRC
AFRC
GFRC polimery z wknami szklanymi
Tablica 2.18
Oznaczenia niektrych materiaw stosowane na rysunkach 2.28, 2.41
do 2.49 oraz 2.53 do 2.55
2 roz 6-11-02 23:00 Page 69
70
od ktrych 10 do 100krotnie mniejsz wytrzymao maj stopy metali i mate-
riay kompozytowe. Porwnywaln ze sob, lecz 10krotnie mniejsz od metali,
wytrzymao wykazuj polimery oraz drewno i produkty z niego. Ceramika
porowata ma wytrzymao zblion do stopw metali.
Rysunek 2.41
Wytrzymao i gsto rnych materiaw (opracowano wedug danych M.F. Ashbyego)
2 roz 6-11-02 23:01 Page 70
71
PORWNANIE WYTRZYMAOCI I ODPORNOCI NA PKANIE MATERIAW
Porwnanie wytrzymaoci rnych grup materiaw oraz ich odpornoci na
kruche pkanie K
Ic
(rys. 2.42), bdcej miar cigliwoci tych materiaw (po-
rwnaj rozdz. 5.5), wyranie wskazuje, e mona wyrni 2 osie: materiaw
cigliwych, do ktrych nale pianki polimerowe, polimery, drewno, materiay
ODPORNO NA PKANIE
Rysunek 2.42
Odporno na pkanie i wytrzymao rnych materiaw (opracowano wedug danych M.F. Ashbyego)
2 roz 6-11-02 23:01 Page 71
72
kompozytowe i stopy metali, oraz materiaw kruchych z ceramik porowat,
szkami i ceramik inyniersk. Najkorzystniejsze poczenie najwikszej od-
pornoci na pkanie z bardzo du wytrzymaoci wykazuj stopy metali, ktrym
nie ustpuj kompozyty. Ceramika inynierska ma 10krotnie mniejsz cigliwo
ni stopy metali.
Rysunek 2.43
Odporno na pkanie i gsto rnych materiaw (opracowano wedug danych M.F. Ashbyego)
O
D
P
O
R
N
O

N
A

P
K
A
N
I
E

2 roz 6-11-02 23:01 Page 72
73
PORWNANIE ODPORNOCI NA PKANIE I GSTOCI MATERIAW
Charakter zmian odpornoci na kruche pkanie (K
Ic
) w zalenoci od gstoci
materiaw rni si od zmian wytrzymaoci (rys. 2.43). Warto tej wielkoci
waha si w szerokim zakresie od 0,01 do 100 MPam
1/2
. Najwysz odporno na
pkanie wykazuj metale i ich stopy. Wydaje si, e ich powszechne zastosowanie
zawdziczaj kompromisowemu poczeniu najwyszej moliwej odpornoci na
Rysunek 2.44
Modu sprystoci i gsto rnych materiaw (opracowano wedug danych M.F. Ashbyego)
2 roz 6-11-02 23:01 Page 73
74
pkanie z bardzo wysok wytrzymaoci. Podobne wasnoci wykazuj rwnie
materiay kompozytowe. Natomiast zdecydowana krucho ceramiki inynierskiej
jest powanym ogranicznikiem dla jej zastosowa. Porwnywaln krucho
wykazuj drewno i polimery. Do 10 razy mniejsza jest natomiast odporno na
pkanie ceramiki porowatej.
Rysunek 2.45
Wspczynnik tumienia drga i modu sprystoci rnych materiaw
(opracowano wedug danych M.F. Ashbyego)
2 roz 6-11-02 23:01 Page 74
75
PORWNANIE MODUU SPRYSTOCI I GSTOCI MATERIAW
Wan wasnoci wielu materiaw jest modu sprystoci wzdunej. Dziki
niemu stal jest sztywna, natomiast guma podatna. Modu sprystoci zaley od
sztywnoci wiza midzyatomowych oraz od ich gstoci na jednostk powierzch-
ni. Na rysunku 2.44 przedstawiono zaleno moduu sprystoci i gstoci dla
rnych materiaw. Wzajemne relacje midzy moduem sprystoci rnych
materiaw s podobne jak w przypadku wytrzymaoci. Zdecydowanie odbiegaj
jednak od tej prawidowoci elastomery gumy charakteryzujce si znaczn
sprystoci. Najwikszym moduem sprystoci cechuje si ceramika inynier-
ska, stopy metali, kompozyty i ceramika porowata, za porednim polimery
inynierskie i drewno. Najmniejszym wartoci moduu sprystoci oprcz elas-
tomerw cechuj si pianki polimerowe i korek.
PORWNANIE MODUU SPRYSTOCI
I WSPCZYNNIKA TUMIENIA MATERIAW
Na rysunku 2.45 porwnano modu sprystoci rnych grup materiaw tech-
nicznych ze wspczynnikiem tumienia, ktrym cechuj si te materiay. Najwi-
kszym moduem sprystoci cechuje si ceramika inynierska, stopy metali,
kompozyty i ceramika porowata. Znacznemu moduowi sprystoci nie towa-
rzyszy jednak zdolno tumienia drga (rys. 2.45). Wrcz przeciwnie, niektre
stopy miedzi, ale take szko lub ceramika inynierska, mog by stosowane na
dzwony. Duy wspczynnik tumienia maj natomiast materiay cechujce si
niszym moduem sprystoci. Do takich materiaw mog by zaliczone
polimery i drewno. Elastomery i pianki polimerowe o najmniejszym module
sprystoci wykazuj najwiksze wartoci wspczynnika tumienia w 30C.
PORWNANIE MOLIWOCI ZASTOSOWANIA
MATERIAW INYNIERSKICH W WARUNKACH ZUYCIA
Dobr materiaw inynierskich do pracy w warunkach zuycia opiera si na
kilku zasadach:
materia winien by stabilny chemicznie, mechanicznie lub cieplnie w warun-
kach eksploatacji,
nominalne naprenia kontaktowe nie powinny przekracza granicy
sprystoci materiau,
w warunkach zuycia ciernego twardo materiau winna by wysza ni czyn-
nika cierajcego,
warunki uytkowania musz by dostosowane do moliwoci zastosowanego
materiau.
Odporno materiau na zuycie nie jest wycznie cech materiau, gdy
zaley istotnie od warunkw zuycia, jak rwnie od oddziaywania caego syste-
mu, a przynajmniej od rodzaju pary trcej. Wprawdzie zwykle odporno na
zuycie wzrasta ze zwikszeniem twardoci, ale jest wiele odstpstw od tej reguy.
Twardo nie jest wic wskanikiem odpornoci na zuycie niezalenie od sytuacji.
Ze wzgldu na wpyw wielu czynnikw na przebieg zuycia rne rodzaje mate-
riaw s preferowane do zastosowania w rnych sytuacjach. W tablicy 2.19 przed-
stawiono typowe rodzaje zuycia waciwe dla rnych materiaw inynierskich.
2 roz 6-11-02 23:01 Page 75
76
Tablica 2.19
Typowe rodzaje zuycia materiaw inynierskich
N
a

s
u
c
h
o
Z
e

s
m
a
r
o
w
a
n
i
e
m
c
i
e
r
a
n
i
e
N
a

s
u
c
h
o
Z
e

s
m
a
r
o
w
a
n
i
e
m
c
i
e
r
a
n
i
e
U
d
e
r
z
e
n
i
o
w
e
T
r
j
w
y
m
i
a
r
o
w
e
c
i
e
r
a
n
i
e
E
r
o
z
j
a

c
i
e
r
n
a
K
a
w
i
t
a
c
j
a
E
r
o
z
j
a

k
r
o
p
l
o
w
a
E
r
o
z
j
a

z

u
d
z
i
a
e
m
s
t
a
e
g
o

e
r
o
d
e
n
t
a
Materiay
Rodzaje
zuycia
Zuycie polizgowe Zuycie toczne
Stopy konstrukcyjne
Do obrbki
powierzchniowej
Z twardymi
warstwami
Z mikkimi
pokryciami
Stale stopowe
Stale odporne na korozj
Utwardzane
wydzieleniowo
Martenzytyczne
eliwa
Szare
Biae
Materiay do pracy w wysokiej temperaturze
Stopy aroodporne
Nadstopy
Stopy miedzi
Brzy
Brzy berylowe
Inne stopy metali
Stale narzdziowe
Stopy oyskowe
(babbity)
Materiay ceramiczne
Wgliki spiekane
Materiay tlenkowe
Materiay polimerowe
Termo-
utwardzalne
Termo-
plastyczne
Elastomery
Materiay kompozytowe
Z wknami
wglowymi
Kompozyty
samosmarne
2 roz 6-11-02 23:01 Page 76
77
PORWNANIE ODPORNOCI
NA ZUYCIE MATERIAW STOSOWANYCH NA OYSKA
Na rysunku 2.46 porwnano wasnoci materiaw stosowanych na oyska.
Zastosowanie w takich przypadkach znajduj zarwno polimery inynierskie, kom-
pozyty inynierskie, inynierskie stopy metali, jak i ceramika inynierska. Nawet
Rysunek 2.46
Wspczynnik zuycia materiaw stosowanych na oyska w zalenoci od nonoci oysk
2 roz 6-11-02 23:01 Page 77
78
w przypadku gdy wspczynnik zuycia dla rnych materiaw jest porwnywal-
ny, to dopuszczalna nono oyska jest najwiksza w przypadku ceramiki
inynierskiej i kolejno nisza kadorazowo o rzd wielkoci (10x) dla stopw meta-
li, kompozytw i polimerw. Nono oyska jest zatem gwnym kryterium
stosowania na nie poszczeglnych materiaw.
Rysunek 2.47
Wytrzymao rnych materiaw w podwyszonej lub obnionej temperaturze
W
Y
T
R
Z
Y
M
A

W

P
O
D
W
Y
S
Z
O
N
E
J

L
U
B

O
B
N
I
O
N
E
J

T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
Z
E

(
M
P
a
)
2 roz 6-11-02 23:01 Page 78
79
PORWNANIE WYTRZYMAOCI MATERIAW
W PODWYSZONEJ LUB OBNIONEJ TEMPERATURZE
Na rysunku 2.47 przedstawiono, e najwiksz wytrzymao w najwyszej
temperaturze sigajcej do ok. 1600C wykazuje ceramika inynierska.
Wytrzymao ceramiki porowatej i inynierskich stopw metali w temperaturze
Rysunek 2.48
Wspczynnik liniowej rozszerzalnoci cieplnej i przewodno cieplna rnych materiaw
2 roz 6-11-02 23:01 Page 79
80
podwyszonej do ok. 1000C nie ustpuje wytrzymaoci ceramiki inynierskiej.
Pozostae materiay, tzn. polimery inynierskie i kompozyty inynierskie, mog by
stosowane tylko do ok. 300C, chocia kompozyty, podobnie jak w temperaturze
pokojowej, wykazuj wytrzymao ok. 10krotnie wiksz. Wytrzymao drewna
oraz produktw z drewna jest taka sama jak polimerw. Drewno moe by jednak
stosowane wycznie w temperaturze nieprzekraczajcej ok. 100C.
PORWNANIE PRZEWODNOCI CIEPLNEJ
I ROZSZERZALNOCI CIEPLNEJ MATERIAW
Analiza przewodnoci cieplnej i wspczynnika rozszerzalnoci cieplnej
potwierdza, e diament jest materiaem najlepiej przewodzcym ciepo, przy
wspczynniku rozszerzalnoci cieplnej porwnywalnym ze szkami i ceramik
szklan, ceramik porowat oraz drewnem (rys. 2.48). Polimery i pianki
polimerowe maj najmniejsz przewodno ciepln, przy najwikszym wspczyn-
niku rozszerzalnoci cieplnej, ok. 10krotnie wikszym ni metale i ich stopy oraz
100krotnie wikszym ni materiay ceramiczne. Kompozyty o osnowie polime-
rowej wykazuj ma warto wspczynnika rozszerzalnoci cieplnej, poniewa
wkna wzmacniajce, a zwaszcza wglowe, rozszerzaj si bardzo nieznacznie.
Stopy metali nale przy tym do najlepiej przewodzcych ciepo, podobnie jak
ceramika inynierska.
PORWNANIE ODPORNOCI MATERIAW NA KOROZJ
Na rysunku 2.49 przedstawiono porwnawczo odporno rnych grup mate-
riaw inynierskich na oddziaywanie rnych rodowisk chemicznych, w tym
wody napowietrzonej, solanki, silnych kwasw i zasad, kwasw organicznych,
a take promieniowania nadfioletowego. Zauway si daje bardzo dobr odpor-
no korozyjn materiaw ceramicznych i szkie na dziaanie niemal wszystkich
z analizowanych czynnikw, chocia silne zasady i kwasy znacznie t odporno
obniaj. Do pracy niemal w kadym rodowisku mona wyselekcjonowa
odpowiednie stopy metali o bardzo dobrej odpornoci korozyjnej, chocia
w wikszoci tych rodowisk niektre ze stopw metali, w tym najczciej stale
wglowe i niskostopowe, wykazuj brak odpornoci korozyjnej. W tablicy 2.20
porwnano szczegowo odporno rnych metali na oddziaywanie rodowisk
korozyjnych. Niektre materiay polimerowe wykazuj dobr, a nawet bardzo
dobr odporno na korozj w niektrych orodkach, lecz rwnie sab
odporno lub jej brak, zwaszcza w roztworach organicznych, a take pod
dziaaniem silnych kwasw i zasad. Materiay kompozytowe wykazuj raczej red-
ni odporno na dziaanie orodkw korozyjnych.
2 roz 6-11-02 23:01 Page 80
81
PROMIENIOWANIE
NADFIOLETOWE
SILNE
ZASADY
WODA
NAPOWIETRZONA
SOLANKA
ROZTWORY
ORGANICZNE
SILNE
KWASY
Odporno na korozj:
A - bardzo dobra
B - dobra
C - saba
D - za
POLIMERY
STOPY METALI
KOMPOZYTY
CERAMIKA, SZKA
stopy Pb
stopy Pb
stale
stopy Pb
stopy Ni
stopy Ni
stopy
Ni
PTFE
epoksydy
PEMG/PEDG
nylony
poliestry
fenoplasty
PMMA
poliestry
fenoplasty
poliestry, PP
fenoplasty
poliestry
fenoplasty
poliestry
fenopla-
sty
wkna
polimerowe
fenoplasty
PTFE
PCV
PMMA
PMMA
PS PU
PMEG epoksydy
elastomery
PCV
PCV
PMMA
PTFE
PTFE
PEMG
PEMG
PEDG
PU
PS
PP
epoksydy, PEDG
PCV, epoksydy
epoksydy
elastomery
elastomery
elasto-
mery
nylony
nylony
nylony
PEDG
poliestry
nylony
PZWS
PZWA
PZWW
PTFE, PP
PEDG, PEMG
PMMA,
nylony, PS, PCV
epoksydy
PZWW
PZWW
PZWW
PZWW
PW, PS, PP, PTFE
PEMG/PEDG
PZWW
PZWS
PZWS
PZWS
PZWS
PZWS
PZWA
A
B
C
D
PZWA
PZWA
PZWA
PZWA
stopy Cu
stopy
Cu
stopy
Al
stopy Ti
stopy Ti
stopy Ti
stale odp.
na korozj
stale
odp.
na
korozj
stale odp.
na korozj
eliwa
eliwo
eliwa
eliwa
stopy Al
stopy
Al
Au
stale
niskosto-
powe
stal
wglo-
wa
stale
wglowe
stale wglowe
stopy Ni stopy Cu
stopy Zn
stopy Al
ceramika
szklana
cerami-
ka szkla-
na
SiC
SiC, Si
3
N
4
Si
3
N
4
MgO
grafit
SiO
2
SiO
2
ZrO
2
ZrO
2
Al
2
O
3
Al
2
O
3
szka
szka
stopy Ti
Rysunek 2.49
Odporno rnych materiaw na oddziaywanie aktywnych orodkw chemicznych oraz promieniowania
nadfioletowego (opracowano wedug danych M.F. Ashbyego)
2 roz 6-11-02 23:01 Page 81
82 82
3
8
1
2
4
5
6
7
2 roz 6-11-02 23:01 Page 82
83 83
Kolebk kultury materialnej byy rejony Azji, Bliskiego i rodkowego Wschodu. Krl Lidii (dzisiaj na terenie
Turcji) Krezus w latach 560-547 p.n.e. jako pierwszy w wiecie wprowadzi zote monety, wwczas
nieksztatne, lecz z wyranym reliefem byka (1). Ksztat monety nie mia znaczenia, gdy grudki stopu zota
ze srebrem odwaano i stemplowano znakami gwarantujcymi mas, a tym samym ich warto. Krlowie
lidyjscy uywali gowy lwa jako stempla (2). Grudka ok. 14 gramowa stanowia 1 stater, a kolejne monety
stanowiy cz statera, a do 1/96. Na terenie Persji, w czasach Achmenidw w V wieku p.n.e., wykonano
zoty kielich w ksztacie uskrzydlonego lwa (3). W wykopaliskach realizowanych przez polsk ekip na terenie
Libanu, w pobliu miejscowoci Sehim, znaleziono m.in. lampk oliwn (4) i monet zot (5), wykonane przez
antycznych Fenicjan. Zota czara zdobiona szlachetnymi kamieniami pochodzi z pocztkw II tysiclecia p.n.e.
z Kurhanu Trialeti na terenie obecnej Gruzji (6). Zota plakietka z Syberii z VI wieku p.n.e. przedstawia odpoczy-
wajcego wojownika z par koni (7). Zota bransoletka z V wieku p.n.e jest czci skarbu amudaryjskiego (8),
zoonego z kolekcji 180 okazw sztuki ze zlota i srebra oraz wielu monet zotych i srebrnych, pochodzcych
z Baktrii, a kupionych przez kupcw bucharskich od miejscowej ludnoci w rejonie Kabadianu w roku 1877
i przewiezionych do Indii, gdzie dostay si w rce uczonych. W Tillya Tepe (Zote Wzgrze) midzy Hindukuszem
a Amu-dari, na terenie dzisiejszego Afganistanu, pod koniec lat 70-tych XX wieku odkryto jeden z najwikszych
skarbw bogatej stolicy cesarstwa Baktrii z I wieku p.n.e., zoony z 21 tysicy zotych elementw zdobionych
drogimi kamieniami (9). Zoty naszyjnik i kolczyki z II wieku p.n.e. pochodz z Indii Poudniowych (10). W VII
wieku n.e. Kalif Abd-al-Malik z dynastii Umajjadw wybudowa Kopu na Skale w Jerozolimie z czystego zota
(11). Koszty pokrycia kopuy zotem rwnay si siedmioletnim dochodom z wczesnej prowincji - Egiptu, gdzie
zgromadzono dostateczn ilo zota dla tego przedsiwzicia. Zoty dzban Bachtijara syna Muizz ad Dauli
wykonano w Persji w X wieku n.e. (12). Zoty hem pochodzi z grobu Meskalemduga, raczej zwykego
wojownika ni krla, w Sumerze z okresu wczesnodynastycznego, czyli z ok. 2500 roku p.n.e. (13).
9
10
12 11
13
2 roz 6-11-02 23:01 Page 83
84
Tablica 2.20
Odporno metali i ich stopw na oddziaywanie rodowiska
rodowisko
korozyjne
Metale
i ich stopy
Kwasy
nieorganiczne
a
Kwasy
organiczne
b
Kwasy
utleniajce
c
Zasady
d
Woda morska
i obojtne
roztwory
chlorkowe
e
Woda sodka
i opady
atmosferyczne
f
Metale
szlachetne
Tytan
Nikiel
i jego stopy
g
Stale odporne
na korozj
h h
Mied
i jej stopy
i i i j k
Cyna
Ow
l l m
Stale niesto-
powe i elazo
Aluminium
i jego stopy
Kadm
Cynk
Odporno: bardzo dobra, dobra, niska, za,
szczeglnie kwas siarkowy i kwas solny,
szczeglnie kwas octowy,
obejmuje kwas azotowy i kwasy beztlenowe zawierajce tlen i cytrynian sodowy,
obejmuje sd i wodorotlenki potasowe oraz amoniak,
woda morska zawierajca
~
3,4% NaCl, pH
~
8,
w obszarach niezanieczyszczonych woda deszczowa jest lekko kwana, w zanieczyszczonych pH <4; udzia chlorkw
zmienia si od kilku ppm do 100 ppm,
nieodporny na amoniak,
korozja werowa lub szczelinowa,
miedzionikiel jest odporny na kwasy,
zadowalajca odporno na wodorotlenki potasu i sodu, lecz szybko poddaje si korozji napreniowej i powierzchniowej amoniaku,
postpujca korozja przy nateniu >1 m/s,
na ow oddziauj kwasy azotowy i solny, ale jest odporny na kwasy siarkowy, chromowy, fluorowodorowy i fosforowy,
oowiane rury powoli koroduj w wodzie morskiej.
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
k
l
m
2 roz 6-11-02 23:01 Page 84
85
2.4.3. Ekonomiczne uwarunkowania stosowania
DOSTPNO SUROWCW I WYTWARZANYCH Z NICH MATERIAW
Zdecydowana wikszo materiaw in-
ynierskich pochodzi z surowcw pozyski-
wanych ze skorupy ziemskiej, wydobywa-
nych w kopalniach w postaci rud i nastp-
nie wzbogacanych w celu umoliwienia ich
ekstrakcji lub syntezy.
Nieliczne materiay inynierskie syntezu-
je si z surowcw pozyskiwanych z atmosfe-
ry lub oceanw. W tablicy 2.21 przedstawio-
no udziay masowe pierwiastkw chemicz-
nych wystpujcych na Ziemi. Dostpno
zasobw surowcowych zalena jest od ich
wielkoci, lokalizacji oraz energii potrzebnej
do ich pozyskania i przetworzenia. Cao
zasobw obejmuje przy tym rwnie zasoby,
ktre mog by udostpnione w przyszoci
(w tym rwnie obecnie nieznane) w wyniku
postpu prac geologicznych, zwikszenia
cen zbytu surowcw oraz zmodyfikowania
technologii ich pozyskiwania i przetwarza-
nia, a take usprawnienia transportu. Na
rysunku 2.50 przedstawiono schematycznie
szacunek wielkoci zasobw surowcowych w
zaoonym czasie. Przewiduje si, e prg
opacalnoci ekonomicznej stosowania
kadego z surowcw wyznaczany jest przez
czas poowicznego wyczerpania si jego
zasobw. Po tym czasie przewidywany jest
gwatowny wzrost cen danego surowca, co
powanie utrudni zaopatrzenie w ten
surowiec.
Szacuje si, e do osignicia czasu
poowicznego wyczerpania na przykad ropy
naftowej pozostaje tylko ok. 20 lat, gdy w
przypadkach cynku, cyny, oowiu, rtci, sre-
bra i wolframu od 50 do 80 lat, natomiast
do osignicia czasu poowicznego wyczer-
pania aluminium, elaza oraz wikszoci
surowcw stosowanych do wytwarzania cera-
miki i szka upynie jeszcze kilkaset lat.
Tablica 2.21
Udzia masowy pierwiastkw na Ziemi (w %)
Skorupa ziemska Oceany Atmosfera
tlen
krzem
aluminium
elazo
wap
sd
potas
magnez
tytan
wodr
fosfor
mangan
fluor
bar
stront
siarka
wgiel
47
27
8
5
4
3
3
2
0,4
0,1
0,1
0,1
0,06
0,04
0,04
0,03
0,02
tlen
wodr
chlor
sd
magnez
siarka
wap
potas
brom
wgiel
85
10
2
1
0,1
0,1
0,04
0,04
0,007
0,002
azot
tlen
argon
dwutlenek wgla
79
19
2
0,04
Cakowita masa skorupy ziemskiej
do gbokoci 1 km wynosi 3 10
21
kg,
masa oceanw 10
20
kg,
atmosfery 5 10
18
kg.
zoa
zidentyfikowane
zoa
dostpne
ulepszona
technologia
wydobycia
rosnca niepewno geologiczna
p
r
g

o
p
a
c
a
l
n
o
c
i
w
y
d
o
b
y
c
i
a
o
p
a
c
a
l
n
e
n
i
e
o
p
a
c
a
l
n
em
a
l
e
j
c
a

o
p
a
c
a
l
n
o
cao z
zoa
perspektywiczne
zoa
niezidentyfikowane
Rysunek 2.50
Szacunek zasobw surowcowych (schemat wg McElveya)
2 roz 6-11-02 23:01 Page 85
86
KONIECZNO EKONOMICZNEGO STOSOWANIA MATERIAW
Istniejca sytuacja oraz prognozowanie na przyszo stale wymagaj od
inynierw skoordynowanych dziaa w celu oszczdzania dostpnych surowcw,
polegajcych na:
projektowaniu z oszczdnym wykorzystaniem materiaw, zwaszcza trudno
dostpnych i wyczerpujcych si, przy minimalizacji ich energochonnoci,
MATERIAY PODSTAWOWE
MATERIAY
INYNIERSKIE SUROWCE
ZIEMIA
kopalnie,
odwierty,
plantacja
drewno
PRODUKTY
ropa naftowa
deminera-
lizacja
usuwanie
ODPADY
uytkowanie,
eksploatacja
proces
wytwarzania
proces
recyklingu
stopy metali,
materiay
polimerowe,
ceramiczne,
kompozytowe
przetwr-
stwo
materiaw
metale,
chemikalia,
papier, cement,
wkna
procesy
ekstrakcji,
refinacji
ruda,
wgiel, mineray
piasek, ropa
naftowa, drewno,
uprawy
ruda
Rysunek 2.51
Schemat technicznego cyklu ycia materiaw inynierskich
(opracowano wedug C. Neweya i G. Weavera)
2 roz 6-11-02 23:01 Page 86
87
stosowaniu zamiennikw atwiej dostpnych i o duej rezerwie czasu poowicz-
nego wyczerpania si zasobw surowcowych oraz o mniejszej energochonno-
ci w miejsce trudno dostpnych i wyczerpujcych si,
penym wykorzystaniu energooszczdnego recyklingu w celu ponownego
wykorzystywania i penego odzysku materiaw we wszystkich moliwych i eko-
nomicznie uzasadnionych przypadkach.
Rysunek 2.51 przedstawia oglne spojrzenie na techniczny cykl ycia mate-
riaw inynierskich: krtki cykl wytwarzania czy si z bardzo dugim cyklem
geologicznym Ziemi. Zauway naley, e recykling zuytych produktw prowadzi
do skrcenia cyklu produkcyjnego.
Na rysunku 2.52 przedstawiono model rozdrobnienia karoserii samochodowej
i dalszej przerbki uzyskanych w wyniku tego mieszanek materiau jako przykad
wspczesnego procesu recyklingu.
KOSZTY WACIWE PODSTAWOWYCH GRUP MATERIAW TECHNICZNYCH
Na rysunku 2.53 orientacyjnie przedstawiono zakresy kosztw podstawowych
grup materiaw technicznych w odniesieniu do 1 kg (mona okreli je jako kosz-
ty waciwe). Widoczne jest, e koszty rnych materiaw mog si rni od
materiay wtrne
(np. odzyskany zom)
elementy
due odlewy
akumulatory
katalizator
proszek
pozostay po
rozdrobnieniu
zomu
zom
stalowy
Al Zn metale
niee-
lazne
mieszanka
metali
nieelaznych
karoseria
stary
samochd
DEMONTA
WYSYPISKO
WYSYPISKO
SEPARATOR
ROZDRABNIANIE
ZOMU
Rysunek 2.52
Model rozdrobnienia
karoserii samochodowej
jako przykad wspczes-
nego procesu recyklingu
(opracowano wedug
F.R. Fielda i J.P. Clarka)
2 roz 6-11-02 23:01 Page 87
88
siebie nawet o 6 rzdw wielkoci, tzn. milionkrotnie. Najtasze s paliwa i mate-
riay budowlane, chocia ceny tych ostatnich mog by zrnicowane midzy sob
ponad 10krotnie. Znacznie wiksze koszty, lecz porwnywalne midzy sob
i zrnicowane w kadej z grup nawet 100krotnie, wykazuj stopy metali,
polimery, materiay ceramiczne i szko oraz materiay kompozytowe. Materiay
specjalne, w tym cermetale narzdziowe, metale szlachetne i diament, mog osi-
ga koszt 1 kg materiaw od 10
2
do 10
5
razy wikszy ni pprodukty hutnicze ze
stali niestopowej lub niskostopowej.
W tablicy 2.22 porwnano orientacyjne wzgldne koszty wybranych mate-
riaw inynierskich odniesione do jednostki masy lub objtoci.
Rysunek 2.53
Orientacyjne koszty ronych grup materiaw odniesione do 1 kg materiau (wedug danych M.F. Ashbyego)
2 roz 6-11-02 23:01 Page 88
89
Tablica 2.22
Orientacyjne wzgldne koszty wybranych materiaw w zalenoci od objtoci i masy
Materia
Koszt
na 100 cm
3
Materia
Koszt
na 1 kg
1)
213,00
172,00
27,00
7,95
5,90
4,43
4,17
3,45
2,94
2,85
2,71
2,63
2,45
2,43
2,12
1,87
1,84
1,30
0,81
0,67
0,51
0,47
0,44
0,37
0,33
0,30
0,28
0,25
0,23
0,19
0,16
0,12
0,12
0,11
0,11
0,09
0,07
0,03
0,01
365,00
164,00
31,00
12,25
8,93
8,31
6,06
5,41
5,02
4,38
3,90
3,85
3,50
3,40
3,24
2,89
2,80
2,75
2,63
2,52
2,38
2,18
1,49
1,37
1,31
1,24
1,12
1,12
1,09
1,00
0,89
0,74
0,72
0,60
0,60
0,32
0,26
0,09
0,04
1)
W lipcu 1991 roku cena 1 kg polipropylenu wynosia 1 USD i do niej odniesiono pozostae ceny.
German
Srebro
Kobalt
Nikiel
Chrom
Cyna
Stop miedzi z cynkiem (blacha)
Stop miedzi z berylem
Kadm
Stop CuSnP (wlewek)
Stal CrNi typu 188 (blacha)
Politetrafluoroetylen (PTFE)
Mied
Tytan
Mied (wlewek)
Magnez
Stop miedzi z cynkiem (wlewek)
Stop AlCu
Cynk (wlewek)
Ow (wlewek)
Magnez (wlewek)
Stal mikka (blacha)
Poliamid PA 66 (Nylon 6/6)
Aluminium (wlewek)
Polimetakrylan metylu (PMMA)
Krzem
Akrylonitrylbutadienstyren (ABS)
Stal mikka (wlewek)
Aminoplasty
eliwo
Fenoplasty
Polistyren (PS)
Kauczuk naturalny (NR)
Polietylen o duej gstoci (PEHD)
Polichlorek winylu (PVC)
Polipropylen (PP)
Polietylen o maej gstoci (PELD)
Cement portlandzki
Masa betonowa prefabrykowana
German
Srebro
Kobalt
Politetrafluoroetylen (PTFE)
Nikiel
Chrom
Cyna
Tytan
Stop miedzi z cynkiem (blacha)
Stop AlCu (blacha)
Stop miedzi z berylem
Poliamid PA 66 (Nylon 6/6)
Stal CrNi typu 188 (blacha)
Kadm
Stop CuSnP (wlewek)
Magnez (wlewek)
Polimetakrylan metylu (PMMA)
Mied
Akrylonitrylbutadienstyren (ABS)
Mangan
Mied (wlewek)
Stop miedzi z cynkiem (wlewek)
Aminoplasty
Aluminium (wlewek)
Fenoplasty
Krzem
Polistyren (PS)
Cynk (wlewek)
Polietylen o duej gstoci (PEHD)
Polipropylen (PP)
Kauczuk naturalny (NR)
Polietylen o maej gstoci (PELD)
Polichlorek winylu (PVC)
Stal mikka (blacha)
Ow (wlewek)
Stal mikka (wlewek)
eliwo
Cement portlandzki
Masa betonowa prefabrykowana
2 roz 6-11-02 23:01 Page 89
PORWNANIE WYTRZYMAOCI
I ENERGOCHONNOCI WACIWEJ MATERIAW
Rysunek 2.54 ilustruje zaleno wytrzymaoci i energochonnoci waciwej
materiaw (okrelanej jako iloczyn energii na wytworzenie materiau, tj. wydoby-
cie surowcw, ich rafinacj i ksztatowanie gotowego materiau, odniesionej do 1 kg
materiau oraz jego gstoci).
90
Rysunek 2.54
Wytrzymao i energochonno waciwa rnych materiaw (opracowano wedug danych M.F. Ashbyego)
2 roz 7-11-02 20:58 Page 90
91
Wskanik ten ujmuje porednio oddziaywanie procesw wytwrczych mate-
riau na degradacj rodowiska naturalnego. Energochonno waciwa wykazuje
liniow zaleno od wytrzymaoci materiau. Najwiksz energochonno
wykazuj stopy metali oraz ceramika inynierska. Polimery cechuj si du ener-
gochonnoci, nieznacznie wiksz od energochonnoci szka, ceramiki porowa-
tej i polimerw naturalnych oraz drewna, chocia produkty z drewna maj niemal
10krotnie wiksz energochonno ni samo drewno.
PORWNANIE WYTRZYMAOCI I WZGLDNYCH KOSZTW MATERIAW
Na rysunku 2.55 porwnano orientacyjne wzgldne koszty jednostki objtoci
materiaw (okrelone jako stosunek kosztu 1 kg danego materiau do kosztu 1 kg
prta ze stali redniowglowej, pomnoony przez gsto danego materiau) w za-
lenoci od wytrzymaoci. Daje si zauway w przyblieniu liniow zaleno
midzy wytrzymaoci a tak okrelonym kosztem materiaowym. Przy najwikszej
wytrzymaoci najwyszy jest koszt materiaw ceramicznych, mniejszy metali i ich
stopw oraz materiaw kompozytowych, nastpnie polimerw, elastomerw i pia-
nek polimerowych. Koszty drewna, jak rwnie produktw z drewna, s mniejsze
od tak okrelonej prawidowoci, a jeszcze mniejsze s koszty ceramiki porowatej.
UDZIA KOSZTW MATERIAOWYCH
W KOSZTACH WACIWYCH RNYCH GRUP PRODUKTW
Czynnik kosztw materiaowych musi by oczywicie znaczco uwzgldniany
przy doborze materiau na rne produkty. Waca rola tego czynnika wystpuje
jednak gwnie w przypadkach, gdy koszty materiaowe stanowi znaczcy udzia
w oglnej wartoci rynkowej produktu. W przeciwnym razie, gdy udzia kosztw
materiaw w oglnej wartoci rynkowej jest nieznaczny, a przewaajcy udzia
stanowi koszty wytwarzania, projektowania i inne, porwnywa mona koszty
(mona je okreli jako waciwe) 1 kg rnych produktw.
Orientacyjne wartoci waciwych kosztw rnych produktw podane na
rysunku 2.56, podobnie jak dane zawarte na rysunku 2.53, przydatne s raczej do
spostrzee, ni do powanych analiz. Warto jednak zauway, e tak pojmowany
koszt 1 kg rnych produktw moe by zrnicowany okoo milionkrotnie, tj. o 6
rzdw wielkoci. Najniszy wskanik wystpuje w budownictwie, wyszy w opa-
kowaniach, a jeszcze wyszy w przypadku produktw przemysu stoczniowego,
chocia z pewnoci szokuje, e koszt 1 kg folii aluminiowej jest porwnywalny
z analogicznym kosztem promu morskiego lub samochodu maolitraowego, ktre
s ponad 10krotnie wiksze od waciwych kosztw ekskluzywnego nawet domu
jednorodzinnego.
Znacznie wiksze s koszty waciwe samochodw i artykuw gospodarstwa do-
mowego, chocia musi zaskakiwa, e koszt waciwy ekskluzywnego samochodu
firmy RollsRoyce, suszarki do wosw czy minutnika do jajek i obuwia
sportowego moe by taki sam. Jeszcze bardziej zastanawia, e koszty waciwe
rakiety tenisowej, sprztu wdkarskiego, samolotu pasaerskiego, np. Boeing 747
(tzw. Jumbo Jet), oraz implantw biomedycznych osigaj te same wartoci,
zreszt ponad 100krotnie wiksze od waciwego kosztu samochodu maolitra-
owego. Koszty waciwe sprztu sportowego, sprztu lotniczego i kosmicznego
2 roz 7-11-02 20:58 Page 91
92
oraz materiaw biomedycznych s porwnywalne ze sob, lecz s zwykle 100 do
1000krotnie wiksze od kosztw waciwych samochodu maolitraowego.
Najwysze koszty waciwe, okoo 10krotnie wiksze od takich kosztw
okrelanych dla statkw kosmicznych, osigaj soczewki kontaktowe i sztuczne
zastawki serca.
Rysunek 2.55
Wytrzymao i wzgldny koszt na jednostk objtoci rnych materiaw
2 roz 7-11-02 20:58 Page 92
93
Przedstawione rozwaania wskazuj na moliwoci uzyskania efektw eko-
nomicznych przy wytwarzaniu produktw wysokoprzetworzonych o najwyszym
moliwym poziomie technicznym, a take na to, e w takich przypadkach koszt
waciwy materiau moe by nawet 100 000 razy mniejszy od waciwego kosztu
caego produktu. W takich przypadkach, niewtpliwie nieuzasadniona jest po-
zorna oszczdno na materiaach. Wrcz przeciwnie, spord wszystkich
dostpnych naley wykorzysta materiay o najlepszych wasnociach i najwikszej
niezawodnoci.
Rysunek 2.56
Orientacyjne koszty rnych grup materiaw odniesione do 1 kg
(wedug danych M.F. Ashbyego)
2 roz 7-11-02 20:58 Page 93
94 94
1
6 7
2
5
3
4
2 roz 7-11-02 20:58 Page 94
95 95
W staroytnej Grecji bardzo wysoko rozwinito poziom wytwarzania i przetwrstwa zota, zarwno metodami
odlewniczymi jak i obrbki plastycznej na zimno. Wiele materialnych dowodw dostarczyo odkrycie
archeologa amatora Heinricha Schliemanna, ktry na podstawie lektury Homera odkry w 1874 roku
w Mykenach pierwsze wiadectwa dawnej kultury mykesko-kreteskiej, ze synnymi grobami krlewskimi,
z bardzo obfitymi zotymi ozdobami, penymi artyzmu z ok. XVI wieku p.n.e. Nale do nich zote maski
sepulklarne (1) i (2) wykonane przez wytoczenie bardzo drobnym narzdziem na drewnianym klocku, ryton
zoty w ksztacie gowy lwa (8), zoty kubek Nestora (10) zwieczenie zote srebrnej spinki do wosw (7), zote
ryngrafy (6).
Pozostae przedmioty pochodz z innych okresw i znaleziono je w innych stanowiskach archeologicznych.
Zoty wisiorek z dwoma sfinksami pochodzi z VII wieku p.n.e. z Argos. (3) Zoty acuch z rozetami
ze zwisajcymi z nich odziami i gowami bykw pochodzi ze Statatos z przeomu III i IV wieku p.n.e. (4).
Ryngraf zoty (5) pochodzi z XV wieku p.n.e. z Tirynsu, a zoty kubek udekorowany scen chwytania bykw
z Tsountas z Vapheio w Lakonii na poudniu Sparty (9) oraz zoty kubek mykeski wydobyty z nekropolii
Peristeria w pobliu Pylos (11). Krater z Derveni, czyli bardzo duy pozacany pojemnik z brzu ze srebrnymi
aplikami z 330 r. p.n.e. z wytoczon bosk par Dionizosa i Ariadny w tumie satyrw i menad (12), znajduje si
w Muzeum w Salonikach.
8 9
10
11
12
2 roz 7-11-02 20:59 Page 95
2.5. Wspczesne
znaczenie i tendencje
rozwojowe nauki
o materiaach
2.5.1. Definicja i zakres nauki o materiaach
i inynierii materiaowej
DEFINICJA NAUKI O MATERIAACH I INYNIERII MATERIAOWEJ
ORAZ ICH RELACJE Z INNYMI OBSZARAMI TECHNIKI
Nauka o materiaach moe by najoglniej okrelona jako poznawanie substan-
cji, z ktrych jest lub moe by wytworzone co innego, oraz ich syntezy, wasnoci
i zastosowa
*)
. Naley zwrci przy tym uwag, e synteza jest rozumiana jako
sztuczna produkcja substancji przez procesy chemiczne
**)
. Podane sformuowanie
zada nauki o materiaach, obejmuje materiay zarwno naturalne, jak i inynierskie
(syntetyczne) (porwnaj rozdz. 2.2.1) konwencjonalne, jak i rozwinite (advanced).
Wydaje si, e warto rwnie zastanowi si nad pojciem materia. W jzy-
ku angielskim materia znaczy po prostu tworzywo i jest definiowany jako
substancja lub rzecz, z ktrej co jest lub moe by zrobione
**)
. W Polsce obie-
gowo przyzwyczajono si do znaczenia sowa materia jako substancji albo
produktu majcego praktyczne zastosowanie lub przeznaczonego do uytku al-
bo tego, z czego si skadaj przedmioty
***)
. Wpowszechnym odczuciu rozumie-
nie tego sowa rozmino si zatem z podstawowym jego znaczeniem stojcym
u podstaw nauki o materiaach, tzn. tego, z czego wytwarzane s (...) przedmioty;
tworzywa; surowca...
***)
. Z pewnoci takie wanie wyczucie jzykowe w okresie
ostatnich dziesicioleci, kiedy to w wiecie rozwina si nauka o materiaach i in-
ynieria materiaowa (material science and engineering), zadecydowao o pojmowa-
niu zakresu tej dyscypliny naukowej w Polsce. Bardzo czsto jej przedmiot sprowa-
dzano do zainteresowania produkcj oraz ocen struktury i podstawowych wasno-
ci rnych substancji, nierzadko w oderwaniu od sfery aplikacyjnej, co w istocie
przeczy celom i zaoeniom tych dziaa. Z kolei projektanci i wytwrcy rnych
produktw rutynowo stosowali tworzywa wybrane przypadkowo i bardzo czsto
przed wieloma laty, nie odczuwajc potrzeby ledzenia zmian i postpu wprowa-
dzanego stale przez nauk o tworzywach (materiaach), ich wasnociach i prak-
tycznej przydatnoci. Czsto w rodowiskach inynierskich, a nawet naukowych,
ignorowano nawet ten obszar wiedzy, traktujc go jako egzotyczny lub wrcz zby-
teczny, co w konsekwencji oddalao skutecznie te rodowiska od wiatowego pozio-
mu w tym zakresie i wielokrotnie przesdzao o niepowodzeniach i braku sukcesw
96
*)
M. Rhle, H. Dosch, E.J. Mittemeijer, M.H. Van de Voorde w European White Book on
Fundamental Research in Materials Science 2002.
**)
J.M. Hawkins (ed.) w The Oxford Reference Dictionary, 1992.
***)
M. Szymczak (red.) Sownik jzyka polskiego PWN 1979.
2 roz 7-11-02 20:59 Page 96
krajowych produktw na rynku midzynarodowym, a nawet krajowym, gdy nie
wytrzymyway one warunkw konkurencji i jakoci, narzucanych przez czoowych
wytwrcw wiatowych. Sytuacji nie poprawia rwnie w peni fakt, e s w Polsce
wyksztaceni specjalici z zakresu inynierii materiaowej, ktrych prace i dziaania
wielokrotnie nie s zsynchronizowane z dziaaniami w branach projektowych
i wytwrczych produktw finalnych, a nierzadko sprowadzaj si jedynie do wypro-
dukowania lub nawet tylko przedstawienia propozycji pproduktu materiaowego,
jako potencjalnej oferty dla wytwrcw produktw finalnych. Odczuwa si nadal
zbyt czsty brak wiadomoci tego, e badanie i produkcja materiaw ma sens je-
dynie wwczas, gdy bd one tworzywami o optymalnie dobranych wasnociach,
ze wzgldu na eksploatacyjne wymagania produktw. Z drugiej strony projektowa-
nie i wytwarzanie produktu, ktry moe znale zainteresowanie na rynku jest
moliwe jedynie wwczas, gdy do jego produkcji uyte zostan najbardziej odpo-
wiednie tworzywa (materiay).
Pomimo e sprawa wydaje si oczywista, nadal nie jest waciwie postrzegana
i rozumiana przez wiele osb, ktre z jednej strony decyduj o asortymencie i za-
kresie produkcji, a z drugiej strony o ksztaceniu kadr. Po tych rozwaaniach, zwa-
ywszy ponadto, e oglnie inynieria jest zastosowaniem nauki dla bezporednio
uytecznych celw, takich jak budowa, napd, komunikacja i przesy informacji lub
wytwarzanie
*)
mona zdefiniowa zarwno nauk o materiaach jak i inynieri
materiaow (tabl. 2.23).
CELOWO POWSZECHNEGO NAUCZANIA NAUKI O MATERIAACH
I INYNIERII MATERIAOWEJ
W wietle przedstawionych rozwaa naley stwierdzi, e konieczne jest na-
uczanie inynierii materiaowej wrd studentw i kadry wszystkich specjalnoci in-
ynierskich, gdy niemal w kadym przypadku, chocia nie wycznie, tworzywo
(czyli materia) i jego wasnoci decyduj o moliwoci wytworzenia produktu
i o jego walorach uytkowych. Z kolei postp w inynierii materiaowej (tworzyw)
jest tak wielki, e w najbardziej rozwinitych i awangardowych obszarach okres p-
dezaktualizacji
**)
wiedzy szczegowej nie przekracza 23 lat. Kto, kto na bieco
2.5. Wspczesne znaczenie i tendencje rozwojowe
97
nauki o materiaach
*)
D. Sinkel (prod.) w Oxford talking dictionary, 1998.
**)
Okres pdezaktualizacji wiedzy szczegowej (pojcie wprowadzone przez analogi do okre-
su prozpadu promieniotwrczego) oznacza, e po danym okresie ok. 50% szczegowych
informacji w danym obszarze zostanie zastpione przez nowe, aktualne, wprowadzone
w zwizku z nowymi odkryciami technicznymi i naukowymi.
Dyscyplina nauki lub inynierii Definicja
Nauka o materiaach
nauka o materiaach jest dziedzin nauki, dotyczc struktury i wasnoci materiaw (tworzyw),
zwaszcza z uwzgldnieniem moliwoci ich zastosowania
*)
Inynieria materiaowa
inynieria materiaowa jest dziedzin inynierii, obejmujc zastosowanie nauki o materiaach
(tworzywach) dla bezporednio uytecznych celw zwizanych z projektowaniem, wytwarzaniem
i uytkowaniem rnych produktw i dbr powszechnego uytku
Tablica 2.23
Definicje nauki o materiaach i inynierii materiaowej
2 roz 7-11-02 20:59 Page 97
nie ledzi tego postpu, po pewnym czasie dysponuje jedynie wiedz przestarza
i bez ponownych gruntownych studiw nie jest w stanie podj sensownych dzia-
a inynierskich. O dynamice rozwoju inynierii materiaowej mog wiadczy na-
grody Nobla w dziedzinie fizyki i chemii uzyskane w ostatnich dziesicioleciach za
wybitne osignicia, ktre w zastosowaniach inynierskich znaczco zmieniy rze-
czywisto techniczn w wiecie. Wystarczy tylko wspomnie tranzystory, ukady
scalone, fullereny, materiay nadprzewodzce, polimery przewodzce prd elek-
tryczny i pprzewodnikowe oraz inne (porwnaj zacznik).
ZAKRES NAUKI O MATERIAACH I INYNIERII MATERIAOWEJ
Wspczenie zainteresowania nauki o materiaach i inynierii materiaowej
mona sprowadzi do zagadnie podanych w tablicy 2.24.
DOBR MATERIAW JAKO PODSTAWOWY CEL NAUKI
O MATERIAACH I INYNIERII MATERIAOWEJ
Dotychczas, od pocztku kreowania si najpierw metaloznawstwa a potem ma-
teriaoznawstwa jako dyscypliny inynierskiej, podstawow metod nauki o mate-
riaach i inynierii materiaowej byo wprowadzanie nowych materiaw, gwnie
na podstawie bada empirycznych realizowanych metod prb i bdw. Podejcie
to ulego zmianie w miar poznawania podstaw procesw decydujcych o wasno-
ciach i zachowaniu si materiaw w trakcie wytwarzania i eksploatacji i wprowa-
dzono pocztkowo dobr materiaw, a obecnie projektowanie materiaowe, w celu
udostpnienia materiau o najkorzystniejszym zestawie wasnoci uytkowych za-
pewnianych przez odpowiedni skad chemiczny i proces technologiczny materiau.
98
Zakres tematyczny Cele do osignicia i metody dziaania
Synteza (wytwarzanie) i przetwrstwo
materiaw (tworzyw)
uoenie atomw i skadnikw o wikszej skali w materiaach w systemy o wymaganej
konfiguracji
Skad chemiczny i mikrostruktura
*)
materiaw (tworzyw)
ocena wpywu skadu chemicznego i mikrostruktury na zachowanie si materiaw
Zjawiska i wasnoci materiaw
(tworzyw)
badanie mechanizmw przebiegajcych w materiaach (tworzywach) w trakcie
procesw technologicznych i eksploatacji w celu wyjanienia zjawisk i ich wpywu
na wasnoci materiaw
Zachowanie materiaw (tworzyw)
w warunkach eksploatacji
ocena przydatnoci materiaw do rnych zastosowa
Projektowanie materiaw (tworzyw)
oraz przewidywanie ich trwaoci
i/lub ywotnoci
przewidywanie skadu chemicznego, wasnoci oraz trwaoci materiaw
w warunkach eksploatacyjnych metodami teoretycznymi oraz przy wspomaganiu
komputerowym z wczeniem metod sztucznej inteligencji
Tablica 2.24
Zakres zainteresowa nauki o materiaach oraz inynierii materiaowej
(opracowano na podstawie materiaw M. Rhlego, H. Doscha, E. Mitteimeijera i M. H. Van de Voorde)
*)
Zwykle w niniejszej ksice uywane jest oglne okrelenie struktura w tym znaczeniu, jed-
nak w niniejszym rozdziale, dla podkrelenia znaczenia skali, wyrniono pojcia nanostruk-
tury, mikrostruktury i makrostruktury.
2 roz 7-11-02 20:59 Page 98
Na rysunku 2.57 schematycznie przed-
stawiono czynniki konieczne do uwzgldnie-
nia przy wprowadzaniu nowych materiaw
inynierskich, z uwzgldnieniem ich rozwo-
ju, bezpieczestwa i uwarunkowa ekologi-
cznych.
Proces wprowadzania nowych materia-
w jest zwizany z doskonaleniem istniej-
cych materiaw albo przez uwzgldnianie
nowych osigni zwizanych z opracowy-
waniem nowych zwizkw, struktury oraz za-
pewnianiem nowych wasnoci (rys. 2.58).
Podstawow moliwoci jest projektowanie
nowych materiaw bardzo czsto z uwzgld-
nieniem maej skali, do nanometrycznej
wcznie, optymalizacja ich zastosowa,
a take optymalizacja produkcji z uwzgld-
nieniem modelowania wasnoci i procesw.
Materiay s produkowane z surowcw
pobieranych ze rodowiska naturalnego,
w celu kreowania rozwoju zapewniajcego
stworzenie bardziej komfortowych warun-
kw ycia. Aktywno ta jest czci syste-
mu cywilizacyjnego, ktry stanowi fragment
ekosfery tworzonej przez geosystem i biosys-
tem. Tradycyjny rozwj materiaw realizo-
wany by niemal wycznie w ramach syste-
mu cywilizacyjnego, z ignorowaniem od-
dziaywa z ekosfer. Dopiero od stosunko-
wo niedugiego czasu, jako wan determi-
nant w projektowaniu, wytwarzaniu i eks-
ploatacji materiaw wprowadzono koniecz-
no wspdziaania z pozostaymi wymie-
nionymi systemami, a wraz z ni pojcie
ekomateriaw
*)
, uwzgldniajcych holi-
styczne (caociowe) podejcie do ekosfery
99
nauki o materiaach
Rysunek 2.57
Podstawowe czynniki uwzgldniane w konwencjonalnych
badaniach nowo wprowadzanych materiaw inynierskich
(opracowano wedug rysunku D. Raabego)
*)
Wroku 1992 w czasie konferencji Narodw Zjednoczonych o rodowisku i Rozwoju Szczyt
Ziemi w Rio de Janeiro w Brazylii proklamowano Deklaracj z Rio o rodowisku i Rozwo-
ju, w Agendzie 21 ustalono zasady zrwnowaonego spoeczestwa i zrwnowaonego
rozwoju, a o rok wczeniej powstaa koncepcja ekomateriaw (ecologicallybenign materials
materiay przyjazne ekologicznie), ktre nie degraduj rodowiska globalnego i stanowi
mniejsze obcienie dla planety w trakcie produkcji. W roku 1999 VAMAS (The Versailles
Project on Advanced Materials and Standards) zatwierdzi inicjatyw dotyczc standaryza-
cji dziaa proekologicznych w zakresie technologii materiaw pt. Okrelenie i rola uczest-
nictwa VAMAS w rodowiskowej standaryzacji dziaa dla technologii materiaw.
Rysunek 2.58
Schemat oglnej strategii wprowadzania nowych materiaw iny-
nierskich (opracowano wedug H. Doscha i M.H. Van de Voorde)
2 roz 7-11-02 20:59 Page 99
(rys. 2.59). Podejcie to uwzgldnia zarwno
konieczno rozwoju nowych technologii zwi-
zan z kreatywnoci rozwojow, jak i harmo-
niczn koegzystencj z ekosfer i minimalizacj
degradacji rodowiska naturalnego, jak rwnie
optymalizacj technologii i infrastruktury w ce-
lu zapewnienia zdrowego ycia w zgodzie z na-
tur. Dziaania zwizane z tym podejciem obej-
muj 3 grupy (rys. 2.60) zwizane z wytwarza-
niem specjalnych materiaw zapewniajcych
ochron rodowiska naturalnego (typ A), mate-
riaw stosowanych w systemach zapewniaj-
cych zmniejszon emisyjno zanieczyszcze
(typ B) i materiaw dla strategicznej substytu-
cji (zastpowania) materiaw dotychczas stoso-
wanych, lecz znaczco zagraajcych rodowi-
sku i powodujcych jego degradacj (typ C).
100
Rysunek 2.60
Schematyczny podzia
materiaw ze wzgldu
na proekologiczne podejcie
do ich wytwarzania
i zastosowania
(opracowano wedug
K. Yagiego i K. Halady)
Rysunek 2.59
Schemat koncepcji ekomateriaw
(wedug K. Yagiego i K. Halady)
2 roz 7-11-02 20:59 Page 100
W tablicy 2.25 podano przykady zastosowania ekomateriaw w obszarach mate-
riaw o bardzo duym zuyciu globalnym, materiaw znacznie rozpowszechnio-
nych oraz materiaw zwizanych z przetwarzaniem energii.
INTERDYSCYPLINARNY CHARAKTER NAUKI O MATERIAACH
I INYNIERII MATERIAOWEJ
Nauka o materiaach wykreowaa si jako niezalena dyscyplina nauki pod ko-
niec lat 50-tych XX wieku, kontynuujc gwnie tradycje metaloznawstwa, ktre
utworzyo si wraz z pocztkiem rewolucji przemysowej, przeksztaconego nastp-
nie w sposb cigy w materiaoznawstwo i w konsekwencji w nauk o materiaach.
Rwnoczenie budowano wizi midzy nauk o materiaach i inynieri materiao-
w a naukami podstawowymi, czego liczne przykady mona przedstawi. Badania
pprzewodnikw stworzyy okazj do wsppracy z fizyk ciaa staego. Rozwj
materiaw polimerowych wykaza efektywno wsppracy z chemi polimerw.
S liczne przykady zaimplementowania dla potrzeb rozwoju materiaw licznych
modeli odkrytych przez fizyk i chemi. Liczne modele matematyczne wykorzysta-
no m.in. do opisu przemian fazowych, koncepcji caki J w mechanice pkania, geo-
metrii fraktalnej do opisu wzrostu klastrw i systemw koloidalnych, do rozwiza-
nia nieliniowego problemu migracji granic ziarn lub laplasjanowych procesw
wzrostu w opisie morfologicznych przej fazowych. Koniec XX wieku wskaza, e
101
nauki o materiaach
Materiay konstrukcyjne o bardzo duym zuyciu globalnym Materiay szeroko rozpowszechnione o masowym zuyciu
materiay o obnionym obcianiu rodowiska w penym cyklu
ycia
materiay o mniejszym zuyciu surowcw i energii
materiay naturalne
bazujce na drewnie
drewniano-ceramiczne
ceramika z gleby
materiay z odpadw
cement z odpadw komunalnych (ekocement)
cement z popiow
inne nowe materiay z odpadw
materiay z surowcw wtrnych (recyrkulacyjne)
stale ze sztucznymi wtrceniami (skadniki bdzce)
rekonfiguracja stosowanego drewna
materiay wytwarzane z mniejsz emisj zanieczyszcze
i mniejszym zuyciem energii
materiay o duej przydatnoci dla recyklingu
stopy projektowane dla recyklingu
stale o mniejszej liczbie skadnikw
powszechne stopy aluminium
materiay odporne na wtrcenia i zanieczyszczenia
materiay polimerowe projektowane dla recyklingu
materiay kompozytowe projektowane dla recyklingu
materiay kompozytowe zoone z materiaw
projektowanych dla recyklingu
materiay bez szkodliwych substancji
lutowia bezoowiowe
alternatywne materiay dla azbestu
alternatywne materiay dla polichlorku winylu PVC
materiay polimerowe z nieszkodliwymi elementami
utrudniajcymi zapalno
blachy stalowe laminowane olefinami jako substytuty PVC
Materiay dla generowania i przetwarzania energii
materiay o podwyszonej przydatnoci w fazie uytkowania
wysokowytrzymae stale na samochody
stopy arowytrzymae na turbiny wysokotemperaturowe
lekkie stopy na pojazdy
stopy Al na samochody
stopy Mg
inne materiay projektowane z uwzgldnieniem analizy penego
cyklu ycia, zwaszcza fazy uytkowania
Tablica 2.25
Przykady zastosowania ekomateriaw w rnych obszarach (opracowano wedug K. Yagiego i K. Halady)
2 roz 7-11-02 20:59 Page 101
osignicia inynierii materiaowej s zwykle wynikiem daleko posunitej integra-
cji midzy rnymi dyscyplinami nauki, co w konsekwencji doprowadzio do te-
go, e nauka o materiaach w XXI wieku jest interdyscyplinarnym obszarem utwo-
rzonym na styku i na przeciciu rnych podstawowych dyscyplin (rys. 2.61),
gwnie fizyki ciaa staego, chemii, matematyki i inynierii procesowej, ale take
mechaniki i budowy maszyn, ekologii, eko-
nomii, zarzdzania i informatyki stosowa-
nej, a nawet biologii i medycyny, wykorzy-
stujc osignicia tych dyscyplin naukowych
w celu zaproponowania tworzyw o najko-
rzystniejszym zestawie wasnoci i najlepiej
odpowiadajcych coraz to wyszym wyma-
ganiom stawianym produktom i dobrom wy-
korzystywanym przez ludzi, w warunkach
ostrej konkurencji rynkowej i przy wysokich
wymaganiach odnonie do jakoci, nieza-
wodnoci, trwaoci i ceny.
W wietle przedstawionych rozwaa na-
ley rwnie stwierdzi, e klasyczne zaoe-
nia podziau nauki na dyscypliny wprowadzo-
ne w wieku XVIII przez Auguste Comte
*)
stay si nieaktualne, ze wzgldu na interdy-
scyplinarno lub wielodyscyplinarno
wikszoci podejmowanych problemw na-
ukowych. Metody naukowe s uniwersalne
i bezpodstawne s prby przyporzdkowania
sobie ktrejkolwiek z nich przez ktrkol-
wiek z dyscyplin naukowych, bowiem wszystkie z nich wykorzystuj ju specyficz-
ne metody naukowe. Kreowanie w przyszoci nowych osigni nauki o materia-
ach i sprostanie nowym wyzwaniom przy penej oczekiwanej innowacyjnoci wy-
maga zatem nie tylko technicznego podejcia do nauki, lecz rwnie podejcia kul-
turowego zapewniajcego dociekliwo, refleksyjno i skonno do nieraz odle-
gych skojarze.
Na rysunku 2.62 przedstawiono schematycznie zalenoci midzy licznymi in-
terdyscyplinarnymi czynnikami uwzgldnianymi we wspczesnej nauce o materia-
ach i inynierii materiaowej. Znajomo i dalsze poznawanie licznych zjawisk,
m.in. elektrycznych, magnetycznych, optycznych, mechanicznych, cieplnych, przy
uwzgldnieniu wzajemnych oddziaywa midzy czynnikami zewntrznymi, struk-
tur materiaw oraz teorii dotyczcej podstaw tych zjawisk, po wykorzystaniu
wspczesnych metod modelowania matematycznego, a take z wykorzystaniem na-
rzdzi sztucznej inteligencji i innych metod komputerowego wspomagania oraz roz-
winitych technik analitycznych i metod badawczych wyjaniajcych zachowania
102
Rysunek 2.61
Usytuowanie nauki o materiaach midzy innymi dyscyplinami
nauki (wedug Y. Brecheta, W. Pompego i M. Van Rossuma)
*)
A. Comte (17981857) francuski filozof i socjolog, gwny przedstawiciel francuskiego pozy-
tywizmu, twrca pojcia socjologii.
2 roz 7-11-02 20:59 Page 102
materiaw, zwaszcza w skali nanometrycznej i atomowej oraz w wyjtkowo krt-
kim czasie femtosekund, co umoliwia dostosowanie wasnoci materiaw, w tym
take nanomateriaw, biomateriaw i materiaw biomimetycznych (bionala-
dowczych), do wymaga stawianych przez ich zastosowania praktyczne.
103
nauki o materiaach
Rysunek 2.62
Schemat interdyscyplinarnych zalenoci midzy materiaami, zjawiskami materiaowymi, modelowaniem,
rozwinitymi technikami analitycznymi oraz dostosowania do wymaganych zastosowa
(opracowano wedug H. Doscha i M.H. Van de Voorde)
2 roz 7-11-02 20:59 Page 103
104 104
Z kolebki cywilizacji w Azji rodkowej stosunkowo szybko umiejtnoci technologiczne przeniosy si na tereny
wspczesnej Europy. Misa zota z motywami zwierzcymi, sonecznymi i ksiycowymi z ok. 900 r. p.n.e.
znaleziona w Altstetten w obecnym Kantonie Zurich w Szwajcarii zawiera wyrane wpywy kultury celtyckiej
(1). Zote naczynia (2) (3) znalezione w Villena w obecnej prowincji Alicante w Hiszpanii pochodz ze zbioru 60
zotych przedmiotw z ok. 730 r. p.n.e., wiadczc o wysokich poziomie technologicznym, talentach
i zamonoci Iberw, a poniewa zakopano je razem z 2 przedmiotami z elaza dowodz o bardzo wysokiej
ocenie wartoci elaza przez Iberw. Kultur celtyck reprezentuj take zote nauszniki z 300 r. p.n.e. znalezione
w Erstelfeld w Kantonie Uri w obecnej Szwajcarii (4). Zota moneta rzymska (5) pochodzi z czasu panowania
Cesarza Nerona w latach 64-68 n.e. Zot d misternie wykona rzemielnik iryjski w I wieku n.e., a zostaa ona
znaleziona w Broighter w hrabstwie Londonderry w Irlandii (6). Zota zausznica z Kijowa lub Bizancjum
z XI w. n.e naley do zbiorw Zamku Krlewskiego na Wawelu (7).
2
5
7
6
1
3
4
2 roz 7-11-02 20:59 Page 104
105
W Ameryce zarwno Pnocnej jak i Poudniowej przedkolumbijskiej rwnie od wielu wiekw opanowano
produkcj i przetwrstwo zota. Na wiele przed pojawieniem si konkwistadorw hiszpaskich, na terenie
obecnego Peru, w rozkwicie bya cywilizacja Inkw dysponujcych ogromnymi zasobami zota i srebra, ktre
uywano do produkcji artefaktw, jak np. rytualny n prawdopodobnie przedstawiajcy boga, bogato
inkrustowany szmaragdami i innymi kamieniami szlachetnymi (8) oraz zota maska (9). Zota maska (10) ma
srebrne gaki oczne poruszajce si na cienkim drucie, a maska zota (11) ma oczy z klejnotw. Zoty czowiek
z Calimy (12) znajduje si teraz w Muzeum Zota w Bogocie w Kolumbii. Natomiast w Muzeum Prekolumbijskich
Metali Szlachetnych w La Paz w Boliwii znajduje si maska z Tiwanoku (Tiahuanaco) (13), pooonego ok. 20 km
na poudnie od Jeziora Titicaca i zaoonego ok. 200 r. p.n.e., a w VIII wieku n.e. bdcego stolic imperium. Zota
statuetka aztecka (14) z dzisiejszego Meksyku pochodzi sprzed Hernanda Corteza przed 1519 rokiem n.e. Zot
mask rycerza-jaguara, wiadectwo kultury Mistekw (15), najpewniej z X wieku n.e., znaleziono natomiast
w Monte Alban (w grobie nr 7), ktre pamita kultur Zapotekw, przeywajc szczyt swego rozkwitu
w latach midzy 500 a 300 p.n.e. Skarby te odkry 9.01.1932 meksykaski archeolog Alfonso Caso.
8
11
10 9
14
13
12
15
105
2 roz 7-11-02 20:59 Page 105
2.5.2. Najistotniejsze zadania do osignicia przez
nauk o materiaach i inynieri materiaow
wnajbliszych dziesicioleciach
GWNE ZADANIA NAUKI O MATERIAACH I INYNIERII MATERIAOWEJ
Nauka o materiaach i inynieria materiaowa odgrywaj kluczow rol w ustaleniu
i poprawie warunkw ekonomicznych i jakoci ycia, zwaszcza w sferach wytypowa-
nych jako priorytetowe w rozwoju wiatowym na najblisze dziesiciolecia (tabl. 2.26).
106
Priorytetowa
dziedzina
rozwoju
Cel strategiczny
Rola nauki o materiaach
i inynierii materiaowej
Poprawa
warunkw
ycia
ze wzgldu na zagroenie rodowiska naturalnego
wymagane jest pilnie bardziej efektywne
wykorzystanie materiaw i rde energii
rola inynierii materiaowej w tym zakresie sprowadza
si do udziau w rozwoju nowych technologii
generowania energii, bardziej energoefektywnych
urzdze oraz materiaw mniej toksycznych i lepiej
przystosowanych do recyklingu
System
ochrony
zdrowia
ze wzgldu na konieczno przezwyciania i zapo-
biegania chorobom, ograniczenia zakresu i skutkw
inwalidztwa oraz troski o popraw zdrowotnoci w
caym wiecie konieczne jest opracowanie cakowi-
cie nowych generacji metod diagnostycznych i tera-
peutycznych oraz nowych urzdze, aparatw i lekw
rola inynierii materiaowej w tym zakresie obejmuje
opracowanie i wprowadzenie cakowicie nowych
materiaw, w tym dla rozwoju sztucznych koci,
implantw oraz sztucznych organw, bezpiecznych
systemw podawania lekw, systemw filtrowania wody
oraz urzdze terapeutycznych i diagnostycznych
Komunikacja
i przesy
informacji
ze wzgldu na konieczno zwikszenia szybkoci
i niezawodnoci wzajemnych pocze w wiecie
konieczne jest opracowanie nowych generacji urz-
dze telekomunikacyjnych i informatycznych oraz
komputerw w peni zminiaturyzowanych wraz
ze wszystkimi urzdzeniami peryferyjnymi
rola inynierii materiaowej w tej rewolucji
informatycznej i komputerowej jest bardzo wana,
determinuje ten postp i wymaga wprowadzenia
nowych materiaw elektronicznych, optycznych
i magnetycznych
Dobra
konsumpcyjne
ze wzgldu na oczekiwania przez klientw szybkiej
dostawy dbr konsumpcyjnych o bardzo wysokiej
jakoci i niezawodnoci oraz duej trwaoci przy
moliwie najniszych, uzasadnionych i akceptowal-
nych cenach, dostarczanych niezalenie od miejsca
wyprodukowania w wiecie, a take wysokiej jakoci
i sprawnoci usug, konieczne s intensywne prace
w celu osignicia oczekiwanego stanu
rola inynierii materiaowej w tym zakresie polega
na opracowaniu i wdroeniu materiaw, ktre umo-
liwi zwikszenie zarwno jakoci i uytecznoci
produktw, jak i sposobw ich dorczania (np. opa-
kowania) co wpynie na przyspieszenie i uatwienie
produkcji oraz skrcenie czasu dostawy dbr
uytkowych o najlepszych wasnociach
Transport
ze wzgldu na konieczno poprawy warunkw po-
drowania zarwno w zwizku z przedsiwziciami
gospodarczymi, wypoczynkiem oraz eksploracj
wiata i kosmosu konieczne s zorganizowane dzia-
ania zwizane ze zwikszeniem szybkoci, bezpie-
czestwa i komfortu rodkw transportu
rola inynierii materiaowej w tym zakresie polega m.in.
na opracowaniu i wdroeniu lekkich karoserii i osprztu
samochodw, np. ze stopw aluminium i magnezu oraz
materiaw kompozytowych, systemw hamulcowych
dla szybkobienych pocigw, samolotw emitujcych
znacznie mniejszy haas, pokry izolacyjnych wahad-
owych promw kosmicznych i wielu innych rozwiza
technicznych gwarantujcych osignicie zaoonych
celw
Tablica 2.26
Zadania nauki o materiaach i inynierii materiaowej w priorytetowych sferach rozwoju wiatowego w najbliszych
dziesicioleciach (opracowano wedug zaoe M. Rhlego, H. Doscha, E. Mitteimeijera i M.H. Van de Voorde)
2 roz 7-11-02 20:59 Page 106
STRATEGICZNE PRZYSZOCIOWE ZADANIA INYNIERII MATERIAOWEJ
Istotne wyzwania stojce przed inynieri materiaow wymagaj przekonania
sfer przemysowych, menederskich i politycznych o potrzebie inwestowania w na-
uk o materiaach dla osigania nowoczesnego postpu technologicznego. Wane
jest, aby czas pomidzy dokonaniem odkry naukowych i ich praktycznymi zasto-
sowaniami by jak najkrtszy i aby w spoeczestwie panowao przewiadczenie
o zwizkach midzy obecnie wykonywanymi badaniami podstawowymi a przy-
szym dobrobytem. Brak cigego finansowania bada naukowych obecnie, unie-
moliwi nowe odkrycia naukowe i wyksztacenie wysokokwalifikowanych eksper-
tw niezbdnych do wdroenia i wykorzystania tych osigni, a w konsekwencji
uniemoliwi wprowadzenie w przyszoci innowacyjnych produktw.
Dla wprowadzenia nowych generacji materiaw i upowszechnienia produktw
o oczekiwanych wasnociach, ktre mog by wytworzone z tych materiaw, nie-
zbdne jest poznanie zachowania si materiaw jako tworzyw do wyprodukowania
nowych produktw, od skali atomowej/nanostrukturalnej przez mikrostruktur do
skali makroskopowej przy uyciu rozwinitych technik analitycznych (rys. 2.63)
107
nauki o materiaach
Rysunek 2.63
Znaczenie rozwinitych technik analitycznych w nauce o materiaach i inynierii materiaowej
(opracowano wedug H. Doscha i M.H. Van de Voorde)
2 roz 7-11-02 20:59 Page 107
i modelowania komputerowego (rys. 2.64).
Ta strategia wymaga zastosowania zarwno
do polepszenia konwencjonalnych materia-
w produkowanych i stosowanych masowo,
takich jak stal lub stopy metali nieelaznych,
jak i do nowoczesnych materiaw funkcjo-
nalnych stosowanych w coraz to mniejszych
inteligentnych urzdzeniach.
Stosujc podstawowe zasady fizyki i che-
mii dotyczce stanu i wasnoci skondenso-
wanej materii, teoria materiaw jest wyko-
rzystywana do modelowania struktury i wa-
snoci funkcjonalnych rzeczywistych mate-
riaw oraz projektowania i przewidywania
nowych materiaw i urzdze o zwikszo-
nej praktycznej przydatnoci. Nowoczesna
teoria nauki o materiaach i modelowanie s
stosowane do rozwoju nowych materiaw
(rys. 2.65). Na rysunku 2.66 przedstawiono
108
Rysunek 2.65
Znaczenie teorii w rozwoju nowych materiaw w rnych gaziach przemysu
(opracowano wedug M. Rhlego, H. Doscha, E.J. Mitteimeijera i M.H. Van de Voorde)
Rysunek 2.64
Modelowanie
i symulacja w nauce
o materiaach i inynierii
materiaowej (opracowano
wedug F. Aldingera i J.F. Baumarda)
2 roz 7-11-02 20:59 Page 108
natomiast rnorodno modeli stosowanych w komputerowej nauce o materia-
ach w zalenoci od skali, jak rwnie moliwoci wykorzystania modelowania
materiaw inynierskich, ich syntezy, struktury, wasnoci i zjawisk.
Weryfikacja eksperymentalna umoliwia sprawdzenie wynikw symulacji kom-
puterowej w rnych skalach i metodami sztucznej inteligencji dla zastosowania
109
nauki o materiaach
Rysunek 2.66
Zakres i metody modelowania materiaw
(opracowano wedug M. Rhlego, H. Doscha, E.J. Mitteimeijera i M.H. Van de Voorde)
2 roz 7-11-02 20:59 Page 109
nowych materiaw i procesw ich wytwarzania (rys. 2.67). Wprowadzenie no-
wych materiaw oraz polepszenie wasnoci materiaw produkowanych dotych-
czas wymaga opracowywania i wdraania nowych metod wytwarzania (syntezy)
i przetwrstwa (rys. 2.68), odpowiedzialnych za wysok jako i niskie koszty pro-
dukcji. Gwne zadania innowacyjne w tym zakresie dotycz:
zwikszenia kontroli nad zoonoci, skadem chemicznym, struktur i funk-
cj materiaw,
chemii roztworw wodnych w zastosowaniu do niskokosztownych i przyja-
znych rodowiskowo procesw syntezy,
szybkiego ksztatowania wykorzystywanego w chemii kombinacyjnej i poszuki-
waniach nowych materiaw,
dostosowywaniu materiaw do potrzeb we wszystkich skalach, od atomowej
do makroskopowej,
komputerowego modelowania zoonych zjawisk zachodzcych w materiaach,
dla polepszenia ich poznania i kontroli,
cienkich pokry i warstw, dla polepszenia ich wasnoci i trwaoci,
chemii cieczy nadkrytycznych, dla przygotowania nowych materiaw i nano-
materiaw, jak tlenki, azotki, metale z kontrolowanymi rwnoczenie kszta-
tem i wielkoci w skali zmiennej od mikrometrowej do nanometrowej.
Podstawowe poszukiwania obejmuj wzrost krysztaw, osadzanie prniowe,
spiekanie, przemiany fazowe i reologi dla lepszego poznania ich oddziaywania
i sposobu kontrolowania podczas wytwarzania (syntezy) i przetwrstwa materiaw.
110
Rysunek 2.67
Wzajemne oddziaywania midzy teori nauki o materiaach, symulacj komputerow
i dziaaniami eksperymentalnymi (opracowano wedug C.A.J. Fishera)
2 roz 7-11-02 20:59 Page 110
Wtablicy 2.27 podano gwne kierunki dziaa podjtych lub kontynuowanych
w zakresie nauki o materiaach i inynierii materiaowej, ktrych wyniki jak si oce-
nia bd miay najwikszy wpyw na osignicie celw zwizanych z rozwojem spo-
eczestw w najbliszych dziesicioleciach.
111
nauki o materiaach
Rysunek 2.68
Schemat zalenoci syntezy (wytwarzania) i przetwrstwa we wdraaniu nowych materiaw i procesw
od czynnikw zwizanych z kwalifikacjami kadr, modelowaniem oraz dostosowywaniem struktury i wasnoci
materiaw (opracowano wedug M. Rhlego, H. Doscha, E.J. Mitteimeijera i M.H. Van de Voorde)
2 roz 7-11-02 20:59 Page 111
112
Gwne kierunki
dziaa
Ocena obecnej sytuacji i zamierzenia przyszociowe
Projektowanie
materiaowe
przedmiotem nowoczesnej nauki o materiaach i inynierii materiaowej jest dostosowywanie materiaw,
poczwszy od skadu chemicznego, faz skadowych i mikrostruktury, do zespou wasnoci wymaganych dla
danego zastosowania. W niezbyt odlegej przyszoci tradycyjne empiryczne metody wprowadzania nowych
materiaw bd uzupeniane w coraz wikszym stopniu o przewidywanie teoretyczne. W niektrych
przypadkach w skali przemysowej jest ju stosowana symulacja komputerowa, a przewidywany jest rozwj
narzdzi komputerowych dla oceny wasnoci materiaw w wirtualnym rodowisku. Umoliwi to polepsze-
nie tych wasnoci, a ponadto ich przewidywanie nawet przed wyprodukowaniem materiaw, przy znacz-
cym zmniejszeniu nakadw i czasu niezbdnych dla ich badania i wdroenia
Komputerowa
nauka
o materiaach
w ostatnim dziesicioleciu dokonano znaczcego postpu w zakresie symulacji wasnoci i przetwrstwa ma-
teriaw inynierskich, natomiast ju w najbliszej przyszoci modelowanie komputerowe stanie si nieodzo-
wnym narzdziem w nauce o materiaach i inynierii materiaowej. Strategia komputerowa zapewnia chemi-
czny i fizyczny opis materiaw w szerokiej skali, zarwno dugoci jaki i czasu, a wieloskalowe modelowanie
umoliwia wykorzystanie spjnej struktury symulacji w caym lub wikszoci interesujcego zakresu tych skal
Rozwinite
techniki
analityczne
rozwj nowych materiaw inynierskich w przyszoci oraz odkrywanie nowych zjawisk decydujcych o ich
wasnociach wymagaj rozwoju, wprowadzenia i upowszechnienia nowych i wydajniejszych technik bada-
wczych umoliwiajcych badanie materiaw w skali atomowej, takich jak wysokorozdzielcza transmisyjna
mikroskopia elektronowa, skaningowa mikroskopia sondujca, dyfrakcja rentgenowska i neutronowa i rne
rodzaje spektroskopii, zintegrowanych z komputerami wikszej mocy, umoliwiajcych szybk wizualizacj
i porwnanie z modelami komputerowymi, wczajc w to take zatosowanie w procesach wytwarzania
(syntezy) materiaw, gdzie mog by stosowane do kontroli i manipulowania materiaw w skali atomowej
i nanokrystalicznej, jak w mikroskopii si atomowych
Wytwarzanie
(synteza)
i przetwrstwo
celem przyszociowych technik wytwarzania i przetwrstwa jest konstruowanie materiaw inynierskich
ze zoonych ukadw atomw i czsteczek, z tak sam dokadnoci i kontrol jak obecnie stosuje si
w odniesieniu do materiaw pprzewodnikowych, a do najbardziej obiecujcych technik mona zaliczy
m.in. chemiczne przetwarzanie z prostych jednostek prekursorw, szybkie prototypowanie komponentw
ceramicznych i metalowych z uyciem techniki strumieniowej, spiekanie mikrofalowe, metody osadzania
z faz gazowych (CVD, PVD) do ksztatowania cienkich warstw, infiltracja kompozytw
Nanomateriay
zdolno kontroli, wytwarzania i projektowania materiaw w skali nanometrycznej (10
9
m) jest jednym
z gwnych kierunkw postpu w celu wykorzystania tych materiaw dla opracowywania nowych zastoso-
wa, minimalizacji odpadw i zanieczyszcze i optymalizacji wasnoci we wszystkich podstawowych
grupach materiaw inynierskich, w tym m.in. w ultraprecyzyjnych systemach podawania lekw, nanorobo-
tach, w mikrowytwarzaniu, nanoelektronice, ultraselektywnych sitach molekularnych i nanokompozytach
do zastosowania w samolotach i innych pojazdach o wysokich wasnociach uytkowych
Materiay
inteligentne
(smart materials)
materiay inteligentne, w odrnieniu od pozostaych (obojtnych) materiaw, s projektowane tak, aby
reagoway na zewntrzn stymulacj i adaptujc si do warunkw rodowiskowych polepszay swe wasnoci,
zwikszajc trwao, oszczdzajc energi lub dostosowujc warunki dla poprawy komfortu ludzi, a take
samoistnie si powielajc, naprawiajc lub uszkadzajc w miar potrzeby, zmniejszajc odpady i zwikszajc
efektywno; prace w tym zakresie maj szczeglnie awangardowy charakter
Materiay
biomimetyczne
(bionaladowcze)
dziki lepszemu zrozumieniu mechanizmw wytwarzania mineraw i kompozytw przez organizmy ywe,
szybko rozwijajcym si zakresem inynierii materiaowej staj si materiay biomimetyczne, ktre kopiuj
lub naladuj procesy i materiay biologiczne, zarwno organiczne jak i nieorganiczne (np. syntetyczna ni
pajcza, chipy DNA, wzrost krysztaw wewntrz klatek wirusw) i s wytwarzane coraz bardziej precyzyjnie
i efektywnie, w wyniku czego poprawia si ich uyteczno, a odsaniaj si nowe moliwoci ich wykorzysta-
nia (np. autonaprawianie, ultratwarde i ultralekkie kompozyty do samolotw), co wymaga nowej strategii
chemicznej, czcej samoorganizacj ze zdolnoci do formowania hierarchicznie zbudowanych materiaw
Tablica 2.27
Gwne kierunki dziaa w zakresie nauki o materiaach i inynierii materiaowej dla osignicia celw
strategicznych rozwoju spoeczestw (opracowano na podstawie informacji M. Rhlego, H. Doscha,
E. Mitteimeijera i M.H. Van de Voorde)
2 roz 7-11-02 20:59 Page 112
Struktura
i umocnienie
metali i stopw
Struktura
i umocnienie
metali i stopw
3 roz 6-11-02 22:44 Page 1
3.1. Krystaliczna
struktura metali
3.1.1. Podstawowe elementy krystalografii
ELEMENTY SIECI PRZESTRZENNEJ KRYSZTAU
W krysztaach atomy s uoone w odstpach okresowo powtarzajcych si
w co najmniej trzech nierwnolegych kierunkach (rys. 3.1). Kada prosta czca
rodki dowolnych dwch atomw w krysztale jest nazywana prost sieciow.
Najblisza odlego atomw na prostej sieciowej w sieci prymitywnej nosi nazw
podstawowego periodu identycznoci lub parametru sieci. Przesunicie, tzw.
translacja prostej sieciowej, o period identycznoci w kierunku rnym od
kierunku prostej powoduje znalezienie
paszczyzny sieciowej. Paszczyzna sieciowa
poddana translacjom w kierunku do niej
nierwnolegym tworzy sie przestrzenn.
Elementami sieci przestrzennej s zatem:
paszczyzny sieciowe,
proste sieciowe, bdce ladami przeci-
cia paszczyzn sieciowych,
wzy sieci, stanowice punkty przecicia
prostych sieciowych; wzy sieci prymi-
tywnej odpowiadaj pooeniu rodkw
atomw krysztau (rys. 3.1).
ELEMENTARNA KOMRKA SIECIOWA
Trzy rodziny rwnolegych paszczyzn
sieciowych dziel sie przestrzenn na iden-
tyczne rwnolegociany o parametrach a, b
i c, stanowicych podstawowe periody iden-
tycznoci (parametry) sieci (rys. 3.1).
Rwnolegociany te s nazywane elemen-
tarnymi komrkami sieciowymi i w peni
charakteryzuj dany kryszta o sieci prymity-
wnej. Komrka sieciowa moe by opisana
przez jej podstawowe periody identycznoci
(parametry sieci) a, b i c oraz kty midzy
nimi zawarte , , (rys. 3.2).
114
a
b
c
Rysunek 3.1
Schemat sieci przestrzennej
krysztau; a, b i c podsta-
wowe periody identycznoci
b
c
a
z
y
x
Rysunek 3.2
Komrka elementarna
sieci przestrzennej
krysztau
3 roz 6-11-02 22:44 Page 114
SYMETRIA KRYSZTAU
Kryszta charakteryzuje si symetrycznym uoeniem elementw sieci prze-
strzennej. Proste elementy symetrii jakie mog wystpowa w krysztaach to rodek,
osie i paszczyzny symetrii. Rozrnia si przy tym osie symetrii dwu-, trj-, cztero-
lub szeciokrotne, w zalenoci od tego, o jaki kt (180, 120, 90 lub 60) naley
obrci kryszta wok osi, aby otrzyma identyczne uoenie skadowych sieci
przestrzennej i ile razy to nastpi przy obrocie o kt peny.
Sprzonymi elementami symetrii s osie inwersyjne zoone z obrotu i inwersji
(czyli przeksztacenia wzgldem rodka symetrii). Istniej 32 kombinacje elemen-
tw symetrii przechodzcych przez jeden punkt nazywane grupami punktowymi
lub klasami symetrii.
UKADY KRYSTALOGRAFICZNE
Rodzaj elementw symetrii w elementarnej komrce sieciowej decyduje o po-
dziale krysztaw na 7 ukadw krystalograficznych (tabl. 3.1).
TYPY SIECI PRZESTRZENNEJ
W zalenoci od tego, czy elementarne komrki sieciowe maj atomy wycznie
na naroach (komrki prymitywne), czy take wewntrz lub na cianach bocznych
(komrki zoone), w ramach ukadw krystalograficznych wystpuje cznie 14
typw sieci przestrzennej Bravaisgo (tabl. 3.2).
3.1. Krystaliczna struktura metali
115
Ukad krystalograficzny
Parametry elementarnej
komrki sieciowej
Typ sieci przestrzennej
Symbol sieci
przestrzennej
Trjskony
a b c
90
prymitywna P
Jednoskony
a b c
= = 90
prymitywna
centrowana na podstawach
P
C
Rombowy
a b c
= = = 90
prymitywna
przestrzennie centrowana
ciennie centrowana
centrowana na podstawach
P
I
F
C
Romboedryczny
(trygonalny)
a = b = c
= = 90
prymitywna P
Heksagonalny
a = b c
= = 90 = 120
prymitywna P
Tetragonalny
a = b c
= = = 90
prymitywna
P
I
Regularny
a = b = c
= = = 90
prymitywna
ciennie centrowana
P
I
F
Tablica 3.1
Ukady krystalograficzne i typy sieci przestrzennych
3 roz 6-11-02 22:44 Page 115
3. Struktura i umocnienie metali i stopw
116
Tablica 3.2
Schematy rodzajw sieci przestrzennych (wedug A. Bravaisgo)
Trjskona prymitywna
Jednoskone
prymitywna centrowana na podstawach
Rombowe
prymitywna centrowana na podstawach przestrzennie centrowana ciennie centrowana
Heksagonalna Romboedryczna
Tetragonalne
prymitywna przestrzennie centrowana
Regularne
prymitywna przestrzennie centrowana ciennie centrowana
a
b
c
a
b
c
a
b
c
a
b
c
a
b
c
a
b
c
a
a
c
a a
a
a
a
c
a
a
c
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
b
c
3 roz 6-11-02 22:44 Page 116

W celu dokadnego scharakteryzowania sieci krystalicznej konieczne jest poda-
nie ukadu krystalograficznego i typu sieci przestrzennej oraz periodw identycz-
noci i ktw midzy nimi zawartych.
GSTO WYPENIENIA SIECI PRZESTRZENNEJ
Gsto wypenienia sieci rdzeniami atomowymi charakteryzuje liczba koordy-
nacyjna l
k
, rwna liczbie najbliszych i rwno oddalonych rdzeni atomowych od
dowolnego wybranego rdzenia atomowego w sieci krystalicznej. Stopie
wypenienia przestrzeni sieci krystalicznej jest okrelony przez stosunek objtoci
przestrzeni zajtej przez atomy do cakowitej objtoci komrki sieciowej. Sie
krystaliczn mona scharakteryzowa take przez podanie liczby rdzeni atomo-
wych przypadajcych na jedn elementarn komrk sieciow.
WSKANIKI ELEMENTW SIECI PRZESTRZENNYCH
W wielu zagadnieniach metaloznawczych istnieje konieczno jednoznacznego
okrelenia wzw, kierunkw i paszczyzn w sieci krystalograficznej. Dla kadego
elementu sieci dokonuje si tego przez podanie trzech liczb:
wskanikw wza,
wskanikw kierunku,
wskanikw paszczyzny.
WSKANIKOWANIE WZW SIECIOWYCH
Wsprzdne wza sieciowego (rys. 3.3) okrelaj liczby periodw identycz-
noci a, b i c (rys. 3.2), o ktre jest oddalony wze od pocztku ukadu wsp-
rzdnych odpowiednio wzdu jego osi x, y oraz z. Osie x, y i z ukadu
117
z
y
x
112
111
110
012
011
010
102
101
100
002
001
000
112
111
110
012
011
010
122
121
120
022
[010]
[
1
0
0
]
[110]
[
0
0
1
]
[
1
1
1
]
[120]
021
020
Rysunek 3.3
Wsprzdne wzw
i kierunkw sieciowych
3 roz 6-11-02 22:44 Page 117
wsprzdnych s rwnolege do krawdzi elementarnej komrki sieciowej. Na
kadej osi ukadu odcite s odcinki jednostkowe (ktrymi s periody identy-
cznoci a, b i c), odpowiednio wzdu krawdzi komrki rwnolegej do danej osi.
Pozycje atomw centrujcych podstawy, ciany lub przestrze komrki
zoonej opisuje si wsprzdnymi uamkowymi.
WSKANIKOWANIE KIERUNKW KRYSTALOGRAFICZNYCH
Kierunki sieciowe oznacza si wskanikami kierunkw. Kierunek krystalo-
graficzny (rys. 3.3) opisuj wsprzdne wza najbliszego od pocztku ukadu,
przez ktry przechodzi prosta rwnolega do analizowanego kierunku, przesunita
do pocztku ukadu.
Wskaniki kierunku krystalograficznego podaje si w nawiasach kwadratowych
[uvw], np. [111]. Jeeli ktra ze wsprzdnych wza, przez ktry przechodzi
prosta rwnolega do analizowanego kierunku ma warto ujemn, to wskanik
przyjmuje znak minus zapisywany nad wskanikiem, np.
Zesp kierunkw krystalograficznych oznaczonych tymi samymi bezwzgldny-
mi wartociami wskanikw naley do rodziny kierunkw oznaczanych jako uvw.
Przykadowo, rodzina kierunkw 111 obejmuje kierunki
WSKANIKOWANIE PASZCZYZN KRYSTALOGRAFICZNYCH
W celu oznaczenia paszczyzny sieciowej
naley okreli liczby periodw identycz-
noci, odcitych przez dan paszczyzn na
poszczeglnych osiach ukadu wsprzd-
nych x, y, z (rys. 3.4), wyznaczy ich odwrot-
no i nastpnie otrzymane uamki sprowa-
dzi do wsplnego mianownika. Liczniki
uamkw o wsplnym mianowniku oznaczo-
ne odpowiednio h, k, l stanowi wskaniki
sieciowe paszczyzny. Wskaniki Millera
paszczyzny podaje si w nawiasach okrg-
ych (hkl), np. (110) (rys. 3.5), a wskaniki
rodziny paszczyzn w klamrach, np. {111}.
Paszczyzna rwnolega do jednej z osi uka-
du wsprzdnych przecina j w nieskoczo-
noci. Poniewa period identycznoci sieci
w kierunku tej osi, np. a, podzielony przez
odcit na tej osi = 0, wskanik h jest
rwny zeru. Gdy paszczyzna przecina dan
o przy wartociach ujemnych, to wskanik
przyjmuje znak minus zapisywany nad
wskanikiem, podobnie jak w przypadku
kierunkw krystalograficznych, np.
118
b
c
a
x
z
y
x y z
2 3 4
1 1 1
2 3 4

6 4 3
6
( )
4 3

12 12 12
Rysunek 3.4
Wskanikowanie paszczyzny sieciowej
[111].
[111], [111], [111], [111],
[111], [111], [111] i [111].
a
(hkl).
3 roz 6-11-02 22:44 Page 118
WSKANIKOWANIE PASZCZYZN W SIECIACH UKADU HEKSAGONALNEGO
W celu oznaczenia paszczyzn w sieciach
ukadu heksagonalnego stosuje si wskaniki
MilleraBravaisgo. W ukadzie tym przyj-
muje si ukad wsprzdnych o trzech o-
siach x, y, u, usytuowanych wzgldem siebie
pod ktem 120 w paszczynie podstawy
szeciokta foremnego, i czwartej z do
nich prostopadej (rys. 3.6). Odcinki odcite
przez paszczyzn na poszczeglnych osiach
ukadu x, y, z przeksztaca si na wskaniki
sieciowe (hkil), w taki sam sposb jak w przy-
padku paszczyzn oznaczonych w ukadzie
regularnym. Poniewa i = (h+k), a wic trze-
ci wskanik jest rwny sumie dwch pierw-
szych z przeciwnym znakiem, wskanik i cz-
sto jest pomijany lub zastpowany kropk.
Zapis uproszczony przyjmuje wtedy posta
(hk.l).
Wskanikowanie paszczyzn w pozosta-
ych ukadach (sieciach przestrzennych) jest
analogiczne jak w ukadzie regularnym.
Niekiedy sie romboedryczna jest opisywana
w ukadzie wsprzdnych heksagonalnym.
119
(111)
(111)
(111)
(010)
(110) (012)
(001)
Rysunek 3.5
Przykady wskanikowania
paszczyzn sieciowych
w ukadzie regularnym
(1120)
(0001)
z
u
x
u
y
y
(1010)
(1100)
Rysunek 3.6
Wskaniki paszczyzn
sieciowych w ukadzie
heksagonalnym
3 roz 6-11-02 22:44 Page 119
3.1.2. Struktury sieciowe metali
KLASYFIKACJA STRUKTURY CIA KRYSTALICZNYCH
Dokonano klasyfikacji struktury sieciowej cia krystalicznych, przyjmujc
oznaczenia skadajce si z litery i odpowiedniej liczby. Poszczeglne grupy cia
krystalicznych i odpowiadajce im oznaczenia literowe podano w tablicy 3.3.
UKADY I SIECI KRYSTALOGRAFICZNE METALI
Metale krystalizuj wycznie w piciu ukadach krystalograficznych: regular-
nym, heksagonalnym, tetragonalnym, rombowym i romboedrycznym.
Wikszo metali krystalizuje w ukadach krystalograficznych charakteryzuj-
cych si wysok symetri i du gstoci zapenienia sieci przestrzennej atomami,
w szczeglnoci w sieciach:
A1 ciennie (pasko) centrowanej ukadu regularnego (RSC),
A2 przestrzennie centrowanej ukadu regularnego (RPC),
A3 heksagonalnej o gstym uoeniu atomw (HGU), niekiedy zwanej heksa-
gonaln zwart (HZ).
Wasnoci metali, w tym gwnie podatno na odksztacenie plastyczne, w du-
ej mierze zale od typu sieci przestrzennej.
SIE REGULARNA CIENNIE CENTROWANA
Elementarn komrk sieci regularnej ciennie centrowanej A1 w ksztacie
szecianu tworzy 14 rdzeni atomowych. Spord nich 8 rdzeni atomowych jest
usytuowanych w naroach, natomiast 6 w rodku geometrycznym cian bocz-
nych szecianu (rys. 3.7). Sie ta naley do najgciej wypenionych rdzeniami
120
Grupy cia krystalicznych Symbol grupy
Pierwiastki A
Zwizki chemiczne i fazy o wzorze AB B
Zwizki chemiczne i fazy o wzorze AB
2
C
Zwizki chemiczne i fazy o wzorze A
m
B
n
D
Zwizki chemiczne z wicej ni dwoma rodzajami atomw (bez kompleksw) E
Zwizki chemiczne z kompleksami BX i BX
2
F
Zwizki chemiczne z kompleksami BX
3
G
4
H
6
I
Zwizki chemiczne z kompleksami zoonymi K
Stopy L
Zwizki organiczne O
Krzemiany S
Tablica 3.3
Klasyfikacja cia krystalicz-
nych na podstawie skadu
chemicznego i proporcji
stechiometrycznych
3 roz 6-11-02 22:44 Page 120
atomowymi. Liczba koordynacyjna dla ato-
mw sieci A1 wynosi 12, a liczba rdzeni ato-
mowych przypadajcych na jedn komrk
sieciow 4 (tabl. 3.4). Najgstsze uoenie
rdzeni atomowych w tej sieci wystpuje w 4
paszczyznach rodziny {111} (rys. 3.7b)
oraz w 3 kierunkach rodziny 110, lecych
w tych paszczyznach. Paszczyzny rodziny
{111} s uoone zgodnie z sekwencj
ABCABC..., gdzie odpowiednio jako A, B i C
s oznaczone paszczyzny tej rodziny o odpo-
wiednim rozkadzie atomw (porwnaj rys.
3.7b i 3.9b).
W sieci A1 midzy wzami tworz si
dwa rodzaje przestrzeni midzywzowych
tzw. luk. W krysztaach czystego pierwiastka
nie s one obsadzone adnymi atomami. W
stopach metali lub zanieczyszczonych meta-
lach w lukach tych mog wystpowa atomy
innych pierwiastkw o odpowiednio maej
rednicy, np. atomy wgla w sieci elaza .
Luki wiksze w sieci A1 tworz si mi-
dzy przecinajcymi si wszystkimi paszczyz-
nami z rodziny {111} i maj ksztat oktaedru
foremnego (rys. 3.7c); znajduj si w poo-
wie kadej krawdzi i w rodku geometrycz-
nym komrki. Luki mniejsze o ksztacie
tetraedru powstaj midzy 4 rdzeniami
atomowymi i jest ich 8 wewntrz kadej
komrki (rys. 3.7d).
SIE REGULARNA PRZESTRZENNIE CENTROWANA
W elementarnej komrce sieci regularnej przestrzennie centrowanej A2 znajdu-
je si 9 rdzeni atomowych, w tym 8 na naroach szecianu, jeden za w jego rodku
geometrycznym (rys. 3.8a). Liczba koordynacyjna tej sieci wynosi l
k
= 8 (tabl. 3.4).
121
a) b)
c)
atomy luki
d)
Liczba rdzeni atomowych
na 1 elementarn
komrk sieci
Liczba
koordynacyjna
l
k
Prymitywna ukadu regularnego 6 1
ciennie centrowana ukadu regularnego A1 12 4
Przestrzennie centrowana ukadu regularnego A2 8 2
Heksagonalna zwarta A3, c/a = 1,633 12 2
Heksagonalna prymitywna, c/a = 1,633 6 1
Rysunek 3.7
Schemat elementarnej komrki sieci regularnej pasko centrowa-
nej A1 (rys. wedug R.W. Cahna)
a) rozoenie atomw,
b) paszczyzny {111} i kierunki 110 o gstym uoeniu atomw,
c) luki oktaedryczne,
d) luki tetraedryczne
Tablica 3.4
Charakterystyka
zapenienia podstawowych
sieci krystalograficznych
3 roz 6-11-02 22:44 Page 121
Sie A2 charakteryzuje si wic mniejsz gstoci wypenienia rdzeniami ato-
mowymi; paszczyzny s w niej rzadziej wypenione rdzeniami atomowymi ni
paszczyzny {111} w sieci A1. Najgstsze uoenie rdzeni atomowych w sieci A2
maj paszczyzny {110}, ktrych jest 12, a w nich kierunki 111, po dwa w kadej
paszczynie (rys. 3.8b).
W sieci A2 wystpuj luki oktaedryczne, zajmujce rodek paszczyzn zewntrz-
nych szecianw oraz w poowie dugoci kadej z krawdzi (rys. 3.8c), i luki
tetraedryczne po 4 na kadej cianie szecianu (rys. 3.8d).
SIE HEKSAGONALNA O GSTYM UOENIU ATOMW
W sieci heksagonalnej A3 o gstym uoeniu rdzeni atomowych 3 elemen-
tarne komrki sieciowe s zoone z 17 rdzeni atomowych (rys. 3.9a), z ktrych 12
znajduje si w naroach prostopadocianu o podstawie szeciokta foremnego,
2 w rodku geometrycznym podstaw, a 3 pozostae s usytuowane symetrycznie
we wntrzu elementarnej komrki sieciowej. W sieci tej wystpuj gsto obsadzone
atomami paszczyzny (0001), podobnie jak paszczyzny {111} w sieci A1 oraz
3 kierunki o gstym uoeniu atomw
122
a
a) b)
c) d)
atomy luki
Rysunek 3.8
Schemat elementarnej komrki sieci regularnej przestrzennie centrowanej A2 (wedug R.W. Cahna)
a) rozoenie atomw,
b) paszczyzny {110} i kierunki 111 o gstym uoeniu atomw,
1120.
3 roz 6-11-02 22:44 Page 122
Sie A3 jest utworzona z naprzemianlegych paszczyzn typu A i B (rys. 3.9b)
o sekwencji ABAB... W sieci A1 wystpuje natomiast dodatkowo paszczyzna typu
C przy sekwencji uoenia paszczyzn ABCABC... W przypadku idealnych sieci A3
stosunek wysokoci elementarnej komrki sieciowej c do odlegoci rdzeni atomo-
wych w paszczynie podstawy a jest rwny c/a = 1,633 (tabl. 3.4), chocia zwyk-
le rni si od tej wartoci. W sieci A3 luki oktaedryczne i tetraedryczne (rys.
3.9c,d) s takie same jak w sieci A1.
POLIMORFIZM METALI
Wiele metali pod wpywem zmian temperatury i cinienia wykazuje skonno
do przebudowy sieci krystalicznej. Cecha ta jest nazywana polimorfizmem lub
alotropi, a odmiany rnice si budow krystaliczn nosz nazw alotropowych.
Odmiany alotropowe poszczeglnych metali, oznaczane zwykle greckimi litera-
mi , , ..., bardzo czsto rni si midzy sob wasnociami fizycznymi,
chemicznymi, struktur i wasnociami wytrzymaociowymi.
123
a
A
B
A
B
C
c
a) b)
c) d)
atomy luki
Rysunek 3.9
Schemat elementarnej komrki sieci heksagonalnej zwartej A3 (wedug R.W. Cahna)
a) rozoenie atomw,
b) schemat sekwencji uoenia paszczyzn (0001) w sieci A3 (A i B) oraz {111} w sieci A1 (A, B i C)
o najgstszym uoeniu atomw,
3 roz 6-11-02 22:44 Page 123
124 124
1 2
5
3
4
3 roz 6-11-02 22:44 Page 124
125 125
Opracowano liczne metody badania struktury i wasnoci materiaw. Urzdzenia badawcze wykonane s przy
uyciu najnowoczeniejszych materiaw, a rwnoczenie wykorzystywane s w nich nowoczesne elektroniczne
urzdzenia sterujce, najczciej ze wspomaganiem komputerowym. Wrd technik badawczych wymieni
mona rentgenografi strukturaln (1) (10), transmisyjn mikroskopi elektronow (2), mikroskopi skaningow
(3) (4), mikroskopi wietln (9) (13)(15), wraz z rozwinitymi technikami przygotowania preparatw (6)(8),
urzdzenia do symulacji procesw technologicznych (5), a take maszyny wytrzymaociowe do badania
wasnoci mechanicznych (11) (12).
6
7
8
9
12
13 14 15
10
11
3 roz 6-11-02 22:44 Page 125
3.2. Rzeczywista
struktura metali
3.2.1. Wady budowy krystalicznej i ich wpyw
na wasnoci metali
KLASYFIKACJA WAD BUDOWY KRYSTALICZNEJ
W poprzednich rozdziaach opisano idealn budow krysztaw o nieograni-
czonych wymiarach. W rzeczywistoci metale i krysztay innych pierwiastkw
wykazuj skoczone wymiary i liczne wady budowy krystalicznej. Najoglniej
wady te ze wzgldu na ich cechy geometryczne mona podzieli na:
punktowe,
liniowe,
powierzchniowe.
WPYW WAD BUDOWY KRYSTALICZNEJ NA WASNOCI METALI
Wady budowy krystalicznej w istotny sposb wpywaj na wasnoci wytrzy-
maociowe i plastyczne metali (rys. 3.10). Obliczenia teoretyczne wykazuj, e
najlepszymi wasnociami wytrzymaociowymi powinny cechowa si metale
o idealnej budowie krystalicznej, a ich
wytrzymao powinna przewysza okoo
1000krotnie wytrzymao metali technicz-
nych. Potwierdza to fakt, e bardzo due
wasnoci uzyskuj krysztay woskowate, tak
zwane wiskery, tj. monokrysztay o jednej
tylko dyslokacji rubowej. Denie do
ograniczenia wad budowy krystalicznej jest
jednak technicznie bardzo trudne. Nato-
miast praktyczna metoda umacniania metali
polega na znacznym zwikszeniu gstoci
wad budowy krystalicznej, co mona osi-
gn przez stosowanie stopw metali o struk-
turze polikrystalicznej, w wyniku roz-
drobnienia ziarn, wydzielenia faz o duej
dyspersji, a take przez zgniot wskutek
odksztacenia plastycznego na zimno. Osig-
niciu tego celu sprzyjaj wic procesy tech-
nologiczne odlewania, obrbki plastycznej
i obrbki cieplnej, omwione w kolejnych
czciach podrcznika.
126
W
Y
T
R
Z
Y
M
A
GSTO WAD BUDOWY KRYSTALICZNEJ

wytrzymao teoretyczna
zakres gstoci
wad budowy krystalicznej
w metalach i stopach
technicznych
z
a
k
r
e
s
w
y
t
r
z
y
m
a
c
i

m
e
t
a
l
i
i

s
t
o
p
w

t
e
c
h
n
i
c
z
n
y
c
h
krysztay woskowate
Rysunek 3.10
Schemat zalenoci wasnoci wytrzymaociowych metali
od gstoci wad budowy krystalicznej
3 roz 6-11-02 22:44 Page 126
3.2.2. Wady punktowe budowy krystalicznej
WAKANSE I ATOMY MIDZYWZOWE
Do wad punktowych, cechujcych si niewielkimi wymiarami we wszystkich
kierunkach, nale wakanse, tj. wolne wzy w sieci krystalicznej, oraz atomy
midzywzowe, ktre zajy pozycje w lukach, opuszczajc wzy sieci na skutek
drga cieplnych. Obecno zarwno wakansw, jak i atomw midzywzowych,
powoduje wok nich lokalne odksztacenie sieci przestrzennej krysztau, zwane
odpowiednio kontrakcj lub ekspansj (rys. 3.11).
MECHANIZMY TWORZENIA WAD PUNKTOWYCH
Liczba wad punktowych budowy krystalicznej jest funkcj temperatury.
Podwyszeniu temperatury towarzyszy wzrost amplitudy drga cieplnych, co ua-
twia opuszczenie przez rdzenie atomowe pozycji w wle sieci krystalicznej.
Poniewa nasilenie tych zjawisk nastpuje wraz ze wzrostem temperatury, dlatego
s nazywane procesami aktywowanymi cieplnie. Wyrnia si dwa mechanizmy:
defekt Schottkyego,
defekt Frenkla.
DEFEKT SCHOTTKYEGO
Pierwszy mechanizm, zwany defektem Schottkyego, polega na przemieszcza-
niu si atomu w miejsce ssiadujcego wakansu, w wyniku czego powstaje wakans
w innym miejscu sieci (rys. 3.12a).
3.2. Rzeczywista struktura metali
127
a) b)
a) b)
Rysunek 3.11
Wady punktowe budowy
krystalicznej i lokalne
odksztacenie sieci
przestrzennej krysztau
wok nich
a) wakans i kontrakcja
sieci
b) atom midzywzowy
i ekspansja sieci
Rysunek 3.12
Mechanizmy tworzenia
si wad punktowych
budowy krystalicznej
a) Schottkyego,
b) Frenkla
3 roz 6-11-02 22:44 Page 127
DEFEKT FRENKLA
Drugi mechanizm, zwizany z jednoczesnym utworzeniem wakansu i atomu
midzywzowego, jest nazywany defektem Frenkla i polega na przemieszczaniu si
rdzenia atomowego z pozycji wzowej do przestrzeni midzywzowej (rys. 3.12b).
SAMODYFUZJA
Wakanse, utworzone m.in. w wyniku omwionych procesw, mog si prze-
mieszcza w sieci krystalicznej metalu. W istocie ruch wakansw jest zwizany
z ruchem atomw, opuszczajcych pozycje wzowe. Zjawisko przemieszczania si
atomw we wasnej sieci krystalicznej jest nazywane samodyfuzj.
3.2.3. Dyslokacje i ich wasnoci
GWNE RODZAJE DYSLOKACJI
Liniowymi wadami budowy krystalicznej s dyslokacje. Do gwnych rodzajw
dyslokacji nale:
dyslokacje krawdziowe,
dyslokacje rubowe,
dyslokacje mieszane.
DYSLOKACJA KRAWDZIOWA
Dyslokacja krawdziowa stanowi krawd ekstrapaszczyzny, tj. ppaszczyzny
sieciowej umieszczonej midzy nieco rozsunitymi paszczyznami sieciowymi kry-
sztau o budowie prawidowej (rys. 3.13). W zalenoci od pooenia dodatkowej
ppaszczyzny dyslokacje mog by dodatnie, oznaczane , lub ujemne o
oznaczeniu (rys. 3.14). Wok dyslokacji krawdziowej wystpuje jednoczenie
postaciowe i objtociowe odksztacenie krysztau (tabl. 3.5).
128
Rysunek 3.13
Perspektywiczny obraz rozmieszczenia atomw wok dyslokacji krawdziowej w krysztale o sieci regularnej
prymitywnej (wedug R. Smoluchowskiego)
3 roz 6-11-02 22:44 Page 128

129
a) b)
3
3 3
2 2
2
1
1
1 B
B
B
A
A
A
b
b
Rysunek 3.14
Przekrj poprzeczny krysztau a) zawierajcego dyslokacj krawdziow dodatni i ujemn ,
b) idealnego; A, B odpowiednio pocztek i koniec konturu Burgersa, b wektor Burgersa
Naprenia
Przemieszczenia
yy
xy
xx
powyej tej linii ciskanie
boki cinaj si
w taki sposb
ten bok
ulega ciciu
dolna poowa rozciganie
Tablica 3.5
Schematyczne przedstawie-
nie pola napre i prze-
mieszcze wok dyslokacji
krawdziowej (wedug
J.P. Hirtha i J. Lothea
oraz P. Wilkesa)
3 roz 6-11-02 22:44 Page 129

KONTUR I WEKTOR BURGERSA
Wielko dyslokacji i wywoane ni odksztacenie charakteryzuje wektor Bur-
gersa . Wektor ten wyznacza si tworzc tzw. kontur Burgersa (rys. 3.14).
Wykrelony w krysztale idealnym kontur Burgersa zamyka si tworzc rwno-
legobok (np. A123B na rys. 3.14b). Gdy w krysztale wystpuje dyslokacja,
czworobok konturu Burgersa wykrelonego wok linii dyslokacji nie zamyka si
(rys. 3.14a). Niezalenie od sposobu poprowadzenia konturu Burgersa jego
niezamknita cz bdzie taka sama i rwna wektorowi Burgersa (rys. 3.14).
Dyslokacja krawdziowa ma wektor Burgersa prostopady do swej linii.
POLIZG DYSLOKACJI
Dyslokacje krawdziowe lece w pasz-
czyznach najgciej obsadzonych atomami
bdcych paszczyznami polizgu, przemiesz-
czaj si pod dziaaniem naprenia stycz-
nego (porwnaj rozdz. 4.3.1). Jak pokaza-
no na rys. 3.15, krawd ekstrapaszczyzny A
przemieszcza si do pooenia A, powodujc
przesunicie ssiedniej paszczyzny sieciowej
i w nastpstwie jej przerwanie oraz pocze-
nie dolnej jej czci z ekstrapaszczyzn. Gr-
na cz paszczyzny sieciowej, pooona nad
paszczyzn polizgu, staje si ekstrapasz-
czyzn w wyniku przemieszczenia atomw
130
paszczyzna
polizgu
b
A
A'
B'B
paszczyzna polizgu
b
b
b
a)
b)
Rysunek 3.15
Schemat ruchu dyslokacji krawdziowej
w paszczynie polizgu
(wedug R.E. ReedaHilla)
Rysunek 3.16
Schemat tworzenia si uskokw
dyslokacyjnych na powierzchni
krysztau w wyniku polizgu
a) jednej i b) dwch rnoimiennych
dyslokacji krawdziowych w jednej
paszczynie polizgu
(wedug R.E. ReedaHilla)
b
b
b
3 roz 6-11-02 22:44 Page 130
z pooenia B do B. W wyniku tego dyslokacja krawdziowa przemieszcza si
z pooenia A do B, tj. o warto wektora Burgersa . Przemieszczanie dyslokacji
w paszczynie polizgu pod dziaaniem napre stycznych przebiega w opisany
sposb a do powierzchni krysztau, na ktrej tworzy si uskok o wielkoci b (rys.
3.16). Jednoczesne przemieszczanie si w jednej paszczynie polizgu dyslokacji
dodatniej i ujemnej powoduje utworzenie uskokw na obu przeciwlegych
powierzchniach krysztau (rys. 3.16b).
WSPINANIE DYSLOKACJI
Dyslokacje krawdziowe przemieszczaj si rwnie przez wspinanie (rys.
3.17), ktre mona podzieli na:
wspinanie dodatnie, zwane zwykle wspinaniem,
wspinanie ujemne, zwane zwykle zstpowaniem.
Mechanizm wspinania dodatniego polega na odczaniu si atomw od
krawdzi ekstrapaszczyzny i przemieszczaniu si ich drog dyfuzji do wakansw.
Proces odwrotny, zwany wspinaniem ujemnym lub zstpowaniem, polega na
przyczaniu si dyfundujcych atomw do krawdzi ekstrapaszczyzny. Procesy te
s zwizane z dyfuzyjnym transportem masy i dlatego wspinanie dyslokacji wyma-
ga aktywacji cieplnej, czyli podwyszenia temperatury.
131
kierunek wspinania si dyslokacji
kierunek wspinania si dyslokacji
a)
b)
Rysunek 3.17
Schemat wspinania si
dyslokacji krawdziowej
a) dodatniego w wyniku
dyfuzji wakansw do
dyslokacji,
b) ujemnego w wyniku
dyfuzji atomw do
dyslokacji (wedug
R.E. ReedaHilla)
b
3 roz 6-11-02 22:44 Page 131
DYSLOKACJA RUBOWA
Dyslokacja rubowa to defekt liniowy
struktury krystalicznej spowodowany prze-
mieszczeniem czci krysztau wok osi,
zwanej lini dyslokacji rubowej (rys. 3.18).
Wektor Burgersa dyslokacji rubowej jest
rwnolegy do jej linii (rys. 3.18). Wok dys-
lokacji rubowej wystpuje jedynie posta-
ciowe odksztacenie sieci krystalicznej.
Dyslokacje rubowe mog by prawoskr-
tne lub lewoskrtne, co oznacza si odpo-
wiednio
Polizg zwizany z ruchem dyslokacji
rubowej polega na przemieszczaniu si linii
dyslokacji rubowej w gb krysztau, prosto-
padle do dziaania naprenia stycznego
(rys. 3.19).
DYSLOKACJE MIESZANE
Dyslokacje o dowolnej orientacji wektora Burgersa wzgldem linii dyslokacji
(rys. 3.20) nosz nazw mieszanych. Mona je traktowa jako naoone na siebie
dyslokacje krawdziowe i rubowe.
Dyslokacje tworz w obrbie krysztau zamknite ptle, ktre nie mog by
przerwane, chyba e wyjd na powierzchni. Krzywoliniowe odcinki ptli s dyslo-
kacjami mieszanymi, natomiast odcinki ptli, do ktrych wektor Burgersa jest
prostopady lub rwnolegy, s odpowiednio dyslokacjami krawdziowymi lub
rubowymi (rys. 3.20).
132
linia dyslokacji
rubowej
kontur
Burgersa
A
B
b
paszczyzna polizgu
A B
b
b
Rysunek 3.18
Schemat dyslokacji rubowej w krysztale o sieci regularnej prymitywnej
Rysunek 3.19
Schemat ruchu dyslokacji
rubowej w krysztale
b
i .
b
3 roz 6-11-02 22:44 Page 132
NAPRENIE TARCIA SIECI
Dyslokacje znajdujce si w paszczynie polizgu przemieszczaj si pod
dziaaniem napre stycznych wikszych od krytycznych. Krytyczne naprenie
styczne pokonuje opory stawiane przez kryszta przemieszczajcej si dyslokacji,
wynikajce z reliefu na paszczynie polizgu zwizanego z translacyjnym
rozmieszczeniem atomw w sieci krystalicznej. Naprenie tarcia sieci
PeierlsaNabarro:
(3.1)
gdzie:
K = 1 dla dyslokacji rubowej,
K = 1 dla dyslokacji krawdziowej,
wspczynnik Poissona,
modu sprystoci postaciowej,
d odlego midzy najbliszymi rwnolegymi paszczyznami polizgu,
b dugo wektora Burgersa.
Naprenie tarcia sieci wynosi
0
= (10
4
10
6
) i jest najmniejsze w kryszta-
ach o gstym uoeniu atomw. W metalach o sieci A2 opory tarcia sieci s due
i silnie zwikszaj si z obnieniem temperatury. W metalach o sieci A1 opory
tarcia sieci s znacznie mniejsze ni w sieci A2 i s mao czue na zmiany
temperatury.
133
b
s
= bcos
b = bsin
dyslokacja
krawdziowa
ujemna
dyslokacja
krawdziowa
dodatnia
dyslokacja
mieszana
dyslokacja
mieszana
paszczyzna
polizgu
dyslokacja rubowa
prawoskrtna
dyslokacja
rubowa
lewoskrtna
b
b
Rysunek 3.20
Schemat ptli dyslokacji w paszczynie polizgu (wedug J. Adamczyka), b skadowa krawdziowa wektora
Burgersa, b
s
skadowa rubowa wektora Burgersa
exp ,
2d
K b K
2
=
0
3 roz 6-11-02 22:44 Page 133
Krytyczne naprenie polizgu jest wiksze od naprenia tarcia sieci, jeeli
dyslokacja napotyka na przeszkody w paszczynie polizgu, takie jak m.in.:
wzy dyslokacyjne,
atomy obce,
dyspersyjne wydzielenia faz.
W stopach technicznych przeszkody te s wprowadzane celowo, aby zwikszy
wasnoci wytrzymaociowe. Przeszkody te mona rwnie podzieli na:
zlokalizowane (punktowe), zatrzymujce dyslokacje w punktach, pomidzy
ktrymi zakotwiczone odcinki dyslokacji wyginaj si w uk,
liniowe, ktre blokuj odcinek dyslokacji na dugoci przeszkody,
objtociowe, ktre wyzwalaj mechanizmy rozpraszajce energi.
W zalenoci od rodzaju, wielkoci i rozmieszczenia przeszkd oraz ich modu-
u sprystoci postaciowej mog wystpowa rne atermiczne i aktywowane
cieplnie mechanizmy ich pokonywania przez dyslokacje.
POLIZG POPRZECZNY DYSLOKACJI RUBOWYCH
Dyslokacje rubowe maj zdolno do
omijania przeszkd za porednictwem po-
lizgu poprzecznego polegajcego na zmianie
paszczyzny polizgu na paszczyzn prze-
cinajc si z paszczyzn podstawow
polizgu. Polizgu poprzecznego mog rw-
nie dozna rubowe segmenty ptli dyslo-
kacyjnej (rys. 3.21) w przypadku, gdy wektor
Burgersa ptli dyslokacyjnej ley w jej
paszczynie polizgu, ktra jest jednocze-
nie paszczyzn tej ptli.
Podwjny polizg poprzeczny wystpuje
w przypadku, gdy dyslokacja rubowa w wy-
niku kolejnego polizgu poprzecznego prze-
mieci si do paszczyzny rwnolegej do
paszczyzny podstawowej polizgu. W przy-
padku podwjnego polizgu poprzecznego
niewielkiego odcinka ptli dyslokacyjnej,
w paszczynie polizgu poprzecznego two-
rzy si dipol dyslokacyjny (rys. 3.21d),
zoony z dwch rnoimiennych rwno-
legych dyslokacji krawdziowych, ktry
stanowi siln przeszkod dla ruchu innych
dyslokacji.
DYSLOKACJE PRYZMATYCZNE
Jeeli wektor Burgersa, w odrnieniu od przypadku przedstawionego na
rys. 3.21, nie ley w paszczynie ptli dyslokacyjnej, powierzchnia polizgu wyzna-
czona przez lini dyslokacji i jej wektor Burgersa jest powierzchni cylindryczn,
134
[101]
(111)
(111)
a)
b)
A
B
D
C
x
b
w
z
y
c)
d)
Rysunek 3.21
Schemat polizgu poprzecznego w krysztale o sieci regularnej
ciennie centrowanej
a)c) kolejne stadia,
d) podwjny polizg poprzeczny
(wedug D. Hulla)
3 roz 6-11-02 22:45 Page 134
a dyslokacja jest nazywana dyslokacj pryz-
matyczn. Dyslokacja taka porusza si wy-
cznie ruchem zachowawczym. Rozszerzanie
si lub kurczenie takiej ptli dyslokacyjnej
zwizane jest odpowiednio ze wspinaniem
lub zstpowaniem dyslokacji. Mechanizm
tworzenia si dyslokacji pryzmatycznej
przedstawia rysunek 3.22. W wyniku gwa-
townego ochodzenia materiau uprzednio
nagrzanego do wysokiej temperatury nad-
miarowe wakanse wystpujce w duej iloci
tworz skupiska w postaci tarcz wakansw
w paszczyznach gstego uoenia atomw.
Po osigniciu wystarczajco duych wymia-
rw sie krystaliczna ulega kontrakcji, wobec
czego zapada si tarcza wakansw tworzc
wok siebie ptl dyslokacyjn o orientacji
krawdziowej. Wektor Burgersa takiej ptli
jest bowiem prostopady do jej paszczyzny.
W przypadku, gdy wystpuje nadmiar wa-
kansw w stosunku do stanu rwnowagi
waciwego dla danej temperatury, ptle dys-
lokacji pryzmatycznych rozszerzaj si w wy-
niku wspinania. W przypadku, gdy w pobliu
dyslokacji pryzmatycznych wystpuj ujcia
wakansw, ptle emitujc wakanse kurcz
si w wyniku zstpowania.
DYSLOKACJE HELIKOIDALNE
W krysztaach poddanych obrbce cieplnej w warunkach sprzyjajcych wspina-
niu dyslokacji tworz si dyslokacje w ksztacie dugich spirali, zwane helikoidal-
nymi. Mechanizm powstawania takiej dyslokacji przedstawiono na rysunku 3.23.
Zakotwiczona dyslokacja AB o mieszanej orientacji rubowokrawdziowej ulega
polizgowi w paszczynie ABA, poniewa linia dyslokacji i jej wektor Burgersa
le w tej paszczynie. Ruch tej dyslokacji w kierunku prostopadym do tej
paszczyzny nastpuje przez wspinanie, moliwe dziki nadmiarowi wakansw
w danej temperaturze. W kolejnym etapie dyslokacja ley na powierzchni walca
o osi rwnolegej do wektora Burgersa i moe ulega polizgowi po tej powierzch-
ni. Dalsze wspinanie dyslokacji powoduje przemieszczanie si jej odcinkw
w kierunkach prostopadych do powierzchni walca, w wyniku czego dyslokacja
przyjmuje ksztat podwjnej spirali. Gdy odcinek AA jest duy w stosunku do
odcinka AB, superpozycja pryzmatycznego polizgu i wspinania decyduje
o maym skoku spirali. Dyslokacja helikoidalna skada si gwnie ze skadowej
rubowej o skadowej wektora Burgersa rwnolegej do osi spirali oraz z ukadu
ptli pryzmatycznych.
135
a)
b)
c)
Rysunek 3.22
Schemat powstawania
pryzmatycznej ptli
dyslokacyjnej
a) due nierwnowagowe
stenie wakansw,
b) wakanse zgromadzone
w paszczynie gstego
uoenia,
c) krawdziowa ptla
dyslokacyjna
(wedug D. Hulla)
3 roz 6-11-02 22:45 Page 135
ZACHOWAWCZE WSPINANIE DYSLOKACJI
Pryzmatyczna ptla dyslokacyjna, ktra moe ulega polizgowi wycznie po
powierzchni walcowej zawierajcej lini dyslokacji i jej wektor Burgersa i moe ule-
ga wspinaniu kurczc si lub rozszerzajc pod dziaaniem pola napre innej
dyslokacji krawdziowej o odpowiedniej dugoci, moe take porusza si w pasz-
czynie ptli zachowujc swoj pierwotn wielko. Ruch ten polega na wspinaniu
dyslokacji, w wyniku czego dyslokacja wychodzi poza powierzchni walcow
polizgu. Mechanizm ten, zwany wspinaniem zachowawczym, nie jest zwizany
z dyfuzj objtociow, gdy stenie wakansw nie ulega zmianie, dziki czemu
nie nastpuje zmiana wielkoci ptli dyslokacyjnej. Nastpuje natomiast wymiana
wakansw wok ptli dyslokacyjnej w wyniku tzw. dyfuzji koralikowej. Te same
wakanse, ktre uczestnicz we wspinaniu ptli dyslokacyjnej po jej jednej stronie,
bior take udzia w jej zstpowaniu po jej przeciwlegej stronie, w wyniku czego
nastpuje ruch ptli dyslokacyjnej w jej wasnej paszczynie.
SPOSB ZAPISYWANIA WEKTORA BURGERSA DYSLOKACJI
Wektor Burgersa dyslokacji opisywany jest wyraeniem:
(3.2)
gdzie:
c uamek okrelajcy translacj sieci w kierunku polizgu uvw,
a parametr sieci.
Kierunek i zwrot wektora Burgersa okrelany jest przez wskaniki siecio-
we kierunku. W krysztale o sieci regularnej wektor Burgersa dyslokacji
wystpujcej w jednej z paszczyzn rodziny {100} odpowiada jednostkowemu wek-
torowi translacji sieci a (parametrowi sieci) i moe by zapisany dla jednego
136
a) b) c)
A
A' B
b
A' B
A'
B
A A
Rysunek 3.23
Schemat powstawania dyslokacji helikoidalnej
a) dyslokacja prostoliniowa AB, b) zmiana ksztatu dyslokacji AB spowodowana jej wspinaniem, c) dyslokacja
helikoidalna utworzona w wyniku dalszego wspinania (wedug Amelinckxa, Bontincka, Dekeysera i Seitza)
b = cauvw,
3 roz 6-11-02 22:45 Page 136
z przypadkw nastpujco:
(3.3)
a oglnie:
(3.3a)
W krysztale sieci regularnej przestrzennie centrowanej A2 wektor Burgersa
moe natomiast by rwny odlegoci od naroa komrki elementarnej do jej rod-
ka geometrycznego. Jego dugo wyznacza si przez przesunicie o jednostko-
wych wektorw translacji wzdu wszystkich osi x, y, z. Wektor Burgersa moe by
zapisany wwczas dla jednego z moliwych przypadkw nastpujco:
(3.4)
W krysztale sieci regularnej ciennie centrowanej A1 wektor Burgersa moe
czy rodek atomu w narou komrki elementarnej sieci ze rodkiem atomu cen-
trujcego cian. Przykadowo w jednym z takich przypadkw wektor Burgersa
mona zapisa jako:
(3.5)
Dugo (warto) wektora Burgersa dyslokacji okrelana jest przez wyraenie:
(3.6)
Dugo wektora Burgersa dyslokacji = a[100] wynosi b = a
2
+0+0 = a.
Wektor Burgersa dyslokacji = [111] ma dugo
Dugo wektora dyslokacji = [110] wynosi b = a .
3.2.4. Rozmnaanie dyslokacji
GSTO DYSLOKACJI
Dyslokacje powstaj zarwno podczas krystalizacji metali, jak i w stanie sta-
ym, np. w wyniku odksztacenia plastycznego na zimno. Cakowita dugo linii
dyslokacji przypadajca na jednostk objtoci krysztau nazywa si gstoci
dyslokacji. W krysztaach metali gsto dyslokacji wynosi od 10
10
m
2
(w meta-
lach zblionych do stanu rwnowagi) do 10
16
m
2
(w metalach o zaburzonej rw-
nowadze, np. w wyniku odksztacenia plastycznego na zimno).
137
,
. b = a100
lub albo .
.
.
2
a
b
b
2
a
b = = + +
2
2 2 2
2 2 2
3
a .
a a a
b
2
a 2
2
3 roz 6-11-02 22:45 Page 137
RDO FRANKAREADA
W czasie odksztacenia plastycznego
w metalach nastpuje rozmnaanie si
dyslokacji zgodnie z mechanizmem Fran-
kaReada. Odcinek krzywoliniowy ptli
dyslokacji ABCD przemieszczajcej si w
paszczynie polizgu (rys. 3.24a), napo-
tykajc wydzielenia obcej fazy lub wzy siat-
ki dyslokacyjnej B i C, ulega zakotwiczeniu
na nich. Przyoone naprenie styczne po-
woduje wygicie si zakotwiczonego odcinka
dyslokacji BC (rys. 3.24b,c). W wyniku
zetknicia si przeciwlegych odcinkw
utworzonej ptli BC (rys. 3.24c) ptla zamy-
ka si (rys. 3.24d), otaczajc punkty kotwi-
czenia dyslokacji B i C. Jednoczenie midzy
tymi punktami tworzy si nowy zakot-
wiczony odcinek dyslokacji (rys. 3.24e).
Powstaa ptla dyslokacji powiksza si,
a nastpny zakotwiczony odcinek dyslokacji
powoduje wytworzenie kolejnej ptli dys-
lokacji zgodnie z poprzednio omwionym
mechanizmem.
rdo FrankaReada wytwarza nowe
dyslokacje a do zablokowania go przez
naprenie wsteczne, wywoywane wzajem-
nym odpychaniem powstaych wczeniej dys-
lokacji jednoimiennych (kolejnych wygene-
rowanych ptli).
INNE MECHANIZMY ROZMNAANIA DYSLOKACJI
Alternatywny mechanizm rozmnaania dyslokacji przedstawiono na rysunku
3.25. W tym przypadku (w odrnieniu od rda FrankaReada) tylko jeden ko-
niec linii dyslokacji jest unieruchomiony. Drugi koniec linii dyslokacji wychodzi na
powierzchni swobodn krysztau. Po przyoeniu naprenia stycznego niezako-
twiczony koniec B linii dyslokacji porusza si wielokrotnie wok zakotwiczonego
koca A, w wyniku czego w paszczynie, w ktrej wystpuje dyslokacja AB,
wystpuj due polizgi.
Dyslokacje zakotwiczone (zwane take wronitymi), powstae podczas wzros-
tu krysztau, nie s jedynymi rdami dyslokacji podczas odksztacenia plastycz-
nego. Sporo dyslokacji tworzy si w krysztaach na granicach ziarn lub powierzch-
niach swobodnych oraz w miejscach o duej koncentracji napre, np. w pobliu
138
a) b)
c) d)
e) f)
A
B
B
B B
B
B
C
C
C C
C
C
D
Rysunek 3.24
Kolejne stadia tworzenia dyslokacji przez rdo FrankaReada (wedug L.H. van Vlacka)
3 roz 6-11-02 22:45 Page 138
wtrce lub wydziele. Te z nich, ktre maj siln skadow rubow oraz dyslo-
kacje rubowe, mog rozmnaa si w wyniku mechanizmu Koehlera podwjnego
polizgu poprzecznego (rys. 3.26).
W pierwszym moliwym wariancie (rys. 3.26a) odcinek AB dyslokacji rubowej
ulega polizgowi poprzecznemu w paszczynie przecinajcej wasn paszczyzn
polizgu tej dyslokacji i nastpnie w wyniku ponownego polizgu poprzecznego
przechodzi na paszczyzn rwnoleg do podstawowej paszczyzny polizgu.
Zwizane to jest z utworzeniem dwch uskokw dyslokacyjnych P i Q. Mae usko-
ki poruszaj si wraz z dyslokacj dziki tworzeniu wakansw lub atomw midzy-
wzowych. Jeeli uskoki P i Q s zbyt due, dyslokacja ulega zakotwiczeniu i moe
rozmnaa si zgodnie z mechanizmem FrankaReada (rys. 3.26b). W wyniku
tworzenia si nastpnych podwjnych polizgw poprzecznych utworzy si pasmo
polizgu zoone z szeregu lecych blisko siebie linii polizgu.
W przypadku, gdy dyslokacja ulegajca polizgowi poprzecznemu jednostron-
nie wychodzi na powierzchni swobodn krysztau, wystpuje tylko jeden uskok i
rozmnaanie dyslokacji przebiega zgodnie z drug odmian rda FrankaReada
(rys. 3.26c).
139
a) b) c) d) e)
A A A A A B
Rysunek 3.25
Rozmnaanie dyslokacji
wronitych jednostronnie
a)
b)
c)
d)
A
A
A
A
A
A
A
A
A A
A
A
B
P
wakanse
Q
Q
Q Q
Q
Q
P
P P
P
P
P
P
B
B
B B B
B
B B
Rysunek 3.26
Mechanizmy rozmnaania
dyslokacji z udziaem
polizgu poprzecznego:
a) polizg poprzeczny na
odcinku kilku odlegoci
midzypaszczyznowych,
w wyniku czego tworz
si rzdy wakansw,
b) polizg poprzeczny
umoliwia niezalene
przemieszczanie ptli
dyslokacyjnych,
c) polizg poprzeczny tworzy
jeden uskok dyslokacyjny,
d) niewielki polizg
poprzeczny decyduje
o tworzeniu osiadych
ptli dyslokacyjnych
3 roz 6-11-02 22:45 Page 139
Ostatni wariant dotyczy uskokw P i Q o redniej wielkoci, zbyt duych by emi-
towa defekty punktowe w nowej paszczynie polizgu i zbyt maych, by utworzy
rda FrankaReada. Ruch dyslokacji rubowej PQ umoliwiajcy rozmnaanie
dyslokacji zwizany jest wwczas z utworzeniem dipoli dyslokacyjnych zoonych
z dwch rwnolegych rnoimiennych dyslokacji krawdziowych lecych
w dwch paszczyznach (rys. 3.26d).
3.2.5. Oddziaywanie midzy dyslokacjami
ODPYCHANIE I ANIHILACJA DYSLOKACJI
Dyslokacje przemieszczajce si w paszczynie polizgu, stykajc si, wzajem-
nie na siebie oddziauj. Dwie jednoimienne dyslokacje krawdziowe przemieszcza-
jce si w tej samej paszczynie polizgu odpychaj si wzajemnie (tabl. 3.61).
Podobnie oddziauj na siebie jednoimienne dyslokacje rubowe.
Dwie dyslokacje o przeciwnie skierowanych wektorach Burgersa zarwno
krawdziowe, jak i rubowe przycigaj si (tabl. 3.62). W wyniku tego nast-
puje zlikwidowanie obydwu dyslokacji reagujcych ze sob, a zjawisko nazywa si
anihilacj dyslokacji rnoimiennych.
140
Odpychanie
Przyciganie
Linia przerywana oznacza paszczyzn polizgu dyslokacji.
1
2
>45
wsplna paszczyzna polizgu rwnolege paszczyzny polizgu struktura
doskonaa
rzd
wakansw
<45
Tablica 3.6
Schematy reakcji midzy
dyslokacjami w wyniku od-
dziaywania pl napre
ciskajcych S i rozcigaj-
cych R wok linii dyslokacji
3 roz 6-11-02 22:45 Page 140
Jak podano schematycznie w tablicy 3.6, dyslokacje krawdziowe jednoimien-
ne mog si odpycha lub przyciga, take gdy kt midzy paszczyzn polizgu
jednej z dyslokacji a prost czc j z lini drugiej dyslokacji jest odpowiednio
mniejszy lub wikszy od 45.
USKOKI DYSLOKACYJNE
Dyslokacje przemieszczajce si w nierwnolegych paszczyznach polizgu
przecinaj si wzajemnie, tworzc w kadej z paszczyzn uskok. Wyrnia si dwa
rodzaje uskokw dyslokacyjnych:
przegicia,
progi.
Uskok na linii dyslokacji, lecy w paszczynie polizgu dyslokacji, nazywa si
przegiciem, natomiast powodujcy przesunicia dyslokacji z jednej paszczyzny
polizgu na inn progiem. Kierunki i wielkoci uskokw utworzonych w wyniku
rnych moliwoci przecicia si dyslokacji podano na rysunku 3.27.
RUCH DYSLOKACJI OBARCZONYCH USKOKAMI
Dyslokacje obarczone uskokami s mniej ruchliwe, gdy wleczenie uskokw
wytwarza rzdy wakansw i atomw midzywzowych, co wymaga przyoenia
bardzo duych napre zewntrznych (rys. 3.28). Prdko wspinania si dys-
lokacji mona przeanalizowa na przykadzie dyslokacji krawdziowej LM
obarczonej uskokami, lecej pod pewnym ktem do paszczyzny polizgu i o wek-
torze Burgersa prostopadym do paszczyzny rysunku (rys. 3.29). Dodatnie
wspinanie dyslokacji przesuwa jej lini wraz z uskokami do pooenia LM.
Prdko przesuwania si pojedynczego uskoku, determinujca prdko wspina-
nia dyslokacji, zaley od:
siy wywoanej przyoonym napreniem decydujcym o przesuwaniu si
uskoku w prawo, zwizanym z wytwarzaniem wakansw,
siy chemicznej, spowodowanej zachwianiem rwnowagowego stenia wakansw
wok dyslokacji waciwego dla danej temperatury; nadmiar wakansw wpywa na
czenie si ich z dyslokacj na uskokach i przesuwaniem si ich w lewo.
141
a)
b)
c)
d)
e)
f)
b
kr.
kr.
kr.
kr.
kr.
kr.
kr.
kr.
kr.
r.
r.
r.
r.
r.
przegicie
przegicie
prg
prg
b
b
b
b
b
b
b
b
b
b
b
b
b
b
b
k
r
.
k
r
.
b
b
k
r
.
r
.
Rysunek 3.27
Schemat rnych
moliwoci (af)
przecicia si dyslokacji
(wedug A.H. Cottrella)
3 roz 6-11-02 22:45 Page 141
Prdko wspinania dyslokacji w kierunku prostopadym do jej paszczyzny
wynosi:
(3.7)
gdzie:
V
c
wypadkowa prdko uskokw,
d odlego midzy paszczyznami atomowymi,
x odstp midzy uskokami na linii dyslokacji.
142
M' M
L
x
d
L'
dodatkowa
ppaszczyzna
Rysunek 3.29
Wspinanie si dyslokacji
krawdziowej LM przez ruch
uskokw dyslokacyjnych do
pooenia LM w wyniku
dyfuzji wakansw
a)
b)
c)
A
B
A'
B'
A''
B''
kierunek polizgu
wektor Burgersa
paszczyzna
polizgu
wakanse
Rysunek 3.28
Schemat ruchu dyslokacji
rubowej z uskokami
dyslokacyjnymi
a) dyslokacja z uskokami,
b) wygicie segmentw
dyslokacji pomidzy
uskokami pod dziaaniem
napre stycznych,
c) rzdy wakansw lub
atomw midzywzowych
wygenerowane przez
uskoki cignione przez
dyslokacj
V = V
c
,
3 roz 6-11-02 22:45 Page 142
WZY I SIATKA DYSLOKACJI
W wyniku ruchu dyslokacji i ich wzajemnych spotka w paszczyznach
polizgu tworz si w krysztaach wzy dyslokacyjne oraz siatkowa struktura dys-
lokacyjna. Poniewa paszczyzny polizgu nie musz by wzajemnie rwnolege,
w krysztaach metali wystpuje przestrzenna siatka dyslokacyjna.
3.2.6. Bdy uoenia
ISTOTA BDU UOENIA
W metalach o sieci A1 paszczyzny gstego uoenia atomw {111} s usy-
tuowane w kolejnoci ABCABC... (porwnaj rys. 3.9). Kolejne paszczyzny A, B i C
spoczywaj na sobie, przesunite wzgldem siebie. Kolejno uoenia tych
paszczyzn moe lokalnie ulec zaburzeniu, w wyniku ktrego nastpi sekwencja
ABAB.. lub ACAC.., charakterystyczna dla metali o sieci A3. Taka wada budowy
krystalicznej jest nazywana bdem uoenia. Bdy uoenia w krysztale o sieci A1
ograniczone s przez dyslokacje krawdziowe o ograniczonej zdolnoci do
przemieszczania si w krysztale i nazywanych dyslokacjami putwierdzonymi
lub dyslokacjami Franka, o wektorze Burgersa = 111 zorientowanym w jednym
z kierunkw 111, prostopadym do odpowiedniej paszczyzny z rodziny {111}.
Bdy uoenia tworz si wskutek:
kondensacji wakansw,
zaburzonego wzrostu krysztau,
odksztacenia plastycznego.
BDY UOENIA ZEWNTRZNE I WEWNTRZNE
W zalenoci od tego, czy do idealnego
krysztau zostanie wprowadzona lub z niego
usunita jedna z paszczyzn (rys. 3.30), b-
dy uoenia mog by:
zewntrzne,
wewntrzne.
Podobne bdy uoenia powstaj w krysz-
taach o sieci heksagonalnej tworzc lokalnie
cienkie pytki o sieci regularnej A1. W krysz-
taach o sieci A2 bdy uoenia mog
wystpowa w paszczyznach {112} o sek-
wencji ABCDEFABC.... Bdy uoenia
rzadziej wystpuj w paszczyznach {310},
a przypuszczalnie mog take pojawia si
w paszczyznach {110}.
143
a)
b)
A
C
B
C
B
A
A
C
B
A
C
B
A
C
C
B
A
B
C
B
A
B
A
C
B
A
Rysunek 3.30
Bdy uoenia w krysztale o sieci A1 a) wewntrzny, b) zewntrzny (wedug J. i J.R. Weertmana)
b
3
a
3 roz 6-11-02 22:45 Page 143
ENERGIA BDU UOENIA
Energia krysztau zawierajcego bd uoenia jest podwyszona o energi
bdu uoenia (EBU), zalen od rodzaju i struktury sieciowej metalu (tabl. 3.7).
3.2.7. Reakcje i bariery dyslokacyjne
DYSLOKACJE CAKOWITE
Dyslokacja, ktrej ruch powoduje, e atomy ponownie znajduj si w takich
samych pooeniach, jak przed jej przejciem, jest nazywana dyslokacj cakowit
lub doskona (rys. 3.31a,b). Wektor Burgersa dyslokacji cakowitej jest rwny
translacji sieci w kierunku polizgu (rys. 3.31b). Przykadem takiej dyslokacji jest
dyslokacja o wektorze Burgersa = a[100]. Najbardziej ruchliwymi s dyslokacje
144
a)
A B
b)
A B
c)
A B
Rysunek 3.31
Schemat tworzenia dyslokacji cakowitej (b) i czciowej (c) przez cicie krysztau idealnego (a) wzdu
paszczyzny polizgu AB (wedug J.P. Hirtha i J. Lothea)
Tablica 3.7
Energia bdu uoenia
(EBU) niektrych metali
i stopw o sieci A1 i A2
Metal lub stop Struktura sieciowa
Energia bdu uoenia (EBU)
10
3
J/m
2
Cu + 5,9% Al A1 4,3
Fe + 17% Cr + 5% Ni + 8% Mn A1 9,2
Cu + 10% Sn A1 18
Ag A1 21
Cu + 2,2% Al A1 32
Au A1 52
Cu A1 85
Al A1 135
Ni A1 240
Nb A2 537
1)
Fe A2 939
1)
Mo A2 1450
1)
1)
Maksymalna warto EBU dla bdw uoenia o szerokoci rwnej
jednej odlegoci midzypaszczyznowej dla paszczyzn {112}.
b
3 roz 6-11-02 22:45 Page 144
o najmniejszej wartoci wektora Burgersa , ktrego kierunek jest zgodny z kie-
runkiem o najgstszym uoeniu atomw w sieci krystalicznej, rwnym para-
metrowi sieci w tym kierunku. Polizg tych dyslokacji nastpuje w paszczyznach
polizgu o najgstszym uoeniu atomw. Poniewa w sieciach typu A1, A2 i A3
kierunki 110, 111 i , wykazuj odpowiednio najgstsze uoenie atomw
w krysztaach, to dyslokacje o wektorach Burgersa odpowiednio 110, 111
i (tabl. 3.8) s stabilnymi dyslokacjami cakowitymi.
DYSLOKACJE CZCIOWE I KTOWE
Dyslokacja, ktrej przejcie wywouje pooenie atomw rne od pozycji
wyjciowych, nosi nazw niedoskonaej lub odpowiednio czciowej albo ktowej
(rys. 3.31a,c). Dyslokacje czciowe maj wektor rwny uamkowi translacji sieci
w danym kierunku. Dyslokacje ktowe charakteryzuj si wektorem Burgersa zo-
rientowanym wzgldem paszczyzny polizgu pod okrelonym ktem.
DYSOCJACJA DYSLOKACJI CAKOWITYCH
Dyslokacje cakowite mog ulega dy-
socjacji, tj. rozszczepieniu na dyslokacje
czciowe. Wektor Burgersa dyslokacji ca-
kowitej jest wwczas sum wektorw dyslo-
kacji czciowych lub ktowych (rys. 3.32).
Kolejne przejcie przez kryszta dwch
dyslokacji czciowych, lub odpowiednio
ktowych, jest rwnowane przejciu w tej
samej paszczynie polizgu jednej dys-
lokacji cakowitej.
145
Struktura sieciowa
Stabilny wektor Burgersa
dyslokacji cakowitej
Najczciej wystpujcy
kierunek polizgu
Najczciej wystpujce
paszczyzny polizgu
Regularna A1 {111}
Regularna
typu NaCl
{111}
Regularna
typu CsCl
{110}
Regularna
typu diamentu
{111}
Regularna A2
{110}, {112} oraz
{123}
Heksagonalna A3 (0001)
110
110
100
110
100 a
111
110
a
2
110
a
2
110
a
2
111 oraz a 100
a
2
1120 oraz a 0001
a
3
1120
Tablica 3.8
Niektre parametry
dyslokacji cakowitych
b = b + b
b
b
b
b
b
b
1
3
3
2
2
1
1
2 3
Rysunek 3.32
Schemat rozszczepienia dyslokacji
b
b
2
a
1120
1120
2
a
3
a
3 roz 6-11-02 22:45 Page 145
REKOMBINACJA DYSLOKACJI CZCIOWYCH I KTOWYCH
Dyslokacje czciowe mog rekombinowa, tj. syntezowa, tworzc dyslokacj
cakowit. Utworzona w ten sposb dyslokacja cakowita moe z kolei ponownie
ulega dysocjacji w inn par dyslokacji czciowych, np. w przypadku dyslokacji
rubowej w innej paszczynie polizgu.
WARUNKI ENERGETYCZNE DYSOCJACJI I REKOMBINACJI DYSLOKACJI
Dysocjacja lub synteza dyslokacji moe nastpi jedynie wwczas, gdy energia
dyslokacji utworzonych w wyniku danej reakcji jest mniejsza ni energia dyslokacji
przed t reakcj. Poniewa energia dyslokacji jest proporcjonalna do kwadratu jej
wektora Burgersa, dysocjacja dyslokacji o wektorze Burgersa
1
na dyslokacje o
wektorach Burgersa
2
i
3
moe nastpi, jeeli:
(3.8)
Rekombinacja dyslokacji
1
i
2
na dyslokacj
3
moe natomiast nastpi,
jeeli:
(3.9)
DYSLOKACJE CZCIOWE SHOCKLEYA
Dyslokacje cakowite o wektorze Burgersa 110 w krysztaach o sieci A1 ule-
gaj polizgowi w paszczyznach {111}, w kierunkach 110 (rys. 3.33). Przy duej
energii bdu uoenia (EBU) krysztau, polizg dyslokacji o wektorze Burgersa
zwizany jest z prostoliniowym polizgiem warstwy B wzgldem A
o wektor BB (rys. 3.33b). W krysztaach o maej energii bdu uoenia, atomy
z warstwy B, inaczej ni poprzednio, najpierw przemieszczaj si do warstwy C,
a dopiero pniej zajmuj pozycj B. Wektor BB ulega wwczas rozkadowi na
dwa sumujce si wektory skadowe BC + CB . Dyslokacja cakowita ulega
w ten sposb dysocjacji na dwie dyslokacje czciowe Shockleya zgodnie z reakcj:
(3.10)
Pierwsza z powstaych dyslokacji okrelana jest jako czoowa, a druga jako
zamykajca. W razie gdyby w takim przypadku nastpio jedynie przemieszczenie
to atomy warstwy B przemieszcz si w pooenie waciwe dla warstwy C,
a w wyniku tego utworzy si w krysztale o sieci A1 bd uoenia o kolejnoci
warstw atomowych odpowiadajcej sieci heksagonalnej A3. Szeroko tego bdu
uoenia wynika z rwnowagi midzy napiciem powierzchniowym bdu uoenia
a si odpychania si utworzonych jednoimiennych dyslokacji Shockleya.
146
.
.
.
b
b b
b b b
2
a
2
a
[110]
6
a
[211]
2
a
[110]
3 roz 6-11-02 22:45 Page 146
Dyslokacje wystpujce w krysztaach o sieci A1 mona zapisa rwnie wyko-
rzystujc czworocian Thompsona (rys. 3.34). Wszystkie paszczyzny {111}
wystpujce w tej sieci s rwnolege do cian tego czworocianu, do jego krawdzi
rwnolege s wszystkie kierunki polizgu 110. Naroa czworocianu oznacza si
literami ABCD, a rodki przeciwlegych cian odpowiednio literami greckimi , ,
, . Krawdzie czworocianu, np. AB, AC itd., odpowiadaj wektorom Burgersa
dyslokacji cakowitych. Odcinki czce naroa czworocianu ze rodkami nieprze-
ciwlegych paszczyzn, np. A, A, B, B itp., odpowiadaj natomiast dyslokacjom
czciowym powstaym w wyniku dysocjacji dyslokacji cakowitych. Przykadowo:
dyslokacja cakowita AB moe podzieli si na dyslokacje czciowe A oraz B,
co mona przedstawi nastpujco:
AB = A + B. (3.11)
Utworzone w ten sposb dyslokacje czciowe A i B s wanie dyslokacjami
Shockleya.
DYSLOKACJE CZCIOWE FRANKA
W krysztaach o sieci A1 wystpuj rwnie dyslokacje czciowe Franka, majce
odpowiednio symbole A, B lub C, o wektorach Burgersa odpowiadajcych
odcinkom czcym naroa czworocianu ze rodkami przeciwlegych paszczyzn.
Wektor Burgersa dyslokacji czciowych Franka jest wikszy od wektora Burgersa
dyslokacji czciowych Shockleya. Dyslokacja czciowa Franka stanowi granic
bdu uoenia w krysztale o sieci A1. Wektor Burgersa dyslokacji Franka jest
prostopady do paszczyzny bdu uoenia {111}, a jego warto wynosi 111.
Dyslokacja Franka jest dyslokacj krawdziow, jednak jej wektor Burgersa nie
ley w paszczynie gstego uoenia {111}. Dyslokacja Franka nie moe si wic
147
[
1
0
1
]
[
1
0
1
]
[110]
[110]
[110]
[211]
[211]
[121]

[121]

[1
1
0
]
[
0
1
1
]
[
0
1
1
]
A
n
, B
n
, C
n
, atomy odpowiednio w paszczyznach A, B lub C
A
1
B
1
C
1
A B
C
C
A
4
A
6
A
5
B
2
A
2 A
3
a
6
a
6
a
6
a
6
a
2
a
2
d
a) b) c)
Rysunek 3.33
Schemat dysocjacji dyslokacji cakowitej na dyslokacje czciowe Shockleya (rys. wedug J. Adamczyka);
a) sekwencja paszczyzny (111) w krysztale o sieci A1, b) dysocjacja dyslokacji na dyslokacje czciowe
Shockleya i , c) bd uoenia w paszczynie polizgu (111) ograniczony dyslokacjami
czciowymi Shockleya
3
a
2
a
[110]
6
a
[211]
6
a
[121]
3 roz 6-11-02 22:45 Page 147
przemieszcza przez polizg, a jedynie przez wspinanie.
Z tego wzgldu dyslokacja Franka jest dyslokacj putwie-
rdzon.
W krysztaach o sieci A1, o dostatecznie duej energii
bdu uoenia (EBU), dyslokacje czciowe Shockleya
powstajce wewntrz ptli dyslokacji putwierdzonych
Franka zgodnie z reakcj:
(3.12)
mog utworzy zdoln do poruszania si dyslokacj cako-
wit [110] w wyniku syntezy:
(3.13)
Zgodnie z oznaczeniami przyjtymi na czworocianie
Thompsona, reakcj t mona zapisa nastpujco:
(3.14)
BARIERY DYSLOKACYJNE
W wyniku reakcji midzy dyslokacjami znajdujcymi si w rnych paszczyz-
nach polizgu i spotykajcymi si na przeciciu tych paszczyzn powstaj tzw. dys-
lokacje zakotwiczone lub bariery dyslokacyjne.
BARIERA DYSLOKACYJNA LOMERACOTTRELLA
Dysocjacja dyslokacji cakowitych 110 w nierwnolegych paszczyznach
polizgu {111}, np. w krysztaach o sieci A1 przebiega wedug
reakcji (rys. 3.35):
(3.15)
(3.16)
W wyniku rekombinacji utworzonych w ten sposb dyslokacji czoowych
Shockleya na krawdzi przecicia si paszczyzn polizgu tworzy si dyslokacja
ktowa, zwana barier LomeraCottrella wedug reakcji:
(3.17)
Dyslokacja o wektorze Burgersa a take powstajca w podobnej reakcji
dyslokacja le w paszczynie (001) krysztau (rys. 3.35), nie bdcej
148
.
,
.
.
D
B C
A
Rysunek 3.34
Czworocian
Thompsona
2
a
2
a
6
a
[110],
3
a
[110],
(111) i (111),
3 roz 6-11-02 22:45 Page 148
paszczyzn atwego polizgu. Bariera LomeraCottrella blokuje ruch dwch
pozostaych dyslokacji czciowych, powstaych w wyniku dysocjacji, oraz powo-
duje spitrzenie innych dyslokacji, przemieszczajcych si w paszczyznach
i Spitrzenie coraz to nowych dyslokacji wymaga wzrastajcego naprenia
i jest jedn z przyczyn umocnienia metali o sieci A1 podczas odksztacenia plas-
tycznego. Bariery LomeraCottrella mog by utworzone rwnie przez dyslokac-
je ktowe inne od opisanej. Do powstania bariery LomeraCottrella moe prowa-
dzi rwnie rekombinacja dyslokacji utworzonych w wyniku dysocjacji
dyslokacji czciowej Franka, przebiegajcej zgodnie z reakcj (3.12).
BARIERA DYSLOKACYJNA LOMERA
W krysztaach o sieci A1 bariery dyslokacyjne mog take powstawa w wyni-
ku syntezy dyslokacji cakowitych. Przykadowo w wyniku reakcji dyslokacji o wek-
torze Burgersa ulegajcej polizgowi w paszczynie (111) i dyslokacji
[101] poruszajcej si w paszczynie tworzy si dyslokacja [110] w pasz-
czynie (001) zwana barier Lomera. Poniewa paszczyzna ta nie jest paszczyzn
atwego polizgu, powstaa dyslokacja nie moe si porusza, blokujc ruch innych
dyslokacji w obydwu przecinajcych si paszczyznach (111) i .
REAKCJE DYSLOKACYJNE W KRYSZTAACH O SIECI A2
W krysztaach o sieci A2 wystpuj 3 grupy paszczyzn polizgu {110},
{112} oraz {123}, w ktrych mog porusza si dyslokacje jednostkowe 111
149
b) a)
[101]
z
y
x
[101]
[110]
[110]
[110]
[011]
(001)
[011]
[121]
[112]
a
6
a
6
a
6
a
6
a
6
a
6
a
6
a
2
a
2

[112]

[112]
[211]
[112]
(111)

(111)
(111)

(111)
7031'
bd uoenia
bd uoenia
bd uoenia
bd uoenia
paszczyzna polizgu
paszczyzna polizgu
7
0
3
1
'
Rysunek 3.35
Usytuowanie bariery LomeraCottrella w krysztale o sieci regularnej A1 (a) oraz schemat reakcji pomidzy
dyslokacjami czciowymi Shockleya i tworzenia bariery LomeraCottrella na krawdzi przecicia
nierwnolegych paszczyzn polizgu (b)
(111)
(111)
6
a
[112]
2
a
[011]
2
a
(111).
2
a
2
a
(111)
3 roz 6-11-02 22:45 Page 149
w kierunku 111. Moliwa jest dysocjacja dyslokacji cakowitych 111 z utworze-
niem dyslokacji czciowych, na przykad:
(3.18)
W wyniku reakcji pomidzy dyslokacjami cakowitymi 111 moe natomiast
powsta nowa dyslokacja cakowita a001. Przykadowo taka reakcja dyslokacyjna
moe przebiega nastpujco:
(3.19)
Jeeli dyslokacja a[001] ma orientacj czysto krawdziow, a jej wektor
Burgersa jest prostopady do paszczyzny upliwoci (001), to odpowiada ona za
inicjowanie kruchych pkni w krysztaach o sieci A2. W innych przypadkach
dyslokacje te mog ulega polizgowi w paszczyznach {110}. Proces ten jest
jednak mao znaczcy w porwnaniu z polizgiem z udziaem dyslokacji 111.
REAKCJE DYSLOKACYJNE W KRYSZTAACH O SIECI A3
W krysztaach o sieci A3 polizg zachodzi w wyniku ruchu dyslokacji cakowi-
tych o wektorze Burgersa w paszczynie podstawy (0001). Opis dyslokacji
w krysztaach o sieci A3 umoliwia piramida (rys. 3.36), a metoda jest podobna
do wykorzystujcej czworocian Thompsona w przypadku sieci A1.
150
a) b) c)
S
S
S
A
A
C
C
C
B
B
B
A
T
Rysunek 3.36
Wektory Burgersa dyslokacji w krysztaach o sieci A3; a) rozkad atomw w sieci A3; b) przedstawienie
dyslokacji cakowitych ST i TS oraz dyslokacji czciowych S, T, S, T; c) przedstawienie dyslokacji
czciowych AS, BS, CS oraz A, B, C, A, B, C (rys. wedug M. Hetmaczyka)
.
.
2
a
2
a
2
a
3
a
1120
3 roz 6-11-02 22:45 Page 150
W krysztaach o sieci A3 wystpuj nastpujce dyslokacje (tabl. 3.9):
6 dyslokacji cakowitych AB, AC, BA, BC, CA, CB, o wektorach Burgersa le-
cych w paszczynie podstawy sieci, wzdu bokw podstawy piramidy ABC,
2 dyslokacje cakowite ST oraz TS, prostopade do paszczyzny podstawy,
12 dyslokacji cakowitych przedstawionych za pomoc symboli SA/TB
oznaczajcych sum wektorw ST i AB,
dyslokacje czciowe S, T, S, T, prostopade do paszczyzny podstawy,
dyslokacje czciowe A, B, C, A, B, C, w paszczynie podstawy,
dyslokacje czciowe AS, BS itd., bdce kombinacj dwch poprzednich
typw dyslokacji.
W krysztaach o sieci A3 powstaj take bdy uoenia, spord ktrych trzy
najczciej wystpujce tworz si w paszczynie podstawy z udziaem dyslokacji
czciowych, wakansw lub atomw midzywzowych.
3.2.8. Polikrystaliczna struktura metali
KLASYFIKACJA STRUKTURY METALI
Metale w stanie staym mog wystpowa jako:
monokrysztay,
polikrysztay.
MONOKRYSZTAY
Monokrysztay charakteryzuj si prawidowym rozmieszczeniem przestrzen-
nym atomw z zachowaniem jednakowej orientacji wszystkich elementarnych
komrek sieciowych w caej objtoci krysztau. Monokrysztay s ciaami anizo-
tropowymi i dlatego wykazuj siln zaleno wasnoci fizycznych, mechanicz-
nych i innych od kierunku pomiaru lub pobrania prbki.
Metale rzadko wykazuj struktur monokrysztaw, chyba e s wytwarzane
z zastosowaniem specjalnych metod.
151
Tablica 3.9
Dyslokacje w krysztaach
o sieci A3 (wedug
M. Hetmaczyka)
Rodzaj Kierunek Warto Energia
AB [1120] a a
2
ST [0001] c c =
2
8a
3
2
SA/TB [1123] c
2
+ a
2
A [1100]
S [0001]
AS [2203] a +
2
11a
3
2
a
3
2
c
4
2
a
2
2
a
3
2a
3
2
c
2
3
a
1123
3 roz 6-11-02 22:45 Page 151
POLIKRYSZTAY
Metale techniczne otrzymywane konwencjonal-
nymi metodami metalurgicznymi s zwykle poli-
krysztaami. Skadaj si z ziarn, z ktrych kade
ma w przyblieniu prawidow struktur krystalicz-
n (rys. 3.37). Przypadkowa orientacja krystaliczna
poszczeglnych ziarn w metalach polikrystalicz-
nych decyduje o niemal jednakowych wasnociach
tych materiaw w rnych kierunkach; dlatego
materiay te nosz nazw quasiizotropowych.
Wzrost wielkoci ziarn znacznie wpywa na zwi-
kszenie anizotropii wasnoci metalu.
Zwykle w obrbie ziarn mona wyrni pod-
ziarna lub bloki o wielkoci ok. 10
4
10
6
cm.
Poszczeglne elementy blokw lub podziarn s
uoone wzgldem siebie pod bardzo maymi kta-
mi od kilku minut do kilku stopni.
DEZORIENTACJA KRYSTALICZNA
Kt utworzony midzy gwnymi kierunkami orientacji krystalicznej dwch
ssiadujcych elementw krystalicznych, np. ziarn lub podziarn, jest nazywany
ktem dezorientacji krystalicznej (rys. 3.38).
GRANICE ZIARN
Granice ziarn stanowi wady powierzchniowe budowy krystalicznej. W metalu
polikrystalicznym granice oddzielaj ziarna rnice si wzajemn orientacj krys-
taliczn, a w stopach technicznych ponadto skadem chemicznym. W zalenoci
od kta dezorientacji krystalicznej granice ziarn dzieli si na:
wskoktowe,
szerokoktowe.
152
Rysunek 3.37
Schemat struktury polikrystalicznej metali
a) b)
A
A
paszczyzna
granicy daszkowej
paszczyzna
granicy skrtnej
B

B
Rysunek 3.38
Schemat powstawania dezorientacji krystalicznej w granicach ziarn A i B:
a) daszkowej, b) skrtnej; wektor obrotu
3 roz 6-11-02 22:45 Page 152
GRANICE WSKOKTOWE
Granice wskoktowe, powstajce w miejscu
zetknicia podziarn, charakteryzuj si niewielkim
ktem dezorientacji krystalicznej i maj budow
dyslokacyjn.
Granice wskoktowe daszkowe (rys. 3.39)
cz krysztay o wsplnym kierunku krystalo-
graficznym rwnolegym do granicy.
Granice wskoktowe skrtne powstaj w miejs-
cu poczenia krysztaw o wsplnym kierunku
sieciowym prostopadym do granicy (rys. 3.38).
Zwykle granice wskoktowe nie s czysto
daszkowe i naley je rozpatrywa jako naoone na
siebie granice daszkowe i skrtne.
GRANICE SZEROKOKTOWE
Granice szerokoktowe charakteryzuj si du-
ym ktem dezorientacji krystalicznej ziarn, na
styku ktrych powstaj. Budowa granic szeroko-
ktowych jest bardzo zoona i nie w peni
zbadana. Sdzi si, e na granicach ziarn powstaje
strefa miejsc koincydentnych (rys. 3.40), tj. jed-
noczesnych, tworzcych supersie przestrzenn,
nakadajc si na sie przestrzenn ssiadujcych
ze sob ziarn. Parametr supersieci miejsc koincy-
dentnych jest wielokrotnoci parametru sieci
ziarn. W strefie granicy uoenie atomw charak-
terystyczne dla wntrza ziarn jest zaburzone.
Granica szerokoktowa nie jest przy tym paska,
lecz zawiera liczne dyslokacje oraz protuzje, tj.
wybrzuszenia i wystpy.
GRANICE MIDZYFAZOWE I KOHERENCJA
Granice midzy ziarnami rnych faz s nazywane granicami midzyfazowymi.
Granice midzyfazowe, oddzielajce fazy (porwnaj rozdz. 3.3.1), rnice si
parametrami i typem sieci, maj budow zblion do granic szerokoktowych.
153
d
d
=
b
b
Rysunek 3.39
Schemat wskoktowej
granicy daszkowej o kcie
dezorientacji
(wedug W.T. Reada)
miejsca koincydentne granica ziarn
Rysunek 3.40
Schemat typowej szerokoktowej granicy koincydentnej przy kcie dezorientacji = 22 wywoanym obrotem
wok osi [111] (wedug M.L. Kronberga, F.H. Wilsona i R.W. Cahna)
3 roz 6-11-02 22:45 Page 153
Granice midzyfazowe mona podzieli na:
koherentne,
pkoherentne,
niekoherentne.
Midzyfazowe granice koherentne (spjne) charakteryzuj si dobrym dopaso-
waniem sieci ssiadujcych faz (rys. 3.41a), w przeciwiestwie do granic niekohe-
rentnych (rys. 3.41b). Czciowe dopasowanie wykazuj granice pkoherentne,
cechujce si wystpowaniem dyslokacji na granicy (rys. 3.41c).
3.2.9. Szka metaliczne
STRUKTURA SZKIE METALICZNYCH
W szczeglnych przypadkach po zastosowaniu bardzo duej szybkoci
chodzenia podczas krzepnicia metale mog uzyskiwa struktur amorficzn,
tj. bezpostaciow. Otrzymane w taki sposb materiay s nazywane szkami meta-
licznymi (porwnaj rozdz. 7.3.12).
Szko metaliczne, tak jak inne ciaa amorficzne, ma struktur poredni midzy
stanem krystalicznym a stanem ciekym. W szkle metalicznym s uporzdkowane
jedynie najbliej ssiadujce ze sob atomy. Nie wystpuje natomiast wwczas
pene prawidowe rozmieszczenie przestrzenne wszystkich atomw, charakterys-
tyczne dla krysztaw. Szka metaliczne cechuj si wic wasnociami rnymi od
krysztaw metali, nie wykazujc wszystkich cech dla nich charakterystycznych.
Szka metaliczne powstaj w stopach metali z udziaem niemetali, utworzonych
z atomw o zrnicowanych wielkociach, pod warunkiem ochodzenia cieczy
metalowej do temperatury niszej od temperatury zeszklenia, ktra w przypadku
cia krystalicznych odpowiada temperaturze krystalizacji. Struktury bezpostaciowe
wykazuj take materiay ceramiczne i polimery (porwnaj rozdz. 8.1 i 8.3).
154
a) b) c)
Rysunek 3.41
Schemat granic midzyfazowych a) koherentnej, b) niekoherentnej, c) pkoherentnej
3 roz 6-11-02 22:47 Page 154
METODY OTRZYMYWANIA SZKIE METALICZNYCH
Warunkiem zeszklenia stopw metali jest ich chodzenie z bardzo du szy-
bkoci ok. 10
6
C/s, co realizuje si przykadowo nastpujcymi metodami:
odlewania strumienia ciekego stopu na obracajcy si i chodzony wod bben
metalowy (np. stopy FeNi),
wystrzeliwania kropli cieczy na ochodzon pyt miedzian,
naparowania w prni na podoe ochodzone do temperatury 196C (np.
stopy CuAg),
elektroosadzania.
Szka metaliczne s metastabilne i w czasie nastpnego wygrzewania podlegaj
przemianom zwizanym z tworzeniem struktury drobnokrystalicznej, a przy odpo-
wiednio wysokiej temperaturze i dugim czasie osigaj struktur rwnowagow.
ZASTOSOWANIE SZKIE METALICZNYCH
Szka metaliczne znalazy liczne zastosowania praktyczne, np. na bardzo
cienkie tamy magnetycznie mikkie, tamy do lutowania, ostrza do golenia, a tak-
e na wkna do zbrojenia specjalnych materiaw kompozytowych stosowanych
np. na ekrany izolujce pole elektromagnetyczne (porwnaj rozdz. 8.5.6).
Wasnoci zblione do szkie metalicznych wykazuj materiay nanokrysta-
liczne, w ktrych wystpuj bardzo drobne obszary o strukturze krystalicznej (po-
rwnaj rozdz. 7.3.5 i 8.5.6).
155
3 roz 6-11-02 22:47 Page 155
156 156
Struktura
1) cienkiej folii ze stali typu X8CrNiTi18-9;
dyslokacje w austenicie, pow. 15000x;
2) cienkiej folii ze stali X2CrNi18-9; spitrzenie
dyslokacji przed granic ziarna w paszczynie
(111), pow. 20000x;
3) cienkiej folii ze stali typu X6CrMnN19-19;
granica daszkowa, pow. 15000x;
spitrzone dyslokacje, pow. 15000x;
struktura dyslokacyjna i granica bliniacza,
pow. 30000x;
granica bliniacza, pow. 20000x;
7) cienkiej folii ze stali typu X12CrMnNi18-9-5;
bdy uoenia i granica niskoktowa daszkowa
w austenicie, pow. 20000x;
8) cienkiej folii z przesyconej stali typu
X8CrNiTi18-9; granica szerokoktowa,
pow. 10000x
1 2 3
4 5
6 7 8
Dyslokacje i granice
3 roz 6-11-02 22:47 Page 156
157 157
Struktura 1) cienkiej folii z amorficznego stopu
Ni
68,7
Cr
6,6
Fe
2,7
Si
7,8
B
14
C
0,2
, pow. 210000x; 2) cien-
kiej folii ze stopu amorficznego Fe
85,4
Hf
1,4
B
13,2
,
pow. 2900000x, mikroskop wysokorozdzielczy;
3) cienkiej folii ze stopu amorficznego
Fe
92,4
Hf
4,2
B
3,4
, pow. 2400000x, mikroskop wyso-
korozdzielczy; 4) cienkiej folii ze stopu
Fe
85,4
Hf
1,4
B
13,2
w stanie nanokrystalicznym, pow.
2400000x, mikroskop wysokorozdzielczy; 5) prze-
omu stopu amorficznego Cu
77
Ni
6
Sn
10
P
7
wya-
rzonego w 150C przez 10 min, pow. 6300x,
mikroskop skaningowy; 6) przeomu stopu amor-
ficznego Ni
90
P
10
wyarzonego w 250C przez 10
min, pow. 6300x, mikroskop skaningowy; 7) prze-
omu kruchego midzykrystalicznego po zginaniu
stopu nanokrystalicznego Fe
85,4
Hf
1,4
B
13,2
, pow.
8900x, mikroskop skaningowy; 8) przeomu drob-
noykowego po rozciganiu stopu nanokrystal-
icznego Fe
76,6
Hf
6,4
B
17
, pow. 4800x, mikroskop
skaningowy
1 2 3
4 5
6 7 8
Szka metaliczne
3 roz 6-11-02 22:47 Page 157
3.3. Stopy metali i fazy
3.3.1. Oglne wiadomoci o stopach metali
STOPY METALI
Czyste metale s w technice stosowane stosunkowo rzadko. Powszechne zasto-
sowanie znajduj stopy metali w wielu przypadkach wykazujce lepsze wasnoci
ni czyste metale.
Stopy s substancjami dwu- lub wieloskadnikowymi, makroskopowo wykazuj-
cymi wasnoci metaliczne. Co najmniej jeden z gwnych skadnikw stopu jest
metalem. Skadnikami stopw s substancje proste, np. pierwiastki, lub zoone
np. zwizki nie ulegajce przemianom.
Stopy metali charakteryzuj si wizaniem metalicznym jako jedynym lub
wystpujcym oprcz innych rodzajw wiza. Skad chemiczny stopw jest
wyraany przez:
stenie masowe skadnikw,
stenie atomowe skadnikw.
Stosunek masy danego skadnika do caej masy stopu podany w procentach
okrela jego stenie masowe. Udzia atomw skadnika w oglnej liczbie atomw
stopu wyraony procentowo stanowi stenie atomowe skadnika.
FAZY
Stopy mog mie struktur jedno- lub wielofazow. Faza to jednorodna cz
stopu, oddzielona od pozostaej jego czci granic midzyfazow. Poszczeglne
fazy stopu zwykle do znacznie rni si midzy sob wasnociami. Liczba,
rodzaj i wasnoci faz s uzalenione od skadu chemicznego stopu. Zbir faz znaj-
dujcych si w stanie rwnowagi termodynamicznej jest nazywany ukadem.
Stopy metali s wytwarzane gwnie przez topienie i krystalizacj ze stanu
ciekego. W wyniku tych procesw z cieczy, bdcej zwykle roztworem wszystkich
skadnikw stopu, mog powsta:
roztwory stae,
fazy midzymetaliczne,
mieszaniny faz.
3.3.2. Roztwory stae
ROZTWORY STAE I ICH SKADNIKI
Roztwr stay stanowi jednorodn faz o wizaniu metalicznym i strukturze
krystalicznej o wasnociach typowo metalicznych. Metal, ktrego atomy wystpuj
158
3 roz 6-11-02 22:47 Page 158
w sieci w przewadze, jest rozpuszczalnikiem. Drugi skadnik jest nazywany pier-
wiastkiem rozpuszczonym.
ROZTWORY STAE PODSTAWOWE I WTRNE
Roztwory stae mog by:
podstawowe,
wtrne.
Roztwr stay jest nazywany roztworem staym podstawowym, gdy rozpuszczal-
nikiem jest pierwiastek bdcy skadnikiem stopu. Gdy rozpuszczalnikiem jest faza
midzymetaliczna, roztwr stay nosi nazw roztworu staego wtrnego.
Roztwory stae podstawowe zachowuj struktur sieciow tak sam, jak czysty
metal rozpuszczalnika. W zalenoci od zakresu stenia skadnika rozpuszczo-
nego roztwory stae mog by podzielone na:
graniczne,
cige.
Roztwr stay podstawowy wystpuje zwykle w pewnym zakresie ste zmniej-
szajcych si od 100% rozpuszczalnika. Jeeli stenie skadnika rozpuszczonego
jest ograniczone w pewnym zakresie, roztwr stay jest nazywany roztworem staym
granicznym. W przypadku nieograniczonej rozpuszczalnoci obydwu skadnikw
w stanie staym w caym zakresie ste, tj. od 0 do 100%, roztwr stay jest roztwo-
rem staym cigym.
CZYNNIKI DECYDUJCE O TWORZENIU ROZTWORW STAYCH
Czynniki decydujce o tworzeniu roztworw staych mona uj w formie
czterech regu:
elektrowartociowoci ujemnej,
typw sieci,
wielkoci atomw,
wzgldnych wartociowoci.
Od regu tych obserwuje si jednak pewne wyjtki.
REGUA ELEKTROWARTOCIOWOCI UJEMNEJ
Roztwory stae powstaj wtedy, gdy niewielka jest rnica elektrowartociowoci
skadnikw. Im bardziej elektrododatni jest jeden ze skadnikw, a drugi elektro-
ujemny, tym wiksza jest tendencja do tworzenia si faz midzymetalicznych.
REGUA TYPW SIECI
Powstawanie roztworw staych cigych jest moliwe jedynie wtedy, gdy obyd-
wa skadniki maj ten sam typ struktury krystalicznej; w przeciwnych przypadkach
mog tworzy si roztwory stae graniczne.
REGUA WIELKOCI ATOMW
Cakowita wzajemna rozpuszczalno w stanie staym wystpuje w przypadku,
gdy stosunek promieni atomowych jest mniejszy od 1,08. Gdy stosunek ten jest
wikszy od 1,15, tworz si roztwory graniczne, o steniu metalu rozpuszczonego
zwykle mniejszym od 1%.
159
3 roz 6-11-02 22:47 Page 159
REGUA WZGLDNYCH WARTOCIOWOCI
Rozpuszczalno metali o wyszej wartociowoci w metalach jednowartocio-
wych jest wiksza ni metali jednowartociowych w metalach o wartociowoci
wyszej. Dotyczy to waciwie wycznie miedziowcw.
W roztworach staych atomy skadnika rozpuszczonego mog by rozmiesz-
czone:
w przestrzeniach midzywzowych rozpuszczalnika w roztworach staych mi-
dzywzowych,
w wzach sieci krystalicznej rozpuszczalnika, zastpujc jego atomy w roztwo-
rach staych rnowzowych,
zupenie przypadkowo.
ROZTWORY STAE MIDZYWZOWE
W przypadku gdy atomy pierwiastka rozpuszczonego s usytuowane w sposb
nieuporzdkowany w przestrzeniach midzywzowych sieci metalu rozpuszczal-
nika, roztwr stay jest nazywany roztworem staym midzywzowym (rys. 3.42).
Atomy pierwiastka rozpuszczonego B po-
woduj ekspansj sieci rozpuszczalnika.
Poniewa w sieciach A1, A2 i A3 przes-
trzenie midzywzowe s niewielkie,
mieszcz si w nich atomy pierwiastkw
o niewielkich rednicach atomowych.
Roztwory te tworz zwykle metale przej-
ciowe w tym elazo z niemetalami,
gwnie wglem, azotem, wodorem
i borem. Roztwory stae midzywzowe
s roztworami granicznymi, a rozpusz-
czalno graniczna zmienia si zwykle
wraz ze zmian temperatury.
ROZTWORY STAE RNOWZOWE
Gdy atomy metalu rozpuszczonego
zajmuj przypadkowo dowolne wzy w
sieci krystalicznej metalu rozpuszczalni-
ka, roztwr stay jest nazywany roztwo-
rem staym rnowzowym (rys. 3.43).
Obecno atomw innego pierwiastka
w sieci krystalicznej rozpuszczalnika, w
zalenoci od stosunku rednic atomw
rozpuszczalnika i pierwiastka rozpusz-
czonego, powoduje odksztacenie sieci
ekspansj lub kontrakcj (rys. 3.44).
Roztwory stae rnowzowe mog
by cige lub graniczne. W roztworach
160
A
B
A
B
Rysunek 3.42
Schemat rozmieszczenia
atomw w strukturze
roztworu staego
midzywzowego;
A atomy metalu
rozpuszczalnika,
B atomy pierwiastka
rozpuszczonego
Rysunek 3.43
atomw w strukturze
roztworu staego
rnowzowego;
A atomy metalu
rozpuszczalnika,
B atomy pierwiastka
rozpuszczonego
3 roz 6-11-02 22:47 Page 160
staych cigych liczba wzw sieci krystalicznej rozpuszczalnika zajtych przez
atomy drugiego skadnika ronie wraz ze zwikszaniem si stenia skadnika roz-
puszczonego od struktury czystego metalu A do struktury metalu B (rys. 3.45).
NADSTRUKTURY
W niektrych roztworach staych rno-
wzowych o okrelonych stosunkach st-
enia atomowego skadnikw metalicznych
A i B, np. w wyniku wolnego chodzenia lub
wygrzewania w staej temperaturze, nieu-
porzdkowany rozkad obydwu skadnikw
zmienia si na uporzdkowany. Roztwr
stay, charakteryzujcy si prawidowym roz-
kadem atomw obydwu skadnikw w sieci,
jest nazywany nadstruktur i powstaje w wy-
niku przemiany:
nieporzdek porzdek.
Poniewa przemiana ta jest odwracalna,
przy nagrzaniu do okrelonej temperatury
nastpuje zanik nadstruktury.
161
a) b)
A B A B
A
atomy metalu A atomy metalu B
%B B
Rysunek 3.44
Schemat odksztacenia
sieci w roztworze staym
rnowzowym,
spowodowanego przez
atom pierwiastka
rozpuszczonego
a) ekspansja sieci,
b) kontrakcja sieci
atom Cu
a
a a
a
ac
atom Au
atom Cu
atom Zn
a) b) c)
Rysunek 3.46
Schemat komrek sieciowych uporzdkowanych roztworw
staych a) nadstruktura Cu
3
Au o sieci regularnej,
b) nadstruktura CuAu o sieci tetragonalnej,
c) uporzdkowany mosidz (CuZn)
Rysunek 3.45
Schemat zalenoci liczby wzw sieci przestrzennej rozpuszczalnika, zajtych przez atomy skadnika
rozpuszczonego, od wzrastajcego stenia tego skadnika w roztworze staym rnowzowym
3 roz 6-11-02 22:47 Page 161
Nadstrukturom mona przypisa wzory AB, AB
3
lub A
3
B, odpowiadajce
ilociowym stosunkom atomowym A i B, rwnym 1:1, 1:3 lub 3:1 (rys. 3.46).
W tablicy 3.10 zestawiono niektre nadstruktury typw AB, AB
3
lub A
3
B, wyst-
pujce w stopach metali.
3.3.3. Umocnienie roztworw staych
KLASYFIKACJA MECHANIZMW UMOCNIENIA
Stopy jednofazowe o strukturze roztworw staych zwykle wykazuj wiksze
wasnoci wytrzymaociowe ni czyste metale. Umocnienie przez tworzenie roz-
tworu staego wie si z dziaaniem jednego lub kilku mechanizmw dysloka-
cyjnych decydujcych o wzrocie odpornoci na odksztacenie plastyczne przez:
blokowanie dyslokacji w ich pooeniach wyjciowych,
zmniejszenie szybkoci ruchu dyslokacji w wyniku zwikszenia naprenia tar-
cia sieci,
utrudnienie w pokonywaniu przeszkd przez dyslokacje w wyniku ograniczenia
polizgu poprzecznego.
MECHANIZMY UMOCNIENIA
Umocnienie roztworw staych spowodowane obecnoci pierwiastkw
rozpuszczonych w sieci rozpuszczalnika nastpuje przez:
pokonywanie przez dyslokacje pl napr-
e wok niedopasowanych atomw
pierwiastka rozpuszczonego w sieci roz-
puszczalnika zgodnie z mechanizmem
MottaNabarro; ruch postpowy dyslo-
kacji zachodzi przez przeskakiwanie
odcinka linii dyslokacji L kilkakrotnie
duszego od odlegoci midzy roz-
puszczonymi atomami do nastpnego po-
oenia rwnowagowego (rys. 3.47);
spryste blokowanie ruchu dyslokacji zgodnie z mechanizmem Cottrella; dys-
lokacje s blokowane przez atmosfery stanowice skupienia atomw obcych
wok linii dyslokacji i zmniejszajce pole napre sprystych dyslokacji.
Oddzielenie dyslokacji od atmosfery wymaga dostarczenia energii rwnej
energii odksztace sprystych uwolnionej w wyniku utworzenia atmosfery.
162
Typ nadstruktury Przykady nadstruktur Typ sieci krystalograficznej
AB
AuCu, AgPt, CoPt, NiPt, FePt, MnPt
AgZn, CuZn, CuBe, FeCo, FeCr, NiAl, AlFe
CdMg, NiSn, NiSb, AsNi, AuSn, FeSn
L1
0
B2 (L2)
B8
1
AB
3
AuCu
3
, AlNi
3
, FeNi
3
, MnNi
3
, PtCu
3
, FePd
3
, PdCu
3
, AgPt
3
AlCu
3
, AlFe
3
, SiFe
3
CdMg
3
, WCo
3
, MgCd
3
, SnNi
3
, MoCo
3
, ThAl
3
L1
2
L2
1
(D0
3
)
D0
19
L
k
i
e
r
u
n
e
k

r
u
c
h
u

d
y
s
l
o
k
a
c
j
i
Rysunek 3.47
Mechanizm umocnienia
roztworu staego polami
napre (wedug N.F.
Motta i F.R.N. Nabarro)
Tablica 3.10
Przykady nadstruktur
typw AB i AB
3
3 roz 6-11-02 22:47 Page 162
Gdy przyoone naprenie pokona oddziaywanie midzy dyslokacj a atmo-
sfer, moe ona porusza si przy mniejszym napreniu, co decyduje o wyst-
pieniu wyranej granicy plastycznoci;
chemiczne blokowanie rozszczepionych dyslokacji zgodnie z mechanizmem Suzu-
ki; w wyniku dyfuzji powstaj w stopie obszary o lokalnie zwikszonym st-
eniu pierwiastka rozpuszczonego i obnionej przez to energii bdu uoenia,
ktre przycigaj si z rozszczepionymi dyslokacjami; dyslokacje czstkowe
w wyniku oddziaywania pierwiastkw rozpuszczonych s bardziej rozszcze-
pione, co doprowadza do dalszego poszerzania pasma bdu uoenia midzy
dyslokacjami czstkowymi i skutecznie zapobiega polizgowi poprzecznemu
dyslokacji rubowych;
geometryczne blokowanie ruchu dyslokacji zgodnie z mechanizmem Fishera;
atomy pierwiastka rozpuszczonego zamiast pozostawa w bezadnym uoeniu
mog tworzy lokalne zgrupowania tzw. klastry lub mog ukada si regularnie
w sieci rozpuszczalnika tworzc uporzdkowanie bliskiego zasigu, co utrudnia
ruch dyslokacji, gdy ruch ten wymaga zniszczenia klastrw lub uporzdkowa-
nia bliskiego zasigu.
3.3.4. Fazy midzymetaliczne
CHARAKTERYSTYCZNE CECHY FAZ MIDZYMETALICZNYCH
Fazy midzymetaliczne s poczeniami metali lub metali z niemetalami i wy-
kazuj wasnoci metaliczne ze wzgldu na czciowy lub cakowity udzia wiza-
nia metalicznego midzy atomami wchodzcymi w skad fazy.
Charakterystyczne cechy faz midzymetalicznych opisuj cztery zasady:
struktura krystaliczna faz midzymetalicznych rni si od struktury kadego
ze skadnikw,
atomy kadego ze skadnikw wykazuj uporzdkowane rozmieszczenie w sieci
krystalicznej,
w oddziaywaniach midzy atomami wystpuje przewaga wizania metalicz-
nego,
wzajemne stosunki ilociowe atomw skadnikw rzadko odpowiadaj war-
tociowociom chemicznym pierwiastkw, jakie wykazuj one w zwizkach
chemicznych, chocia fazom mona przypisa wzory podobne do wzorw
zwizkw chemicznych.
ROZTWORY STAE WTRNE
Fazy midzymetaliczne wystpuj przy cile okrelonych steniach
skadnikw stopu, chocia mog wystpowa rwnie w pewnym zakresie ste
i tworzy roztwory stae wtrne. Roztwory te mog by:
rnowzowe,
midzywzowe,
pustowzowe.
W roztworach pustowzowych wystpuje nadmiar atomw jednego ze skad-
nikw, a w wzach sieci krystalicznej, ktre miayby by obsadzone atomami
drugiego skadnika, powstaj wakanse.
163
3 roz 6-11-02 22:47 Page 163
KRYTERIA KLASYFIKACJI FAZ MIDZYMETALICZNYCH
Fazy midzymetaliczne mona dzieli w zalenoci od:
stenia elektronowego, tj. stosunku liczby elektronw wartociowoci do liczby
atomw w komrce elementarnej, lub czynnika elektrochemicznego, uwzgld-
niajcego struktur elektronow skadnikw,
wielkoci atomw.
Spord licznych faz midzymetalicznych zostan omwione najwaniejsze.
FAZY ELEKTRONOWE
Fazy elektronowe to roztwory stae wtrne o wyranych wasnociach meta-
licznych. S tworzone midzy metalami dwch klas podanych w tablicy 3.11.
Struktur tych faz warunkuj trzy wartoci ste elektronowych: 21/14 (3/2),
21/13 i 21/12 (7/4). Przykady faz elektronowych podano w tablicy 3.12.
FAZY LAVESA
W przypadku gdy idealny stosunek promieni atomowych dwch pierwiastkw
A i B wynosi, a w rzeczywistoci gdy zawarty jest w przedziale 1,051,68, w zasa-
dzie przy cile okrelonym stosunku ste atomowych mog utworzy si fazy
164
Tablica 3.11
Klasy metali tworzcych
fazy elektronowe
Tablica 3.12
Przykady faz elektronowych
Klasa metali Metale Liczba elektronw walencyjnych
I
Mn, Fe, Co, Ni, Rh, Pd, Pt 0
Cu, Ag, Au 1
II
Be, Mg, Zn, Cd, Hg 2
Al, Ga, In 3
Si, Ge, Sn 4
Sb 5
Typ
fazy
Warto stenia
elektronowego
Przykady
faz
Typ sieci
krystalograficznej
2
CuBe, CuZn, CuPd, AgMg, AgZn, AgCd, AuMg, AuZn, AuCd, FeAl,
CoAl, NiAl
Regularna przstrzennie
centrowana B2 typu CsCl
AgHg, Ag
4
Al, Au
3
Al, CoZn, MnZn
Regularna zoona,
o 20 atomach, A13 typu Mn
Cu
3
Ga, Cu
5
Ge, AgCd, Ag
3
Al, Ag
3
Ga, Ag
3
In, Ag
5
Sn, Ag
7
Sb, Au
3
In,
Au
5
Sn
Heksagonalna zwarcie
wypeniona zbliona do A3
21

13
Cu
5
Zn
8
, Cu
5
Cd
8
, Cu
5
Hg
8
, Cu
9
Ga
4
, Cu
9
In
4
, Cu
31
Sn
8
, Ag
5
Zn
8
,
Ag
5
Cd
8
, Ag
5
Hg
8
, Au
5
Zn
8
, Mn
5
Zn
21
, Fe
5
Zn
21
, Co
5
Zn
21
, Ni
5
Be
21
,
Ni
5
Zn
21
, Ni
5
Cd
21
, Rh
5
Zn
21
, Pd
5
Zn
21
, Pt
5
Be
21
, Pt
5
Zn
21
Regularna zoona,
o 52 atomach, typu
mosidzu
4
CuZn
3
, Cu
3
Sn, Cu
3
Ge, Cu
3
Si, AgZn
3
, AgCd
3
, Ag
3
Sn, Ag
5
Al
3
, AuZn
3
,
AuCd
3
, Au
3
Sn
Heksagonalna zwarcie
wypeniona zbliona do A3
3 roz 6-11-02 22:47 Page 164
Lavesa typu AB
2
. Fazy Lavesa wystpuj m.in. w stopach Fe, Mn, Cr i Mo z inny-
mi metalami. Przykady faz Lavesa podano w tablicy 3.13, a charakterystyczne
typy struktur na rysunku 3.48.
FAZY O STRUKTURACH SIATEK KAGOM
W stopach dwu- i wieloskadnikowych metali przejciowych, zawierajcych
niekiedy dodatki innych pierwiastkw, np. Si, wystpuj przy okrelonych ste-
niach skadnikw fazy , P, R, lub (tabl. 3.14). Fazy te maj charakter roz-
tworw staych wtrnych i wydzielaj si z roztworw staych podstawowych po
165
Cu Mg
Zn Mg Ni Mg
c)
a)
b)
Rysunek 3.48
Struktury sieciowe
faz Lavesa
a) typ MgCu
2
,
b) typ MgZn
2
,
c) typ MgNi
2
Typ
fazy
Warto stenia
elektronowego
Przykady
faz
Typ sieci
krystalograficznej
MgCu
2
1,31,8
i >2,3
MgCu
2
, AgBe
2
, BiAu
2
, CaAl
2
, KBi
2
, NaAu
2
, NbCo
2
, TiBe
2
,
TiCo
2
, ZrCo
2
, ZrFe
2
, ZrW
2
Regularna zoona, o 24 atomach, C15
(rys. 3.48a)
MgZn
2
1,82,3
MgZn
2
, CaCd
2
, CaLi
2
, CaMg
2
, CrBe
2
, KNa
2
, MoBe
2
, NbFe
2
,
NbMn
2
, SrMg
2
, TiFe
2
, TiMn
2
, VBe
2
, WBe
2
, WFe
2
, ZrCr
2
Heksagonalna zoona C14
(rys. 3.48b)
MgNi
2
1,82,3 MgNi
2
, TiCo
2
, ZrFe
2
, UPt
2
, U(Fe,Ni)
2
Heksagonalna zoona C36
(rys. 3.48c)
Tablica 3.13
Przykady faz Lavesa
3 roz 6-11-02 22:47 Page 165
dugotrwaym wygrzewaniu w wysokiej temperaturze. Temperatura wydzielania si
tych faz ulega obnieniu po uprzednim odksztaceniu plastycznym stopu na zimno.
Fazy jednego typu s izomorficzne i krystalizuj w sieciach zoonych, opisanych
w tablicy 3.14. Struktury krystaliczne tych faz s pokrewne. Skadnik B jest
rozmieszczony w tych sieciach zajmujc wzy dwuwymiarowej siatki tzw. kagom
(rys. 3.49a), zoonej z trjktw i szecioktw. Natomiast atomy skadnika A s
umieszczone w rodkach geometrycznych figur siatki kagom o wzach obsa-
dzonych przez atomy skadnika B. Warstwy o takim uoeniu atomw s wzajem-
nie na siebie naoone i niekiedy obrcone jedne wzgldem drugich.
Sie fazy (tabl. 3.14 i rys. 3.49b) jest zoona wycznie z elementw siatki
kagom (fragment oznaczony ABC), gdy w bardziej zoonej krystalograficznie
fazie P (rys. 3.49c) wystpuj rwnie piciokty (fragment oznaczony DEF),
umoliwiajce dopasowanie fragmentw siatki kagom (po obrocie fragmentu
oznaczonego ABC). Z kolei fragmenty sieci fazy P zoone z trjktw i picio-
ktw (oznaczone DEF, a po obrocie o 180 DEF), odpowiednio zestawione,
tworz podstawowy motyw sieci fazy (rys. 3.49d).
Fazy R i maj struktury pochodne od poprzednio omwionych, lecz jeszcze
bardziej zoone.
166
Tablica 3.14
Przykady faz , P, R, ,
Typ
fazy
Skadnik fazy
Stenie atomowe
skadnika B, %
Temperatura
wydzielania ok., C
Typ sieci
krystalograficznej
A B
Cr
Cr
Cr
V
V
V
V
Fe
Co
Mn
Mn
Fe
Co
Ni
5157
3742
7684
7586
4363
3256
2645
600
1000
1000
1000
700
1200
1000
tetragonalna
zoona,
o 30 atomach
P
Mo
Cr, Mo
Mo
Fe, Ni
Ni
Mn, Co
14,37
40
25,30
1200
1200
1240
rombowa
zoona,
o 56 atomach
R
Ti
Cr, Mo
Mo
Mo
Ti
V
V
V
Mo
W
Nb
Ta
Mn
Co
Mn, Co
Mn, Fe
Si, Mn
Si, Fe
Si, Co
Si, Ni
Si, Mn
Si, Mn
Si, Mn
Si, Mn
82
49
3550
1045
19,79
22,36
15,40
25,36
19,78
19,78
16,79
16,79
1050
1200
1240
1240
1000
1100
1100
1100
1000
1000
1000
1000
romboedryczna
zoona,
o 53 atomach
Mo
Mo
W
W
Fe
Co
Fe
Co
54
5257
54
54
1480
1175
1640
1630
romboedryczna
zoona,
o 13 atomach
Mo Ni 4951 1300
rombowa zoona,
o 53 atomach
3 roz 6-11-02 22:47 Page 166
3.3.5. Fazy midzywzowe o strukturach prostych
i zoonych
KLASYFIKACJA FAZ MIDZYWZOWYCH
W zalenoci od stosunku promieni atomowych niemetalu r
X
i metalu r
M
mo-
na dokona (wedug warunku G. Hgga) podziau faz midzywzowych na:
fazy o strukturach prostych, gdy 0,59,
fazy o strukturach zoonych, gdy > 0,59.
FAZY MIDZYWZOWE O STRUKTURACH PROSTYCH
Fazy midzywzowe o strukturach prostych maj wasnoci metaliczne i krys-
talizuj w sieciach regularnej ciennie centrowanej i heksagonalnej zwartej, a take
regularnej przestrzennie centrowanej i heksagonalnej prostej. Sie krystaliczna faz
midzywzowych o strukturach prostych jest przy tym zwykle rna od sieci czys-
tego metalu. Wzy sieci krystalicznej tych faz s zajte przez atomy ktrego me-
talu przejciowego M, a w przestrzeniach midzywzowych s usytuowane atomy
niemetali X o maym promieniu atomowym, tj. atomy wgla, azotu, wodoru lub
boru. Do faz midzywzowych o strukturach prostych s wic zaliczane wodorki,
niektre borki, a take niektre wgliki i azotki metali przejciowych. Skad faz
midzywzowych o strukturach prostych mona opisa zwykle wzorami M
4
X,
M
2
X, MX i MX
2
.
W niektrych roztworach wtrnych faz midzywzowych o strukturach
prostych nie wszystkie przestrzenie midzywzowe s obsadzone atomami nieme-
talu. Zmienia si wwczas redni skad chemiczny tych faz, np. zamiast fazy MX
bardzo czsto wystpuje faza M
4
X
3
o niedomiarze atomw niemetalu.
167
A
A
A
D
D'
E'
E
E
F
F
F'
D
C
C
C' B
B
B
B'
A'
a) b) c) d)
Rysunek 3.49
Paskie siatki struktury warstw atomowych faz parkietowych pochodne od siatek kagom a) siatka kagom,
b) struktura fazy , c) struktura fazy P, d) struktura fazy (wedug J.S. Kaspera i F.G. Franka)
r
X
r
M
r
X
r
M
3 roz 6-11-02 22:47 Page 167
FAZY MIDZYWZOWE O STRUKTURACH ZOONYCH
Fazy midzywzowe o strukturach zoonych tworzone przez metale przejcio-
we i niemetale zwykle maj znaczn liczb atomw w komrce strukturalnej. Fazy
te cechuj si rwnie wasnociami metalicznymi, s jednak mniej trwae od faz
midzywzowych.
Struktury zoone wykazuje wikszo borkw oraz niektre azotki i wgliki
elaza, kobaltu, niklu, manganu i chromu, a take wgliki podwjne.
WGLIKI
Wgliki s tworzone przez pierwiastki, ktre maj niecakowicie zapenione
elektronami podpowoki d przedostatniej powoki n 1. Zdolno do tworzenia
wglikw przez poszczeglne pierwiastki i trwao wglikw zwiksza si wraz ze
zmniejszeniem liczby elektronw w podpowoce d przedostatniej powoki, co sche-
matycznie przedstawiono w tablicy 3.15. Tablica ta obejmuje fragment ukadu
okresowego pierwiastkw, na ktrym zaznaczono wgliki tych pierwiastkw,
wystpujce w stopach metali. Na rysunkach 3.503.53 przedstawiono struktury
sieciowe wglikw typu MC, M
2
C, cementytu M
3
C i M
23
C
6
.
Wgliki rnych pierwiastkw tego
samego typu s izomorficzne i dlatego
wykazuj wzajemn rozpuszczalno. Atomy
jednego metalu przejciowego mog by
zamieniane przez inne metale. W stopach
wieloskadnikowych elaza mog ponadto
powstawa wgliki zoone typu M
6
C, np.
W
3
Fe
3
C o sieci regularnej zoonej, zawiera-
jcej w komrce strukturalnej 96 atomw
metalu i 16 atomw wgla (rys. 3.54).
168
M
X
M
C
Rysunek 3.50
Struktura sieci faz
midzywzowych MX
typu NaCl
Rysunek 3.51
Struktura sieciowa wglika typu M
2
C
Fe
C
Rysunek 3.52
Struktura sieciowa cementytu Fe
3
C
3 roz 6-11-02 22:47 Page 168
169
grupy atomw
atomy
Cr C
grupy atomw
atomy
Fe C
W lub Fe
x
Y
Y
Y
Y
Y
Y
Y
Y
Y
Y
Y
Y
Y
Y
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x x
Rysunek 3.53
Struktura sieciowa wglika typu Cr
23
C
6
(opracowano na podstawie danych H.J. Goldschmidta)
Rysunek 3.54
Struktura sieciowa wglika typu M
6
C
(opracowano na podstawie danych H.J. Goldschmidta)
3 roz 6-11-02 22:47 Page 169
AZOTKI
Wiele podobiestwa do wglikw wykazuj azotki. Azot ma nieco mniejsz
rednic atomow ni wgiel. Z tego wzgldu azotki s przewanie fazami
midzywzowymi M
2
N i MN. elazo i mangan tworz take azotki M
4
N. Azotki
metali przejciowych zestawiono w tablicy 3.16.
elazo tworzy ponadto azotek Fe
16
N
2
, ktrego struktur mona porwna do
nadstruktury w elazie . W stopach elaza mog wystpowa take azotki AlN,
Si
3
N
4
i BN o sieciach heksagonalnych.
Azotki metali wzajemnie rozpuszczaj si w sobie, a fazy te, utworzone przez
metale grup IV B i V B, s roztworami staymi cigymi.
170
Grupa
Okres
IV B V B VI B VII B VIII B
3
TiN VN CrN MnN
Fe
2
N
Co
2
N Ni
2
N
Ti
2
N V
2
N Cr
2
N
Mn
2
N
Mn
4
N Fe
4
N
4 ZrN
NbN Mo
2
N
Nb
2
N MoN
5 HfN
TaN W
2
N
Ta
2
N WN
Sie krystaliczna:
regularna typu NaCl
heksagonalna zwarta
heksagonalna typu WC
regularna ciennie centrowana
Tablica 3.16
Azotki metali
przejciowych
(wedug danych
H.J. Goldschmidta)
Tablica 3.15
Wgliki metali
przejciowych
(wedug danych
H.J. Goldschmidta)
Sie krystaliczna:
regularna
heksagonalna
rombowa
fazy o strukturach prostych
fazy o strukturach zoonych
Grupa
Okres
IV B V B VI B VII B VIII B
3
Ti3d
2
V3d
3
Cr3d
5
Mn3d
5
Fe3d
6
Co3d
7
Ni3d
8
TiC VC
Cr
23
C
6
Mn
23
C
6
-Fe
2
C
Co
3
C Ni
3
C
V
2
C
Cr
7
C
3
Mn
7
C
3
Cr
3
C
2
Mn
3
C Fe
3
C
4
Zr4d
2
Nb4d
3
Mo4d
5
ZrC NbC Nb
2
C Mo
2
C MoC
5
Hf5d
2
Ta5d
3
W5d
4
HfC TaC Ta
2
C W
2
C WC
Zwikszajca si zdolno
do tworzenia wglikw
3 roz 6-11-02 22:47 Page 170
WGLIKOAZOTKI
Azotki i wgliki typu MN i MC oraz M
2
N i M
2
C s odpowiednio izomorficzne
i cechuj si wzajemn rozpuszczalnoci. Zatem w stopach wieloskadnikowych
mog wystpowa wglikoazotki typu M(C,N) i M
2
(C,N).
3.3.6. Mieszaniny faz
CECHY MIESZANIN FAZ
Stanem stopu, wystpujcym bardzo czsto, jest mieszanina faz. O mieszaninie
faz mwi si wtedy, gdy w stopie znajduj si co najmniej dwie fazy w stanie roz-
drobnienia, oddzielone od siebie granicami midzyfazowymi. Kada faza ma przy
tym okrelone, waciwe sobie, skad chemiczny, struktur krystaliczn i wasnoci.
Mieszaniny faz maj zwykle lepsze wasnoci wytrzymaociowe i mniejsz plasty-
czno od poszczeglnych faz.
KLASYFIKACJA MIESZANIN FAZ
Mieszaniny wystpujce jako struktury w stopach metali mog by typu
(porwnaj rozdz. 3.4.3):
eutektycznego (rys. 3.55a),
perytektycznego (rys. 3.55b).
3.3.7. Umocnienie stopw czstkami faz wtrnych
RODZAJE UMOCNIENIA CZSTKAMI FAZ WTRNYCH
Dyspersyjne czstki faz wtrnych rnice si od osnowy struktur sieciow,
skadem chemicznym oraz wasnociami sprystymi i wytrzymaociowymi s
przeszkodami objtociowymi dla poruszajcych si dyslokacji i decyduj o znacz-
nym umocnieniu stopu. Umocnienie spowodowane przez dyspersyjne czstki faz
wtrnych w osnowie stopu moe by:
utwardzaniem wydzieleniowym, gdy czstki tych faz wydzielaj si w osnowie,
np. podczas starzenia (porwnaj rozdz. 4.8.8) i pomidzy nimi a osnow
wystpuje koherentna granica midzyfazowa, a w otoczeniu tych czstek
171
STENIE, c STENIE, c
Rysunek 3.55
Schemat rwnowagi typu eutektycznego (a) i perytektycznego (b) w mieszaninach faz
3 roz 6-11-02 22:47 Page 171
wystpuje spryste odksztacenie sieci osnowy i pole napre dalekiego
zasigu. W miar wzrostu wielkoci czstek moe nastpi czciowe zerwanie
koherencji i w wyniku tego zmniejszenie granicy plastycznoci stopu;
utwardzaniem dyspersyjnym, gdy czstki tych faz s wprowadzone do stopu
w procesie wytwarzania, np. metodami metalurgii proszkw lub utleniania
wewntrznego i pomidzy nimi a osnow wystpuje niekoherentna granica
midzyfazowa.
WARUNKI DECYDUJCE O WYDZIELANIU KOHERENTNYM
Najmniejsza bariera energetyczna zarodkowania faz wtrnych, czyli warto
energii swobodnej niezbdnej do utworzenia zarodkw tych faz o wielkoci kry-
tycznej, zaley od oddziaywania granic ziarn, dyslokacji i wakansw na energi
granicy midzyfazowej z osnow:
zarodkowanie homogeniczne w idealnej sieci krystalicznej nie powoduje
adnych odksztace i wpywa na wydzielanie faz koherentnych;
zmniejszenie bariery energetycznej zarodkowania nastpuje, gdy objto
waciwa wydzielajcej si fazy jest wiksza ni osnowy, a wydzielanie faz
koherentnych przebiega z udziaem wakansw;
kiedy wzrost fazy wydzielajcej si zwizany jest z generowaniem dyslokacji
niedopasowania na granicy midzyfazowej lub przed wydzielaniem fazy
wtrnej wystpuj dyslokacje szczeglnie atwo dysocjujce, nastpuje wydzie-
lanie faz pkoherentnych na dyslokacjach;
kiedy wydzielanie faz na granicach ziarn prowadzi do zmniejszenia energii
powierzchniowej granicy midzyfazowej i obnienia bariery zarodkowania,
wydzielaj si fazy niekoherentne.
Kolejno wydzielania faz na rnych defektach sieciowych jest rna w zale-
noci od dopasowania sieci i zalenej od tego koherencji tych faz z osnow:
przy cakowitej koherencji i zerowym niedopasowaniu sieci wystpuje kolej-
no:
osnowa dyslokacja granica ziarn,
dla faz koherentnych, ktrych zarodkowanie jest zwizane z polem napre,
wystpuje kolejno:
dyslokacja osnowa granica ziarn,
dla faz pkoherentnych wystpuje kolejno:
osnowa granica ziarn,
dyslokacja
granica ziarn osnowa,
dla faz niekoherentnych wystpuje kolejno:
granica ziarn dyslokacje osnowa.
CZYNNIKI DECYDUJCE O UMOCNIENIU STOPU
Na umocnienie stopu z dyspersyjnymi czstkami faz wtrnych podczas od-
ksztacenia plastycznego wpywaj nastpujce czynniki:
rnica wasnoci sprystych faz wtrnych i osnowy,
wielko, rozmieszczenie i udzia objtociowy czstek faz wtrnych,
niedopasowanie sieci midzy osnow a faz wtrn,
172
3 roz 6-11-02 22:47 Page 172

energia bdu uoenia osnowy,
energia granic antyfazowych w przypadku faz uporzdkowanych.
ODDZIAYWANIA MIDZY CZSTKAMI FAZ WTRNYCH A DYSLOKACJAMI
Midzy czstkami faz wtrnych a dyslo-
kacjami poruszajcymi si w paszczynie
polizgu mog wystpowa nastpujce od-
dziaywania:
przecinanie czstek faz wtrnych przez
dyslokacje (rys. 3.56), gdy ich twardo
jest niewielka i wykazuj uprzywilejo-
wan orientacj krystalograficzn z osno-
w, zapewniajc zgodn orientacj
paszczyzn polizgu w obu fazach,
omijanie czstek faz wtrnych przez dys-
lokacje w wyniku tworzenia wok nich
zamknitych ptli dyslokacyjnych,
omijanie czstek faz wtrnych przez dys-
lokacje w wyniku zmiany paszczyzny
polizgu przez wspinanie lub polizg
poprzeczny.
MECHANIZMY UTWARDZANIA WYDZIELENIOWEGO I DYSPERSYJNEGO
Utwardzanie wydzieleniowe zgodnie z mechanizmem MottaNabarro nastpuje
w przypadku, gdy odlego midzy wydzieleniami powodujcymi napre-
nia w roztworze staym jest zbliona do promienia krzywizny R, ktry moe
osign dyslokacja pod dziaaniem pola przyoonych napre zewntrznych.
Dyslokacja jest zdolna do wyginania si wok pojedynczych centrw napre
i odcinki dyslokacji o dugoci L porwnywal-
nej z odlegoci midzy wydzieleniami
mog si porusza tworzc wygicia na linii
dyslokacji (rys. 3.57).
Gdy fazy wtrne s bardzo twarde i nie-
odksztacalne plastycznie, a >> R, dyslokacja
przemieszcza si, przechodzc midzy prze-
szkodami i pozostawiajc za sob na kadej
przeszkodzie zamknit ptl, zgodnie z me-
chanizmem Orowana (rys. 3.58). Mechanizm
ten jest podstawowym mechanizmem utwar-
dzania dyspersyjnego.
Gdy naprenia s dostatecznie due,
czstki faz wtrnych s omijane przez dys-
lokacje rubowe i krawdziowe w wyniku
polizgu poprzecznego, z ktrym moe wsp-
dziaa rwnie mechanizm Orowana (rys.
3.59). W temperaturze podwyszonej znaczny
173
Rysunek 3.56
Schemat przecinania
wydziele przez dyslokacj
Rysunek 3.57
Mechanizm utwardzania
wydzieleniowego polami
napre (wedug N.F. Motta
i F.R.N. Nabarro)
3 roz 6-11-02 22:47 Page 173
jest rwnie udzia wspinania dyslokacji
wok wydziele (rys. 3.60). Zmniejszenie
umocnienia stopu nastpuje w tych warun-
kach w wyniku przyspieszonego zdrowienia
dynamicznego osnowy.
Twarde i trudno odksztacalne fazy
wtrne decyduj o wzrocie gstoci dysloka-
cji i umocnieniu stopu, gdy rzeczywiste
odksztacenie plastyczne zwiksza si
do = 1. Dalsze zwikszenie odksztacenia
powoduje odksztacanie i kruszenie si
czstek tych faz, w wyniku czego zmniejsza
si umocnienie stopu. Pokruszone czstki faz
najczciej s usytuowane na granicach
podziarn lub w ciankach komrek dysloka-
cyjnych. Dalsze zwikszenie odksztacenia
wpywa na zmniejszenie umocnienia stopw
w wyniku tworzenia i rozwoju pasm cinania.
174
Rysunek 3.58
Schemat omijania wydziele
przez dyslokacj pozostawia-
jc wok nich zamknite
ptle (wedug E. Orowana)
Rysunek 3.59
Schemat mechanizmw
omijania wydziele
przez dyslokacj
a) wedug mechanizmu
Orowana,
b, c) za porednictwem
polizgu poprzecznego,
d) przy jednoczesnym
dziaaniu mechanizmu
Orowana i polizgu
poprzecznego
(wedug A.S. Argona)
Rysunek 3.60
Schemat wspinania dys-
lokacji wok wydziele
(wedug A.S. Argona)
3 roz 6-11-02 22:49 Page 174
175 175
Struktura 1) cienkiej folii ze stali typu
15MnNb5 (P355NL1); ferryt z wglikami
globularnymi, pow. 14000x; 2) stali typu
15MnNb5 (P355NL1); ferryt i perlit
w ukadzie pasmowym, pow. 500x; 3)
cienkiej folii ze stali typu 15MnNb5
(P355NL1); obszary perlitu w otoczeniu
ferrytu, pow. 11000x; 4) stali typu 70Cr4;
perlit, pow. 3000x, mikroskop skaningowy;
5) cienkiej folii ze stali 38MnSi6; perlit,
pow. 12000x; 6) cienkiej folii ze stali
100Cr6; perlit po walcowaniu z chodzeniem
w powietrzu, pow. 11000x; 7) cienkiej folii ze
stali 100Cr6; sfragmentowany perlit po
wyarzaniu sferoidyzujcym udarowym,
pow. 32000x; 8) cienkiej folii ze stali
100Cr6; sferoidyt po wyarzaniu sferoidyzu-
jcym udarowym, pow. 20000x
1 2 3
4 5
6 7 8
Ferryt i perlit
3 roz 6-11-02 22:49 Page 175
176 176
Struktura 1) wglikw pierwotnych typu M
6
C w zahartowanej stali
szybkotncej typu HS11-0-2+Si+Nb nadtopionej w czasie austenity-
zowania w 1300C przez 100 s, pow. 2500x; 2) rozdrobnionych
wglikw pierwotnych i wtrnych typu MC, M
6
C i M
23
C
6
rwnomiernie rozmieszczonych w osnowie ferrytu stopowego
w stali szybkotncej typu HS9-2-2+Si+Nb w stanie wyarzonym sfe-
roidyzujco, pow. 4000x, mikroskop skaningowy; 3) wglikw typu
M
23
C
6
w osnowie ferrytu stopowego w cienkiej folii ze stali typu
HS12-0-2C wyarzonej sferoidyzujco, pow. 26000x, 4) wglikw
typu M
6
C i MC, czciowo rozpuszczonych w czasie austenity-
zowania w 1240C przez 100 s, na granicach ziarn austenitu pier-
wotnego zahartowanej stali szybkotncej typu HS11-2-2+Si, pow.
2500x, mikroskop skaningowy; 5) wglika pierwotnego typu M
6
C
nierozpuszczonego w trakcie austenityzowania w osnowie marten-
zytu odpuszczonego w cienkiej folii ze stali typu HS11-0-2+Si+Nb
zahartowanej z 1240C i odpuszczonej w 570C, pow. 21000x; 6)
przedeutektoidalnych wydziele wglikw typu M
4
C
3
w cienkiej
folii ze stali typu HS11-0-2-5+Si zahartowanej z 1240C, pow.
43000x; 7) dyspersyjnych wydziele wglikw typu M
4
C
3
decyduj-
cych o efekcie twardoci wtrnej, w osnowie martenzytu odpusz-
czonego w cienkiej folii ze stali typu HS12-0-2C zahartowanej
z 1190C i odpuszczonej w 600C, pow. 36000x; 8) dyspersyjnych
wydziele wglikw typu M
4
C
3
decydujcych o efekcie twardoci
wtrnej, w osnowie martenzytu odpuszczonego w cienkiej folii ze
stali typu HS6-5-2 zahartowanej z 1180C i odpuszczonej w 570C,
pow. 350000x, obraz w polu ciemnym z refleksu (111) M
4
C
3
1 2 3
4 5
6 7 8
Wgliki wstalach szybkotncych
3 roz 6-11-02 22:49 Page 176
3.4. Ukady
rwnowagi fazowej
3.4.1. Rwnowaga termodynamiczna ukadu
i energia swobodna
STAN RWNOWAGI TERMODYNAMICZNEJ
Stopy metali wykazuj trwao budowy fazowej w stanie rwnowagi termody-
namicznej, ktra zostaje osignita, gdy energia swobodna ukadu uzyska mini-
mum lub gdy potencjay chemiczne skadnikw we wszystkich fazach ukadu stan
si sobie rwne i ustaje ich przepyw przez granice fazowe.
ENERGIA SWOBODNA HELMHOLTZA
W przypadku rwnowagi w dowolnym ukadzie, w ktrym temperatura i obj-
to s ustalone, funkcja energii swobodnej Helmholtza F, zwana take potencja-
em termodynamicznym, osiga swoje minimum:
F = E TS, (3.20)
gdzie:
E energia wewntrzna,
T temperatura bezwzgldna,
S entropia.
ENERGIA WEWNTRZNA
Energia wewntrzna E ukadu jest sum energii potencjalnej, tj. energii wza-
jemnego oddziaywania, i energii kinetycznej wszystkich atomw ukadu. W krysz-
taach znaczna cz energii wewntrznej wie si z drganiami atomw w sieci.
Amplituda drga wzrasta wraz z podwyszeniem temperatury, powodujc wzrost
energii wewntrznej E:
E = Q + L, (3.21)
gdzie:
Q przyrost ciepa,
L przyrost pracy.
ENTROPIA
Entropia S jest funkcj stanu i zaley od aktualnego stanu ukadu, a nie od
drogi, jak go osignito. Entropia i energia wewntrzna, jako wasnoci pojem-
nociowe, s proporcjonalne do iloci materiau. Entropia okrela rwnowag
177
3 roz 6-11-02 22:49 Page 177
ukadu (gdy jej przyrost S = 0) oraz kierunek przemiany:
(3.22)
ENERGIA SWOBODNA GIBBSA
Gdy ukad znajduje si w staej temperaturze i dziaa na niego stae cinienie,
po ustaleniu si rwnowagi energia swobodna Gibbsa G jest minimalna:
G = E + pV TS, (3.23)
gdzie:
p cinienie,
V objto.
Procesy metalurgiczne zachodzce przy staym cinieniu wymagaj rozpatry-
wania energii swobodnej Gibbsa G. Nieznaczne zmiany objtoci umoliwiaj
pominicie czynnika pV i rozpatrywanie energii swobodnej Helmholtza F.
ENTALPIA
Funkcj stanu, przy staym cinieniu opisuje entalpia H:
H = E + pV. (3.24)
ENERGIA SWOBODNA FAZ STOPU
Analiza energii swobodnej rnych faz ukadu stwarza moliwo okrelenia
struktury stopu. Kadorazowo trwaa jest faza o mniejszej energii swobodnej (rys.
3.61). W temperaturze niszej od temperatury rwnowagi T
R
, gdy F
1
< F
2
, trwaa
jest wic faza 1. Odwrotnie jest w temperaturze wyszej od T
R
.
Na rysunku 3.62a przedstawiono zaleno energii swobodnej roztworu stae-
go od stenia skadnikw. Krzywa ma ksztat litery U. Fazy midzymetaliczne
(rys. 3.62b i c) wykazuj podobny charakter zmian energii swobodnej w funkcji
stenia skadnikw. Poniewa fazy te wystpuj w wskim zakresie ste, na krzy-
wych opisujcych ich energi swobodn wy-
stpuje ostre minimum (rys. 3.62b). Zakres
wystpowania danej fazy zaley przy tym od
wzgldnego pooenia krzywych energii swo-
bodnej ssiednich faz (rys. 3.62b i c).
W przypadku mieszaniny faz + funkcja
energii swobodnej roztworu staego od st-
enia skadnikw F = f(c) wykazuje dwa mi-
nima (rys. 3.62d). W zakresie ste midzy
c
a c
minimalna jest energia swobodna

mieszaniny, okrelona przez styczn czc
punkty o najniszej energii swobodnej na
krzywej F = f (c).
178
Rysunek 3.61
Schemat zmian energii
swobodnej dwch faz
w funkcji temperatury
.
3 roz 6-11-02 22:49 Page 178
REGUA DWIGNI
Stosunek udziau obu faz mieszaniny
+ , przy danym steniu skadnikw
c i steniu skadnikw w poszczeglnych
fazach odpowiednio c
i c
, dla kadej tempe-

ratury T z zakresu dwufazowego od T
1
do T
2
okrela regua dwigni, zwana te regu
odcinkw. Zgodnie z t regu w punkcie Q
obszaru rwnowagi faz i (rys. 3.63a) sto-
sunek udziau a fazy do udziau b fazy
zaley od warunkw rwnowagi wynikaj-
cych z pooenia punktu Q, i rwna si sto-
sunkowi odcinkw QB do QA (rys. 3.63b):
(3.25)
Stosunek udziaw masowych faz pozostajcych w rwnowadze jest rwny od-
wrotnoci stosunku odchyle skadw tych faz od redniego nominalnego skadu
stopu. Schematycznie i pogldowo regu t mona przedstawi za pomoc dwig-
ni dwustronnej pozostajcej w rwnowadze, podpartej w punkcie Q (rys. 3.63b).
Dugoci ramion dwigni s proporcjonalne do dugoci odcinkw QA i QB,
obcienia za do udziaw faz odpowiednio b i a. Poniewa:
(3.26)
zatem udzia poszczeglnych faz wynosi:
(3.26a)
3.4. Ukady rwnowagi fazowej
179
Rysunek 3.62
Schemat zalenoci energii
swobodnej od stenia;
a) roztworu staego,
b) i c) ukadw z fazami
midzymetalicznymi,
d) mieszaniny faz
.
, ,
, . b
Rysunek 3.63
Schematyczne przedstawienie reguy dwigni;
a) fragment wykresu rwnowagi, b) regua dwigni
3 roz 6-11-02 22:49 Page 179
REGUA FAZ
Rwnowag faz opisuje regua faz W. Gibbsa. Zgodnie z t regu suma maksy-
malnej liczby faz f, ktre mog wspistnie w ukadzie w stanie rwnowagi, oraz
liczby stopni swobody z jest rwna liczbie niezalenych skadnikw ukadu
s powikszonej o 2:
f + z = s +2. (3.27)
Stopniami swobody z s parametry okrelajce stan termodynamiczny ukadu,
takie jak temperatura, cinienie i stenie skadnikw, ktre niezalenie mog ule-
ga zmianom. Liczb skadnikw s mona przyj jako rwn liczbie pierwiastkw.
W odniesieniu do stopw dwuskadnikowych, gdy cinienie jak we wszystkich
ukadach metalurgicznych jest stae, a zmianom ulegaj tylko temperatura
i stenie, regua faz przybiera posta:
f + z = 3. (3.28)
Na podstawie powyszej postaci reguy faz dla ukadw dwuskadnikowych
mona sformuowa cztery wnioski:
rwnowaga czterech i wicej faz w ukadach dwuskadnikowych jest
niemoliwa;
rwnowaga trzech faz w ukadach dwuskadnikowych jest moliwa tylko w jed-
nej staej temperaturze przy okrelonym steniu skadnikw w fazach i odpo-
wiada przemianom typu eutektycznego lub perytektycznego (rys. 3.55); licz-
ba stopni swobody ukadu jest w tym przypadku rwna zeru;
dwie fazy pozostaj w rwnowadze, gdy ukad ma jeden stopie swobody;
zmiany stanu ukadu nie wystpuj, gdy jest zmieniane albo stenie
skadnikw w fazach, albo temperatura;
gdy istnieje tylko jedna faza, ukad ma dwa stopnie swobody, a wic bez naru-
szenia stanu rwnowagi zmianom mog ulega niezalenie temperatura
i stenie.
3.4.2. Wykresy rwnowagi fazowej
i metody ich wyznaczania
METODY OPRACOWYWANIA WYKRESW
Ukady rwnowagi fazowej przedstawia si w postaci wykresw rwnowagi.
Wykresy te s opracowywane dowiadczalnie, rnymi metodami. Przemiany
fazowe polegajce na zmianie stanu skupienia z ciekego na stay lub odwrotnie s
badane metod analizy termicznej. Przemiany w stanie staym mog by badane
rnymi metodami w tym metalograficznymi, dylatometryczn, elektryczn,
magnetyczn albo radiograficzn. Badania te s wykonywane w czasie nagrzewa-
nia lub chodzenia z moliwie najmniejsz szybkoci zmian temperatury,
w warunkach najbardziej zblionych do stanu rwnowagi termodynamicznej.
180
3 roz 6-11-02 22:49 Page 180
ANALIZA TERMICZNA
Metoda analizy termicznej polega na rejestrowaniu zmian temperatury stopu
w funkcji czasu chodzenia ze stanu ciekego do temperatury pokojowej lub nawet
niszej (gdy zastosowano wymraanie). Zmiany temperatury w funkcji czasu
mona rwnie rejestrowa podczas nagrzewania.
W zalenoci od rodzaju przemian na krzywych zmiany temperatury w funkcji
czasu obserwuje si charakterystyczne zaamania lub przystanki izotermiczne,
powodowane wydzielaniem utajonego ciepa krzepnicia lub pochanianiem ciepa
topnienia. Czyste metale, fazy midzymetaliczne, a take mieszaniny eutektyczne
i perytektyczne krzepn w staej temperaturze. Natomiast roztwory stae krzepn
w pewnym zakresie temperatury.
ANALIZA TERMICZNA RNICOWA
Do bada efektw cieplnych podczas nagrzewania lub chodzenia stopw s
stosowane nowoczesne termoanalizatory, umoliwiajce analiz termiczn
rnicow DTA. Jednoczenie i w identycznych warunkach s nagrzewane lub
chodzone prbka badanego stopu i prbka wzorcowa, nie wykazujca w badanym
zakresie temperatury adnych przemian fazowych. Prbki znajduj si w takich
samych tyglach, np. alundowych. Gdy w badanej prbce zachodzi przemiana
zwizana z wydzielaniem lub pochanianiem ciepa, wystpuje rnica temperatu-
ry midzy prbk badan a prbk wzorcow.
Na krzywej DTA rnicy temperatury prbek badanej i wzorcowej, zarejestro-
wanej w funkcji czasu badania, wystpuj charakterystyczne piki, odpowiadajce
przemianom fazowym. Jednoczenie z krzyw DTA w funkcji czasu s rejestro-
wane zmiany temperatury prbki wzorcowej. Umoliwia to okrelenie temperatu-
ry poszczeglnych przemian fazowych, zarejestrowanych na krzywej DTA.
OPRACOWYWANIE WYKRESW RWNOWAGI
W celu uzyskania penego wykresu rwnowagi fazowej naley zarejestrowa
odpowiednio duo krzywych chodzenia lub nagrzewania dla stopw danego uka-
du, rnicych si steniem poszczeglnych pierwiastkw. Punkty odpowiadajce
temperaturze charakterystycznej pocztku i koca przemiany odczytane z kadej
krzywej chodzenia nanosi si na ukad wsprzdnych: temperatura stenie
skadnikw. W wyniku poczenia tych punktw uzyskuje si wykres rwnowagi.
Wykres ukadu dwuskadnikowego mona przedstawi w prostoktnym
ukadzie wsprzdnych.
W technice wiele uytecznych stopw ma nie tylko 2 skadniki, lecz 3 i wicej.
Zasady stosowane do opisu rwnowagi w ukadach dwuskadnikowych obowizuj
rwnie w odniesieniu do ukadw wieloskadnikowych. Naley si jednak liczy
z nastpujcymi trudnociami:
przy gromadzeniu danych dla kompletnego ukadu nskadnikowego wzrastaj
trudnoci, jeeli n zwiksza si,
przedstawienie ukadw nskadnikowych wymaga przestrzeni nwymiarowej,
co stanowi dodatkow trudno, jeeli n > 3.
Z podanych powodw zbadano niewiele ukadw trjskadnikowych, a niemal
zupenie nie opracowano ukadw o wikszej liczbie skadnikw.
181
3 roz 6-11-02 22:49 Page 181
POJCIE SIMPLEKSU
Praktycznie analiza ukadu wieloskadnikowego sprowadza si czsto do rozwa-
ania zmian skadu chemicznego stopw, gdy zakada si, e temperatura i cinie-
nie s stae. Do przedstawienia skadw w ukadach rwnowagi o rnej liczbie
skadnikw wykorzystuje si topologiczne pojcie simpleksu, co schematycznie
zilustrowano na rysunku 3.64. Simpleks bezwymiarowy s
0
jest punktem, ktry
reprezentuje okrelony skadnik (rys. 3.64a). Simpleks jednowymiarowy s
1
jest
odcinkiem, odpowiadajcym podstawie wykresu dwuskadnikowego (rys. 3.64b).
Dwa punkty kocowe tego odcinka odpowiadajce poszczeglnym skadnikom
stopowym A i B nie stanowi czci simpleksu s
1
, gdy s simpleksami bezwymia-
rowymi s
0
. Dwuwymiarowy simpleks s
2
jest powierzchni trjkta rwnobocznego
zwanego take trjktem ste Gibbsa (rys. 3.64c) i umoliwia przedstawienie
wszystkich moliwych skadw ukadu trjskadnikowego. Trjwymiarowy sim-
pleks s
3
jest objtoci czworocianu foremnego i reprezentuje wszystkie moliwe
skady, w ukadzie czteroskadnikowym (rys. 3.64d). Wykorzystanie simpleksu
czterowymiarowego s
4
umoliwia przedstawienie ukadu 5skadnikowego
skadnikw A, B, C, D i E. W caoci wykresu czterowymiarowego nie mona
wykona, mona natomiast przedstawi przekroje trjwymiarowe po przyjciu
staej wartoci jednej ze zmiennych, np. stenia skadnika E. Matematycznie jest
to rwnoznaczne z przeciciem hiper-
objtoci s
4
wzdu staej wartoci skadnika
E i z uzyskaniem hiperpowierzchni s
3
, odpo-
wiadajcej geometrycznie simpleksowi
trjwymiarowemu s
3
, wystarczajcemu do
przedstawienia ukadu czteroskadnikowego.
Odpowiednie przecicie trjwymiarowego
wykresu s
3
ukadu czteroskadnikowego
prowadzi do uzyskania wykresu dwuwymia-
rowego s
2
. Simpleksy wyszego rzdu s
n1
umoliwiaj przedstawienie skadw fazo-
wych ukadw nskadnikowych.
3.4.3. Dwuskadnikowe ukady rwnowagi fazowej
DWUSKADNIKOWY UKAD RWNOWAGI FAZOWEJ
O ZUPENEJ ROZPUSZCZALNOCI SKADNIKW W STANIE STAYM
Ukady dwuskadnikowe o zupenej rozpuszczalnoci skadnikw w stanie
staym (rys. 3.65a) s tworzone przez izomorficzne skadniki A i B rozpuszczajce
si wzajemnie przy dowolnych stosunkach ilociowych zarwno w stanie
182
Rysunek 3.64
Wykorzystanie simpleksu do przedstawienia skadu stopw
a) w ukadzie jednoskadnikowym s
0
, b) w ukadzie dwuskadnikowym s
1
,
c) w ukadzie trjskadnikowym s
2
, d) w ukadzie czteroskadnikowym s
3
(wedug A.G. Guya)
3 roz 6-11-02 22:49 Page 182
ciekym, jak i staym. Na rysunkach 3.65bf
podano rwnie przebieg krzywych energii
swobodnej roztworw staego i ciekego
w rnej temperaturze T
1
T
5
.
Proces krzepnicia roztworu staego
przebiega podobnie dla wszystkich stopw
ukadu. Krzepnicie stopu o steniu c
2
rozpoczyna si w temperaturze T
3
przecicia
si linii skadu stopu c
2
z lini likwidusu (rys.
3.65a). Likwidusem jest nazywana linia
przedstawiajca na wykresie rwnowagi
wartoci temperatury, powyej ktrych stopy
w caym zakresie ste s cieke. W tempe-
raturze T
3
z cieczy wydzielaj si pierwsze
zarodki roztworu staego o steniu c
1
odpowiadajcym punktowi 1. W miar dal-
szego obniania temperatury skad krzep-
ncego stopu zmienia si wzdu solidusu od
punktu 1 do , cieczy za wzdu likwidusu
od 2 do b. Solidusem jest nazywana linia na
wykresie rwnowagi oznaczajca wartoci
temperatury, poniej ktrych stopy w caym
zakresie ste wystpuj w stanie staym.
Ilociowe udziay faz staej i ciekej w prze-
dziale krzepnicia midzy likwidusem a soli-
dusem okrela prawo dwigni.
Po zakoczeniu krzepnicia (punkt a)
wszystkie ziarna roztworu staego powinny
osign skad c
2
, co nastpuje w wyniku dy-
fuzji midzy faz sta i ciek, zachodzcej
podczas krzepnicia. W rzeczywistoci
wyrwnanie skadu chemicznego wszystkich
ziarn w wyniku dyfuzji przebiega znacznie
wolniej ni krzepnicie. Temperatura zako-
czenia krzepnicia jest rwnie nisza od
odpowiadajcej punktowi a, a skad osta-
tnich krzepncych kropel cieczy bogatszy
w skadnik B bardziej, ni wynika to z poo-
enia punktu b w stanie rwnowagi. Stopy
krzepnce w warunkach technicznych
charakteryzuj si wic znaczn segregacj
(niejednorodnoci) skadu chemicznego
w obrbie ziarn.
183
Rysunek 3.65
Wykresy
a) rwnowagi faz
podwjnego ukadu
z nieograniczon
rozpuszczalnoci
skadnikw w sta-
nie staym,
b)f) energii swo-
bodnej faz w rnej
temperaturze
3 roz 6-11-02 22:49 Page 183
DWUSKADNIKOWY UKAD RWNOWAGI FAZOWEJ O CAKOWITYM BRAKU
ROZPUSZCZALNOCI SKADNIKW W STANIE STAYM Z EUTEKTYK
Cech charakterystyczn dwuskadniko-
wego ukadu rwnowagi o cakowitym braku
rozpuszczalnoci skadnikw w stanie staym
z eutektyk jest wystpowanie mieszaniny
czystych skadnikw A + B o energii swo-
bodnej, ktrej obrazem jest prosta czca
energie swobodne czystych skadnikw (rys.
3.66). W temperaturze T
1
, zwanej tempera-
tur eutektyczn (i oznaczanej T
E
), naj-
mniejsz energi swobodn w caym zakresie
ste charakteryzuje si mieszanina fazy
ciekej L i skadnikw A + B. W tempera-
turze niszej od T
1
najmniejsza jest energia
swobodna mieszaniny eutektycznej A + B.
Proces krzepnicia roztworu ciekego
o steniu c
E
, zwanym skadem eutekty-
cznym, nastpuje przez wydzielanie krysz-
taw obu skadnikw A i B z jednorodnej
cieczy L
E
(rys. 3.66a). Proces ten przebiega
w staej temperaturze eutektycznej T
E
a do
chwili, gdy caa ciecz ulegnie zakrzepniciu.
Przemian eutektyczn mona zapisa
w nastpujcy sposb:
L
E
A + B . (3.29)
Podczas krzepnicia stopw podeutekty-
cznych o steniu c < c
E
z jednorodnej
cieczy wydzielaj si pocztkowo krysztay
metalu A, a skad cieczy zmienia si wzdu
linii likwidusu od punktu 1 do E (rys. 3.66a).
Dopiero wwczas reszta cieczy krzepnie
w staej temperaturze eutektycznej T
E
, jako
mieszanina krysztaw metali A i B. Struk-
tur takiego stopu stanowi mieszanina pier-
wotnie wydzielonych duych krysztaw
metalu A i drobnoziarnista mieszanina
eutektyczna metali A i B.
Stopy nadeutektyczne o steniu c > c
E
krzepn podobnie jak stopy
podeutektyczne, z tym e pocztkowo wydzielaj si krysztay metalu B.
Ukady rwnowagi metali o cakowitym braku rozpuszczalnoci skadnikw
praktycznie nie wystpuj, jednak wykorzystuje si je do analizy stopw metali
o bardzo maej wzajemnej rozpuszczalnoci skadnikw w stanie staym.
184
Rysunek 3.66
Wykresy
a) rwnowagi faz podwjnego
ukadu o zupenym braku
rozpuszczalnoci skadnikw
w stanie staym z eutektyk,
b)e) energii swobodnej faz
w rnej temperaturze
3 roz 6-11-02 22:49 Page 184
DWUSKADNIKOWY UKAD RWNOWAGI FAZOWEJ O OGRANICZONEJ
ROZPUSZCZALNOCI SKADNIKW W STANIE STAYM Z EUTEKTYK
Dwuskadnikowe ukady rwnowagi fazo-
wej o ograniczonej rozpuszczalnoci skadni-
kw w stanie staym z eutektyk s tworzone
przez pierwiastki o jednakowych lub rnych
sieciach krystalograficznych i rnice si
promieniami atomowymi wicej ni o 15%.
Gdy sieci krystalograficzne skadnikw s
rne, rni si rwnie sieci kadego
z roztworw staych, a energia swobodna
kadego z nich jest opisywana oddzieln
krzyw w ksztacie litery U (rys. 3.67). Gdy
sieci przestrzenne kadego ze skadnikw s
jednakowe, energia swobodna roztworu sta-
ego jest opisywana jedn krzyw z dwoma
minimami (rys. 3.67).
Opisywany ukad stanowi jak gdyby po-
czenie obu wykresw opisanych poprzednio.
Stopy o steniu c < c
oraz c > c
krzepn
jak roztwory stae cige. Struktur stopw
o takim skadzie stanowi odpowiednio jed-
norodne ziarna roztworu staego lub .
rodkowa cz wykresu, obejmujca stopy
o steniu c
< c < c
, jest analogiczna jak na

wykresie o cakowitym braku rozpuszczal-
noci w stanie staym z eutektyk z t
rnic, e podczas krzepnicia pocztkowo
wydzielaj si krysztay roztworw staych
odpowiednio (c
) lub (c
). Eutektyka jest
w tym przypadku mieszanin nasyconych
roztworw staych i , a przemian mona
zapisa nastpujco:
L
E
(c
) + (c
) . (3.30)
Poniej temperatury eutektycznej linie ogra-
niczajce pola roztworw staych i wska-
zuj na zmniejszanie si rozpuszczalnoci
skadnika B w fazie i skadnika A w fazie
(rys. 3.67a). Powoduje to wydzielanie si
faz wtrnych z tych roztworw podczas
obniania temperatury (porwnaj opis do
rys. 3.69a).
185
Rysunek 3.67
Wykresy
ukadu o ograniczonej
w stanie staym z eutektyk,
b)f) energii swobodnej
faz w rnej temperaturze
3 roz 6-11-02 22:49 Page 185
ROZPUSZCZALNOCI SKADNIKW W STANIE STAYM Z PERYTEKTYK
Dwuskadnikowe ukady rwnowagi fazo-
wej o ograniczonej rozpuszczalnoci skadni-
kw w stanie staym z perytektyk, podobnie
jak ukady z eutektyk, s tworzone przez
pierwiastki rnice si wicej ni o 15%
promieniami atomowymi, o jednakowych
lub rnych sieciach krystalograficznych.
Skadniki tworzce ukady z perytektyk
znacznie rni si jednak wartoci tempe-
ratury krzepnicia.
Na rysunku 3.68 przedstawiono ukad
rwnowagi o ograniczonej rozpuszczalnoci
z perytektyk oraz zaleno krzywych
energii swobodnej roztworw staych i ,
mieszanin cieczy i roztworu , cieczy i roz-
tworw i oraz roztworw i , w rnej
temperaturze.
Stopy o steniu c < c
oraz c > c
L
(rys.
3.68a) krzepn jako roztwory stae, oznaczo-
ne odpowiednio lub . Podczas cho-
dzenia stopw o steniu np. c
8
z zakresu
c
< c < c
z cieczy o skadzie zmieniajcym

si od c
8
do c
L
pocztkowo wydzielaj si
krysztay roztworu o skadzie zmieniaj-
cym si od c
7
do c
. W temperaturze perytek-
tycznej stop jest zoony z mieszaniny cieczy
o skadzie c
L
i krysztaw roztworu staego
o steniu c
. W tej staej temperaturze prze-

biega przemiana perytektyczna. Ciecz o st-
eniu c
L
reaguje z wydzielonymi wczeniej
krysztaami roztworu staego o steniu c
,
w wyniku czego powstaj krysztay roztworu
staego o steniu c
. Mona to zapisa
nastpujco:
(c
) + L(c
L
) (c
) . (3.31)
Przemiana perytektyczna przebiega a
do wyczerpania si cieczy. Poniej solidusu
struktur stopu o skadzie c
8
stanowi miesza-
nina krysztaw roztworu staego (wydzie-
lonych w temperaturze powyej perytekty-
cznej) i roztworu (utworzonych w wyniku
reakcji perytektycznej).
186
Rysunek 3.68
Wykresy
ukadu o ograniczonej
w stanie staym z perytektyk,
b)f) energii swobodnej faz
w rnej temperaturze
3 roz 6-11-02 22:49 Page 186
W stopie o skadzie c
przemiana perytektyczna przebiega a do zupenego

wyczerpania si cieczy i krysztaw roztworu staego , a stop w stanie staym ma
struktur jednofazow roztworu staego .
Pocztek krzepnicia stopw o steniu c
< c < c
L
jest podobny i polega na
wydzielaniu si z cieczy krysztaw roztworu staego . W temperaturze perytekty-
cznej struktur stopu stanowi mieszanina krysztaw roztworu staego oraz
cieczy w iloci wikszej ni niezbdna do utworzenia roztworu staego . W wyni-
ku przemiany perytektycznej przebiegajcej a do cakowitego wyczerpania si
roztworu staego powstaj krysztay roztworu staego . W stopie o skadzie c
5
(rys. 3.68) podczas dalszego chodzenia w temperaturze niszej od perytektycznej
skad pozostaej cieczy zmienia si od c
L
do c
6
, a krysztay roztworu staego maj
skad zmieniajcy si od c
do c
5
. Po zakrzepniciu stop ma struktur roztworu
staego .
DWUSKADNIKOWE UKADY RWNOWAGI FAZOWEJ O OGRANICZONEJ
ZMIENNEJ ROZPUSZCZALNOCI SKADNIKW W STANIE STAYM
Ukady z eutektyk i perytektyk (rys. 3.69) najczciej charakteryzuj si
graniczn wzajemn rozpuszczalnoci skadnikw, zmienn wraz z obnianiem
temperatury.
Podczas chodzenia stopw o skadzie c
1
< c < c
poniej temperatury eutek-

tycznej zmniejsza si rozpuszczalno skadnika B w metalu A (rys. 3.69a). Z nasy-
conych krysztaw roztworu wydzielaj si wtedy bogate w skadnik B krysztay
roztworu staego o skadzie zmieniajcym si wzdu linii 42. Takie wydzielenia
powstajce z krysztaw roztworu staego s nazywane fazami wtrnymi i ozna-
czane . Analogicznie przebiega rwnie wydzielanie wtrnych faz .
Podobnie zmienna rozpuszczalno skadnikw w roztworach staych
wystpuje rwnie w ukadach z perytektyk (rys. 3.69b).
187
Rysunek 3.69
Schematy ukadw rwnowagi o ograniczonej zmiennej rozpuszczalnoci skadnikw w stanie staym
(opis w tekcie)
3 roz 6-11-02 22:49 Page 187
W dwuskadnikowych ukadach rwnowagi rzadko wystpuje zwikszenie roz-
puszczalnoci skadnikw w stanie staym wraz z obnianiem temperatury (rys.
3.69c).
ROZPUSZCZALNOCI SKADNIKW W STANIE CIEKYM Z MONOTEKTYK
Dwuskadnikowy ukad rwnowagi fazowej z monotektyk tworz skadniki
rozpuszczajce si czciowo w stanie ciekym i nierozpuszczajce si wzajemnie
w stanie staym lub wykazujce ma rozpuszczalno w stanie staym. Obnienie
temperatury roztworu ciekego L o skadzie chemicznym zawartym midzy punk-
tem monotektycznym M a punktem N do linii granicznej powoduje utworzenie
mieszaniny dwch roztworw ciekych L
1
i L
2
, bogatych odpowiednio w metale A
i B (rys. 3.70). Mieszanina roztworw ciekych L
1
i L
2
jest trwaa do temperatury
przemiany monotektycznej T
M
. W wyniku przemiany monotektycznej, ktra ma
charakter przemiany eutektycznej:
L
1
+ L
2
, (3.32)
roztwr cieky L
1
ulega przemianie w faz sta oraz roztwr cieky L
2
bogaty
w skadnik B. Dalsze obnianie temperatury powoduje wydzielanie si roztworu
staego i zwizane z tym zwikszenie stenia skadnika B w cieczy, a do skadu
c
E
. W temperaturze T
E
nastpuje przemiana eutektyczna cieczy L
2
w mieszanin
faz + (rys. 3.70). Krystalizacja stopw o steniu skadnika B wikszym ni
w punkcie N, przebiega podobnie jak w ukadzie o ograniczonej rozpuszczalnoci
skadnikw w stanie staym z eutektyk (porwnaj rys. 3.67 i 3.69a).
188
E
Rysunek 3.70
Wykres rwnowagi fazowej dwuskadnikowego ukadu z monotektyk
3 roz 6-11-02 22:49 Page 188
DWUSKADNIKOWY UKAD RWNOWAGI Z FAZAMI MIDZYMETALICZNYMI
Dwuskadnikowe ukady rwnowagi z fa-
zami midzymetalicznymi wystpuj bardzo
czsto. Na rysunku 3.71 przedstawiono przy-
kad ukadu dwuskadnikowego z faz mi-
dzymetaliczn, bdc roztworem wtrnym,
oraz z dwiema eutektykami. Na rysunku tym
podano rwnie krzywe energii swobodnej
roztworw staych i oraz fazy midzyme-
talicznej , a take ich mieszanin w rnej
temperaturze.
Ukady dwuskadnikowe mog zawiera
nie tylko jedn, ale kilka rnych faz mi-
dzymetalicznych, np. w stopach CuZn
i CuSn (porwnaj rys. 7.13 i 7.15 w rozdz.
7.2). Fazy te nie zawsze krystalizuj bezpo-
rednio z cieczy, lecz np. powstaj w wyniku
reakcji perytektycznej. Powoduje to, e nie-
ktre ukady rwnowagi s bardzo zoone.
Nawet najbardziej skomplikowany ukad
rwnowagi mona jednak podzieli na
proste fragmenty, w ktrych przemiany
fazowe zachodz tak, jak w opisanych
poprzednio elementarnych przypadkach.
Utworzone podczas krystalizacji fazy
midzymetaliczne nie zawsze s trwae a do
temperatury pokojowej, lecz mog ulega
przemianom fazowym w stanie staym pod-
czas obniania temperatury stopu. Niektre
z faz midzymetalicznych ulegaj uporzd-
kowaniu w nadstruktur (np. faza w
w ukadzie CuZn, porwnaj rys. 7.13), inne
za ulegaj rozpadowi eutektoidalnemu na
dwie rne fazy.
DWUSKADNIKOWE UKADY RWNOWAGI FAZOWEJ
Z PRZEMIANAMI W STANIE STAYM
Dotychczas omwione ukady rwnowagi fazowej dotycz metali niewykazuj-
cych odmian alotropowych. Z wyjtkiem zmiennej rozpuszczalnoci w stanie
staym w ukadach tych wystpuj przemiany zwizane z krzepniciem pierwotnym.
189
Rysunek 3.71
Wykresy
ukadu ze zwizkiem midzy-
metalicznym i z dwiema
eutektykami,
b)e) energii swobodnej
faz w rnej temperaturze
3 roz 6-11-02 22:49 Page 189
Jeeli ktrykolwiek ze skadnikw wykazuje odmiany alotropowe, to rwnie w
stanie staym przebiegaj przemiany fazowe.
Na rysunku 3.72a przedstawiono ukad z perytektyk, w ktrym skadnik A ma
dwie odmiany alotropowe A
i A
, na rys. 3.72b ukad z roztworem staym

granicznym skadnika B w odmianie alotropowej A
. Jeeli obydwa skadniki

wykazuj po dwie odmiany alotropowe, mog tworzy nieograniczone roztwory
stae (rys. 3.72c), a przy ograniczonej rozpuszczalnoci ukad z eutektoidem (rys.
3.72d) lub perytektoidem (rys. 3.72e). Przemiany eutektoidalna i perytektoidalna
przebiegaj analogicznie jak odpowiednio przemiana eutektyczna lub perytektycz-
na, z tym e w rwnowadze w czasie reakcji pozostaje nie roztwr cieky L, lecz
roztwr stay, oznaczony na rysunkach 3.72d,e jako .
W stanie staym mog powstawa rwnie fazy midzymetaliczne. Ukad
dwuskadnikowy z faz midzymetaliczn wydzielajc si w stanie staym przed-
stawia rysunek 3.72f.
190
Rysunek 3.72
Schematy ukadw rwnowagi z przemianami fazowymi w stanie staym
3 roz 6-11-02 22:49 Page 190
3.4.4. Wieloskadnikowe ukady rwnowagi fazowej
TRJSKADNIKOWE UKADY RWNOWAGI FAZOWEJ
Trjskadnikowy ukad rwnowagi mona
przedstawi w przestrzennym ukadzie
wsprzdnych (rys. 3.73). Podstaw wykre-
su stanowi trjkt ste Gibbsa skadnikw
A, B, C (rys. 3.74). Na osiach pionowych
jest oznaczona temperatura.
Wykresy przestrzenne nie s jednak
przejrzyste i dlatego stosuje si paskie
wykresy ukadw trjskadnikowych. Tworzy
si je przez zrzutowanie izoterm wykresu
przestrzennego na trjkt ste w podsta-
wie wykresu. Izotermy, tj. linie staej tempe-
ratury, s utworzone jako lady przecicia
powierzchni wykresu przestrzennego przez
paszczyzny odpowiadajce staym warto-
ciom temperatury, zmienianym np. co 50.
Zwykle dla przejrzystoci takiego wykresu s
podawane tylko izotermy likwidusu, krzywe
i punkty eutektyk oraz perytektyk. Rzadziej
s zaznaczane jednoczenie izotermy likwi-
dusu i solidusu.
Paski wykres ukadu trjskadnikowego
uzupenia si zwykle kadami wykresw
skadowych ukadw dwuskadnikowych
(rys. 3.75).
Oprcz wykresw paskich czsto stosuje
si rwnie izotermiczne i steniowe
przekroje wykresw przestrzennych. Prze-
kroje izotermiczne (rys. 3.76) s otrzymy-
wane przez przecicie wykresu przestrzenne-
go paszczyzn odpowiadajc danej tempe-
raturze. W wyniku utworzenia przekroju
izotermicznego uzyskuje si zaleno
przemian w staej temperaturze od skadu
stopu trjskadnikowego (rys. 3.76). Przekrj
steniowy powstaje przez przecicie wykre-
su przestrzennego paszczyzn prostopad
do trjkta ste podstawy wykresu (rys.
3.77). Przekroje mog by uzyskane przy
staym steniu jednego ze skadnikw (pro-
sta MN na rys. 3.77a,b) lub przy zmiennym
steniu kadego ze skadnikw (prosta AD
na rys. 3.77).
191
Rysunek 3.74
Trjkt ste Gibbsa (wedug S. Prowansa)
e
3
e
3
LL
e
3
e
3
''
e
2
e
2
e
1
e
1
e
2
e
2
''
e
1
e
1
''
T
A
T
A
T
C
T
C
T
B
T
B
20 20
20 20
20 20
40 40
40 40
40 40
60 60
60 60
60 60
80 80
80 80
80 80
E' E'
EE
CC AA
A% A% B% B%
C% C%
BB
Rysunek 3.73
Przestrzenny wykres rwnowagi ukadu trjskadnikowego
(wedug S. Prowansa)
3 roz 6-11-02 22:49 Page 191
192
Rysunek 3.75
Paski wykres rwnowagi ukadu trjskadnikowego z rysunku 3.73 z kadami wykresw ukadw
dwuskadnikowych (wedug S. Prowansa)
Rysunek 3.76
Przekrj izotermiczny
a) schemat tworzenia na przestrzennym wykresie rwnowagi ukadu trjskadnikowego,
b) przekrj izotermiczny w temperaturze pokojowej,
c) przekrj izotermiczny w temperaturze midzy solidusem a likwidusem (wedug S. Prowansa)
3 roz 6-11-02 22:49 Page 192
CZTEROSKADNIKOWE UKADY RWNOWAGI FAZOWEJ
W przypadku stopw czteroskadni-
kowych skad stopw mona przedstawi za
pomoc czworocianu ste, przykadowo
przedstawionego na rysuku 3.78 dla stopw
arowytrzymaych NiCrTiAl w tempera-
turze 750C. Na rysunku 3.79 przykadowo
przedstawiono model likwidusu stopw
AlFeSiMg bogatych w Al. Na prawej, tyl-
nej i grnej powierzchni modelu s przed-
stawione ukady trjskadnikowe stopw
przy okrelonym steniu odpowiednio Si,
Fe i Mg. Na lewej, czoowej i dolnej powierz-
chni modelu przedstawione s linie likwi-
dusu ukadw trjskadnikowych odpowied-
nio stopw AlMgFe, AlMgSi oraz
AlSiFe. W przytoczonym ukadzie wyst-
puje siedem obszarw krystalizacji pierwot-
nej rnych faz. Linie przecicia tych
powierzchni odpowiadaj jednoczesnej krys-
talizacji dwch faz, natomiast punkty prze-
ci tych linii odpowiadaj jednoczesnej
krystalizacji trzech lub czterech faz.
Podobnie mona przedstawi model po-
wierzchni solidus lub model przekroju izoter-
micznego w wybranej temperaturze.
193
Rysunek 3.78
Czteroskadnikowy ukad
rwnowagi fazowej stopw
NiCrAlTi w tempera-
turze 750C
(wedug W. Betteridgea
i J. Heslopa)
Rysunek 3.77
Przekrj steniowy
a) schemat tworzenia na
przestrzennym wykresie
rwnowagi ukadu
trjskadnikowego,
b) przekrj steniowy przy
staym steniu metalu C,
c) przekrj steniowy wzdu
linii AD z rysunku 3.77a
(wedug S. Prowansa)
3 roz 6-11-02 22:49 Page 193
3.4.5. Ukady metastabilne
WPYW SZYBKOCI CHODZENIA NA CHARAKTER
WYKRESW RWNOWAGI
Wykresy rwnowagi dotychczas opisane s opracowywane przy bardzo powol-
nym nagrzewaniu i chodzeniu stopw. W razie zastosowania przyspieszonego
nagrzewania lub chodzenia stopu linie na wykresach rwnowagi ulegaj przesu-
niciu, ktre zwiksza si ze zwikszeniem szybkoci chodzenia i trudniejszym
przebiegiem procesu dyfuzji.
ELEMENTY, NA KTRE WPYWA NIERWNOWAGOWE KRZEPNICIE
Nierwnowagowe krzepnicie stopw moe wpywa na:
obnienie temperatury solidusu,
zmian zakresu stenia odpowiadajcego rozpuszczalnoci skadnikw,
zwikszenie udziau jednej z faz w stopach wielofazowych w warunkach
rwnowagi,
wystpowanie faz nierwnowagowych wskutek przebiegu przemian eutektycz-
nej lub perytektycznej niewystpujcych w warunkach rwnowagowych,
wystpienie segregacji dendrytycznej.
NIERWNOWAGOWE KRZEPNICIE STOPW DWUSKADNIKOWYCH
O CAKOWITEJ ROZPUSZCZALNOCI SKADNIKW W STANIE STAYM
Na przykadzie ukadu dwuskadnikowego o cakowitej rozpuszczalnoci skad-
nikw w stanie staym mona przedstawi, e w warunkach nierwnowagowego
krzepnicia linia solidus ulega przesuniciu w wyniku przyspieszonego chodzenia
194
Rysunek 3.79
Model powierzchni likwidus w czteroskadnikowym ukadzie rwnowagi fazowej stopw AlFeSiMg
(wedug N.N. Bujnowa, M.W. Malcewa i I.N. Fridlandera)
3 roz 6-11-02 22:51 Page 194
oraz mniejszego czasu na dyfuzj w stopie
o steniu c
1
skadnika B, skad kolejno krys-
talizujcych krysztaw nie zmienia si
wzdu linii solidusu ad waciwej dla
krzepnicia rwnowagowego, lecz wzdu
linii as, a zakres temperatury krzepnicia
ulega przy tym zwikszeniu od t
1
t
4
do t
1
t
5
,
przy czym temperatura t
5
jest nisza od tem-
peratury t
4
(rys. 3.80).
Po poczeniu kolejnych punktw odpo-
wiadajcych temperaturze solidusu dla sto-
pw o steniach c
1
, c
2
i c
3
uzyskuje si lini
solidus dla nierwnowagowego krzepnicia
stopu dwuskadnikowego o nieograniczonej
rozpuszczalnoci skadnikw w stanie staym
(rys. 3.81).
Na podstawie tak wyznaczonej linii nie
mona jednak okreli skadu chemicznego
roztworu staego, poniewa w warunkach
tych wystpuje segregacja dendrytyczna
zwizana ze zrnicowanym skadem chemi-
cznym poszczeglnych krysztaw tworz-
cych si w rnej temperaturze (porwnaj
rozdz. 4.1.7).
NIERWNOWAGOWE KRZEPNICIE STOPW DWUSKADNIKOWYCH
O OGRANICZONEJ ROZPUSZCZALNOCI SKADNIKW W STANIE STAYM
Z EUTEKTYK LUB PERYTEKTYK
W stopach dwuskadnikowych z eutektyk lub perytektyk krzepnicie nierw-
nowagowe stopw o steniu skadnika B c < c
(odpowiadajcego punktowi k)
(rys. 3.82) przebiega analogicznie jak w przypadku stopw o nieograniczonej roz-
puszczalnoci skadnikw w stanie staym.
195
Rysunek 3.82
Linie solidus przy
nierwnowagowym
krzepniciu w ukadach
dwuskadnikowych
z przemianami
a) eutektyczn,
b) perytektyczn
i eutektyczn
(wedug I. Nowikowa)
Rysunek 3.80
Zmiana przecitnego
stenia roztworu
staego przy
nierwnowagowej
krystalizacji
(wedug I. Nowikowa)
Rysunek 3.81
Zasada wyznaczania
linii solidus przy
nierwnowagowym
krzepniciu
(wedug I. Nowikowa)
3 roz 6-11-02 22:51 Page 195
Skad stopw o steniu metalu B c > c
zmienia si w czasie nierwnowago-

wego krzepnicia jedynie do temperatury przemiany eutektycznej (rys. 3.82a) lub
perytektycznej (rys. 3.82b), a skad cieczy pozostajcej w rwnowadze z krysz-
taami roztworu staego odpowiednio osiga skad eutektyczny (punkt e na rys.
3.82a) lub skad perytektyczny (punkt p na rys. 3.82b) i ulega odpowiednio
przemianie eutektycznej lub perytektycznej. W wyniku tego poszerzeniu ulega
zakres ste, w ktrych zachodzi odpowiednio przemiana eutektyczna lub pery-
tektyczna (linia przemiany ulega przedueniu w lewo). W praktyce temperatura
przemiany ulega rwnie obnieniu, np. zakoczenie krzepnicia stopu o skadzie
c
2
nastpuje nie w punkcie m waciwym dla stanu rwnowagowego, lecz w tem-
peraturze eutektycznej teoretycznie w punkcie n, a w praktyce w niszej temper-
aturze t
n
. W tym zakresie stenia oprcz roztworu staego , ktry wystpuje jako
jedyna faza w przypadku krzepnicia waciwego dla stanu rwnowagowego, przy
krzepniciu nierwnowagowym wystpuje ponadto druga faza utworzona w wy-
niku przemiany odpowiednio eutektycznej i perytektycznej. W stopach o steniu
skadnika B c > c
udzia fazy powstaej w wyniku nierwnowagowego krzepni-

cia podczas przemiany odpowiednio eutektycznej lub perytektycznej jest wikszy
od udziau tej fazy waciwego dla stanu rwnowagowego.
METASTABILNO PODCZAS REAKCJI W STANIE STAYM
W stopach, ktre w warunkach waciwych dla chodzenia rwnowagowego ule-
gaj przemianie eutektoidalnej, przy chodzeniu z du szybkoci roztwr stay
nie ulega przemianie eutektoidalnej, lecz jest metastabilny w temperaturze znacz-
nie niszej od temperatury przemiany eutektoidalnej i w efekcie ulega przemianie
alotropowej w metastabilny roztwr przesycony drugim skadnikiem, o innej struk-
turze sieciowej w wyniku przemiany martenzytycznej (porwnaj rozdz. 4.7.2).
Przemiana taka stanowi istot hartowania.
W stopach majcych w stanie staym roztwr stay graniczny o zmniejszajcej
si rozpuszczalnoci jednego ze skadnikw w tym roztworze, szybkie ochodzenie
stopu do temperatury znacznie niszej od linii solvus (zmiennej rozpuszczalnoci
w roztworze staym) powoduje zachowanie struktury metastabilnej tego roztworu
przesyconego drugim skadnikiem. Powtrne nagrzanie stopu do odpowiednio
wysokiej temperatury powoduje wydzielanie faz nierwnowagowych. Stanowi to
istot utwardzania wydzieleniowego (porwnaj rozdz. 3.3.7 i 4.8.8).
DWUSKADNIKOWY UKAD RWNOWAGI FAZOWEJ
Z PRZEMIAN SPINOIDALN W STANIE STAYM
W ukadach rzeczywistych krzywa zmian energii swobodnej w zalenoci od
stenia skadnikw ma przebieg spaszczony w stosunku do krzywej idealnej
i nieco wiksz warto w caym zakresie ste. W wyniku tego wystpuje stenie
krytyczne c
Bkr
, przy ktrym w temperaturze krytycznej T
c
energie swobodne cieczy
i roztworu staego s sobie rwne. W tych warunkach krzepnicie roztworu
staego nastpuje w staej temperaturze T
c
, a stenie to nazywane jest punktem
krytycznym (rys. 3.83). Punkty krytyczne w niektrych ukadach metastabilnych
mog lee take w maksimum.
196
3 roz 6-11-02 22:51 Page 196
Dalszy przebieg chodzenia fazy staej moe doprowadzi do przemiany zwanej
rozdziaem faz. Przebieg zmian energii swobodnej w zalenoci od stenia skadni-
ka B (rys. 3.84) wykazuje, e w temperaturze niszej od T
c
na krzywych energii
swobodnej wystpuj dwa lokalne minima oraz lokalne maksimum. Punkty prze-
gicia na tych krzywych nazywane s punktami spinoidalnymi, a krzywe spinoidalne
ograniczaj zakres wystpowania mieszaniny spinoidalnej + . Roztwr
u
o steniu lecym w rodku zakresu ulega lokalnej fluktuacji stenia
w niewielkiej objtoci, w wyniku czego mog wystpowa dwie mikroobjtoci
jedna nieznacznie wzbogacona, druga nieznacznie zuboona w skadnik B.
Roztwr
u
lecy w zakresie spinoidalnym jest nietrway, natomiast stopy o ska-
dzie
s
, lece midzy punktami spinoidalnymi a odpowiednio
0
lub
0
, s
metastabilne. Roztwr moe pozosta jako metastabilny, gdy atomy nie mog prze-
grupowa si, aby utworzy rwnowagow mieszanin faz
0
i
0
.
197
kr
Rysunek 3.84
Wystpowanie zakresu niemieszalnoci w roztworze staym a) krzywe energii swobodnej dla fazy w rnej
temperaturze, b) zakres rozdziau faz naniesiony na podstawie krzywych energii swobodnej (wedug A.G. Guya)
Rysunek 3.83
Ukad rwnowagi fazowej z zakresem roztworu staego cigego ze skadem o minimalnym punkcie topnienia
a) przykad krzywych energii swobodnej dla temperatury T
4
, b) wykres rwnowagi fazowej (wedug A.G. Guya)
3 roz 6-11-02 22:51 Page 197
198 198
Struktura 1) austenitu ziarnistego w stali Hadfielda
typu X110Mn12 w stanie przesyconym, pow. 100x;
2) pytkowych wydziele wglika M
23
C
6
wewntrz
ziarn austenitu w stali Hadfielda typu X110Mn12
w stanie przesyconym i starzonym w 500C przez 5h,
pow. 100x; 3) austenitu spoligonizowanego o duej
gstoci dyslokacji na granicach podziarn w cienkiej
folii ze stali Hadfielda typu X110Mn12 obrobionej
cieplno-mechanicznie w 800C z 30% gniotem, pow.
27000x; 4) obszarw perlitu otoczonych ziarnami au-
stenitu w cienkiej folii ze stali Hadfielda typu
X110Mn12 obrobionej cieplno-mechanicznie w 800C
z 50% gniotem i starzonej w 550C przez 5h, pow.
13000x; 5) austenitu z bdami uoenia w cienkiej folii
ze stali typu X5CrMnNiN17-8-4, pow. 75000x; 6) au-
stenitu z wydzieleniami pytkowymi fazy (Fe
20
C
9
)
w cienkiej folii ze stali typu X5CrMnNiN17-8-4, pow.
56000x; 7) zarodka rekrystalizacji w osnowie odkszta-
conego na zimno austenitu w cienkiej folii ze stali typu
X5CrMnNiN17-8-4, pow. 19000x; 8) zrekrystali-
zowanego austenitu w cienkiej folii ze stali typu
X5CrMnNiN17-8-4, pow. 16500x
1 2 3
4 5
6 7 8
Austenit wstalach stopowych
3 roz 6-11-02 22:51 Page 198
199 199
Struktura
1) eliwa szarego 200, pow. 50x, kontrast
interferencyjny;
2) grafitu w eliwie szarym, pow. 250x;
3) eliwa biaego podeutektycznego, pow. 500x,
kontrast interferencyjny;
4) eliwa biaego eutektycznego, pow. 500x;
5) eliwa stopowego biaego, pow. 50x,
kontrast interferencyjny;
6) eliwa sferoidalnego ferrytyczno-perlitycznego,
pow. 100x;
7) eliwa sferoidalnego, pow. 50x, wiato
spolaryzowane;
8) eliwa cigliwego czarnego, pow. 100x
1 2 3
4 5
6 7 8
eliwo
3 roz 6-11-02 22:51 Page 199
3.5. Ukad rwnowagi
fazowej elazowgiel
3.5.1. elazo i jego wasnoci
OGLNA CHARAKTERYSTYKA ELAZA
elazo nie wystpuje w przyrodzie w postaci rodzimej. Otrzymywanie elaza
chemicznie czystego, ktrego wasnoci mogyby by uznane za wasnoci pier-
wiastka, jest trudne i kosztowne. Przez redukcj tlenkw mona uzyska elazo
zawierajce ok. 0,007% domieszek i zanieczyszcze, ktrych stenie moe by
jeszcze zmniejszone w wyniku topienia strefowego w wysokiej prni. Techniczne
odmiany elaza zestawiono w tablicy 3.17.
Liczba atomowa elaza jest rwna 26. Masa atomowa tego pierwiastka wynosi
55,8452 i jest redni waon mas atomowych izotopw elaza wystpujcych
w przyrodzie. Nale do nich izotopy o masach atomowych: 56 (wystpujcy
w udziale 91,57%) oraz 54 (6,04%), 57 (2,11%) i 58 (0,28%). W zwizkach
chemicznych elazo jest dwu- lub trjwartociowe.
ODMIANY ALOTROPOWE ELAZA
elazo wykazuje dwie odmiany alotropowe. W temperaturze niszej od 912C
oraz w zakresie temperatury od 1394 do 1538C wystpuje odmiana alotropowa
oznaczana , a w zakresie wysokotemperaturowym oznaczana niekiedy rwnie
() lub . Odmiana krystalizuje w sieci przestrzennie centrowanej ukadu regu-
larnego A2.
Roztwory stae w elazie s nazywane ferrytem. W temperaturze niszej od
temperatury 770C, zwanej temperatur Curie, elazo jest ferromagnetyczne,
a w temperaturze wyszej paramagnetyczne. W zakresie temperatury od 912 do
1394C stabilna jest odmiana elaza o sieci ciennie centrowanej ukadu regu-
larnego A1. Roztwory stae w elazie s nazywane austenitem.
Parametr sieci a kadej odmiany alotropowej elaza zwiksza si wraz
z podwyszeniem temperatury (rys. 3.85) i dla odmiany Fe wynosi 0,286 nm
w temperaturze pokojowej i 0,293 nm w 1394C, a dla odmiany 0,365 nm
w 912C.
200
Tablica 3.17
Techniczne odmiany elaza
Odmiana elaza Metoda otrzymywania Maksymalne stenie domieszek, %
Chemicznie czyste redukcja tlenkw 0,007
Elektrolityczne elektroliza 0,02
Karbonylkowe dysocjacja piciokarbonylku elaza 0,03
Armco metalurgiczna 0,1
3 roz 6-11-02 22:51 Page 200
3.5. Ukady rwnowagi fazowej elazowgiel
201
Przemianie elaza w elazo towarzyszy
zmniejszenie objtoci waciwej, a przemia-
nom odwrotnym wzrost objtoci. Decyduj
o tym rne liczby koordynacyjne sieci, w kt-
rej krystalizuje kada z odmian.
Zwikszenie objtoci podczas przemiany
elaza w i zwizane z tym zwikszenie na-
pre wyjaniaj zaleno struktury siecio-
wej elaza od cinienia (rys. 3.86). Wysokie
wartoci cinienia stabilizuj odmian alotro-
pow elaza o mniejszej objtoci waciwej
i sieci regularnej ciennie centrowanej. Przy
maym cinieniu i w niszej temperaturze sta-
bilna jest odmiana elaza o sieci regularnej
przestrzennie centrowanej. Przy cinieniu
wikszym od ok. 1213 GPa wystpuje nato-
miast odmiana elaza o sieci heksagonalnej
zwartej.
3.5.2. Wykresy rwnowagi ukadu elazowgiel
STABILNY I METASTABILNY WYKRES RWNOWAGI UKADU ELAZOWGIEL
Rozrnia si dwa wykresy rwnowagi ukadu elazowgiel:
stabilny elazografit,
metastabilny elazocementyt.
W zalenoci od skadu chemicznego, warunkw odprowadzania ciepa, a take
Rysunek 3.85
Zaleno parametru sieci
odmian alotropowych elaza
od temperatury (wedug
W. HumeRotheryego)
Rysunek 3.86
Zakresy wystpowania
odmian elaza , i
w zalenoci od cinienia
i temperatury (wedug
F.P. Bundyego)
3 roz 6-11-02 22:51 Page 201
innych czynnikw, z roztworu ciekego moe krzepn zarwno cementyt, jak
i grafit.
Wykres rwnowagi przedstawiony na rysunku 3.87 obejmuje stopy elaza z w-
glem do stenia 6,67% C, odpowiadajcego steniu C w cementycie. Liniami
cigymi przedstawiono wykres elazocementyt FeFe
3
C, natomiast przerywany-
mi elazografit FeC.
PUNKTY, LINIE I FAZY UKADU ELAZOWGIEL
Wsprzdne punktw charakterystycznych ukadu elazowgiel zestawiono
w tablicy 3.18. W stopach elazowgiel wystpuj fazy podane w tablicy 3.19.
Linie ukadu elazowgiel omwiono w tablicy 3.20.
Ze wzgldu na wieloletni tradycj roztwory stae oraz mieszaniny wystpujce
w ukadzie elazocementyt zyskay tradycyjne nazwy, zestawione w tablicy 3.21.
W tablicy 3.22 podano oznaczenia linii przemian. Przemiany s oznaczane
liter A. Ze wzgldu na du histerez ciepln temperatury przemian podczas
nagrzewania znacznie rni si od odpowiadajcych im wartoci temperatury
podczas chodzenia. Dlatego przemiany podczas nagrzewania s oznaczane Ac,
podczas chodzenia Ar, a w stanie rwnowagi Ae z odpowiednim numerem
zapisywanym w indeksie, np. Ac
1
.
3.5.3. Przemiany fazowe podczas chodzenia
stopw elaza z wglem
TYPOWE ANALIZOWANE STOPY ELAZA Z WGLEM
Dla uatwienia zrozumienia ukadu elazocementyt omwione zostan prze-
miany fazowe zachodzce podczas chodzenia kilku stopw o zrnicowanym
steniu wgla (tabl. 3.23).
CHODZENIE STALI FERRYTYCZNEJ
Obnienie temperatury cieczy metalicznej o skadzie chemicznym stopu I do
odpowiadajcej linii AB powoduje krzepnicie krysztaw ferrytu wysokotempe-
raturowego () z cieczy (L) (rys. 3.88). Zakres krzepnicia ograniczony jest linia-
mi AB i AH. W obszarze AHN stop ma struktur ferrytu (). Z obnieniem tempe-
ratury poniej linii HN nastpuje przemiana ferrytu () w austenit (). Poniej
temperatury NJ wystpuje austenit (). Po obnieniu temperatury poniej linii GS
nastpuje przemiana austenitu () w ferryt (). W miar dalszego obniania tem-
peratury ubywa austenitu () i po osigniciu punktu P wystpuje 100% ferrytu ()
maksymalnie nasyconego wglem. Przy dalszym chodzeniu, na granicach ziarn
ferrytu (), nadmiar wgla wydziela si wzdu linii PQ w postaci cementytu trze-
ciorzdowego Fe
3
C
III
.
CHODZENIE STALI PODEUTEKTOIDALNEJ
Obnienie temperatury cieczy metalicznej stopu II do temperatury odpowiada-
jcej linii AB powoduje wydzielanie z cieczy krysztaw ferrytu wysokotemperatu-
rowego (), o udziale zwikszajcym si, a do osignicia temperatury 1495C
202
3 roz 6-11-02 22:51 Page 202
203
Rysunek 3.87
Fragment wykresu
rwnowagi
elazowgiel
(wedug
J. Chipmana)
3 roz 6-11-02 22:51 Page 203
204
Tablica 3.18
Punkty charakterystyczne ukadu elazowgiel (rys. 3.87)
Tablica 3.19
Zakresy wystpowania faz na wykresie elazowgiel (rys. 3.87)
Ukad metastabilny elazocementyt Ukad stabilny elazografit
Punkt Stenie C, % Temperatura, C Punkt Stenie C, % Temperatura, C
A 0 1538 A 0 1538
H 0,09 1495 H 0,09 1495
J 0,17 1495 J 0,17 1495
B 0,53 1495 B 0,53 1495
N 0 1394 N 0 1394
D 6,67 1227 D'
C 4,3 1148 C' 4,26 1154
E 2,11 1148 E' 2,08 1154
F 6,67 1148 F' 6,67 1154
G 0 912 G 0 912
M 0,0168 770 M 0,0168 770
O 0,45 770 O 0,45 770
P 0,0218 727 P' 0,0205 738
S 0,77 727 S' 0,68 738
K 6,67 727 K' 6,67 738
Q 0,008 20 Q 0,008 20
Obszar wykresu
Fazy w ukadzie metastabilnym
elazocementyt
Fazy w ukadzie stabilnym
elazografit
I roztwr cieky roztwr cieky
II roztwr cieky + roztwr () roztwr cieky + roztwr ()
III roztwr cieky + roztwr roztwr cieky + roztwr
IV roztwr cieky + cementyt roztwr cieky + grafit
V roztwr () roztwr ()
VI roztwr () + roztwr roztwr () + roztwr
VII roztwr roztwr
VIII roztwr + cementyt roztwr + grafit
IX roztwr + roztwr roztwr + roztwr
X roztwr roztwr
XI roztwr + cementyt roztwr + grafit
3 roz 6-11-02 22:51 Page 204
205
(rys. 3.89). W temperaturze tej przebiega reakcja perytektyczna L + () .
Nadmiar cieczy w tym stopie decyduje o uzyskaniu mieszaniny austenitu ()
i cieczy (L) po zakoczeniu przemiany perytektycznej. Ciecz z tej mieszaniny prze-
mienia si z kolei w krysztay austenitu (). Poniej linii JE wystpuje wycznie
austenit (). Dalsze chodzenie stopu z temperatury odpowiadajcej linii GS
powoduje zapocztkowanie przemiany austenitu () w ferryt (). Skad austenitu
() przesuwa si do odpowiadajcego punktowi S. W temperaturze 727C przebie-
ga przemiana eutektoidalna utworzonego austenitu () w perlit. Pozosta cz
osnowy stopu stanowi ferryt (), ktrego skad przesuwa si do odpowiadajcego
Oznaczenie linii Omwienie
AB likwidus; pocztek wydzielania fazy (); odpowiada zmiennemu steniu wgla w fazie ciekej
w wyniku wydzielania fazy ()
BC likwidus; pocztek wydzielania fazy ; odpowiada zmiennemu steniu wgla w fazie ciekej
w wyniku wydzielania fazy
CD likwidus; pocztek wydzielania cementytu pierwotnego; odpowiada zmiennemu steniu wgla
w fazie ciekej w wyniku wydzielania cementytu
AH solidus; koniec krzepnicia fazy (); odpowiada steniu wgla w krysztaach fazy ()
HJB linia przemiany perytektycznej
ciecz (B) + roztwr () (H) roztwr
chodzenie
nagrzewanie
(J)
JE solidus; koniec krzepnicia roztworu ; odpowiada steniu wgla w krysztaach roztworu
DF solidus; wydzielanie cementytu pierwotnego z roztworu ciekego
ECF linia przemiany eutektycznej
ciecz (C) roztwr (E) + cementyt (F)
HN pocztek przemiany alotropowej roztworu () w roztwr ; okrela zmienne stenie wgla
w roztworze () w wyniku tworzenia si krysztaw roztworu
JN koniec przemiany roztworu () w roztwr ; odpowiada zmiennemu steniu wgla
w roztworze w wyniku przemiany ()
ES pocztek wydzielania cementytu wtrnego; odpowiada zmiennemu steniu wgla w roztworze
GOS pocztek przemiany alotropowej roztworu w roztwr ; odpowiada zmiennemu steniu wgla
w roztworze w wyniku tworzenia si krysztaw roztworu
MO linia przemiany magnetycznej roztworu
roztwr paramagnetyczny roztwr ferromagnetyczny
GMP koniec przemiany alotropowej roztworu w roztwr ; odpowiada zmiennemu steniu wgla w roztworze
PSK linia przemiany eutektoidalnej
roztwr (S) roztwr (P) + cementyt (K)
PQ pocztek wydzielania cementytu trzeciorzdowego; odpowiada zmiennemu steniu wgla w roztworze
chodzenie
nagrzewanie
chodzenie
nagrzewanie
chodzenie
nagrzewanie
Tablica 3.20
Oznaczenia linii w ukadzie elazowgiel (rys. 3.87)
3 roz 6-11-02 22:51 Page 205
206
Tablica 3.21
Skadniki strukturalne wykresu elazocementyt (rys. 3.87)
Tablica 3.22
Linie przemian w ukadzie elazocementyt
Skadnik strukturalny Omwienie
Roztwr cieky roztwr cieky wgla w elazie
Ferryt roztwr stay graniczny wgla w elazie
Austenit roztwr stay graniczny wgla w elazie
Cementyt
pierwszorzdowy
(pierwotny)
drugorzdowy
(wtrny)
trzeciorzdowy
wglik zoony Fe
3
C
wydzielajcy si z roztworu ciekego zgodnie ze zmienn rozpuszczalnoci wgla w cieczy
wzdu linii CD
wydzielajcy si w stanie staym z austenitu w wyniku malejcej rozpuszczalnoci wgla
w roztworze staym wzdu linii ES
wydzielajcy si w stanie staym z ferrytu w wyniku malejcej rozpuszczalnoci wgla
w roztworze staym wzdu linii PQ
Perlit mieszanina eutektoidalna ferrytu i cementytu, zawierajca 0,77% C, wystpujca poniej 727C
Ledeburyt mieszanina eutektyczna austenitu i cementytu, zawierajca 4,30% C, trwaa w zakresie od 727 do 1148C
Ledeburyt
przemieniony
mieszanina perlitu i cementytu, utworzona w wyniku przemiany austenitu
z ledeburytu w perlit, trwaa poniej temperatury 727C
Oznaczenie literowe linii przemian Omwienie Linia na wykresie (rys. 3.87)
A
0
(Ac
0
, Ar
0
) przemiana magnetyczna cementytu w 230C
A
1
(Ac
1
, Ar
1
) przemiana eutektoidalna PS
A
2
(Ac
2
, Ar
2
) przemiana magnetyczna ferrytu MO
A
3
(Ac
3
, Ar
3
) GOS
A
1,3
(Ac
1,3
, Ar
1,3
) przemiana eutektoidalna SK
A
4
(Ac
4
, Ar
4
) NJ, JB
A
cm
(Ac
cm
, Ar
cm
) pocztek wydzielania cementytu wtrnego z austenitu ES
przemiana alotropowa
przemiana alotropowa ( )
Oznaczenie stopu Stenie wgla
Typowe dla przedziau stenie wgla
na wykresie elazo-cementyt, %
I 0,0218 00,17 (J )
II 0,4 0,17 (J )0,53 (B)
III 1,2 0,53 (B)2,11 (E)
IV 3,5 2,11 (E)4,3 (C)
V 5 4,3 (C)6,67 (F)
Tablica 3.23
Stenie wgla w analizowanych stopach
3 roz 6-11-02 22:51 Page 206
punktowi P. Poniej temperatury 727C z
przesyconego wglem ferrytu () wydziela
si cementyt trzeciorzdowy Fe
3
C
III
.
Struktur stopu w temperaturze pokojowej
stanowi: ferryt, perlit i cementyt trze-
ciorzdowy Fe
3
C
III
.
207
Rysunek 3.88
Schemat przemian fazowych zachodzcych przy chodzeniu stali ferrytycznej
Rysunek 3.89
Schemat przemian
fazowych zachodzcych
przy chodzeniu stali
podeutektoidalnej
3 roz 6-11-02 22:51 Page 207
CHODZENIE STALI NADEUTEKTOIDALNEJ
W stopie III (tabl. 3.23, rys. 3.90) z obni-
eniem temperatury do odpowiadajcej linii
BC (porwnaj oznaczenia na rys. 3.87),
z cieczy bezporednio powstaje austenit ().
Jego udzia stopniowo zwiksza si w tym
stopie w miar dalszego chodzenia. W
temperaturze niszej od odpowiadajcej linii
JE wystpuje wycznie austenit (). Po
ochodzeniu do temperatury odpowiadajcej
linii SE austenit () uzyskuje pene nasycenie
wglem. Powoduje to wydzielanie krysztaw
cementytu wtrnego Fe
3
C
II
o udziale
zwikszajcym si z obnieniem temperatu-
ry do 727C. Skad austenitu () zmienia si
wzdu linii SE do odpowiadajcego punkto-
wi S. W temperaturze 727C nastpuje prze-
miana eutektoidalna austenitu () w perlit, a
wydzielony uprzednio cementyt wtrny
Fe
3
C
II
nie ulega zmianie. Po ochodzeniu do
temperatury pokojowej struktur stopu sta-
nowi perlit, cementyt wtrny z bardzo ma-
ym udziaem cementytu trzeciorzdowego.
CHODZENIE SURWKI PODEUTEKTYCZNEJ
Krystalizacja stopu IV (tabl. 3.23, rys.
3.91) rozpoczyna si od wydzielania austeni-
tu () wzdu linii BC (porwnaj oznaczenia
na rys. 3.87). Skad cieczy (L) zmienia si do
odpowiadajcego punktowi C. Po osigni-
ciu temperatury 1148C przebiega przemia-
na eutektyczna L + Fe
3
C
I
. Bezporednio
z cieczy powstaje ledeburyt, czyli mieszani-
na eutektyczna zoona z austenitu () i ce-
mentytu pierwotnego Fe
3
C
I
. Podczas dal-
szego chodzenia, z przesyconego austenitu
wydzielaj si krysztay cementytu wtrnego
Fe
3
C
II
. Skad austenitu przesuwa si do
odpowiadajcego punktowi S. Ochodzenie
stopu do temperatury 727C powoduje
przemian eutektoidaln austenitu pierwot-
nego () w perlit. Austenit () tworzcy lede-
buryt take przemienia si w perlit. Powstaje
w ten sposb ledeburyt przemieniony. Poni-
ej temperatury 727C struktur stopu stano-
wi perlit, ledeburyt przemieniony i cementyt
208
Rysunek 3.90
Schemat przemian
przy chodzeniu stali
nadeutektoidalnej
Rysunek 3.91
Schemat przemian
przy chodzeniu surwki
podeutektycznej
3 roz 6-11-02 22:51 Page 208
wtrny. Dalsze chodzenie stopu do temperatury pokojowej powoduje wydzielanie
z ferrytu () cementytu trzeciorzdowego Fe
3
C
III
w niewielkim udziale.
CHODZENIE SURWKI NADEUTEKTYCZNEJ
Wraz z ochadzaniem stopu V (tabl. 3.23,
rys. 3.92) do temperatury odpowiadajcej
linii CD (porwnaj oznaczenia na rys. 3.87),
bezporednio z cieczy metalicznej (L) zaczy-
naj wydziela si krysztay cementytu pier-
wotnego Fe
3
C
I
. W miar dalszego chodze-
nia stopniowo zwiksza si udzia tych krysz-
taw. Jednoczenie ciecz (L) uboeje w w-
giel, a do stenia odpowiadajcego punkto-
wi C. W temperaturze 1148C pozostaa
ciecz krzepnie jako eutektyka ( + Fe
3
C
I
)
nazywana ledeburytem. Dalsze chodzenie
stopu do temperatury 727C wpywa na wy-
dzielanie nadmiaru wgla z austenitu ledebu-
rytycznego () w postaci cementytu drugo-
rzdowego Fe
3
C
II
. W temperaturze 727C
austenit () przemienia si w perlit, tworzc
ledeburyt przemieniony. Poniej tempera-
tury eutektoidalnej, struktur stopu stanowi
ledeburyt przemieniony i cementyt pierwot-
ny Fe
3
C
I
. Tak sam struktur (z bardzo
maym udziaem cementytu trzeciorzdowe-
go Fe
3
C
III
) stop wykazuje w temperaturze
pokojowej.
3.5.4. Oglna klasyfikacja stopw elaza z wglem
STALE I STALIWA
W zalenoci od stenia wgla oraz sposobu wytwarzania mona dokona
oglnej klasyfikacji stopw elaza z wglem. Stopy o steniu wgla mniejszym od
ok. 0,05% s nazywane elazem technicznym. Stopy zawierajce zwykle mniej ni
2% wgla, otrzymywane w wyniku odlewania i nastpnej obrbki plastycznej, s
nazywane stalami. Odlewnicze stopy o tym samym steniu wgla nosz nazw
staliw.
W stalach i staliwach (porwnaj rozdziay 6.2 i 6.8) wgiel wystpuje w postaci
zwizanej w cementycie.
SURWKI I ELIWA
Stopy elaza o steniu powyej 2% C o skadzie fazowym zgodnym z wykre-
sem FeFe
3
C nosz nazw surwek biaych, natomiast krzepnce zgodnie
z wykresem elazografit s nazywane surwkami szarymi. Surwki przetopione
209
Rysunek 3.92
Schemat przemian
przy chodzeniu surwki
nadeutektycznej
3 roz 6-11-02 22:51 Page 209
w eliwiaku lub w innym piecu elektrycznym, czsto z dodatkiem zomu stalowego,
nosz nazw eliw. eliwami s wic nazywane stopy odlewnicze elaza z wglem
zawierajce zwykle powyej 2% C (porwnaj rozdz. 6.8).
STALE, STALIWA ORAZ ELIWA NIESTOPOWE I STOPOWE
Stopy elaza z wglem o niewielkim steniu innych pierwiastkw w postaci
domieszek lub zanieczyszcze s nazywane odpowiednio stalami, staliwami lub
eliwami niestopowymi (okrelane take tradycyjnie wglowymi). Do domieszek,
ktre korzystnie wpywaj na wasnoci, nale Mn, Si, Cr, Ni i Cu. Natomiast
zanieczyszczenia, takie jak P, S, O, H, N, wywieraj ujemny wpyw na wasnoci
stopw elaza. Pierwiastki, ktrych stenie przekracza umown warto
okrelon w rozdziale 6.1.2, dodawane do stopw elaza z wglem celowo dla
polepszenia wasnoci nosz nazw dodatkw stopowych (porwnaj rozdz. 6.3).
Stale, staliwa i eliwa zawierajce dodatki stopowe s nazywane stopowymi
(porwnaj rozdziay 6.46.8).
210
3 roz 6-11-02 22:51 Page 210
Ksztatowanie
struktury
i wasnoci
metali i stopw
metodami
technologicznymi
Ksztatowanie
struktury
i wasnoci
metali i stopw
metodami
technologicznymi
4 rozA 7-11-02 19:45 Page 1
4.1. Mechanizmy
i warunki krystalizacji
4.1.1. Cieky i gazowy stan skupienia metali
STANY SKUPIENIA METALI
Metale mog wystpowa w trzech stanach skupienia gazowym, ciekym
i staym.
STAN GAZOWY METALI
W stanie gazowym metale maj struktur cakowicie nieuporzdkowan. Odle-
go midzy atomami jest znaczna, tak e prawie nie wystpuj midzy nimi od-
dziaywania. Pary metali maj wasnoci zblione do gazu doskonaego i najwik-
sz ze wszystkich stanw skupienia energi swobodn.
CIECZ METALICZNA
Mniejsz energi swobodn ma fa-
za cieka. Wstanie ciekym atomy me-
tali cechuj si zblionym do stanu
krystalicznego uporzdkowaniem bli-
skiego zasigu, nie wykazujc jednak
uporzdkowania dalekiego zasigu,
charakterystycznego dla krysztaw.
Odlego midzy rodkami atomw
metalu w stanie ciekym wynosi od
jednej do dwu rednic atomw. Ato-
my cieczy statystycznie stanowi jed-
nak zbir nieuporzdkowany, wyko-
nujc ruch drgajcy o amplitudzie
znacznie wikszej ni w stanie staym.
Zesp bliskiego uporzdkowania sta-
nowi atomy cieczy, ktre przypadko-
wo i chwilowo zajmuj pooenia zbli-
one do charakterystycznych dla sta-
nu krystalicznego. Zespoy takie usta-
wicznie tworz si i znikaj w rnych miejscach cieczy o bezadnym rozoeniu
atomw. Staa zmiana struktury cieczy metalicznej jest spowodowana bardzo du
ruchliwoci atomw, ktre w stanie ciekym wykazuj szybko dyfuzji o kilka rz-
dw wiksz ni w stanie staym.
Warunkiem rwnowagowego wystpowania metalu w okrelonym stanie sku-
pienia jest osignicie wymaganego cinienia i temperatury (rys. 4.1).
212
Rysunek 4.1
Wykres rwnowagi faz w ukadzie jednoskadnikowym
4 rozA 7-11-02 19:45 Page 212
4.1.2. Termodynamiczne warunki krystalizacji
RWNOWAGA TERMODYNAMICZNA KRYSTALIZACJI
Metale i stopy bardzo czsto s
stosowane w postaci odleww, otrzy-
mywanych w wyniku krzepnicia cie-
czy metalicznej w formach piasko-
wych lub metalowych. Metalowe
wlewki stanowi pprodukt do wy-
twarzania produktw obrobionych
plastycznie, w ktrej to postaci jest
stosowana znaczna cz metali. Z te-
go wzgldu do przemian fazowych
najbardziej istotnych w metalurgii
naley krystalizacja, tj. szczeglny ro-
dzaj krzepnicia, w ktrym ciecz me-
taliczna ulega przemianie w stan stay
o budowie krystalicznej. Jak w kadej
przemianie fazowej, i w tym przypad-
ku ukad dy do osignicia rwno-
wagi termodynamicznej. Przemiana
ta, podobnie jak wszystkie nieodwra-
calne procesy samorzutne, przebiega
w kierunku zmniejszenia energii swo-
bodnej, a warunki rwnowagi odpo-
wiadaj minimum tej funkcji (rys.
4.2). Przy staym cinieniu rwnowa-
ga termodynamiczna zachodzi w tem-
peraturze rwnowagi T
R
energii swo-
bodnej faz staej F
S
i ciekej F
L
.
W temperaturze niszej od T
R
nast-
puje krystalizacja. Mona jednak uwa-
a, e w rzeczywistoci w kadej tem-
peraturze, w ktrej wystpuje jeszcze
faza cieka, jednoczenie i niezalenie
przebiegaj procesy krystalizacji i top-
nienia. Szybko procesu wypadkowe-
go przemieszczania si granicy roz-
dziau faz ciekej i staej jest rnic
midzy szybkociami krystalizacji
K
i topnienia
T
(rys. 4.3). W tempera-
turze niszej od T
R
nastpuje krystali-
zacja, poniewa mniejsza jest energia
swobodna fazy staej w porwnaniu
z faz ciek, a szybko krystalizacji
jest wiksza ni szybko topnienia.
4.1. Mechanizmy i warunki krystalizacji
213
F
L
F
S
T
R
v
T
,

v
K
,

(
m
/
s
)
T
R
v
K
v
v
T
Rysunek 4.3
Zaleno szybkoci topnienia i krystalizacji oraz szybkoci
przemieszczania si granicy rozdziau faz od temperatury
Rysunek 4.2
Zaleno energii swobodnej faz staej i ciekej od temperatury
4 rozA 7-11-02 19:45 Page 213
PRZECHODZENIE
Wczasie nieskoczenie wolnego chodzenia cieczy metalicznej w temperaturze
krzepnicia, odpowiadajcej temperaturze rwnowagi T
R
, wystpuje przystanek
izotermiczny. Podczas krzepnicia nastpuje bowiem wydzielanie si utajonego
ciepa krzepnicia, co uniemoliwia dalsze obnianie temperatury (rys. 4.4a). Spa-
dek temperatury nastpuje dopiero po cakowitym zakrzepniciu metalu. W rze-
czywistych warunkach, przy dosy znacznej szybkoci chodzenia, wystpuje tzw.
przechodzenie. Krzepnicie metalu rozpoczyna si w temperaturze o T niszej od
temperatury rwnowagi T
R
(rys. 4.4b i c). Przy nieznacznym przechodzeniu,
w czasie chodzenia z niezbyt du szybkoci, utajone ciepo krzepnicia wy-
dzielajc si podnosi temperatur krzepnicia metalu do temperatury rwnowa-
gi T
R
, w ktrej wystpuje przystanek izotermiczny (rys. 4.4b). Przy duym prze-
chodzeniu, odpowiadajcym znacznej szybkoci chodzenia, przystanek izoter-
miczny wystpuje w temperaturze niszej od temperatury rwnowagi T
R
(rys.
4.4c).
4.1.3. Tworzenie zarodkw krystalizacji
ZARODKI KRYSTALIZACJI
Krystalizacja przebiega przez zarodkowa-
nie i wzrost zarodkw. Zarodkami krystaliza-
cji w fazie ciekej s zespoy bliskiego upo-
rzdkowania o wielkoci wikszej od krytycz-
nej, do ktrych przyczaj si kolejno na-
stpne atomy. Natomiast zespoy bliskiego
uporzdkowania o wielkoci podkrytycznej,
zwane niekiedy embrionami, ulegaj rozpusz-
czeniu w cieczy.
Rozrnia si zarodkowanie homogenicz-
ne i heterogeniczne, z zaoeniem, e krzep-
ncy ukad ciecz metalicznakryszta jest
statyczny, znajduje si pod staym cinie-
niem i w spoczynku oraz nie podlega dziaa-
niu pola elektrycznego i magnetycznego.
4. Ksztatowanie struktury i wasnoci metali i stopw
214
metodami technologicznymi
T
R
T
R
T
R
10
6
Rysunek 4.4
Krzywe chodzenia
a) teoretyczna,
b) i c) rzeczywiste
Rysunek 4.5
Schemat zmian promienia krytycznego zarodka podczas
zarodkowania homogenicznego w zalenoci od przechodzenia
(wedug B. Chalmersa)
4 rozA 7-11-02 19:45 Page 214
ZARODKOWANIE HOMOGENICZNE
Zarodkowanie homogeniczne zachodzi
w cieczy metalicznej cakowicie jednorodnej,
a w jego wyniku powstaje zupenie jednorod-
na faza staa. Zarodki w ksztacie kul, utwo-
rzone w dowolnych miejscach w caej objto-
ci cieczy z zespow bliskiego uporzdkowa-
nia, osigaj promie krytyczny R
*
przy
znacznym przechodzeniu, czyli znacznym
obnieniu temperatury poniej temperatury
rwnowagi T
R
(rys. 4.5). Szybko zarodko-
wania jest bardzo maa, po czym zwiksza
si dopty, dopki przechodzenie nie osi-
gnie wartoci krytycznej, by nastpnie gwa-
townie si zmniejszy (rys. 4.6).
ZARODKOWANIE HETEROGENICZNE
Mechanizm zarodkowania heterogenicz-
nego polega na tworzeniu zarodka na obcym
podou o stanie staym. Funkcj podoa
speniaj ciany formy odlewniczej i czstki
wysokotopliwych zanieczyszcze znajdujce
si w stanie staym w cieczy metalicznej. Za-
rodek podkrytyczny, powstajcy na pasz-
czynie podoa, ma ksztat kulistej czaszy
(rys. 4.7). Promie krzywizny R takiego za-
rodka jest znacznie wikszy od promienia
kuli o tej samej objtoci. Przy staym prze-
chodzeniu zarodkowanie zachodzi naja-
twiej, gdy objto zarodka jest minimalna.
Dlatego zarodek heterogeniczny osiga wiel-
ko krytyczn przy znacznie mniejszym
przechodzeniu ni kulisty zarodek homoge-
niczny o tej samej objtoci. Zarodek hetero-
geniczny mona scharakteryzowa ktem
styku jego powierzchni z paszczyzn pod-
oa. Przy staym przechodzeniu czasza ku-
lista o okrelonej objtoci wykazuje wikszy
promie przy mniejszym kcie styku .
Z kolei do utworzenia zarodka heteroge-
nicznego przy maym kcie styku jest wy-
magane mae przechodzenie, chocia nast-
puje to przy wikszym krytycznym promie-
niu R
*
czaszy kulistej zarodka (rys. 4.8).
215
v
z
Rysunek 4.6
Zaleno szybkoci
zarodkowania od
przechodzenia
podczas zarodkowania
homogeniczego
i heterogenicznego
Rysunek 4.7
Schemat zarodkowania
heterogenicznego krysta-
lizacji oraz wpyw ksztatu
powierzchni podoa
na jego objto
a) podoe wklse,
b) podoe paskie,
c) podoe wypuke
4 rozA 7-11-02 19:45 Page 215
Warto kta styku ulega zmniejszeniu
w przypadku, gdy powierzchnia podoa jest
wklsa (rys. 4.7a). Zarodkowanie zachodzi
wtedy atwiej i przy mniejszym przechodze-
niu ni w przypadku utworzenia zarodka he-
terogenicznego na powierzchni wypukej.
Szybko zarodkowania heterogenicznego
gwatownie zwiksza si wraz ze wzrostem
przechodzenia (rys. 4.6).
ZARODKOWANIE DYNAMICZNE
Wrzeczywistoci krzepnca ciecz jest ukadem dynamicznym, gdy bardzo cz-
sto znajduje si w ruchu, podlega wpywom zewntrznym, gwnie zmianom cinie-
nia, drganiom, a take dziaaniu pl elektrycznego i magnetycznego. Czynniki te
wywouj zarodkowanie w cieczy metalicznej zupenie pozbawionej w innych wa-
runkach zespow bliskiego uporzdkowania o wielkoci krytycznej lub znacznie
przyspieszaj szybko zarodkowania w cieczy metalicznej krystalizujcej nawet
bez wpywu tych czynnikw. Proces zarodkowania odbywajcy si w tych warun-
kach jest nazywany zarodkowaniem dynamicznym.
KAWITACJA CIECZY METALICZNEJ
Warunkiem koniecznym zarodkowania dynamicznego jest zjawisko kawitacji
cieczy metalicznej. Kawitacja polega na cigym tworzeniu si i znikaniu pcherzy-
kw pary przy cianach naczynia lub na powierzchni cia staych zanurzonych
w cieczy. Pcherzyki kawitacyjne powstaj w miejscach o lokalnym podcinieniu.
Po osigniciu wielkoci krytycznej nagle ulegaj zniszczeniu, powodujc lokalne
zwikszenie cinienia cieczy. W cieczach, ktrych krystalizacja powoduje zmniej-
szenie objtoci waciwej, zwikszenie cinienia wpywa na podwyszenie tempe-
ratury topnienia. Do takich cieczy nale wszystkie pierwiastki metaliczne z wyjt-
kiem Bi.
Rola kawitacji w procesie zarodkowania dynamicznego polega wic na lokal-
nym podwyszeniu temperatury rwnowagi T
R
w pobliu pcherzyka kawitacyjne-
go. Przy praktycznie staej temperaturze cieczy powoduje to lokalne zwikszenie
przechodzenia, co uatwia zarodkowanie.
4.1.4. Mechanizmy wzrostu krysztaw
SCHODKOWY MODEL WZROSTU
Wzrost zarodka krystalizacji nastpuje z rn szybkoci na poszczeglnych
cianach w zalenoci od struktury krystalicznej zarodka. Najszybciej wzrastaj
ciany luno wypenione atomami, wolniej o gstym uoeniu atomw. Wzrost
216
Rysunek 4.8
Zaleno promienia
krytycznego zarodka
podczas zarodkowania
heterogenicznego
od przechodzenia
i kta styku
z podoem
4 rozA 7-11-02 19:45 Page 216
nastpuje przez przyczanie si atomw lub
ich zespow do cian zarodka w miejscu
utworzenia si schodka (rys. 4.9). Osadzanie
si dalszych atomw jest moliwe pod wa-
runkiem utworzenia si dwuwymiarowego
zarodka nowej warstwy. Proces powstawania
dwuwymiarowego zarodka jest jednak mao
prawdopodobny.
RUBOWY MODEL WZROSTU
Znacznie bardziej prawdopodobny wzrost ciany krysztau moe polega na
cigym narastaniu jednej warstwy wok dyslokacji rubowej (rys. 4.10), nie za
na okresowym tworzeniu si kolejnych warstw uoonych na sobie. Mechanizm ten
zosta potwierdzony dowiadczalnie i znalaz praktyczne zastosowanie w produk-
cji monokrysztaw.
TARASOWY MODEL WZROSTU
Wzrost krysztau ze stopionego metalu
w warunkach przechodzenia opisuje tzw.
model tarasowy (rys. 4.11). Uprzywilejowa-
ne miejsca przyczania si kolejnych ato-
mw do krysztau stanowi tarasy, utworzo-
ne na cianach krysztau o orientacji nie-
znacznie rnicej si od paszczyzn krysta-
lograficznych o gstym uoeniu atomw,
np. {111} w sieci A1. Wzrost krysztau nast-
puje przez stopniowe przesuwanie si tara-
sw (rys. 4.11a,b).
Wprzypadku odprowadzania przez ciecz
ciepa topnienia na granicy rozdziau faz cie-
kej i staej dua jest liniowa szybko krysta-
lizacji, maa za, gdy ciepo to jest odprowa-
dzane przez faz sta. Tarasy pooone bli-
sko siebie przesuwaj si wic z ma szybko-
ci wzrostu.
Nowe tarasy mog tworzy si zarwno
w wyniku dziaania mechanizmu rubowego,
jak i schodkowego.
217
Rysunek 4.9
Schemat schodkowego
modelu wzrostu zarodka
krystalizacji
Rysunek 4.11
Schemat kolejnych
stadiw tarasowego
wzrostu zarodkw
krystalizacji
Rysunek 4.10
Schemat rubowego
modelu wzrostu
zarodka krystalizacji
4 rozA 7-11-02 19:45 Page 217
4.1.5. Kinetyka procesw krystalizacji
SZYBKO KRZEPNICIA
Szybko procesu krzepnicia jest uzaleniona od:
szybkoci zarodkowania
z
, tj. od liczby zarodkw krystalizacji tworzcych si
w cigu jednostki czasu w jednostce objtoci cieczy metalicznej,
liniowej szybkoci krystalizacji
k
, tj. szybkoci przesuwania si frontu krystali-
zacji, mierzonej w jednostkach dugoci na jednostk czasu.
WPYW PRZECHODZENIA
Wpyw przechodzenia na szybko zarodkowania homogenicznego i heteroge-
nicznego przedstawiono na rysunku 4.6, a na rysunku 4.12 porwnanie szybko-
ci zarodkowania i liniowej szybkoci krystalizacji. Poniewa wraz ze zwiksze-
niem przechodzenia liniowa szybko krystalizacji wzrasta znacznie wolniej ni
szybko zarodkowania, metal zakrzepnity w tych warunkach wykazuje struktur
bardziej drobnoziarnist. Maksimum szybkoci zarodkowania odpowiada wiksze-
mu przechodzeniu ni maksimum liniowej szybkoci krystalizacji, a wic w tym
zakresie przechodzenia metal osiga naj-
mniejsz wielko ziarna. Przy przechodze-
niu nieznacznym, gdy szybko zarodkowa-
nia jest bardzo maa, zakrzepnity metal ma
struktur szczeglnie gruboziarnist.
Przy bardzo duych szybkociach cho-
dzenia mona osign takie przechodze-
nie, e zarwno szybko zarodkowania, jak
i liniowa szybko krystalizacji s rwne ze-
ru. Ruchliwo atomw zmniejsza si, co do-
prowadza do cakowitego zahamowania pro-
cesw zarodkowania. Ciao stae powstajce
z cieczy metalicznej krzepncej w tych wa-
runkach moe wykazywa struktur amor-
ficzn szka metalicznego.
4.1.6. Krystalizacja czystych metali
WPYW GRADIENTU TEMPERATURY
NA KSZTAT POWIERZCHNI MIDZYFAZOWEJ
Ksztat powierzchni midzyfazowej ciecz metalicznakryszta zaley od gra-
dientu temperatury w pobliu frontu krystalizacji. Powierzchnia midzyfazowa
o jakimkolwiek ksztacie, ktra szybciej reaguje na zmian warunkw termodyna-
micznych, staje si dominujca, decydujc o strukturze tworzcej si fazy staej.
218
v
k
v
z
k
z
Rysunek 4.12
Zaleno szybkoci zarodkowania i liniowej szybkoci krystalizacji od przechodzenia cieczy metalicznej
(wedug G. Tammanna)
4 rozA 7-11-02 19:45 Page 218
PASKA GRANICA MIDZYFAZOWA
W przypadku wzrostu temperatury w kierunku fazy ciekej, tj. przy gradiencie
temperatury dodatnim i prostopadym do granicy midzyfazowej, granica ta moe
by zupenie paska, gdy jest rwnolega do paszczyzn krystalograficznych gsto
wypenionych atomami (rys. 4.13). Przy nieznacznym odchyleniu midzy tymi
paszczyznami krystalograficznymi a granic midzyfazow tworz si na niej
schodki i tarasy. Praktycznie idealnie paska granica midzyfazowa nie wystpuje.
WZROST DENDRYTYCZNY
Wydzielanie si utajonego ciepa krzep-
nicia na granicy midzyfazowej krysztau
i znacznie przechodzonej cieczy powoduje
wzrost jej temperatury. Gradient temperatu-
ry w cieczy jest wtedy ujemny (rys. 4.13b).
Jeeli na granicy midzyfazowej powstanie
jakakolwiek wypuko, wzrasta ona w kie-
runku zwikszajcego si przechodzenia
cieczy. Warunki takie sprzyjaj wzrostowi
krysztaw w ksztacie dendrytw (charakte-
rystycznych choinek). Poniewa na po-
wierzchniach dendrytw temperatura jest
wysza ni midzy nimi, paskie powierzch-
nie graniczne s niestabilne, co decyduje
o tworzeniu si bocznych gazi (rys. 4.14).
219
Rysunek 4.13
Wpyw gradientu tempera-
tury w cieczy metalicznej
na przebieg krzepnicia
(wedug W.C. Winegarda)
a) gradient temperatury
dodatni, b) gradient tem-
peratury ujemny
gwne
kierunki
wzrostu
okres
wzrostu
ustalonego
podobne powstawanie
wtrnych rozgazie
niestabilno
prowadzca
do powstawania
odgazie
Rysunek 4.14
Schemat wzrostu
dendrytycznego
podczas
krystalizacji
metalu
(wedug
G.S. Colea)
4 rozA 7-11-02 19:45 Page 219
Kade rozgazienie ronie do chwili utraty stabilnoci jego granicy, co staje si po-
cztkiem wzrostu kolejnych rozgazie.
Kierunek wzrostu dendrytw i ich rozgazie jest zgodny z kierunkiem osi pi-
ramidy utworzonej przez paszczyzny najgciej obsadzone atomami w tworzcych
si krysztaach. W sieciach regularnych i tetragonalnych osie dendrytw s wza-
jemnie prostopade, natomiast w sieci heksagonalnej s nachylone pod ktem 60.
W tablicy 4.1 podano uprzywilejowane
kierunki wzrostu dendrytw w zalenoci
od typu sieci przestrzennej tworzcych
si krysztaw.
Krystalizacja dendrytw z cieczy me-
talicznej koczy si, gdy wydzielajce si
ciepo krzepnicia spowoduje wzrost tem-
peratury cieczy i krysztau do jednakowej
temperatury. Pozostay cieky metal kry-
stalizuje ju wycznie w wyniku odprowadzania utajonego ciepa krzepnicia
przez utworzon faz sta. Wwczas wypenieniu ulegaj przestrzenie midzyden-
drytyczne, a proces krystalizacji w tych obszarach przebiega znacznie wolniej ni
wzrost dendrytw.
4.1.7. Krystalizacja stopw metali o strukturze
roztworw staych
PRZECHODZENIE STENIOWE
W porwnaniu z czystymi metalami warunki krystalizacji stopw znacznie si
rni gwnie steniami faz staej i ciekej w strefie frontu krystalizacji. Miar
rnicy skadu chemicznego wymienionych faz jest wspczynnik podziau:
(4.1)
220
utworzonych krysztaw
Kierunek krystalograficzny
wzrostu dendrytw w krysztale
Regularna ciennie centrowana A1 100
Regularna przestrzennie centrowana A2 100
Tetragonalna przestrzennie centrowana 110
Heksagonalna zwarta A3 1010
Tablica 4.1
Uprzywilejowane kierunki
wzrostu dendrytw
Rysunek 4.15
Schemat czci
podwjnych ukadw
rwnowagi, dla ktrych
a) k
0
< 1,
b) k
0
> 1
L
S
c
c
k =
0
4 rozA 7-11-02 19:45 Page 220
okrelony jako stosunek stenia rozpuszczo-
nego skadnika B w pozostajcych w rwno-
wadze fazach staej c
S
i ciekej c
L
(rys. 4.15).
Wydzielajce si krysztay maj stenie
c
S
= k
0
c
L
, a ciecz c
L
= c
S
/k
0
. Przy warto-
ci k
0
< 1, gdy c
S
< c
L
, krystalizacja powodu-
je wzbogacenie fazy ciekej w skadnik B.
Zwikszajce si stenie tego skadnika
w cieczy metalicznej przed frontem krystali-
zacji obnia temperatur krzepnicia, wywo-
ujc przy danym gradiencie temperatury
dodatkowe przechodzenie, zwane stenio-
wym (rys. 4.16). Jeeli wspczynnik podzia-
u k
0
> 1, to c
S
> c
L
, a wic ciecz uboeje
w skadnik B.
WZROST KOMRKOWY
Przypadkowe nierwnoci na paskiej po-
wierzchni midzyfazowej rozwijaj si w wy-
niku zwikszenia szybkoci krystalizacji na
wystpach przy przechodzeniu stenio-
wym, odpowiadajcym wspczynnikowi po-
dziau k
0
0,5. Na skutek tego w zaleno-
ci od wielkoci przechodzenia steniowe-
go ciecz krystalizuje w postaci komrek
nieregularnych lub szecioktnych. Wielko
komrek zmniejsza si wraz ze zwiksze-
niem przechodzenia i szybkoci krystaliza-
cji (rys. 4.17). Krystalizacja komrkowa po-
woduje segregacj skadnika rozpuszczonego
w postaci siatki na granicach komrek, wy-
duonej w kierunku krystalizacji. Zwiksze-
nie przechodzenia oglnego lub steniowe-
go powoduje zmian powierzchni midzyfa-
zowej z komrkowej na komrkowodendry-
tyczn.
221
steniowego
G
L
gradient temperatury
rwnowagowa temperatura
Rysunek 4.16
Zaleno temperatury fazy ciekej i temperatury jej krzepnicia
od odlegoci od powierzchni midzyfazowej faz ciekej i staej
Rysunek 4.17
Schemat wpywu przechodzenia steniowego na tworzenie a) powierzchni midzyfazowej paskiej,
b) z wystpami; struktury komrek: c) nieregularnych, d) regularnych (wedug S. Prowansa)
4 rozA 7-11-02 19:45 Page 221
WZROST DENDRYTYCZNY
Wprzypadku przechodzenia steniowego stopw metali tendencja do krystali-
zacji dendrytw wystpuje przy ujemnym, a nawet dodatnim gradiencie temperatury
w cieczy. Szybko wzrostu dendrytycznego w przypadku stopw jest mniejsza ni
w czystych metalach, gdy wzrastajce stenie skadnika rozpuszczonego w cieczy
powoduje obnienie temperatury rwnowagi, zmniejszajc przechodzenie decyduj-
ce o wzrocie. Wzbogacona w skadnik rozpuszczony faza cieka krzepnie w obsza-
rach midzy dendrytami. W wyniku tego poza gwnymi osiami i rozgazieniami
dendrytw wystpuj obszary segregacji (niejednorodnoci) skadu chemicznego.
4.1.8. Krystalizacja stopw metali o strukturze
mieszanin
PODZIA MIESZANIN EUTEKTYCZNYCH
W odrnieniu od omwionych poprzednio roztworw staych wikszo od-
lewniczych stopw metali krystalizuje, wykazujc struktur mieszanin, najczciej
eutektycznych. Wzalenoci od budowy mieszaniny eutektyczne mona podzieli
na:
pytkowe,
supkowe,
ziarniste,
iglaste.
PYTKOWE I SUPKOWE MIESZANINY EUTEKTYCZNE
Krzepnicie cieczy o skadzie eutektycznym, po osigniciu przechodzenia
krytycznego, rozpoczyna si heterogenicznym zarodkowaniem jednej z faz, np.
(rys. 3.67), bogatej w skadnik A. Powoduje to jednoczesne wzbogacanie si
w skadnik B cieczy przed frontem przemiany, tzn. zarwno przed, jak i po bokach
zarodkw fazy . W przechodzonych obszarach cieczy wzbogaconej w skadnik
B na fazie zarodkuje faza . Tworzenie si fazy powoduje z kolei wzbogacanie
cieczy w skadnik A, co sprzyja dalszemu wzrostowi kolejnych krysztaw fazy
wzdu wydziele fazy . Midzy obydwiema fazami i wystpuje w tym przy-
padku okrelona zaleno krystalograficzna. Utworzone ziarno mieszaniny eutek-
tycznej skada si z uoonych na przemian pytek lub supkw faz i . Gdy
udzia objtociowy fazy jest wikszy od 1/, mieszanina eutektyczna ma zwykle
budow pytkow. Wprzeciwnym przypadku tworz si supkowe (prcikowe) wy-
dzielenia fazy w osnowie fazy .
Jeeli fazy i rni si przewodnoci ciepln, to dla jednej z nich, np. ,
przechodzenie jest mniejsze, poniewa wolniej odprowadza ona ciepo ze strefy
frontu krystalizacji. Wspczynnik podziau dla fazy jest wic mniejszy ni dla
fazy , a zatem stenie skadnika A przed frontem krystalizacji fazy jest mniej-
sze ni skadnika B przed faz . Z tego wzgldu mniejsza jest szybko wzrostu
fazy . Front krystalizacji obu faz moe przesuwa si jednoczenie, jeeli odpo-
wiednio jest zrnicowana grubo pytek kadej z faz. Wtym przypadku grubo
pytek lub supkw fazy jest mniejsza ni fazy .
222
4 rozA 7-11-02 19:45 Page 222
Krzepnicie cieczy o skadzie eutektycznym moe rwnie polega na cigym
heterogenicznym zarodkowaniu i wzrocie obu faz. Jedna faza, np. , zarodkuje,
powodujc wzbogacenie cieczy w skadnik B i sprzyjajc zarodkowaniu fazy w s-
siedztwie. Faza zarodkuje zupenie niezalenie, nie wykazujc uprzywilejowanej
orientacji krystalograficznej w stosunku do istniejcej w innym miejscu fazy .
W wyniku krzepnicia struktur stanowi wwczas nieregularna mieszanina krysz-
taw dwu faz.
ZIARNISTE I IGLASTE MIESZANINY EUTEKTYCZNE
Krystalizacja mieszanin eutektycznych moe by rwnie zapocztkowana sta-
ym heterogenicznym zarodkowaniem jednej z faz w cieczy metalicznej przed fron-
tem krystalizacji. Osnowa krystalizuje niezalenie z cieczy, w ktrej istniej ju wy-
dzielenia drugiej fazy. Maj one w stosunku do osnowy przypadkow orientacj
krystalograficzn. Wydzielenia s sferoidalne przy wzrocie izotropowym, a iglaste
w warunkach anizotropii ich wzrostu.
DOMIESZKI W STOPACH EUTEKTYCZNYCH
Domieszki w zanieczyszczonych stopach eutektycznych mog spowodowa
wzrost komrkowy. Front krystalizacji jest wwczas wygity (rys. 4.18), nie stano-
wic paskiej powierzchni, jak w przypadku czystych stopw eutektycznych. Wwy-
niku tego struktura zanieczyszczonych stopw eutektycznych jest ziarnista lub ma
posta kolonii.
STOPY PODEUTEKTYCZNE
Struktur eutektyczn mog wykazywa rwnie stopy tzw. podeutektyczne o
steniu c jednego ze skadnikw mniejszym od odpowiadajcego eutektyce c
E
.
Krzepnicie rozpoczyna si w tym przypadku najpierw wydzielaniem pojedynczej
fazy i dopiero pniej mieszaniny eutektycznej.
223
Rysunek 4.18
Schemat wpywu zanieczyszcze na front krystalizacji eutektyki pytkowej (wedug K.A. Jacksona)
4 rozA 7-11-02 19:45 Page 223
Na rysunku 4.19 podano schematycznie wpyw przechodzenia steniowego
na przebieg krystalizacji mieszaniny podeutektycznej. Gdy warunki krystalizacji
stopu odpowiadaj przechodzeniu steniowemu, w cieczy tworz si dendryty
jednej z faz (w tym przykadzie fazy ) oraz eutektyka pytkowa w przestrzeniach
midzydendrytycznych. Ten sam stop w warunkach niezapewniajcych przecho-
dzenia steniowego krystalizuje w postaci eutektyki supkowej, a w przypadku
skadu zblionego do eutektycznego jako eutektyka pytkowa.
KRYSTALIZACJA STOPW METALI
O STRUKTURZE MIESZANIN PERYTEKTYCZNYCH
Krzepnicie cieczy o steniu skadnika B mniejszym od perytektycznego po
osigniciu przechodzenia krytycznego rozpoczyna si heterogenicznym zarod-
kowaniem fazy bogatej w skadnik A. W miar obniania si temperatury krysz-
tay fazy s bogatsze w skadnik B, w ktry uboeje ciecz. Po ochodzeniu do
temperatury perytektycznej uzyskuje si nasycone krysztay fazy oraz ciecz zu-
boon w skadnik B. Na powierzchni nasyconych krysztaw fazy tworz si
krysztay fazy w wyniku zetknicia si atomw metalu B z cieczy z atomami me-
talu A znajdujcymi si w roztworze staym . Wdalszym cigu kosztem zanika-
jcych krysztaw oraz otaczajcej cieczy nastpuje rozrost krysztaw fazy .
Proces ten zachodzi w wyniku dyfuzji atomw metalu B z cieczy przez krysztay
fazy do krysztaw fazy oraz dyfuzji atomw metalu A w kierunku odwrotnym
z krysztaw fazy do cieczy. Struktura mieszaniny o steniu skadnika
B mniejszym od skadu perytektycznego jest zoona z krysztaw fazy otoczo-
nych ziarnami fazy .
224
obszar
przechodzenia
steniowego
c
E
kc
E
v
k
Rysunek 4.19
Wpyw przechodzenia
steniowego na struktur
i przebieg krystalizacji
mieszaniny podeutektycznej
(wedug F.R. Mollarda
i M.C. Flemingsa)
4 rozA 7-11-02 19:45 Page 224
4.2. Obrbka
plastyczna metali
4.2.1. Oglna charakterystyka obrbki plastycznej
metali
PLASTYCZNO
Jedn z najwaniejszych wasnoci metali i stopw jest ich zdolno do trwae-
go odksztacania si bez naruszenia spjnoci, zwana plastycznoci.
RODZAJE OBRBKI PLASTYCZNEJ METALI
Dziki plastycznoci moliwa jest obrbka plastyczna metali, polegajca m.in.
na:
walcowaniu,
kuciu,
prasowaniu,
cignieniu.
Celem obrbki plastycznej jest uzyskanie gotowych produktw i pproduktw
hutniczych, takich jak:
prty,
ksztatowniki,
rury,
druty,
blachy,
odkuwki.
W zalenoci od wymaganych wasnoci produktw hutniczych oraz rodzaju
obrabianego metalu lub stopu obrbka plastyczna moe odbywa si:
na zimno,
na gorco.
Obrbka plastyczna na zimno jest wykonywana w temperaturze niszej od tempe-
ratury rekrystalizacji, a na gorco powyej tej temperatury.
STOPIE GNIOTU
Wielko odksztacenia plastycznego charakteryzuje geometryczna zmiana
przekroju przedmiotu obrabianego plastycznie, okrelana stopniem gniotu Z:
(4.2)
gdzie:
S
0
i S
1
odpowiednio przekrj poprzeczny przedmiotu przed i po obrbce
plastycznej.
225
=

%, 100
0
0 1
S
S S
Z
4 rozA 7-11-02 19:45 Page 225
W zalenoci od warunkw obrbki plastycznej, tzn. gwnie od temperatury
i stopnia gniotu, a take sposobu i szybkoci odksztacenia, liczby przepustw i in-
nych czynnikw technologicznych, o wasnociach metalu obrabianego plastycznie
decyduj rne mechanizmy odksztacenia plastycznego oraz procesy aktywowane
cieplnie, usuwajce skutki umocnienia zgniotowego.
4.2.2. Mechanizmy odksztacenia plastycznego
MAPY MECHANIZMW ODKSZTACENIA PLASTYCZNEGO
226
maks.
t
a)
b)
maks.
t
Rysunek 4.20
Mapy mechanizmw odksztacenia
plastycznego dla:
a) czystego aluminium o wielkoci
ziarna d = 32 m, szybkoci
odksztacenia = 10
8
s
1
oraz
gstoci dyslokacji = 410
10
cm
2
,
b) czystego elaza o wielkoci ziarna
d = 32 m (wedug M.F. Ashbyego)
4 rozA 7-11-02 19:45 Page 226

Na rysunku 4.20 przedstawiono schematycznie tzw. mapy mechanizmw od-
ksztacenia plastycznego dla czystego aluminium nie wykazujcego polimorfizmu
i czystego elaza wykazujcego odmiany alotropowe. Na mapach tych podano za-
leno przewaajcego mechanizmu odksztacenia plastycznego od tzw. tempera-
tury homologicznej, tj. stosunku temperatury T do temperatury topnienia metalu T
t
w skali bezwzgldnej, i naprenia redukowanego, tj. stosunku rzeczywistego napr-
enia do wartoci moduu sprystoci postaciowej . Metale poddane dziaaniu
wzrastajcego obcienia pocztkowo odksztacaj si sprycie, a po przekrocze-
niu granicy plastycznoci plastycznie.
KLASYFIKACJA MECHANIZMW ODKSZTACENIA PLASTYCZNEGO
Do mechanizmw odksztacenia plastycznego przedstawionych na mapach,
ktre szczegowo omwiono w dalszej czci niniejszego rozdziau, nale:
polizg dyslokacyjny,
bliniakowanie,
pezanie dyslokacyjne,
pezanie dyfuzyjne,
polizg po granicach ziarn.
4.2. Obrbka plastyczna metali
227
4 rozA 7-11-02 19:45 Page 227
228
228
1
2
5
3
4
4 rozA 7-11-02 19:45 Page 228
229 229
Do wytwarzania maszyn i urzdze hutniczych stosowana jest gwnie stal, ale rwnie ceramiczne materiay
ogniotrwae, jako wymurwki piecw hutniczych. Na pocztku lat 30-tych XX wieku w wielu centrach
przemysowych rozwijaa si produkcja stali z surwki wytwarzanej w wielkich piecach, jak m.in.
w Magnitogorsku na Uralu w wczesnym Zwizku Radzieckim (1). W latach 70-tych wielkie piece postawiono
w wczesnej Hucie Katowice - obecnie Polskich Hutach Stali w Dbrowie Grniczej (3). Urzdzenia te
funkcjonuj w wielu zagranicznych nowoczesnych hutniczych zakadach surowcowych (2).
Po kolejnych stadiach (4) (5) (6) (9) wytwarzania surwki, procesu stalowniczego i obecnie najczciej
pozapiecowej obrbki ciekej kpieli stalowej, cige odlewanie stali COS umoliwia wytworzenie ksw
kwadratowych (7) lub paskich (8), przydatnych do dalszej obrbki plastycznej, ktr czsto poprzedza obrbka
cieplna (10).
6 7
8 9
10
4 rozA 7-11-02 19:45 Page 229
4.3. Odksztacenie
plastyczne metali na zimno
4.3.1. Polizg
MECHANIZM POLIZGU
Podstawowym mechanizmem odksztacenia plastycznego metali jest polizg
(rys. 4.20). Polega on na wzajemnym przemieszczaniu si jednej czci krysztau
wzgldem drugiej w paszczyznach polizgu w wyniku ruchu dyslokacji w kierun-
ku polizgu. Budowa krystaliczna obu czci krysztau pozostaje niezmieniona
(rys. 4.21).
SYSTEMY POLIZGU
Przemieszczanie si dyslokacji podczas polizgu odbywa si w okrelonych sys-
temach polizgu {hkl}, uvw, tzn. w paszczyznach polizgu {hkl} i kierunkach
polizgu uvw. Paszczyznami i kierunkami
polizgu s najczciej paszczyzny sieciowe
i kierunki o najgstszym uoeniu atomw.
W przypadku zablokowania polizgu w tych
paszczyznach polizg moe zachodzi
w paszczyznach o mniej gstym uoeniu
atomw.
W tablicy 4.2 zestawiono najczciej ob-
serwowane systemy polizgu w metalach
o sieciach typu A1, A2 i A3.
230
Rysunek 4.21
Schemat mechanizmu
odksztacenia plastycznego
metali na zimno przez
polizg
Typ
sieci
System polizgu
Liczba systemw
polizgu
paszczyzna polizgu kierunek polizgu
A1 {111} 110 12
A2
{110} 111 12
{211} 111 12
{321} 111 24
A3
(0001) 1120 3
(1010) 1120 3
{1011} 1120 6
Tablica 4.2
Systemy polizgu w metalach
4 rozA 7-11-02 19:46 Page 230
LINIE I PASMA POLIZGU
W wyniku polizgu przemieszczeniu ule-
gaj warstwy metalu oddalone o 101000
rednic atomowych, tworzc tzw. linie poli-
zgu. Dalsze odksztacenie plastyczne jest
zwizane z tworzeniem nowych linii poli-
zgu, nie za z dalszym polizgiem wzdu li-
nii istniejcych. Wwyniku odksztacenia pla-
stycznego przez polizg w temperaturze pod-
wyszonej powstaj pasma polizgu zoone
z kilku do kilkunastu rwnolegych linii po-
lizgu oddalonych od siebie o okoo 100
rednic atomowych (rys. 4.22). W niekt-
rych krysztaach, najczciej o sieci typu A2,
wystpuje pofadowanie linii polizgu, wiad-
czce o jednoczesnym polizgu w rnych
systemach.
W wyniku dziaania mechanizmu poli-
zgu nastpuje odksztacenie plastyczne meta-
li na zimno i na gorco. Wniskiej temperatu-
rze mechanizm ten jest ograniczony, przede
wszystkim w metalach o sieci typu A2.
4.3.2. Bliniakowanie
MECHANIZM BLINIAKOWANIA
W przypadku zahamowania polizgu,
zwaszcza w metalach o sieciach A2 i A3,
mechanizmem odksztacenia plastycznego
o duym znaczeniu moe by bliniakowanie
(rys. 4.20). Bliniakowanie polega na jedno-
rodnym cinaniu o wektor bliniakowania
kolejnych warstw atomw w paszczyznach
bliniakowania (rys. 4.23). Zbliniaczona
cz krysztau ulega skrceniu wzgldem
czci nieodksztaconej w taki sposb, e ich
struktury krystaliczne s symetryczne osio-
wo wzgldem paszczyzny bliniakowania
(stanowi odbicie lustrzane). Paszczyzny
bliniakowania oraz wartoci wektora bli-
niakowania podano w tablicy 4.3.
4.3. Odksztacenie plastyczne metali na zimno
231
Rysunek 4.22
Schemat linii i pasm polizgu na powierzchni krysztau
odksztaconego plastycznie (wedug S. Kalpakjiana)
Rysunek 4.23
Schemat zbliniaczonego krysztau o sieci regularnej
ciennie centrowanej A1
4 rozA 7-11-02 19:46 Page 231
BLINIAKI MECHANICZNE I ARZENIA
Bliniakowanie tzw. mechaniczne podobnie jak polizg jest dyslokacyjnym
mechanizmem odksztacenia plastycznego, a bliniaki mechaniczne wykazuj ko-
herentn granic z nieodksztacon osnow (rys. 4.23). W czasie wyarzania
w temperaturze powyej temperatury rekrystalizacji mog si tworzy tzw. blinia-
ki arzenia bardzo czsto w ksztacie soczewek, wykazujce pkoherentn gra-
nic bliniacz.
4.3.3. Odksztacenie plastyczne na zimno metali
polikrystalicznych
MECHANIZM ODKSZTACENIA PLASTYCZNEGO
POLIKRYSZTAW NA ZIMNO
Przypadkowa orientacja krystalograficz-
na ziarn i blokujce dziaanie granic ziarn,
zwaszcza szerokoktowych, decyduj o jed-
noczesnym odksztaceniu plastycznym
w licznych systemach polizgu. Odksztace-
nie plastyczne polikrysztaw rozpoczyna si
w ziarnach o systemie polizgu zorientowa-
nym zgodnie z kierunkiem przyoenia ob-
cienia, jeszcze przed osigniciem makro-
skopowej granicy plastycznoci. Przed grani-
cami ziarn nastpuje wwczas spitrzenie
dyslokacji jednoimiennych. Powoduje to wy-
tworzenie naprenia wstecznego skiero-
wanego przeciwnie do przyoonego obci-
enia. W wyniku niejednoczesnego zapo-
cztkowania odksztacenia plastycznego
w ziarnach o rnej orientacji krystalogra-
ficznej krzywa rozcigania poniej makro-
skopowej granicy sprystoci ma charakter
paraboliczny (rys. 4.24). Po osigniciu
232
Typ
sieci
System bliniakowania
Wektor
bliniakowania
paszczyzny
bliniakowania
kierunki
bliniakowania
A1 {111} 112 0,707
A2 {112} 111 0,707
A3 {1012} 1011
Mg 0,129
Zn 0,139
Cd 0,171
Ti 0,189
Tablica 4.3
Systemy bliniakowania
w metalach
d
Rysunek 4.24
Krzywa rozcigania metali polikrystalicznych
4 rozA 7-11-02 19:46 Page 232
makroskopowej granicy plastycznoci odksztacenie plastyczne nastpuje we
wszystkich ziarnach.
Odksztacenie plastyczne wystpuje nierwnomiernie w wyniku rozprzestrze-
niania si fal plastycznych tzw. pasm Ldersa. Wskutek dziaania odksztacenia
plastycznego spitrzenia dyslokacji w jednych ziarnach uaktywniaj rda dyslo-
kacji w ziarnach ssiednich i wywouj oddziaywanie dyslokacji z bdami uoe-
nia i dyslokacjami w innych systemach polizgu. Wpywa to na zwikszenie umoc-
nienia zgniotowego. Zwikszenie odksztacenia powoduje nasycenie ziarn dysloka-
cjami o duej gstoci (rys. 4.25b) i utworzenie w ziarnach komrkowej podstruk-
tury dyslokacyjnej (rys. 4.25c), a nawet podziarn (rys. 4.25d).
4.3. Odksztacenie plastyczne metali na zimno
233
Rysunek 4.25
Schemat zmian podstruktury dyslokacyjnej metalu podczas ad) odksztacenia plastycznego na zimno,
eh) zdrowienia statycznego przy wyarzaniu metalu uprzednio odksztaconego plastycznie na zimno,
il) zdrowienia dynamicznego przy odksztaceniu plastycznym na gorco; a), i) struktura nieodksztacona
o maej gstoci dyslokacji, e) struktura metalu odksztaconego plastycznie na zimno
(wedug H.J. McQueena i J.J. Jonasa)
4 rozA 7-11-02 19:46 Page 233
GRANICA PLASTYCZNOCI
Granic plastycznoci jest nazywane naprenie niezbdne do zapocztkowa-
nia makroskopowego odksztacenia plastycznego we wszystkich ziarnach. Metale
czsto wykazuj grn i doln granic plastycznoci (rys. 4.24).
Grna granica plastycznoci najczciej jest wyjaniana odrywaniem si dyslo-
kacji od tzw. atmosfer Cottrella, tj. atmosfer atomw obcych, np. C lub N, usytu-
owanych w pobliu jdra dyslokacji.
Dolna granica plastycznoci zwiksza si wraz ze zmniejszeniem wielkoci
ziarn, zgodnie z rwnaniem HallaPetcha:
(4.3)
gdzie:
0
naprenie tarcia sieci (porwnaj zaleno (3.1) na str. 133),
k staa,
d rednica ziarn.
ZGNIOT I TEKSTURA ZGNIOTU
Stan strukturalny spowodowany odksztaceniem plastycznym na zimno jest na-
zywany zgniotem. Znaczne odksztacenie plastyczne powoduje uprzywilejowan
orientacj krystalograficzn ziarn wzgldem kierunku i paszczyzny obrbki pla-
stycznej, zwan tekstur zgniotu. Tekstura zgniotu decyduje o anizotropii wasno-
ci mechanicznych i fizycznych metali obrobionych plastycznie na zimno. Metale
odksztacone plastycznie na zimno z duym stopniem gniotu wykazuj struktur
wknist o znacznej wartoci stosunku dugoci ziarn do ich rednicy.
234
+ , =

d k R
2
1
0 ed

4 rozA 7-11-02 19:46 Page 234
4.4. Procesy aktywowane
cieplnie zachodzce podczas
wyarzania metali uprzednio
odksztaconych plastycznie
na zimno
4.4.1. Zdrowienie statyczne
PODSTAWY ENERGETYCZNE ZJAWISKA ZDROWIENIA STATYCZNEGO
Odksztacenie plastyczne na zimno powoduje zatrzymanie energii zmagazyno-
wanej podczas odksztacenia plastycznego nie zamienionej na ciepo, stanowicej
ok. 110% energii odksztacenia. Energia ta powoduje wzrost energii metalu od-
ksztaconego plastycznie na zimno, w wyniku utworzenia defektw sieciowych.
Energia zmagazynowana, charakterystyczna dla stanu metastabilnego, wyzwa-
la si podczas wygrzewania metalu uprzednio odksztaconego plastycznie na zim-
no, powodujc przejcie metalu ze stanu metastabilnego do stanu rwnowagi.
MECHANIZM ZDROWIENIA STATYCZNEGO
Zdrowienie statyczne jest procesem aktywowanym cieplnie, zachodzcym pod-
czas wyarzania poniej temperatury rekrystalizacji w metalach uprzednio od-
ksztaconych plastycznie na zimno. Proces ten jest zwizany ze zmniejszeniem st-
enia defektw punktowych, gstoci dyslokacji oraz zmianami w ich przestrzen-
nym rozmieszczeniu. Podczas zdrowienia nastpuje dyfuzja i anihilacja (likwido-
wanie) defektw punktowych, polizg i wspinanie dyslokacji, anihilacja dyslokacji
rnoimiennych, kurczenie si i zanik ptli dyslokacyjnych.
POLIGONIZACJA
Procesy zdrowienia wi si z poligoni-
zacj, ktra w zalenoci od liczby systemw
polizgu dziaajcych podczas uprzedniego
odksztacenia plastycznego na zimno, moe
by:
prost form poligonizacji,
zoon form poligonizacji.
Procesy zdrowienia wi si z prost form
poligonizacji w przypadku gdy podczas
uprzedniego odksztacenia plastycznego na
zimno dziaa tylko jeden system polizgu.
Prosta forma poligonizacji jest procesem ak-
tywowanym cieplnie i polega na tworzeniu
si niskoktowych granic daszkowych w wy-
niku przegrupowania si do nich nadmiaru
dyslokacji jednoimiennych (rys. 4.26).
235
Rysunek 4.26
Schemat przebiegu poligonizacji w zgitym monokrysztale
a) ukad dyslokacji krawdziowych, powstaych podczas
odksztacenia plastycznego na zimno, b) ukad dyslokacji
po poligonizacji (wedug C.G. Dunna i W.R. Hibbarda)
4 rozA 7-11-02 19:46 Page 235
Jeeli odksztacenie plastyczne na zimno wie si z polizgiem w wielu syste-
mach, proces zdrowienia zachodzcy podczas wyarzania jest zoon form poli-
gonizacji. W czasie wyarzania wzrastaj wwczas komrki dyslokacyjne o maej
gstoci dyslokacji utworzone podczas odksztacenia plastycznego na zimno
otoczone ciankami o duej gstoci dyslokacji. W wyniku zoonej formy poligo-
nizacji powstaj podziarna o maej gstoci dyslokacji i ciankach stanowicych ni-
skoktowe granice zoone daszkowe i skrtne (rys. 4.25eh).
4.4.2. Rekrystalizacja statyczna
DEFINICJA ZJAWISKA
Rekrystalizacja statyczna jest procesem aktywowanym cieplnie, zachodzcym
podczas wyarzania powyej temperatury rekrystalizacji w metalach uprzednio od-
ksztaconych plastycznie na zimno i polega na powstawaniu i migracji szerokok-
towych granic ziarn.
Do zainicjowania rekrystalizacji w czasie wyarzania metalu uprzednio od-
ksztaconego plastycznie na zimno niezbdny jest pewien minimalny stopie od-
ksztacenia, zwany gniotem krytycznym. Po odksztaceniu ze stopniem gniotu
mniejszym od krytycznego rekrystalizacja nie wystpuje. Rekrystalizacja zachodzi
przez:
zarodkowanie,
wzrost ziarn.
ZARODKI REKRYSTALIZACJI I MECHANIZMY ZARODKOWANIA
Zarodki rekrystalizacji powstaj heterogenicznie w obszarach o najwikszej
krzywinie sieci. Z tego wzgldu zarodkowanie nastpuje najczciej w obszarach
o duym gradiencie odksztacenia, w pobliu granic ziarn, duych czstek innych
faz wydzielonych w osnowie, powierzchni swobodnych, w pasmach polizgu i ci-
nania oraz obszarach przeci bliniakw odksztacenia. Zarodkowanie polega na:
wzrocie podziarn,
migracji odcinkw szerokoktowych granic ziarn pierwotnych.
Zarodkowanie przez wzrost podziarn (rys. 4.27) ma miejsce gwnie wtedy, gdy
wewntrz ziarn wystpuj obszary silnie zdefektowane o znacznych krzywiznach
sieci i o duej energii zmagazynowanej, wykazujcej due gradienty. Ma to miejsce
w przypadku maych, lecz znacznie zrnicowanych co do wielkoci podziarn
i zrnicowanych ktw dezorientacji midzy ssiednimi podziarnami. Zarodko-
wanie przez wzrost podziarn moe przebiega wskutek:
migracji granic podziarn powstaych podczas poligonizacji, jeeli tworz one
z osnow granic szerokoktow i wykazuj promie wikszy od krytycznego
(rys. 4.27a),
wzrostu podziarn utworzonych w wyniku koalescencji (czenia ssiednich po-
dziarn), jeeli osigaj one wielko krytyczn i granic szerokoktow z ota-
czajc osnow (rys. 4.27b).
Koalescencja polega na wspinaniu dyslokacji (rys. 4.28) oraz obrocie jednego
z ssiadujcych podziarn (rys. 4.29).
236
4 rozA 7-11-02 19:46 Page 236
Zarodkowanie przez migracj odcinkw szerokoktowych granic ziarn pierwot-
nych (rys. 4.27c) przebiega w kierunku gradientu gstoci defektw struktury kry-
stalicznej. Wsilnie zdefektowan osnow przemieszcza si granica szerokoktowa,
w wyniku uchodzenia do niej wakansw i dyslokacji (rys. 4.27 i 4.30).
4.4. Procesy aktywowane cieplnie
237
zachodzce podczas wyarzania metali
a)
A
AB
ABC
B
C C
b)
c)
Rysunek 4.27
Schematy mechanizmw
zarodkowania podczas
rekrystalizacji
a) przez migracj granic
podziarn,
b) w wyniku koalescencji
podziarn A, B i C (AB i ABC
poczone podziarna),
c) przez migracj odcinkw
szerokoktowych granic
ziarn pierwotnych
(wedug H.J. McQueena
i W.J. Mc G. Tegarta)
Rysunek 4.28
Schemat zaniku niskok-
towej granicy daszkowej
w wyniku wspinania dys-
lokacji tworzcych granic
4 rozA 7-11-02 19:46 Page 237
Wotoczeniu granic ziarn zarodki rekrystalizacji mog powstawa przy maych
stopniach gniotu. Po odksztaceniu plastycznym na zimno w tych warunkach w po-
bliu granic ziarn szerokoktowych, nie za we wntrzu ziarn, wystpuj due krzy-
wizny sieci i znaczne rnice energii swobodnej w ssiadujcych ziarnach, spowo-
dowane ich rn orientacj krystalograficzn oraz zazwyczaj lokalnie zwikszo-
nym stopniem odksztacenia plastycznego.
Zarodkowanie polegajce na migracji odcinkw szerokoktowych granic ziarn
pierwotnych przebiega gwnie w metalach i stopach o maej energii bdu uoe-
nia, w ktrych po odksztaceniu plastycznym na zimno nie wystpuje wyrana ko-
mrkowa podstruktura dyslokacyjna.
238
A B A B
Rysunek 4.29
Schemat koalescencji
podziarn w wyniku obrotu
i zaniku dyslokacyjnej
granicy niskoktowej
a) podstruktura przed
koalescencj (podziarna
ABCHIJ oraz CDEFGH),
b) obrt jednego z podziarn,
c) podziarna bezporednio
po poczeniu,
d) podstruktura po koales-
cencji (wedug J.C.M. Li)
Rysunek 4.30
Schemat migracji odcinka
szerokoktowej granicy
ziarn pierwotnych A i B
w kierunku gradientu
defektw struktury krysta-
licznej (wedug P.A. Becka)
4 rozA 7-11-02 19:46 Page 238
W wyniku rekrystalizacji po odksztaceniu plastycznym na zimno z gniotem
bliskim krytycznemu powstaj bardzo due ziarna (rys. 4.31), utworzone w wyni-
ku migracji szerokoktowych granic ziarn pierwotnych. Przy wikszych warto-
ciach stopnia gniotu wielko ziarn zmniejsza si w wyniku znacznego zwiksze-
nia szybkoci zarodkowania gwnie przez wzrost podziarn i stosunkowo niewiel-
kiego zwikszenia szybkoci wzrostu zarodkw.
REKRYSTALIZACJA PIERWOTNA
Energia zmagazynowana w odksztaconym metalu jest si napdow wzrostu
nowych ziarn z zarodkw rekrystalizacji kosztem odksztaconej osnowy. Proces
ten, polegajcy na migracji szerokoktowych granic zarodkw rekrystalizacji, jest
nazywany rekrystalizacj pierwotn i trwa a do chwili, gdy zrekrystalizowane ziar-
na obejm ca objto uprzednio odksztaconego plastycznie metalu.
TEMPERATURA REKRYSTALIZACJI
Rekrystalizacja przebiega w temperaturze wyszej od temperatury rekrystaliza-
cji. Temperatura rekrystalizacji jest pojciem umownym i nie opisuje wasnoci fi-
zycznej metali, jest bowiem uzaleniona midzy innymi od stopnia gniotu, sposo-
bu, temperatury i szybkoci odksztacenia plastycznego, czasu wyarzania, wielko-
ci ziarna odksztaconego metalu.
Zwykle temperatura homologiczna rekrystalizacji jest zawarta w przyblieniu
w przedziale 0,350,6, a zatem temperatura rekrystalizacji T
R
w skali bezwzgld-
nej wynosi:
T
R
= (0,350,6)T
t
, (4.4)
gdzie:
T
t
temperatura topnienia w K.
239
Z
k
Z
k
Rysunek 4.31
Zaleno wielkoci ziarn
w strukturze metalu
zrekrystalizowanego
podczas wyarzania
w temperaturze T
w
> T
R
po uprzednim odksztaceniu
plastycznym na zimno
4 rozA 7-11-02 19:46 Page 239
W przypadku niektrych metali lub stopw niskotopliwych temperatura rekry-
stalizacji jest zbliona do temperatury pokojowej.
Praktycznie za temperatur rekrystalizacji przyjmuje si temperatur, w ktrej
dany metal odksztacony plastycznie na zimno cakowicie ulega rekrystalizacji po
wyarzaniu trwajcym 1 h.
Temperatur rekrystalizacji mona wyznaczy z krzywej zalenoci twardoci
metalu odksztaconego plastycznie na zimno i nastpnie wyarzonego przez 1 h od
temperatury wyarzania. Jako temperatur rekrystalizacji przyjmuje si punkt prze-
gicia na krzywej twardoci (rys. 4.32). Temperatur rekrystalizacji mona ustali
take metod obserwacji mikroskopowych lub rentgenograficznie.
Temperatura rekrystalizacji ulega obnieniu wraz ze zwikszeniem stopnia
gniotu podczas odksztacenia plastycznego na zimno (rys. 4.32) i ze zmniejsze-
niem szybkoci nagrzewania do temperatury wyarzania po odksztaceniu plastycz-
nym na zimno.
NORMALNY WZROST ZIARN
Struktura polikrystaliczna utworzona w wyniku rekrystalizacji pierwotnej znaj-
duje si w stanie rwnowagi metastabilnej.
Wczasie dalszego wyarzania w uprzednio odksztaconym plastycznie na zim-
no metalu nastpuje wzrost ziarn. Wzrost ziarn odbywa si w wyniku migracji sze-
rokoktowych granic ziarn utworzonych podczas rekrystalizacji. Proces ten powo-
duje wzrost redniej wielkoci ziarn i jest zwizany z zanikiem ziarn maych. Si
napdow wzrostu ziarn jest denie do zmniejszenia oglnej powierzchni granic
ziarn i zwizanego z tym zmniejszenia oglnej energii swobodnej tych powierzch-
ni. Gdy wielko ziarn powstaych w wyniku wzrostu jest statystycznie jednorod-
na, mwi si o normalnym wzrocie ziarn.
240
Rysunek 4.32
Zmiany twardoci metalu odksztaconego plastycznie na zimno w zalenoci od temperatury nastpnego
wyarzania i stopnia gniotu Z
4 rozA 7-11-02 19:46 Page 240
REKRYSTALIZACJA WTRNA
Selektywny wzrost niektrych ziarn jest charakterystyczny dla rekrystalizacji
wtrnej. Niektre ziarna w wyniku takiego wzrostu osigaj bardzo due wymiary,
a wielko pozostaych prawie nie ulega zmianie. Warunkiem koniecznym wyst-
pienia rekrystalizacji wtrnej jest czciowe lub cakowite zahamowanie wzrostu
ziarn podczas rekrystalizacji pierwotnej. Przyczyn takiego stanu moe by obec-
no faz na granicach lub niekiedy zbyt krtki czas wyarzania, a take tekstura,
czyli statystyczna przewaga ziarn o jednakowej, uprzywilejowanej orientacji.
Rekrystalizacja wtrna zachodzi zwykle podczas wyarzania w temperaturze
znacznie wyszej od temperatury rekrystalizacji, np. w przypadku stali o okoo kil-
kaset stopni Celsjusza.
Rekrystalizacja wtrna, przeciwnie ni pierwotna, nie wykazuje okresu inkuba-
cji, niezbdnego do powstania zarodkw rekrystalizacji pierwotnej.
TEKSTURA REKRYSTALIZACJI
Zrekrystalizowane metale czsto wykazuj uprzywilejowan orientacj krysta-
lograficzn. Statystyczna przewaga ziarn o jednakowej orientacji spowodowana re-
krystalizacj jest nazywana tekstur rekrystalizacji. Przyczyn rekrystalizacji moe
by uprzywilejowane zarodkowanie, chocia uprzywilejowany wzrost niektrych
zarodkw rekrystalizacji jest znacznie bardziej prawdopodobny. Dlatego mecha-
nizm tworzenia tekstury rekrystalizacji tumaczy si du ruchliwoci granic ziarn
o kcie dezorientacji 3050, w metalach typu A1 i A2 w wyniku obrotu wok osi
111 lub 100.
Tekstura rekrystalizacji wtrnej rni si od tekstury rekrystalizacji pierwotnej.
Tekstura rekrystalizacji decyduje o anizotropii metalu zrekrystalizowanego i dlate-
go jego wasnoci s zalene od kierunku.
241
4 rozA 7-11-02 19:46 Page 241
242
242
11
12
13 14
15
16 17
4 rozA 7-11-02 19:46 Page 242
243 243
Obrbka plastyczna stali polega na walcowaniu blach (12) (13), walcowaniu ksztatownikw na walcowni
bruzdowej (14), kuciu na kowarkach (11) (15), przeciganiu (17). Stopy aluminium s najczciej wyciskane
(18) (19) (20). Obrbka plastyczna na zimno moe polega na dokadnociowym walcowaniu tam (24) lub
prtw (23). Obrbka cieplna tam w krgach moe by wykonywana w piecach kopakowych (21) (22).
Wymienione procesy obrbki plastycznej wymagaj stosowania materiaw narzdziowych, w tym stali
stopowych narzdziowych do pracy na gorco, np. na walce walcarek oraz kowada kowarek.
22 23
24
20
21
18
19
4 rozA 7-11-02 19:47 Page 243
4.5. Odksztacenie
plastyczne metali
na gorco
4.5.1. Pezanie dyslokacyjne oraz dynamiczne
mechanizmy aktywowane cieplnie
PEZANIE DYSLOKACYJNE
Mechanizmem odksztacenia plastycznego o duym znaczeniu dla obrbki pla-
stycznej na gorco jest pezanie dyslokacyjne (rys. 4.20). W procesie tym w lad
za odksztaceniem plastycznym na gorco przebiegaj dynamiczne procesy akty-
wowane cieplnie, usuwajce czciowo lub niemal cakowicie skutki umocnienia
zgniotowego, tj.:
zdrowienie dynamiczne,
rekrystalizacja dynamiczna.
POLIZG POPRZECZNY I WSPINANIE DYSLOKACJI
Odksztacenie plastyczne metali na gor-
co jest zapocztkowane, podobnie jak na
zimno, przez polizg dyslokacji w licznych
systemach polizgu. W lad za polizgiem
przebiegaj intensywnie zjawiska aktywowa-
ne cieplnie, tj. wspinanie dyslokacji i polizg
poprzeczny. Polizg poprzeczny polega na
zmianie paszczyzny polizgu przez dysloka-
cje rubowe, pod dziaaniem dostatecznie
duych napre. Polizgu poprzecznego
mog doznawa tylko dyslokacje rubowe
wtedy, gdy paszczyzny polizgu pierwotne-
go i poprzecznego maj wsplny kierunek
polizgu.
Polizg poprzeczny i wspinanie dysloka-
cji stanowi zdrowienie dynamiczne (rys.
4.33). Zjawisko to zachodzi podczas od-
ksztacenia plastycznego na gorco. W od-
rnieniu od wspinania dyslokacji, polizg
poprzeczny nie ulega ograniczeniu w tempe-
raturze niszej od temperatury rekrystaliza-
cji. Dlatego podczas odksztacenia plastycz-
nego na zimno moe przebiega rwnie
zdrowienie dynamiczne, chocia w ograni-
czonym stopniu.
244
Rysunek 4.33
Wpyw naprenia i odksztacenia na udzia poszczeglnych
mechanizmw statycznych, dynamicznych i metadynamicznych
aktywowanych cieplnie w usuwaniu umocnienia zgniotowego
(wedug R.A. Petkovi, M.J. Lutona i J.J. Jonasa)
4 rozA 7-11-02 19:47 Page 244
POLIGONIZACJA I REPOLIGONIZACJA DYNAMICZNA
Wwyniku zdrowienia dynamicznego powstaje komrkowa podstruktura dyslo-
kacyjna i podziarna (rys. 4.25c). Stadium zdrowienia, w wyniku ktrego powstaj
podziarna, jest nazywane poligonizacj dynamiczn.
Szybko wspinania dyslokacji podczas odksztacenia plastycznego na gorco
zwiksza si wraz ze wzrostem stopnia gniotu. Wwyniku tego zwiksza si czsto-
tliwo anihilacji dyslokacji, osigajc warto charakterystyczn dla stanu rwno-
wagi. Z tego powodu utworzona podstruktura dyslokacyjna oraz podziarna charak-
teryzuj si staym ktem dezorientacji i umoliwiaj dalsze odksztacenie przy sta-
ym napreniu, zwanym napreniem pynicia ustalonego (rys. 4.33). Nowe dys-
lokacje utworzone podczas nastpujcego pniej odksztacenia plastycznego na
gorco ulegaj z kolei przegrupowaniu w nowe podgranice i cianki komrek dys-
lokacyjnych, a zjawisko nosi nazw repoligonizacji. Wielko komrek dyslokacyj-
nych i podziarn powstajcych w tych warunkach pozostaje przy tym staa i jest
charakterystyczna dla danych warunkw odksztacenia plastycznego na gorco.
Podwyszenie temperatury lub zwikszenie stopnia gniotu podczas odksztacenia
plastycznego na gorco powoduj przesunicie rwnowagi midzy tworzeniem si
a anihilacj dyslokacji, co prowadzi do uzyskania mniejszej gstoci dyslokacji. Z te-
go powodu wielko podziarn pozostajcych w rwnowadze w tych warunkach ule-
ga zwikszeniu, czego wynikiem jest zmniejszenie naprenia pynicia (rys. 4.33).
MECHANIZM REKRYSTALIZACJI DYNAMICZNEJ
W przypadku znacznego odksztacenia plastycznego na gorco, zwaszcza
w metalach o maej energii bdu uoenia, przebiega rekrystalizacja dynamiczna.
Rekrystalizacja ta zachodzi w czasie samego odksztacenia plastycznego w chwili,
gdy nawet lokalnie stopie gniotu przekroczy warto krytyczn
krd
(rys. 4.33).
Warto ta zaley od temperatury i szybkoci odksztacenia, skadu chemicznego
stopu oraz przeprowadzonej poprzednio obrbki cieplnej i mechanicznej. Nowe
ziarna utworzone w wyniku przejcia frontu rekrystalizacji dynamicznej nasycaj
si ponownie dyslokacjami w nastpnym etapie odksztacenia. Proces ten nie po-
woduje wic wystpienia struktury stabilnej.
Zarodki rekrystalizacji dynamicznej powstaj podobnie jak podczas rekrystali-
zacji statycznej, przy czym znaczne zwikszenie szybkoci odksztacenia sprzyja
zarodkowaniu przez migracj odcinkw szerokoktowych granic ziarn pierwot-
nych. Podwyszenie temperatury obrbki plastycznej na gorco oraz zwikszenie
stopnia gniotu sprzyja przyspieszeniu rekrystalizacji dynamicznej.
REKRYSTALIZACJA DYNAMICZNA OKRESOWA I CIGA
Zjawiska towarzyszce odksztaceniu plastycznemu na gorco mona ujawni
dowiadczalnie podczas prb rozcigania, spczania lub skrcania na gorco. Wwy-
niku tych prb uzyskuje si krzywe umocnienia, przedstawiajce zaleno napre-
nia, zwykle redukowanego do przypadku czystego rozcigania, w funkcji odksztace-
nia, redukowanego najczciej do wyduenia podczas rozcigania (rys. 4.33 i 4.34).
Przy maych szybkociach odksztacenia krzywe umocnienia wykazuj regular-
ne okresowe oscylacje (rys. 4.34a), natomiast przy szybkociach duych mak-
simum napre i nastpne stadium pynicia ustalonego (rys. 4.34b). Jest to
4.5. Odksztacenie plastyczne metali na gorco
245
4 rozA 7-11-02 19:47 Page 245
zwizane z okresowym lub cigym przebiegiem rekrystalizacji dynamicznej. Gdy
odksztacenie krytyczne rekrystalizacji dynamicznej
krd
jest wiksze od odkszta-
cenia
rpo
wymaganego dla rekrystalizacji przewaajcej objtoci odksztacanego
metalu, jeden cykl rekrystalizacji jest waciwie zakoczony przed rozpoczciem
nastpnego. Wwyniku tego krzywa umocnienia wykazuje oscylacje, a rekrystaliza-
cja dynamiczna jest okresowa. Gdy
rpo
>
krd
, jedna fala rekrystalizacji nie prze-
chodzi przez odksztacony metal do koca, a ju zaczynaj przechodzi nastpne.
W wyniku tego wystpuje gadka krzywa umocnienia, charakteryzujca cig re-
krystalizacj dynamiczn.
4.5.2. Mechanizmy podczas obrbki plastycznej
metali na gorco
ZALENO MECHANIZMW ODKSZTACENIA PLASTYCZNEGO NA GORCO
OD ENERGII BDU UOENIA METALI
Pocztkowy etap odksztacenia plastycznego metali na gorco charakteryzuje
si gwatownym wzrostem naprenia, spowodowanym znacznym zwikszeniem
gstoci dyslokacji. Wmiar odksztacenia plastycznego naprenie pynicia osi-
ga warto maksymaln, po czym maleje (rys. 4.33) wskutek przebiegu procesw
aktywowanych cieplnie. Wmetalach o duej energii bdu uoenia mechanizmem
tym jest zdrowienie dynamiczne. Wmetalach o maej energii bdu uoenia decy-
dujce znaczenie ma rekrystalizacja dynamiczna. Zwikszenie stopnia odksztace-
nia przy staej szybkoci odksztacenia powoduje wzrost umocnienia. Przy duych
odksztaceniach plastycznych >
pumin
naprenie osiga stan pynicia ustalone-
go (rys. 4.33), co jest wynikiem rwnowagi midzy umocnieniem zgniotowym a dy-
namicznymi procesami usuwania umocnienia zgniotowego, tj. zdrowienia lub re-
krystalizacji dynamicznej. W metalach i stopach o maej energii bdu uoenia
przy umiarkowanych odksztaceniach oraz w stopach o duej energii bdu uoe-
nia przy maych i duych odksztaceniach wystpuje poligonizacja dynamiczna ja-
ko ostatnie stadium zdrowienia dynamicznego. Wwyniku tego procesu tworzy si
stabilna podstruktura dyslokacyjna podziarn, hamujca przebieg rekrystalizacji dy-
namicznej i wydatnie zmniejszajca szybko rekrystalizacji statycznej.
246
Rysunek 4.34
Krzywe umocnienia dla:
a) okresowej i b) cigej
rekrystalizacji dynamicznej
(wedug M.J. Lutona
i C.M. Sellarsa)
4 rozA 7-11-02 19:47 Page 246
WYTRZYMANIE IZOTERMICZNE PO ZAKOCZENIU
ODKSZTACENIA PLASTYCZNEGO NA GORCO
Wytrzymanie izotermiczne w wysokiej temperaturze bezporednio po zako-
czeniu odksztacenia plastycznego na gorco moe prowadzi do trzech odrbnych
procesw usuwania umocnienia zgniotowego. Po zatrzymaniu odksztacenia, przy
krytycznej wartoci gniotu
kzs
okoo 10%, procesem tym jest zdrowienie statyczne
(rys. 4.33). Szybko tego procesu wzrasta wraz z podwyszeniem temperatury wy-
trzymania izotermicznego oraz ze zwikszeniem szybkoci odksztacenia i stopnia
gniotu. Jeeli odksztacenie zostaje zatrzymane przy wartociach gniotu wikszych
od
kzs
, lecz mniejszych od
krd
, zanik umocnienia zgniotowego po zakoczeniu od-
ksztacenia plastycznego nastpuje za porednictwem rekrystalizacji statycznej.
W zakresie midzy
krd
a najmniejszym odksztaceniem w stanie pynicia ustalo-
nego
pumin
podczas wytrzymania izotermicznego po odksztaceniu plastycznym na
gorco nastpuje zdrowienie statyczne, rekrystalizacja metadynamiczna i ewentu-
alnie rekrystalizacja statyczna. Dalsze zwikszenie odksztacenia powoduje wzrost
udziau rekrystalizacji metadynamicznej (rys. 4.33). Po zatrzymaniu odksztacenia
w zakresie pynicia ustalonego udzia rekrystalizacji statycznej w procesach usu-
wania umocnienia zgniotowego jest bardzo may (rys. 4.33).
REKRYSTALIZACJA METADYNAMICZNA
Rekrystalizacja metadynamiczna moe wystpowa jedynie wtedy, gdy podczas
uprzedniego odksztacenia plastycznego na gorco zostaa zapocztkowana rekry-
stalizacja dynamiczna. Rekrystalizacja metadynamiczna, przebiegajc podczas wy-
grzewania po zakoczeniu odksztacenia plastycznego na gorco, polega na wzro-
cie zarodkw rekrystalizacji dynamicznej, utworzonych w czasie tego odksztace-
nia. Z tego wzgldu rekrystalizacja metadynamiczna, w odrnieniu od statycznej,
nie wymaga okresu inkubacji.
4.5.3. Pezanie dyfuzyjne
WPROWADZENIE
Poza polizgiem dyslokacyjnym i bliniakowaniem oraz pezaniem dyslokacyj-
nym, zwizanym gwnie ze wspinaniem dyslokacji, pozostae mechanizmy od-
ksztacenia plastycznego metali nie s zwykle wykorzystywane podczas obrbki
plastycznej (rys. 4.20). Wystpuj natomiast jako niekontrolowane i niepodane
procesy niszczenia metali, decydujc np. o pezaniu metali i wykonanych z nich
przedmiotw (porwnaj rozdz. 5.7). Wyjtek stanowi tzw. odksztacenie nadpla-
styczne wykorzystywane w niektrych przypadkach nawet na skal przemysow.
Przebiega ono w wysokich temperaturach, z bardzo maymi szybkociami odkszta-
cenia, a stopie odksztacenia siga kilkuset procent.
ISTOTA PEZANIA DYFUZYJNEGO
Pezanie dyfuzyjne zachodzi w temperaturze homologicznej wikszej od 0,6
w warunkach niehydrostatycznego stanu napre. Wwczas wskutek oddzia-
ywania skadowej normalnej napre wystpuj lokalne rnice potencjau
247
4 rozA 7-11-02 19:47 Page 247
chemicznego wakansw wyrwnujce si podczas pezania dyfuzyjnego. Wproce-
sie tym nastpuje przepyw wakansw z obszarw o wysokim potencjale, przyle-
gych do granic ziarn prostopadych do kierunku rozcigania, w ktrych panuj na-
prenia rozcigajce, do obszarw o niszym potencjale, przylegych do granic
ziarn rwnolegych do osi rozcigania, w ktrych panuj naprenia ciskajce. Ta-
ki przepyw wakansw odpowiada dyfuzyjnemu przepywowi masy w odwrotnym
kierunku i w rezultacie prowadzi do odksztacenia ziarn przez wyduenie ich
w kierunku rozcigania (rys. 4.35).
Bezporednio po przyoeniu naprenia potencja chemiczny wakansw
wzdu granic ziarn rwnolegych do kierunku napre rozcigajcych jest stay
i jest funkcj skadowej naprenia normal-
nej do tych granic. W pobliu styku trzech
ziarn strumie jest znacznie wikszy ni
w innych strefach granic ziarn, co powoduje
dyfuzj do tych miejsc znacznej iloci ato-
mw. Wpywa to na powstanie w pobliu sty-
ku trzech ziarn lokalnych napre ciskaj-
cych, wpywajcych na systematyczne obni-
anie naprenia dziaajcego na granic.
W innych strefach granic ziarn generowane
s lokalne naprenia rozcigajce. We-
wntrzne naprenia wzrastaj, a do ustale-
nia si stanu rwnowagowego, ktremu od-
powiada rwnomierna szybko osadzania
si atomw na caej powierzchni granicy.
W wyniku generowania opisanych napre
wewntrznych pezanie dyfuzyjne wykazuje
stadium przejciowe, podczas ktrego szyb-
ko pezania systematycznie zmniejsza si
a do osignicia wartoci ustalonej, nieza-
lenej od czasu.
PEZANIE DYFUZYJNE POPRZEZ ZIARNA
Szybko odksztacenia podczas pezania dyfuzyjnego poprzez ziarna (Nabar-
roHerringa) jest odwrotnie proporcjonalna do drugiej potgi wielkoci ziarna
oraz wprost proporcjonalna do przyoonego naprenia rozcigajcego i wsp-
czynnika dyfuzji objtociowej. Oznacza to, e proces jest kontrolowany przez dy-
fuzj poprzez ziarna, oraz e szybko odksztacenia jest silnie uzaleniona od
wielkoci ziarna.
PEZANIE DYFUZYJNE WZDU GRANIC ZIARN
Proces pezania dyfuzyjnego w niszej temperaturze homologicznej, wyszej od
0,4, jest kontrolowany przez dyfuzj wzdu granic ziarn (Coble). Szybko od-
ksztacenia w tym procesie, w zalenoci od naprenia, jest odwrotnie proporcjo-
nalna do trzeciej potgi wielkoci ziarna, a wic jeszcze silniej zaley od struktury,
oraz jest wprost proporcjonalna do wspczynnika dyfuzji po granicach ziarn.
248
Rysunek 4.35
Schemat strumienia dyfuzji atomw w jednym z ziarn
przy pezaniu dyfuzyjnym polikrysztaw
4 rozA 7-11-02 19:47 Page 248
4.5.4. Polizg po granicach ziarn
MECHANIZM POLIZGU PO GRANICACH ZIARN
Polizgu po granicach ziarn nie ujto na mapie mechanizmw odksztacenia
plastycznego ze wzgldu na jego ograniczone znaczenie. Mechanizm ten domi-
nujcy, gdy temperatura odksztacenia plastycznego jest wiksza od 0,4 temperatu-
ry topnienia nie jest dotychczas dokadnie zbadany. Polizg po granicach ziarn
polega na przesuwaniu si i obrotach ziarn wzdu ich granic szerokoktowych. Po-
lizg po granicach ziarn w polikrysztaach odksztacanych plastycznie na gorco
jest wycznie skutkiem ruchu wzdu granic ziarn dyslokacji granic ziarn lub dys-
lokacji sieciowych. Dyslokacje sieciowe zablokowane przez granice ziarn wywou-
j ruch dyslokacji granic ziarn lub dyslokacji sieciowych, ktre uszy do granicy.
Dyslokacje sieciowe spitrzaj si przed granicami ziarn, szczeglnie w niszej
temperaturze homologicznej. Naprenie efektywne wywoujce zmian stenia
wakansw wok spitrze dyslokacji oraz dyslokacji granic ziarn jest rwne
n
,
nie za . Warto wskanika n w obszarze spitrzenia dyslokacji zaley od red-
niej wielkoci podziarn, ktrych wielko rwnie jest zalena od przyoonego na-
prenia, nie zaley natomiast od wielkoci ziarn.
MECHANIZMY AKOMODACYJNE
Polizgowi po granicach ziarn towarzysz mechani-
zmy akomodacyjne zapewniajce nienaruszenie spj-
noci metalu i polegaj na (rys. 4.36):
sprystym odksztaceniu ziarn, przy niskich na-
preniach i niewielkich rozmiarach polizgu po
granicach ziarn,
plastycznym pyniciu obszarw wewntrz ziarn
zwizanym z pezaniem dyslokacyjnym, a take
polizgiem dyslokacji; odksztacenie plastyczne
polegajce na polizgu i wspinaniu dyslokacji za-
chodzi w strefie bezporednio przylegej do granic
ziarna (rys. 4.37), w tzw. paszczu, natomiast stre-
fa rodkowa ziarna, tzw. rdze, pozostaje nieod-
ksztacona; polizgowi dyslokacji towarzyszy for-
mowanie si tzw. zakadek, tj. obszarw o du-
ym odksztaceniu plastycznym w strefie ze-
wntrznej jednego z ziarn, w ktrym skumuloway
si dyslokacje w obrbie styku trzech ziarn (rys.
4.37),
pezaniu dyfuzyjnym; podczas pezania dyfuzyjne-
go polikrysztaw atomy dyfunduj od granic
ziarn, na ktre dziaa naprenie ciskajce, do
granic poddanych napreniu rozcigajcemu;
spowodowane w ten sposb zmiany ksztatu ziarn
mogyby doprowadzi do utraty spjnoci metalu,
gdyby nie przebieg polizgw po granicach ziarn.
249
Rysunek 4.36
Schemat procesw akomodujcych polizg
po granicach ziarn
4 rozA 7-11-02 19:47 Page 249
Wyduenie ziarn polikrysztau podczas pezania dyfuzyjnego jest wywoane
przez:
tworzenie si rde i uj wakansw,
wystpowanie strumienia dyfuzyjnego midzy rdami i ujciami wakansw.
Obydwa procesy wystpuj seryjnie, a szybko pezania zaley od wolniejsze-
go z nich.
Klasyczne modele pezania dyfuzyjnego poprzez ziarna (NabarroHerringa)
i po granicach ziarn (Coble) opieraj si na zaoeniu, e granice ziarn s dosko-
naymi rdami i ujciami wakansw, a uredniona dyfuzja wakansw ze rde do
uj jest procesem kontrolujcym szybko pezania. Wtakim przypadku przyoo-
ne naprenie w caoci winno wpywa na potencja chemiczny wakansw decy-
dujcy o strumieniu dyfuzyjnym wywoujcym pezanie. Szybko pezania jest jed-
nak nisza, co wskazuje, e jedynie cz przyoonego naprenia wpywa na ten
potencja chemiczny wakansw, a granice ziarn nie s doskonaymi rdami i uj-
ciami wakansw. Emisja i absorpcja wakansw przez granice ziarn zwizane s
z ruchem dyslokacji granic ziarn. Wektor Burgersa tych dyslokacji ma skadow le-
c w paszczynie granicy ziarn oraz drug do niej prostopad. Dyslokacje gra-
nic ziarn mog si porusza jedynie w paszczynie granicy ziarn w wyniku kom-
binacji ruchw konserwatywnego i niekonserwatywnego, tzn. polizgu i wspinania.
Niekonserwatywny ruch dyslokacji granic ziarn jest zwizany z emisj lub absorp-
cj wakansw, czyli z procesami niezbdnymi dla pezania dyfuzyjnego. Konser-
watywny ruch tych dyslokacji wywouje polizg po granicach ziarn. Mechanizmy
250
Rysunek 4.37
Schemat modelu paszcza i rdzenia odksztacenia granic ziarn w metalach polikrystalicznych (ac) i modelu
akomodacji polizgu po granicach ziarn ABC (df), c) ruch dyslokacji przez wspinanie i polizg w paszczu,
d) w punkcie styku trzech ziarn, e) dyfuzja wzdu granicy ziarn
4 rozA 7-11-02 19:48 Page 250
polizgu po granicach ziarn oraz pezania dyfuzyjnego wspdziaaj zatem ze sob
i dlatego nie mog wystpowa niezalenie. Zwykle warunkiem pezania dyfuzyjne-
go jest polizg po granicach ziarn akomodowany rwnie polizgiem dyslokacji.
KAWITACJA MIDZYKRYSTALICZNA
W przypadku, gdy akomodacja polizgu po granicach ziarn nie zachodzi lub
jest niedostateczna, dochodzi do naruszenia spjnoci metalu w wyniku kawitacji
midzykrystalicznej polegajcej na utworzeniu pustek lub szczelin na granicach
ziarn. Tworzenie si pustek i szczelin na granicach ziarn mona wic rwnie trak-
towa jako mechanizm akomodacji polizgw po granicach ziarn, niezapewniaj-
cy jednak spjnoci metalu.
251
4 rozA 7-11-02 19:48 Page 251
4.6. Obrbka
cieplna stali
4.6.1. Klasyfikacja obrbki cieplnej
DEFINICJA OBRBKI CIEPLNEJ
Obrbka cieplna jest dziedzin technologii obejmujc zesp zabiegw wywo-
ujcych polepszenie wasnoci mechanicznych i fizycznochemicznych metali
i stopw, powodowane zmianami struktury w stanie staym w wyniku zmian tem-
peratury, czasu oraz dziaania orodka.
252
przesycanie starzenie
obrbka cieplna zwyka
wyarzanie
przesycanie
i starzenie
utwardzanie
wydzieleniowe
odpuszczanie hartowanie
martenzytyczne
bainityczne
objtociowe
powierzchniowe
bez przemiany
alotropowej
rekrystalizujce
odprajce
stabilizujce
z przemian
alotropow
ujednorodniajce
normalizujce
zupene
zmikczajce
izotermiczne
hartowanie
i odpuszczanie
utwardzanie cieplne
ulepszanie cieplne
Rysunek 4.38
Klasyfikacja obrbki cieplnej zwykej
4 rozA 7-11-02 19:48 Page 252
RODZAJE OBRBKI CIEPLNEJ
Ze wzgldu na czynniki wpywajce na ksztatowanie struktury i wasnoci me-
tali i stopw mona wyrni nastpujce rodzaje obrbki cieplnej:
obrbk ciepln zwyk,
obrbk cieplnomechaniczn (zwan take obrbk cieplnoplastyczn),
obrbk cieplnochemiczn,
obrbk cieplnomagnetyczn.
W przypadku obrbki cieplnej zwykej zmiany struktury i wasnoci s spowo-
dowane gwnie zmianami temperatury i czasu.
W obrbce cieplnomechanicznej (cieplnoplastycznej) na wasnoci obrabiane-
go materiau wpywa ponadto odksztacenie plastyczne.
Podczas obrbki cieplnochemicznej istotny wpyw na skad chemiczny, struk-
tur i wasnoci warstwy wierzchniej wywiera take orodek, w ktrym odbywa si
obrbka.
W obrbce cieplnomagnetycznej istotne znaczenie odgrywa natomiast pole
magnetyczne.
Klasyfikacj obrbki cieplnej przedstawiono na rysunkach 4.38 i 4.39. Bardziej
szczegowe informacje na ten temat podano w PN-93/H-01200. Terminologi
zwizan z obrbk ciepln stopw elaza zawiera PN-EN 10052:1999.
4.6. Obrbka cieplna stali
253
inne rodzaje obrbki cieplnej metali
kompleksowe nasycanie
dyfuzyjne
dyfuzyjne nasycanie
jednym pierwiastkiem
obrbka cieplnochemiczna
obrbka cieplnomechaniczna
(cieplnoplastyczna)
obrbka cieplnomagnetyczna
niskotemperaturowa
metalmetal
metalami
wysokotemperaturowa
niemetalmetal
niemetalami
z przemian
izotermiczn
niemetalniemetal
Rysunek 4.39
Klasyfikacja innych
rodzajw obrbki
cieplnej metali
4 rozA 7-11-02 19:48 Page 253
4.6.2. Operacje i zabiegi obrbki cieplnej
ZABIEGI JAKO CZCI OPERACJI OBRBKI CIEPLNEJ
Operacja obrbki cieplnej jest czci procesu technologicznego, wykonywan
w sposb cigy, przewanie na jednym stanowisku roboczym (rys. 4.40). Czcia-
mi operacji obrbki cieplnej s zabiegi obrbki cieplnej (rys. 4.41).
Do najwaniejszych zabiegw obrbki cieplnej
nale (rys. 4.40):
nagrzewanie,
wygrzewanie,
chodzenie.
Nagrzewanie jest cigym lub stopniowym pod-
wyszaniem temperatury elementu obrabianego
cieplnie. Wygrzewanie polega na wytrzymaniu ele-
mentu obrabianego cieplnie w docelowej lub po-
redniej temperaturze. Chodzenie to cige lub stop-
niowe obnianie temperatury elementu. Chodzenie
z ma szybkoci jest nazywane studzeniem, nato-
miast z szybkoci du ozibianiem. Wytrzyma-
nie elementu obrabianego cieplnie w poredniej lub
docelowej temperaturze podczas chodzenia jest na-
zywane wychadzaniem (rys. 4.41).
254
Rysunek 4.40
Zmiany temperatury podczas operacji obrbki cieplnej
Rysunek 4.41
Zabiegi obrbki cieplnej
4 rozA 7-11-02 19:48 Page 254
255 255
Struktura 1) odksztaconej plastycznie na
zimno z 60% gniotem stali typu X8CrTi17, pow.
800x; 2) ferrytu z wglikami typu M
23
C
6
w cienkiej folii ze stali typu X10Cr17 odkszta-
conej plastycznie na zimno z 60% gniotem, pow.
18000x; 3) zrekrystalizowana w cienkiej folii ze
stali typu X8CrTi17, pow. 42000x;
4) zarodkw rekrystalizacji w spoligonizowanej
osnowie w cienkiej folii ze stali typu X10Cr17,
pow. 11000x; 5) zrekrystalizowanego ziarna
w spoligonizowanej osnowie w cienkiej folii ze
stali typu X8CrTi17, pow. 10000x; 6) frontu
rekrystalizacji w cienkiej folii ze stali typu
X8CrTi17, pow. 28000x; 7) granicy szeroko-
ktowej blokowanej przez wgliki typu M
23
C
6
w zrekrystalizowanej osnowie w cienkiej folii ze
stali typu X10Cr17, pow. 12000x; 8) cakowicie
zrekrystalizowanej osnowy w cienkiej folii ze
stali typu X10Cr17, pow. 1800x
1 2 3
4 5
6 7 8
Poligonizacja i rekrystalizacja
4 rozA 7-11-02 19:48 Page 255
256
256
Struktura 1) odksztaconej plastycznie na
zimno z 60% gniotem stali typu X8CrTi17, pow.
800x; 2) ferrytu z wglikami typu M
23
C
6
w cienkiej folii ze stali typu X10Cr17 odkszta-
conej plastycznie na zimno z 60% gniotem, pow.
18000x; 3) zrekrystalizowana w cienkiej folii ze
stali typu X8CrTi17, pow. 42000x;
4) zarodkw rekrystalizacji w spoligonizowanej
osnowie w cienkiej folii ze stali typu X10Cr17,
pow. 11000x; 5) zrekrystalizowanego ziarna
w spoligonizowanej osnowie w cienkiej folii ze
stali typu X8CrTi17, pow. 10000x; 6) frontu
rekrystalizacji w cienkiej folii ze stali typu
X8CrTi17, pow. 28000x; 7) granicy szeroko-
ktowej blokowanej przez wgliki typu M
23
C
6
w zrekrystalizowanej osnowie w cienkiej folii ze
stali typu X10Cr17, pow. 12000x; 8) cakowicie
zrekrystalizowanej osnowy w cienkiej folii ze
stali typu X10Cr17, pow. 1800x
1 2 3
4 5
6 7 8
Martenzyt i bainit wstalach
4 rozA 7-11-02 19:48 Page 256
4.7. Podstawy teoretyczne
zwykej obrbki cieplnej stali
4.7.1. Przemiany wstali podczas nagrzewania
TWORZENIE SI AUSTENITU PODCZAS NAGRZEWANIA
Nagrzewanie stali do temperatury zapewniajcej wystpienie struktury austeni-
tu jest zabiegiem stosowanym w wikszoci operacji obrbki cieplnej. Warunkiem
rozpoczcia procesu tworzenia si austenitu z mieszaniny ferrytu i cementytu jest
nagrzanie stali do temperatury wyszej od Ac
1
. Po nagrzaniu do tej temperatury, na
granicach midzyfazowych ferrytu i cementytu nastpuje niejednorodne zarodko-
wanie austenitu. Przemiana ma charakter dyfuzyjny, gdy rozrastajce si zarodki
tej fazy rozpuszczaj zarwno cementyt, jak i ferryt. Ziarna powstajce w pierw-
szej fazie procesu maj jednak bardzo zrnicowane stenie wgla (rys. 4.42).
Szybko procesu tworzenia si austenitu z perlitu zwiksza si wraz ze zwiksze-
niem szybkoci nagrzewania oraz zwikszeniem oglnej powierzchni granic mi-
dzyfazowych cementytferryt. Sferoidalna posta cementytu utrudnia zarodkowa-
nie austenitu. Dlatego w stalach podeutektoidalnych i nadeutektoidalnych perlit
ulega szybciej przemianie w austenit ni ferryt lub cementyt.
257
1
3

Rysunek 4.42
Schemat przemiany perlitu w austenit podczas nagrzewania powyej temperatury Ac
1
(wedug M.M. Sztajnberga)
4 rozA 7-11-02 19:48 Page 257
UJEDNORODNIANIE AUSTENITU
W kolejnych fazach procesu two-
rzenia si austenitu z perlitu lub
z mieszanin cementytu i ferrytu, po
utworzeniu austenitu niejednorodne-
go, nastpuje rozpuszczanie wglikw
i ujednorodnienie skadu chemiczne-
go austenitu (rys. 4.42). Przemiana
ferrytu w austenit o maym steniu
wgla przebiega z du szybkoci.
Natomiast rozpuszczanie si cemen-
tytu w austenicie, wymagajce dyfuzji
wgla na znaczne odlegoci, zacho-
dzi z niewielk szybkoci. Dlatego
ujednorodnianie austenitu jest proce-
sem dugotrwaym, nawet przy znacz-
nym przegrzaniu stali powyej tempe-
ratury Ac
1
.
Na rysunku 4.43 przedstawiono
zaleno struktury stali o steniu
0,7% C od temperatury i czasu na-
grzewania powyej Ac
1
w warunkach
izotermicznych. Poniewa stopie
jednorodnoci austenitu i czas trwa-
nia przemiany perlitu w austenit zale-
ponadto od szybkoci nagrzewania
stali, wykresy czastemperaturaprze-
miana opracowuje si rwnie dla na-
grzewania cigego (rys. 4.44).
STALE GRUBO- I DROBNOZIARNISTE
Przemiana perlitu w austenit jest zwizana z rozdrobnieniem ziarn. rednia
wielko ziarn nowo utworzonego austenitu jest mniejsza od wielkoci ziarn perli-
tu, z ktrego powstaa faza (rys. 4.45). Zwikszenie temperatury lub czasu wy-
grzewania powoduje z reguy rozrost ziarn austenitu w stalach gruboziarnistych.
W niektrych stalach, przede wszystkim uspokojonych aluminium, traktowanych
258
Rysunek 4.43
Krzywe czastemperaturaprzemiana dla nagrzewania izotermicznego
stali wglowej o steniu 0,7% C (wedug A. Rose i W. Strassburga)
Rysunek 4.44
Krzywe czastemperaturaprzemiana dla nagrzewania cigego stali
wglowej o steniu 0,7% C (wedug A. Rose i W. Strassburga)
4 rozA 7-11-02 19:48 Page 258
jako drobnoziarniste, wielko ziarna zwiksza si w tych warunkach nieznacznie.
W przypadku chodzenia austenitu praktycznie nie obserwuje si w nich rozdrob-
nienia ziarn. W warunkach powolnego chodzenia wielko nowo utworzonego
ziarna perlitu jest zbliona do wielkoci pierwotnego ziarna austenitu (rys. 4.46).
ZNACZENIE WIELKOCI ZIARN AUSTENITU PIERWOTNEGO
Wtechnologiach obrbki plastycznej i zwaszcza obrbki cieplnej istotn rol
odgrywa wielko ziarn austenitu pierwotnego, tj. austenitu istniejcego w stali po
zakoczeniu wygrzewania bezporednio przed rozpoczciem chodzenia i prze-
mian alotropow. Stale drobnoziarniste umoliwiaj stosowanie wyszej tempe-
ratury koca obrbki plastycznej na gorco oraz szerszego zakresu temperatury
4.7. Podstawy teoretyczne zwykej obrbki cieplnej stali
259
1
Rysunek 4.45
Schemat rozrostu ziarn
austenitu utworzonego
podczas nagrzewania
stali eutektoidalnej grubo-
i drobnoziarnistej
Rysunek 4.46
Schemat zmian wielkoci
ziarna stali w wyniku
nagrzewania do tempe-
ratury wyszej od Ac
1
i nastpnego chodzenia
4 rozA 7-11-02 19:48 Page 259
austenityzowania podczas hartowania. Drobnoziarnista struktura austenitu pier-
wotnego przewanie wpywa rwnie na polepszenie wasnoci mechanicznych
i eksploatacyjnych stali normalizowanych, hartowanych i ulepszonych cieplnie.
Badanie wielkoci ziarn austenitu pierwotnego umoliwia przewidywanie nie-
ktrych wasnoci stali po przemianie alotropowej oraz ocen prawidowoci wy-
konanej obrbki cieplnej. Wielko ziarn austenitu pierwotnego ocenia si zgod-
nie z oglnie stosowanymi metodami pomiaru wielkoci ziarn (PN-84/H-
04507/01 i /02).
METODY UJAWNIANIA ZIARN AUSTENITU PIERWOTNEGO
Ujawnianie ziarn austenitu pierwotnego w stalach o strukturze nieaustenitycz-
nej w celu okrelenia ich wielkoci moe si odbywa kilkoma metodami:
metod nawglania,
metod utleniania,
metod siatki ferrytu lub cementytu,
metod trawienia.
Metoda nawglania stali niskowglowej w orodku staym z nastpnym kontro-
lowanym chodzeniem umoliwia obserwacje metalograficzne siatki cementytu na
granicach ziarn austenitu pierwotnego w warstwie nawglonej, wytrawionej nita-
lem lub zasadowym pikrynianem sodu.
Metoda utleniania polega na obserwacji siatki ferrytu utworzonej na granicach
ziarn austenitu pierwotnego w wyniku odwglania przygranicznych obszarw ziarn
w czasie austenityzowania stali eutektoidalnej w atmosferze utleniajcej, po nastp-
nym ochodzeniu w wodzie lub powietrzu.
Metod siatki ferrytu lub cementytu stosuje si do obserwacji ziarna austenitu
pierwotnego w stalach podeutektoidalnych i nadeutektoidalnych, gdy na grani-
cach ziarn austenitu podczas odpowiedniego chodzenia wydziela si w zaleno-
ci od stenia wgla ferryt lub cementyt w postaci siatki.
Metoda trawienia roztworem kwasu pikrynowego i kwasu solnego w alkoholu
etylowym umoliwia obserwacj ziarn austenitu pierwotnego w stalach, przede
wszystkim stopowych, zahartowanych na martenzyt. Wcelu wyraniejszego wytra-
wienia granic ziarn austenitu pierwotnego w niektrych stalach korzystne jest za-
stosowanie uzupeniajcego odpuszczania w temperaturze ok. 450C.
4.7.2. Przemiany wstali podczas chodzenia
KLASYFIKACJA PRZEMIAN
Wstali nagrzanej do temperatury austenityzowania, podczas wolnego chodze-
nia zachodz przemiany zgodnie z wykresem rwnowagi faz elazocementyt.
Znacznie wiksze szybkoci chodzenia stosowane w praktyce powoduj przesuni-
cie przemian do niszej temperatury. W czasie chodzenia austenitu, w zalenoci
od szybkoci chodzenia i temperatury przechodzenia, mog zachodzi przemiany:
martenzytyczna,
bainityczna,
perlityczna.
260
4 rozA 7-11-02 19:48 Page 260
MECHANIZM PRZEMIANY MARTENZYTYCZNEJ
Przemiana martenzytyczna jest przemia-
n bezdyfuzyjn i zachodzi przy duym prze-
chodzeniu austenitu do temperatury M
s
, po-
cztku tej przemiany, w przypadku duej
liczby stali mniejszej nawet od ok. 200C,
przy chodzeniu z szybkoci wiksz od kry-
tycznej
k
. W wyniku tej przemiany powsta-
je martenzyt, czyli przesycony roztwr wgla
w elazie (rys. 4.47). Przemiana martenzy-
tyczna zachodzi pod warunkiem cigego ob-
niania temperatury w zakresie od tempera-
tury pocztku przemiany M
s
, do temperatury
M
f
jej koca. Wartoci temperatury M
s
i M
f
zale od skadu chemicznego austenitu i ob-
niaj si ze zwikszeniem stenia wgla
w austenicie (rys. 4.48) oraz wszystkich nie-
mal dodatkw stopowych z wyjtkiem Al
i Co (rys. 4.49).
Przemiana martenzytyczna rozpoczyna
si od utworzenia w austenicie embrionw, tj.
zarodkw pierwotnych, ktrymi mog by
261
temperatura pocztku przemiany
martenzytycznej M
s
temperatura
koca przemiany
martenzytycznej M
f
800
600
400
200
0
200
STENIE MASOWE C (%)
0 0,4 0,8 1,2 1,6
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A

(
C
)
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A

P
O
C
Z
T
K
U

P
R
Z
E
M
I
A
N
Y
M
A
R
T
E
N
Z
Y
T
Y
C
Z
N
E
J
,

M
s

(
C
)
STENIE MASOWE PIERWIASTKA
STOPOWEGO (%)
250
200
150
100
50
0 1 2 3 4 5
Mn
Cr
Mo
Ni
Si
Co
Al
atomy Fe
atomy C moliwe pozycje
Rysunek 4.47
Sieciowa komrka elementarna martenzytu
(wedug A.B. Greningera i A.R. Troiano)
Rysunek 4.48
Zaleno temperatury pocztku M
s
i koca M
f
przemiany martenzytycznej od stenia wgla
w stalach wglowych
Rysunek 4.49
Wpyw stenia pierwiastkw stopowych na temperatur
pocztku przemiany martenzytycznej M
s
4 rozA 7-11-02 19:48 Page 261
bdy uoenia, rda FrankaReada, defek-
ty sieciowe w austenicie, w tym ptle dyslo-
kacji (rys. 4.50) i rwnolegle uoone dyslo-
kacje rubowe. Zarodkami przemiany marten-
zytycznej s embriony, ktre przekraczaj
wielko krytyczn. Z upywem czasu prze-
miany nastpuje autokataliza polegajca na
przyspieszeniu zarodkowania. Tworzce si
zarodki odksztacaj bowiem otaczajc
osnow i sprzyjaj powstawaniu nowych za-
rodkw.
Podczas przemiany martenzytycznej na-
stpuje skoordynowane przemieszczenie ato-
mw bez zmiany ssiadujcych atomw dzie-
dziczonych z austenitu. Wszystkie atomy
podlegaj maym przemieszczeniom o ua-
mek odlegoci midzyatomowej wzgldem
atomw ssiednich. W wyniku tego nastpu-
je charakterystyczny relief powierzchni mar-
tenzytu, zwizany z nachyleniem powierzch-
ni odpowiadajcym kadej pytce lub listwie
martenzytu (rys. 4.51). Granice ziarn mar-
tenzytu s pooone wzdu nieodksztaco-
nej i nieulegajcej obrotowi paszczyzny au-
stenitu, zwanej paszczyzn habitus. Pasz-
czyzna habitus jest zwykle zbliona do
{225} w przypadku powstawania marten-
zytu listwowego lub {259} w przypadku
tworzenia si martenzytu pytkowego.
KRYSTALOGRAFIA PRZEMIANY MARTENZYTYCZNEJ
Zalenoci krystalograficzne sieci austenitu i martenzytu utworzonego w wyni-
ku przemiany mona opisa przez transformacj odpowiednich wektorw. Trans-
formacj wektora austenitu w jego now pozycj R
i
*)
w martenzycie w ukadzie
wsprzdnych prostoktnych w zapisie wskanikowym wyraa zaleno:
(4.5)
Macierz P
ij
przedstawia odksztacenie postaciowe w wyniku przemiany marten-
zytycznej. Macierz ta jest iloczynem prostych macierzy: B
ij
jednorodnego
262
Rysunek 4.50
Model embrionu
martenzytu utwo-
rzonego z ptli
dyslokacji
w austenicie,
r promie
embrionu
Rysunek 4.51
Relief powierzchni
powstajcy w wy-
niku przemiany
martenzytycznej
*)
Oznaczenia wektorw lub parametrw sieci po transformacji wyrniono kresk umieszczon
nad odpowiednim symbolem.
= R P . R
j j i i
4 rozA 7-11-02 19:48 Page 262
odksztacenia sieci,
ij
sztywnego obrotu sieci wok niezmiennej paszczyzny
habitus oraz S
ij
cinania umoliwiajcego utworzenie po przemianie paskiej po-
wierzchni granicznej midzy austenitem a martenzytem:
(4.6)
Przykadowo w stali narzdziowej wglowej o steniu ok. 1% C w wyniku prze-
miany z austenitu o sieci regularnej ciennie centrowanej powstaje martenzyt tetra-
gonalny przestrzennie centrowany. Zalenoci midzy obydwiema sieciami przed-
stawiono na rysunku 4.52 i opisano zalenoci:
(4.7)
gdzie:
skadowe wektora r do danego punktu sieci regularnej
ciennie centrowanej austenitu,
skadowe wektora do tego samego punktu, ale odnie-
sione do tetragonalnej przestrzennie centrowanej sie-
ci martenzytu,
macierz transformacji wektorw sieci austenitu i mar-
tenzytu.
Odpowiednia macierz transformacji
paszczyzn martenzytu i austenitu K
ij
jest
okrelana zalenoci:
(4.8)
gdzie i oznaczaj odpowiednio marten-
zyt i austenit, natomiast:
(4.9)
Czyste odksztacenie sieci martenzytu B
ij
polega na zmniejszeniu wymiarw wzdu
kierunku x
3
i zwikszeniu wzdu kierunkw
x
1
i x
2
:
y
i
= B
ij
x
j
, (4.10)
263
a
0
a
0
a
0
x
2
x
2
x
3
x
3
x
1
x
1
Rysunek 4.52
Zaleno midzy sieci regularn ciennie centrowan
austenitu a sieci tetragonaln przestrzennie centrowan
martenzytu
1 0 0
0 1 1
0 1 1
c
j i

l
k
h
L
K
H
= ,
j i
K
2 0 0
0 1 1
0 1 1
2
1
=
j i
K .
= S B P
j i j i j i j i

= r c , r
j j i i
r
j
= r
1
, r
2
, r
3
r
j
= r
1
, r
2
, r
3
r
4 rozA 7-11-02 19:48 Page 263
gdzie:
wsprzdne prostoktne wektora w stanie nieod-
ksztaconym,
wsprzdne prostoktne wektora po odksztaceniu
sieci,
macierz czystego odksztacenia martenzytu.
Oznaczajc parametr sieci austenitu jako a
0
,
natomiast parametry sieci martenzytu jako a
oraz c, mona okreli:
(4.11)
(4.12)
Dokadna warto tych gwnych odkszta-
ce jest zalena od stenia wgla w stali, wpy-
wajcego na tetragonalno martenzytu (rys.
4.53).
Wtechnicznych stopach elaza, w tym w sta-
lach, przemiana martenzytyczna nastpuje
przez wielokrotne niejednorodne cinanie.
264
=
3
2
1
0 0
0 0
0 0
j i
B
a
0
Rysunek 4.53
Wpyw stenia wgla na parametry sieci austenitu
i martenzytu
Rysunek 4.54
Schemat rodzajw odkszta-
ce sieci krystalicznej podczas
przemiany martenzytycznej
a) fragment krysztau o sieci
nieodksztaconej,
b) sie odksztacona,
c) fragment krysztau o sieci
odksztaconej w wyniku
polizgu,
d) odksztacenie sieci krysta-
licznej martenzytu
w wyniku polizgu,
e) odksztacenie sieci krysta-
licznej martenzytu
w wyniku bliniakowania
12 , , 0 1
2
0
1
=
a
a

20 . , 0 1 =
a
c
0
3
x
j
= x
1
, x
2
, x
3
y
j
= y
1
, y
2
, y
3
4 rozA 7-11-02 19:49 Page 264
Wlad za cinaniem pierwotnym nastpuje cinanie wtrne. Towarzysz temu po-
lizgi i zbliniaczenia, co jest wymuszone przez nieulegajce zmianie podczas
przemiany martenzytycznej cechy geometryczne krysztau austenitu, w ktrym
ona zachodzi.
Na rysunku 4.54 przedstawiono schematycznie, jak w sieci krystalicznej (rys.
4.54a) w wyniku odksztacenia zmienia si ksztat komrki elementarnej oraz ca-
ego przemieniajcego si krysztau (rys. 4.54b). W wyniku polizgu bez zmiany
ksztatu komrki elementarnej zmienia si natomiast ksztat caego krysztau (rys.
4.54c). Na rysunkach 4.54d,e pokazano, jak odpowiednio dziki polizgom i zbli-
niaczeniom podczas przemiany martenzytycznej nieznacznie zmienia si ksztat
caego krysztau, ktrego sie krystaliczna ulega przemianie analogicznej jak
przedstawiona na rysunku 4.54b. cinanie pierwotne rwnolege do paszczyzny
habitus {225}
austenitu i wtrne rwnolege do paszczyzny {112}
martenzy-
tu, ktrym towarzyszy polizg i zbliniaczenie, przedstawiono szczegowo na ry-
sunku 4.55. Zwykle cakowite odksztacenie postaciowe P
ij
w wyniku przemiany
martenzytycznej jest spowodowane rwnoczesnym jednorodnym odksztaceniem
sieci B
ij
, sztywnym obrotem
ij
wok paszczyzny habitus oraz licznymi polizga-
mi i zbliniaczeniami:
(4.13)
co w zapisie macierzowym mona przedstawi jako:
(4.14)
265
Rysunek 4.55
Schemat udziau cinania w przemianie martenzytycznej: a) przez polizg, b) przez bliniakowanie
..... , , , S S S S =
2 n
j i j i j i
k
j i
= S . B P
=
=
n k
1 k
k
j i j i j i j i

4 rozA 7-11-02 19:49 Page 265

Stwierdzono, e midzy martenzytem a austenitem istniej cile okrelone za-
lenoci krystalograficzne (tabl. 4.4).
PRZEBIEG PRZEMIANY MARTENZYTYCZNEJ
Przemiana martenzytyczna moe przebiega:
atermicznie przez tworzenie si krysztaw martenzytu z austenitu w cigu
10
7
s bez aktywacji cieplnej (rys. 4.56a),
wybuchowo w kilku wybuchach zachodzcych wycznie poniej 0C (rys.
4.56b),
izotermicznie, zwaszcza gdy temperatura M
s
jest wysoka, a przemiana jest
funkcj czasu i zaley od maej szybkoci zarodkowania aktywowanego cieplnie
(rys. 4.56c).
Przemian martenzytyczn uatwiaj naprenia rozcigajce i odksztacenie
plastyczne. Temperatura pocztku przemiany martenzytycznej austenitu odkszta-
conego plastycznie w temperaturze niszej od temperatury rekrystalizacji jest
oznaczana M
d
i jest wysza od temperatury M
s
stali nieodksztaconej plastycznie
przed rozpoczciem przemiany.
266
Zaleno Rwnolego paszczyzn i kierunkw
Baina
Kurdjumowa-Sachsa
Nishiyamy
Greningera-Troiano
{100} ||{100}
{111} ||{110}
{111} ||{110}
{111}
~
1 od {110}
110 || 100
110 || 111
110
~
2 od 111
211 || 110
Tablica 4.4
Zalenoci krystalografi-
czne midzy martenzytem
a austenitem
M
f
M
s
Rysunek 4.56
Schemat zmian udziau objtociowego martenzytu w strukturze stali podczas rnych rodzajw przemiany
martenzytycznej a) atermicznej, b) wybuchowej, c) izotermicznej
4 rozA 7-11-02 19:49 Page 266
MORFOLOGIA MARTENZYTU
Wwyniku przemiany martenzytycznej w stalach mog utworzy si dwa rodza-
je martenzytu (rys. 4.57):
listwowy,
pytkowy.
Martenzyt listwowy powstaje we wszystkich niemal stopach elaza z pierwiast-
kami stopowymi i cechuje si du gstoci dyslokacji wewntrz krysztaw wyka-
zujcych najczciej komrkow podstruktur dyslokacyjn. Pojedynczy kryszta
ma ksztat listwy o szerokoci 0,13 m i stosunku wymiarw ok. 1 : 7 : 30. Listwy
tworzce si w kierunku 111
martenzytu ukadaj si rwnolegle wzgldem sie-

bie tworzc tzw. pakiety. Ssiednie listwy wykazuj granice niskoktowe lub bli-
niacze, natomiast pakiety midzy sob two-
rz granice szerokoktowe, nierzadko o wza-
jemnej orientacji bliniaczej.
Martenzyt pytkowy powstaje w nielicz-
nych stopach elaza w cile okrelonych za-
kresach stenia pierwiastkw stopowych.
Krysztay martenzytu maj ksztat pytek
zblionych do soczewek (rys. 4.58) o po-
wierzchni w rnym stopniu nieregularnej
w zalenoci od stopnia zbliniaczenia. Wiel-
ko pytek jest zrnicowana, gdy powsta-
j niezalenie. Wzrost pytki koczy si na
wadach struktury austenitu lub na ssied-
nich, wczeniej utworzonych pytkach mar-
tenzytu. Pytki martenzytu mog by zbli-
niaczone cakowicie lub czciowo. W mar-
tenzycie czciowo zbliniaczonym rodko-
wa cz pytki powstaje w postaci drobnych,
rwnolegych bliniakw przemiany zwa-
nych midribem (rys. 4.58). Zewntrzna cz
pytki tworzy si w wyniku polizgu.
267
dyslokacyjny
czciowo zbliniaczony
dyslokacyjny
czciowo zbliniaczony
cakowicie
zbliniaczony
dyslokacyjny
martenzyt
listwowy pytkowy
Rysunek 4.57
Klasyfikacja martenzytu w stopach elaza
Rysunek 4.58
Schemat krysztaw martenzytu pytkowego
a) cakowicie zbliniaczonego,
b) czciowo zbliniaczonego
4 rozA 7-11-02 19:49 Page 267
AUSTENIT SZCZTKOWY
Objto waciwa martenzytu jest
o ok. 3% wiksza od objtoci waci-
wej austenitu, w wyniku czego w nie-
przemienionym austenicie powstaj
silne naprenia ciskajce, hamujce
lub cakowicie zatrzymujce dalsz
przemian. Przemiana nie przebiega
wic w caej objtoci i dlatego po jej
zakoczeniu w strukturze stali pozo-
staje pewna ilo austenitu, zwanego
austenitem szcztkowym (rys. 4.59).
W wyniku stabilizacji, w przypadku
wytrzymania izotermicznego podczas
chodzenia w zakresie midzy tempe-
raturami M
s
i M
f
, udzia austenitu
szcztkowego w stali zwiksza si.
Udzia austenitu szcztkowego wzra-
sta rwnie wraz ze zwikszeniem st-
enia wgla w stali.
MECHANIZM PRZEMIANY BAINITYCZNEJ
Przemiana bainityczna czy w sobie cechy przemiany bezdyfuzyjnej i dyfuzyj-
nego przemieszczania wgla. Zachodzi przy przechodzeniu stali do temperatury
w zakresie ok. 450200C. W wyniku przemiany powstaje bainit, bdcy miesza-
nin ferrytu przesyconego wglem i dyspersyjnych wglikw. Zarodkowanie baini-
tu rozpoczyna dyfuzyjne przemieszczanie wgla w austenicie do granic ziarn i dys-
lokacji. Zarodkami przemiany s miejsca ubogie w wgiel, utworzone w pobliu
granic ziarn i dyslokacji.
Zrnicowanie skadu chemicznego austenitu wymaga pewnego czasu inkuba-
cji, niezbdnego do zainicjowania przemiany bainitycznej. W obszarach przecho-
dzonego austenitu o maym steniu wgla i wysokiej temperaturze M
s
zachodzi
bezdyfuzyjna przemiana martenzytyczna (rys. 4.60a). Wobszarach austenitu o du-
ym steniu wgla nastpuje jednoczenie dyfuzyjny proces wydzielania bardzo
drobnych czstek cementytu o duej dyspersji. Wwyniku tego tworz si nowe ob-
szary niskowglowego austenitu, ulegajce nastpnie bezdyfuzyjnej przemianie
martenzytycznej. Wobszarach, ktre ulegy przemianie martenzytycznej, podczas
dalszego chodzenia nastpuje wydzielanie cementytu oraz wglika , a osnowa sta-
je si ferrytem przesyconym wglem. Rozrost bainitu jest kontrolowany szybkoci
dyfuzji wgla w austenicie, a nie szybkoci przemiany martenzytycznej.
268
M
f
M
s
(
%
)
Rysunek 4.59
Zaleno udziau martenzytu w strukturze stali o steniu
ok. 1,0% C i 1,5% Cr od temperatury przechodzenia
4 rozA 7-11-02 19:49 Page 268
MORFOLOGIA BAINITU
W zalenoci od temperatury przechodzenia rozrnia si (rys. 4.60):
bainit grny,
bainit dolny.
Bainit grny skada si z ziarn przesyconego wglem ferrytu o nieregularnych
ksztatach z nieregularnymi wydzieleniami wglikw oraz z austenitu szcztkowe-
go. Bainit dolny skada si z przesyconego wglem ferrytu o postaci listwowej, zbli-
onego do martenzytu, pytkowych wglikw w rwnolegych rzdach, cile zo-
rientowanych wzgldem listew ferrytu oraz z austenitu szcztkowego.
KRYSTALOGRAFIA PRZEMIANY BAINITYCZNEJ
Zarwno ferryt bainityczny, jak i austenit wykazuj zalenoci krystalograficz-
ne z wydzielonymi z nich wglikami (tabl. 4.5). Rwnie midzy austenitem a fer-
rytem w bainicie mog wystpowa orientacje krystalograficzne charakterystyczne
dla przemiany martenzytycznej (tabl. 4.4).
269
austenit
wzbogacony w C
austenit
zuboony w C
austenit
zuboony w C
ferryt
przesycony
austenit
wgliki
wgliki
martenzyt

kocowe
produkty
przemiany
zrnicowanie stenia C
przemiana bezdyfuzyjna
austenit
wzbogacony w C
zarodek
ferrytu
zarodki
Fe C
3
wydzielenia
Fe C
3
austenit
zuboony w C
pasemka
Fe C
3
Fe C,
3
Fe C
2,6
ferryt
przesycony zuboony w C
ferryt przesycony
zuboony w C
austenit
zuboony w C
wydzielenia
wglikw
pytki
ferryt
przesycony
ferryt przesycony
wzbogacony w C
~
5
5
a) b)
c)
wydzielanie wglikw
Rysunek 4.60
Schematy a) przemiany bainitycznej (wedug A.P. Gulajewa) oraz tworzenia si bainitu: b) grnego i c) dolnego
(wedug E.C. Rollasona)
Hoffmanna-Schumachera
Kurdjumowa-Sachsa
Pitscha
Pitscha-Schradera
Bagariackiego
{111} || {110}
{111} || {110}
(001)M
3
C || {522}
(001)M
3
C || {521}
(001)M
3
C || {211}
110 || 111
[010]M
3
C || 110
[010]M
3
C || 110
[010]M
3
C
~
2,6 od 311
211 || 110
Tablica 4.5
Zalenoci krystalografi-
czne midzy cementytem,
ferrytem bainitycznym
i austenitem
4 rozA 7-11-02 19:49 Page 269
MECHANIZM PRZEMIANY PERLITYCZNEJ
Przemiana perlityczna zachodzi po ochodzeniu austenitu nieznacznie poniej
temperatury Ar
1
. Wjej wyniku z austenitu powstaje mieszanina eutektoidalna zo-
ona z pytek ferrytu i cementytu zwana perlitem. Si pdn przemiany perlitycz-
nej jest rnica energii swobodnej austenitu i mieszaniny ferrytu i cementytu.
Przemiana perlityczna jest przemian dyfuzyjn, zwizan z przegrupowaniem
atomw wgla i zachodzc przez zarodkowanie oraz rozrost zarodkw. Zarodko-
wanie perlitu odbywa si heterogenicznie, czyli w sposb uprzywilejowany, na
czstkach cementytu, pytkach ferrytu, a w jednorodnym austenicie na granicach
ziarn tej fazy. Wzrost pytki cementytu (rys. 4.61a) bogatej w wgiel powoduje
znaczne zmniejszenie stenia wgla w austenicie do wartoci C
(rys. 4.62),
umoliwiajcej powstanie pytki ferrytu. Wwyniku ograniczonej rozpuszczalnoci
wgla w ferrycie jego nadmiar wzbogaca austenit w pobliu utworzonej pytki fer-
rytu, umoliwiajc tworzenie kolejnej pytki cementytu (rys. 4.62b). Proces kolej-
nego dobudowywania pytek trwa a do wyczerpania si austenitu.
Przemiana perlityczna przebiega rwnie przez wzrost czoowy utworzonych
wczeniej pytek (rys. 4.61 i 4.63).
270
Fe
3
C
Fe
3
C
Fe
3
C
Rysunek 4.61
Schemat przebiegu przemiany perlitycznej
a) tworzenie si pytek cementytu i ferrytu z przechodzonego austenitu,
b) zapocztkowanie przemiany perlitycznej w ziarnach przechodzonego austenitu,
c) wzrost kolonii perlitu
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 270
MORFOLOGIA PERLITU
Utworzone kolonie perlitu maj ksztat kulisty, gdy szybkoci dobudowywania
nowych pytek i ich rozrostu czoowego s jednakowe. Wwyniku dyfuzji wgla do
pytek cementytu nastpuje zrnicowanie skadu chemicznego austenitu przed
frontem przemiany. Przed pytkami cementytu stenie wgla w austenicie wynosi
C
c
, jak to podano na rysunku 4.63, a przed pytkami ferrytu C
. Grubo pytek ce-

mentytu jest okoo siedmiokrotnie mniejsza od gruboci pytek ferrytu. Przy staej
271
3
c
Rysunek 4.63
Schemat wzrostu czoowego
pytek perlitu
(wedug R.F. Mehla
i W.C. Hagela)
Rysunek 4.62
Schemat tworzenia si perlitu z przechodzonego austenitu
a) wydzielanie pytki cementytu, b) tworzenie si pytek ferrytu, c) wyekstrapolowane rwnowagowe stenia
wgla w przechodzonym austenicie z ferrytem C
i cementytem C
c
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 271
temperaturze, gruboci pytek kadej z faz perlitu s prawie stae i nie zale od
wielkoci ziarn i jednorodnoci austenitu, z ktrego powstaj. Obnianiu tempera-
tury przemiany towarzyszy zmniejszanie si odlegoci midzy pytkami perlitu.
ZALENOCI KRYSTALOGRAFICZNE
Zarwno cementyt, jak i ferryt w perlicie mog wykazywa uprzywilejowan
orientacj krystalograficzn wzgldem austenitu (tabl. 4.6).
KINETYKA PRZEMIANY PERLITYCZNEJ
Szybko przemiany perlitycznej zaley od szybkoci zarodkowania i szybkoci
wzrostu. Funkcja szybkoci zarodkowania perlitu od czasu jest nieliniowa i wyka-
zuje okres inkubacyjny (rys. 4.64). Przy maym przechodzeniu szybko zarodko-
wania jest bardzo maa, a szybko rozrostu dua (rys. 4.65). W zwizku z tym
w opisanych warunkach tworz si nieliczne jedynie kolonie perlitu o bardzo du-
ych wymiarach.
272
Pitscha
Pitscha
Isaicheva
Pitscha-Schradera
(001)M
3
C || {522}
(001)M
3
C || {931}
(103)M
3
C || {110} || {111}
(001)M
3
C || {521}
[010]M
3
C || 110
[010]M
3
C || 311
[010]M
3
C
~
2,6 od 311
[010]M
3
C || 110 || 110
Tablica 4.6
Zalenoci krystalogra-
ficzne midzy austenitem,
z ktrego powsta perlit,
oraz cementytem
i ferrytem w perlicie
Rysunek 4.64
Zaleno szybkoci zarodkowania perlitu od czasu
przy przechodzeniu stali eutektoidalnej do tempera-
tury 680C (wedug R.F. Mehla i A. Dubego)
Rysunek 4.65
Zaleno szybkoci zarodkowania
z
i wzrostu
p
pytek perlitu od temperatury przechodzenia dla stali
eutektoidalnej (wedug R.F. Mehla i A. Dubego)
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 272
4.7.3. Wykresy przemian austenitu przechodzonego
podczas chodzenia izotermicznego i cigego
RODZAJE WYKRESW CTP
Ilociowe dane dotyczce zalenoci struktury i wasnoci stali od temperatury
i czasu przemiany austenitu przechodzonego zawieraj wykresy CTP czastem-
peraturaprzemiana.
W zalenoci od sposobu chodzenia dla rnych gatunkw stali s opracowy-
wane wykresy:
CTP
i
przy chodzeniu izotermicznym,
CTP
c
anizotermiczne przy chodzeniu cigym.
WYKRESY IZOTERMICZNE CTPi
Na wykresach izotermicznych s podawane linie pocztku i koca przemiany
austenitu w perlit, bainit i martenzyt w zalenoci od czasu przy staej tempera-
turze przemiany t (rys. 4.66a). Czas rozpoczcia i zakoczenia kadej przemiany
odczytuje si z wykresu przez zrzutowanie na o czasu punktw przecicia krzy-
wych pocztku i koca przemiany przez prost odpowiadajc danej temperatu-
rze. Wykresy CTP
i
sporzdza si okrelajc stopie przemiany przy danej tempe-
raturze metod dylatometryczn, magnetycznoindukcyjn, elektryczn lub meta-
lograficzn (rys. 4.66). Wykresy CTP
i
opracowane dla rnych stali s wykorzy-
stywane do okrelenia temperatury i czasu wygrzewania podczas wyarzania izo-
termicznego oraz wychadzania w kpieli solnej przy hartowaniu izotermicznym
lub stopniowym.
273
Rysunek 4.66
Schematyczne wykresy przemian austenitu przechodzonego stali wglowej podeutektoidalnej
a) CTP
i
przy chodzeniu izotermicznym, b) CTP
c
przy chodzeniu cigym;
austenit, ferryt, P perlit, B bainit, M martenzyt
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 273
WYKRESY ANIZOTERMICZNE CTPc
Wykresy CTP
c
charakteryzuj przemiany austenitu przechodzonego przy cho-
dzeniu z rnymi szybkociami (rys. 4.66b). Otrzymuje si je w wyniku bada me-
tod dylatometryczn, na dylatometrach bezwzgldnych. Temperatury pocztku
i koca poszczeglnych przemian i odpowiadajce im czasy odczytuje si przez
rzutowanie odpowiednio na osie temperatury lub czasu punktw przecicia krzy-
wych szybkoci chodzenia z krzywymi pocztku i koca przemiany. Wykresy CTP
c
znalazy zastosowanie do ustalenia struktury i twardoci stali hartowanej, normali-
zowanej lub poddanej wyarzaniu zupenemu. W celu okrelenia struktury i twar-
doci stali na podstawie wykresw CTP
c
, w zalenoci od warunkw chodzenia
z temperatury austenityzowania, mona posuy si wykresami zmian temperatu-
ry prtw o rnych rednicach, chodzonych w rnych orodkach (rys. 4.67).
274
Rysunek 4.67
Krzywe chodzenia prtw okrgych o rnych
rednicach z temperatury austenityzowania w:
a) wodzie,
b) oleju,
c) powietrzu;
linie cige rdze,
linie przerywane pod powierzchni
(wedug G. Delbarta, A. Constanta i A. Clerca)
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 274
Wykresy CTP
c
rnych stali umoliwiaj rwnie okrelenie dla nich szybkoci kry-
tycznej
k
, czyli najmniejszej szybkoci chodzenia z temperatury austenityzowania
zapewniajcej uzyskanie struktury wycznie martenzytycznej. Na wykresie CTP
c
szybko krytyczna jest lini chodzenia przebiegajc stycznie do krzywej poczt-
ku przemiany austenitu w punkcie najmniejszej trwaoci austenitu przechodzone-
go (rys. 4.66b).
Posta wykresw CTP w duym stopniu zaley od skadu chemicznego stali
(porwnaj rozdzia 6.3.2).
4.7.4. Przemiany wstali podczas odpuszczania
OGLNA KLASYFIKACJA PRZEMIAN
Podczas wygrzewania w temperaturze niszej od A
1
i studzenia stali uprzednio
zahartowanej zachodz w niej liczne przemiany fazowe. Nale do nich:
rozkad martenzytu,
przemiana austenitu szcztkowego w faz
,
wydzielanie wglika i cementytu,
a w stalach stopowych rwnie innych
wglikw,
koagulacja wglikw wydzielonych we
wczeniejszych stadiach odpuszczania.
Si pdn przemian podczas odpuszcza-
nia jest rnica energii swobodnej midzy
metastabilnym martenzytem a mieszanin
faz zoon z ferrytu i wglikw.
W zalenoci od warunkw odpuszcza-
nia, gwnie za temperatury, mona wyr-
ni kilka stadiw tego procesu, w ktrych
przewaa jedna z przemian. ledzenie prze-
mian podczas odpuszczania umoliwiaj ba-
dania dylatometryczne (rys. 4.68).
PRZEMIANY PODCZAS ODPUSZCZANIA STALI WGLOWYCH
Pierwsze stadium odpuszczania stali wglowych w zakresie ok.
80200C (rys. 4.68) jest zwizane z rozkadem martenzytu i wydzielaniem
w nim wglika Fe
2
C o strukturze heksagonalnej. Po odpuszczaniu w niskiej tem-
peraturze wgliki s koherentne z osnow. Wydzielanie wglika wywouje
zmniejszenie stenia wgla w martenzycie. Zmniejszenie stopnia przesycenia mar-
tenzytu wglem powoduje z kolei zmniejszenie tetragonalnoci martenzytu i two-
rzenie si martenzytu o sieci regularnej, zwanego martenzytem odpuszczonym.
Odpuszczanie w stadium drugim w zakresie ok. 200300C wywouje prze-
mian austenitu szcztkowego w martenzyt odpuszczony wedug mechanizmu zbli-
onego do przemiany bainitycznej.
275
Rysunek 4.68
Krzywa dylatometryczna odpuszczania stali wglowej
przy cigym nagrzewaniu
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 275
Trzecie stadium odpuszczania w zakresie ok. 300400C polega na roz-
puszczaniu si wglika w osnowie i niezalenym wydzielaniu si cementytu.
W kolejnym stadium odpuszczania zachodzi koagulacja czstek tej fazy, zwi-
zana ze zwikszaniem si niektrych czstek cementytu i rozpuszczaniem czstek
maych. Towarzyszy temu sferoidyzacja, polegajca na przyjmowaniu przez czst-
ki cementytu ksztatu kulistego. W wyniku tego uzyskuje si struktur martenzytu
wysokoodpuszczonego (zwanego niekiedy take sorbitem), zoonego z bardzo
drobnych kulistych czstek cementytu w osnowie ferrytycznej.
Odpuszczanie w temperaturze wyszej od ok. 600C powoduje koagulacj ce-
mentytu, ktrej towarzysz procesy zdrowienia i rekrystalizacji osnowy. Wwyniku
tego uzyskuje si struktur sferoidytu, tj. cementytu kulkowego w osnowie ferrytu
o twardoci mniejszej od 300 HB.
ODPUSZCZANIE STALI STOPOWYCH
W stalach stopowych, przede wszystkim
o duym steniu pierwiastkw stopowych,
przemiany fazowe podczas odpuszczania s
znacznie bardziej zoone. W zalenoci od
temperatury odpuszczania, w temperaturze
wyszej od ok. 450C nastpuje wydzielanie
rnych wglikw, np. M
7
C
3
, MC lub M
2
C,
po uprzednim rozpuszczeniu si w osnowie
cementytu oraz wglikw wydzielonych
w niszej temperaturze odpuszczania.
Wgliki pierwiastkw stopowych w po-
cztkowym stadium wydzielania s koherent-
ne z osnow martenzytyczn, co jest przy-
czyn wzrostu twardoci (rys. 4.69), decydu-
jc o tzw. twardoci wtrnej. Przemiana au-
stenitu szcztkowego moe wwczas zacho-
dzi podczas chodzenia z temperatury od-
puszczania zgodnie z mechanizmem prze-
miany martenzytycznej.
ODWRACALNA KRUCHO ODPUSZCZANIA
W zalenoci od sposobu chodzenia po odpuszczaniu, zwaszcza stali nisko-
i redniostopowych, wystpuje tzw. krucho odpuszczania. Zjawisko to przejawia
si zmniejszeniem udarnoci stali zahartowanej i powoli studzonej po odpuszcza-
niu w zakresie temperatury 400600C, a najwyraniej w zakresie 500525C.
Stale zahartowane w identyczny sposb, lecz po odpuszczaniu ozibione w wodzie
lub oleju, uzyskuj natomiast znacznie wysz udarno. Obecnie sdzi si, e pro-
cesy wywoujce zjawisko kruchoci odpuszczania w tym zakresie temperatury s
odwracalne, co mona osign przez wyarzanie w temperaturze niszej od Ac
1
z nastpnym szybkim chodzeniem, ktr to operacj wykonuje si bezporednio
po odpuszczaniu.
276
Rysunek 4.69
Wpyw molibdenu oraz temperatury odpuszczania na twardo
stali zawierajcej 0,35% C (wedug E.C. Baina)
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 276
Krucho odpuszczania wystpuje przede wszystkim w stalach stopowych,
szczeglnie manganowych, chromowych, chromowomanganowych oraz chromo-
woniklowych. Tendencja do kruchoci odpuszczania wzmaga si wraz ze zwik-
szeniem stenia zanieczyszcze: fosforu, arsenu, antymonu i cyny w stali. Skon-
no stali do kruchoci odpuszczania zmniejszaj dodatki wolframu 0,40,8%,
a nawet do ok. 1,5%, oraz molibdenu 0,20,4%, a nawet do ok. 0,6%.
Sdzi si, e zjawisko odwracalnej kruchoci odpuszczania jest powodowane
segregacj manganu, chromu i niklu, tworzcych roztwory rnowzowe, a take
wgla i fosforu oraz innych pierwiastkw midzywzowych na granicach ziarn au-
stenitu lub ferrytu. Kruchoci odpuszczania mona przeciwdziaa przez obnie-
nie stenia niepodanych zanieczyszcze w stali, dodanie Wlub Mo, wyarzanie
w temperaturze niszej od Ac
1
, zmniejszenie wielkoci ziarn i przez to zmniejsze-
nie segregacji skadnikw stopowych, a take przez stosowanie duych szybkoci
chodzenia po odpuszczaniu.
NIEODWRACALNA KRUCHO ODPUSZCZANIA
Poza odwracaln kruchoci odpuszczania, po odpuszczaniu w zakresie tempe-
ratury 300350C wystpuje obnienie udarnoci stali, czsto okrelane krucho-
ci 300. Zjawisko to jest zwizane z rozpuszczaniem si wglika w osnowie
martenzytu odpuszczonego, co powoduje silne wzbogacenie osnowy w wgiel
i zwikszenie napre sieciowych. Na spadek cigliwoci wpywa rwnie zacho-
dzce jednoczenie zarodkowanie cementytu, gwnie na dyslokacjach. Sdzi si,
e przyczyn kruchoci 300 moe by rwnie rozpoczcie segregacji niepo-
danych zanieczyszcze arsenu, antymonu, cyny i gwnie fosforu w bezporednim
otoczeniu rozpuszczajcych si wglikw .
Poniewa krucho 300 jest zjawiskiem, ktrego nie mona wyeliminowa,
unika si go zmniejszajc stenie niepodanych zanieczyszcze w stali. W celu
uniknicia nieodwracalnej kruchoci odpuszczania mona take zastosowa od-
puszczanie w temperaturze niszej od ok. 200C albo wyszej od ok. 400C.
4.7.5. Rola przemian fazowych wprocesach
technologicznych obrbki cieplnej
metalowych materiaw inynierskich
OGLNA KLASYFIKACJA PRZEMIAN FAZOWYCH
Wspczenie dobr materiaw inynierskich do zastosowa technicznych
wie si cile nie tylko z wyborem odpowiedniego materiau lecz take z zapew-
nieniem odpowiedniej struktury, w przypadku stopw metali gwnie poprzez me-
tody obrbki cieplnej.
Formowanie podanej struktury stopw metali w wyniku obrbki cieplnej wi-
e si z przebiegiem w nich przemian fazowych w stanie staym.
Przemiany fazowe s zjawiskami powodujcymi zmian budowy oraz wasno-
ci fizycznych i mechanicznych materii. Obejmuj one takie procesy, jak parowa-
nie i kondensacja ze stanu gazowego w stan cieky lub stay, topienie i przejcie
substancji ze stanu ciekego w stan krystaliczny lub amorficzny oraz zmiany
277
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 277
rozmieszczenia atomw lub innych czstek materii w stanie staym, zwizane
z przemianami alotropowymi czystych pierwiastkw, lub przemianami fazowymi
zachodzcymi w stopach metali lub innych substancjach. Wymienione przemiany
mog zachodzi wycznie w kierunku zmniejszenia entalpii swobodnej ukadu,
rnica entalpii swobodnej stanu wyjciowego i kocowego ukadu jest si pdn
kadej z tych przemian.
Podzia przemian fazowych wedug procesw wzrostu (zaproponowany przez
J.W. Christiana i przyjty przez Midzynarodowy Komitet Przemian Fazowych)
przedstawiono na rysunku 4.70. Oglnie przemiany fazowe dziel si na jed-
norodne i niejednorodne. Wprzebiegu kadej przemiany mona wyodrbni zaro-
dkowanie oraz wzrost produktw przemiany. Do przemian jednorodnych zalicza
si przemian nieporzdek porzdek oraz rozpad spinoidalny roztworu staego.
Przemiany niejednorodne dziel si na dyfuzyjne typu zarodkowanie i wzrost oraz
bezdyfuzyjne typu martenzytycznego, chocia w niektrych przypadkach obydwa
mechanizmy przemian mog przebiega jednoczenie. Produkt przemiany dyfuzyj-
nej moe rni si od fazy wyjciowej stanem skupienia, struktur sieciow bez
zmiany skadu chemicznego oraz wystpowa w postaci mieszaniny rnych faz
o zrnicowanej strukturze sieciowej i skadzie chemicznym. Do tej grupy prze-
mian fazowych naley krystalizacja metali i stopw, przemiany alotropowe, pro-
cesy wydzieleniowe w przesyconych roztworach staych, wzrost komrkowy obej-
mujcy wydzielanie niecige oraz przemian eutektoidaln. Przemiany martenzy-
tyczne zachodz wycznie w stanie staym, s bezdyfuzyjne i polegaj na skoor-
dynowanym przemieszczaniu si duej grupy atomw na niewielkie odlegoci
wzgldem pewnej paszczyzny sieciowej fazy wyjciowej. Wzrost faz podczas
przemiany zaley od struktury i moliwoci granic midzyfazowych. Granice
koherentne, a czciowo take pkoherentne, s suwliwe bez aktywacji cieplnej,
w przeciwiestwie do granic niekoherentnych.
Mechanizmy oraz kinetyka przemian fazowych zale istotnie od wymuszo-
nych warunkw i s przyczyn zrnicowanego skadu fazowego i morfologii faz,
decydujcych o strukturze cia staych, zarwno przy zmianie stanu skupienia
z ciekego w stay, jak i w stanie staym. Przemiany fazowe s wykorzystywane do
nadawania elementom ze stopw metali podanych wasnoci metodami obrbki
cieplnej, umoliwiaj ksztatowanie struktury tych stopw.
W ciaach staych mog zachodzi ponadto procesy powodujce znaczne
przemieszczenia atomw wzgldem siebie i zmian ich ssiedztwa, bez zmiany
struktury krystalicznej (odksztacenie plastyczne, zdrowienie i rekrystalizacja,
rozrost ziarn) rnice si od przemian fazowych, gdy zmiana rozmieszczenia
atomw nie wie si w tym przypadku ze zmian entalpii swobodnej, lecz jest
wynikiem dziaania napre lub deniem ukadu do zmniejszania energii
wewntrznej lub powierzchniowej. Ten drugi przypadek ma rwnie zastosowanie
w obrbce cieplnej (wyarzanie rekrystalizujce).
WYKORZYSTANIE PRZEMIAN FAZOWYCH W OBRBCE CIEPLNEJ
Wykorzystanie przemian fazowych w obrbce cieplnej, gwnie na przykadzie
stali, przedstawiono w tablicy 4.7.
278
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 278
279
z przepywem
masy
przemiany
heterogeniczne
wzrost atermiczny
(przemieszczajca si
granica midzyfazowa)
wzrost
kontrolowany
przepywem ciepa
bez przepywu masy
(kontrolowany prze-
biegiem procesw
na granicach ziarn)
martenzyt
granice
niskoktowe
uporzdko-
wanie
przemiany niecige
(dyfuzja + procesy
przygraniczne)
granica
pkoherentna
bliniakowanie
mechaniczne
wzrost ziarna
podczas
rekrystalizacji
przemiany
cige
kontrolowane przez
dyfuzj wydzielanie
z roztworw
kontrolowane
procesami
przygranicznymi
granica
koherentna
martenzyt
koherentny
przemiana
eutektoidalna
rozpad
komrkowy
niecigy
wydzielanie
z roztworw
wzrost
krysztau
z pary
przemiany
polimorficzne,
wzrost ze stanu
gazowego (pary)
wzost
aktywowany
cieplnie
Rysunek 4.70
Klasyfikacja przemian fazowych wedug procesw wzrostu (opracowano wedug J.W. Christiana)
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 279
280
Tablica 4.7
Przykady wykorzystania rnych przemian fazowych w rnych procesach obrbki cieplnej stosowanych
dla rnych stopw metali
Rodzaj przemiany
fazowej
Rodzaj procesu
obrbki cieplnej
Przykadowe grupy materiaw
Dodatkowa obrbka
cieplna
Martenzytyczna
(w niektrych
przypadkach
take
bainityczna)
hartowanie,
ulepszanie
cieplne,
utwardzanie
cieplne
stale specjalne konstrukcyjne wysokie odpuszczanie
stale do pracy w temp. podwyszonej na urzdzenia cinieniowe wysokie odpuszczanie
stale specjalne maszynowe wysokie odpuszczanie
stale narzdziowe do nawglania
uprzednie nawglanie
i nastpne odpuszczanie
stale odporne na korozj wysokochromowe martenzytyczne odpuszczanie
stale zaworowe martenzytyczne wysokie odpuszczanie
stale odporne na korozj narzdziowe niskie odpuszczanie
stale szybkotnce wysokie odpuszczanie
stale narzdziowe stopowe do pracy na zimno odpuszczanie
stale narzdziowe stopowe do pracy na gorco wysokie odpuszczanie
stale specjalne oyskowe niskie odpuszczanie
stale magnetycznie twarde niskie odpuszczanie
stale typu maraging odpuszczanie
brzy aluminiowe odpuszczanie
Perlityczna normalizowanie
stale jakociowe konstrukcyjne spawalne drobnoziarniste
stale specjalne konstrukcyjne odporne na korozj atmosferyczn
Wydzielanie
starzenie,
utwardzanie
wydzieleniowe
stale odporne na korozj Cr-Ni, Cr-Ni-Mn austenityczne uprzednie przesycanie
stale odporne na korozj Cr-Ni ferrytycznoaustenityczne uprzednie przesycanie
stale zaworowe austenityczne uprzednie przesycanie
stale aroodporne i arowytrzymae
ferrytyczno-austenityczne i austenityczne
uprzednie przesycanie
stopy Cu, Al i innych metali nieelaznych
o zmiennej rozpuszczalnoci w stanie staym
uprzednie przesycanie
stopy arowytrzymae Ni
uprzednia krystalizacja
kierunkowa
Rekrystalizacja
wyarzanie
rekrystalizujce
stale na produkty paskie do obrbki plastycznej na zimno
uprzednia obrbka
plastyczna na zimno
stale odporne na korozj wysokochromowe ferrytyczne
uprzednia obrbka
plastyczna na zimno
stopy Cu, Al i innych metali nieelaznych jednofazowe
uprzednia obrbka
plastyczna na zimno
Rekrystalizacja
dynamiczna
i wydzielanie
obrbka cieplno-
mechaniczna,
regulowane
walcowanie,
kontrolowana
rekrystalizacja
stale konstrukcyjne spawalne drobnoziarniste
z mikrododatkami Al, V, Ti, Nb, Zr, N, B
uprzednia obrbka
plastyczna na gorco
stale o wysokiej granicy plastycznoci
uprzednia obrbka
plastyczna na gorco
Martenzytyczna
odwracalna
stopy z pamici ksztatu na osnowie faz TiNi,
CuZn i inne uporzdkowane o sieci B2
Nano-
krystalizacja
wyarzanie
stopy Fe, Ni lub Co z dodatkami B, C, P, Si,
Ge, Hf i Zr magnetycznie mikkie
po uprzednim zeszkleniu
w wyniku chodzenia
z szybkoci >10
4
K/s
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 280
4.8. Zarys technologii
zwykej obrbki cieplnej
4.8.1. Grzanie i orodki grzejne
POJCIE I PODZIA GRZANIA
Proces grzania polega na doprowadzeniu ciepa w cigu zaoonego czasu w ce-
lu uzyskania okrelonej temperatury przez ca mas nagrzewanego przedmiotu.
Grzanie skada si z zabiegw:
nagrzewania,
wygrzewania.
W zalenoci od przewodnoci cieplnej, ksztatu, wymiarw i masy przedmio-
tu, rodzaju orodka nagrzewajcego, rnicy temperatury midzy piecem a nagrze-
wanym przedmiotem, temperatury nagrzewania, mocy pieca i innych czynnikw,
szybko nagrzewania moe by bardzo zrnicowana. Najczciej jest stosowany
jeden z trzech sposobw nagrzewania:
powolne nagrzewanie wsadu z piecem (rys. 4.71a),
przyspieszone nagrzewanie wsadu w piecu o temperaturze obrbki cieplnej (rys.
4.71b),
szybkie nagrzewanie wsadu w piecu o temperaturze pocztkowej wyszej od
temperatury obrbki cieplnej (rys. 4.71c).
Grzanie musi zapewnia uzyskanie jednakowej temperatury w caym przekroju
obrabianego przedmiotu.
281
Rysunek 4.71
Schematyczne przebiegi nagrzewania a) powolnego, b) przyspieszonego, c) szybkiego;
t
n
temperatura nagrzewania, t
p
temperatura pieca, t
z
temperatura powierzchni wsadu,
t
s
temperatura rdzenia wsadu, t gradient temperatury
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 281
DOBR CZASU GRZANIA
Czas grzania mona wyznaczy metodami analitycznymi na podstawie zaleno-
ci teoretycznych. Praktycznie dobiera si go jednak na podstawie wykresw i ta-
blic, ktre s sporzdzane na podstawie wyniku prb i pomiarw temperatury ter-
moelementami umieszczonymi wewntrz nagrzewanych prbek. Zaleno czasu
nagrzewania w rnych piecach do obrbki cieplnej od rednicy przedmiotu i tem-
peratury grzania podano na rysunku 4.72.
W tablicy 4.8 zestawiono orientacyjne wartoci wskanikw
1 mm
czasu grza-
nia przedmiotw ze stali niestopowej do temperatury hartowania i odpuszczania,
wyraone w minutach na 1 milimetr przekroju. Stale stopowe naley nagrzewa
w czasie o ok. 2040% duszym, ni podano w tablicy 4.8, a w przypadku odpusz-
czania czas grzania wynosi nawet 13 h. Praktycznie mona przyj, e w przypad-
ku obrbki cieplnej stali wglowej w piecu komorowym czas grzania wynosi 1 min
na 1 mm rednicy lub boku przekroju przedmiotu.
W praktyce jednoczenie obrabia si cieplnie kilka lub kilkanacie przedmio-
tw. Z tego wzgldu utrudnione jest rwnomierne doprowadzenie ciepa ze wszyst-
kich stron do obrabianych przedmiotw. Decyduje o tym rwnie koowy lub kwa-
dratowy przekrj przedmiotw oraz sposb ich uoenia na trzonie pieca. Wzale-
noci od tych czynnikw naley wic zwikszy czas grzania, mnoc czas dobra-
ny na podstawie tablicy 4.8 lub rysunku 4.72 przez wspczynnik wzgldnego cza-
su nagrzewania wsadu n, podany w tablicy 4.9.
282
Rysunek 4.72
Zaleno czasu nagrzewania od temperatury grzania i rednicy wsadu w piecach a) elektrycznym,
b) gazowym muflowym, c) elektrodowym solnym, d) elektrycznym wgbnym o wymuszonym obiegu powietrza
(wedug O. Pattermana)
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 282
4.8. Zarys technologii zwykej obrbki cieplnej
283
n Sposb zaadowania n Sposb zaadowania
1 1
1 1,4
2 4
1,4 2,2
1,3 2
1,7 1,8
d d d d
2 2
s s s
2s s
d 2d
s s s
2
s
2
Operacja
obrbki cieplnej
Hartowanie, wyarzanie
normalizujce i zupene
Odpuszczanie wysokie
Rodzaje pieca komorowy solny komorowy solny
Zabiegi N W N W N W N W
Wskanik
1 mm
, min/mm 0,8 0,2 0,35 0,17 1 0,25 0,45 0,12
N nagrzewanie, W wygrzewanie.
Tablica 4.8
Orientacyjny wskanik czasu
1 mm
grzania przedmiotw ze stali niestopowej do temperatury hartowania w mi-
nutach na 1 mm rednicy lub gruboci przedmiotu
Tablica 4.9
Wspczynniki wzgldnego czasu nagrzewania wsadu n w zalenoci od ksztatu przedmiotw i sposobu ich uo-
enia na trzonie pieca
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 283
Do obliczania czasu grzania przedmiotw obrabianych cieplnie przyjmuje si
wymiar redukowany, wyznaczany jako iloczyn K S: minimalnego wymiaru charak-
terystycznego S przedmiotu i wspczynnika ksztatu K, podanych w tablicy 4.10
dla rnych elementw.
RODZAJE ORODKW GRZEJNYCH CIEKYCH
Oprcz powietrza, orodkw gazowych i z fluidalnych bardzo due znacze-
nie w obrbce cieplnej metali maj orodki grzejne cieke. Zalicza si je do orod-
kw nagrzewajcych z najwikszymi szybkociami. Nale do nich:
kpiele solne,
kpiele metalowe.
KPIELE SOLNE
W zwykej obrbce cieplnej s wykorzystywane roztopione sole hartownicze
chlorkowe bdce mieszanin BaCl
2
, NaCl, CaCl
2
, SiO
2
i Al
2
O
3
oraz saletrzanko-
we zawierajce NaNO
3
, KNO
3
, NaNO
2
, K
2
CrO
4
i K
2
Cr
2
O
7
.
Sole o odpowiednim skadzie chemicznym mog by rwnie stosowane do ob-
rbki cieplnochemicznej (porwnaj rozdz. 4.13).
Sole dziaaj korozyjnie na obrabiane cieplnie przedmioty. Zahamowanie tego
szkodliwego procesu moe by osignite przez ograniczenie dopywu utleniaczy,
gwnie O
2
i H
2
O, a take ograniczenie zdolnoci utleniajcej soli dziki dodaniu
odtleniaczy, np. Mg, Si, C, SiC, FeSi. Kpiele solne naley okresowo regenero-
wa, co zmniejsza take ich korozyjne dziaanie na metale. Ze wzgldu na silne
dziaanie toksyczne kpiele solne obecnie maj mniejsze znaczenie praktyczne.
KPIELE METALOWE
Do kpieli metalowych nale gwnie cieky bizmut, antymon, cyna i ow. K-
piele te nie zyskay takiego znaczenia jak kpiele solne.
284
Tablica 4.10
Wymiary charakterystyczne S i wspczynniki ksztatu K dla rnych przedmiotw obrabianych cieplnie
Ksztat przedmiotu Wymiar charakterystyczny S Wspczynnik ksztatu K
Kula rednica 0,7
Szecian dugo boku 0,7
Walec rednica 1
Prostopadocian dugo boku 1
Prt okrgy rednica 1
Prt kwadratowy dugo boku kwadratu 1,4
Piercie szeroko lub grubo 1,5
Paskownik lub blacha grubo 1,5
Rura lub przedmiot
skrzynkowy
grubo cianki przedmiotw:
krtkich odsonitych
dugich lub zalepionych
2
4
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 284
4.8.2. Chodzenie i orodki chodzce
ZABIEG CHODZENIA
Chodzenie jest zabiegiem obrbki cieplnej zachodzcym w wyniku odprowa-
dzania ciepa przez orodek chodzcy. Zadaniem orodka chodzcego jest obni-
enie temperatury caego przedmiotu obrabianego cieplnie do wymaganej warto-
ci. Chodzenie musi odbywa si z szybkoci zapewniajc prawidowy przebieg
okrelonych przemian fazowych. Szybko chodzenia jest zalena od wielu czyn-
nikw, m.in. od ksztatu, wymiarw i masy przedmiotu, temperatury nagrzewania,
sposobu chodzenia, gwnie za od rodzaju i wasnoci orodka chodzcego.
ORODKI CHODZCE
W obrbce cieplnej jako orodki chodzce s stosowane:
woda oraz roztwory wodne soli, zasad i polimerw,
oleje hartownicze,
kpiele solne i metalowe,
orodki sfluidyzowane,
powietrze i inne gazy.
ZDOLNO CHODZCA RNYCH ORODKW
Zdolno chodzc rnych orodkw ocenia si zwykle na podstawie krzy-
wych chodzenia, tj. zarejestrowanych w funkcji czasu zmian siy termoelek-
trycznej termoelementu, umieszczonego wewntrz nagrzanej kulki srebrnej o red-
nicy 20 mm (rys. 4.73).
285
Rysunek 4.73
Schemat urzdzenia do badania zdolnoci
chodzenia orodkw chodzcych
(wedug T. Peczyskiego)
1 kulka srebrna,
2 piec grzejny,
3 zbiornik z ciecz chodzc,
4 ukad napdowy,
5 silnik,
6 osona termoelementu,
7 rejestrator,
8 przewd kompensacyjny,
9 zwora magnetyczna
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 285
Charakterystyki zdolnoci chodzenia rnych orodkw przedstawiono na ry-
sunku 4.74. Do orodkw najintensywniej chodzcych nale roztopione sole
i metale, chocia bardzo du zdolno chodzenia wykazuj rwnie roztwory
wodne soli i zasad. Woda chodzi z intensywnoci znacznie wiksz ni olej har-
towniczy. Przez wymieszanie w odpowiednim stosunku wody i oleju lub wody i po-
limerw mona uzyska emulsje o porednich wasnociach. Regulacja zdolnoci
chodzenia jest moliwa rwnie w zou fluidalnym i moe si odbywa przez
zmian prdkoci przepywu gazu. Najmniej intensywnie chodzcym orodkiem
jest powietrze. Intensywno chodzenia orodkw ulega rwnie zmianom wraz
ze zmian temperatury orodka oraz w wyniku jego cyrkulacji. W zalenoci od
wymaga procesu technologicznego naley wic dobiera orodek o odpowiedniej
intensywnoci chodzenia.
4.8.3. Wyarzanie
DEFINICJA I KLASYFIKACJA WYARZANIA
Wyarzanie to operacja zwykej obrbki cieplnej polegajca na nagrzaniu stali
do okrelonej temperatury (rys. 4.75), wygrzaniu w tej temperaturze i studzeniu
w celu uzyskania struktury zblionej do stanu rwnowagi.
Wyarzanie mona sklasyfikowa na operacje:
286
Rysunek 4.74
Zdolno chodzca: a) wody spokojnej, b) wody z cyrkulacj, c) 15% wodnego roztworu NaCl,
d) oleju hartowniczego OH70 wieego, e) oleju hartowniczego OH70 eksploatowanego przez 7 miesicy,
f) emulsji wodnoolejowej zawierajcej 10% oleju
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 286
podczas ktrych przemiany alotropowe nie decyduj o istocie procesu (jak
w przypadku wyarzania ujednorodniajcego),
podczas ktrych nie zachodz przemiany alotropowe (wyarzanie rekrystalizu-
jce, odprajce),
podczas ktrych zachodz przemiany alotropowe, decydujce o kocowej
strukturze (wyarzanie normalizujce, zupene, izotermiczne, sferoidyzujce).
WYARZANIE UJEDNORODNIAJCE
Wyarzanie ujednorodniajce polega na nagrzaniu stali do temperatury
10501200C o ok. 100200C niszej od temperatury solidusu, wygrzaniu dugo-
trwaym w tym zakresie temperatury i nastpnym studzeniu. Celem tej operacji,
stosowanej gwnie dla wlewkw stalowych, jest ograniczenie niejednorodnoci
skadu chemicznego, spowodowanej mikrosegregacj, a w czci take likwacj.
WYARZANIE REKRYSTALIZUJCE
Wyarzanie rekrystalizujce polega na nagrzaniu metalu uprzednio odksztaco-
nego plastycznie na zimno do temperatury wyszej od temperatury rekrystalizacji,
wygrzaniu w tej temperaturze i chodzeniu z dowoln szybkoci. Wyarzanie re-
krystalizujce, czsto stosowane jako midzyoperacyjne podczas walcowania lub
cignienia metali na zimno, usuwa umocnienie zgniotowe, powodujc zmniejsze-
nie twardoci i wytrzymaoci oraz zwikszenie wasnoci plastycznych metalu (po-
rwnaj rozdz. 4.4.2), co umoliwia dalsz obrbk plastyczn na zimno.
WYARZANIE ODPRAJCE
Wyarzanie odprajce polega na nagrzaniu stali do temperatury niszej od
Ac
1
, wygrzaniu w tej temperaturze i nastpnym powolnym studzeniu. Celem tej
operacji jest usunicie napre odlewniczych, spawalniczych, cieplnych lub
287
Rysunek 4.75
Fragment wykresu FeFe
3
C
z zaznaczonymi zakresami
temperatury wyarzania
i hartowania stali wglowych
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 287
spowodowanych obrbk plastyczn. Wyarzanie odprajce prawie nie wie si
z wprowadzaniem zmian strukturalnych.
Zakres temperatury i czasu wyarzania odprajcego jest szeroki; parametry
te zale od rodzaju materiau oraz przyczyn wywoujcych naprenia. W przy-
padku odleww staliwnych temperatura moe wynosi ok. 650C. Wtemperaturze
do 150C jest wykonywane odpranie stabilizujce, ktre ma na celu zapewnienie
niezmiennoci wymiarowej oraz zmniejszenie napre wasnych. Odpranie sa-
morzutne tzw. sezonowanie zachodzi w temperaturze pokojowej, w czasie wy-
noszcym kilka lub kilkanacie miesicy, a niekiedy nawet kilka lat.
WYARZANIE NORMALIZUJCE
Wyarzanie normalizujce polega na nagrzaniu stali do temperatury
o 3050C wyszej od Ac
3
, wygrzaniu w tej temperaturze i nastpnym studzeniu
w spokojnym powietrzu. Operacja ta ma na celu uzyskanie jednorodnej struktury
drobnoziarnistej, a przez to polepszenie wasnoci mechanicznych stali. Jest stoso-
wana do stali niestopowych konstrukcyjnych i staliwa czsto przed dalsz obrb-
k ciepln w celu ujednolicenia struktury.
WYARZANIE ZUPENE
Wyarzanie zupene, stosowane do stali stopowych, polega na nagrzaniu stali
do temperatury o 3050C wyszej od Ac
3
, Ac
cm
(linia GSE), wygrzaniu w tej tem-
peraturze i nastpnym bardzo wolnym chodzeniu, np. z piecem, w zakresie tem-
peratury midzy Ac
3
i Ac
cm
a Ac
1
. Dalsze studzenie moe odbywa si w powietrzu.
WYARZANIE IZOTERMICZNE
Wyarzanie izotermiczne, bdce odmian wyarzania zupenego, polega na
nagrzaniu stali do temperatury o 3050C wyszej od Ac
1
, wygrzaniu w tej tempe-
raturze, szybkim ochodzeniu do temperatury nieco niszej od Ac
1
, wytrzymaniu
izotermicznym w tej temperaturze a do zakoczenia przemiany perlitycznej i na-
stpnym chodzeniu w powietrzu. Wyarzanie izotermiczne jest stosowane w przy-
padku obrbki cieplnej stali stopowych, ktre po wyarzaniu zupenym wykazuj
zbyt du twardo.
Odmian wyarzania izotermicznego jest patentowanie drutw lub tam, pole-
gajce na wygrzewaniu w temperaturze 9001100C, chodzeniu izotermicznym
w 500550C i nastpnie obrbce plastycznej na zimno.
WYARZANIE SFEROIDYZUJCE
Wyarzanie sferoidyzujce, zwane take zmikczaniem, polega na nagrzaniu
stali do temperatury zblionej do Ac
1
, wygrzaniu w tej temperaturze, bardzo wol-
nym chodzeniu do temperatury ok. 600C i nastpnie dowolnym chodzeniu do
temperatury otoczenia. Wygrzewanie moe si odbywa w temperaturze nieco
wyszej lub nieco niszej od temperatury Ac
1
(przy zmianach temperatury w zakre-
sie 20C wok Ac
1
), a take z wytrzymaniem izotermicznym poniej temperatu-
ry Ac
1
, po uprzednim krtkim wygrzewaniu w temperaturze wyszej od Ac
1
.
Wwyniku operacji wyarzania sferoidyzujcego struktur stali stanowi cemen-
tyt kulkowy, tzw. sferoidyt, w osnowie ferrytu. Struktura taka zapewnia niewielk
288
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 288
twardo, dobr skrawalno oraz dobr podatno na odksztacenie plastyczne
w czasie obrbki plastycznej na zimno. Jest take prawidow struktur stali nadeu-
tektoidalnych przed nastpnym hartowaniem.
4.8.4. Hartowanie objtociowe
HARTOWANIE MARTENZYTYCZNE I BAINITYCZNE
Ze wzgldu na rodzaj uzyskiwanej struktury hartowanie mona podzieli na:
martenzytyczne,
bainityczne.
Hartowanie martenzytyczne polega na nagrzaniu stali do temperatury austeni-
tyzowania, wygrzaniu w tej temperaturze i ozibieniu z szybkoci wiksz od kry-
tycznej (porwnaj rozdz. 4.7.3) w celu uzyskania struktury martenzytycznej.
W czasie hartowania bainitycznego stosuje si chodzenie z szybkoci mniejsz
od krytycznej lub z wygrzewaniem izotermicznym w warunkach zapewniajcych
przebieg przemiany bainitycznej.
Gdy austenityzowanie obejmuje ca objto obrabianego cieplnie przedmio-
tu, a grubo warstwy zahartowanej zaley wycznie od wasnoci materiau
i szybkoci chodzenia, hartowanie jest nazywane hartowaniem objtociowym.
NAGRZEWANIE DO HARTOWANIA
Nagrzewanie do temperatury austenityzowania musi odbywa si z szybkoci
uniemoliwiajc pknicia w wyniku napre cieplnych. Z tego wzgldu czsto,
przede wszystkim w przypadku przedmiotw o skomplikowanym ksztacie i rozwi-
nitej powierzchni, nagrzewanie jest stopniowe z wygrzaniem w kilku temperatu-
rach porednich, w czasie umoliwiajcym wyrwnywanie temperatury w caym
przekroju obrabianego cieplnie przedmiotu.
TEMPERATURA AUSTENITYZOWANIA
Temperatura austenityzowania w przypadku stali wglowych podeutektoidal-
nych jest o 3050C wysza od temperatury Ac
3
. Wysza temperatura austenityzo-
wania powoduje nadmierny rozrost ziarn austenitu, co decyduje o uzyskaniu struk-
tury martenzytu grubolistwowego w wyniku hartowania, powodujcej pogorszenie
wasnoci mechanicznych i uytkowych oraz zwikszenie kruchoci stali.
Stale wglowe nadeutektoidalne austenityzuje si w temperaturze
o 3050C wyszej od Ac
1,3
. Podwyszenie temperatury austenityzowania powodu-
je pogorszenie wasnoci martenzytu oraz wystpienie siatki cementytu wtrnego
na granicach ziarn austenitu pierwotnego, co ze wzgldu na bardzo du kru-
cho dyskwalifikuje przedmiot tak obrobiony cieplnie.
Stale stopowe, zwaszcza narzdziowe klasy nadeutektoidalnej lub ledebury-
tycznej, w tym szybkotnce, s austenityzowane w temperaturze znacznie wyszej.
Dopiero w takich warunkach nastpuje rozpuszczanie wglikw w austenicie i na-
sycenie go wglem oraz pierwiastkami stopowymi, co umoliwia uzyskanie wyma-
ganych wasnoci po cakowicie wykonanej obrbce cieplnej.
289
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 289
HARTOWANIE MARTENZYTYCZNE ZWYKE Z CHODZENIEM CIGYM
Podczas hartowania martenzytyczne-
go zwykego (rys. 4.76a) chodzenie
z temperatury austenityzowania wykonu-
je si w sposb cigy z szybkoci wik-
sz od krytycznej, do temperatury niszej
od temperatury M
s
, a w przypadku wielu
stali, np. konstrukcyjnych, niszej nawet
od M
f
.
W praktyce stale niestopowe chodzi
si w wodzie, natomiast stale stopowe mo-
g by chodzone wolniej, np. w oleju,
w niektrych przypadkach nawet w po-
wietrzu. Ozibianie moe si przy tym od-
bywa w cieczy spokojnej, w cieczy o wy-
muszonym obiegu lub z wykorzystaniem
prasy hartowniczej. Orodek chodzcy
naley dobiera posugujc si wykresami
CTP
c
, tak aby moliwe byo ochodzenie
z szybkoci wiksz od krytycznej nie
tylko powierzchni, lecz rwnie rodka
przekroju hartowanego elementu.
W wyniku hartowania zwykego uzy-
skuje si struktur martenzytu z austeni-
tem szcztkowym oraz innymi skadnika-
mi strukturalnymi, ktre nie ulegaj prze-
mianom podczas obrbki cieplnej, np.
z wglikami nierozpuszczonymi w roz-
tworze staym podczas austenityzowania
lub wtrceniami niemetalicznymi.
Stale zahartowane charakteryzuj si
bardzo du twardoci powyej 6065
HRC w zalenoci od stenia C i wy-
sokimi pozostaymi wasnociami wytrzy-
maociowymi oraz niskimi wasnociami
plastycznymi i du kruchoci.
290
Rysunek 4.76
Krzywe ozibiania podczas hartowania objtociowego stali 41Cr4 na tle wykresw CTP
a) hartowanie martenzytyczne zwyke, b i c) hartowanie martenzytyczne stopniowe, d) hartowanie bainityczne
z przemian izotermiczn (wedug W. Lutego); austenit, P perlit, B bainit, M martenzyt
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 290
HARTOWANIE MARTENZYTYCZNE STOPNIOWE
Podczas hartowania martenzytycznego stopniowego (rys. 4.76b,c) chodzenie
polega na kolejnym:
ozibianiu w stopionej soli lub gorcym oleju do temperatury wyszej
o 3050C od temperatury M
s
,
wytrzymaniu w stopionej soli lub gorcym oleju o tej temperaturze, w czasie
niezbdnym do wyrwnania temperatury w caym przekroju obrabianego
przedmiotu lecz zapewniajcym trwao austenitu przechodzonego,
studzeniu, zazwyczaj w powietrzu, do temperatury otoczenia.
Hartowanie w podanych warunkach zapewnia uzyskanie struktury stali takiej
jak po operacji hartowania martenzytycznego zwykego przy znacznie mniejszych
napreniach i odksztaceniach cieplnych i strukturalnych.
Hartowanie stopniowe jest stosowane do maych i drobnych przedmiotw ze sta-
li niestopowych oraz przedmiotw o zoonych ksztatach i zmiennych przekrojach.
HARTOWANIE BAINITYCZNE ZWYKE
Hartowanie bainityczne zwyke charakteryzuje si chodzeniem cigym z szyb-
koci mniejsz od krytycznej tak, by moga przebiega przemiana bainityczna.
Celem operacji jest uzyskanie struktury bainitu, ewentualnie z martenzytem, oraz
austenitu szcztkowego. W ten sposb uzyskuje si wiksze wasnoci plastyczne
i wiksz udarno stali ni po hartowaniu martenzytycznym i wysokim odpusz-
czaniu. Wiksza jest rwnie odporno stali na zmczenie, nisza jednak granica
sprystoci i plastycznoci.
HARTOWANIE BAINITYCZNE Z PRZEMIAN IZOTERMICZN
Podczas hartowania bainitycznego z przemian izotermiczn (rys. 4.76d), zwa-
nego rwnie hartowaniem izotermicznym, chodzenie jest wielozabiegowe i polega
na kolejnym:
ozibianiu austenitu przechodzonego do temperatury niszej od temperatury
przemiany perlitycznej,
wytrzymaniu izotermicznym w kpieli chodzcej, lub innym orodku, o tempe-
raturze wyszej od temperatury M
s
, tj. 250400C, w czasie zapewniajcym za-
koczenie przemiany bainitycznej,
chodzeniu do temperatury pokojowej z dowoln szybkoci, zwykle w spokoj-
nym powietrzu.
Hartowanie z przemian izotermiczn zapewnia uzyskanie struktury bainitycz-
nej, przy znacznym ograniczeniu napre cieplnych i strukturalnych oraz zmniej-
szeniu moliwoci powstania pkni i odksztace.
Hartowanie izotermiczne jest stosowane w przypadku obrbki cieplnej przed-
miotw o maych przekrojach oraz duych przedmiotw ze stali wysokostopowych.
291
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 291
292
292
1
6
7
8
9
2
13
3 4
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 292
293 293
Mosty budowano od czasw staroytnych. Do dzi, np. w dolinie Vale Verzasca w Ticino w Szwajcarii, zachoway
si kamienne mosty rzymskie, a w Lizbonie w Portugalii i w Segovii w Hiszpanii, Pont du Gard we Francji mona
oglda kamienne akwedukty rzymskie. Pierwszy most eliwny Iron Bridge w wiecie w roku 1779 nad rzek
Severn w Coalbrookdale w Anglii zbudowa Thomas Franolls Pritchard (1). W Gliwicach w roku 1936 rozebrano
most eliwny w cigu obecnej ulicy Hutniczej zbudowany w Starej Hucie Johna Baildona (2). Most ukowy
ze stali poczy dwa brzegi granicznej rzeki Niagara midzy Kanad a USA, czcej jezioro Erie z jeziorem
Ontario, nieco poniej jednego z najwikszych wodospadw wiata (3). Stalowy dwupoziomowy most ukowy
w Porto w Portugalii zbudowany zosta w XIX wieku nad rzek Douro przez A. Gustavea Eiffela. W roku 1926
syn znakomitej polskiej aktorki Heleny - Ralf Modrzejewski zbudowa w Filadelfii w USA pierwszy most linowy
o rozpitoci 530 m. Peen wdziku, intensywnie pomaraczowy (dzi specjalnie opracowano farby polimerowe,
ktre kolorem imituj mini, nie stosowan ze wzgldu na toksyczne dziaanie zwizkw oowiu) most linowy
cakowicie stalowy Golden Gate w San Francisco o dugoci 2,7 km i szerokoci 27,5 m oddano do uytku
27.05.1937 roku (6). Obecnie przejeda przez niego 100 tysicy samochodw dziennie. Przso midzy wieami
o wysokoci 227 m ma dugo 1280 m. Jest on 7 co do wielkoci mostem wiszcym w wiecie. Kada lina
o gruboci 93 cm zoona jest z 27572 y stalowych kabla, a oglna masa wszystkich lin wynosi 95 tysicy ton
(most w trakcie budowy - 7). Most Bay Bridge (12) jest rwnie w San Francisco (1936 rok). Most Humber nad
rzek Hull w rodkowej Angli (7) ma przso o dugoci 1410 m i jest trzecim w wiecie po Akashi Kakaio
w Japonii (1991 m) oraz Store Baelt w Danii (1624 m). Kady kabel o rednicy 70 cm w tym mocie skada si
14948 ocynkowanych stalowych drutw po 404 druty na kad z 37 y biegncych rwnolegle bez skrce
i sfalowa. Most wiszcy w przesmyku Tacoma w Stanie Waszyngton w USA, wwczas trzeci co do wielkoci
w wiecie zwany Galopujca Gertie, pod naporem wiatru o prdkoci 68 km/h najpierw straci stateczno (9),
a potem run w d w 1940 roku (10). Zesp mostw Seto Ohaszi w Japonii czy wyspy Honsiu i Sikoku nad
wewntrznym Morzem Japoskim, z ktrych poudniowy Minami Bisan-Seto (13) ma 1100 m, a jego wiee
stalowe maj po 194 m wysokoci (10 w wiecie), a kolejne to Kita Besan Seto (990 m ma 18 miejsce)
i Shimotsui Seto (940 m ma 20 miejsce). Dwa mosty linowe po 792 m nale do jednych z najduszych
w wiecie (14). Most linowy Qresundbron czcy Dani ze Szwecj rwnie jest elementem systemu drogowo
-mostowego o dugoci 15,3 km (11). W Chorwacji koo Dubrownika budowany jest most linowy o jednej wiey
nad zatok morsk (15).
10
11
12
5
14
15
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 293
4.8.5. Hartowanie powierzchniowe
DEFINICJA I KLASYFIKACJA NAGRZEWANIA POWIERZCHNIOWEGO
Hartowanie powierzchniowe polega na szybkim nagrzaniu warstwy wierzchniej
przedmiotu do temperatury hartowania i nastpnie szybkim chodzeniu.
Hartowanie powierzchniowe umoliwia ograniczenie nagrzewania do cienkiej
warstwy powierzchniowej i to jedynie w miejscach, ktre powinny by obrobione
cieplnie. Nie wywouje wic duych napre i odksztace cieplnych. Hartowanie
powierzchniowe umoliwia automatyzacj i mechanizacj procesw technologicz-
nych obrbki cieplnej.
W zalenoci od sposobu nagrzewania mona wyrni nastpujce rodzaje
hartowania powierzchniowego:
indukcyjne,
pomieniowe,
laserowe,
kpielowe,
kontaktowe,
elektrolityczne,
impulsowe.
HARTOWANIE INDUKCYJNE
Podczas hartowania indukcyjnego grzanie odbywa si prdem elektrycznym in-
dukowanym w obrabianym cieplnie przedmiocie przez zmienne pole magnetyczne.
Pole magnetyczne jest wytwarzane przez wzbudnik 1 (rys. 4.77), tj. cewk zasila-
n prdem wytwarzanym przez generator prdu zmiennego. Wrd metod harto-
wania indukcyjnego, rnicych si wzgldnymi ruchami wzbudnika i obrabianego
przedmiotu, wyrnia si metod jednoczesn, jednoczesnoposuwow, posuwo-
w, posuwowoobrotow i posuwowoobwodow. Chodzenie moe by wykony-
wane przez zanurzenie przedmiotu w kpieli chodzcej lub natrysk cieczy cho-
dzcej bezporednio we wzbudniku. Indukcyjnie s hartowane zwykle waki, koa
zbate, zawory, wielowypusty, rolki, sworznie, prowadnice i inne przedmioty, cz-
sto bardzo drobne.
294
Rysunek 4.77
Schemat nagrzewania
indukcyjnego waka we
wzbudniku jednozwojowym
1 wzbudnik,
2 nagrzewany waek
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 294
HARTOWANIE POMIENIOWE
Hartowanie pomieniowe polega na nagrzewaniu obrabianego przedmiotu pal-
nikami gazowymi i chodzeniu. Metody hartowania pomieniowego s podobne do
metod hartowania indukcyjnego. Palniki s zwykle sprzone z natryskiwaczami,
co umoliwia bezporednie chodzenie. Tak samo jak w przypadku hartowania in-
dukcyjnego, hartowanie pomieniowe moe by stosowane w przypadku obrbki
cieplnej wakw, k zbatych, zwaszcza o duych moduach (np. 12 mm), pro-
wadnic obrabiarek, tulei i innych duych przedmiotw.
INNE RODZAJE HARTOWANIA POWIERZCHNIOWEGO
Spord innych rodzajw hartowania o mniejszym znaczeniu praktycznym
mona wymieni:
hartowanie kpielowe,
hartowanie kontaktowe,
hartowanie elektrolityczne.
4.8.6. Odpuszczanie
DEFINICJA I KLASYFIKACJA ODPUSZCZANIA
Odpuszczanie polega na nagrzaniu stali zahartowanej do temperatury niszej
od Ac
1
, wygrzaniu w tej temperaturze i ochodzeniu do temperatury pokojowej.
W zalenoci od temperatury odpuszczanie moe by:
niskie,
rednie,
wysokie.
ODPUSZCZANIE NISKIE
Odpuszczanie niskie (odprajce) jest wykonywane w temperaturze
150200C i stosowane gwnie dla narzdzi, spryn, sprawdzianw. Celem tej
operacji jest usunicie napre hartowniczych z zachowaniem duej twardoci,
wytrzymaoci i odpornoci na cieranie.
ODPUSZCZANIE REDNIE
Odpuszczanie rednie, odbywajce si w temperaturze 250500C, jest stoso-
wane do spryn, resorw, matryc i innych czci maszyn. W wyniku tej operacji
twardo stali ulega wprawdzie niewielkiemu zmniejszeniu, lecz zostaj zachowa-
ne dua wytrzymao i sprysto (rys. 4.78).
ODPUSZCZANIE WYSOKIE
Odpuszczanie wysokie, wykonywane w temperaturze wyszej od 500C, lecz
niszej od Ac
1
, ma na celu osignicie moliwie dobrych wasnoci plastycznych
stali. Stosowane jest midzy innymi dla elementw maszyn, od ktrych wymagana
jest wysoka granica plastycznoci R
e
.
295
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 295
STRUKTURY STALI ODPUSZCZONYCH
W wyniku odpuszczania niskiego uzyskuje si struktur martenzytu niskood-
puszczonego, ktry w stalach wglowych jest mieszanin martenzytu tetragonalne-
go z dyspersyjnymi wglikami typu oraz austenitu szcztkowego. Martenzyt red-
nioodpuszczony cechuje si maym odksztaceniem tetragonalnym oraz dyspersyj-
nymi wydzieleniami cementytu. Martenzyt wysokoodpuszczony nie jest przesycony
wglem i charakteryzuje si bardzo ma gstoci dyslokacji, stajc si podobny
do ferrytu. Wystpuj w nim natomiast wydzielenia cementytu, w duej mierze sko-
agulowane. Wstalach stopowych wydzielaj si wgliki stopowe, ulegajce rwnie
koagulacji w wyszej temperaturze odpuszczania. Po wysokim odpuszczaniu
w strukturze stali stopowych nie ma ju austenitu szcztkowego, lub jego udzia jest
niewielki.
UTWARDZANIE I ULEPSZANIE CIEPLNE
Hartowanie i niskie odpuszczanie wykonane cznie s nazywane utwardzaniem
cieplnym. Hartowanie i wysokie odpuszczanie stanowi cznie tzw. ulepszanie
cieplne. Miar skutecznoci ulepszania cieplnego jest stosunek R
e
: R
m
.
296
Z
A
R
m
R
m
, R
e
(MPa)
A, Z
(%)

(HB)
R
e
HB
s
t
a
n
s
t
a
n
Rysunek 4.78
Wpyw temperatury odpuszczania na wasnoci mechaniczne zahartowanej stali zawierajcej 0,4% C
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 296
4.8.7. Obrbka podzerowa
ISTOTA OBRBKI PODZEROWEJ
Obrbka podzerowa, zwana rwnie wymraaniem, polega na chodzeniu stali
bezporednio po hartowaniu do temperatury niszej od 0C, wychodzeniu w tej
temperaturze i nastpnie ogrzaniu do temperatury pokojowej. Obrbka ta umoli-
wia zmniejszenie udziau austenitu szcztkowego w strukturze stali, powodujc
zwikszenie udziau martenzytu. Jest stosowana dla stali o temperaturze M
f
koca
przemiany martenzytycznej niszej od temperatury 0C.
WPYW OBRBKI PODZEROWEJ NA STRUKTUR I WASNOCI STALI
Obrbka podzerowa powinna by wykonywana niezwocznie po hartowaniu ze
wzgldu na tendencj do stabilizowania si austenitu szcztkowego. Dziki niej
uzyskuje si stabilizacj wymiarw obrabianych przedmiotw, praktycznie unie-
moliwiajc jakiekolwiek przemiany fazowe w temperaturze pokojowej po zako-
czeniu obrbki. Sprzyja ona jednak zwikszeniu napre cieplnych i struktural-
nych, co moe by niekiedy przyczyn odksztace, pkni i zniszcze. Z tego
wzgldu obrbka podzerowa nie znalaza szerokiego zastosowania i najczciej s
jej poddawane jedynie sprawdziany i narzdzia pomiarowe.
4.8.8. Utwardzanie wydzieleniowe
POJCIE UTWARDZANIA WYDZIELENIOWEGO
Stale o strukturze austenitycznej, a take inne stopy gwnie metali nieela-
znych nie wykazujce przemian alotropowych, lecz charakteryzujce si zmien-
n rozpuszczalnoci jednego ze skadnikw w roztworze staym (rys. 4.79), mog
297
Rysunek 4.79
Fragment ukadu rwnowagi z ograniczon zmienn rozpuszczalnoci skadnika B i skadnika A
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 297
by poddawane utwardzaniu wydzieleniowemu (porwnaj rozdz. 3.3.7). Proces ten
stanowi poczone operacje technologiczne:
przesycania,
starzenia.
PRZESYCANIE
Przesycanie polega na nagrzaniu stopu do temperatury wyszej o ok.
3050C (temperatura t
p
dla stopu I na rys. 4.79) od granicznej rozpuszczalnoci
w celu rozpuszczenia wydzielanego skadnika (w stalach najczciej cementytu
trzeciorzdowego) w roztworze staym, wygrzaniu w tej temperaturze i nastpnie
szybkim chodzeniu. W wyniku przesycania stop uzyskuje struktur jednofazow.
Wprzypadku stali austenitycznych struktur stanowi austenit przesycony wglem.
Wasnoci wytrzymaociowe stali po przesycaniu ulegaj wprawdzie niewielkiemu
zmniejszeniu, lecz zwikszaj si wasnoci plastyczne.
STARZENIE
Starzenie polega na nagrzaniu stopu uprzednio przesyconego do temperatury
niszej od granicznej rozpuszczalnoci, wygrzaniu w tej temperaturze i studzeniu.
W czasie starzenia nastpuje wydzielanie w przesyconym roztworze staym skad-
nika znajdujcego si w nadmiarze, w postaci faz o wysokiej dyspersji.
W niektrych przypadkach starzenie zachodzi z udziaem faz porednich oraz
stref GuinieraPrestona, bdcych kompleksami, w ktrych segreguj atomy roz-
puszczone w sieci rozpuszczalnika (porwnaj rozdz. 7.1.5).
Starzenie powoduje umocnienie, przejawiajce si zwikszeniem wasnoci wy-
trzymaociowych i zmniejszeniem wasnoci plastycznych.
Przebieg starzenia jako procesu dyfuzyjnego zaley od czasu i temperatury
(rys. 4.80). Gdy temperatura jest zbyt wysoka, wystpuje efekt przestarzenia,
298
Rysunek 4.80
Wykres wpywu temperatury i czasu starzenia na zmiany twardoci
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 298
polegajcy na koagulacji wydziele i zaniku ich koherencji, co nie powoduje wzro-
stu twardoci w stosunku do stanu przesyconego, a przeciwnie wpywa na jej ob-
nienie.
Starzenie jest przyspieszane przez odksztacenie plastyczne na zimno.
Niekiedy starzenie przebiega ju w temperaturze pokojowej, wwczas nosi na-
zw starzenia samorzutnego. Starzenie moe by rwnie procesem niepoda-
nym, np. w blachach do gbokiego toczenia oraz w stalach kotowych, gdy po-
woduje zmniejszenie wasnoci plastycznych i wzrost kruchoci.
4.8.9. Naprenia wasne i wady powstajce
podczas obrbki cieplnej
KLASYFIKACJA NAPRE WASNYCH
W wyniku procesw technologicznych, gwnie obrbki cieplnej, obrbki pla-
stycznej, odlewania lub spawania, w elementach metalowych mog wystpowa na-
prenia wasne, niezalenie od przyoonych napre zewntrznych. Wzaleno-
ci od zasigu dziaania naprenia wasne mona podzieli na:
naprenia pierwszego rodzaju, obejmujce cay przedmiot i powodujce gw-
nie zmiany wymiarw, a take odksztacenia lub pknicia zwizane z obrbk
ciepln,
naprenia drugiego rodzaju, wystpujce w ziarnach,
naprenia trzeciego rodzaju, istniejce w sieci przestrzennej krysztau.
Rozkad i warto napre wasnych zale m.in. od wielkoci i ksztatu przed-
miotu, szybkoci chodzenia, gatunku, struktury, hartownoci, przewodnictwa
cieplnego i wspczynnikw rozszerzalnoci temperaturowej stali.
Ze wzgldu na przyczyny powstawania naprenia wasne i wywoane przez nie
odksztacenia mona podzieli na:
naprenia cieplne, powodowane nierwnomiernymi dylatacyjnymi zmianami
wymiarw w wyniku gradientu temperatury podczas grzania i chodzenia,
naprenia strukturalne, wywoywane przemianami fazowymi i zwizanymi
z tym zmianami objtoci waciwej faz.
NAPRENIA CIEPLNE
Mechanizm tworzenia si napre cieplnych mona rozpatrzy na przykadzie
waka stalowego o rednicy 100 mm. Na rysunku 4.81 przedstawiono krzywe cho-
dzenia odpowiadajce powierzchni P i rdzeniowi R waka. W miar upywu czasu
chodzenia zwiksza si gradient temperatury midzy powierzchni a rdzeniem
waka, co decyduje o wzrocie napre wasnych w warstwie przypowierzchnio-
wej (krzywa a), niszych w przypadku odksztacenia plastycznego zachodzcego
w podwyszonej temperaturze (krzywa b). Przyczyn wzrostu napre rozcigaj-
cych w warstwie przypowierzchniowej jest kurczenie si powierzchni bardziej
ochodzonej i oddziaywanie na ni przez rozszerzony rdze o znacznie wyszej
temperaturze, w ktrym wystpuj naprenia ciskajce (krzywa c). Po ochodze-
niu do temperatury niszej od temperatury U w warstwie przypowierzchniowej wy-
stpuj naprenia ciskajce, natomiast w rdzeniu rozcigajce.
299
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 299
NAPRENIA STRUKTURALNE
Przyczyn napre strukturalnych w stali jest przemiana . Martenzyt
wykazuje bowiem najwiksz objto waciw, natomiast austenit najmniejsz.
Rnica objtoci wynosi 11,5% i jest wiksza ni w przypadku zmian objtoci
powodowanych gradientem temperatury.
300
Rysunek 4.81
Schemat powstawania napre cieplnych (bez strukturalnych) podczas chodzenia w wodzie waka stalowego
o rednicy 100 mm (wedug A. Rose); a) zmiany temperatury, b) zmiany napre, c) rozkad napre na
przekroju poprzecznym waka po ochodzeniu, W temperatura odpowiadajca maksymalnym napreniom
rozcigajcym na powierzchni
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 300
Przemiana martenzytyczna przebiega najszybciej na powierzchni, powodujc
zwikszenie objtoci warstwy powierzchniowej. Rdze, chodzony wolniej, w kt-
rym przemiana martenzytyczna przebiega pniej, ulega rozciganiu, powodujc
ciskanie w warstwie powierzchniowej. Przebieg przemiany martenzytycznej
w rdzeniu powoduje z kolei rozciganie warstwy zewntrznej, zahartowanej wcze-
niej, i ciskanie rdzenia.
Po ochodzeniu materiau naprenia cieplne i strukturalne nakadaj si. Gdy
naprenia wypadkowe oka si wiksze od wytrzymaoci stali, nastpuje pkni-
cie hartownicze. Naprenia wasne mog te zsumowa si z napreniami ze-
wntrznymi, powodujc zniszczenie metalu w wyniku przekroczenia wytrzymaoci.
KLASYFIKACJA WAD POWSTAJCYCH PODCZAS OBRBKI CIEPLNEJ
Do podstawowych wad, ktre mog by powodowane obrbk ciepln stali, nale:
odksztacenia,
wypaczenia,
pknicia.
Na rysunku 4.82 podano podstawowe przyczyny zmian wymiarowych powstaj-
cych podczas obrbki cieplnej.
ZMIANY WYMIAROWE I ODKSZTACENIA
Zmiany wymiarowe i odksztacenia obrabianych przedmiotw powstajce pod-
czas obrbki cieplnej s powodowane przez naprenia:
cieplne,
strukturalne.
Przemiany przechodzonego austenitu w martenzyt lub bainit powoduj zwik-
szanie si objtoci i wymiarw. Naprenia wycznie cieplne sprzyjaj zmniejsza-
niu wymiarw maksymalnych i zwikszaniu minimalnych oraz deniu przedmio-
tw cylindrycznych lub szeciennych do przyjcia ksztatu zblionego do kuli.
Przebieg przemiany martenzytycznej w warstwie zewntrznej oraz jej brak
w rdzeniu powoduj odksztacenie o odwrotnym charakterze w porwnaniu z od-
ksztaceniami wycznie cieplnymi. Wymiary najwiksze ulegaj zwikszeniu, naj-
mniejsze zmniejszeniu, a ksztat przedmiotu staje si zbliony do szpulki.
Wymiary przedmiotw obrobionych cieplnie rni si od wymiarw wyjcio-
wych. Odksztacenia powodowane obrbk ciepln mog by zmniejszane przez do-
br odpowiedniego gatunku stali oraz korzystnych warunkw obrbki cieplnej, np.
z podgrzewaniem i chodzeniem stopniowym lub z przystankami izotermicznymi.
PACZENIE
W przypadku gdy przedmioty obrabiane cieplnie s zanurzane w kpieli cho-
dzcej w sposb nieprawidowy, a szybko chodzenia rnych powierzchni tego
przedmiotu w danej chwili jest rna, wystpuj skrzywienia i wypaczenia. Pacze-
nie si stali polega na niesymetrycznej zmianie wymiarw przedmiotu wskutek nie-
prawidowego sposobu zanurzania przedmiotu w orodku chodzcym. Paczenia
trudniej si ustrzec w dugich i smukych produktach ni maych, o maej smuko-
ci. Wcelu zmniejszenia niekorzystnego dziaania tego zjawiska przedmioty harto-
wane mona chodzi w stanie napronym, np. w prasach hartowniczych.
301
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 301
302
Rysunek 4.82
Schemat podstawowych przyczyn zmian wymiarowych powstajcych podczas obrbki cieplnej stali
(opracowano wedug H. Waltona oraz G.E. Tottena i M.A.H. Howesa na podstawie schematu K. Ishikawy)
4 rozA 7-11-02 19:50 Page 302
PKNICIA HARTOWNICZE
Pknicia powstaj w wyniku hartowania wtedy, gdy naprenia rozcigajce
pierwszego rodzaju s wiksze od wytrzymaoci. Pknicia hartownicze powstaj
w temperaturze niszej od M
s
, gwnie w czasie chodzenia. Skonno do pkni
zwiksza si wraz ze wzrostem stenia wgla w stali, podwyszeniem temperatu-
ry hartowania i zwikszeniem szybkoci chodzenia w zakresie midzy temperatu-
rami pocztku i koca przemiany martenzytycznej. Przyczyn pkni hartowni-
czych moe by rwnie wystpowanie karbw, gwatownej zmiany przekroju lub
miejscowych zagbie i wystpw.
Pknicia nale do wad obrbki cieplnej, ktre nie mog by usunite. Prze-
ciwdziaanie tworzeniu si tych wad polega na unikaniu karbw, hartowaniu z mo-
liwie najniszej temperatury, agodnym chodzeniu w zakresie midzy temperatu-
rami pocztku i koca przemiany martenzytycznej.
PRZYCZYNY WAD HARTOWNICZYCH
Do podstawowych przyczyn powstawania wad hartowniczych nale:
nieprawidowe przygotowanie przedmiotw obrabianych cieplnie przez pozo-
stawienie powierzchni skorodowanych, zaolejonych lub zamalowanych, co
sprzyja tworzeniu mikkich plam o niskiej twardoci,
nieprawidowy zaadunek i rozmieszczenie przedmiotw w piecu, co w wyniku
nierwnomiernego nagrzewania powoduje krzywienie,
nagrzewanie ze zbyt du szybkoci bez wstpnego podgrzewania, co powodu-
je wypaczanie i pknicia,
zbyt niska temperatura lub za krtki czas nagrzewania, co uniemoliwia otrzyma-
nie struktury martenzytycznej i powoduje zbyt nisk twardo zahartowanej stali,
zbyt wysoka temperatura lub za dugi czas nagrzewania, co jest przyczyn nad-
topie lub przegrzania stali,
brak atmosfery ochronnej, co wywouje utlenianie i odwglanie powierzchni
stali, a w konsekwencji pogorszenie wasnoci mechanicznych elementw po
hartowaniu oraz zmniejszenie twardoci warstwy powierzchniowej,
zbyt dua szybko chodzenia i nieprawidowe zanurzanie przedmiotu do k-
pieli chodzcej, co jest przyczyn pkni, wypacze i wykrzywie,
zbyt maa szybko chodzenia lub maa ilo orodka chodzcego, co nie za-
pewnia uzyskania struktury martenzytycznej i powoduje otrzymanie niskich
wasnoci wytrzymaociowych po hartowaniu.
WADY POWODOWANE
NIEPRAWIDOWYM ODPUSZCZANIEM LUB WYARZANIEM
Nieprawidowe odpuszczanie lub jego zupeny brak jest przyczyn kruchoci
i niskich wasnoci plastycznych stali obrobionej cieplnie.
W przypadku stali wysokostopowych wykazujcych efekt twardoci wtrnej,
np. stali narzdziowych lub szybkotncych, nieodpowiednia temperatura odpusz-
czania powoduje otrzymanie narzdzi o zbyt maej twardoci i niekorzystnych wa-
snociach eksploatacyjnych, np. maej odpornoci na cieranie.
Podobne s przyczyny powstawania wad podczas innych operacji obrbki ciepl-
nej, np. wyarzania, przesycania i starzenia.
303
4 rozA 7-11-02 19:51 Page 303
USUWANIE WAD HARTOWNICZYCH
Niektre wady hartownicze, np. niedogrzanie lub mikkie plamy, mona usu-
n przez powtrn obrbk ciepln, polegajc na wyarzaniu zmikczajcym lub
normalizujcym i nastpnie hartowaniu stali.
Wprzypadku wygicia lub wypaczenia przedmiotw zahartowanych, mona je
wyprostowa i nastpnie wyarzy odprajco. Wrazie nieskutecznoci tych ope-
racji wypaczony przedmiot mona podda wyarzaniu zmikczajcemu, wyprosto-
wa go i ponownie zahartowa.
Przedmioty odwglone lub utlenione w czasie hartowania, mona podda szli-
fowaniu, jeeli zaoone naddatki s odpowiednio due, co umoliwi uzyskanie wy-
maganej twardoci take na powierzchni przedmiotu.
Wprzypadku gdy wymienione operacje nie przynios spodziewanych rezultatw
lub gdy obrabiany przedmiot ulegnie pkniciu, naley zakwalifikowa go jako brak.
304
4 rozA 7-11-02 19:51 Page 304
4.9. Hartowno
i odpuszczalno stali
4.9.1. Hartowno stali
POJCIE HARTOWNOCI
Podatno stali na hartowanie, zwana hartownoci, jest wyraana zalenoci
przyrostu twardoci w wyniku hartowania od warunkw austenityzowania i szyb-
koci chodzenia. O hartownoci stali wspdecyduj:
utwardzalno,
przehartowalno.
UTWARDZALNO
Utwardzalno to podatno stali na hartowanie, miar ktrej jest zaleno
najwikszej moliwej do uzyskania po hartowaniu twardoci od warunkw au-
stenityzowania. Utwardzalno jest uzaleniona od warunkw austenityzowania
oraz stenia wgla w austenicie (rys. 4.83).
PRZEHARTOWALNO
Przez przehartowalno rozumie si podatno stali na hartowanie jako za-
leno przyrostu twardoci w wyniku hartowania od szybkoci chodzenia. Na
przehartowalno w sposb znaczcy wpywaj stenie wgla i pierwiastkw
305
0
99,9
95
90
80
50
0,2 0,2 0,6 0,8
70
60
50
40
30
Rysunek 4.83
Wpyw stenia wgla na twardo stali zahartowanej o rnym udziale martenzytu w strukturze
(wedug J.M. Hodgea i M.A. Orehoskiego)
4 rozB 7-11-02 19:55 Page 305
stopowych w roztworze staym podczas au-
stenityzowania, stopie jednorodnoci au-
stenitu oraz wielko jego ziarn.
Na rysunku 4.84 podano schematycz-
nie sposb rozrniania obydwu poj de-
cydujcych o hartowaniu stali. Rwnolegy
rozkad twardoci na przekroju prtw ze
stali 1 i 2 oraz jednakowa grubo g war-
stwy zahartowanej o udziale, np. 80% mar-
tenzytu, wiadcz o jednakowej przeharto-
walnoci obydwu stali. Rni si one jed-
nak utwardzalnoci, gdy twardo stali 1
o wikszym steniu wgla jest wiksza.
REDNICA KRYTYCZNA
Miar przehartowalnoci stali jest krytyczna szybko hartowania lub rednica
krytyczna D
n
, tj. rednica prta, w ktrym po zahartowaniu w orodku o okrelo-
nej intensywnoci chodzenia w osi przekroju poprzecznego obrabianego elemen-
tu uzyskuje si struktur zoon z co najmniej n % martenzytu (indeks n odpowia-
da udziaowi martenzytu w strukturze podanemu w %, np. D
80
lub D
50
rys. 4.85).
rednica D
50
jest nazywana rednic pmartenzytyczn.
WSPCZYNNIK INTENSYWNOCI CHODZENIA
Warto rednicy krytycznej zaley od zdolnoci chodzcej orodka ozibia-
jcego, ktrej miar jest wspczynnik intensywnoci chodzenia H. Wspczyn-
nik ten okrela wzgldn zdolno chodzenia orodka w porwnaniu z wod, dla
306
Rysunek 4.84
Schemat rozkadu twardo-
ci na przekroju prtw
o jednakowej rednicy
z dwch stali o tej samej
przehartowalnoci, lecz
rnej utwardzalnoci,
1 stal wglowa o steniu
C wikszym ni w stali 2,
2 stal niskostopowa
Rysunek 4.85
Schemat zalenoci
gruboci warstwy
zahartowanej w prcie
o rednicy d od krytycznej
szybkoci chodzenia
rnych stali
o hartownoci:
a) maej, b) redniej,
c) duej
4 rozB 7-11-02 19:55 Page 306
ktrej przyjmuje si H = 1. Wielko ta moe zmienia sw warto od H = 0
dla orodka, ktry jest idealnym izolatorem, czyli zupenie nie odbiera ciepa, do
H = dla idealnego orodka chodzcego, w ktrym powierzchnia przedmiotu
chodzonego natychmiast ozibiaaby si do temperatury orodka. Warto wsp-
czynnika H zaley take w duym stopniu od intensywnoci ruchu przedmiotu
wzgldem orodka chodzcego (tabl. 4.11).
METODA JOMINYEGO OKRELANIA HARTOWNOCI
Najpowszechniej stosowan metod okrelania hartownoci stali jest prba
Jominyego hartowania od czoa (PN-EN ISO 642:2002). Metoda ta polega na ozi-
bianiu strumieniem wody, czoowej powierzchni prbki walcowej o rednicy 25 mm
i dugoci 100 mm (rys. 4.86), po austenityzowaniu w warunkach zalecanych dla
4.9. Hartowno i odpuszczalno stali
307
Ruch orodka
wzgldem
przedmiotu
Warto wspczynnika H dla:
wodnego
roztworu NaCl
wody oleju powietrza
aden 2 1 0,3 0,02
May 2,2 1,3 0,4
redni 1,5 0,5
Silny 5 2 0,8 0,05
Gwatowny 7,5 4 1,1
Natrysk 10 1,5
Tablica 4.11
Orientacyjne wartoci
wspczynnika intensyw-
noci chodzenia H
dla rnych orodkw
chodzcych
Rysunek 4.86
Prbki do badania hartownoci metod chodzenia od czoa dla stali o krytycznej szybkoci chodzenia
a) redniej (wedug PN-EN ISO 642:2002), b) maej (wedug A. Randaha i K. Vettera),
c) duej (wedug A. Rose i L. Rademachera)
4 rozB 7-11-02 19:55 Page 307
danego gatunku stali. Prba odbywa si na
stanowisku, ktrego schemat podano na rys.
4.87. Na prbkach zahartowanych w tych
warunkach wykonuje si prby twardoci
wzdu zeszlifowanej tworzcej prbki w od-
legoci co 2 mm, poczynajc od czoa prb-
ki. Nastpnie sporzdza si wykres twardoci
w funkcji odlegoci od czoa prbki (rys.
4.88), zwany krzyw hartownoci, nanoszc
rednie wynikw pomiarw z dwch prze-
ciwlegych tworzcych. Wobec rozrzutu ska-
du chemicznego stali dopuszczalnego przez
normy, dla stali tego samego gatunku z po-
szczeglnych wytopw uzyskuje si krzywe
hartownoci nieco rnice si midzy sob.
Obszar midzy maksymalnymi a minimalny-
mi wartociami twardoci jest nazywany pa-
smem hartownoci (rys. 4.88).
Prba okrelania hartownoci metod Jo-
minyego moe by stosowana dla stali
o redniej hartownoci, a w przypadku uy-
cia prbek o odpowiednio zmodyfikowanych
ksztatach take dla stali o maej i duej
hartownoci (rys. 4.86b i c).
METODA KRZYWYCH U OKRELANIA HARTOWNOCI
Sposobem okrelania hartownoci o wiele bardziej pracochonnym od metody
Jominyego jest metoda polegajca na hartowaniu w staych warunkach prtw
z danego gatunku stali o rnych rednicach i wyznaczaniu rozkadu twardoci na
przekroju poprzecznym kadego prta wzdu rednicy. Wyniki prby podaje si
w postaci wykresu twardoci w funkcji odlegoci od rodka prbki wzdu redni-
cy tzw. krzywych U (rys. 4.89).
308
Rysunek 4.87
Schemat stanowiska
do prb hartownoci
metod chodzenia
od czoa;
1 zbiornik z wod,
2 wanna,
3 zawr,
4 dysza wodna,
5 przesona,
6 uchwyt prbki,
7 prbka
60
50
40
30
20
Rysunek 4.88
Pasmo hartownoci stali 37Cr4+H
4 rozB 7-11-02 19:55 Page 308
HARTOWNO JAKO KRYTERIUM DOBORU STALI KONSTRUKCYJNYCH
Znajomo rozkadu twardoci w zalenoci od odlegoci od czoa prbki oraz
rozkadu szybkoci chodzenia prbek chodzonych od czoa umoliwia racjonalny
dobr stali ulepszonej cieplnie lub nawglonej na elementy konstrukcyjne. Ponie-
wa jednakowej szybkoci chodzenia na przekroju elementu ze stali obrabianej
cieplnie oraz na prbce hartowanej od czoa z tej samej stali odpowiada jednako-
wa twardo, opracowano wykresy korelacji szybkoci chodzenia prtw okr-
gych i prbek do oceny hartownoci metod hartowania od czoa (rys. 4.90). Na-
oenie na siebie tych wykresw oraz krzywych hartowania umoliwia okrelenie
309
Rysunek 4.89
Rozkad twardoci
wzdu rednicy
przekroju poprzecznego
zahartowanych prtw
ze stali stopowej
zawierajcej ok. 1,35% C,
1,5% Cr i 0,2% V
Rysunek 4.90
Korelacja szybkoci
chodzenia prtw
okrgych oraz prb-
ki typu Jominyego
a) w wodzie,
b) w oleju (wedug
katalogu firmy
Rchlingsche Eisen
und Stahlwerke)
4 rozB 7-11-02 19:55 Page 309
rozkadu twardoci na przekroju prtw (rys. 4.91). Wten sposb mona np. okre-
li, przy jakiej maksymalnej rednicy i z uyciem jakiego orodka chodzcego stal
zahartuje si na wskro.
4.9.2. Metody obliczania i modelowania hartownoci
OBLICZANIE I MODELOWANIE HARTOWNOCI
Wcelu sklasyfikowania stali, a take posugiwania si hartownoci przy dobo-
rze stali oblicza si rne wskaniki i funkcje speniajce zadanie miernikw har-
townoci
*)
, a wrd nich:
D
I5095
idealne rednice krytyczne przy zrnicowanym udziale martenzytu
w osi przekroju,
D
H5095
rednice krytyczne dla orodkw o zrnicowanej intensywnoci
chodzenia H, przy zaoonym udziale martenzytu w osi przekroju,
H
l
= f(l) krzyw Jominyego stali, opisujc zmiany twardoci HRC prbki Jo-
minyego w funkcji odlegoci l od czoa prbki.
Na podstawie obliczonej wartoci idealnej rednicy krytycznej D
I50
mona
okreli rednice krytyczne D
H50
dla orodkw chodzcych o intensywnoci cho-
dzenia H od 0,01 do 10,0. Dodatkowo mona obliczy rzeczywiste rednice kry-
tyczne D
Hn
dla innych udziaw martenzytu w osi przekroju (np. 80%, 90% i 95%).
Znajomo idealnej rednicy krytycznej umoliwia take obliczenie przebiegu
krzywej Jominyego, przez obliczenie twardoci stali w pobliu czoa prbki
Jominyego H
j
w funkcji stenia wgla w stali i znalezienie wartoci dzielnikw
d
l
= H
j
/H
l
, ktre umoliwiaj obliczenie twardoci H
l
w przyjtych odlegociach
od czoa prbki Jominyego.
310
Rysunek 4.91
Graficzne wyznaczanie
rozkadu minimalnej
twardoci na przekroju prta
60 mm ze stali 41Cr4 po
hartowaniu w oleju krzywe
szybkoci chodzenia na
przekroju prtw naoone
na pasmo hartownoci
(wedug W. Lutego)
*)
Dane publikowane w niniejszym rozdziale s wynikiem wsplnych prac Autora i W. Sitka.
4 rozB 7-11-02 19:55 Page 310
OBLICZANIE IDEALNEJ REDNICY KRYTYCZNEJ
Na podstawow idealn rednic krytyczn D
Iw
(dotyczc czystego stopu
FeC o okrelonej wielkoci ziarna), wpywa zarwno stenie wgla jak i wielko
ziarna, co uwzgldnia zaleno:
D
Iw
= 0,6(%C)
0,5
exp(0,816N), (4.15)
gdzie:
%C stenie wgla w stali, nie wiksze ni 0,9%,
N wskanik wielkoci ziarna austenitu pierwotnego w zakresie 58 we-
dug skali zawartej w PN-84/H-04507/01.
Zaleno idealnej rednicy krytycznej
podstawowej D
Iw
od stenia wgla i wielko-
ci ziarna austenitu pierwotnego, a take tem-
peratury hartowania przedstawiono na rysun-
ku 4.92. Zalenoci te mog by aproksymo-
wane wielomianami:
(4.16)
ktrych wspczynniki zostay zestawione
w tablicy 4.12.
311
Rysunek 4.92
Zaleno idealnej rednicy krytycznej podstawowej DI
w
od stenia wgla i wielkoci ziarna austenitu
pierwotnego dla stali a) rednio- i niskowglowych (wedug A.F. Retany i D.V. Doanea) lub temperatury
hartowania dla stali b) wysokowglowych (wedug C.F. Jatczaka)
=
=
A D C) , (%
2
0
i
i
i Iw
Tablica 4.12
Wspczynniki wielomianw stosowanych w procedurach
obliczeniowych D
Iw
dla wielkoci ziarna N = 7
Zakres stosowania, % C
Wspczynniki
A
0
A
1
A
2
C 0,39 0 0,54 0
0,39< C 0,55 0,171 0,001 0,265
0,55< C 0,75 0,115 0,268 0,038
0,75< C 0,9 0,062 0,409 0,135
4 rozB 7-11-02 19:55 Page 311
OBLICZANIE WPYWU DODATKW STOPOWYCH
Zgodnie ze stosowan do dnia dzisiejszego metod opracowan przez M.A.
Grossmanna z modyfikacjami uwzgldniajcymi najnowsze wyniki bada, najsze-
rzej rozwinitymi w metodzie zalecanej w normie ASTM A255-1985 (appendix
X2), wpyw dodatkw stopowych na idealn rednic krytyczn uwzgldniany jest
przez mnoniki rednicy podstawowej:
312

Rysunek 4.93
Mnoniki k
d
do obliczania idealnych rednic krytycznych D
I50
dla stali
a) nisko- i redniowglowych (wedug A.F. Retany i D.V. Doanea),
b)e) wysokowglowych (wedug C.F. Jatczaka)
Si* dotyczy stali redniostopowych o bainitycznej strukturze wyjciowej
4 rozB 7-11-02 19:55 Page 312
(4.17)
gdzie:
D
I50
idealna rednica krytyczna (maksymalna rednica prta okrgego
chodzonego w warunkach idealnych, tj. przy intensywnoci cho-
dzenia H = ) dla udziau co najmniej 50% martenzytu w rodku
przekroju,
k
d
mnoniki uwzgldniajce wpyw dodatku stopowego d.
Zaleno mnonikw k
d
od stenia dodatkw stopowych podana jest w for-
mie wykresw (rys. 4.93), a ich wartoci mona obliczy wykorzystujc wielomia-
ny ze wspczynnikami podanymi w tablicy 4.13 zgodnie z ogln zalenoci:
(4.18)
OBLICZANIE WPYWU BORU
Wpyw boru oblicza si poprzez wprowadzenie czynnika boru k
B
(BF), ktrego
warto zaley od stenia wgla oraz wpywu dodatkw stopowych uwzgldnio-
nych w czynniku k
ds
(AF):
k
ds
= D
150
/D
Iw
= k
Mn
k
Si
k
Ni
k
Cr
k
Mo
k
Cu
k
V
. (4.19)
Wartoci k
B
mona obliczy z zalenoci:
(4.20)
313
=
=
50
k , D D
n
d
d Iw I
1
Tablica 4.13
Wspczynniki wielomianw stosowanych w procedurach obliczeniowych k
d
=
=
d A k ) . (%
2
0
i
i
i d
=
=
C) . (% A k
5
0
i
i
i B
Mnonik Pierwiastek
Wspczynniki
A
0
A
1
A
2
k
Mn
Mn 1,2 1 3,3333 0
k
Mn
1,2< Mn 1,95 1,12 5,1 0
k
Si
Si 1,0001 0,699986 0
k
Ni
Ni 0,989046 0,382183 0
k
Cr
Cr 0,999962 2,16 0
k
Mo
Mo 1 3 0
k
V
V 1 1,73 0
k
Cu
Cu 1,0016 0,362482 0
k
S
S 1,001 0,815 0,595
k
P
P 0,999 2,623 0
4 rozB 7-11-02 19:55 Page 313
Wspczynniki A
i
w zalenoci (4.20) zale od wartoci k
ds
oraz od stenia
wgla w stali i zostay podane przykadowo w tablicy 4.14. Dokadne wartoci k
B
mog by kadorazowo wyliczane jedynie dla przyjtych w normie wielkoci k
ds
.
Bor wpywa na wielko wskanikw opisujcych hartowno stali pod warun-
kiem, e:
stal jest w peni odtleniona i odgazowana,
stal zawiera Al, Ti, Zr i/lub inne skadniki zapewniajce zwizanie azotu,
warunki austenityzowania zapewniaj optymalny udzia boru w roztworze
staym.
OBLICZANIE WPYWU UDZIAU MARTENZYTU
Do obliczania idealnych rednic krytycznych przy innym ni 50%wy udzia
martenzytu w osi przekroju, su zalenoci podane przez J.M. Hodgea i M.A.
Orehoskiego (rys. 4.94) przedstawione w postaci wielomianu:
314
Tablica 4.14
Wspczynniki wielomianw stosowanych w procedurach obliczeniowych mnonika boru k
B
Rysunek 4.94
Zaleno idealnych rednic krytycznych od udziau martenzytu w strukturze stali (wedug W. Lutego)
Zakres
stosowania
Wspczynniki
A
0
A
1
A
2
A
3
A
4
A
5
k
ds
5 13,03059 99,60059 374,8548 707,3473 649,0013 231,1499
5< k
ds
7 10,29157 69,64546 245,7061 445,398 398,804 140,6225
7< k
ds
9 10,45573 79,18535 311,9332 630,549 627,6022 244,4064
9< k
ds
11 9,005326 64,3767 249,6933 506,0601 509,4772 201,9323
11< k
ds
13 8,054231 55,1017 213,6752 447,8863 477,8413 204,4974
4 rozB 7-11-02 19:55 Page 314
(4.21)
gdzie:
n udzia objtociowy martenzytu w osi przekroju.
Wspczynniki wielomianw zestawiono w tablicy 4.15.
OBLICZANIE RZECZYWISTYCH REDNIC KRYTYCZNYCH
Dla wyznaczenia wartoci rzeczywistych rednic krytycznych dla wybranych
orodkw chodzcych, o intensywnociach chodzenia: H = 1,0; 0,7; 0,35 i 0,2
wykorzystuje si odpowiednie krzywe umieszczone na rysunku 4.95, opisane
zalenoci:
(4.22)
Wartoci wspczynnikw zestawiono w tablicy 4.16.
315
Udzia martenzytu
n, %
Wspczynniki
A
0
A
1
A
2
95 1,775 0,786556 0,00138986
90 1,56099 0,862068 0,00117582
80 0,967033 0,938447 0,00118931
Rysunek 4.95
Zaleno midzy idealn a rzeczywist rednic krytyczn przy rnej intensywnoci chodzenia H
(wedug M.A. Grossmanna, M. Asimowa i S.F. Urbana)
Tablica 4.15
Wspczynniki wielomia-
nw stosowanych w proce-
durach obliczeniowych D
In
dla udziau martenzytu
w osi przekroju n
=
=
) (D , A D
i
Iw
i
i In
2
0
=
=
) . (D A D
3
0
i
Iw
i
i H
4 rozB 7-11-02 19:55 Page 315
OBLICZANIE KRZYWEJ HARTOWNOCI METOD ASTM
Metoda obliczania hartownoci zalecana w normie ASTM A255 wykorzystuje
rednic krytyczn do obliczania krzywej hartownoci wedug wzoru:
(4.23)
gdzie:
H
j
, H
l
odpowiednio twardo na powierzchni oraz dla punktu odlegego
o l od czoa prbki Jominyego,
d
l
dzielnik dla punktu odlegego o l od czoa prbki Jominyego.
Twardo H
j
, uzyskiwan w pobliu czoa prbki Jominyego, analogicznie jak
twardo struktury pmartenzytycznej H
50
dla danej stali oblicza si z zalenoci:
(4.24)
Wartoci wspczynnikw A
i
podano w tablicy 4.17. Dzielniki d
l
maj posta
wielomianu:
(4.25)
gdzie:
D
I
idealna rednica krytyczna w mm,
A
il
wspczynnik stopnia i w punkcie l odlegym od czoa prbki Jomi-
nyego.
Wartoci A
il
podane w normie ASTM A255 s obarczone bdami ze wzgldu
na przyjte zbyt zgrubne zaokrglenia, std zalecane jest wykorzystywanie ich po-
prawnych wartoci zestawionych w niniejszym rozdziale i przykadowo podanych
w tablicy 4.18 dla rnych odlegoci od czoa prbki Jominyego.
316
Tablica 4.16
durach obliczeniowych D
H
dla wybranych orodkw
chodzcych o rnej inten-
sywnoci chodzenia H
=
d
H
H ,
l
j
l
=
=
(%C) . A H
5
0
i
i
i j
=
=
D , A d
5
0
i
I
i
il l
Tablica 4.17
durach obliczeniowych
dla okrelonych twardoci
H
j
i H
50
Intensywno
chodzenia H
Wspczynniki
A
0
A
1
A
2
A
3
0,2 0,0793114 0,119424 0,00370176 7,08864 10
6
0,35 1,39139 0,230859 0,00402278 8,00256 10
6
0,7 2,4996 0,378908 0,00461382 1,06665 10
5
1 2,89353 0,500249 0,00388165 9,40834 10
6
Twardo
Wspczynniki
A
0
A
1
A
2
A
3
A
4
A
5
H
j
35,395 6,99 312,33 821,744 1015,479 538,346
H
50
22,974 6,21 356,364 1091,488 1464,88 750,441
4 rozB 7-11-02 19:55 Page 316
OBLICZANIE KRZYWEJ HARTOWNOCI METOD A. MOSERA I A. LEGATA
Hartowno moe by rwnie obliczana inn metod podan przez A. Mose-
ra i A. Legata:
(4.26)
gdzie:
D
Iw
podstawowa idealna rednica krytyczna obliczona wedug wzoru
(4.15),
%p stenie pierwiastka stopowego p,
B
p
wspczynniki okrelajce oddziaywanie pierwiastkw stopowych na
hartowno.
Wartoci wspczynnikw B
p
podano w tablicy 4.19.
METODY KOMPUTEROWEGO WSPOMAGANIA
MODELOWANIA KRZYWYCH HARTOWNOCI
Dokonana analiza wskazuje, e adna z dotychczasowych metod obliczania
hartownoci nie odpowiada z wystarczajco du dokadnoci wynikom bada
dowiadczalnych. Niektre z tych metod mog jednak znale zastosowanie przy
ograniczonym zakresie ste wgla i gwnych pierwiastkw stopowych w stalach
317
Grupa
stali
Odlego od
czoa, mm
Wspczynniki
A
0
A
1
A
2
A
3
A
4
A
5
3 1,55178 0,026051 0,000429702 2,48638 0 0
6 4,52244 0,157727 0,00282099 2,3052 7,10938 0
9 4,16084 0,078001 0,000678691 2,05388 0 0
12 4,40247 0,0749405 0,000590939 1,63955 0 0
15 4,71993 0,0774409 0,000581708 1,53896 0 0
3 1,36183 0,011187 0,000111898 3,73023 0 0
6 25,1883 1,65442 0,0456792 6,32738 4,38249 1,2117
9 12,0721 0,436748 0,00655706 4,39764 1,10527 0
12 9,59515 0,240362 0,00237088 9,1925 9,84317 0
15 10,6938 0,265819 0,00275915 1,27058 2,16941 0
n
i
e
z
a
w
i
e
r
a
j
c
e

b
o
r
u
z
a
w
i
e
r
a
j
c
e

b
o
r

6
5
6
6
6
7
3
5
6
5
6
7
9
8
10
10
8
10
10
10
10
10
10
10
10
10

10
8
10
10
10
10
Tablica 4.18
Wspczynniki wielomianw stosowanych w procedurach obliczeniowych d
l
=
=
] [%
B , D D
n
p
p
p Iw I
1
Wspczynnik B
Mo
B
Mn
B
Cr
B
Si
B
Ni
Warto 3,28 2,21 2,13 1,4 1,47
Tablica 4.19
Wartoci wspczynnikw B
p
okrelajcych oddziaywanie
pierwiastkw stopowych
4 rozB 7-11-02 19:55 Page 317
albo nawet wycznie dla niektrych grup lub pojedynczych gatunkw stali. Przy-
kadowo, metoda A. Mosera A. Legata moe by stosowana wycznie dla stali
do nawglania, pomimo paradoksalnego podania przez autorw tej metody, e nie
naley jej stosowa wanie dla stali zawierajcych poniej 0,2% C. Najpowszech-
niej znan metod, objt norm ASTM A255, mona natomiast stosowa wycz-
nie dla niektrych gatunkw stali do ulepszania cieplnego. Wobec praktycznej nie-
przydatnoci dotychczas opublikowanych metod opracowano now metod obli-
czania krzywych hartownoci Jominyego, o wystarczajcej adekwatnoci do krzy-
wych uzyskiwanych dowiadczalnie. Nowa metoda modelowania krzywych hartow-
noci stali konstrukcyjnych stopowych jest oparta na automatycznej klasyfikacji
tych stali, ze wzgldu na warto czynnika stopowego AF podanego w normie
ASTM A255 i na nastpnym zastosowaniu modelu samouczcych si sztucznych
sieci neuronowych do obliczania krzywej hartownoci, opracowanego na podsta-
wie obszernych baz danych materiaowych. Program komputerowy wykorzystujcy
t metod stanowi fragment zoonego komputerowego systemu doboru stali kon-
strukcyjnych stopowych na elementy maszyn i urzdze. System ten umoliwia
rwnie przewidywanie skadu chemicznego stali na podstawie znanego przebiegu
krzywej hartownoci Jominyego, co umoliwia m.in. biec kontrol skadu che-
micznego stali o danym przebiegu krzywej hartownoci, bezporednio podczas
procesu jej wytapiania. Praktyczne stosowanie systemw komputerowego wspoma-
gania doboru materiaw umoliwia eliminowanie czynnikw subiektywnych, a na-
wet bdw w doborze materiaw.
4.9.3. Odpuszczalno
POJCIE ODPUSZCZALNOCI
Reagowanie struktur utworzonych z przechodzonego austenitu na odpuszcza-
nie jest nazywane odpuszczalnoci. Zwykle pojcie odpuszczalnoci ogranicza si
do ujmowania zalenoci twardoci od temperatury odpuszczania przy staym cza-
sie tej operacji. Wykresy przedstawiajce te zalenoci dla poszczeglnych gatun-
kw stali s publikowane w technicznej literaturze i kartach materiaowych.
Odpuszczalno zaley od struktury stali po hartowaniu i jest cile zwizana
z temperatur i czasem odpuszczania.
PARAMETR ODPUSZCZANIA
Wpyw temperatury i czasu odpuszczania na twardo stali wglowej ujmuje pa-
rametr odpuszczania M J.H. Hollomona i L.D. Jaffea:
M = T(C + log ), (4.27)
gdzie:
T temperatura odpuszczania w skali bezwzgldnej,
czas odpuszczania w s,
C staa zalena od stenia wgla (rys. 4.96).
318
4 rozB 7-11-02 19:55 Page 318
NOMOGRAMY DO DOBORU WARUNKW ODPUSZCZANIA STALI
Odczytanie odpowiednich wartoci twardoci po odpuszczaniu w rnych wa-
runkach umoliwiaj specjalne nomogramy. Na rysunku 4.97 przedstawiono no-
mogram, ktry oprcz wpywu temperatury i czasu odpuszczania ujmuje od-
dziaywanie stenia wgla na twardo stali odpuszczonej po uprzednim zaharto-
waniu w warunkach zapewniajcych otrzymanie niemal czystej struktury marten-
zytycznej. Nomogram taki umoliwia dobr warunkw odpuszczania stali wglo-
wej o danym steniu wgla, zapewniajcym wymagan twardo. Na przykad stal
o steniu 0,7% C (punkt 1) w celu uzyskania twardoci 50 HRC naley odpusz-
cza w temperaturze 350C przez 2 h (punkt 3) lub 400C przez ok. 9 min (punkt
3). W celu wyznaczenia tych warunkw odpuszczania twardo odpowiadajc
analizowanej stali odczytan w prawej czci nomogramu naley sprowadzi do
stenia 0,35% C (punkt 2), ktremu odpowiada lewa cz nomogramu.
Powyszy nomogram umoliwia rwnie w sposb zaznaczony strzakami
na rysunku 4.97 wyznaczenie twardoci stali o okrelonym steniu wgla,
319
Rysunek 4.96
Wartoci staej C
w rwnaniu (4.27)
parametru odpuszczania
dla stali o rnym
steniu wgla
(wedug J.H. Hollomona
i L.D. Jaffea)
Rysunek 4.97
Nomogram
do okrelania
twardoci
stali wglowych
w zalenoci
od warunkw
odpuszczania
(wedug A.P.
Gulajewa)
4 rozB 7-11-02 19:55 Page 319
np. 0,59% C (punkt 3), odpuszczonej w okre-
lonych warunkach np. w temperaturze
500C przez 5 h (punkt 1).
W rzeczywistoci w wyniku hartowania
nie uzyskuje si czystej struktury martenzy-
tycznej. Twardo stali moe by wwczas
mniejsza od twardoci martenzytu stali o da-
nym steniu wgla. Z tego wzgldu znacze-
nie praktyczne uzyskuj rwnie nomogra-
my uwzgldniajce wpyw rnych struktur
po hartowaniu na twardo stali odpuszczo-
nej w rnych warunkach. Nomogram taki,
dla danego gatunku stali (rys. 4.98), umoli-
wia okrelenie warunkw odpuszczania w ce-
lu uzyskania wymaganej twardoci lub od-
czytanie twardoci po odpuszczaniu w zao-
onej temperaturze i czasie.
W przypadkach stali stopowych zmiany
twardoci w funkcji temperatury odpuszcza-
nia nie maj monotonicznego charakteru
i z tego wzgldu nie s ujmowane w prostej
formie nomogramw. Parametr odpuszcza-
nia jest wwczas nieprzydatny do opisywa-
nia wasnoci tych stali.
DOBR STALI O WYMAGANYCH WASNOCIACH PO ODPUSZCZANIU
Czsto zadanie konstruktora polega na
doborze stali, ktra po hartowaniu i odpusz-
czaniu powinna wykazywa wymagan gra-
nic plastycznoci lub wytrzymao. Do roz-
wizania zadania konieczna jest znajomo
przynajmniej orientacyjnej zalenoci wy-
trzymaoci i granicy plastycznoci od twar-
doci w stanie zahartowanym i odpuszczo-
nym (rys. 4.99), a take korelacji midzy
twardoci po hartowaniu i po odpuszcza-
niu, przykadowo podanej w normie DIN
17021 1976 w postaci zalenoci liniowej dla
stali konstrukcyjnych ulepszonych cieplnie
z odpuszczaniem w temperaturze 500
i 600C (rys. 4.100). Zastosowanie wykre-
sw proponowanych przez norm DIN
17021 1976 prowadzi do stawiania niereal-
nych wymaga w stosunku do twardoci sta-
li po hartowaniu (HRC
H
= 6380). Z tego
320
stal C45
Rysunek 4.98
Zaleno twardoci stali C45
od temperatury i czasu odpuszczania (wedug W. Lutego)
Rysunek 4.99
Korelacja granicy plastycznoci i twardoci stali konstrukcyjnych
ulepszonych cieplnie (wedug E. Houdremonta)
4 rozB 7-11-02 19:55 Page 320
wzgldu zalenoci te mog by wycznie
stosowane dla niszych twardoci po odpusz-
czaniu, HRC
O
poniej 35 dla temperatury
600C i HRC
O
poniej 45 dla temperatury
odpuszczania 500C. Dla wyszych wartoci
twardoci mog by wykorzystane zalenoci
podane na rysunku 4.100 opracowane przez
Autora i wsppracownikw.
W przypadku gdy o wasnociach uyt-
kowych mog decydowa wasnoci pla-
styczne, podczas doboru stali mona wyko-
rzysta orientacyjne zalenoci midzy wy-
trzymaoci na rozciganie stali konstruk-
cyjnych a ich wydueniem i przeweniem
(rys. 4.101).
METODY OBLICZENIOWE DOBORU WARUNKW ODPUSZCZANIA
Wspczesne programy komputerowe
wspomagania doboru materiaw CAMS
(computer aided materials selection) zawiera-
j bazy danych obejmujce wpyw warunkw
hartowania i odpuszczania na wasnoci r-
nych gatunkw stali i procedury obliczenio-
we umoliwiajce dobr stali do oczekiwa-
nych zastosowa z uwzgldnieniem wasno-
ci stali po odpuszczaniu. Okrelenie przez
konstruktora wymaganej twardoci lub grani-
cy plastycznoci elementu konstrukcyjnego
oraz ustalenie gruboci, na ktrej te wymaga-
nia mog by spenione, umoliwia dobra-
nie, przy uyciu systemu CAMS, odpowied-
niego gatunku stali, poprzez okrelenie jej
skadu chemicznego oraz ustalenie warun-
kw, gwnie temperatury, poprawnej obrb-
ki cieplnej, tzn. hartowania i odpuszczania.
321
Rysunek 4.101
Korelacja midzy wytrzymaoci a granic plastycznoci,
wydueniem i przeweniem stali stopowych ulepszonych cieplnie
(wedug E.J. Janitzkyego i M. Baeyertza)
Rysunek 4.100
Porwnawcze zestawienie zalenoci twardoci po hartowaniu i twardoci po hartowaniu i odpuszczaniu
dla stali stopowych konstrukcyjnych i maszynowych do ulepszania cieplnego (odpuszczonych w temperaturze
500 i 600C) z zalenociami zalecanymi przez norm DIN 17021 1976
4 rozB 7-11-02 19:55 Page 321
322
322
7
8
1
2
3
4
5
6
4 rozB 7-11-02 19:55 Page 322
323 323
Most linowy z jedn wie Puente del
Alamillo w Sewilli w Hiszpanii zosta
zaprojektowany przez Santiago Calatrava
przed wystaw EXPO92 (3). W dniu
22.09.2002 oddano linowy most Siekier-
kowski w Warszawie (4). Most Millenium (5) znajduje si w Londynie. Do mostw wiszcych naley most z
epoki kolonialnej w Singapurze (1) i most acuchowy w Budapeszcie (2). Mosty kratowe w Singapurze (7)
i w Szwecji (8) s w caoci wykonane z ksztatownikw stalowych, ktre wczeniej nitowano, a poczwszy od
mostu (6) wykonanego jako pierwszy w Europie przez prof. Stefana Bry nad rzek Sudwi w roku 1928,
w caoci spawano z ksztatownikw stalowych. Pierwszy most elazny (stalowy) w Polsce, jako jeden z pier-
wszych w wiecie mostw o konstrukcji kratowej, zosta wybudowany w roku 1864 przez polskiego inyniera
Stanisawa Kierbedzia i zosta zniszczony w czasie I wojny wiatowej. Czerwony stalowy most wspornikowy
Firth of Forth (9) w Szkocji oddany w 1890 roku jest drugim co do wielkoci w wiecie (2 razy po 521 m)
po oddanym w 1917 roku w Quebecu w Kanadzie (549 m). W Seulu w Korei Poudniowej nad rzek Han-Gang
s liczne mosty w tym rwnolege 2 wieloprzsowe stalowe mosty wspornikowe (12). Most w spornikowy
z przsami stalowymi znajduje si w Bangkoku w Tajlandii na rzece Kwai (13). Most ukowy w Sydney Harbour
Bridge zaprojektowany przez Johna Bradfielda, oddany do uytku 19.03.1932 roku ma przso o dugoci 503 m
co stawia go na 3 miejscu na wiecie (10) (11). Mosty zwodzone w Amsterdamie w Holandii (15) oraz cz
zwodzona Tower Bridge w Londynie s wykonane ze stali.
9
10
11
13
15
14
12
4 rozB 7-11-02 19:55 Page 323
4.10. Obrbka
cieplno-mechaniczna
metali
4.10.1. Rodzaje obrbki cieplnomechanicznej
ISTOTA OBRBKI CIEPLNOMECHANICZNEJ
W metalu odksztaconym plastycznie powstaje podstruktura zalena od:
temperatury,
stopnia gniotu,
szybkoci odksztacenia.
Zatrzymanie odksztacenia po utworzeniu odpowiedniej podstruktury z nastp-
nym kontrolowanym ozibianiem jest stosowane w celu polepszenia wasnoci me-
chanicznych produktw i stanowi istot obrbki cieplnomechanicznej nazywanej
take obrbk cieplnoplastyczn.
Wzalenoci od tego, czy temperatura odksztacenia plastycznego metalu pod-
dawanego obrbce cieplnomechanicznej jest wysza czy nisza od temperatury
rekrystalizacji, wyrnia si obrbk cieplnomechaniczn:
wysokotemperaturow,
niskotemperaturow.
WYSOKOTEMPERATUROWA OBRBKA CIEPLNOMECHANICZNA
Wprzypadku gdy odksztacenie plastyczne odbywa si na gorco, tzn. powyej
temperatury rekrystalizacji, obrbka cieplnomechaniczna jest nazywana obrbk
wysokotemperaturow. Powoduje ona zwykle polepszenie wasnoci cigliwych
i plastycznych przy niewielkich zmianach wasnoci wytrzymaociowych. Uzyska-
nie maksymalnej efektywnoci wysokotemperaturowej obrbki cieplnomecha-
nicznej sprowadza si do doboru optymalnych warunkw odksztacenia plastycz-
nego na gorco, zapewniajcych utworzenie komrkowej podstruktury dyslokacyj-
nej lub podziarn.
NISKOTEMPERATUROWA OBRBKA CIEPLNOMECHANICZNA
Niskotemperaturowa obrbka cieplnomechaniczna polega na odksztaceniu
plastycznym na zimno, tzn. poniej temperatury rekrystalizacji i nastpnie kontro-
lowanym chodzeniu. Podczas odksztacenia w tych warunkach zachodzi wycz-
nie zdrowienie dynamiczne, przy czym szybko tego procesu poniej temperatu-
ry rekrystalizacji jest ograniczona i dlatego w metalu wystpuje znacznie wiksza
gsto dyslokacji ni po obrbce wysokotemperaturowej. Obrbka niskotempera-
turowa powoduje wic zwykle znaczne zwikszenie wytrzymaoci bez pogorszenia
wasnoci plastycznych metali i stopw.
324
4 rozB 7-11-02 19:56 Page 324
OBRBKA CIEPLNOMECHANICZNA STALI
O STRUKTURZE MARTENZYTYCZNEJ
Wstalach i innych stopach, doznajcych przemian alotropowych i zwykle pod-
dawanych hartowaniu, podstruktura odksztaconego plastycznie austenitu jest
dziedziczona przez martenzyt i decyduje o wasnociach po odpuszczaniu.
W przypadku stali poddawanych zwykle hartowaniu i odpuszczaniu, wysoko-
temperaturowa obrbka cieplnomechaniczna polega na nagrzaniu stali do tempe-
ratury austenityzowania, odksztaceniu plastycznym austenitu na gorco w warun-
kach zapewniajcych uzyskanie komrkowej podstruktury dyslokacyjnej (porw-
naj rozdz. 4.4.1) i nastpnym ozibieniu w celu zahartowania stali. Uzyskany w ten
sposb martenzyt wykazuje struktur wybitnie drobnoziarnist, co zapewnia
znaczne polepszenie cigliwoci przy zachowaniu wysokich wasnoci mechanicz-
nych stali oraz wasnoci uytkowych wykonanych z nich elementw. Odksztace-
nie plastyczne w takich przypadkach moe by realizowane np. przez kucie, wal-
cowanie lub cignienie.
Obrbka cieplnomechaniczna coraz powszechniej jest stosowana w praktyce
przy wykonywaniu wielu elementw konstrukcyjnych, ale rwnie i narzdzi, co
dodatkowo powoduje znaczne oszczdnoci energetyczne, gdy hartowanie moe
by wykonane bezporednio z temperatury zakoczenia odksztacenia plastyczne-
go na gorco, bez ponownego nagrzewania.
Wprzypadku niskotemperaturowej obrbki cieplnomechanicznej stali o struk-
turze martenzytycznej, proces technologiczny jest analogiczny jak podczas obrb-
ki wysokotemperaturowej, z tym e odksztacenie plastyczne realizowane jest na
zimno, tzn. poniej temperatury rekrystalizacji. Zapewnia to polepszenie wasno-
ci mechanicznych stali bez zmiany wasnoci cigliwych.
4.10.2. Walcowanie regulowane
i ze sterowan rekrystalizacj
REGULOWANE WALCOWANIE
Otrzymanie drobnoziarnistej struktury stali konstrukcyjnych, zapewniajcej
wysok granic plastycznoci i nisk temperatur przejcia w stan kruchoci, wy-
maga obnienia temperatury koca odksztacenia plastycznego do ok. 850C. Po-
woduje to ograniczenie rozrostu ziarn austenitu zrekrystalizowanego dynamicznie,
metadynamicznie lub statycznie, podczas kucia lub walcowania. Stanowi to istot
technologii regulowanego walcowania (rys. 4.102), nazywanego take walcowa-
niem termomechanicznym. Stal poddawana jest walcowaniu wstpnemu w tempe-
raturze wyszej od temperatury rekrystalizacji, kiedy zachodzi rekrystalizacja dy-
namiczna, a w przerwach midzy kolejnymi przepustami rekrystalizacja metady-
namiczna austenitu, a nastpnie walcowaniu wykoczajcemu w temperaturze ni-
szej od temperatury rekrystalizacji T
R
, kiedy przebiega ju tylko zdrowienie dyna-
miczne i statyczne austenitu. Wwyniku przemiany silnie wyduonych i spaszczo-
nych ziarn austenitu, podczas chodzenia w powietrzu z temperatury koca walco-
wania niszej od Ar
3
, powstaje drobnoziarnista struktura ferrytu. Chodzenie mi-
dzy walcowaniem wstpnym a wykoczajcym wpywa jednak na zmniejszenie wy-
dajnoci produkcji.
4.10. Obrbka cieplno-mechaniczna metali
325
4 rozB 7-11-02 19:56 Page 325
Metody obrbki cieplnomechanicznej, oszczdne pod wzgldem zuycia ener-
gii i jednostkowego czasu pracy, zapewniajce uzyskanie duej wytrzymaoci i od-
pornoci na pkanie w temperaturze obnionej, stosowane s do stali z mikrodo-
datkami metali przejciowych, o duej aktywnoci wzgldem wgla i azotu, tj. Nb,
Ti, V, a niekiedy take Zr, oraz metaloidw N i B, wprowadzanymi do stali w ilo-
ci do ok. 0,1%. Produkty z tych stali uzyskuj zesp takich wasnoci mechanicz-
nych dziki wybitnie drobnoziarnistej strukturze, ktra powstaje przy zachowaniu
regulowanych warunkw odksztacenia plastycznego stali na gorco i chodzeniu
zapewniajcym wydzielanie si dyspersyjnych czstek azotkw, wglikoazotkw
lub wglikw mikrododatkw wprowadzanych do stali. Czstki wtrne tych faz po-
woduj ponadto utwardzanie wydzieleniowe stali.
WALCOWANIE ZE STEROWAN REKRYSTALIZACJ
Oprcz walcowania regulowanego, czsto z przyspieszonym chodzeniem pro-
duktw z temperatury koca obrbki plastycznej, w celu uzyskania drobnoziarni-
stej struktury ferrytycznobainitycznej, bainitycznej lub martenzytycznej dla stali
z mikrododatkami, stosuje si wydajniejsz technologi walcowania ze sterowan
rekrystalizacj. Temperatura pocztku walcowania jest wwczas nisza ni pod-
czas walcowania konwencjonalnego i regulowanego, a temperatura koca walco-
wania jest porwnywalna z temperatur koca walcowania regulowanego. Czas
midzy kolejnymi przepustami dobiera si natomiast tak, aby kadorazowo zosta-
a zakoczona rekrystalizacja, a nie nastpi wwczas rozrost ziarn austenitu. Sto-
sowanie tej technologii wymaga znajomoci oddziaywania mikrododatkw na ki-
netyk rekrystalizacji austenitu w funkcji temperatury odksztacenia plastycznego.
Dla uatwienia prawidowego doboru warunkw odksztacenia plastycznego opra-
cowano zatem nomogramy (rys. 4.103), ujmujce zaleno midzy wielkoci
326
Rysunek 4.102
Schemat regulowanego walcowania stali
4 rozB 7-11-02 19:56 Page 326
wyjciowego i zrekrystalizowanego ziarna austenitu a temperatur i stopniem gnio-
tu realizowanym w kolejnych przepustach walcowania. Omwione procesy techno-
logiczne stosowane s do produkcji blach grubych i cienkich, produktw dugich
profilowych, prtw ebrowanych i innych, przeznaczonych na rnorodne kon-
strukcje spawane o duej nonoci i niezawodnoci dziaania, np. mosty, wiadukty,
wiee przekanikowe, zbiorniki cinieniowe, cysterny stae lub ruchome, dwigi
i urzdzenia transportowe oraz konstrukcje morskie i budowlane.
4.10. Obrbka cieplno-mechaniczna metali
327
Rysunek 4.103
Nomogram ujmujcy zaleno midzy wielkoci wyjciowego i zrekrystalizowanego ziarna austenitu
a temperatur odksztacenia i stopniem gniotu dla stali CMn z mikrododatkiem niobu
(wedug K. Hulki i F. Heisterkampa)
4 rozB 7-11-02 19:56 Page 327
4.11. Oglna charaktery-
styka wytwarzania warstw
powierzchniowych
4.11.1. Oglna klasyfikacja warstw
powierzchniowych
CHARAKTERYSTYKA WASNOCI WARSTW POWIERZCHNIOWYCH
Wasnoci uytkowe wielu produktw i ich elementw zale nie tylko od mo-
liwoci przeniesienia obcie mechanicznych przez cay czynny przekrj elemen-
tu z zastosowanego materiau, w przypadku metali i ich stopw najczciej obro-
bionego cieplnie, lub od jego wasnoci fizykochemicznych, lecz bardzo czsto tak-
e lub gwnie od struktury i wasnoci warstw powierzchniowych (rys. 4.104).
Wzgldy ekonomiczne nakazuj rwnie stosowanie w takich przypadkach
warstw powierzchniowych, zapewniajcych wymagane wasnoci uytkowe przy
rwnoczesnym uyciu moliwie tanich materiaw na rdze elementu, od ktrego
wymaga si z reguy mniejszych wasnoci uytkowych. W wyniku odpowiedniego
doboru materiau elementu wraz z procesami ksztatujcymi jego struktur i was-
noci oraz rodzaju i technologii warstwy powierzchniowej, zapewniajcych wyma-
gane wasnoci uytkowe, moliwe jest rwnie najkorzystniejsze zestawienie wa-
snoci rdzenia i warstwy powierzchniowej wytworzonego elementu.
328
Rysunek 4.104
Najwaniejsze wasnoci eksploatacyjne warstwy powierzchniowej
4 rozB 7-11-02 19:56 Page 328
KLASYFIKACJA WARSTW POWIERZCHNIOWYCH
ZE WZGLDU NA ZASTOSOWANIE
Ze wzgldu na zastosowanie, wrd konstytuowanych warstw powierzchnio-
wych mona wyodrbni warstwy:
wykazujce wymagane wasnoci fizyczne zapewniajce produktom lub ich ele-
mentom okrelone wasnoci mechaniczne, jak wysok twardo w stosunku
do waciwej dla podoa, zwikszon odporno na zuycie trybologiczne,
zwikszon przewodno elektryczn lub ciepln, du odporno na dziaanie
wysokiej temperatury,
antykorozyjne, w tym o charakterze anodowym lub katodowym, przeciwdziaa-
jce korozji elektrochemicznej, jak rwnie stanowice barier dyfuzyjn dla
korozji gazowej,
dekoracyjne i ochronnodekoracyjne, nadajce produktom estetyczny wygld
zewntrzny, o czym decyduje barwa, poysk, odporno na pokrywanie si na-
lotem i ewentualnie faktura powierzchni oraz zdolno do fluorescencji, fosfo-
rescencji lub radioaktywnoci, a czsto take rwnoczesnej odpornoci antyko-
rozyjnej.
4.11.2. Oglna klasyfikacja procesw
technologicznych konstytuowania
warstw powierzchniowych
WARSTWY WIERZCHNIE I POWOKI
Uzyskane warstwy powierzchniowe mog by:
warstwami wierzchnimi, ograniczonymi powierzchni obrabianego elementu,
obejmujcymi obszar materiaw o wasnociach rnicych si od wasnoci
materiaw rdzenia, uzyskanymi w wyniku cznego dziaania si mechanicz-
nych, elektrycznych, ciepa, czynnikw chemicznych,
powokami, czyli warstwami metalu, stopu, materiau ceramicznego, materiau
polimerowego lub innych materiaw, naniesionymi trwale na powierzchni
podoa, w celu uzyskania wymaganych wasnoci fizycznych, antykorozyjnych
lub dekoracyjnych.
METODY KONSTYTUOWANIA WARSTW POWIERZCHNIOWYCH
Wzalenoci od rodzaju zjawisk przebiegajcych podczas wytwarzania warstw
powierzchniowych metody ich konstytuowania mona podzieli na 6 grup (rys.
4.105), z ktrych kada pozwala na uzyskanie odpowiedniego rodzaju warstwy po-
wierzchniowej o zrnicowanej gruboci i przeznaczeniu.
Do procesw technologicznych konstytuowania warstw powierzchniowych ze-
stawionych na rysunku 4.106 s zaliczane metody:
mechaniczne, wykorzystujce nacisk lub energi kinetyczn narzdzia albo cz-
stek w celu umocnienia warstwy wierzchniej na zimno bd otrzymania powo-
ki ochronnej na zimnym podou,
cieplnomechaniczne, w ktrych wykorzystuje si czne oddziaywanie ciepa
i nacisku w celu otrzymania powok, jak rwnie niekiedy warstw wierzchnich,
4.11. Oglna charakterystyka wytwarzania
329
4 rozB 7-11-02 19:56 Page 329
cieplne, ktre s zwizane z oddziaywaniem ciepa na warstw powierzchnio-
w materiaw w celu spowodowania zmian struktury materiaw, gwnie me-
tali, w stanie staym, jak rwnie zmian stanu skupienia ze stanu staego w stan
cieky i nastpnie odwrotnie, materiaw pokrywanych (nadtopienie), jak i po-
krywajcych (napawanie lub natapianie),
cieplnochemiczne, w ktrych oddziauj cznie ciepo i aktywny chemicznie
orodek, w celu pokrycia obrobionego materiau, gwnie stopw metali, wyma-
ganym pierwiastkiem lub substancj chemiczn dla spowodowania zmian
struktury warstwy powierzchniowej; wrd metod cieplnochemicznych od-
dzieln grup stanowi procesy chemicznego osadzania z fazy gazowej CVD,
chemiczne i elektrochemiczne, polegajce na bezporednim osadzeniu materia-
u niemetalowego lub metalowego na powierzchni obrabianego elementu (np.
powoki malarskie, z materiaw polimerowych, powoki galwaniczne i konwer-
syjne), usuwaniu zanieczyszczonej lub utlenionej warstwy powierzchniowej
w procesach trawienia i polerowania lub zestalania cieplnochemicznego przez
samoutlenianie oraz polimeryzacj tlenow substancji bonotwrczych bd
sieciowanie w temperaturze pokojowej lub podwyszonej ywic chemoutwar-
dzalnych nanoszonych metodami lakierniczymi,
fizyczne, zwizane z osadzaniem powok adhezyjnie poczonych z podoem,
niekiedy z udziaem pocze dyfuzyjnych w wyniku zjawisk fizycznych prze-
biegajcych pod cinieniem atmosferycznym (np. odparowanie rozpuszczalni-
ka podczas nanoszenia powoki malarskiej) lub zwykle pod cinieniem obnio-
nym, z udziaem jonw, jak napawanie, napylanie, rozpylanie, implantowanie
jonw lub pierwiastkw metalicznych bd niemetalicznych; do metod tych na-
ley fizyczne osadzanie z fazy gazowej PVD, zwizane z odparowaniem metali
lub stopw lub rozpylaniem katodowym w prni i jonizacj gazw par metali,
ktrych cech jest krystalizacja par z plazmy.
330
Rysunek 4.105
Metody wytwarzania warstw powierzchniowych
4 rozB 7-11-02 19:56 Page 330
4.11. Oglna charakterystyka wytwarzania
331
Rysunek 4.106
Podzia metod wytwarzania warstw powierzchniowych ze wzgldu na sposb powstawania warstw
4 rozB 7-11-02 19:56 Page 331
332
332
Wieloostrzowe narzdzia ksztatowe do obrbki skrawaniem wykonywane s ze stali szybkotncych, bardzo
czsto otrzymywanych metodami metalurgii proszkw i nastpnie poddawanych obrbce cieplnej, polegajcej
na hartowaniu i kilkakrotnym odpuszczaniu, niekiedy ponadto poddawanych obrbce cieplno-chemicznej, np.
azotowaniu lub cyjanowaniu, a bardzo czsto pokrywanych powierzchniowo jedno- a najczciej
wielowarstwowymi powokami odpornymi na zuycie cierne, m.in. TiN w procesie PVD (1). Do obrbki
skrawaniem np. toczenia lub frezowania, stosowane s pytki wieloostrzowe z wglikw spiekanych lub
innych cermetali narzdziowych, najczciej pokrywanych w procesach CVD powokami wielowarstwowymi
odpornymi na zuycie cierne, a take z ceramicznych materiaw narzdziowych, ktre zamocowane
w odpowiednich uchwytach mechanicznych umoliwiaj skrawanie na sucho, bez cieczy obrbkowych,
w zalenoci od rodzaju obrabianego materiau, rodzaju materiau narzdziowego, parametrw (w tym
szybkoci) i technologii skrawania (2), (3), (4), lub z wykorzystaniem cieczy chodzco-smarujcej (5).
Obrabiarki do metali, w tym rwnie sterowane numerycznie (6)(11) i inne maszyny technologiczne m.in. szli-
fierki (12), wykonane s gwnie ze stali. Korpusy obrabiarek czsto s wytwarzane ze staliwa. Czsto
stosowanym materiaem na oa obrabiarek jest eliwo szare, ktre wykazuje szczeglnie dobr skonno do
tumienia drga mechanicznych. Obudowy obrabiarek i pyty osonowe s najczciej wytwarzane z toczonej
blachy stalowej, chocia w niektrych przypadkach moe by zastosowany materia kompozytowy o osnowie
polimerowej, najczciej toczywo SMC. Suporty obrabiarek zwykle s wykonywane ze stali (7). Narzdzia
szlifierskie (13), (14) zwykle skadaj si ze cierniwa, np. korundowego Al
2
O
3
lub karborundowego SiC
w osnowie ceramicznej lub polimerowej, chocia mog by rwnie wykonane jako kompozytowe. Mog by
rwnie stosowane narzdzia szlifierskie lub do cicia z nasypem BN o sieci regularnej lub diamentu.
1
2
3
4
5
4 rozB 7-11-02 19:56 Page 332
333 333
6
13 14
10
8
9
11
12
7
4 rozB 7-11-02 19:56 Page 333
4.12. Podstawy
teoretyczne obrbki
cieplno-chemicznej stali
4.12.1. Obrbka cieplnochemiczna stali
i jej klasyfikacja
DEFINICJA OBRBKI CIEPLNOCHEMICZNEJ
Obrbka cieplnochemiczna jest dziedzin obrbki cieplnej obejmujc zesp
operacji i zabiegw umoliwiajcych zmian skadu chemicznego i struktury war-
stwy powierzchniowej stopu (a przez to zmian wasnoci obrabianych elementw)
w wyniku zmian temperatury i chemicznego oddziaywania orodka. Obrbka
cieplnochemiczna polega zatem na zamierzonej dyfuzyjnej zmianie skadu che-
micznego warstwy powierzchniowej elementw metalowych w celu uzyskania od-
powiednich ich wasnoci uytkowych.
ZASTOSOWANIE OBRBKI CIEPLNOCHEMICZNEJ
Obrbce cieplnochemicznej poddaje si zwykle stopy elaza, gwnie stale,
chocia znalaza ona rwnie zastosowanie w technologii elementw z metali nie-
elaznych, np. molibdenu, wolframu, tytanu i innych. Obrbce cieplnochemicz-
nej s poddawane zarwno elementy konstrukcyjne, w tym elementy maszyn, jak
i narzdzia. Celem obrbki cieplnochemicznej jest wytworzenie warstw po-
wierzchniowych o zwikszonej odpornoci na cieranie i zuycie trybologiczne,
o zwikszonej odpornoci korozyjnej i erozyjnej, czsto zwikszenie odpornoci
elementw na zmczenie lub poprawa niektrych wasnoci fizycznych powierzch-
ni.
UKADY RWNOWAGI FAZOWEJ ELAZOPIERWIASTEK NASYCAJCY
Wprzypadku stopw elaza, procesy obrbki cieplnochemicznej mog prowa-
dzi do uzyskania trzech podstawowych typw ukadw rwnowagi fazowej elaza,
stanowicego podoe, ze skadnikami nasycajcymi (rys. 4.1074.109):
typ I, np. FeC,
typ II, np. FeN,
typ III, np. FeB.
Typ I charakteryzuje si odpowiednio duym obszarem roztworw staych ela-
za ze skadnikami nasycajcymi. Wzbogacanie elaza w skadnik nasycajcy zacho-
dzi tylko do ste odpowiadajcych obszarowi roztworu staego (rys. 4.107).
Typ II ukadw rwnowagi, takich jak FeNlub FeC, charakteryzuje si wy-
stpowaniem niewielkiego zakresu ste odpowiadajcych roztworom staym ela-
za i pierwiastka nasycajcego. Wzbogacanie stopu pierwiastkiem nasycajcym po-
wyej obszaru rozpuszczalnoci powoduje powstanie okrelonych faz (rys. 4.108).
334
4 rozB 7-11-02 19:56 Page 334
4.12. Podstawy teoretyczne obrbki
335
100% Fe
PIERWIASTEK
OSNOWY
C
PIERWIASTEK
DYFUNDUJCY
100% Fe
PIERWIASTEK
OSNOWY
N
PIERWIASTEK
DYFUNDUJCY
100% Fe
PIERWIASTEK
OSNOWY
B
PIERWIASTEK
DYFUNDUJCY
TYP I
TYP II
TYP III
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A
zakres temperatury
zakres stenia
pierwiastka przy
wzbogaceniu zewntrznej
strefy powierzchniowej
zakres temperatury
zakres stenia
pierwiastka przy
zakres temperatury
zakres stenia
pierwiastka przy
Rysunek 4.107
Wykres rwnowagi FeC
jako przykad typu I
ukadw rwnowagi
Rysunek 4.108
Wykres rwnowagi FeN
jako przykad typu II
ukadw rwnowagi
Rysunek 4.109
Wykres rwnowagi FeB
jako przykad typu III
ukadw rwnowagi
4 rozB 7-11-02 19:56 Page 335
Typ III ukadw rwnowagi, takich jak FeB, cechuje si wystpowaniem bar-
dzo maych zakresw ste odpowiadajcych roztworom staym elaza i pier-
wiastkw nasycajcych (rys. 4.109).
Wzbogacanie pierwiastkami nasycajcymi do okrelonych ste powoduje po-
wstawanie faz midzymetalicznych, po utworzeniu ktrych przebiega dyfuzja dane-
go skadnika.
BUDOWA WARSTW POWIERZCHNIOWYCH
W zalenoci od typu ukadu rw-
nowagi tworzonego przez obrabiany
metal i skadnik nasycajcy mona
wyrni dwa zasadnicze przypadki
budowy powstajcych warstw po-
wierzchniowych (rys. 4.110) zoo-
nych z:
warstwy roztworu staego,
sekwencji stref faz midzymeta-
licznych, poredniej i dyfuzyjnej.
Pierwszy przypadek, gdy powstaj
warstwy roztworu staego, odpowiada
nawglaniu stali. Wpozostaych przy-
padkach budowa tworzcej si war-
stwy powierzchniowej jest zalena od
rodzaju jednorodnej strefy zewntrz-
nej i przylegajcej do niej strefy dyfu-
zyjnej (rys. 4.111). Jednorodn stref
zewntrzn, powstajc w czasie ope-
racji obrbki cieplnochemicznej,
tworz fazy midzymetaliczne, naj-
czciej fazy midzywzowe, zoone
z metalu osnowy i pierwiastka nasyca-
jcego, np. wgliki, azotki, borki,
krzemki. W strefie dyfuzyjnej sigaj-
cej na gboko h, odpowiadajc
steniu c
i
pierwiastka nasycajcego
w rdzeniu, pierwiastek ten moe wy-
stpowa w roztworze staym lub
w postaci dyspersyjnych wydziele.
Rnice midzy warstwami powie-
rzchniowymi odpowiadajcymi dwu
ostatnim typom wykresw polegaj
gwnie na budowie strefy dyfuzyjnej
i strefy poredniej midzy jednorodn
zewntrzn stref faz midzymetalicz-
nych a stref dyfuzyjn.
336
pierwiastek dyfundujcy
nie wystpuje w metalu
osnowy
pierwiastek dyfundujcy
wystpuje w steniu c
i
w metalu osnowy
c
i
rdzenia
gboko wnikania
pierwiastka
dyfundyjcego
strefa
wydzie-
le
strefa dyfuzji
w roztworze
staym
Rysunek 4.110
Schemat powstawania warstw
powierzchniowych w wyniku
obrbki cieplnochemicznej
stali a) zmiana stenia
w warstwie powierzchniowej
poniej zakresu jego rozpusz-
czalnoci, b) przyrastanie
warstwy w wyniku tworzenia
si faz pod powierzchni,
c) narastanie warstwy w wy-
niku tworzenia si faz na
powierzchni stali
Rysunek 4.111
Schemat zmian stenia
w warstwie przejciowej;
c
i
stenie pierwiastka
nasycajcego w rdzeniu
stali obrabianej cieplno
chemicznie
4 rozB 7-11-02 19:56 Page 336
PODZIA METOD OBRBKI CIEPLNOCHEMICZNEJ
Metody obrbki cieplnochemicznej stali mog by podzielone na podstawie
rnych kryteriw (tabl. 4.20). Szczegowy podzia metod obrbki cieplnoche-
micznej ze wzgldu na rodzaj pierwiastka nasycajcego przedstawiono na rysunku
4.112, a ze wzgldu na stan orodka nasycajcego na rysunku 4.113.
337
nasycanie dyfuzyjne jednym pierwiastkiem kompleksowe nasycanie dyfuzyjne
chromo-
aluminiowanie
chromo-
wanadowanie
boro-
chromowanie
wglo-
chromowanie
wglo-
azotowanie
tleno-
azotowanie
siarkowglo-
azotowanie
siarko-
azotowanie
krzemo-
borowanie
borowglo-
azotowanie
niemetalami
nawglanie
azotowanie
borowanie
utlenianie
krzemowanie
metalami
chromowanie
wanadowanie
tytanowanie
aluminiowanie
nasycanie pierwiastkami
kolejno w oddzielnych
procesach
jednoczesne nasycanie
w atmosferach zawierajcych
kilka pierwiastkw
metody obrbki cieplnochemicznej
metalmetal
niemetal
niemetal
metalniemetal
Kryterium podziau Grupy metod obrbki cieplno-chemicznej
Stan orodka nasycajcego
w orodku staym
w orodku ciekym
w orodku gazowym
Rodzaj pierwiastka nasycajcego
nasycanie metalami
nasycanie niemetalami
kompleksowe nasycanie metalami i niemetalami
Temperatura operacji
niskotemperaturowe, <600C
wysokotemperaturowe, 600C
Liczba cykli w procesie
jednostopniowe
dwustopniowe
trjstopniowe
Sposb wytwarzania warstwy dyfuzyjnej
regulowane
nieregulowane
Rysunek 4.112
Podzia metod obrbki
cieplnochemicznej ze
wzgldu na rodzaj pier-
wiastka nasycajcego
Tablica 4.20
Podzia metod obrbki
cieplnochemicznej
4 rozB 7-11-02 19:57 Page 337
4.12.2. Zjawiska fizykochemiczne zachodzce
podczas obrbki cieplnochemicznej
338
metody obrbki
cieplno chemicznej
w orodkach
staych
kpielowe gazowe
prniowe
w zoach
fluidalnych
jonizacyjne
konwencjonalne
w proszkach
w pastach
ORODEK NASYCAJCY METAL (STOP ELAZA)
I
REAKCJE
W ORODKU
NASYCAJCYM
II
DYFUZJA
W ORODKU
NASYCAJCYM
III
REAKCJE
NA GRANICACH
ROZDZIAU
Adsorpcja i desorpcja
IV
DYFUZJA
W METALU
V
REAKCJE
W METALU
potencja chemiczny
aktywno aktywno
i
ON
a
i
ON
i
ME
a
i
ME
Gwne parametry: Gwne parametry:
t temperatura
p cinienie
cakowite
p
i
cinienie
czstkowe
skadnikw
ukladu
reagujcego
t temperatura

szybko strumienia
t temperatura
p
i
cinienie
czstkowe
skadnikw
ukadu
reagujcego
geometria
powierzchni
energia powierzchni
t temperatura
p cinienie
cakowite
a
i
aktywno
skadnikw
i
*
wspczynnik
wspdziaania
Typ uadu rwno-
wagi pierwiastek
nasycajcymetal
a
i
aktywno
skadnikw
i
*
wspczynnik
wspdziaania
Gwne parametry: Gwne parametry: Gwne parametry:
Rysunek 4.113
Podzia metod obrbki
cieplnochemicznej ze
wzgldu na stan orodka
nasycajcego
Rysunek 4.114
Schemat procesw skadowych decydujcych o transporcie masy podczas obrbki cieplnochemicznej
4 rozB 7-11-02 19:57 Page 338
OGLNA KLASYFIKACJA ZJAWISK
PRZEBIEGAJCYCH PODCZAS OBRBKI CIEPLNOCHEMICZNEJ
Obrbka cieplnochemiczna poza przekazywaniem ciepa jest zwizana
z transportem masy. Najoglniej w procesie transportu masy mona wyrni pi
procesw skadowych (rys. 4.114), do ktrych nale:
reakcje w orodku nasycajcym, zwizane z tworzeniem czynnika umoliwiaj-
cego transport skadnika nasycajcego,
dyfuzja w orodku nasycajcym, polegajca na dopywie skadnika dyfunduj-
cego do powierzchni metalu i czsto na odpywie produktw reakcji tworzcych
si na granicy rozdziau faz,
reakcje na granicach rozdziau faz,
dyfuzja w metalu,
reakcje w metalu, np. tworzenie si roztworw staych lub wydziele faz.
WYTWARZANIE ORODKA NASYCAJCEGO
Aktywne atomy jednego lub kil-
ku pierwiastkw nasycajcych po-
wstaj w wyniku reakcji dysocja-
cji, wymiany lub redukcji (rys.
4.115). Ten proces skadowy ob-
rbki cieplnochemicznej jako je-
dyny moe przebiega w sposb
odizolowany od pozostaych.
Umoliwia to uzyskanie, np. ak-
tywnych gazw, w specjalnych ge-
neratorach, niezalenie od reakcji
przebiegajcych w metalu podczas
obrbki cieplnochemicznej.
ADSORPCJA
Adsorpcja polega na osadzaniu
si wolnych atomw, z fazy gazo-
wej lub ciekej, na granicy fazy sta-
ej w postaci warstewki o gruboci
jednego atomu. Przyczyn adsorp-
cji s siy przycigania atomw
orodka gazowego lub ciekego
przez niewysycone rdzenie ato-
mw wystpujce na powierzchni
metalu (rys. 4.116). Zjawisko to
jest nazywane adsorpcj fizyczn.
Adsorpcja chemiczna jest zwi-
zana z tworzeniem warstewki fazy
midzymetalicznej zoonej z ato-
mw metalu i orodka adsorbo-
wanego.
339
AB
AB A+B AB+M A+MB AB+C
AB AB+C
A+BC
reakcja dysocjacja wymiana redukcja
orodek
nasycajcy
granica
rozdziau
metal M
symetrycznie rozmieszczone
siy midzyczsteczkowe
siy adsorpcji
dziaajce na
atomy otaczajce
orodka
atomy metalu
METAL
ORODEK
NASYCAJCY
Rysunek 4.115
Schemat reakcji zachodzcych podczas obrbki cieplnochemicznej
Rysunek 4.116
Schemat dziaania
si adsorpcji
4 rozB 7-11-02 19:57 Page 339
DYFUZJA
Dyfuzja jest aktywowanym cieplnie procesem zachodzcym wskutek ruchu ato-
mw w sieci przestrzennej metalu w kierunku wyrwnania stenia skadnikw.
Warunkiem przebiegu dyfuzji jest rozpuszczalno w stanie staym pierwiastka na-
sycajcego w metalu osnowy. Dyfuzj opisuj prawa Ficka, ktre maj jednak ogra-
niczone zastosowanie. Ilociowy opis dyfuzji jest bowiem bardzo skomplikowany
i moliwy tylko przy licznych zaoeniach upraszczajcych. Oglnie mona stwier-
dzi, e procesy dyfuzji s zalene od temperatury, czasu i gradientu stenia dy-
fundujcych pierwiastkw. Od czynnikw tych zaley zatem grubo i struktura
warstw powierzchniowych otrzymanych w wyniku obrbki cieplnochemicznej.
Prawa Ficka opisuj nastpujce zalenoci:
pierwsze prawo Ficka okrela strumie dyfuzji J skadnika nasycajcego:
(4.28)
gdzie:
D wspczynnik dyfuzji,
gradient stenia pierwiastka dyfundujcego,
Q energia aktywacji dyfuzji,
k staa Boltzmanna,
T temperatura w skali bezwzgldnej,
D
0
staa, zalena od struktury krystalicznej metalu;
drugie prawo Ficka opisuje zaleno rozkadu stenia skadnika od czasu:
(4.29)
gdzie:
czas procesu.
MECHANIZMY DYFUZJI
Dyfuzja w roztworach rnowzowych przebiega gwnie za porednictwem
mechanizmu wakansowego (rys. 4.117a), natomiast w roztworach midzywzo-
wych midzywzowego (rys. 4.117b). Mechanizm midzywzowy jest charakte-
rystyczny dla dyfuzji m.in. C, N, B w stopach elaza. W zalenoci od energii ak-
tywacji rne s drogi atwej dyfuzji, ktra przebiega (rys. 4.118):
wzdu powierzchni metalu najatwiej,
wzdu granic ziarn trudniej,
wewntrz ziarn najtrudniej.
340
= = exp
d
d
D D D J
0
x
c
, ,
T k
Q
= D ,
x
c
x
c
d
d
d
d
d
d
dc
dx
4 rozB 7-11-02 19:57 Page 340
DYFUZJA REAKTYWNA
Pierwiastki nasycajce czsto reaguj z osnow metalu lub wydzieleniami, two-
rzc nowe fazy o odmiennych strukturach sieciowych. Zjawisko to, charaktery-
styczne dla obrbki cieplnochemicznej metali, jest nazywane dyfuzj reaktywn.
Od kinetyki reakcji chemicznych zachodzcych w warstwie powierzchniowej oraz
od pozostaych czynnikw decydujcych o przebiegu dyfuzji zaley zatem grubo
i struktura warstw powierzchniowych, powstajcych w wyniku obrbki ciepl-
nochemicznej, zwizanej z dyfuzj reaktywn.
341
a b
c d
e
f
1
1
1
1
2 2
2
metal
P
I
E
R
W
I
A
S
T
E
K

D
Y
F
U
N
D
U
J
C
Y
2
2
2
3
3
3
Rysunek 4.117
Mechanizmy dyfuzji w krysztaach
(wedug Y. Addy i J. Philiberta):
a) wakansowy,
b) midzywzowy,
c) bezporedniej wymiany,
d) piercieniowy,
e) midzywzowowzowy,
f) wzowy szeregowy
Rysunek 4.118
Schematyczne przedstawienie
kierunkw dyfuzji atomw;
1 wzdu powierzchni,
2 po granicach ziarn,
3 przez ziarna
4 rozB 7-11-02 19:57 Page 341
342
342
1
3
4
5
2
4 rozB 7-11-02 19:57 Page 342
343 343
W 1921 roku firma Heinrich Lanz w Mannheim wyprodukowaa, chocia tylko w 100 egzemplarzach, pierwszy
w peni stalowy cignik rolniczy Buldog, z jednocylindrowym silnikiem na surow rop naftow, z gowic
arow, o mocy 15 KM (jednostka nie jest ju legalna, 1 KM = 0,7355 kW), ze stalowymi koami o szerokich
obrczach, na przodzie - paskich, z tyu - z zamontowanymi zygzakiem pytkami stalowymi, tworzcymi bienik,
z napdem na 4 koa i amanym ukadem kierowniczym. Wspczesne cigniki rolnicze (1)(3) mog mie rn
moc i suy do bardzo cikich prac polowych i wtedy s wyposaone nawet w podwjny zestaw bardzo duych
k, o bardzo gbokim bieniku (2) i mog wsppracowa z bardzo licznymi maszynami rolniczymi (1) i specjali-
stycznymi kombajnami (3). Podstawowym materiaem do produkcji tych pojazdw jest stal, chocia podobnie jak
w produkcji samochodw coraz czciej stosowane s stopy metali lekkich, gwnie aluminium, do produkcji
niektrych elementw, a opony potnych k s wytwarzane jako materiay kompozytowe z wykorzystaniem
rnych elastomerw i kauczukw syntetycznych. Najcisze cigniki mog mie napd gsienicowy, gdzie
zastosowanie znajduje stal Hadfielda. Manipulatory i wsadzarki stosowane w hutnictwie maj rwnie napd
gsienicowy, a poniewa nale do cikich maszyn roboczych, s wykonane gwnie ze stali (4). Koparki
i adowarki o rnej mocy i wielkoci, o napdzie koowym (5) (8)(11), stosowane zarwno w budownictwie
jak i grnictwie surowcw skalnych oraz innych dziedzinach np. w elektrowniach lub wytwrniach pytek
ceramicznych, s wytwarzane gwnie ze stali, podobnie jak lekkie koparki i podnoniki stosowane do robt
budowlanych (6) (7) (13). Czsto wykorzystywane do zaadunku i rozadunku, np. materiaw budowlanych
i innych produktw ukadanych na paletach, s wzki widowe (12), do konstrukcji ktrych stosuje si gwnie
stal. Transportery opancerzone i czogi (14) o napdzie gsienicowym, gdzie stosuje si stal Hadfielda, s
wytwarzane ze stali, a pancerz z grubych blach stalowych, pokrywany jest obecnie odpowiednio grubymi pytka-
mi ceramicznymi, zapobiegajcymi przed przebiciem przez pociski. Wiele zasad konstrukcji czogw oraz bardzo
cikiego sprztu budowlanego i rolniczego jest zblionych.
6
7
8
9
12
10
11
13
14
4 rozB 7-11-02 19:57 Page 343
4.13. Dyfuzyjne nasycanie
stali niemetalami i metalami
4.13.1. Nawglanie
Nawglanie polega na nasycaniu warstwy powierzchniowej stali w wgiel pod-
czas wygrzewania obrabianego przedmiotu w cigu okrelonego czasu w orodku
zawierajcym wgiel atomowy. Nawglanie odbywa si najczciej w temperaturze
900950C.
O gruboci warstwy nawglonej, ktra zwykle osiga 0,52 mm, decyduje czas
nawglania, ktry dobiera si tak, aby skad fazowy warstwy powierzchniowej od-
powiada strukturze stali eutektoidalnej.
STRUKTURA WARSTWY NAWGLONEJ
W warstwie nawglonej stali wglowych mona wyrni kilka stref:
nadeutektoidaln o strukturze perlitu z cementytem, w niektrych przypad-
kach wystpujcego w postaci szkodliwej siatki na granicach ziarn perlitu,
eutektoidaln o strukturze perlitycznej,
podeutektoidaln o strukturze perlitycznoferrytycznej.
Wstalach stopowych w warstwie nawglonej wystpuj ponadto wgliki stopo-
we. Stale stopowe maszynowe do nawglania omwiono w rozdz. 6.4.9.
NAWGLANIE W ORODKACH STAYCH
Nawglanie w orodkach staych, obecnie praktycznie nie stosowane, odbywa
si w proszku wgla drzewnego, czsto wymieszanego ze sproszkowanymi wgla-
nami sodu, wapnia, litu lub baru, zwykle w temperaturze ok. 900C. Wwyniku re-
akcji spalania przy niedomiarze tlenu powstaje CO, z ktrego tworzy si CO
2
i w-
giel atomowy, nasycajcy powierzchni stali. Do nawglania mog by rwnie wy-
korzystywane pasty zawierajce np. 50% sadzy, 20% wglanu baru, 20% wglanu
sodu i 10% elazocyjanku potasu lub 50% sadzy, 40% wglanu sodu, 10% elazo-
chromu, zwizane melas. Sposb ten umoliwia otrzymanie warstw nawglonych
na niektrych wybranych powierzchniach obrabianego przedmiotu.
NAWGLANIE W ROZTOPIONYCH SOLACH
Nawglanie wykonywano rwnie przez zanurzanie obrabianych przedmiotw
w roztopionych solach, zwykle mieszaninach wglanw, chlorkw lub cyjankw
metali alkalicznych, zawierajcych np. 47,5% wglanu sodu, 47,5% chlorku potasu
i 5% wglika wapnia lub 60% wglanu sodu, 5% wglanu baru, 20% chlorku sodu
i 15% wglika krzemu. Temperatura nawglania w tym orodku wynosi 830850C.
344
4 rozB 7-11-02 19:58 Page 344
NAWGLANIE GAZOWE
Podczas nawglania gazowego, czsto stosowanego obecnie, odbywajcego si
w temperaturze ok. 920C w atmosferze tlenku wgla, metody otrzymywania
orodka nawglajcego mog polega na:
otrzymywaniu tlenku wgla w piecu w wyniku spalania wglowodorw w po-
wietrzu,
wytwarzaniu atmosfery nawglajcej z ciekych zwizkw organicznych, np.
nafty, metanolu lub acetonu, rozkadajcych si w temperaturze ok. 700C na
wgiel i wodr.
Gazy nawglajce s specjalnie oczyszczane, co zapobiega niekorzystnemu osa-
dzaniu si sadzy na powierzchni obrabianych przedmiotw, utrudniajcej adsorp-
cj wgla. Poza temperatur i czasem nawglania o wynikach procesu decyduje po-
tencja wglowy i natenie przepywu orodka nawglajcego.
NAWGLANIE W ZOACH FLUIDALNYCH
Nawglanie, podobnie jak inne rodzaje obrbki cieplnochemicznej, moe by
wykonywane w zou fluidalnym. Zoe fluidalne jest tworzone przez czstki ciaa
staego, np. piasku lub tlenku glinu, utrzymywane w zawieszeniu przez gorcy gaz
nasycajcy przepywajcy przez zoe od dou ku grze. Przedmioty obrabiane
cieplnochemicznie zanurza si w zou fluidalnym, podobnie jak w cieczy.
NAWGLANIE PRNIOWE
Nawglanie moe odbywa si take pod obnionym cinieniem w atmosferze
metanu, propanu i innych gazw. Wmetodzie tej atomowy wgiel jest uzyskiwany
w wyniku reakcji rozpadu wymienionych gazw. Nawglanie prniowe zapewnia
lepsz adsorpcj wgla z atmosfery o niskim cinieniu i mniejsze zuycie gazu.
NAWGLANIE JONIZACYJNE
Podejmowane s udane prby nawglania jonizacyjnego (metoda ta zyskaa
szczeglnie due znaczenie w przypadku azotowania). Polega ono na wygrzewaniu
stali w piecu prniowym w atmosferze wglowodorw o niskim cinieniu z jedno-
czesnym przyoeniem wysokiego napicia staego midzy obrabianym przedmio-
tem, ktry stanowi katod, a anod. Wwarunkach tych nastpuje wyadowanie ja-
rzeniowe i wytworzenie plazmy. W wyniku aktywacji plazm powstaj jony wgla,
przyspieszane w polu potencjau w pobliu obrabianego materiau, ktry jest przez
nie bombardowany, co znacznie uatwia adsorpcj wgla przez metal. Metoda ta
zapewnia wysok wydajno procesu, umoliwia regulacj gruboci i struktury war-
stwy nawglonej.
OBRBKA CIEPLNA PO NAWGLANIU
Twardo stali wglowej nawglonej i chodzonej w powietrzu wynosi ok.
250300 HB, a jej wasnoci mechaniczne s stosunkowo niskie ze wzgldu na roz-
rost ziarn zachodzcy w czasie procesu. W celu poprawienia wasnoci stal naw-
glon poddaje si dalszej obrbce cieplnej; w szczeglnoci dy si do:
4.13. Dyfuzyjne nasycanie stali niemetalami i metalami
345
4 rozB 7-11-02 19:58 Page 345
otrzymania struktury drobnolistwowego
martenzytu z wglikami w postaci ziarni-
stej w warstwie powierzchniowej,
zwikszenia twardoci stali na powierzch-
ni do ok. 60 HRC,
zapewnienia znacznej cigliwoci, odpor-
noci na dynamiczne dziaanie obcie
oraz wymaganych wasnoci wytrzymao-
ciowych w nienawglonym rdzeniu.
Obrbka cieplna stali nawglonej polega
na hartowaniu z temperatury waciwej dla
rdzenia wyszej od Ac
3
i ponownym har-
towaniu z temperatury wyszej od Ac
1
, wa-
ciwej dla nawglonej warstwy powierzch-
niowej (rys. 4.119). Nowoczesne stale stopo-
we do nawglania (odporne na rozrost ziarn
austenitu podczas nawglania) umoliwiaj
stosowanie jednokrotnego hartowania ele-
mentw maszyn bezporednio z temperatury
nawglania gazowego, co znacznie uprasz-
cza proces technologiczny (rys. 4.119a).
Przedmioty nawglone i zahartowane podda-
je si niskiemu odpuszczaniu w temperatu-
rze 160180C przez 1,52 h.
Nawglanie bez nastpnego hartowania
i odpuszczania jest bdem technologicznym
i staje si niecelowe.
ZASTOSOWANIE NAWGLANIA
Nawglanie z nastpnym hartowaniem i niskim odpuszczaniem zapewnia du
twardo powierzchni obrobionych elementw, du odporno na cieranie i na-
ciski powierzchniowe, znaczn wytrzymao zmczeniow. Rdze stali po takich
operacjach obrbki cieplnochemicznej i cieplnej wykazuje du cigliwo, spr-
ysto i odporno na dynamiczne dziaanie obcie.
W celu zapewnienia wymienionych wasnoci nawglanie jest stosowane mi-
dzy innymi w procesach technologicznych k zbatych, wakw zbatych i z wie-
lowypustami, wakw rozrzdu, sworzni tokowych i kulistych, piercieni i wakw
oysk tocznych o duych wymiarach.
4.13.2. Azotowanie
OGLNA CHARAKTERYSTYKA AZOTOWANIA
Azotowanie polega na nasycaniu warstwy powierzchniowej stali azotem podczas
wygrzewania obrabianego przedmiotu przez okrelony czas w orodku zawierajcym
wolne atomy azotu. Operacja ta jest wykonywana w temperaturze niszej od Ac
1
.
346
zakres
temperatury
odpuszczania
150200C
Rysunek 4.119
Schemat obrbki cieplnej stali po nawglaniu;
a hartowanie bezporednie z temperatury nawglania i niskie
odpuszczanie,
b jednokrotne hartowanie z temperatury waciwej dla rdzenia,
c jednokrotne hartowanie z temperatury waciwej dla warstwy
powierzchniowej,
d dwukrotne hartowanie z niskim odpuszczaniem
4 rozB 7-11-02 19:58 Page 346
Azotowanie moe by:
krtkookresowe, gdy czas jego trwania wynosi od kilkunastu minut do kilku go-
dzin,
dugookresowe, gdy wynosi kilkadziesit godzin.
Przy staej temperaturze azotowania struktura warstw wierzchnich obrabianej
stali zaley od czasu tej operacji.
STRUKTURA WARSTWY AZOTOWANEJ
W wyniku azotowania dugookresowego na powierzchni stali tworzy si ciga
strefa azotkw typu w stali wglowej Fe
23
N, a czsto wglikoazotkw
Fe
2
(C,N)
1x
. W sprzyjajcych warunkach pod stref azotkw powstaje cienka
strefa azotkw . Strefa ta przechodzi w wewntrzn stref dyfuzyjn ferrytu prze-
syconego z wydzieleniami azotkw i metastabilnych azotkw Fe
16
N
2
(porw-
naj rozdz. 3.3.5). W stalach stopowych w strefie wewntrznej wystpuj ponadto
bardzo drobne azotki i wglikoazotki, ktrych struktura i ilo zale od stenia
azotu i pierwiastkw stopowych. Morfologia i skad fazowy warstwy azotowanej
w stalach zale od stenia azotu w poszczeglnych strefach (rys. 4.120).
W przypadku azotowania krtkookresowego, zwaszcza stali narzdziowych,
w cigu kilkunastu lub kilkudziesiciu minut, na powierzchni stali nie tworzy si
ciga strefa azotkw, lecz jedynie strefa dyfuzyjna ferrytu przesyconego azotem
z wydzieleniami azotkw i wglikoazotkw i .
WPYW STRUKTURY WARSTWY POWIERZCHNIOWEJ
NA WASNOCI STALI AZOTOWANEJ
Strefa azotkw i wglikoazotkw decyduje o odpornoci na cieranie stali w-
glowych. W przypadku stali stopowych na wasnoci te wpywa dodatkowo strefa
dyfuzyjna. Warstwa azotowana wykazuje najwiksz odporno na cieranie, gdy
jest twarda i nieporowata i gdy jej grubo wynosi 0,0200,025 mm. Pod wzgldem
347
Rysunek 4.120
Fragment ukadu rwnowagi fazowej elazoazot (wedug D.T. Hawkinsa)
4 rozB 7-11-02 19:58 Page 347
strukturalnym warstwa taka jest zoona z mieszaniny azotkw i wglikoazotkw
+ . Wmiar wzrostu czasu azotowania narasta wycznie powierzchniowa stre-
fa azotkw i wglikoazotkw , porowata i krucha. Jednoczenie nastpuje przesu-
wanie si w gb strefy mieszaniny azotkw i wglikoazotkw + o staej grubo-
ci 0,0200,025 mm, zwartej, bez porw i o duej twardoci 8001200 HV0,05.
Z tego wzgldu warstwy uzyskane w wyniku azotowania krtkookresowego cechu-
j si wysok odpornoci na cieranie.
Na rysunku 4.121 przedstawiono cha-
rakterystyk zuycia poszczeglnych
stref warstwy azotowanej. Kt nachylenia
stycznej do krzywej charakteryzuje
szybko zuycia. Wyniki tych bada
wskazuj na najwiksz szybko zuycia
strefy azotkw i najmniejsz mieszani-
ny azotkw + . Wraz ze zmniejsze-
niem si stenia azotu w warstwie azoto-
wanej w kierunku rdzenia zmniejsza si
twardo tej warstwy (rys. 4.122). Azoto-
wanie powoduje zwikszenie odpornoci
stali na korozj i zmniejszenie wspczyn-
nika tarcia. W wyniku azotowania nast-
puje niewielki przyrost wymiarw,
o 10
3
10
2
mm.
AZOTOWANIE W PROSZKACH
Azotowanie w proszkach jest stosowane bardzo rzadko. Proszek stosowany do
takiego azotowania moe zawiera 80% cyjamidu wapniowego CaC(CN), 15% w-
glanu sodowego Na
2
CO
3
, 3% elazomanganu i 2% wglika krzemu SiC. Tempera-
tura operacji zaley od rodzaju stali oraz wymiarw obrabianego przedmiotu i wy-
nosi 500600C. Czas azotowania w proszkach wynosi zwykle 0,510 h w zale-
noci od wymiarw i przeznaczenia obrabianego przedmiotu oraz gatunku stali.
348
Rysunek 4.121
Zuycie liniowe w funkcji czasu cierania stali C45 azotowanej w amoniaku w temperaturze 580C przez 8 h
Rysunek 4.122
Rozkad twardoci
na przekroju warstw
naazotowanych
w niektrych stalach
4 rozB 7-11-02 19:58 Page 348
AZOTOWANIE GAZOWE
Azotowanie gazowe odbywa si najczciej w strumieniu zdysocjowanego amo-
niaku w temperaturze 500600C:
2NH
3
6H + 2N. (4.30)
elazo dziaa katalitycznie na przebieg tej reakcji.
Podczas azotowania gazowego stenie azotu w warstwie powierzchniowej
zmienia si w sposb niekontrolowany. Potencja atmosfery azotujcej utworzonej
w wyniku dysocjacji amoniaku moe by regulowany przez rozcieczenie czystym
azotem. Umoliwia to kontrolowanie skadu warstwy powierzchniowej w stali azo-
towanej, gdy w danej temperaturze nasycanie tej warstwy przebiega znacznie wol-
niej ni podczas azotowania w czystym amoniaku.
AZOTOWANIE JONIZACYJNE
Azotowanie jonizacyjne odbywa si w atmosferze zjonizowanego azotu w urz-
dzeniu skadajcym si ze szczelnej retorty, pompy prniowej, urzdzenia dozuj-
cego gaz oraz zasilacza. Azotowane przedmioty, odizolowane od cianek retorty,
s umieszczane w retorcie, stanowicej anod, i podczane do bieguna ujemnego.
Przyoone napicie wynosi 0,51,5 kV, a cinienie azotu lub mieszaniny z wodo-
rem w retorcie jest obniane do 10
2
1 Pa.
Wysokie napicie powoduje jonizacj gazu
w wskiej strefie spadku napicia przy kato-
dzie (rys. 4.123). W wyniku zderze jonw
azotu z powierzchni obrabianego przedmio-
tu wydziela si ciepo, a obrabiany przedmiot
nagrzewa do temperatury wystarczajcej do
azotowania. Atomy elaza wybite z po-
wierzchni tworz azotki FeN, ulegajce na-
stpnie kondensacji na powierzchni metalu
i rozkadowi z wykorzystaniem azotu atomo-
wego dyfundujcego w gb metalu. Zjawiska
te mona regulowa przez zmian napicia,
cinienia oraz skadu chemicznego gazu.
Umoliwia to regulowanie struktury warstwy
powierzchniowej i uzyskanie na powierzchni
albo cigej strefy azotkw + , lub samej
strefy dyfuzyjnej. Warstwy powierzchniowe
wytworzone w tym procesie odznaczaj si
wysok odpornoci na cieranie i wytrzy-
maoci zmczeniow oraz znacznie wik-
sz cigliwoci w porwnaniu z warstwami
uzyskiwanymi podczas azotowania innymi
metodami.
349
Rysunek 4.123
Schemat mechanizmu azotowania jonizacyjnego
(wedug B. Edenhofera)
4 rozB 7-11-02 19:58 Page 349
AZOTOWANIE W ZOACH FLUIDALNYCH
Podobnie jak nawglanie (porwnaj rozdz. 4.13.1) azotowanie moe odbywa
si w zoach fluidalnych.
OBRBKA CIEPLNA PRZEDMIOTW PODDAWANYCH AZOTOWANIU
Azotowanie jest ostatni operacj w procesie technologicznym. Dlatego azoto-
waniu poddaje si przedmioty zahartowane i odpuszczone, najkorzystniej w tem-
peraturze wyszej od temperatury azotowania. W niektrych przypadkach opera-
cja odpuszczania moe by poczona z operacj azotowania. Ze wzgldu na ma-
grubo warstwy azotowanej przedmioty azotowane nie mog by poddawane
szlifowaniu.
ZASTOSOWANIE AZOTOWANIA
Azotowanie jest stosowane do elementw ze stali niestopowych i stopowych,
maszynowych i narzdziowych, naraonych podczas pracy na zuycie cierne, do
elementw naraonych na korozj w rodowisku wodnym lub wilgotnej atmosfery,
a take do narzdzi skrawajcych. Azotowaniu s poddawane bardzo liczne ele-
menty silnikw i pomp wytwarzanych w przemyle lotniczym, okrtowym i moto-
ryzacyjnym, np. way korbowe, korbowody, tuleje cylindrowe, koa zbate, waki,
toki, piercienie i sworznie tokowe, cylindry, nurniki pomp. W przemyle obra-
biarkowym azotowanie znalazo zastosowanie np. do rub pocigowych, wrzecion,
k zbatych, elementw przekadni limakowych i sprzgie elektromagnetycz-
nych. Do narzdzi poddawanych azotowaniu nale np. matryce kunicze, ciga-
da i inne narzdzia do obrbki plastycznej, formy do tworzyw sztucznych oraz ele-
menty wtryskarek i wytaczarek, narzdzia skrawajce ze stali szybkotncych, takie
jak frezy, wierta, gwintowniki i narzdzia do obrbki k zbatych.
4.13.3. Kompleksowe nasycanie azotem
i innymi pierwiastkami
PIERWIASTKI NASYCAJCE WPROWADZANE WRAZ Z AZOTEM
Coraz szersze znaczenie praktyczne zyskuj procesy technologiczne azotowa-
nia z jednoczesnym nasycaniem innymi pierwiastkami, gwnie:
wglem,
tlenem,
siark.
WGLOAZOTOWANIE
Wgloazotowanie polega na jednoczesnym nasycaniu powierzchni stali wglem
i azotem w orodkach gazowych lub ciekych. Wzalenoci od temperatury proce-
su wgloazotowanie moe by:
wysokotemperaturowe (azotonawglanie) w 750950C, stosowane po-
wszechnie np. dla elementw konstrukcyjnych w przemyle samochodowym,
niskotemperaturowe w 450600C.
350
4 rozB 7-11-02 19:58 Page 350
STRUKTURY WARSTW WGLOAZOTOWANYCH PO OBRBCE CIEPLNEJ
Struktur warstwy powierzchniowej uzyskanej w wyniku wgloazotowania wy-
sokotemperaturowego po nastpnym hartowaniu i odpuszczaniu, zblion do cha-
rakterystycznej dla nawglania, stanowi martenzyt drobnolistwowy z niewielkim
udziaem austenitu szcztkowego. Niedopuszczalne s wydzielenia wglikw w po-
staci ziarnistej lub siatki na granicach ziarn austenitu pierwotnego, a take wyst-
powanie bainitu w warstwie powierzchniowej. Optymalne stenie wgla w war-
stwie powierzchniowej, zapewniajce wystpienie podanej struktury, wynosi
0,70,8%, a azotu 0,20,3%.
Elementy poddane wgloazotowaniu wysokotemperaturowemu obrabia si
cieplnie w taki sam sposb jak przedmioty nawglane. Struktur rdzenia stali pra-
widowo wgloazotowanej wysokotemperaturowo stanowi martenzyt lub bainit, nie
za struktura bainitycznoferrytyczna.
Warstwy powierzchniowe uzyskane w wyniku wgloazotowania niskotempera-
turowego maj budow zblion do warstw azotowanych. W zewntrznej monofa-
zowej strefie wystpuj jednak wglikoazotki. Warstwy wgloazotowane nisko-
temperaturowo i azotowane rni si steniem wgla. W odrnieniu od azoto-
wania, podczas wgloazotowania wgiel dyfunduje do strefy wglikoazotkw za-
rwno z orodka nasycajcego, jak i rdzenia stalowego. Strefa wglikoazotkw
uzyskana w wyniku wgloazotowania charakteryzuje si mniejsz twardoci
i odpornoci na cieranie od warstw otrzymanych podczas azotowania.
WGLOAZOTOWANIE W ORODKACH GAZOWYCH
Wysokotemperaturowe wgloazotowanie gazowe najczciej jest wykonywane
we wzbogaconej atmosferze endotermicznej (porwnaj rozdz. 4.14.1). Gazami
wzbogacajcymi moe by mieszanina 18% amoniaku oraz 14% propanu lub
310% gazu ziemnego. Innymi rodkami wykorzystywanymi do wgloazotowania
gazowego s cieke zwizki organiczne zawierajce azot, a w szczeglnoci trjeta-
noloamina (C
2
H
4
OH)
3
N. W wyniku jej rozkadu w temperaturze procesu w skad
atmosfery gazowej wchodz tlenek i dwutlenek wgla, wodr, metan i cyjanowo-
dr. Zastosowanie znajduje rwnie mieszanina terpentyny, etanolu, acetonu i pi-
rydyny w stosunku 4 : 3 : 3 : 2.
Niskotemperaturowe wgloazotowanie gazowe wykonuje si w atmosferach wy-
tworzonych z amoniaku oraz gazu nawglajcego lub ciekych wglowodorw.
Przykadowo atmosferami wgloazotujcymi mog by mieszaniny zawierajce
50% amoniaku i 50% metanu, 50% amoniaku i 50% gazu endotermicznego lub 33%
amoniaku i 67% gazu egzotermicznego (porwnaj rozdz. 4.14.1).
Wgloazotowanie niskotemperaturowe odbywa si najczciej w temperaturze
560580C przez 25 h. W czasie procesu przebiegaj reakcje:
2CO C + CO
2
, (4.31)
CH
4
C + 2H
2
(4.32)
oraz dysocjacja amoniaku, umoliwiajce nastpn adsorpcj i dyfuzj atomw
wgla i azotu w gb stali.
351
4 rozB 7-11-02 19:58 Page 351
WGLOAZOTOWANIE KPIELOWE
Wgloazotowanie kpielowe ma obecnie zmniejszajce si znaczenie ze wzgl-
du na silne toksyczne oddziaywanie stosowanych kpieli solnych.
Wysokotemperaturowe wgloazotowanie kpielowe wykonuje si w temperatu-
rze 750850C w mieszaninie soli cyjanowych, np. NaCN, z solami obojtnymi,
np. NaCl lub Na
2
CO
3
.
Niskotemperaturowe wgloazotowanie kpielowe odbywa si zwykle w rozto-
pionych mieszaninach cyjankw i cyjanianw, ktre w podwyszonej temperaturze
rozpadaj si, dostarczajc wolnych atomw azotu i wgla. Zawarto cyjanianu
w kpieli powinna wynosi ponad 42% w celu zapewnienia optymalnych warun-
kw azotowania. Azot atomowy i niewielkie iloci wgla, powstajce w wyniku roz-
kadu cyjanianu, dyfunduj jednoczenie do powierzchniowej warstwy stali. Rozpa-
dajcy si cyjanian powinien by uzupeniany.
Niekorzystny wpyw na struktur warstwy powierzchniowej wywiera elazo
przedostajce si do kpieli i tworzce Na
2
Fe(CN)
6
w postaci kruchej i porowatej
strefy poredniej. Mona temu zapobiec przez zastosowanie tygli tytanowych i sta-
renowacj czciowo zuytej kpieli.
Temperatura niskotemperaturowego wgloazotowania kpielowego wynosi ok.
570C, a czas trwania procesu od kilkunastu minut do trzech godzin.
TLENOAZOTOWANIE
Tlenoazotowanie jest wykonywane w atmosferze skadajcej si z czciowo
zdysocjowanego amoniaku i pary wodnej. Na powierzchni stali nastpuje adsorp-
cja tlenu i azotu atomowego. W warstwie tlenoazotowanej wystpuje zewntrzna
strefa tlenkw Fe
3
O
4
lub Fe
2
O
3
(w stalach szybkotncych FeOWO
4
), a pod ni
strefy bogate w azot. Struktura stref wzbogaconych w azot jest taka sama jak
w przypadku azotowania w czystym amoniaku. Ze wzgldu na mniejsze stenie
azotu nie tworzy si jednak ciga monofazowa strefa azotkw .
Tlenoazotowanie stosuje si do narzdzi skrawajcych np. frezw, przepycha-
czy, przecigaczy, wierte i gwintownikw, oraz do narzdzi do obrbki plastycz-
nej, takich jak wykrojniki i matryce do pracy na gorco.
SIARKOAZOTOWANIE
Siarkoazotowanie polega na jednoczesnym nasycaniu powierzchni stali siark
i azotem. Proces ten odbywa si w atmosferze amoniaku z dodatkiem siarkowodo-
ru w iloci 0,11%. Wwarstwie siarkoazotowanej wystpuje ciga cienka strefa ze-
wntrzna siarczkw elaza FeS i Fe
2
S, a pod ni strefy bogate w azot o strukturze
zblionej do warstw azotowanych. W strefie monofazowej azotkw wystpuj
dyspersyjne siarczki FeS i Fe
2
S. Warstwy siarkoazotowane cechuje wysoka odpor-
no na zatarcie, przy nieco mniejszej od warstw azotowanych odpornoci na zu-
ycie i wytrzymaoci zmczeniowej.
Siarkoazotowanie znalazo zastosowanie do elementw maszyn i narzdzi
szczeglnie naraonych na zatarcie.
352
4 rozB 7-11-02 19:58 Page 352
4.13.4. Borowanie
DEFINICJA
Borowanie polega na dyfuzyjnym nasycaniu warstwy powierzchniowej stali
w bor w temperaturze 9001000C przez kilka do kilkunastu godzin.
STRUKTURA I WASNOCI WARSTWY BOROWANEJ
Bor zaadsorbowany przez powierzchni dyfundu-
je w gb stali, tworzc warstw borkw o budowie
iglastej i gruboci ok. 0,030,15 mm, zalenej od
temperatury, metody borowania oraz skadu che-
micznego stali. W zalenoci od stenia boru
w warstwie powierzchniowej stali tworz si borki
Fe
2
B i FeB (rys. 4.124). Naborowane warstwy stali
cechuj si du twardoci, zalen od warunkw
borowania. Najwiksz twardo, wynoszc
20002400 HV, wykazuj warstwy borku FeB, nie-
co mniejsz 16002000 HV Fe
2
B.
BOROWANIE W PROSZKACH I PASTACH
Borowanie odbywa si najczciej w proszkach lub pastach. Skadnikami prosz-
kw do borowania s wglik boru B
4
C, czteroboran sodu Na
2
B
4
C
7
lub amorficzny
bor, wypeniacz zwykle tlenek glinu i aktywatory, do ktrych nale chlorek
amonowy NH
4
Cl, fluorek sodu NaF i fluoroboran potasu KBF
4
.
Proces borowania uatwiaj pasty, szczeglnie przydatne podczas obrbki miej-
scowej. W skad pasty do borowania moe wchodzi np. 55% wglika boru i 45%
kriolitu, zwizanych szkem wodnym lub klejami organicznymi.
BOROWANIE KPIELOWE
Borowanie kpielowe jest wykonywane w roztopionym czteroboranie sodu
z dodatkiem wglika boru i chlorku sodu.
353
Rysunek 4.124
Fragment ukadu rwnowagi fazowej elazobor (wedug A.R. Mardera)
4 rozB 7-11-02 19:58 Page 353

BOROWANIE GAZOWE
Borowanie gazowe odbywa si w atmosferze stanowicej mieszanin dwuboro-
wodoru B
2
H
6
lub trjchlorku boru BCl
3
z gazem nonym, ktrym jest wodr, ar-
gon lub azot. Nie znalazo ono szerszego zastosowania ze wzgldu na toksyczno,
wybuchowo i korozyjne dziaanie atmosfer borujcych.
OBRBKA CIEPLNA STALI NABOROWANEJ
Stal naborowana jest poddawana obrbce cieplnej polegajcej na hartowaniu
i niskim odpuszczaniu. Elementy z niektrych stali stopowych mona hartowa
bezporednio z temperatury borowania.
4.13.5. Dyfuzyjne nasycanie stali
pierwiastkami metalicznymi
CHROMOWANIE DYFUZYJNE
Chromowanie dyfuzyjne polega na nasycaniu warstwy powierzchniowej stali
chromem. Odbywa si w temperaturze 9001050C przez kilka do kilkunastu go-
dzin.
Chromowanie w orodkach staych przebiega w sproszkowanej mieszaninie
chromu lub elazochromu z tlenkiem aluminium oraz aktywatorami, najczciej
chlorkiem lub jodkiem amonu.
Chromowanie kpielowe odbywa si w stopionych solach, np. chlorkach chro-
mu zawierajcych chrom, zmieszanych z solami obojtnymi, np. BaCl
2
lub NaCl.
Chromowanie gazowe jest wykonywane w atmosferze gazowej zawierajcej
zwizki chromu, utworzonej w wyniku reakcji wymiany, redukcji lub dysocjacji ha-
logenkw chromu wymieszanych z obojtnym gazem nonym, np. azotem lub ar-
gonem.
Warstwy powierzchniowe powstae w wyniku chromowania dyfuzyjnego zawie-
raj wgliki (Cr,Fe)
23
C
6
i (Cr,Fe)
7
C
3
niekiedy take wglikoazotki (Cr,Fe)
2
(C,N).
Pod stref wglikw w warstwie wierzchniej wystpuje strefa zuboona w wgiel.
Grubo warstwy wglikw chromu wynosi 0,0050,04 mm, a jej twardo ok.
1500 HV.
Elementy do chromowania s przygotowywane na gotowo. Po zakoczeniu
chromowania poddaje si je obrbce cieplnej, zapewniajcej odpowiednie wasno-
ci rdzenia.
Chromowaniu dyfuzyjnemu s poddawane niektre narzdzia do pracy na zim-
no i na gorco, narzdzia tnce, skrawajce i pomiarowe, formy do odlewania pod
cinieniem, narzdzia do szka i tworzyw sztucznych, a take elementy maszyn, np.
w acuchach Galla, spryny.
INNE PROCESY NASYCANIA DYFUZYJNEGO
Do innych procesw nasycania pierwiastkami metalicznymi zalicza si dyfuzyj-
ne tytanowanie, wanadowanie i aluminiowanie.
354
4 rozB 7-11-02 19:58 Page 354
355 355
Struktura
1) warstwy nawglonej w stali 16MnCr5
w 920C przez 6 h, zahartowanej z 820C
w oleju i odpuszczonej w 220C, pow. 30x;
2) warstwy nawglonej w stali 16MnCr5
w 920C przez 6 h, pow. 60x;
3) warstwy azotkw -Fe
2-3
N i -Fe
4
N na stali
typu 38CrAlMo5-10, pow. 400x;
4) warstwy borkw FeB i Fe
2
B na stali typu
38CrAlMo5-10 (widoczne odciski penetra-
tora mikrotwardociomierza), pow. 600x;
5) warstwy borkw FeB i Fe
2
B na stali
X40CrMoV5-1, pow. 400x;
6) powierzchni galwanicznej powoki
cynkowej na podou ze stali, pow. 60x;
7) powoki galwanicznej Ni+Cr na podou
ze stopu miedzi z cynkiem CuZn40Pb2,
pow. 800x;
8) powoki galwanicznej Cu na podou
ze stali niskowglowej, pow. 200x
1 2 3
4 5
6 7 8
Obrbka cieplno-chemiczna i galwaniczna
4 rozB 7-11-02 19:58 Page 355
356
356
W pierwszych wiekach n.e. w Indiach opracowano oryginaln technologi zgrzewania w trakcie kucia na gorco
blach i prtw stalowych i nastpnego przekuwania otrzymanego w ten sposb monolitycznego materiau,
cechujcego si niezwykle wysokimi wasnociami mechanicznymi. Produkty wykonane w ten sposb, a gwnie
szable (1), sztylety (2), a z czasem w XVIII wieku take elementy broni palnej (3), o bardzo rozdrobnionej
strukturze (przykadowo stwierdzonej w XVIII-wiecznych klingach (4) i odtworzonych pod koniec XX wieku przez
Manfreda Sachse (6), autora ksiki na ten temat) przez zgrzewanie prtw i blach w odpowiednio przekute na
gorco pakiety (7), zostay rozpowszechnione poczwszy od wczesnego redniowiecza w wczesnych krajach
europejskich przez kupcw z Damaszku i innych krajw arabskich. Std stal nazywano damascesk, cho
bardziej stosowne byoby nazywanie jej indyjsk. Wspczesne technologie obrbki cieplno-mechanicznej,
zdefiniowanej po raz pierwszy przez Zackaya w 1954 roku, umoliwiaj uzyskanie wasnoci stali analogicznych
do stali damasceskiej.
1
6
7
2
5
3
4
4 rozB 7-11-02 19:58 Page 356
4.14. Obrbka cieplna
watmosferach regulo-
wanych i wprni
4.14.1. Atmosfery ochronne
GRZANIE JASNE I GRZANIE CZYSTE
W czasie grzania w procesach obrbki cieplnej obrabiane przedmioty stykaj
si ze rodowiskiem gazowym, ktre moe by obojtne lub dziaa chemicznie na
ich powierzchni. Dziaanie to moe by utleniajce, redukujce, nawglajce lub
odwglajce. W celu ochrony powierzchni przedmiotw obrabianych cieplnie
przed utlenianiem i odwglaniem stosuje si atmosfery ochronne. Atmosfery chro-
nice przed utlenianiem maj zastosowanie w obrbce cieplnej stali rednio- lub
wysokowglowych w temperaturze niszej ni 700C oraz stali niskowglowych
w caym zakresie temperatury obrbki cieplnej. Obrbk stali rednio- i wysokow-
glowych w temperaturze wyszej od 700C wykonuje si w atmosferach chroni-
cych przed utlenianiem i odwglaniem. Proces taki, charakteryzujcy si uzyska-
niem powierzchni nieodwglonej, pozbawionej tlenku, jest nazywany grzaniem ja-
snym bez odwglania. Mona wykona rwnie grzanie jasne z odwglaniem oraz
tzw. grzanie czyste, w wyniku ktrego powierzchnia obrabianych elementw pokry-
wa si cienk warstw tlenkw o dobrej przyczepnoci do podoa.
PODZIA ATMOSFER OCHRONNYCH
Ze wzgldu na metody wytwarzania atmos-
fery ochronne mona podzieli na (rys. 4.125):
bezgeneratorowe,
generatorowe.
357
Rysunek 4.125
Podzia atmosfer ochronnych
bezgeneratorowe generatorowe
z ciekych zwizkw
organicznych
z gazw
opaowych
z amoniaku
spalonego zdysocjowanego endotermiczne egzotermiczne
oczyszczone
surowe
oczyszczone oczyszczone
surowe surowe
z gazw
technicznych
atmosfery ochronne
4 rozB 7-11-02 19:58 Page 357
ATMOSFERY OCHRONNE BEZGENERATOROWE
Atmosferami bezgeneratorowymi s gwnie jednoskadnikowe gazy, np. argon,
azot i wodr, po osuszeniu wprowadzane bezporednio do pieca. Atmosferami ty-
mi s rwnie produkty rozkadu ciekych zwizkw organicznych (np. alkoholi
i ciekych wglowodorw lub ich mieszanin), nastpujcego bezporednio w komo-
rze grzejnej pieca. Wytwarzanie atmosfer bezgeneratorowych nie wymaga specjal-
nych urzdze poza systemem doprowadzania gazw lub cieczy do komory grzej-
nej pieca.
358
Surowce Procesy i reakcje Skad atmosfery
Atmosfery egzotermiczne
Para wodna
Atmosfery endotermiczne
Atmosfery z amoniaku
COCO
2
H
2
N
2
CO
2
N
2
osuszanie
COH
2
N
2
N
2
oczyszczanie z CO
2
H
2
N
2
osuszanie
Powietrze
H
2
N
2
N
2
spalanie osuszanie
Para wodna H
2
N
2
konwersja
(wymiana) z H
2
O
oczyszczanie z CO
2
Gaz opaowy
Powietrze
COCO
2
H
2
H
2
ON
2
O
2
H
2
ON
2
chodzenie spalanie
Gaz opaowy
Powietrze
COH
2
N
2
chodzenie rozkad
Amoniak NH
3
H
2
N
2
chodzenie dysocjacja
Amoniak NH
3
Powietrze
H
2
N
2
N
2
chodzenie osuszanie spalanie
Gaz opaowy
Para wodna
N
2
konwersja
(wymiana)
CO z H
2
O
oczyszczanie z CO
2
konwersja
(wymiana)
Tablica 4.21
Schemat blokowy wytwarzania generatorowych atmosfer ochronnych
4 rozB 7-11-02 19:58 Page 358
ATMOSFERY OCHRONNE GENERATOROWE
Atmosfery generatorowe s wytwarzane w specjalnych urzdzeniach, zwanych
generatorami, i w gotowej postaci doprowadzane do komory grzejnej pieca, w kt-
rym odbywa si obrbka cieplna. Podstawowe procesy i reakcje chemiczne, w wy-
niku ktrych powstaj atmosfery generatorowe, przedstawiono w tablicy 4.21.
4.14.2. Obrbka cieplna wprni
OBRBKA CIEPLNA W PRNI
Wymagania dotyczce jasnej i czystej powierzchni spenia obrbka cieplna sta-
li w prni, polegajca na grzaniu w orodku gazowym o cinieniu znacznie mniej-
szym od atmosferycznego. Podczas obrbki cieplnej wikszoci gatunkw stali sto-
suje si prni 10
2
10
4
hPa. Wyjtek stanowi stale wysokostopowe, zawieraj-
ce Ti, Mn, Si, Cr, wymagajce prni 10
4
10
5
hPa.
Obrbka cieplna w prni wykazuje nastpujce zalety:
umoliwia otrzymywanie jasnej, srebrzystej powierzchni,
brak chemicznego oddziaywania na wsad, nie wystpuje zatem np. odwglanie,
nawglanie, nawodorowywanie, azotowanie,
w caej komorze grzejnej jest jednakowe oddziaywanie na powierzchni wsadu,
brak szkodliwych gazw poprawia warunki pracy,
nie ma potrzeby dugotrwaego pukania pieca atmosfer.
Do wad obrbki cieplnej w prni nale:
wysoki koszt inwestycyjny urzdze,
niezbyt rwnomierne nagrzewanie, szczeglnie w niskiej temperaturze, wynika-
jce z przenoszenia ciepa wycznie przez promieniowanie,
ograniczona wydajno urzdze.
4.14. Obrbka cieplna watmosferach
359
regulowanych i wprni
4 rozB 7-11-02 19:58 Page 359
4.15. Procesy
nanoszenia powok
z fazy gazowej
4.15.1. Charakterystyka procesw
nanoszenia powok z fazy gazowej
CHARAKTERYSTYKA PROCESW NANOSZENIA POWOK Z FAZY GAZOWEJ
Postp w zakresie wytwarzania i zwikszania trwaoci eksploatacyjnej elemen-
tw konstrukcyjnych i narzdzi, znajdujcych zastosowanie w rnych dziedzinach
ycia, dokonuje si w gwnej mierze dziki coraz powszechniejszemu wykorzysta-
niu technik nanoszenia cienkich powok, czsto z twardych, odpornych na zuycie
materiaw ceramicznych. Szeroki wybr dostpnych obecnie rodzajw powok
oraz technologii ich nanoszenia jest efektem wzrastajcego w ostatnich latach
zapotrzebowania na nowoczesne metody modyfikacji i ochrony powierzchni mate-
riaw. Wrd wielu technik zwikszajcych trwao powierzchni materiaw
inynierskich istotn rol w praktyce przemysowej odgrywaj metody:
chemicznego osadzania z fazy gazowej CVD (chemical vapour deposition),
fizycznego osadzania z fazy gazowej PVD (physical vapour deposition).
Due znaczenie mog mie rwnie metody hybrydowe, wykorzystujce
charakterystyczne cechy poszczeglnych metod CVD i PVD.
W tablicy 4.22 porwnano metody CVD na przykadzie nanoszenia powok
azotku tytanu.
360
Metoda
Sposb nagrzewania
przedmiotw
Temperatura
procesu, K
Cinienie
w komorze
roboczej
Atmosfery
gazowe
Rodzaj
warstwy
APCVD
grzanie oporowe
komory roboczej
11701220 atmosferyczne TiCl
4
+H
2
+N
2
Ti(C,N), TiN
LPCVD
grzanie oporowe
lub tzw. porednie
z wykorzystaniem zjawiska
wyadowania jarzeniowego
1150 10500 hPa TiCl
4
+H
2
+N
2
TiC, TiN, Ti(C,N)
PACVD
grzanie w warunkach
wyadowania jarzeniowego
(jarzeniowe lub jarzeniowe
z tzw. gorc anod)
770820 313 hPa TiCl
4
+H
2
+N
2
TiN, warstwa
kompozytowa
azotowana + TiN
grzanie jarzeniowe
lub jarzeniowe
z tzw. gorc anod
720790 310 hPa Ti(OC
3
H
7
)
4
+H
2
+N
2
warstwy typu Ti(O,C,N)
lub kompozytowe
azotowane +
Ti(O,C,N)
Tablica 4.22
Podzia metod CVD i ich oglna charakterystyka na przykadzie wytwarzania powok azotku tytanu
4 rozB 7-11-02 19:58 Page 360
METODA CVD
Metoda CVD polega na tworzeniu warstw wglikw i azotkw metali, np. chro-
mu, wanadu, tytanu, tantalu lub cyrkonu, ze skadnikw atmosfery gazowej, na
powierzchni obrabianego przedmiotu.
W procesie tworzenia warstwy bior udzia skadniki podoa. Wytwarzanie
warstw metod CVD nastpuje w szczelnym reaktorze w wyniku niejednorodnych
katalizowanych chemicznie i fizycznie reakcji na powierzchni stali w temperaturze
ok. 1000C i przy cinieniu 110
5
1,3510
3
Pa.
Proces prowadzony jest w atmosferach gazowych zawierajcych zwykle pary
zwizkw chemicznych metalu stanowicego podstawowy skadnik wytworzonej
warstwy (wglikowej, azotkowej, borkowej, tlenkowej) w temperaturze
9001100C. Najczciej atmosfery zoone s z lotnego halogenku pierwiastka
dyfundujcego oraz wglowodoru, azotu, wodoru lub gazu obojtnego, np. argonu.
W wyniku reakcji chemicznej zachodzcej na powierzchni metalu wydzielaj si
atomy (np. boru, chromu, tytanu, tantalu lub aluminium), ze zwizku (np. BCl
3
,
CrCl
2
, TiCl
4
, TaCl
4
, Al
2
Cl
3
). Drugi skadnik warstwy pochodzi z podoa (np.
wgiel w przypadku warstw wglikowych) lub z atmosfery (np. azot czy tlen
w przypadku warstw azotkowych lub tlenkowych).
Przykadowo, wytwarzanie zoonych warstw, zawierajcych wgliki i azotki
tytanu, polega na wygrzewaniu przedmiotu obrabianego w temperaturze
10001100C w obecnoci czterochlorku tytanu TiCl
4
, metanu CH
4
, wodoru H
2
i azotu N
2
wedug reakcji:
(4.33)
(4.34)
Wysoka temperatura konieczna do przebiegu reakcji chemicznych znacznie
ogranicza zakres stosowania metody CVD szczeglnie w przypadku elementw
naraonych na obcienia dynamiczne podczas eksploatacji lub narzdzi wyko-
nanych ze stali szybkotncych. Ogranicza to zakres stosowania technik CVD
gwnie do nanoszenia warstw na pytki z wglikw spiekanych lub spiekanych
materiaw ceramicznych, dla ktrych wysoka temperatura procesu nie powoduje
utraty ich wasnoci. Dodatkowo istotnym ograniczeniem w wykorzystaniu tej
metody do wytwarzania powok jest konieczno utylizacji agresywnych dla
rodowiska naturalnego odpadw poprocesowych.
W procesach CVD skadniki atmosfery mog by aktywowane:
cieplnie,
plazm.
Procesy CVD nanoszenia powok aktywowane cieplnie mog by realizowane
jako:
chemiczne osadzanie z fazy gazowej pod cinieniem atmosferycznym APCVD
(atmospheric pressure CVD),
chemiczne osadzanie z fazy gazowej pod obnionym cinieniem LPCVD (low
pressure CVD).
4.15. Procesy nanoszenia powok z fazy gazowej
361
H , HCl 4 TiC H CH TiCl + + + +
2 2 4 4
1000C

H . HCl 8 TiN 2 H 5 N TiCl 2 + + + +
2 2 2 4
1000C
4 rozB 7-11-02 19:58 Page 361
W ostatnich latach opracowano kilka odmian procesw CVD zwanych oglnie
metodami chemicznego osadzania z fazy gazowej w obecnoci wyadowania
jarzeniowego PACVD (plasma assisted CVD) umoliwiajcych znaczne obnienie
temperatury procesu. Technologie realizowane z wykorzystaniem niskotempe-
raturowej plazmy umoliwiaj wykorzystanie pozytywnych cech wysokotempe-
raturowych procesw CVD (dua wydajno i jako uzyskiwanych powok)
w poczeniu z nisk temperatur pokrywania oraz korzystnym oddziaywaniem
plazmy moliwo oczyszczenia podoa w wyniku dziaania plazmy zapewnia
dobr przyczepno powoki do podoa.
METODA PVD
Metoda PVD wykorzystuje zjawiska fizyczne, takie jak odparowanie metali
albo stopw lub rozpylanie katodowe w prni i jonizacj gazw i par metali
z wykorzystaniem rnych procesw fizycznych. Wspln ich cech jest krysta-
lizacja par metali lub faz z plazmy. Nanoszenie powok przeprowadzane jest na
podou zimnym lub podgrzanym do 200500C, co umoliwia pokrywanie
podoy zahartowanych i odpuszczonych, bez obawy o spadek ich twardoci, lecz
jednoczenie prowadzi do wytworzenia powok bardzo cienkich i sabo zwizanych
z podoem. Poczenie powokapodoe ma charakter adhezyjny i jest tym sil-
niejsze, im bardziej czysta jest powierzchnia pokrywana.
W celu uzyskania odpowiedniej czystoci powierzchni podoa prowadzi si
operacje przygotowania, czyszczenia i aktywacji powierzchni podoa przed
naniesieniem powoki.
Proces przygotowania powierzchni skada si z dwch gwnych etapw:
chemicznego przygotowania powierzchni (oczyszczenia zgrubnego), w celu
usunicia z niej wszelkiego rodzaju tuszczw, smarw konserwujcych oraz
innych zanieczyszcze mechanicznych, jak rwnie cienkich warstw
powierzchniowych (tlenkw, siarczkw, produktw korozji),
jonowego przygotowania powierzchni, ktre jest operacj bezporednio
poprzedzajc proces nanoszenia powok i ma na celu dokadne oczyszczenie
powierzchni, aktywowanie jej i podgrzanie elementu do danej temperatury
proces ten realizuje si przez trawienie jonowe.
W wikszoci przypadkw powstawanie powok w procesie PVD odbywa si
w trzech etapach:
uzyskiwanie par nanoszonego materiau,
transport par (neutralnych lub zjonizowanych) na materia podoa,
kondensacja par nanoszonego materiau na podou i wzrost powoki.
Wymienione etapy procesu osadzania fizycznego w zalenoci od metody
mog by wspomagane dodatkowymi procesami fizycznymi, takimi jak:
jonizacja elektryczna otrzymanych par metali oraz dostarczonych gazw,
krystalizacja z otrzymanej plazmy metalu lub fazy w stanie gazowym.
Dua rnorodno metod PVD stosowanych obecnie (rys. 4.126) zwizana jest z:
umiejscowieniem strefy otrzymywania i jonizowania par osadzonego materiau,
sposobem otrzymywania par osadzanych metali lub zwizkw przez:
odparowanie metalu lub zwizku stopionego oporowo, indukcyjnie, elek-
tronowo lub laserowo,
362
4 rozB 7-11-02 19:58 Page 362
363
13
14
2
3
4
5
2
9
17
4
3
7
2
9
18
4
6
2
9
N S
5
5
4
2
9
4
5
1
2
10
7
3
3
4
5
1
2
9
9
3
4
5
2
9
10
9
11
4
5
2
9
16
4
10
5
6 7 8
6 6
5 10 19 20 6
6 10 15
6 7 8
7 8
12 3
a)
d)
g)
b)
e)
h)
c)
f)
i)
Rysunek 4.126
Schematy metod PVD: a) aktywowane reaktywne naparowanie, b) aktywowane reaktywne naparowanie
z ujemn polaryzacj podoa, c) reaktywne nanoszenie ze zjonizowanych klastrw, d) aktywowane odparowanie
reaktywne ukiem termojonowym, e) katodowe odparowanie ukowe, f) reaktywne napylanie jonowe,
g) aktywowane odparowanie gorc katod wnkow, h) odparowanie impulsowoplazmowe, i) reaktywne
rozpylanie magnetronowe; 1 element grzejny, 2 przedmiot pokrywany, 3 stopiony metal, 4 wlot gazu,
5 wyjcie do pompy, 6 tarcza, 7 wizka elektronw, 8 dziao elektronowe, 9 plazma, 10 elektroda
dodatkowa, 11 jonizator, 12 tygiel, 13 termokatoda, 14 solenoidy, 15 uk elektryczny, 16 dodatkowy
strumie elektronw, 17 katoda wnkowa, 18 elektromagnesy, 19 elektroda erodujca, 20 magnetron
4 rozB 7-11-02 19:58 Page 363
sublimacj metalu lub zwizku w wyadowaniu ukowym cigym lub impul-
sowym,
rozpylanie katodowe lub anodowe metalu lub zwizku,
sposobem nanoszenia par materiau, co moe si odbywa przez:
rozpylanie (sputtering S), czyli nanoszenie zjonizowanych par metalu
uzyskanych przez rozpylenie metalowej elektrody jonami gazu obojtnego
(najczciej jest nim argon) uzyskanymi w wyniku wyadowania jarze-
niowego,
naparowanie (evaporation E) zachodzce przez nanoszenie niezjoni-
zowanych (technika klasyczna) lub nieznacznie zjonizowanych par metalu,
fazy lub zwizku, uzyskanych technikami termicznymi przez odparowanie
(technika wspomagana), przy czym jonizacja najczciej odbywa si w innej
strefie ni otrzymywanie par,
napylanie (ion plating IP) polegajce na nanoszeniu par metalu, fazy lub
zwizku uzyskanych przez odparowanie lub sublimacj temperaturow, przy
czym pary metali lub zwizkw s zjonizowane bardziej, ni w przypadku
wspomaganych technik naparowania, a jonizacja par zwykle ma miejsce
w strefie otrzymywania par,
intensyfikacj procesu osadzania warstw przez:
metody reaktywne, zwizane ze stosowaniem gazw reaktywnych (np. N
2
,
wglowodorw, O
2
, NH
3
), umoliwiajcych uzyskanie na pokrywanej
powierzchni zwizku o duej twardoci (np. TiN, VC, Al
2
O
3
, w wyniku
reakcji z parami metali),
metody aktywowane, z aktywowaniem procesu jonizacji gazw i par metali
przez dodatkowe wyadowanie jarzeniowe, stae lub zmienne pole elek-
tryczne, pole magnetyczne, dodatkowe rda emisji elektronw albo pod-
grzewanie podoa,
metody mieszane reaktywnoaktywowane, w ktrych moliwe s rne kom-
binacje podanych procesw fizycznych.
Metody PVD s stosowane praktycznie do pokrywania narzdzi ze stali
wysokostopowych, gwnie skrawajcych i do obrbki plastycznej, odpornymi na
cieranie warstwami, np. TiN, TiC lub wielowarstwowo. Pokrywa si rwnie pre-
cyzyjne elementy maszyn, np. waki, oyska, elementy pomp.
Wytwarzanie cienkich powok metod fizycznego osadzania z fazy gazowej
wykorzystywane jest nie tylko w zastosowaniach trybologicznych w celu poprawy
wasnoci eksploatacyjnych narzdzi (gwnie odpornoci na cieranie), lecz
rwnie w wielu dziedzinach inynierii materiaowej: elektronice, optyce, medy-
cynie, do zastosowa antykorozyjnych, a take dekoracyjnych.
W technikach PVD zmiana parametrw procesu ma duy wpyw na struktur
powoki. Podstawowymi parametrami procesu wpywajcymi na struktur s: tem-
peratura podoa, cinienie gazu, energia jonw bombardujcych, ktre razem
z cechami podoa: skadem chemicznym, mikrostruktur, topografi, determinu-
j wasnoci mechaniczne powok. Intensywno zjawisk zachodzcych na
powierzchni zaley m.in. od gstoci strumienia energii jonw bombardujcych,
ktrej grna warto ograniczona jest odpornoci ciepln materiau podoa. Dla
maej energii jonw zderzenia jonciao stae mog powodowa lokalny wzrost
364
4 rozB 7-11-02 20:00 Page 364
temperatury i desorpcj czstek znajdujcych si na powierzchni (m.in.
zanieczyszcze). Gdy energia wzrasta (procesy z udziaem plazmy), zachodz
zjawiska opisane uprzednio oraz dodatkowo moe wystpi implantacja jonw
i rozpylanie atomw z powierzchni pokrywanej. Na warto energii jonw w proce-
sach PVD mona wpywa przez zmian wartoci natenia pola elektrycznego
przyspieszajcego jony (polaryzacja podoa ujemnym napiciem) oraz drogi swo-
bodnej jonw, na ktrej s one przyspieszone w polu elektrycznym. Rna energia
jonw bombardujcych wpywa przede wszystkim na: zarodkowanie i wzrost
powoki, morfologi powierzchni oraz przyczepno do podoa.
TECHNIKI PVD NANOSZENIA POWOK
Na rysunku 4.127 przedstawiono klasyfikacj technik PVD ze zjonizowanej
fazy gazowej, na podstawie ktrej mona nazywa techniki zgodnie z ich cechami
charakterystycznymi, np. SIP klasyczne napylanie (platerowanie) jonowe (simple
365

Rysunek 4.127
Oglna klasyfikacja metod PVD nanoszenia powok
4 rozB 7-11-02 20:00 Page 365
ion plating), ARE aktywowane reaktywne naparowanie (activated reactive evapo-
ration). Czsto stosuje si dodatkowe oznaczenie okrelajce sposb aktywowania,
np. dodatkowa elektroda (bias B), katoda lub anoda wnkowa (hollowcathode
HC, hollowanode HA), pole magnetyczne (magnetron M).
Ze wzgldu na zbieno procesw nanoszenia powok ostatnio dzieli si je na
dwie grupy:
techniki klasycznego nanoszenia, gdzie nanoszenie par metali nastpuje
w prni (lub atmosferze gazu niezjonizowanego) na czystym i zimnym
podou w typowym naparowaniu prniowym, proces nanoszenia jest
zazwyczaj powolny, a pary metalu docierajc do podoa maj nisk energi, co
sprawia, e nie mog one wybi atomw z podoa, a tylko na nim osiadaj,
w wyniku czego tworzone powoki maj ma gsto, sab adhezj i du ilo
zanieczyszcze,
techniki jonowego nanoszenia prniowego (najczciej reaktywne), ktre
odbywa si na czystym i zimnym lub podgrzanym podou, obejmujc wiele
technik, ktre wsplnie mona nazwa platerowaniem jonowym, charakteryzu-
jcym si bombardowaniem powierzchni nanoszonej powoki strumieniem
jonw o energii wystarczajcej do spowodowania rozpylania, wpywajcym na
gsto, szczelno i przyczepno powoki do podoa, na skutek usuwania
wszelkiego rodzaju atomw zanieczyszcze, co moe spowodowa rwnie
podgrzanie podoa, a nawet pytk implantacj, a take zapewnia korzystny
rozkad napre wasnych w pobliu granicy podoepowoka.
Prawie we wszystkich technikach PVD nanoszona powoka powstaje ze stru-
mienia zjonizowanej plazmy kierowanej przez wyadowanie elektryczne na
podoe. Dlatego niekiedy techniki nanoszenia powok z plazmy (z wykorzys-
taniem jonw) nosz nazw nanoszenia lub pokrywania jonowego wspomaganego
plazm PAPVD (plasma assisted PVD) lub wykorzystujcych jony IAPVD (ion
assisted PVD).
Techniki PAPVD, w odrnieniu od technik PVD bez obecnoci plazmy, znaj-
duj coraz wiksze zastosowanie w procesach nanoszenia cienkich powok.
Przemawia za tym wiksza energia kinetyczna czstek w komorze urzdzenia, co
w efekcie daje lepsz adhezj naniesionej powoki i podoa. Dodatkowym
walorem duej energii strumienia plazmy jest dobre oczyszczanie powierzchni
podoa.
Metody PAPVD nale do procesw nierwnowagowych, gdzie plazma odgry-
wa wan rol podczas krystalizacji powoki. Wniskotemperaturowych metodach
PAPVD zastosowanie bombardowania krystalizujcej powoki jonami o energii
1 eV do 1 keV powoduje midzy innymi wzrost ruchliwoci zaadsorbowanych
atomw oraz dostarcza energii potrzebnej do aktywacji reakcji chemicznych.
Efekty oddziaywa jonu z ciaem staym zale od energii jonw i sposobu wyt-
warzania powoki (rys. 4.128). Generalnie przyjmuje si, e strumieniowi jonw
odpowiada gsto prdu jonowego na podou, natomiast strumie kondensuj-
cych atomw jest proporcjonalny do szybkoci nanoszenia powoki. Stosunek
gstoci strumienia czstek gazu reaktywnego do iloci kondensujcych atomw
metali determinuje skad chemiczny oraz fazowy otrzymywanych powok reakty-
wnymi metodami PVD.
366
4 rozB 7-11-02 20:00 Page 366
W procesach nanoszenia powok metodami PVD naley:
otrzyma moliwie najbardziej jednorodny rozkad poszczeglnych skadnikw
atmosfery wewntrz komory roboczej,
zapewni wysoki stopie jonizacji atmosfery roboczej skadajcej si z par
nanoszonego materiau oraz czstek gazw reaktywnych i roboczych.
Realizacja tych celw jest zapewniona w rnym stopniu w zalenoci od zas-
tosowanej metody PVD wytwarzania powok. Do najwaniejszych metod PVD
stosowanych do nanoszenia powok na narzdziach nale:
metoda ARE (activated reactive evaporation) aktywowane reaktywne
naparowanie, polegajca na uyciu dziaa elektronowego (wizki elektronw)
wysokonapiciowego w celu odparowania materiau w atmosferze gazu reakty-
wnego. Roztopione lustro metalu stanowi zarwno rdo par jak i rdo elek-
tronw. Jonizacja, unoszcych si nad ca powierzchni roztopionego lustra,
367
Rysunek 4.128
Rodzaje zalenoci oddziaywa jonu z ciaem staym w zalenoci od energii jonu (wedug A. Michalskiego)
4 rozB 7-11-02 20:00 Page 367
par metalu zachodzi przez niskoenergetyczne elektrony emitowane rwnie
z ciekego lustra. Wtak powsta plazm doprowadza si gaz reaktywny reagu-
jcy ze zjonizowanymi parami metalu doprowadzajc do osadzania si
w postaci zwizkw na powierzchni podoa (rys. 4.126a);
metoda BARE (bias activated reactive evaporation) aktywowane reaktywne
naparowanie z ujemn polaryzacj podoa, stanowi udoskonalenie metody
ARE. Rnica polega na zastosowaniu ujemnej polaryzacji podoa powodu-
jcej przyspieszenie jonw uczestniczcych w krystalizacji powoki, a tym
samym polepszenie przyczepnoci uzyskiwanych powok. W metodzie tej
stosowane s dodatkowe elektrody jonizujce spolaryzowane dodatnio (rys.
4.126b);
metoda ICB (ionized cluster beam) reaktywne nanoszenie ze zjonizowanych
klastrw, polega na kierowaniu uprzednio zjonizowanych klastrw (skupisk
atomw) z prdkoci ponaddwikow na pokrywane podoe. Klastry po
wylocie z tygla s czciowo jonizowane poprzecznym strumieniem elek-
tronw. Dodatnio naadowane klastry s nastpnie przyspieszane przez elek-
trod przyspieszajc do prdkoci naddwikowej i kierowane w stron
podoa. Technika ta charakteryzuje si du gstoci upakowania materiau
powoki oraz znaczn szybkoci nanoszenia (rys. 4.126c);
metoda TAE (thermoionic arc evaporation) w technice aktywowanego odpa-
rowania reaktywnego ukiem termojonowym tarcza stanowica rdo par jest
nagrzana wizk elektronw i stanowi anod urzdzenia. Wyemitowane z tar-
czy jony zamknite s w puapce magnetycznej wytworzonej przez solenoidy
nawinite na komor prniow urzdzenia i osadzaj si na powierzchni
wsadu (rys. 4.126d);
metoda CAD (cathodic arc deposition) (rys. 4.126e), czyli katodowe odparowa-
nie ukowe lub zwana rwnie CAE (cathodic arc evaporation) katodowe na-
parowanie ukowe, polegajce na niskocinieniowym erodowaniu rda wyko-
nanego z odparowywanego materiau plamk katodowego wyadowania ukowe-
go o nieustalonym przestrzennym charakterze w atmosferze gazu reaktywnego.
Charakterystyczn cech tej metody jest wysoka energia jonw i atomw do
150 eV oraz bardzo duy stopie jonizacji plazmy;
metoda RIP (reactive ion plating), czyli reaktywne napylanie jonowe polega na
stopieniu i odparowaniu metali przy pomocy wysokonapiciowego dziaa elek-
tronowego w obecnoci wyadowania jarzeniowego, wzbudzanego wok ujem-
nie spolaryzowanego podoa, pocztkowo z bardzo wysok wartoci okoo
2000 V, a w dalszej fazie procesu z polaryzacj podoa o napiciu ok.
100 V (rys. 4.126f);
w metodzie HHCD (hot hollow cathode deposition), zblionej do BARE, zasto-
sowano do odparowania metalu niskonapiciowe dziao elektronowe katod
wnkow. Odparowany metal jest czciowo jonizowany w wyniku zderze ze
strumieniem elektronw i reagujc z doprowadzanym gazem reaktywnym
prowadzi do osadzania utworzonych zwizkw chemicznych na ujemnie spo-
laryzowanym podou (rys. 4.126g);
metoda PPM (pulse plasma method), czyli odparowanie impulsowoplazmowe,
polega na gwatownym impulsowym odparowaniu ze stanu staego umieszczonej
368
4 rozB 7-11-02 20:00 Page 368
w generatorze plazmy centralnej elektrody w wyniku silnoprdowego (100 kA)
rozadowania baterii kondensatorw o napiciu 110 kV. Jonizacja czstek
elektrody zachodzi przez impulsowe jej odparowanie oraz przez ablacj plaz-
mow zwizan z przemieszczaniem si wzdu walcowej centralnej elektrody.
Poszczeglne odstpy czasu midzy impulsami wynosz okoo 5 s, natomiast
czas krystalizacji ze zjonizowanych porcji par metalu i czas ogrzewania
podoa plazm o temperaturze 2000 K nie przekracza 100 s (rys. 4.126h);
metoda RMS (reactive magnetron sputtering) (rys. 4.126i) polega na rozpylaniu
materiau, stanowicego substrat otrzymywanej powoki, przez jony gazu wy-
tworzone w obszarze midzy plazm a wsadem. Rozpylone jony przechodz
przez plazm ulegajc jonizacji oraz ewentualnym reakcjom z jonami i atoma-
mi gazu reaktywnego powodujc osadzanie si powoki.
W przypadku metod polegajcych na uzyskaniu par metalu bez koniecznoci
stopienia caego rda, moliwym jest swobodne umieszczanie rde par
w komorze pieca oraz praktycznie dowolne ksztatowanie skadu chemicznego
tarczy, co umoliwia dowolne konstytuowanie powok wieloskadnikowych
i wielowarstwowych.
4.15.2. Charakterystyka powok
wytwarzanych wprocesach PVD
OGLNA CHARAKTERYSTYKA POWOK PVD
Do konstytuowania twardych przeciw-
zuyciowych powok metodami PVD, przez-
naczonych do zastosowa trybologicznych
wykorzystywane s metale przejciowe
(najczciej Ti, V, Ta, Zr, Cr, Mo, W, Nb),
gazy reaktywne (azot, tlen) lub pary (np.
boru, krzemu) oraz pierwiastki otrzymy-
wane z rnych zwizkw chemicznych
(wgiel), tworzce z nimi trudno topliwe
azotki, wgliki, borki, siarczki, tlenki.
Zwizki tworzce rnego typu powoki
charakteryzuj si wysok twardoci, trud-
notopliwoci, odpornoci na zuycie lub
odpornoci korozyjn oraz kruchoci,
a take zmiennoci skadu chemicznego,
powodujcego zmiany struktury. Wyszcze-
glni mona trzy grupy twardych mate-
riaw powokowych rnice si midzy
sob charakterem wiza atomowych
w nich wystpujcych (rys. 4.129). Materia-
y tworzce powoki charakteryzuj si
wizaniami mieszanymi i nie wystpuj
w nich wizania w czystej postaci. Wizania
369
Rysunek 4.129
Zaleno poszczeglnych grup twardych materiaw powoko-
wych w zalenoci od typu wizania (wedug H. Hollecka)
4 rozB 7-11-02 20:00 Page 369
mieszane wykazuj zoon kombinacj
wzajemnych oddziaywa w ukadach
metalmetal oraz metalniemetal, nieme-
talniemetal. Specyficzne wasnoci twar-
dych materiaw powokowych zdetermi-
nowane s rodzajem wizania atomowego
dominujcego w poszczeglnych mate-
riaach, co schematycznie przedstawiono
w postaci trjkta wiza na rysunku 4.130.
Wasnoci fizykochemiczne twardych mate-
riaw powokowych w zalenoci od rodza-
ju wystpujcych wiza atomowych przed-
stawiono w tablicy 4.23. adna z wymie-
nionych grup materiaw zatem nie zapew-
nia w peni wymaganych wasnoci wystar-
czajcych do uzyskania powoki o dobrych
uniwersalnych wasnociach. Najbardziej
zblione do nich wasnoci wykazuj mate-
riay o wizaniu metalicznym, co przyczy-
nia si do najszerszego ich wykorzystania.
KLASYFIKACJA POWOK PVD
Powoki otrzymywane w procesie PVD mona podzieli na dwie podstawowe
grupy:
proste, zwane powokami jednowarstwowymi lub monowarstwowymi, skada-
jce si z jednego materiau (metalu, np. Al, Cr, Cu, lub fazy, np. TiN, TiC),
zoone, skadajce si z wicej ni jednego materiau, przy czym materiay te
zajmuj rne pozycje w tworzonej powoce.
Do powok zoonych nanoszonych metod PVD zalicza si powoki:
370
Rysunek 4.130
Schemat wpywu typu wizania na wasnoci twardych mate-
riaw powokowych (wedug H. Hollecka)
Tablica 4.23
Wasnoci fizykochemiczne twardych materiaw powokowych (wedug C. Subramaniana i K.N. Strafforda)
Poziom
wartoci
Twardo Krucho
Temperatura
topnienia
Stabilno
Wspczynnik
rozszerzalnoci
cieplnej
Adhezja
do podoa
metalicznego
Reaktywno
Przydatno do
ukadw wielo-
warstwowych
Wysoki K J M J J M M M
redni M K K M M J K J
Niski J M J K K K J K
Materiay o wizaniu: M metalicznym, K kowalencyjnym, J jonowym.
4 rozB 7-11-02 20:00 Page 370
wieloskadnikowe, w ktrych podsie jednego pierwiastka wypeniona jest
czciowo innym pierwiastkiem; wrd licznej grupy potrjnych zwizkw
wgla i azotu z metalami przejciowymi najlepiej zbadane s roztwory azotkw
TiN, VN, ZrN, TaN, CrN, HfN z wglikami tych pierwiastkw. Wgliki i azot-
ki tworz ze sob cige roztwory stae (trjskadnikowe lub czteroskadnikowe)
charakteryzujce si lepszymi wasnociami, zwaszcza trybologicznymi, ni
powoki proste; wasnociami tymi mona ponadto sterowa wykorzystujc
szeroki zakres wzajemnej rozpuszczalnoci, charakterystyczny dla tych roz-
tworw;
wielowarstwowe zwane take multiwarstwami, wytwarzane w wyniku
nanoszenia na siebie kolejno warstw rnych materiaw, najczciej powok
prostych o rnych wasnociach; poszczeglne warstwy tworzce powok
wielowarstwow powinny zapewnia odpowiednio do swego umiejscowienia
podane wasnoci, a tworzc strefy przejciowe midzy sob gwarantowa
pynne przejcie midzy czsto odmiennymi wasnociami. Warstwa
wewntrzna najblisza podou pokrywanemu powinna zapewnia odpowied-
ni przyczepno do podoa, warstwa lub warstwy porednie powinny charak-
teryzowa si twardoci i wytrzymaoci, natomiast warstwa zewntrzna
zapewnia powinna dobre wasnoci trybologiczne, antykorozyjne bd deko-
racyjne;
wielofazowe, stanowice mieszanin rnych faz, charakteryzujce si du
odpornoci na zuycie cierne;
gradientowe, stanowice odmian powok wielowarstwowych rnice si
skadem chemicznym i wasnociami warstw pojedynczych, zmieniajcych si
pynnie na ich gruboci;
kompozytowe, bdce szczeglnym typem powok wielofazowych, stanowicych
rwnie mieszanin, w ktrej jedna faza jest dyspersyjnie rozproszona w innej,
wystpujcej w sposb cigy;
metastabilne, czce w sobie zrnicowane wasnoci materiaw metalicznych
z kowalencyjnymi, tworzone s w wyniku syntezy faz nierwnowagowych
(metastabilnych), np. krystalizujcych w ukadzie regularnym AlN, SiC (gdy
ich odmiany heksagonalne s rwnowagowe) umoliwiajc tworzenie powok
umocnionych roztworowo, np. typu (Ti,Al)N, (Hf,Al)N, (Ti,Si)C oraz
(Ti,Al,Si)N.
Powoki wytwarzane w procesach PVD mona rwnie podzieli na powoki:
pierwszej generacji, reprezentowane przez azotek tytanu TiN,
drugiej generacji, reprezentowane przez wglikoazotek tytanu Ti(C,N), azotek
aluminium i tytanu (Ti,Al)N, azotek chromu CrN, oraz niektre powoki dia-
mentopodobne DLC (diamond like carbon); oglnie powoki II generacji w po-
rwnaniu z powokami I generacji charakteryzuj si lepszymi wasnociami
uytkowymi w rnych zastosowaniach,
trzeciej generacji, bdce cigle w stadium bada laboratoryjnych i rozwoju,
reprezentowane s przez powoki wieloskadnikowe i/lub wielowarstwowe, np.
(Ti,Zr)N, (Ti,Cr)N, (Ti,Al,V)N, (Ti,Al,Si)N.
371
4 rozB 7-11-02 20:00 Page 371
372
372
Topografia 1) powierzchni powoki TiN+
multiTiAlSiN+TiN naniesionej na podoe z wgli-
kw spiekanych, pow. 2200x, mikroskop skaningowy;
2) powierzchni powoki TiN+multiTiAlSiN+TiN
naniesionej na podoe z wglikw spiekanych, pow.
2200x, mikroskop skaningowy; struktura 3) przeomu
powoki wglikoazotka tytanu Ti(C,N) naniesionej
na podoe ze stali szybkotncej P6-5-3 z kropl
tytanu, pow. 11000x, mikroskop skaningowy;
topografia 4) powierzchni powoki Ti+TiN nanie-
sionej na stali P6-5-3-8, pow. 13500x, mikroskop
skaningowy; struktura 5) przeomu powoki Ti+TiN
naniesionej na stali szybkotncej P6-5-3-8, pow.
12500x, mikroskop skaningowy; topografia 6) po-
wierzchni powoki Ti+Ti(C,N) naniesionej na stali
szybkotncej P6-5-3-8, pow. 13500x, mikroskop ska-
ningowy; struktura 7) przeomu powoki Ti+Ti(C,N)
naniesionej na stali szybkotncej P6-5-3-8, pow.
4400x, mikroskop skaningowy; 8) przeomu powoki
Ni/Cr/Zr/ZrN naniesionej na podoe ze stopu
CuZn40Pb2, pow. 2800x, mikroskop skaningowy
1 2 3
4 5
6 7 8
Powoki PVD I
4 rozB 7-11-02 20:00 Page 372
373 373
Struktura 9) powoki Ti(C,N) naniesionej na wgliki
spiekane, pow. 450x, zgad ukony; 10) powoki
wielowarstwowej Ti(C,N)+Al
2
O
3
+TiC naniesionej na
wgliki spiekane, pow. 1100x, zgad ukony; 11) prze-
omu powoki TiN+multiTiAlSiN+TiN naniesionej
na podoe z cermetalu narzdziowego, pow. 5400x;
12) przeomu powoki 15-warstwowej Ti/CrN nanie-
sionej na podoe ze stopu miedzi CuZn40Pb2, pow.
8600x, mikroskop skaningowy; 13) przeomu powoki
15-warstwowej Ti/CrN naniesionej na podoe ze
stopu miedzi CuZn40Pb2, pow. 6500x, mikroskop
skaningowy; 14) cienkiej folii z powoki TiN+
TiAlSiN+TiN naniesionej na cermetal narzdziowy,
pow. 41000x; 15) cienkiej folii z powoki
TiN+TiAlSiN+TiN naniesionej na cermetal narz-
dziowy, pow. 150000x; 16) cienkiej folii z powoki
TiN+multiTiAlSiN+TiN naniesionej na wgliki
spiekane, pow. 170000x
9 10 11
12 13
14 15 16
Powoki PVD II
4 rozB 7-11-02 20:00 Page 373
4.15.3. Struktura i wasnoci powok
wytwarzanych wprocesach PVD
STRUKTURA POWOK PVD
Skad i wasnoci powok nanoszonych me-
tod fizycznego osadzania z fazy gazowej zale
od:
szybkoci rozpylania,
odlegoci pomidzy materiaem osadzanym
tarcz (target) a podoem,
temperatury podoa,
cinienia argonu i gazu reaktywnego,
gstoci odparowanych lub rozpylanych
atomw,
stopnia jonizacji argonu, gazu reaktywnego
oraz odparowanych lub rozpylanych atomw
z tarczy.
W modelu tworzenia si warstwy, ktrego
podstaw jest temperatura topnienia osadzane-
go materiau (T
t
), wyrniono trzy strefy struk-
tury metalograficznej (rys. 4.131a) w zalenoci
od temperatury homologicznej T/T
t
:
strefa I (T < 0,3T
t
), o strukturze kolumnowej
z du iloci porw, w ktrej przewaaj
drobne krystality,
strefa II (0,3T
t
< T < 0,5T
t
), o strukturze
kolumnowej charakteryzujcej si wikszymi
ziarnami oraz wystpujcymi mikronierw-
nociami powierzchni,
strefa III (T > 0,5T
t
), gsta struktura, o du-
ych ziarnach rwnoosiowych rosncych
wraz ze wzrostem temperatury podoa.
Model tworzenia si warstw oprcz zale-
noci T/T
t
obejmujcy take cinienie argonu P
w strefie rozpylania (rys. 4.131b) uwzgldnia
wystpowanie przy niskich cinieniach argo-
nu w zakresie temperatury homologicznej
T/T
t
< 0,5 strefy przejciowej (strefy T) charak-
teryzujcej si drobno zagszczonymi krystali-
tami wknistymi przechodzcymi wraz ze
wzrostem temperatury w ziarna o typowej stru-
kturze kolumnowej. Strefa T ma korzystne
wasnoci fizyczne i chemiczne wynikajce
z wysokiej wytrzymaoci i twardoci, wystpuj-
cych napre ciskajcych oraz duej gadkoci
powierzchni.
374
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A
H
O
M
O
L
O
G
I
C
Z
N
A

T
p
/
T
t
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A
H
O
M
O
L
O
G
I
C
Z
N
A

T
p
/
T
t
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A
H
O
M
O
L
O
G
I
C
Z
N
A

T
p
/
T
t
O
D
L
E
G
C
I
N
IE
N
IE
A
R
G
O
N
U
(P
a
)
E
N
E
R
G
IA
J
O
N
W
(
e
V
)
0,1
80
100
60
40
20
0,7
Rysunek 4.131
Modele strukturalne powok: a) wedug B.A. Mowczana
i A. Demcziszina, b) wedug J.A. Thorthona,
c) wedug A.P. Messiera
4 rozB 7-11-02 20:00 Page 374
W przypadku powok nanoszonych przy pomocy wizki jonw wspomaganych
plazm istotne znaczenie ma energia rozpylania jonw E docierajcych do
podoa. Strefa przejciowa (strefa T) ulega przesuniciu do niszej temperatury
homologicznej 0,2 < T/T
t
< 0,5 (rys. 4.131c).
EPITAKSJA
Cienkie powoki mog charakteryzowa si epitaksj. Polega ona na wzrocie
pojedynczego krysztau powoki na szczycie krysztaw wchodzcych w skad
podoa. Istniej dwa rodzaje epitaksji:
homoepitaksja wystpujca wtedy, gdy powoka i podoe s z tego samego
materiau,
heteroepitaksja wystpujca w przypadku, gdy materiay powoki oraz podoa
s rne.
W przypadku kiedy krysztay powoki i podoa maj identyczne parametry
sieci przestrzennej, wwczas nie wystpuj adne przypowierzchniowe naprenia.
W przypadku heteroepitaksji, gdzie parametry sieci krystalicznej powoki
i podoa s rne, w zalenoci od obszaru zego dopasowania wyrnia si trzy
typy epitaksji:
epitaksja dobrze dobrana (matched epitaxy); jeli niedopasowanie sieci krysta-
licznej jest bardzo mae, wwczas heterowizanie przypowierzchniowe jest
podobne jak w przypadku homoepitaksji,
epitaksja napreniowa (strained epitaxy); gdy parametr sieci krystalicznej
materiau powoki i podoa bardzo rni si midzy sob,
epitaksja odprona (relaxed epitaxy).
Najczciej badania epitaksji wykonuje si przy pomocy skaningowego
mikroskopu tunelowego lub transmisyjnego mikroskopu elektronowego.
WASNOCI POWOK PVD
Gwatowny rozwj procesw PVD spowodowa wykorzystanie na skal prze-
mysow specyficznych wasnoci powok nie tylko do pokrywania materiaw
narzdziowych, lecz rwnie w innych obszarach zastosowa. Twarde, odporne na
zuycie powoki s coraz czciej uywane do poprawy wasnoci i funkcjonalnoci
rnych materiaw uytkowych. Powoki PVD znajduj zastosowanie w optyce
i mikroelektronice, biomedycynie, aeronautyce i przemyle kosmicznym, ener-
getyce, przemyle samochodowym, przemyle budowlanym i mieszkalnictwie,
budowie maszyn. Zwikszenie trwaoci, ograniczenie szybkoci zuycia,
odporno na oddziaywanie wysokiej temperatury, niski wspczynnik przewod-
noci cieplnej oraz ograniczenie procesw utleniania i korozyjnych w gwnej
mierze zadecydowao o wykorzystaniu powok otrzymanych w procesach PVD do
pokrywania wielu materiaw inynierskich. W przypadku zastosowania powok
otrzymanych metodami PVD stawiane im wymagania dotycz gwnie niepogo-
rszenia wasnoci mechanicznych podoa przez powok oraz poprawy wasnoci
trybologicznych, antykorozyjnych w zalenoci od przeznaczenia powok.
Niewtpliwie swoje korzystne wasnoci powoki zawdziczaj przede wszys-
tkim silnie zdefektowanej, amorficznej strukturze oraz mniejszej wielkoci ziarna.
Duy wpyw wywieraj rwnie parametry techniczne procesu nanoszenia powok,
375
4 rozB 7-11-02 20:00 Page 375
takie jak: cinienie gazw w komorze pieca, napicie przyspieszajce (polaryzacja
podoa), temperatura procesu, odlego midzy podoem a rdem materiau
osadzanego, jak rwnie skad chemiczny powodujcy uzyskanie danych
wasnoci.
Wasnoci powok wytwarzanych w procesach PVD charakteryzuj si wyma-
ganiami:
wasnociami mechanicznymi (adhezja, twardo, naprenia wewntrzne,
modu sprystoci wzdunej, itp.),
wasnociami fizycznymi (gsto, przewodno cieplna, wspczynnik rozsze-
rzalnoci cieplnej, temperatura topnienia, wspczynnik tarcia, itp.),
odpornoci na zuycie cierne (wasnoci trybologiczne),
ochron antykorozyjn, dyfuzyjn i ciepln,
struktur, skadem chemicznym i gruboci powok.
Przyczepno powoki do podoa jest jedn z najwaniejszych wasnoci
powok wytwarzanych w procesach PVD. Jeeli jest nieodpowiednia, caa
funkcjonalno pokrycia moe zosta utracona. Na adhezj cienkich powok do
materiau podoa wpyw wywieraj mikrostruktura materiau, obcienia
zewntrzne oraz aspekty rodowiskowe otoczenia. Adhezja jest stanem, w ktrym
dwie powierzchnie przylegaj do siebie w wyniku oddziaywa walencyjnych
lub/oraz poprzez poczenie mechaniczne. Adhezja jest silnie zwizana z czys-
toci i odpowiednim przygotowaniem materiau podoa przed procesem nakada-
nia powok. Czsto towarzysz jej jednak dyfuzja lub dyfuzyjne przemieszanie
atomw pochodzcych z powoki i podoa w wyniku oddziaywania jonw.
W tablicy 4.24 zestawiono najwaniejsze wasnoci powok nanoszonych
w procesach PVD ze wzgldu na wymagania produkcyjne i zastosowanie praktyczne.
Tablica 4.24
Ranking najwaniejszych wasnoci powok ze wzgldu na wymagania produkcyjne i zastosowania uytkowe
(wedug K. Holmberga i A. Matthewsa)
376
Kolejno
Najwaniejsze wasnoci powok ze wzgldu na:
wymagania produkcyjne zastosowania praktyczne
1 przyczepno wasnoci trybologiczne
2 grubo skad chemiczny
3 wygld zewntrzny przyczepno
4 odporno korozyjna odporno korozyjna
5 wasnoci trybologiczne naprenia wewntrzne
6 twardo wygld zewntrzny
7 porowato struktura/morfologia
8 skad chemiczny odporno na pknicia
9 naprenia wewntrzne grubo
10 struktura/morfologia porowato
4 rozB 7-11-02 20:00 Page 376
Zaleno
warunkw pracy
oraz mechanizmw
zuycia i dekohezji
materiaw
inynierskich
Zaleno
warunkw pracy
oraz mechanizmw
zuycia i dekohezji
materiaw
inynierskich
5 roz 8-11-02 12:23 Page 1
5.1. Wasnoci mechaniczne
oraz ich badania
WASNOCI MECHANICZNE JAKO WIELKOCI KRYTERIALNE
W DOBORZE MATERIAW
Wasnoci mechaniczne materiau s powizane z jego reakcj na obcianie
lub odksztacanie. Warto obcienia moe by staa lub zmienia si w sposb
cigy, dziaajc przez czas zmieniajcy si od uamka sekundy do wielu lat. Mate-
riay metalowe mog by obciane lub odksztacane w orodku otaczajcego je
powietrza, w niskiej lub wysokiej temperaturze, a take w orodku innych gazw
lub cieczy, z ktrych wiele dziaa korodujco. Reakcj materiau na takie warunki
obcienia jest odksztacenie spryste lub plastyczne oraz pkanie. Zjawiska te
mog przebiega bezporednio po przyoeniu obcienia lub po pewnym czasie.
Opracowano liczne metody bada wasnoci mechanicznych, ktre zyskay bar-
dzo due znaczenie praktyczne. W prbach tych symuluje si warunki obcie
wystpujcych w praktyce w rnych elementach konstrukcyjnych i maszynowych,
chocia niemoliwa jest pena realizacja tego zaoenia.
Wyniki bada wasnoci mechanicznych s wykorzystywane przez projektan-
tw w procesie projektowania elementw konstrukcyjnych. Porwnuje si wwczas
naprenia dopuszczalne, wyznaczone dla konkretnych materiaw na podstawie
wynikw prb, z napreniami w elementach konstrukcyjnych, okrelonymi na
podstawie analizy teoretycznej lub dowiadczalnie. Analogicznych oblicze
dokonuje si w odniesieniu do innych wasnoci, np. dotyczcych cigliwoci mate-
riaw inynierskich.
Zadaniem metaloznawcw i inynierw materiaowych jest opracowanie proce-
sw technologicznych i wytwarzanie materiaw inynierskich, w tym metali i ich
stopw, o strukturze zapewniajcej wymagania okrelone w wyniku znormalizowa-
nych prb, w szczeglnoci wymagane wasnoci mechaniczne. Badania wasnoci
mechanicznych umoliwiaj zatem postawienie wymaga odnonie do tych wa-
snoci i ich szybkie sprawdzenie w praktyce. Praktyczne stosowanie tych metod
umoliwia odbir techniczny licznych materiaw inynierskich, w tym metali
i stopw technicznych, pozwala na ich porwnywanie i klasyfikowanie wedug
przewidywanych zastosowa oraz ocen skutecznoci zastosowanych procesw
technologicznych, w odniesieniu do metali i ich stopw, przede wszystkim obrb-
ki cieplnej oraz plastycznej, a take wielokrotnie procesw inynierii powierzchni,
stosowanych w celu poprawy struktury i wasnoci powierzchni, czsto powok na-
noszonych na powierzchnie elementw wytworzonych z materiaw inynierskich.
378
5 roz 8-11-02 12:23 Page 378
METODY BADA WASNOCI MECHANICZNYCH
Badania wasnoci mechanicznych mona podzieli na suce okreleniu:
wasnoci technologicznych, decydujcych o przydatnoci materiaw do okre-
lonej obrbki,
wasnoci wytrzymaociowych, do wyznaczenia ktrych niezbdna jest znajo-
mo siy lub momentu si, jako jednej z wielkoci mierzonych podczas badania.
Zrnicowane warunki pracy rnych elementw konstrukcyjnych wymagaj
przeprowadzenia bada wasnoci mechanicznych w rny sposb. Na przykad
wykonywane s prby rozcigania, skrcania, zginania, cinania, a take badania
przy zoonym stanie napre. Wyznaczane s wasnoci statyczne przy wolno
wzrastajcym obcieniu, dynamiczne przy obcieniu dziaajcym gwatownie,
zmczeniowe przy obcieniach cyklicznych oraz wasnoci przy obcieniu sta-
ym i dugotrwaym. Badania te s prowadzone zarwno w temperaturze pokojowej,
jak i w temperaturze podwyszonej i obnionej.
Wiele metali, szczeglnie o bardzo duej wytrzymaoci, lub materiaw kon-
strukcyjnych pracujcych w obnionej temperaturze wykazuje bardzo niewielk
cigliwo, zwizan ze znikom zdolnoci do odksztace plastycznych. W tych
przypadkach pkanie materiaw jest kontrolowane przez rozprzestrzenianie si
pkni, z duymi prdkociami, mimo e rednie naprenie dziaajce w elemen-
cie konstrukcyjnym jest stosunkowo mae, a obcienie zewntrzne nie ulega
zwikszeniu. Wtych przypadkach zawodzi ocena wasnoci materiaw na podsta-
wie klasycznych prb wytrzymaociowych. Dlatego te coraz wikszego znaczenia
nabieraj metody badania wywodzce si z mechaniki pkania umoliwiajce okre-
lenie zdolnoci przeciwstawiania si materiau rozprzestrzenianiu pkni, czyli
ocen odpornoci na pkanie (cigliwoci pkania).
Wasnoci materiaw wyznaczane w wyniku bada mechanicznych nie s wiel-
kociami fizycznymi, poniewa s silnie uzalenione od warunkw, w ktrych je
okrelono. Wyniki tych bada zale midzy innymi od ksztatu i wymiaru prbek,
zastosowanej maszyny wytrzymaociowej i uchwytw, a przede wszystkim od
sztywnoci caego ukadu oraz szybkoci zmian obcienia. Wyznaczone wielkoci
maj wic charakter umowny. Wpywa na to rwnie brak moliwoci ustalenia sta-
nu napre w badanej prbce przy okrelonym obcieniu oraz niezbdne uprosz-
czenia w czasie tych prb, zwizane midzy innymi z nieuwzgldnieniem zmian
wymiarw prbki podczas prby.
W celu uatwienia ustalenia warunkw prb i bada, ktre maj stanowi pod-
staw odbioru materiaw inynierskich, jak rwnie podstaw oblicze inynier-
skich, wiele z omawianych prb i bada znormalizowano. W ostatnim okresie
wdraane s normy PN-EN zgodne z systemem norm obowizujcych w Unii
Europejskiej
*)
, w wielu przypadkach odmienne od dotychczasowych uregulowa.
Kadorazowe wykorzystanie standardowych procedur dotyczcych tych bada
wymaga zatem sprawdzenia ich zgodnoci z obowizujcymi normami.
5.1. Wasnoci mechaniczne materiaw inynierskich
379
oraz ich badania
*)
W rozdziale 5, przy opisie podstawowych bada wasnoci mechanicznych wykorzystano
zarwno normy europejskie PN-EN, jak i dotychczasowe (ale aktualnie obowizujce) normy
krajowe PN. W przypisach podano informacje o projektach norm PN-EN przewidzianych do
wprowadzenia w kraju.
5 roz 8-11-02 12:23 Page 379
5.2. Wasnoci wytrzy-
maociowe i plastyczne
okrelane metodami
bada statycznych
5.2.1. Wasnoci mechaniczne przy rozciganiu
WYTRZYMAO NA ROZCIGANIE
Podstawow wielkoci opisujc wasnoci mechaniczne materiaw jest wy-
trzymao na rozciganie R
m
, czyli naprenie normalne w prbce obliczone jako
stosunek najwikszej siy rozcigajcej F
m
, uzyskanej podczas przeprowadzania
prby, do pola powierzchni przekroju pocztkowego prbki S
0
:
(5.1)
GRANICA PLASTYCZNOCI
Wyran granic plastycznoci R
e
jest naprenie rozcigajce w prbce, przy
osigniciu ktrego nastpuje wyrany wzrost jej wyduenia przy ustalonej lub nie-
co zmniejszonej sile rozcigajcej:
(5.2)
Zgodnie z norm PN-EN 10002-1:2002U oblicza si warto grnej lub dolnej
granicy plastycznoci, oznaczonych odpowiednio jako R
eH
lub R
eL
. W przypadku
braku cech wyranej granicy plastycznoci wyznaczane jest naprenie graniczne
przy przyrocie nieproporcjonalnym R
p
, okrelane zwykle w skrcie jako umowna
granica plastycznoci
*)
. Naprenie to definiuje si jako powodujce w prbce
umowne wyduenie trwae x. Warto liczbow tego wyduenia podaje si w in-
deksie i zwykle x = 0,2%:
(5.3)
Umowne wyduenie trwae jest obliczane jako odpowiedni uamek dugoci
pocztkowej prbki L
0
:
(5.4)
380
=
0
S
F
R .
m
m
.
S
0
F
e
R
e
=
S
F
R
0
0,2
0,2 p
= .
L
L
x 100%, =
x
0
*)
Zmiany oznacze umownej granicy plastycznoci i wyduenia wprowadzone norm PN-EN
10002-1+AC1:1998 obowizuj od niedawna, std w wielu innych normach przedmiotowych
oraz w literaturze rdowej s jeszcze stosowane poprzednio obowizujce oznaczenia.
Wtym wydaniu ksiki stosowane s nowe oznaczenia: R
p0,2
, A i A
11,3
, ktre odpowiadaj obo-
wizujcym poprzednio: R
0,2
, A
5
i A
10
.
5 roz 8-11-02 12:24 Page 380
gdzie:
L
x
wyduenie bezwzgldne (przyrost) odpowiadajce zaoonemu umow-
nemu wydueniu trwaemu x, np. x = 0,2%.
Umown granic sprystoci R
p0,05
mona obliczy analogicznie jak napre-
nie R
p0,2
, przyjmujc wyduenie trwae x = 0,05%.
WYDUENIE
Wasnoci plastyczne materiaw wyznaczane w statycznej prbie rozcigania
okrela si na podstawie wyduenia i przewenia. Wyduenie procentowe jest
stosunkiem trwaego wyduenia bezporedniego prbki po rozerwaniu L do du-
goci pomiarowej L
0
, wyraonym w procentach:
(5.5)
Brak indeksu przy symbolu A oznacza, e badanie wykonano na prbkach pro-
porcjonalnych, ktrych pocztkowa dugo pomiarowa L
0
jest zwizana z poczt-
kow powierzchni przekroju S
0
zalenoci: L
0
= 5,65 S
0
. Jeli wspczynnik
przed pierwiastkiem jest inny od 5,65, jego warto podaje si w indeksie, np.
A
11,3
*)
. Wprzypadku prbek nieproporcjonalnych oznaczenie A uzupenia si w in-
deksie wartoci pocztkow dugoci pomiarowej L
0
, np. A
50mm
lub A
80mm
dla pr-
bek o dugoci L
0
= 50 lub 80 mm. Mona
obliczy rwnie wyduenie rwnomierne
A
r
, niezalene od dugoci pomiarowej prb-
ki i mierzone poza obszarem wpywu prze-
wenia. Przyblion warto A
r
dla prbek
okrgych mona obliczy z zalenoci:
(5.6)
gdzie:
d
0
rednica prbki pocztkowa,
d
r
rednica prbki zmierzona po ze-
rwaniu na duszej czci prbki,
w poowie odlegoci midzy
miejscem zerwania i kocem du-
goci pomiarowej.
Wyduenie A
r
dla prbek okrgych,
przy znajomoci wyduenia, np. A lub A
11,3
,
i przewenia mona wyznaczy z nomogra-
mu (rys. 5.1).
PRZEWENIE
Przewenie to stosunek zmniejszenia pola powierzchni przekroju poprzeczne-
go prbki w miejscu zerwania do pola powierzchni jej przekroju pocztkowego, wy-
raony w procentach:
5.2. Wasnoci wytrzymaociowe i plastyczne
381
okrelane metodami bada statycznych
L
L
A 100%.
0
=
100% ,
2
2 2
0
d
d d
A
r
r
r
=
95
90
80
70
60
60
50
50
40
40
30
30
20
20
10
10
0 0
60
50
50
40
40
30
30
20
20
10
10
0 0
PRZEWENIE
WYDUENIE
Z %
A %
A
11,3
%
A
r
% Rysunek 5.1
Nomogram do obliczania
rwnomiernego wyduenia
prbek okrgych
*)
Patrz przypis na stronie 380.
5 roz 8-11-02 12:24 Page 381
(5.7)
Dla prbek okrgych do oblicze naley przyj redni arytmetyczn pomiarw
rednicy d
u
w miejscu najwikszego zwenia w szyjce, dokonanych w dwch
prostopadych kierunkach. Wprzypadku prbek paskich pole powierzchni S
u
na-
ley obliczy jako iloczyn najmniejszej szerokoci b
u
i najmniejszej gruboci a
u
prbki w miejscu zerwania.
STATYCZNE PRBY ROZCIGANIA
Wielkoci charakteryzujce wasnoci wytrzymaociowe i plastyczne materia-
w mona wyznaczy i obliczy w wyniku statycznej prby rozcigania (PN-
EN10002-1:2002U). Niezbdne dane pomiarowe mona odczyta z wykresu zare-
jestrowanego podczas prby.
Na rysunku 5.2 pokazano charakterystyczne wykresy rozcigania dla rnych
typw materiaw w ukadzie wsprzdnych: sia obciajca F w funkcji wydue-
nia prbki L, rejestrowana w toku statycznej prby rozcigania w temperaturze
pokojowej, ktra jest podstawow prb wytrzymaociow. Wykres rozcigania
mona rwnie przedstawi w ukadzie wsprzdnych: naprenie w funkcji wy-
duenia jednostkowego , ktre mona rwnie wyrazi procentowo.
Naprenie i wyduenie jednostkowe mona obliczy z zalenoci:
(5.8)
(5.9)
5. Zaleno warunkw pracy oraz mechanizmw
382
zuycia i dekohezji materiaw inynierskich
O
B
C
I
E
N
I
E
,

F
O
B
C
I
E
N
I
E
,

F
WYDUENIE, L WYDUENIE, L
a)
F
H

F
p
r
F
(
s
p
)
F
e
L
F
e
H
F
m
F
u
F
H

F
p
r

F
e
F
(
s
p
)
F
m
F
u
b)
Rysunek 5.2
Charakterystyczne wykresy rozcigania metali a) o wyranej i b) bez wyranej granicy plastycznoci
S
F
=
0
,
=

L
L
0
,
S
S S
Z 100%.
u
0
0
=
5 roz 8-11-02 12:24 Page 382
gdzie:
S
0
pocztkowe pole powierzchni przekroju poprzecznego prbki,
L
0
pocztkowa dugo pomiarowa prbki.
Poniewa podczas wyduenia prbki w zakresie odksztace plastycznych na-
stpuje zmniejszenie pola powierzchni jej przekroju poprzecznego i tworzenie tzw.
szyjki, wic wartoci naprenia rzeczywistego
rz
przy tym samym wydueniu s
wiksze ni obliczane dla pierwotnego pola przekroju (rys. 5.3). Naprenie rze-
czywiste okrela si z zalenoci:
(5.10)
gdzie:
S pole powierzchni przekroju poprzecznego prbki.
Statyczn prb rozcigania metali mona wykona take w obnionej tempe-
raturze (PN-67/H-04311), tj. w zakresie 0 do 150C i w temperaturze 196C.
Dla obnionej temperatury k podanej w C wyznacza si wyran lub umown
granic plastycznoci R
e
k
lub R
k
p0,2
wytrzymao na rozciganie R
m
k
, wyduenie
A
k
lub A
k
11,3
oraz przewenie Z
k
.
Statyczn prb rozcigania metali mona prowadzi rwnie w temperaturze
podwyszonej (PN-EN 10002-5:1998) w zakresie do 1200C, a w szczeglnych
przypadkach rwnie w wyszej.
383
S
F
=
rz
,
N
A
P
R
E
N
I
E
,

ODKSZTACENIE WZGLDNE,
rz
=
F
S
=
F
S
0
1
L
2
L
3
L
4
L
L
L
0
d
0 d
u
L
u
R
u
R
m
R
e
L
0
Rysunek 5.3
Rzeczywisty wykres rozci-
gania stali niskowglowej
(wedug S. Katarzyskiego,
S. Kocady i M. Zakrzew-
skiego)
5 roz 8-11-02 12:24 Page 383
Na podstawie analizy wykresw (rys. 5.4) zarejestrowanych dla okrelonej tem-
peratury t (w C), w sposb analogiczny jak w prbie rozcigania w temperaturze
pokojowej, wyznacza si wyran lub umown granic plastycznoci R
e
t
lub R
t
p0,2
,
m
t
, wyduenie A
k
lub A
k
11,3
i przewenie Z
t
.
5.2.2. Wasnoci mechaniczne przy ciskaniu
WYTRZYMAO NA CISKANIE
ORAZ GRANICA PLASTYCZNOCI I SPRYSTOCI PRZY CISKANIU
Odpowiednie wartoci naprenia przy prbie ciskania (PN-57/H-04320) ob-
licza si jako iloraz siy P
x
i pola powierzchni pocztkowego przekroju poprzeczne-
go prbek S
0
. Umowna granica sprystoci R
c0,01
okrela naprenie powodujce
trwae skrcenie prbki o 0,01% pierwotnej dugoci pomiarowej. Naprenie
odpowiadajce sile, przy ktrej prbka ulega skrceniu bez wzrostu obcienia,
stanowi wyran granic plastycznoci R
ec
, natomiast naprenie odpowiadajce
maksymalnej sile ciskajcej jest wytrzymaoci na ciskanie R
c
. W przypadku,
gdy ciskany metal nie wykazuje wyranej granicy plastycznoci, wyznacza si
umown granic plastycznoci R
c0,2
, odpowiadajc skrceniu prbki rwnemu
0,2% jej pocztkowej dugoci.
SKRCENIE WZGLDNE
Stosunek skrcenia bezwzgldnego L do dugoci pocztkowej prbki L
0
okre-
la skrcenie wzgldne:
(5.11)
ktre moe by rwnie wyraone procentowo.
384
L
L
A ,
c
=
0
N
A
P
R
E
N
I
E
,

(
M
P
a
)
WYDUENIE WZGLDNE,
20C
0
800
600
400
200
0 0 0 0 0
100C
200C
300C
400C
500C
Rysunek 5.4
Krzywe rozcigania stali wglowej w rnej temperaturze
(wedug S. Katarzyskiego, S. Kocady i M. Zakrzewskiego)
5 roz 8-11-02 12:24 Page 384
PRBA CISKANIA
Prba ciskania moe by wykonywana w temperaturze pokojowej
(PN-57/H-04320), obnionej lub podwyszonej. Podczas prby ciskania rejestro-
wana jest zaleno siy ciskajcej P w funkcji skrcenia bezwzgldnego L. Wy-
niki prby mona opracowywa analogicznie jak podczas rozcigania.
5.2.3. Wasnoci wytrzymaociowe przy zginaniu
OBLICZANIE WASNOCI WYTRZYMAOCIOWYCH PRZY ZGINANIU
Wartoci wytrzymaoci na zginanie R
g
, granicy proporcjonalnoci przy zgina-
niu R
Hg
, granicy sprystoci przy zginaniu R
spg
oraz umownej granicy plastyczno-
ci przy zginaniu R
g0,2
obliczanej w sposb przybliony mona obliczy wykorzy-
stujc wartoci si odczytane z wykresu zginania (rys. 5.5).
Naprenie zginajce
g
w prbkach o przekroju poprzecznym symetrycznym
mona obliczy jako iloraz momentu gncego M
g
i wskanika przekroju przy zgi-
naniu W
g
:
(5.12)
Wprzypadku obcienia prbki w rodku si P:
(5.13)
a
(5.14)
natomiast przy obcieniu prbki symetrycznie
dwoma siami P/2 w odlegoci z od podpr:
(5.15)
(5.16)
Wskanik W
g
dla przekroju o rednicy d
0
wynosi:
(5.17)
natomiast dla przekroju prostoktnego o szerokoci
b i wysokoci h:
(5.18)
Umown granic plastycznoci przy zginaniu R
g0,2
oblicza si przyjmujc, e
skrajne wkna prbki ulegaj wydueniu = 0,2%. Strzak ugicia f
g0,2
odpowia-
dajc temu wydueniu oblicza si ze wzorw podanych w tablicy 5.1.
385
W
M
g
g
g
. =
4
,
W
l P
g
g
=
P
M
g
z
2
= ,
W
z P
2
g
g
. =
32
3
0
d
=
W ,
g
h b
W
g
. =
6
2
l P
M
g
4
=
O
B
C
I
E
N
I
E
,

P
STRZAKA UGICIA, f
P
H
g
P
s
p
g
P
e
g
P
g
Rysunek 5.5
Wykres zginania materiau cigliwego
5 roz 8-11-02 12:24 Page 385
Wprzypadku materiaw o wyranej granicy plastycznoci strzak ugicia ob-
licza si opierajc si na wartoci rzeczywistej odksztacenia
rz
.
PRBY ZGINANIA
Statyczna prba zginania moe by wykonana w temperaturze pokojowej jako
trj- lub czteropunktowa (rys. 5.6). Wtrakcie statycznej prby zginania rejestrowa-
na jest sia zginajca P w funkcji strzaki ugicia f (rys. 5.5). Warunki prby zgina-
nia metali ujto w projekcie PN-EN ISO 7438. Statyczn prb zginania mona
wykona rwnie w temperaturze obnionej lub podwyszonej.
386
T=
P
2
T=
P
2
T=
P
2
T=
P
2
P
P
a) b)
P
2
P
2
P
2
P
2

P
2
P
2
M
m
a
k
s
.
f
1
f
1
I
1
I
I
z z
f
2
M
m
a
k
s
.
Tablica 5.1
Wzory do obliczania umow-
nej wartoci strzaki ugicia
f
g 0,2
w zalenoci od rodza-
ju przekroju i sposobu ob-
cienia prbki zginanej
Rysunek 5.6
Wykres momentw gncych oraz si poprzecznych
w prbce poddanej zginaniu
a) trjpunktowemu, b) czteropunktowemu
Sposb obcienia prbki
Przekrj prbki
koowy prostoktny
W rodku si P
Dwoma siami P/2
l, z dugoci wedug rysunku 5.6,

wyduenie wzgldne skrajnych rozciganych wkien rwne 0,2%,
d
0
rednica prbki o przekroju koowym,
h wysoko prostokta przekroju poprzecznego prbki.
0
0,2 g
d 6
l
= f
2
h 6
l
= f
0,2 g
2
0
2
0,2 g
d 4
) z 2 l (
= f
h 4
) z 2 l (
= f
2
0,2 g
5 roz 8-11-02 12:24 Page 386

5.2.4. Wasnoci mechaniczne przy skrcaniu
OBLICZANIE WASNOCI WYTRZYMAOCIOWYCH PRZY SKRCANIU
Wartoci wytrzymaoci na skrcanie R
s
, granicy proporcjonalnoci przy
skrcaniu R
Hs
, granicy sprystoci przy skrcaniu R
sps
, granicy plastycznoci przy
skrcaniu R
es
mona obliczy na podstawie wykresu skrcania: momentu skrcaj-
cego M
s
od kta skrcania prbki , jako iloraz odpowiedniej wartoci momentu
skrcajcego M
s
(rys. 5.7) i wskanika na skrcanie pocztkowego przekroju po-
przecznego prbki W
s
. Dla przekroju poprzecznego koowego wskanik na skrca-
nie wynosi:
(5.19)
gdzie:
d rednica prbki.
Dla prbek rurowych o rednicy zewntrznej d
z
i wewntrznej d
w
wskanik na skr-
canie wynosi:
(5.20)
W przypadku badania materiaw cigliwych wytrzymao na skrcanie obli-
cza si ze wzoru przyblionego:
(5.21)
Na podstawie pomiaru kta skrcania prbki mona okreli warto kta
odksztacenia postaciowego :
387
KT SRCANIA,
r
M
O
M
E
N
T

S
R
C
A
J
C
Y
,

M
s

M
H
M
s
p
M
p
l
M
R
s
Rysunek 5.7
Wykres skrcania
16
,
3
d
W
s
=
d
d d
W
z
w z
s
4 4
=

.
16
W
M
R .
4
3
s
Rs
s

5 roz 8-11-02 12:24 Page 387
(5.22)
gdzie:
d i l odpowiednio rednica i dugo pomiarowa prbki.
W celu obliczenia umownej granicy sprystoci i plastycznoci, gdy wyrana
granica plastycznoci nie wystpuje, przyjmuje si umown warto kta odkszta-
cenia postaciowego , zwizanego z wydueniem jednostkowym
1
zalenoci:
= 1,5
1
. (5.23)
Umownej wartoci
1
= 0,2% przy rozciganiu odpowiada zatem umowna war-
to = 0,3%. Przyjmujc obliczon w radianach warto kta:
(5.24)
uzyskuje si warto M
s0,3
suc do obliczenia umownej granicy plastycznoci
przy skrcaniu R
s0,3
.
PRBA SKRCANIA W PODWYSZONEJ TEMPERATURZE
Statyczna prba skrcania jest wykonywana w temperaturze pokojowej, ale mo-
e by take przeprowadzona w temperaturze podwyszonej, zblionej do tempe-
ratury obrbki plastycznej badanych stopw metali. Badania takie mona wykona
388
ODKSZTACENIE,
N
A
P
R
E
N
I
E
,

(
M
P
a
)

N
A
P
R
E
N
I
E
,

(
M
P
a
)

ODKSZTACENIE,
0,7 T
t
0,5 T
t
2,5 s
1
1,1
0,40
0,14
0,065
0,035
0,017
0,0069
0,0020
0,0011 0,8 T
t
0,9 T
t
90
80
70
60
50
40
30
20
10
a) b)
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
0,5 1,0 1,5 2,5 2,0 0,5 1,0 1,5 2,5 2,0
Rysunek 5.8
Przykadowe krzywe plastometryczne umocnienia: a) niklu skrcanego ze sta szybkoci = 0,016 s
1
w rnej temperaturze (T
t
temperatura topnienia), (wedug J.J. Jonasa, C.M. Sellarsa i W.J. Mc G. Tegarta),
b) austenitu stali zawierajcej 0,25% C, poddanej skrcaniu na gorco w temperaturze 1100C z rnymi
szybkociami odksztacenia (wedug C. Rossarda i P. Blaina)
=

l
d
2
,
=
0,3 0,3
r
l
5 roz 8-11-02 12:24 Page 388

na maszynie wytrzymaociowej przystosowanej do prb skrcania, z odpowied-
nim urzdzeniem do nagrzewania prbek. Zwykle jednak prby te przeprowadza
si na tzw. plastometrze skrtnym.
Prba skrcania na gorco pozwala na uzyskanie podstawowych informacji do-
tyczcych zachowania si materiaw podczas odksztacenia plastycznego, opty-
malnych warunkw tego odksztacenia oraz wasnoci materiau w tych warun-
kach. Mona okreli naprenie pynicia i jego zmiany w funkcji wyduenia oraz
tzw. odksztacalno graniczn, czyli wyduenie redukowane w momencie znisz-
czenia prbki (rys. 5.8).
5.2.5. Wytrzymao przy zoonym stanie
naprenia
Wytrzymao przy jednoczesnym trjosiowym rozciganiu, zginaniu i skrca-
niu, rozciganiu i skrcaniu, ciskaniu i skrcaniu oraz w innych zoonych stanach
napre okrelana jest w prbach statycznych przy zoonym stanie naprenia,
w celu porwnania danych eksperymentalnych z wynikami oblicze dokonanych
na podstawie zaoonej hipotezy wyteniowej.
389
5 roz 8-11-02 12:24 Page 389
5.3. Twardo
5.3.1. Istota i klasyfikacja twardoci
Twardo jest wasnoci, ktrej nie mona zdefiniowa jednoznacznie. Wr-
nych prbach, ktrych celem jest pomiar twardoci, w rzeczywistoci mierzy si
rne wasnoci. Prby te mona sklasyfikowa w zalenoci od rodzaju oporu ma-
teriau, stawianego podczas prby. S to:
statyczne prby twardoci, podczas ktrych opr materiau spowodowany dzia-
aniem obcienia statycznego jest zwizany z odksztaceniem plastycznym,
dynamiczne prby twardoci, podczas ktrych opr materiau wywoany dzia-
aniem obcienia udarowego jest zwizany z odksztaceniem plastycznym lub
sprystym,
prby zarysowania, w ktrych opr materiau jest zwizany z jego zarysowa-
niem,
prby twardoci, o ktrej decyduje cieralno materiau.
Podstawowe znaczenie praktyczne zyskay statyczne prby twardoci.
5.3.2. Statyczne metody pomiaru twardoci
ISTOTA STATYCZNYCH METOD POMIARU TWARDOCI
Metody statyczne pomiaru twardoci polegaj na wciskaniu wgbnika w bada-
ny materia poza granic sprystoci, do spowodowania odksztace trwaych.
Przy zastosowaniu tych metod twardo mona okreli jako miar odpornoci
materiau na odksztacenia trwae, powstajce w wyniku wciskania wgbnika. Do
najczciej stosowanych w technice nale metody:
Brinella,
Vickersa,
Knoopa,
ChruszczowaBierkowicza,
Grodziskiego,
Rockwella.
METODA BRINELLA
Twardo wedug metody Brinella w jednostkach niemianowanych HBW wynosi:
(5.25)
390
0,204
HBW ,
d D D D
F
=
2 2
( )
5 roz 8-11-02 12:24 Page 390
gdzie:
F sia w N,
D rednica kulki w mm,
d rednica odcisku w mm.
Twardo Brinella jest proporcjonalna do stosunku obcienia F do powierzch-
ni czaszy kulistej trwaego odcisku S i jest obliczana na podstawie pomiaru redni-
cy trwaego odcisku d, dokonywanego po odcieniu (rys. 5.9).
Obcienie F wyraone w niutonach jest dobierane na podstawie zalenoci:
F = 9,807KD
2
(5.26)
i powinno by dobrane tak, aby rednica odcisku d znajdowaa si w zakresie 0,24 D
do 0,6 D. Wspczynnik K jest dobierany dla danego materiau wedug tablicy 5.2.
5.3. Twardo
391
D
3 3
h
4
a) b)
d
F
1
1
2
Zalecana
warto K
Twardo
HBW
Badany materia (w nawiasach podano twardo)
30 96600
stale (96650 HBW), eliwo i stopy niklu, tytanu, kobaltu itp.
(140 HBW), mied i jej stopy (>200 HBW)
15 35325
mied i jej stopy (50300 HBW), metale lekkie i ich stopy
oraz stopy oyskowe (>35 HBW)
10 32200
eliwo i stopy niklu, tytanu, kobaltu itp. (<140 HBW),
mied i jej stopy (35200 HBW), metale lekkie i ich stopy (>80 HBW)
5 16100
mied i jej stopy (<35 HBW), metale lekkie i ich stopy
oraz stopy oyskowe (3580 HBW)
2,5 835 metale lekkie i ich stopy oraz stopy oyskowe (<35 HBW)
1 3,220 cyna, ow, stopy oyskowe oraz inne metale i stopy (<20 HBW)
Tablica 5.2
Zalecane wartoci wspczynnika K dla rnych materiaw metalowych
Rysunek 5.9
Schemat pomiaru
twardoci metali
sposobem Brinella
a) podczas obcienia,
b) po odcieniu;
1 kulka,
2 element obciajcy,
3 badany materia,
4 odcisk
5 roz 8-11-02 12:24 Page 391
Metoda Brinella pomiaru twardoci (PN-EN ISO 6506-1:2002) polega na wgnia-
taniu w badany materia pod obcieniem F, podanym w tablicy 5.3, kulki
z wglikw spiekanych. Po pomiarze rednicy odcisku d oblicza si twardo zgod-
nie z wzorem (5.25) i podaje w jednostkach niemianowanych HBW
*)
. Po wartoci
liczbowej twardoci naley poda wedug kolejnoci HBW D//, gdzie wskaniki
warunkw prby to D rednica kulki (w mm), liczba proporcjonalna do
obcienia (podana w tabl. 5.3) i czas dziaania siy obciajcej (w s), np.
150 HBW 10/1500/30. Wartoci nie podaje si w przypadku obcienia przez
1015 s, np. 540 HBW 5/750.
METODA VICKERSA
Twardo Vickersa jest proporcjonalna do stosunku obcienia F do powierzch-
ni bocznej trwaego odcisku S. Twardo oznaczan odpowiednio HV 0,2, HV 0,3,
HV 0,5, HV 1, HV 2, HV 3, HV 5, HV 10, HV 20, HV 30, HV 50 i HV 100 obli-
cza si nastpujco:
(5.27)
gdzie:
d rednia arytmetyczna przektnych jednego odcisku w mm,
F sia nacisku w N.
392
0,1891 HV ,
sin68 0,204
d
F
d
F
2 2
= =
Wsp-
czynnik
K
rednica kulki D, mm
10 5 2,5 1
Sia obciajca F, N (Wskaniki warunkw prby, D/)
30
15
10
5
2,5
1
29420 (10/3000)
14710 (10/1500)
9807 (10/1000)
4903 (10/500)
2452 (10/250)
1226 (10/100)
7355 (5/750)
24525 (5/250)
12265 (5/125)
612,95 (5/62,5)
245,25 (5/25)
18395 (2,5/187,5)
612,9 (2,5/62,5)
306,5 (2,5/31,25)
153,2 (2,5/15,625)
61,29 (2,5/6,25)
294,2 (1/30)
98,07 (1/10)
49,03 (1/5)
24,52 (1/2,5)
9,81 (1/1)
Tablica 5.3
Wartoci siy obciajcej F oraz wskanikw warunkw prby
w zalenoci od wspczynnika K i rednicy kulki D
*)
Zgodnie z wycofan norm PN-91/H-04350 pomiar twardoci metod Brinella mona byo wy-
kona przy uyciu kulki stalowej hartowanej (oznaczenie jednostek HB, do twardoci 350 HB)
lub kulki z wglikw spiekanych (twardo powyej 350 jednostek powinna by uzupeniona
liter S lub W, np. 370 HBS lub 590 HBW). Dopiero nowo wprowadzona w sierpniu 2002 r.
norma PN-EN ISO 6506-1:2002 dopuszcza pomiary wycznie przy uyciu kulki z wglikw
spiekanych i zwizane z tym oznaczenie jednostki twardoci tylko jedno: HBW. W ksice
zachowano oznaczenie twardoci Brinella HB tam, gdzie pomiary twardoci byy wykonywane
przy uyciu kulki stalowej.
5 roz 8-11-02 12:24 Page 392
Metoda Vickersa
*)
pomiaru twardoci
(PN-EN ISO 6507-1:1999) polega na wci-
niciu w metal diamentowego ostrosu-
pa o podstawie kwadratu i kcie midzy
przeciwlegymi cianami rwnym 136,
przy obcieniu rwnym 1,961, 2,942,
4,903, 9,807, 19,61, 29,42, 49,03, 98,07,
196,1, 294,2, 490,3 lub 980,7 N (rys.
5.10). Pomiary twardoci przy obcie-
niu w zakresie 1,961 do 29,42 N (HV 0,2
do HV 3) s nazywane prbami przy ma-
ej sile obciajcej, natomiast pomiary
przy obcieniu poniej 1,9 N prbami
mikrotwardoci (porwnaj rozdz. 5.3.3).
METODA KNOOPA
Twardo Knoopa jest proporcjonalna do stosunku obcienia F do powierzch-
ni S rzutu trwaego odcisku i wynosi:
(5.28)
gdzie:
F obcienie w N,
l dusza przektna odcisku w mm.
Metoda Knoopa pomiaru twardoci (PN-
ISO 4545:1996) polega na statycznym
wgniataniu wgbnika w ksztacie ostrosupa
o podstawie rombu (rys. 5.11) w badany ma-
teria, przy zalecanym obcieniu rwnym
1,961, 2,942, 4,903 i 9,807 N. Twardo
Knoopa oznacza si odpowiednio HK 0,2,
HK 0,3, HK 0,5 i HK 1. Metoda ta moe by
stosowana m.in. do pomiaru twardoci cien-
kich warstw powierzchniowych.
5.3. Twardo
393
1,451
0,07028
0,102
HK ,
l
F F
l
2 2
= =
a)
=360
2
1
3
d
2
d
1
4
4
F
b)
Rysunek 5.10
Schemat pomiaru
twardoci metod
Vickersa
a) obcienie prbki,
b) odcisk;
1 wgbnik (penetrator),
2 sia obciajca,
3 prbka,
4 odcisk
a) b)
17230'
130
l
Rysunek 5.11
Pomiar twardoci metod Knoopa
a) wgbnik, b) odcisk
*)
Metoda opracowana przez R.L. Smitha i G.E. Sandlanda nazw uzyskaa od nazwy firmy,
ktra rozpocza produkcj twardociomierzy.
5 roz 8-11-02 12:24 Page 393
METODA CHRUSZCZOWABIERKOWICZA
Twardo ChruszczowaBierkowicza jest proporcjonalna do stosunku obcie-
nia do powierzchni trwaego odcisku i wynosi:
(5.29)
gdzie:
F obcienie w N,
l wysoko trjkta odcisku w m.
Metoda ChruszczowaBierkowicza pomiaru twardoci polega na zastosowaniu
wgbnika diamentowego w ksztacie ostrosupa trjciennego, ktrego ciany s
pochylone wzgldem osi ostrosupa pod ktem 65. Metoda ta umoliwia pomiar
materiaw szczeglnie twardych, np. wglikw spiekanych.
METODA GRODZISKIEGO
Twardo Grodziskiego jest proporcjonalna do stosunku obcienia do po-
wierzchni trwaego odcisku i wynosi:
(5.30)
gdzie:
F obcienie w N,
l dugo odcisku w mm,
c = tg /6r staa dla danego stoka,
kt midzy tworzcymi,
r promie podstawy stokw w mm.
Metoda Grodziskiego pomiaru twardoci polega na wciskaniu w badany ma-
teria wgbnika w ksztacie podwjnego stoka (rys. 5.12). Metoda ta moe by
przydatna przy pomiarach bardzo twardych materiaw, w tym wglikw.
394
b) a)
r
l
Rysunek 5.12
Pomiar twardoci metod Grodziskiego a) wgbnik, b) schemat odcisku
0,102
1570 HCH ,
l
F
2
=
0,102
HG ,
l c
F
3
=
2
5 roz 8-11-02 12:24 Page 394

METODA ROCKWELLA
Twardo Rockwella (PN-EN ISO 6508-1:2002) jest rnic staej gbokoci K
odpowiadajcej obcieniu wstpnemu F
0
wgbnika (w postaci stoka diamento-
wego o kcie wierzchokowym 120 przy skalach A, C, D i N, albo kulki stalowej
lub z wglikw spiekanych o rednicy 1,5875 mm przy skalach B, F, G i T lub
o rednicy 3,175 mm przy skalach E, H i K) oraz trwaego przyrostu gbokoci od-
cisku h (rys. 5.13) spowodowanego przez obcienie gwne F
1
(tabl. 5.4) i mie-
rzonego po odcieniu w jednostkach rwnych 0,002 mm przy skalach A, B, C, D,
E, F, G, H i K oraz w jednostkach rwnych 0,001 mm przy skalach N i T:
(5.31)
(5.32)
gdzie:
K staa umowna wyraona w jednostkach podziaki (dla stoka i kulki
w skalach T warto K = 100, dla kulki w pozostaych skalach K = 130),
h gboko odcisku w mm.
5.3. Twardo
395
a)
F
1
F
1
F
1
F
0
F
0
F
0
h
0
h
c
hK
h
K
F
0
F
0
F
1
F
1
b) c) d) e)
Rysunek 5.13
Schemat pomiaru twardoci metod Rockwella
a)d) kolejne fazy pomiaru; F
0
, F
1
obcienie wstpne i gwne, h
0
, h
c
gbokoci odcisku przy obcieniach
wstpnym i gwnym, h trway przyrost gbokoci odcisku pod obcieniem wstpnym bez obcienia
gwnego, K staa umowna odpowiadajca 100 lub 130 jednostkom podziaki w zalenoci od skali
0,002
HR ,
h
K =
0,001
HR ,
h
K =
5 roz 8-11-02 12:24 Page 395
Zaleno (5.31) odpowiada skalom A, B, C, D, E, F, G, H i K, natomiast za-
leno (5.32) skalom N i T (tabl. 5.4).
Metoda Rockwella pomiaru twardoci (PN-EN ISO 6508-1:2002) polega na
dwustopniowym wciskaniu w badany materia wgbnika oraz pomiarze trwaego
przyrostu gbokoci odcisku po odcieniu.
Twardo Rockwella podaje si jako liczby niemianowane, z oznaczeniem meto-
dy i skali, w ktrej dokonano pomiaru, np. 65 HRC, 91 HR15N, 93 HRB, 48 HRK.
PORWNANIE NAJCZCIEJ STOSOWANYCH METOD
STATYCZNYCH POMIARU TWARDOCI
Do podstawowych zalet metody Brinella naley moliwo wykonywania po-
miarw twardoci stopw niejednorodnych oraz wykorzystanie jednej tylko skali
twardoci. Metoda Vickersa nadaje si do pomiarw twardoci metali mikkich
i twardych. Moliwe jest rwnie zastosowanie jej do pomiarw twardoci elemen-
tw bardzo maych oraz cienkich warstw powierzchniowych. Metoda ta zapewnia
du dokadno pomiaru i wymaga stosowania jednej tylko skali dla caego zakre-
su twardoci. Podobne zalety ma rwnie metoda Knoopa. Zapewnia ona jednak
wiksz dokadno pomiaru, ze wzgldu na wiksze ni w prbie Vickersa wymia-
ry przektnej odcisku. Metoda ta umoliwia ponadto badanie materiaw kruchych
396
Skala
Rodzaj
wgbnika
Obcienie, N Staa K
Zastosowanie
wstpne
F
0
gwne
F
1
cakowite
F
c
= F
0
+ F
1
w jedno-
stkach
podziaki
w
mm
C
stoek
diamentowy
98,07
1373 1471
100
0,2
do stali ulepszonych cieplnie
oraz twardych eliw
A 490,3 588,4
do cienkich blach oraz
wglikw spiekanych
D 882,6 980,7
15N
30N
45N
29,42
117,7
264,8
411,9
147,1
294,2
441,3
0,1
do bardzo cienkich blach
oraz warstw
powierzchniowych
B
z wglikw
kulka
(stalowa lub
spiekanych)
1,5875
mm
98,07
882,6 980,7
130 0,26
do metali nieelaznych i stali
nieulepszonych cieplnie
G 1373 1471
F 490,3 588,4
do mikkich stali, miedzi
i metali nieelaznych
15T
30T
45T
29,42
117,7
264,8
411,9
147,1
294,2
441,3
100 0,1
do bardzo cienkich blach lub
mikkich warstw
powierzchniowych
H
kulka
3,175
mm
98,07
490,3 588,4
130 0,26
do aluminium, cynku i oowiu
E 882,6 980,7 do eliw, aluminium, stopw
magnezu, cynku, oyskowych
oraz innych mikkich materiaw K 1373 1471
Dopuszczalny zakres
stosowania skal
twardoci
20 HRC do 70 HRC
20 HRA do 88 HRA
40 HRD do 77 HRD
70 HR15N do 94 HR15N
20 HRB do 100 HRB
30 HRG do 94 HRG
60 HRF do 100 HRF
67 HR15T do 93 HR15T
80 HRH do 100 HRH
70 HRE do 100 HRE
40 HRK do 100 HRK
Tablica 5.4
Charakterystyka skal pomiaru twardoci metod Rockwella
5 roz 8-11-02 14:34 Page 396
lub kruchych warstw powierzchniowych (w tym emaliowanych) oraz materiaw
bardzo twardych (np. diamentu) bez obawy uszkodzenia wgbnika. Dokonywanie
pomiaru twardoci metali i stopw twardych i mikkich umoliwia metoda
Rockwella. Ze wzgldu na bezporedni odczyt wartoci pomiaru na czujniku zega-
rowym w metodzie tej szybko pomiaru jest najwiksza, co szczeglnie uzasadnia
wykorzystanie jej w pomiarach masowych.
Do podstawowych wad metody Brinella naley konieczno wykonywania ko-
potliwych pomiarw rednicy odcisku i odczytywania wynikw pomiarw z tablic,
co znacznie wydua czas pomiaru. Nie nadaje si ona do pomiarw twardoci
materiaw twardych, maych elementw i warstw powierzchniowych. Metody
Vickersa i Knoopa wymagaj natomiast bardzo starannego oczyszczenia po-
wierzchni, nie nadaj si do pomiarw twardoci materiaw anizotropowych i ce-
chuj si znacznym czasem pomiaru, gwnie ze wzgldu na kopotliwy pomiar
przektnych odcisku. Pomiar twardoci metod Rockwella jest obarczony licznymi
bdami, gwnie zwizanymi z tym, e mierzona jest gboko odcisku, ktrej wy-
miary s bardzo niewielkie. Do znacznych wad metody Rockwella naley rwnie
nierwnomierno skali twardoci.
Jako najlepsz i najbardziej uniwersaln z szeroko stosowanych metod pomia-
ru twardoci naley uzna metod Vickersa, chocia w wielu przypadkach jeszcze
bardziej korzystna byaby metoda Knoopa, nadal rzadko u nas stosowana. Metoda
Brinella stosowana jest coraz rzadziej. Natomiast w pomiarach masowych oraz
przy ocenie twardoci stali narzdziowych i szybkotncych najpowszechniej jest
stosowana metoda Rockwella.
Na rysunku 5.14 podano wykresy porwnawcze umoliwiajce przeliczenia wy-
nikw pomiarw uzyskanych jedn z metod na pozostae. Naley jednak pamita,
e wykresy te maj jedynie znaczenie orientacyjne.
5.3. Twardo
397
TWARDO, HB
T
W
A
R
D
O
,

H
R
C
,

H
R
B
T
W
A
R
D
O
,

H
V
HRB
HV
HRC
100
90
80
70
60
50
40
30
20
950
850
750
650
550
450
350
250
150
100 200 300 400 500 600 700
Rysunek 5.14
Porwnanie wynikw
pomiarw twardoci
metodami Brinella,
Rockwella i Vickersa
5 roz 8-11-02 14:34 Page 397
398
398
2 1
5
3
4
5 roz 8-11-02 14:34 Page 398
399
oraz ich badania
399
Urzdzenia do badania wasnoci mechanicznych wyposaane s w specjalistyczne oprzyrzdowanie do
badania rnorakich materiaw, zarwno metalowych, ceramicznych, polimerowych i kompozytowych (1)(8),
w tym specjalistyczne szczki i uchwyty prbek oraz ekstensometry umoliwiajce cigy pomiar odksztacenia
plastycznego. Wspczesne twardociomierze (9) rwnie zawieraj sterowanie ze wspomaganiem
komputerowym, umoliwiajcym automatyczn obrbk wynikw bada. W zalenoci od zastosowanego
oprzyrzdowania moliwe jest symulowanie odksztacenia plastycznego na gorco rnych materiaw
metalowych (10)(12).
6
7
9
7
12 11 10
8
5 roz 8-11-02 14:34 Page 399
5.3.3. Mikrotwardo
Twardo, ktrej pomiary s dokonywane przy bardzo maych obcieniach,
jak przyjto mniejszych ni 1,9 N, jest nazywana mikrotwardoci.
METODA VICKERSA
Pomiar mikrotwardoci metod Vickersa (PN-EN ISO 6507-1:1999) jest wyko-
nywany analogicznie jak prba twardoci t metod, jednak przy obcieniach
mniejszych ni 1,9 N. W szczeglnoci zalecane s obcienia: 0,09807 N
(HV 0,01), 0,1471 N (HV 0,015), 0,1961 N (HV 0,02), 0,2452 N (HV 0,025),
0,4903 N (HV 0,05) i 0,9807 N (HV 0,1). Mikrotwardo zmierzon metod
Vickersa niekiedy oglnie oznacza si HV.
Podobnie jak w metodzie Vickersa (porwnaj zal. (5.27)) mikrotwardo obli-
cza si z zalenoci:
(5.33)
gdzie:
F obcienie w N,
d = (d
1
+ d
2
)/2 rednia arytmetyczna przektnych jednego odcisku
w mm.
PRAWO ZMIENNEJ TWARDOCI
Stwierdzono, e dla prb mikrotwardoci Vickersa obowizuje prawo Meyera:
(5.34)
gdzie:
F obcienie w N,
d rednia arytmetyczna przektnych jednego odcisku w m,
k, n stae.
Po podstawieniu zalenoci (5.34) do (5.33) uzyskuje si:
HV = 0,1891 k d
n2
. (5.35)
W przypadku gdy n = 2, co wystpuje rzadko, wyniki pomiarw mikrotwardo-
ci s niezalene od wartoci obcienia. Rwnie bardzo rzadko zdarza si, e
n > 2, i wwczas twardo zmniejsza si wraz ze zmniejszeniem obcienia. Zwy-
kle n < 2, a wic przy mniejszym obcieniu twardo wykazuje wiksze wartoci.
Prawidowo ta, zwana prawem zmiennej twardoci, jest zwizana ze zrnicowa-
niem odksztacenia badanego materiau pod wierzchokiem wgbnika w ksztacie
ostrosupa i pod jego krawdziami. Wpyw odksztacenia pod wierzchokiem ostro-
supa zwiksza si ze zmniejszeniem zagbienia odcisku. Z tego wzgldu w pr-
bach mikrotwardoci Vickersa wspczynnik n nie jest sta materiaow, lecz za-
ley od obcienia. Wspczynnik ten zwiksza si, a przy pomiarach twardoci
metod Vickersa, gdy obcienie jest wiksze ni ok. 10 N, wynosi n = 2.
400
d k F ,
n
=
0,1891 HV ,
d
F
2
=
5 roz 8-11-02 14:34 Page 400
W ukadzie podwjnie logarytmicznym prawo Meyera mona przedstawi gra-
ficznie jako prost, przy czym tangens kta jej nachylenia odpowiada wspczyn-
nikowi n (rys. 5.15). Zwykle n < 2, a zatem kt nachylenia prostej < 652606.
Na rysunku 5.15 przykadowo przedstawiono rwnie zaleno mikrotwardoci
tego samego skadnika strukturalnego, zmierzonej przy rnym obcieniu, od du-
goci przektnej odcisku. Zaleno ta graficznie przedstawia prawo zmiennej
twardoci. Prawa Meyera i zmiennej twardoci, graficznie przedstawione na rysun-
ku 5.15, wskazuj, e przy wspczynniku n < 2 ze zmniejszeniem obcienia uzy-
skuje si odciski o mniejszej przektnej, czemu odpowiada wiksza warto mikro-
twardoci. Interpretujc wyniki pomiarw mikrotwardoci naley zatem zawsze
bra pod uwag to pozorne zwikszenie mikrotwardoci wraz ze zmniejszeniem
obcienia, a wyniki wykonanych pomiarw zawsze naley odpowiednio oznaczy,
podajc warto obcienia, przy ktrym je wykonano.
INNE METODY POMIARU MIKROTWARDOCI
Pomiaru mikrotwardoci dokonuje si rwnie metod Knoopa (rys. 5.11), kt-
ra zyskaa ju due znaczenie praktyczne (PN-ISO 4545:1996), a take metod
Grodziskiego (rys. 5.12), stosowan jednak bardzo rzadko.
5.3. Twardo
401
PRZEKTNA ODCISKU, d (m)
O
B
C
I
E
N
I
E
,

F

(
m
N
)
M
I
K
R
O
T
W
A
R
D
O
H
V
490
190
98
49
2000
1000
800
700
600
500
400
300
200
1
prawo Meyera
prawo zmiennej twardoci
F=kd
n
n=tg<2
k staa
2 4 6 8 10 20 30
Rysunek 5.15
Graficzne przedstawienie praw Meyera i zmiennej twardoci (wedug S. Katarzyskiego, S. Kocady
i M. Zakrzewskiego)
5 roz 8-11-02 14:34 Page 401
5.4. Wasnoci
mechaniczne okrelane
wprbach udarowych
5.4.1. Udarno
PRBA UDARNOCI W TEMPERATURZE POKOJOWEJ
Prba udarnoci (zginania udarowego) (PN-EN 10045-1:1994 i PN-EN ISO
14556:2002U) polega na zamaniu jednym uderzeniem mota wahadowego Char-
pyego prbki z karbem (rzadziej bez karbu) podpartej swobodnie na obu kocach
i pomiarze pracy jej zamania. Prbka jest uoona tak, by uderzenie mota nast-
pio z przeciwlegej strony karbu. Jako wynik prby udarnoci podaje si zuyt
prac K (w J) na zamanie prbki
*)
.
Oznaczenie udarnoci okrelonej przy uyciu mota Charpyego zawiera liter
K, dodatkowy symbol wskazujcy typ prbki, na ktrej zostao przeprowadzone ba-
danie (tzn. KU lub KV), pocztkow energi mota w J, oraz zmniejszon szero-
ko prbki w mm (np. KU 150/7,5). W przypadku gdy energia cakowita mota
wynosi 300 J, szeroko prbki 10 mm, a wysoko karbu w przypadku prbek
w ksztacie litery U 5 mm, a w ksztacie V 2 mm, po symbolu udarnoci (pra-
cy amania) KU lub KV nie podaje si dodatkowego opisu. Wpozostaych przypad-
kach w opisie naley wyranie zaznaczy, jakich prbek uyto do bada.
Zgodnie z norm PN-81/H-04373 prba udarnoci moe by przeprowadzona
rwnie po sztucznym starzeniu stali poddanej uprzednio odksztaceniu plastycz-
nemu na zimno. Oznaczenie pracy amania uzupenia si wwczas liter A, np.
KUA 2, KVA 100.
W protokole badania udarnoci naley poda: rodzaj i wymiary prbek, ozna-
czenie identyfikujce materia, kierunek i miejsce pobrania prbek, pocztkow
energi mota, temperatur badania w C oraz prac zuyt na zamanie prbki
KU lub KV w J.
Nowoczesne moty udarnociowe s wyposaone w urzdzenia rejestrujce
analogowe lub cyfrowe oraz mikroprocesory umoliwiajce bezporedni odczyt
udarnoci i wydruk wynikw prb (wraz z opracowaniem statystycznym). Nowo-
czesne rozwizania motw udarnociowych umoliwiaj rejestracj zalenoci si-
y amicej prbk i przemieszczenia si pknicia lub obydwu tych wielkoci
402
*)
W literaturze technicznej, a take w licznych, nadal obowizujcych normach przedmioto-
wych (w tym take cytowanych w niniejszej ksice), uywane jest rwnie pojcie udarnoci
KC wyraajce si stosunkiem pracy amania K (w J) zuytej na zamanie prbki do pola po-
wierzchni jej przekroju poprzecznego w miejscu zamania S
0
(w cm
2
):
(5.36)
oznaczane odpowiednio KCU lub KCV w zalenoci od ksztatu karbu na prbce.
KC = ,
K
S
0
5 roz 8-11-02 14:34 Page 402
w funkcji czasu. Si mierzy si zwykle za pomoc czujnikw piezoelektrycznych,
przemieszczenie za z wykorzystaniem czujnikw fotoelektrycznych lub indukcyj-
nych. Wykres jest odczytywany na ekranie oscylografw. Zarejestrowany wykres
umoliwia rozoenie udarnoci na tworzce j energie zwizane z zarodkowaniem
i rozprzestrzenianiem pknicia.
Zgodnie z normami obowizujcymi w innych krajach badania udarnoci mo-
g by wykonywane take na innych urzdzeniach opisanych w literaturze, np. me-
tod Izoda, oraz na rnych prbkach.
PRBY UDARNOCI W NISKIEJ I PODWYSZONEJ TEMPERATURZE
Prba udarnoci w niskiej temperaturze jest wykonywana zgodnie z PN-79/H-
04371. Wyniki prby oznacza si jako KU
t
lub KV
t
z dodatkowym opisem jak
w temperaturze pokojowej (t okrela temperatur badania w C), np. KV
60
50/5.
Prba udarnoci w podwyszonej temperaturze jest przeprowadzana zgodnie
z norm PN-74/H-04372. W zakresie midzy temperatur nagrzewania i badania
nie mog zachodzi w badanej stali lub stopie przemiany fazowe wpywajce na
zmiany wasnoci. Temperatur badania t w C podaje si w dolnym indeksie, np.
KU
200
2, KV
400
.
5.4.2. Udarowe prby rozcigania
UDAROWA PRBA ROZCIGANIA
Stosuje si kilka sposobw przeprowadzania udarowej prby rozcigania, m.in.
mona do tego celu uywa motw opadowych (PN-EN 10274:2002). Najkorzyst-
niej jednak stosowa specjalne moty wahadowe, umoliwiajce rwnie rejestra-
cj zmian siy w funkcji wyduenia lub czasu.
UMOWNE REDNIE NAPRENIE
Pomiarw i oblicze wyduenia i przewenia w tej prbie dokonuje si tak sa-
mo jak w prbie statycznej. Analogicznie wyznacza si warto umownego rednie-
go naprenia:
(5.37)
gdzie:
K
u
energia zuyta na zerwanie prbki mierzona na przyrzdzie lub
okrelona przez planimetrowanie zarejestrowanego wykresu,
L
u
cakowite wyduenie prbki,
S
0
pole powierzchni pocztkowego przekroju poprzecznego prbki.
UDAROWE PRBY ROZCIGANIA
W TEMPERATURZE PODWYSZONEJ LUB OBNIONEJ
Udarowa prba rozcigania moe by przeprowadzona w temperaturze
podwyszonej lub obnionej, w sposb podobny jak prba udarnoci w takich
warunkach.
5.4. Wasnoci mechaniczne okrelane
403
wprbach udarowych
S L
K
,
u
u
ru
=
5 roz 8-11-02 14:34 Page 403
5.5. Cigliwo badana
metodami mechaniki pkania
5.5.1. Oglna charakterystyka mechaniki pkania
i jej metod badawczych
PRZEDMIOT MECHANIKI PKANIA
Wysokowytrzymae materiay metalowe w stanie umocnionym wykazuj zwykle
ma zdolno do odksztace plastycznych, ograniczon odporno na dynamicz-
ne dziaanie obcie oraz skonno do pkania. Std do oceny ich przydatnoci
technicznej nie zawsze wystarczaj powszechnie stosowane metody bada, tj. sta-
tyczne prby wytrzymaociowe i badania udarnoci. Dotyczy to szczeglnie przy-
padkw, w ktrych kruche pkanie moe spowodowa powane awarie i przynie
due straty gospodarcze.
Proces pkania skada si gwnie z:
zarodkowania (inicjacji) pkni,
rozprzestrzeniania si (propagacji) pkni o wielkoci krytycznej lub wikszej.
Wnajoglniejszym przypadku kade pknicie mona uwaa za wynik super-
pozycji trzech elementarnych mechanizmw zniszczenia (rys. 5.16) przez:
I rozwarcie,
II cicie,
III cicie poprzeczne.
Poniewa pkanie w wyniku rozwarcia wymaga wydatku energetycznego o co
najmniej rzd wielkoci mniejszego od pozostaych, wic ten wanie przypadek
ma najwiksze znaczenie techniczne, gdy pkanie z reguy wystpuje przy jego
udziale. Stwierdzono przy tym, e pkanie zaczyna si na lokalnych wadach wy-
tworw, stanowicych karby, ktre mog tworzy si zarwno podczas procesu
technologicznego, jak i w czasie eksploatacji. Poniewa wad materiaowych, a std
i lokalnych spitrze napre nie da si cakowicie unikn, wic odporno mate-
riau na rozprzestrzenianie si pkni o wielkoci krytycznej ma istotne znaczenie.
Wymienione zagadnienia s przedmiotem mechaniki pkania. Mechanika p-
kania jest dyscyplin naukow, powsta i rozwijajc si na pograniczu mechani-
ki klasycznej i metaloznawstwa lub oglniej materiaoznawstwa. Nowo doty-
czca sposobu bada materiaw i wymiarowania elementw konstrukcyjnych po-
lega na przyjciu zaoenia, e kady element zawiera w sobie pknicia o okrelo-
nej wielkoci (czego nie zakada mechanika klasyczna), ktrych wymiary zale od
naturalnej struktury materiau oraz procesu jego wytwarzania. Mechanika pkania
umoliwia ustalenie zwizkw ilociowych midzy odpornoci na pkanie dane-
go materiau, krytyczn wielkoci pknicia, ksztatem i wymiarami elementu
404
I
y
x
z
y
x
z
y
x
z
II
III
Rysunek 5.16
Mechanizmy zniszczenia przez: I rozwarcie, II cicie, III cicie poprzeczne
5 roz 8-11-02 14:34 Page 404
a obcieniem niszczcym. Daje to podstaw do dokonania doboru odpowiednie-
go materiau oraz wymiarw elementu konstrukcyjnego i umoliwia okrelenie je-
go twardoci.
PODZIA MECHANIKI PKANIA
W zalenoci od udziau odksztace sprystych i plastycznych towarzysz-
cych rozprzestrzenianiu si pknicia mona dokona podziau mechaniki pkania
na dwie zasadnicze czci:
liniowospryst mechanik pkania,
nieliniow mechanik pkania.
LINIOWOSPRYSTA MECHANIKA PKANIA
Liniowosprysta mechanika pkania umoliwia opis ilociowy zniszczenia
rozpoczynajcego si od pkni, pod warunkiem e rozprzestrzenianie si pkni-
cia odbywa si w materiale liniowosprystym, w zakresie obowizywania rwna
5.5. Cigliwo badana metodami mechaniki pkania
405
a) b)
c)
2a
a
a
a
r
pl
r
pl
a
1
a
1
r
pl
a
pl
pl
=R
pl

2
strefa
odksztacenia
plastycznego
pl
y
y y
y
x
x
x

d)
Rysunek 5.17
Schemat pknicia
a) w ciele idealnie kruchym,
b) w ciele sprystym
z niewielkim udziaem
odksztace plastycznych,
c), d) ze znaczn stref
odksztace plastycznych
u wierzchoka pknicia
i rozwarciem pknicia
5 roz 8-11-02 14:34 Page 405
teorii sprystoci. Liniowosprysta mechanika pkania obejmuje wic przypad-
ki, w ktrych rozprzestrzenianiu si pknicia moe towarzyszy wycznie od-
ksztacenie spryste, czyli dotyczy materiaw idealnie kruchych (rys. 5.17a).
W rzeczywistoci rozprzestrzenianiu si pknicia towarzyszy zwykle chocia-
by niewielkie odksztacenie plastyczne, co schematycznie przedstawiono na rysun-
ku 5.17b. W przypadku gdy zakres odkszta-
ce plastycznych u wierzchoka pknicia
w stosunku do wymiarw prbki jest nie-
znaczny, zachowanie si pknicia jest uza-
lenione od dominujcego pola odksztace
sprystych. Ma stref plastyczn wystpu-
jc u wierzchoka pknicia uwzgldnia si
w postaci poprawki r
pl
na dugo pknicia.
Skorygowan dugo pknicia przyjmuje
si jako sum dugoci wyjciowej pknicia
przy odksztaceniu sprystym a
0
oraz strefy
plastycznej r
pl
:
a = a
0
+ r
pl
. (5.38)
Liniowa mechanika pkania pozwala
wic na okrelenie odpornoci na pkanie
materiaw o maej cigliwoci (rys. 5.18),
ktrej miar jest wspczynnik intensywno-
ci napre K.
NIELINIOWA MECHANIKA PKANIA
Nieliniowa mechanika pkania obejmuje przypadki, gdy strefa odksztace pla-
stycznych u wierzchoka pknicia jest zbyt dua, by speni wymagania linio-
wosprystej mechaniki pkania (rys. 5.17c). Wwczas miar wasnoci cigli-
wych materiau jest rozwarcie pknicia (rys. 5.18). Strefa plastyczna umoliwia
bowiem rozwieranie brzegw pknicia bez powikszenia jego dugoci. Przyjmu-
je si, e na przedueniu pknicia wystpuj obszary odksztace plastycznych,
w ktrych panuje naprenie rwne efektywnej granicy plastycznoci R
pl
(najcz-
ciej granicy plastycznoci R
e
rys. 5.17d). Rozwarcie pknicia nie wystpuje
w przypadku braku strefy odksztace plastycznych u wierzchoka pknicia.
W celu kompletnego poznania zagadnienia rozprzestrzeniania si pknicia
w materiaach plastycznych przy obcieniu statycznym konieczne jest okrelenie
rozkadu napre i odksztace w otoczeniu wierzchoka pknicia, tj.:
406
K
lc
K
lc
z poprawk
caka Rice'a J
c
c
(COD)
F(R
m
)
F(R
u
)
F(R
e
)
F(0,7R
e
)
F(0,5R
e
)
ROZWARCIE PKNICIA
S
I
A

zakres
nieliniowej
mechaniki
pkania
zakres
liniowo
sprystej
mechaniki
pkania
Rysunek 5.18
Wykres zalenoci siy obciajcej przy rozciganiu od rozwarcia pknicia, ze schematycznym przedstawie-
niem zakresw liniowosprystej i nieliniowej mechaniki pkania oraz zakresw obowizywania wspczynnika
intensywnoci napre K
Ic
, rozwarcia pknicia
c
i caki Ricea J
Ic
; F(R
e
), F(R
u
), F(R
m
) siy odpowiadajce
granicy plastycznoci, napreniu rozrywajcemu oraz wytrzymaoci
5 roz 8-11-02 14:34 Page 406
wielkoci i ksztatu strefy odksztace plastycznych i rozkadu odksztacenia
w obrbie tej strefy,
wpywu strefy odksztace plastycznych na rozkad otaczajcych napre spr-
ystych.
W celu okrelenia pl skoncentrowanego odksztacenia w pobliu wierzchoka
pknicia, szczeglnie w materiaach, ktrych wasnoci opisuje nieliniowa mecha-
nika pkania, dokonuje si analizy zmiany energii odksztacenia w funkcji dugoci
pknicia, wprowadzajc cak liniow Ricea J (rys. 5.18).
KRYTERIA OCENY ODPORNOCI MATERIAW NA PKANIE
Wzalenoci od zakresu odksztace plastycznych u wierzchoka pknicia (co
jest wasnoci danego materiau) i dugoci pknicia, miar odpornoci materia-
u na pkanie moe by wspczynnik intensywnoci napre K, rozwarcie pk-
nicia , oznaczane take jako COD, oraz caka Ricea zmiany energii odksztace-
nia u wierzchoka pknicia J. Metastabilne rozprzestrzenianie si pknicia bez
zmiany obcienia nastpuje wwczas, gdy ktrakolwiek z tych wielkoci (w zakre-
sie ich wanoci) osignie warto wiksz od krytycznej. Kryteria odpornoci na
pkanie mona zatem zanotowa jako:
K = K
c
, (5.39)
=
c
, (5.40)
J = J
c
, (5.41)
gdzie:
K
c
,
c
, J
c
wartoci krytyczne odpowiednich wielkoci, ktre mog by
miar odpornoci na pkanie (cigliwoci) materiau.
W normie PN-EN ISO 12737:2001 podano metodyk okrelania odpornoci
na pkanie w paskim stanie odksztacenia K
Ic
(okrelan w skrcie jako
odporno na pkanie K
Ic
), natomiast w dotychczasowej normie PN-88/H-04336
metodyk wyznaczania caki J
c
.
Koncepcje krytycznych wartoci wspczynnika intensywnoci napre K
Ic
,
rozwarcia pknicia
c
(COD
c
) oraz caki energii Rice'a J
c
mog by uwaane za
rwnowane metody charakteryzujce stan materiau w pobliu pknicia. Zakresy
stosowania K
Ic
oraz
c
s ograniczone (rys. 5.18), natomiast caka J
c
moe by
stosowana bez ogranicze jako makroskopowe kryterium oceny pkania.
5.5.2. Podstawowe zalenoci liniowosprystej
mechaniki pkania
NAPRENIE I ODKSZTACENIE U WIERZCHOKA PKNICIA
Naprenie u wierzchoka pknicia we wszystkich trzech przypadkach mecha-
nizmw zniszczenia (rys. 5.16) w zakresie sprystoci liniowej mona opisa na-
stpujc zalenoci:
407
5 roz 8-11-02 14:34 Page 407
(5.42)
Odksztacenia u wierzchoka pknicia opisuje si natomiast zalenoci:
(5.43)
gdzie:
i, k wsprzdne ukadu,
n rodzaj elementarnego mechanizmu zniszczenia I, II, III (rys.
5.16),
K
n
wspczynnik intensywnoci napre do poszczeglnych mecha-
nizmw zniszczenia niezaleny od wsprzdnych biegunowych,
F
n
ik
() funkcja ktowa,
modu sprystoci postaciowej,
C staa, (C = 1/2 dla mechanizmu zniszczenia I i II oraz C = 2
dla mechanizmu zniszczenia III).
WSPCZYNNIK INTENSYWNOCI NAPRE
Spitrzenie naprenia w pobliu wierzchoka pknicia opisuje wspczynnik
intensywnoci napre K
n
:
(5.44)
gdzie:
Z
n
() zespolona funkcja napre w otoczeniu wierzchoka w paskim sta-
nie napre:
(5.45)
= x + i y, (5.46)
gdzie:
naprenie rozcigajce w nieskoczonoci,
a dugo pknicia.
Dla technicznie wanego I mechanizmu zniszczenia, dla przykadu pknicia
w postaci przecicia, wspczynnik K
I
mona przedstawi nastpujco:
(5.47)
gdzie:
n
naprenie normalne w rozciganej pycie z pkniciem,
r promie krzywizny wierzchoka pknicia.
W przypadku gdy pknicie ma posta rozcignitej elipsy o skoczonym pro-
mieniu krzywizny wierzchoka r, przy maksymalnym napreniu na wierzchoku
pknicia wynoszcym
maks.
, wspczynnik K
I
okrelony jest przez zaleno:
408
F
K
2

r
n
k i
n
k i
= ). (
F
K
C u
=
n
k i
n
k i
), (
r
2

2 , lim
) (
Z K
n n
0
=

=
a
Z
2
2
1 , ) (
n
2 , 0) lim
0
=
=

r r, K
n
r
I
(
5 roz 8-11-02 14:34 Page 408
(5.48)
Na podstawie podanych zalenoci (5.42)(5.48) wspczynnik intensywnoci
napre mona okreli jako:
(5.49)
gdzie:
naprenie rozcigajce u wierzchoka pknicia,
a dugo pknicia.
Techniczne znaczenie wspczynnika intensywnoci napre K
I
polega na wy-
znaczeniu krytycznej wartoci K
Ic
, przy ktrej pknicie o dugoci krytycznej a
c
moe si rozprzestrzenia bez wzrostu obcienia.
ZALENO MIDZY WSPCZYNNIKIEM INTENSYWNOCI NAPRE
A ENERGI ROZPRZESTRZENIANIA SI PKNICIA
Krytyczny wspczynnik intensywnoci napre K
c
zwizany jest z krytyczn
energi rozprzestrzeniania si pknicia G
c
:
dla paskiego stanu naprenia
K
2
Ic
= EG
Ic
, (5.50)
dla paskiego stanu odksztacenia
(5.51)
gdzie:
E modu sprystoci wzdunej,
wspczynnik Poissona.
Wielkoci K
Ic
oraz G
Ic
mog by zastosowane jako dane materiaowe okrelaj-
ce odporno materiau liniowosprystego na rozprzestrzenianie si pkni.
5.5.3. Podstawowe zalenoci nieliniowej mechaniki
pkania
ROZWARCIE PKNICIA
Naprenie normalne
y
w pkniciu na paszczynie opisuje zaleno:
(5.52)
gdzie:
r odlego od wierzchoka pknicia,
G energia rozprzestrzeniania si pknicia,
E modu sprystoci wzdunej.
409
.
I
maks.
K lim
2 0
=
a , K
I
=
G E
K ,
1
2
2 Ic
Ic
=

= = a, r
r
G E
r
a
;
2 2
y
< <
5 roz 8-11-02 14:34 Page 409
Normalne przemieszczenie w osi pkania (rys. 5.17) wynosi:
(5.53)
gdzie:
r jest mierzone w kierunku przeciwnym.
Przy zaoeniu e w obrbie strefy odksztace plastycznych naprenie nor-
malne nie moe by wiksze ni efektywna granica plastycznoci R
pl
:
(5.54)
Po przeliczeniu mona okreli:
(5.55)
Z rozwaa energetycznych wynika, e energia rozprzestrzeniania si pkni-
cia:
(5.56)
gdy moliwe jest, e praca wykonana wewntrz strefy odksztace plastycznych
jest wiksza od zwizanej wycznie z samym rozwarciem pknicia . Praktyczne
znaczenie ma zaleno okrelajca krytyczn energi rozprzestrzeniania si pk-
nicia:
G
c
=
c
R
pl
. (5.57)
CAKA ENERGII ODKSZTACENIA U WIERZCHOKA PKNICIA
Do oceny sprystoplastycznego pola
u wierzchoka pknicia stosuje si cak Ri-
cea J energii odksztacenia u wierzchoka pk-
nicia, wyprowadzon na podstawie analizy
energetycznej procesu pkania. Analizowany
model z uoglnionym pkniciem o powierzch-
niach paskich rwnolegych do osi x z wierz-
chokiem zaokrglonym przedstawia rysunek
5.19.
Caka energii J okrelona jest zalenoci:
(5.58)
przy czym w zalenoci tej gsto energii od-
ksztacenia W(u) wynosi:
(5.59)
410
2
2 , 2
2
2
< < a r
E
r G
r a
= = ;
R G =

.
4
pl
R G ,
pl
>>
=
+
= =
4 4
2
2
pl pl
pl
pl
R R E
.
G r a ) (
y u W J T s
x
V
i
i
d d , ) (

=
ik ik
u
d u W , =
0
) (
x
y
pknicie
Rysunek 5.19
Model pknicia do obliczania caki Ricea
5 roz 8-11-02 14:34 Page 410
gdzie:
ik
skadowe stanu naprenia,
u
ik
skadowe stanu odksztacenia,
i k wsprzdne ukadu ortogonalnego x, y,
krzywa otaczajca wierzchoek pknicia, czca jego grn krawd
z doln,
T wektor toru dziaajcy na okrelony zgodnie z zewntrzn normal-
n, T
i
=
ik
n
k
,
V
i
wektor przemieszczania,
ds element dugoci uku wzdu .
Caka energii J jest niezalena od wyboru konturu cakowania . Moe by ona
stosowana do scharakteryzowania pkania materiaw odksztacajcych si w za-
kresie sprystoci liniowej oraz w zakresie odksztace nieliniowych. W przypad-
ku maej strefy odksztace plastycznych caka energii J przyjmuje warto:
dla paskiego stanu odksztacenia
(5.60)
dla paskiego stanu naprenia
(5.61)
W zakresie sprystoci liniowej caka energii J jest wic energi rozprzestrze-
niania pknicia G zalenoci odpowiednio (5.51) i (5.60) oraz (5.50) i (5.61).
W przypadku nieliniowej mechaniki pkania:
(5.62)
gdzie:
() naprenie przeciwdziaajce pkaniu w obrbie wierzchoka pk-
nicia,
rozwarcie pknicia (COD),
c
krytyczne rozwarcie pknicia (COD
c
).
Jeeli () = const = R
pl
, to (rys. 5.17d):
(5.63)
Wyraenie to jest wic identyczne z zalenoci (5.57).
PRZEBIEG PKANIA Z ODKSZTACENIEM PLASTYCZNYM
U WIERZCHOKA PKNICIA
Pocztek pkania nie moe by utosamiony z pocztkiem rozprzestrzeniania
si pknicia. Wpocztkowym okresie nastpuje bowiem tpienie wierzchoka pk-
nicia, co wywouje pozorne rozprzestrzenianie si pknicia a
B
(rys. 5.20):
411
K
E
J
2
2
I I
,
1
=
E
K
J
2
.
I
I
=

= d , ) (
0
c
J
= R J
c pl c
.
5 roz 8-11-02 14:34 Page 411
(5.64)
gdzie:
J caka energii odksztacenia u wierzchoka pknicia,
R
pl
efektywna granica plastycznoci.
W drugiej fazie, po stpieniu ostrza, rozpoczyna si dopiero rzeczywiste roz-
przestrzenianie si pknicia (rys. 5.20).
412
R
J
a ,
pl
B
=
2
powierzchnia pknicia zmczeniowego
a cakowity przyrost dugoci pknicia
a
p
rzeczywiste rozprze-
strzenianie si pknicia
a
B
pozorne rozprzestrzenianie
pknicia (skadowa tpienia)
krzywa oporu
odksztacenia
plastycznego
pocztek rzeczywistego
rozprzestrzeniania si
pknicia
rzeczywiste
rozprzestrzenianie si
pknicia
profil koca pknicia
krzywa tpienia
wierzchoka pknicia
PRZYROST DUGOCI PKNICIA, a
C
A
K
A

E
N
E
R
G
I
I

O
D
K
S
Z
T
A
C
E
N
I
A
U

W
I
E
R
Z
C
H
O
K
A

P
K
N
I
C
I
A
,

J
a)
b)
Rysunek 5.20
Zmiany dugoci pknicia w wyniku pozornego i rzeczywistego rozprzestrzeniania si pknicia
a) schemat, b) zaleno caki energii odksztacenia u wierzchoka pknicia od przyrostu dugoci pknicia
(wedug B. Kubickiego)
5 roz 8-11-02 14:34 Page 412
5.6. Zmczenie
5.6.1. Istota zmczenia i pojcia oglne
ZMCZENIE METALI
I WIELKOCI CHARAKTERYZUJCE CYKL ZMCZENIOWY
Zmczeniem nazywane s zmiany zachodzce w materiale inynierskim pod
wpywem zmiennych, niekiedy okresowo, napre lub odksztace, ujawniajce
si albo przez zmniejszenie wytrzymaoci i trwaoci, albo przez zniszczenie w wy-
niku pknicia. Prby zmczenia metali (PN-76/H-04325) polegaj na wielokrot-
nym obcieniu prbki, wywoujcym zmienny stan napre. Zmienno napr-
e w czasie t charakteryzuje si czstotliwoci f, wielkoci i rodzajem napre
oraz wspczynnikiem asymetrii cyklu R:
(5.65)
Rodzaje cykli napre okresowo zmieniajcych si o wartociach od maksymal-
nych
maks.
lub
maks.
do minimalnych
min.
lub
min.
przedstawiono na rysunku 5.21.
rednie naprenie cyklu
m
jest redni arytmetyczn maksymalnej i minimal-
nej wartoci naprenia w cyklu:
(5.66)
413
R
maks.
min.
=

.
+
=

m
min. maks.
2
.
Rysunek 5.21
Rodzaje cykli napre
zmczeniowych
CZAS, t
N
A
P
R
E
N
I
E
,

m
>
a
;

1
<
R
<
+

R=
min.
maks.
m
<
a
;

<
R
<
m
<
a
;

1
<
R
<
0
m
<
a
;

0
<
R
<
1
m
=
a
;

R
=
m
=
a
;

R
=
0
m
=
0
;

R
=
1
5 roz 8-11-02 14:34 Page 413
Amplituda cyklu napre
a
jest okrelona przez wyraenie:
(5.67)
Stosunek redniego naprenia cyklu do amplitudy cyklu napre okrela
wspczynnik staoci obcienia H:
(5.68)
WYTRZYMAO ZMCZENIOWA
Naprenia zmczeniowe w zalenoci od wartoci
m
i
a
po pewnej okrelo-
nej liczbie cykli mog spowodowa zom zmczeniowy. Najwiksze obliczeniowe
naprenie prbki wystpujce w cyklu zmczeniowym, od ktrego poczwszy, mi-
mo zwikszenia liczby cykli, nie powstaje zom zmczeniowy lub pknicia wykry-
walne metodami defektoskopowymi albo optycznymi, jest nazywane nieograniczo-
n wytrzymaoci zmczeniow Z
G
dla danego wspczynnika staoci obcienia.
Dla kadego materiau okrela si graniczn liczb cykli N
G
, zwan take podsta-
w prby zmczeniowej. Dalsze zwikszenie liczby cykli ponad liczb N
G
nie po-
woduje powstania zomu zmczeniowego lub pkni wykrywalnych metodami de-
fektoskopowymi lub optycznymi. Przyjmuje si, e umowna graniczna liczba cykli,
stanowica podstaw prby zmczeniowej prbek, ktre nie ulegaj zniszczeniu,
wynosi dla stali N
G
= 10
7
cykli, a dla stopw metali nieelaznych siga 210
7
10
8
cykli. Praktyczna wytrzymao zmczeniowa Z odpowiada umownie przyjtej licz-
bie cykli zmczeniowych N
G
. Niekiedy okrela si rwnie ograniczon wytrzyma-
o zmczeniow odpowiadajc liczbie cykli N
c
N
G
.
PRBY ZMCZENIOWE
Do podstawowych rodzajw prb zmczeniowych naley zmczeniowa prba
zginania (PN-76/H-04326). W wyniku tej prby wyznacza si wytrzymao na
zmczenie przy prbie zginania obrotowego Z
go
. W przypadku zginania wahado-
wego okrela si wytrzymao na zmczenie Z
gw
, przy zginaniu okresowo ttni-
cym Z
gj
, a w przypadku dowolnego cyklu zginania, przy okrelonym wspczyn-
niku R, wyznacza si wytrzymao na zmczenie Z
g
przy prbie dwustronnego,
asymetrycznego lub ttnicego zginania.
Wwyniku prby zmczeniowej znormalizowanej w PN-74/H-04327 mona wy-
znaczy wytrzymao na zmczenie przy rozciganiu Z
r
lub przy ciskaniu Z
c
.
Zmczeniowe prby skrcania pozwalaj na wyznaczenie wytrzymaoci na
zmczenie przy skrcaniu Z
s
, wytrzymaoci Z
sj
przy prbie jednostronnego okre-
sowo ttnicego skrcania i wytrzymaoci Z
so
przy prbie wahadowego skrca-
nia.
Badania zmczeniowe w temperaturze podwyszonej nale do specjalistycz-
nych, a przeprowadza si je gwnie jako prby rozciganiaciskania.
414
=

a
min. maks.
2
.
a
m
H .
5 roz 8-11-02 14:34 Page 414
5.6.2. Opracowanie wynikw prb zmczeniowych
i wykresy zmczeniowe
Wyniki bada zmczeniowych przedstawia si graficznie za pomoc wykresw
Whlera, Smitha i Haigha.
WYKRESY ZMCZENIOWE WHLERA
W przypadku bada majcych na celu wyznaczenie wytrzymaoci na zmcze-
nie w warunkach okrelonego cyklu obcienia sporzdza si wykresy Whlera
naprenia w funkcji liczby cykli do zmczenia, w ukadzie p- lub podwjnie lo-
garytmicznym (rys. 5.22). Krzywe Whlera mona uzyska dla serii prbek bada-
nych przy jednakowym rednim napreniu
m
, przy staej wartoci wspczynni-
ka asymetrii R lub przy staym minimalnym napreniu
min.
. Wytrzymao na
zmczenie wyznacza si przy okrelonej podstawie prby zmczeniowej N
G
. Prze-
prowadza si badania jednakowych prbek przy kilku, co najmniej piciu, rnych
poziomach napre. Badania zaczyna si od najwyszego naprenia, przy kt-
rym nastpi zniszczenie prbek po ok. 10
4
cyklach, a nastpnie kolejno obnia po-
ziomy napre, a do wartoci, przy ktrych badane prbki nie ulegaj zniszcze-
niu przy liczbie cykli N
G
odpowiadajcej podstawie prby. Po wykreleniu zaleno-
ci Whlera okrela si wytrzymao na zmczenie jako warto naprenia usta-
lonego. Zwykle co najmniej trzy prbki powinny by badane na poziomie napr-
e odpowiadajcym wytrzymaoci na zmczenie.
Sporzdza si rwnie pene wykresy Whlera, w ktrych pocztek ukadu od-
powiada 1/4 cyklu obcienia. Warto naprenia niszczcego jest wwczas po-
rwnywalna z wytrzymaoci przy obcieniu statycznym. Na rysunku 5.23,
przedstawiajcym schematycznie peny wykres zmczeniowy Whlera, podano za-
kresy liczby cykli obcienia odpowiadajce krtkotrwaej wytrzymaoci zmcze-
niowej ZK przy maej liczbie cykli, ograniczonej wytrzymaoci zmczeniowej ZO
i praktycznej (trwaej) wytrzymaoci zmczeniowej ZZ.
5.6. Zmczenie materiaw inynierskich
415
LICZBA CYKLI NAPRE, N
N
A
P
R
E
N
I
E
,

m
a
k
s
.
N
r
N
G
zom prbki
wytrzymao
zmczeniowa
ograniczona wytrzymao
zmczeniowa
brak zomu
Rysunek 5.22
Wykres zmczeniowy
Whlera w ukadzie
plogarytmicznym
5 roz 8-11-02 14:34 Page 415
UOGLNIONY WYKRES ZMCZENIOWY SMITHA
Wykres Whlera umoliwia znalezienie wytrzymaoci zmczeniowej dla da-
nego konkretnego cyklu obcienia, okrelonego przez warto wspczynnika
staoci obcienia H. Zmieniajc wartoci wspczynnika H, dla tego samego
416
N
A
P
R
E
N
I
E
,

m
a
k
s
.
;

m
i
n
.
N
A
P
R
E
N
I
E
,

m
a
k
s
.
;

m
i
n
.
NAPRENIE,
m NAPRENIE,
m
R
e
Z
rc
Z
rc
Z
rj
Z
cj
R
ec
0 0
linia
maks.
linia
min.
45
a) b)
m1
a1
a
1
a
2
a
3
a
3
m2
a2
m3
Rysunek 5.24
Wykres Smitha a) konstrukcja uoglnionego wykresu zmczeniowego, b) teoretyczny wykres w przypadku
rozciganiaciskania stali
LICZBA CYKLI NAPRE, N
N
A
P
R
E
N
I
E
,

a
N
O
10
6
N
K
10
4
N=
Z
Z
Z
O
Z
K
1
4
Rysunek 5.23
Peny wykres zmczeniowy
Whlera w ukadzie ploga-
rytmicznym z oznaczonymi
schematycznie obszarami:
ZK wytrzymaoci
zmczeniowej przy maej
liczbie cykli,
ZO ograniczonej wytrzy-
maoci zmczeniowej,
ZZ nieograniczonej lub
trwaej wytrzymaoci
zmczeniowej (wedug
S. Kocady)
5 roz 8-11-02 12:26 Page 416
materiau i tego samego rodzaju obcie, uzyskuje si seri wykresw Whlera.
Wcelu uoglnienia informacji zawartych na tych wykresach sporzdza si wykres
Smitha (rys. 5.24).
Na podstawie serii wykresw Whlera okrela si naprenia
mi
i
ai
odpowia-
dajce kolejnym itym wartociom wytrzymaoci zmczeniowej Z
i
. Wykres Smi-
tha sporzdza si w ukadzie wsprzdnych prostoktnych z dodatkow osi na-
chylon wzgldem pozostaych pod ktem 45 (rys. 5.24). Na osi odcitych kolej-
no odkada si wartoci napre
mi
, a z odpowiadajcych im punktw
mi
na do-
datkowej osi, w gr i w d rzdne odpowiadajce wartociom
ai
. Wartoci na-
prenia uzyskane w ten sposb okrelaj naprenie maksymalne
maks.
i minimal-
ne
min.
.
Na rysunku 5.24b przedstawiono teoretyczny wykres Smitha w przypadku roz-
ciganiaciskania stali. Praktyczny wykres Smitha dla materiaw sprystopla-
stycznych (R
e
= R
ec
) z reguy jest ograniczony poziomymi liniami
maks.
= R
e
oraz
min.
= R
ec
, a ponadto krzywoliniowe gazie wykresu
maks.
i
min.
s zastpione od-
cinkami prostymi. Przy znajomoci wytrzymaoci zmczeniowej na obcienia
wahadowe (
m
= 0, R = 1) i ttnice (
m
=
a
, R = 0) wystarczy poczy odpo-
wiadajce im wartoci wytrzymaoci zmczeniowej. W praktycznym wykresie
Smitha pomija si rwnie cz wykresu odpowiadajc wartociom
m
< 0, jako
symetryczn do czci dotyczcej
m
> 0 (rys. 5.25).
417
N
A
P
R
E
N
I
E
,

m
a
k
s
.
;

m
i
n
.

(
M
P
a
)
NAPRENIE,
m
(MPa)
rozciganie
ciskanie
skrcanie
zginanie
800
600
400
200
0
100 400 600 800
Rysunek 5.25
Praktyczny uoglniony wykres zmczeniowy Smitha dla stali chromowoniklowej przy rnych rodzajach
obcie
5 roz 8-11-02 12:26 Page 417
ZBIORCZY WYKRES ZMCZENIOWY HAIGHA
Drugim rodzajem zbiorczego wykresu
zmczeniowego jest wykres Haigha. Na
rysunku 5.26 przedstawiono taki wykres
dla materiau sprystoplastycznego.
Wykres konstruuje si w prostoktnym
ukadzie wsprzdnych. Na osi odci-
tych odkada si wartoci napre
m
,
a na osi rzdnych
a
. Wspczynnikowi
staoci obcienia H =
m
/
a
na wykre-
sie tym odpowiada ctg, co w prosty spo-
sb umoliwia okrelenie wartoci wy-
trzymaoci zmczeniowej dla kadego
rodzaju cyklu zmczeniowego. W uka-
dzie wsprzdnych wykresu Haigha:
m
+
a
=
maks.
. (5.69)
W praktycznym wykresie Haigha
maks.
R
e
, co odpowiada linii ukonej na
wykresie. ukowy przebieg wykresu jest
dla uproszczenia zastpowany odcinka-
mi prostymi. W odrnieniu od wykresu
Smitha na wykresie Haigha mona zasto-
sowa rne skale na poszczeglnych
osiach ukadu wsprzdnych, jak przed-
stawiono to na przykadzie wykresu
opracowanego dla stali chromowoni-
klowej (rys. 5.27) odpowiadajcego przy-
padkowi rozciganiaciskania opisane-
mu na rysunku 5.26.
418
N
A
P
R
E
N
I
E
,

a
NAPRENIE,
m
R
e
R
ec
+
m
R
e
R
c
R
m
NAPRENIE,
m
(MPa)
N
A
P
R
E
N
I
E
,

a

(
M
P
a
)
R
e
=
6
2
0

M
P
a
300
200
100
0,5
0 200 400 600 800

1,0 1,5 2,0 2,5
3,0
3,5
Rysunek 5.26
Konstrukcja zbiorczego wykresu zmczeniowego Haigha
Rysunek 5.27
Praktyczny wykres Haigha dla obcie rozcigajcociskajcych
stali chromowoniklowej (wedug S. Katarzyskiego, S. Kocady
i M. Zakrzewskiego)
5 roz 8-11-02 12:26 Page 418
5.6.3. Zjawiska zmczeniowe
KLASYFIKACJA ZJAWISK ZMCZENIOWYCH
Wrd zjawisk towarzyszcych zmczeniu metali wyrni mona nastpujce
grupy:
lokalne odksztacenie plastyczne przejawiajce si pasmami polizgw i blinia-
kowaniem oraz szczeglnymi odmianami pasm polizgu zwanymi ekstruzjami
(wyciniciami) i intruzjami (wciniciami),
cykliczne umocnienie i odmocnienie (zwane take osabieniem),
zarodkowanie (zwane take inicjacj), rozwj (zwany take propagacj) i cze-
nie si mikropkni zmczeniowych.
Zwykle zjawiska te cz si cile ze sob, gdy w pasmach polizgu powstaj
mikropknicia, chocia moe rwnie w niektrych metalach lub stopach wyst-
powa tzw. pkanie bezpolizgowe.
PASMA POLIZGW
Pasma polizgw s widocznymi oznakami odksztacenia plastycznego i zwykle
skadaj si z rnej liczby linii polizgw (porwnaj rozdz. 4.3.1). Wprzekroju po-
przecznym pasma polizgw tworz uskoki zwane te schodkami (porwnaj rys.
4.22). Przebieg i geometria polizgw oraz budowa pasm polizgw zwizane s ze
struktur krystaliczn metalu lub stopu oraz z warunkami odksztacenia plastycz-
nego. Powstawanie falistych linii polizgw zwizane jest z udziaem polizgu po-
przecznego. Zmczeniowe pasma polizgw rni si od pasm wywoanych obci-
eniem statycznym, gwnie przebiegiem lokalnym, zanikajcym ze wzrostem am-
plitudy naprenia.
EKSTRUZJE I INTRUZJE
W pasmach polizgu na po-
wierzchni zmiennie obcionych ele-
mentw metalowych wystpuj:
ekstruzje, czyli wycinicia pat-
kw metalu (rys. 5.28),
intruzje, czyli wcinicia patkw
metalu (rys. 5.29).
Sdzi si, e zjawiska te bezpo-
rednio s zwizane z zarodkowa-
niem mikropkni zmczeniowych,
chocia mikropknicia nie musz
powstawa w wyniku kadej ekstru-
zji. Wyciskanie patkw metalu nast-
puje sukcesywnie. Po wyciniciu
patka metalu na okrelon wysoko
nastpuje utrata jego statecznoci
i pooenie si na powierzchni swo-
bodn metalu.
419
Rysunek 5.28
Schematyczny wygld
ekstruzji (wedug
S. Kocady)
Rysunek 5.29
Schematyczny przekrj
ukadu linii polizgw
w pasmach wywoanych
obcieniem zmiennym
(wedug S. Kocady)
5 roz 8-11-02 12:26 Page 419
MECHANIZMY POWSTAWANIA EKSTRUZJI I INTRUZJI
Spord licznych hipotetycznych mechanizmw tworzenia ekstruzji i in-
truzji omwione zostan tylko niektre:
model CottrellaHulla przemiennego uruchamiania polizgw
w dwch nierwnolegych paszczyznach polizgu w poszczeglnych
wierokresach cyklu obcienia (rys. 5.30). W wyniku uruchomie-
nia rda dyslokacji S
1
na powierzchni powstaje uskok zwizany
z polizgiem dyslokacji w paszczynie 1. W drugim wierokresie
zmczeniowym uruchomione zostaje rdo dyslokacji S
2
i w wyniku
polizgu w paszczynie 2 powstaje nastpny uskok na powierzchni
swobodnej, a krawd przecitej paszczyzny 1 przesuwa si w pasz-
czynie 2. Wciskajcej trzeciej czci cyklu nastpuje polizg zwrot-
ny w paszczynie 1, w wyniku ktrego nastpuje wcinicie J, nato-
miast w czwartym wierokresie nastpuje polizg zwrotny w pasz-
czynie 2 wywoujcy wycinicie E;
model Motta ruchu dyslokacji rubowej midzy powierzchni metalu
a mikroporem utworzonym pod powierzchni swobodn (rys. 5.31).
W pierwszej poowie cyklu dyslokacja rubowa EF przemieszcza si
wzdu jednej powierzchni pasma polizgu (o ladzie AB na po-
wierzchni swobodnej), a nastpnie w wyniku polizgu poprzecznego
do drugiej powierzchni ograniczajcej pasmo polizgu (o ladzie CD
420
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
J
E
3 4
S
1
S
1
S
1
S
1
S
2
S
2
S
2
B C G
S
S
K
K
S
LC
LC
LC
A F
E
H
D
a) b)
Rysunek 5.30
Schemat powstawania
ekstruzji (wedug A.H.
Cottrella i D. Hulla);
14 wiartki jednego
okresu wahadowego
obcienia
Rysunek 5.32
Schemat powstawania
ekstruzji (wedug
A.J. Kennedyego)
ekstruzja
mikropor
B
D C
A
E
F
Rysunek 5.31
Schemat tworzenia ekstruzji
i intruzji (wedug N.F. Motta)
5 roz 8-11-02 12:26 Page 420
na powierzchni swobodnej). W drugiej
ciskajcej poowie cyklu nastpuje od-
wrotne przemieszczanie dyslokacji rubo-
wej kolejno wzdu powierzchni o ladzie
CD, w wyniku polizgu poprzecznego
i nastpnie wzdu powierzchni o ladzie
AB. Tworzcy si mikropor powiksza si
w stron powierzchni w miar dalszego
ruchu dyslokacji;
model Kennedyego sukcesywnego po-
wstawania ekstruzji i intruzji w wyniku
ruchu dyslokacji rubowych i krawdzio-
wych wlokcych barier dyslokacyjn Lo-
meraCottrella (rys. 5.32). Dyslokacje
rubowe S poruszaj si w pierwszej po-
owie cyklu w paszczynie ABCD, nato-
miast dyslokacje krawdziowe K wlokc
barier LomeraCottrella LC poruszaj
si w paszczynie EFGH. Wdrugiej poo-
wie cyklu dyslokacje krawdziowe o prze-
ciwnym znaku blokuj dyslokacje rubo-
we, a w wyniku polizgu poprzecznego
bariera LomeraCottrella ponownie wra-
ca na paszczyzn ABCD tworzc ekstru-
zje i intruzje;
model EvilyegoMachlina ruchu dysloka-
cji rubowych wzdu zamknitych torw
(rys. 5.33 i 5.34). Trzy dyslokacje (z kt-
rych dwie le w jednej paszczynie)
o wektorach Burgersa b
1
, b
2
, b
3
tworz
wze P poruszajcy si wzdu toru
ABCD, w wyniku czego tworzy si tunel,
wyznaczony przez dyslokacje poruszaj-
ce si z udziaem polizgu poprzecznego,
w nastpstwie czego powstaj ekstruzje
i intruzje w jednym pamie polizgu. Je-
eli w tworzeniu ekstruzji i intruzji
uczestnicz 4 dyslokacje, a powstaj one
w rwnolegych pasmach polizgu, ww-
czas tunel wytyczaj poruszajce si w-
zy P
1
, P
2
i P
3
(rys. 5.35). Ekstruzje i in-
truzje mog by rwnie tworzone
z udziaem dyslokacji pryzmatycznych
lub helikoidalnych (rys. 5.34) (porwnaj
rozdz. 3.2.3).
421
D
P
C
B
A
pasmo
polizgu
powierzchnia
ekstruzja
intruzja
b
1
b
1
b
2
b
2
b
3
b
3
Rysunek 5.33
Schemat powstawania ekstruzji
i intruzji w jednym pamie polizgu
(wedug A.J. Mc Evilyego i F. Machlina)
SD
SD
HD
intruzja
ekstruzja
Rysunek 5.34
Schemat tworzenia
ekstruzji i intruzji przez dyslokacje
pryzmatyczne SD i helikoidalne HD
(wedug S. Kocady)
P
1
P
2
P
3
intruzja
powierzchnia
pasmo
polizgu
ekstruzja
Rysunek 5.35
Schemat powstawania
ekstruzji i intruzji w dwch
rwnolegych pasmach polizgu
(wedug A.J. Mc Evilyego i F. Machlina)
5 roz 8-11-02 12:26 Page 421
PKNICIA ZMCZENIOWE
rdami pkni w czystych metalach i stopach jednofazowych s:
pasma polizgw, zwykle w zakresie ograniczonej wytrzymaoci zmczeniowej
i poniej granicy zmczenia,
bliniaki,
granice ziarn i podziarn, zwykle przy wysokich amplitudach naprenia i pod-
wyszonej temperaturze.
W wielofazowych stopach metali ponadto rdami pkni zmczeniowych s:
wtrcenia niemetaliczne,
wydzielenia faz wtrnych.
Ponadto rdami pkni zmczeniowych mog by:
powierzchnia lub warstwa wierzchnia,
granica podziau midzy rdzeniem i warstw wierzchni lub granica podziau
midzy podoem i powok w elementach obrobionych powierzchniowo,
wady pochodzce z procesu produkcyjnego.
MODELE PKNI ZMCZENIOWYCH
Wrd modeli pkni zmczeniowych
mona wyrni:
model krystalograficzny Neumanna zwi-
zany z przemiennymi polizgami i umoc-
nieniem w dwch ukadach paszczyzn
polizgu (rys. 5.36). Na uskoku utworzo-
nym w wyniku polizgu w paszczynie 1
w fazie rozcigajcej cyklu nastpuje spi-
trzenie naprenia uruchomiajcego po-
lizg w paszczynie 2. W fazie ciskaj-
cej cyklu nastpuje kolejno polizg
w paszczyznach 1, a nastpnie 2, co jest
pocztkiem pknicia (rys. 5.36d). Wko-
lejnej fazie rozcigajcej cyklu polizg na-
stpuje w paszczynie 3 rwnolegej do
paszczyzny 1, aby w fazie ciskajcej cy-
klu doprowadzi do wyduenia pkni-
cia (rys. 5.36h). Dalsze wyduanie pk-
nicia nastpuje w wyniku kolejnych po-
lizgw zachodzcych w fazie rozcigaj-
cej cyklu oraz polizgw zwrotnych za-
chodzcych w fazie ciskajcej cyklu
w innej kolejnoci ni w fazie poprzedza-
jcej, a czsto nawet w wyniku polizgw
podwjnych lub wielokrotnych;
422
a) b) c) d)
e) f) g) h)
1 1
1 1
2
1 1 1 3 2 2
3 3 1 3 2 2
2 2 2
a) b) c)
d) e) f)
Rysunek 5.36
Model powstawania i rozwoju pkni zmczeniowych
(wedug P. Neumanna)
Rysunek 5.37
Mechanizm rozwoju pknicia zmczeniowego i tworzenia prkw
(wedug C. Lairda i G.C. Smitha) a)
a
= 0, b)
a
> 0, c)
a
=
maks.
, d)
a
< 0, e)
a
=
min.
, f) > 0;
podwjne strzaki o zgodnym zwrocie na rys. c) i d) wskazuj orientacyjnie na szeroko pasm polizgw
pojawiajcych si podczas tych etapw w zaznaczonych miejscach
5 roz 8-11-02 12:26 Page 422
model niekrystalograficzny LairdaSmitha plastycznego stpiania (rys. 5.37).
W fazie rozcigajcej cyklu nastpuje wielokrotny polizg w kierunku najwik-
szych napre stycznych, w wyniku czego nastpuje powikszenie strefy od-
ksztacenia plastycznego u wierzchoka pknicia i jego zaokrglenie. W fazie
ciskajcej cyklu, gdy zwrot polizgw jest przeciwny, nastpuje zaostrzenie
wierzchoka pknicia, czemu towarzyszy rozgazienie wierzchoka pknicia
odpowiadajce prkom zmczeniowym (porwnaj rozdz. 5.6.4).
MECHANIZMY INICJACJI PKNI ZMCZENIOWYCH
Mechanizmy inicjacji pkni zmczeniowych mona sklasyfikowa jako:
geometryczny wynik polizgu dyslokacji do powierzchni swobodnych (intru-
zje),
zlokalizowane uszkodzenie w wyniku wzrostu naprenia w strefie umocnionej
cyklicznie i w nastpstwie koalescencji wakansw.
Wrd mechanizmw inicjacji pkni zmczeniowych w wyniku spitrzenia
przemieszczajcych si dyslokacji w paszczynie polizgu na rnych przeszko-
dach wyrnia si midzy innymi (rys. 5.38):
zablokowanie szeregu dyslokacji krawdziowych przez granic ziarn (rys.
5.38a),
zablokowanie pasma polizgu przez granic ziarna (rys. 5.38b),
wzajemne zablokowanie pasm polizgu (rys. 5.38c),
zablokowanie pasma polizgu przez bliniak (rys. 5.38d),
zablokowanie szeregu dyslokacji krawdziowych przez wydzielenia faz wtr-
nych na granicach ziarn (rys. 5.38e),
zablokowanie szeregu dyslokacji w wyniku utworzenia barier dyslokacyjnych
(rys. 5.38f).
423
a) b) c)
d) e)
f)
Rysunek 5.38
Schematy powstawania zarodkw pkni (wedug B.L. Averbacha)
5 roz 8-11-02 12:26 Page 423
Wrd wakansowych mechanizmw inicjacji pkni zmczeniowych wyrni
mona midzy innymi:
generowanie wakansw w wyniku przecinania si dyslokacji z zakotwiczonymi
dyslokacjami krawdziowymi i rubowymi,
koagulacja wakansw wok dyslokacji i tworzenie tzw. kawern, czyli skupisk
wakansw,
koagulacja wakansw i tworzenie mikroporw.
5.6.4. Zomy zmczeniowe
MAKROBUDOWA ZOMW ZMCZENIOWYCH
Makrobudowa zomw zmczeniowych zaley od rodzaju materiau i jego sta-
nu oraz rodzaju i warunkw obcienia. Zom zmczeniowy makroskopowo prze-
biega prostopadle do kierunku maksymalnych wydue. Przebieg ten moe lokal-
nie ulega zmianom w przypadku wystpowania karbw. Mikropknicia rozwija-
j si na powierzchni elementu w miejscach spitrzenia napre oraz wad, np.
wtrce niemetalicznych, pkni hartowniczych, karbw spowodowanych przez
obrbk skrawaniem. Inicjacja mikropkni nastpuje w jednym lub kilku ogni-
skach (rys. 5.39). Pknicie zmczeniowe powstaje w wyniku czenia si mikro-
pkni tworzcych uskoki ogniskowe, jeeli mikropknicia le w rwnolegych
paszczyznach. Czsto uskoki rozchodz si promieniowo do wntrza zomu. Ze
strefy przyogniskowej pknicie rozprzestrzenia si w gb materiau w miar
zwikszania liczby cykli zmczeniowych tworzc stref zmczeniow. Na po-
wierzchni tej strefy zaznaczaj si linie zm-
czeniowe wyznaczajce pooenie czoa gw-
nego pknicia. Od gwnego pknicia zm-
czeniowego rozgaziaj si pknicia wtr-
ne, ktre czc si tworz uskoki wtrne.
Szybko zniszczona, kocowa cz zomu
nazywana jest zomem resztkowym lub stref
resztkow. Strefy zmczeniowa i resztkowa
oddzielone s od siebie stref przejciow.
Makrobudow zomw zmczeniowych
przedstawiono w tablicy 5.5, w ktrej strefy
resztkowe zakreskowano, strzakami przed-
stawiono kierunek rozwoju pknicia,
a w niezakreskowanej czci przedstawiono
linie zmczeniowe. Pierwotne ognisko zo-
mw oznaczono jako 0.
424
7
6
5
2 1
3
4
8
Rysunek 5.39
Schemat cech powierzchni zomw zmczeniowych (wedug S. Kocady)
1 ognisko, 2 strefa przyogniskowa, 3 uskoki pierwotne, 4 uskoki wtrne, 5 linie zmczeniowe,
6 strefa przejciowa, 7 strefa resztkowa, 8 kierunek obrotu wau
5 roz 8-11-02 12:26 Page 424
MIKROBUDOWA ZOMW ZMCZENIOWYCH
W strefie zmczeniowej mona wyrni:
prki zmczeniowe bdce kolejno po sobie nastpujcymi wgbieniami i wy-
pukociami biegncymi rwnolegle do czoa pknicia, ktre mog by pla-
styczne lub kruche (rys. 5.40),
lady wgniece zwane te znakami tarcia.
Wyrni mona 3 rodzaje ladw wgniece:
I rodzaju rwnolege do siebie lady odciskw,
II rodzaju krtkie szeregi wgniece na szerokoci jednego prka,
III rodzaju przypominajce krtkie prki.
425
Rodzaj
obcienia
Prty z miejscowymi spitrzeniami napre
Prty gadkie
duymi maymi
silnie
obcione
sabo
obcione
silnie
obcione
sabo
obcione
silnie
obcione
sabo
obcione
Rozciganie ciskanie
Jednostronne zginanie
Dwustronne zginanie
Obrotowe zginanie
a) b) c)
Rysunek 5.40
Ksztaty prkw zmczeniowych w przekrojach poprzecznych (wedug P.J.E. Forsytha)
Tablica 5.5
Schematy zomw zmczeniowych prtw stalowych poddanych rnym obcieniom zmiennym
5 roz 8-11-02 12:26 Page 425
426
W konwencjonalnej energetyce (1), (2) zwizanej ze sporym zanieczyszczeniem, gwnie atmosfery, pomimo
stosowania elektrofiltrw i innych sposobw utylizacji odpadw do wytwarzania energii elektrycznej su
koty, w ktrych podstawowymi materiaami s stale do pracy w podwyszonej temperaturze, w ostatnim
dziesicioleciu intensywnie rozwijane, aby podnie temperatur pracy kota z ok. 540C do ok. 615C, oraz
turbiny parowe o wirnikach (3) z opatkami, czsto ze stopw tytanu, najlepiej monokrystalicznymi (4), gdy te
wykazuj najwiksz wytrzymao na pezanie, i inne urzdzenia rwnie ze stopw tytanu (5). Energetyka
jdrowa, w ktrej wykorzystuje si stale o najwyszej czystoci, a spawanie wymaga 100% kontroli, nie obcia
tak silnie rodowiska i std w wielu krajach, w tym w Niemczech (6) oraz USA (7), powstao bardzo wiele
elektrowni jdrowych, ktre jak si wydaje, w najbliszych dziesicioleciach, pomimo sprzeciww ekologw,
stan si podstawowym rdem energii, wobec wyczerpywania si konwencjonalnych zasobw
energetycznych, w tym wgla kamiennego, ropy naftowej i gazu, oraz stosunkowo maych zasobw energii
ze rde odnawialnych, energii wodnej, energii pyww oraz innych rde alternatywnych, w tym energii
wiatrowej i sonecznej. Bardzo grone dla caego globu s awarie elektrowni atomowych, na co wskazuje zdjcie
satelitarne awarii elektrowni w Czarnobylu na obecnym terytorium Ukrainy, w dniu 26 kwietnia 1986 roku (8),
poprzedzonej m.in. rwnie powan awari 23 marca 1979 w Harrisburgu w Pensylwanii w USA,
426
1
2
4
5
6
3
7
8
5 roz 8-11-02 12:26 Page 426
427
oraz ich badania
427
a take niestety zbyt liczne, cho drobniejsze awarie, np. w Dubnicy k. Brna w Czechach 21 lutego 1991 roku,
lub 2 lutego 1991 roku w elektrownii Mihama w Japonii. Wyobrani musz pobudzi ogromne skadowiska
odpadw promieniotwrczych, take w zym stanie np. w Paducah w stanie Kentucky w USA (9), gdzie
przechowuje si w niezwykym porzdku ok. 38 tysicy pojemnikw ze zuytym uranem tu w pobliu miasta
i uj wody pitnej dla niego lub w Hanford w stanie Waszyngton, gdzie w 177 zbiornikach ze stali
kwasoodpornej, zawartych jest ok. 250 milionw litrw zeszklonych odpadw z rozpadu promieniotwrczego
plutonu, zgromadzonych w latach 1943-1989 (10). Z pewnoci takie rozwizania budz uzasadniony niepokj
spoeczny, a wydaje si nieuniknione skadowanie takich odpadw, np. w grotach wykonanych bezpiecznie
i odpowiednio gboko pod zakadami przetwrstwa odpadw promieniotwrczych lub gboko pod ziemi, jak
np. w Grach Yucca w Newadzie w USA, gdzie obecnie przygotowuje si nowe skadowisko na najblisze 20 lat.
Wytworzona energia jest obecnie przesyana kablami, gwnie z miedzi lub aluminium pomidzy supami
wysokiego napicia o konstrukcji kratowej z ksztatownikw stalowych (11) (12). Alternatywnym rdem
energii s siownie wiatrowe, jak np. na wyspie Samso (13) i w innych miejscach w Danii (14) (15). Turbina
wiatrowa o mocy 1 MW pooona w miejscu o rednim nasileniu wiatrw produkuje rocznie 2,3 miliona KWh
energii, wystarczajcej dla 600 gospodarstw domowych, a farma wiatrowa o mocy 40 MW moe zaopatrzy
miasto 50 tysiczne lub ok. 25 tysicy gospodarstw domowych.
9 10
12
13
14 15
11
5 roz 8-11-02 12:26 Page 427
5.7. Pezanie
metali i stopw
*)
5.7.1. arowytrzymao
ISTOTA AROWYTRZYMAOCI
W wielu dziedzinach techniki, takich jak: budowa urzdze i maszyn energe-
tyki konwencjonalnej i jdrowej, tj. kotw i przewodw parowych, zbiornikw,
turbin parowych i gazowych, turbosprarek, armatury i elementw mocujcych
maszyn cieplnych, a take petro- i karbochemia i inne dziay chemii wysokich
temperatur, przemys przetwrstwa kopalin, budowa urzdze technologicznych,
lotnictwo, przemys zbrojeniowy i kosmonautyka, zastosowanie znajduj arowy-
trzymae stopy metali, w tym przede wszystkim stale arowytrzymae i do pracy
428
Wasnoci Wpyw
1)
Wasnoci
mechaniczne
granica plastycznoci w temperaturze podwyszonej
dugotrwaa wytrzymao na pezanie czas do zniszczenia
wytrzymao na obcienia cykliczne mechaniczne i cieplne
wasnoci plastyczne wyduenie przy zniszczeniu, udarno
odporno na kruche pkanie
odporno na cieranie i kawitacj
Wasnoci
fizyczne
i chemiczne;
odporno
korozyjna
korozja rwnomierna woda, para wodna, pary soli, spaliny, popi paliwowy, noniki energii jdrowej
korozja werowa
korozja midzykrystaliczna
korozja napreniowa
odporno na uszkodzenia radiacyjne
stabilno wymiarowa
niemagnetyczno elementw rdzenia
Wasnoci
technologiczne
spawalno
podatno na przerbk plastyczn na zimno i gorco
obrabialno
jako powierzchni gotowych produktw
jednorodno skadu chemicznego
1)

szczeglnie istotny,

istotny, istotny w niektrych przypadkach, nieistotny.
Tablica 5.6
Wymagania stawiane
materiaom arowytrzy-
maym stosowanym
w energetyce cieplnej
(wedug A. Maciejnego)
*)
Rozdzia opracowano na podstawie studiw wykonanych przez Autora wsplnie z J. Dobrzaskim.
5 roz 8-11-02 12:26 Page 428
w podwyszonej temperaturze. Podstawowym wymogiem stawianym stalom i sto-
pom arowytrzymaym jest zachowanie wasnoci mechanicznych w temperaturze
podwyszonej. arowytrzymao jest zoon, wynikow cech materiau, uwarun-
kowan przebiegiem i wzajemnym oddziaywaniem na siebie procesw odksztace-
nia, umocnienia i dekohezji w podwyszonej temperaturze. arowytrzymae stopy
metali musz zatem spenia liczne wymagania dotyczce wasnoci i cech mecha-
nicznych, fizykochemicznych oraz technologicznych (tabl. 5.6).
PROCESY WYSOKOTEMPERATUROWEGO NISZCZENIA MATERIAW
Wysokotemperaturowa wytrzymao i trwao elementw konstrukcyjnych
zaley zatem od wzajemnej kombinacji trzech gwnych czynnikw, tj.: temperatu-
ry, naprenia i czasu, a take od rodowiska oraz od czynnikw technologicznych
i konstrukcyjnych. Wyszczeglni mona zatem nastpujce podstawowe grupy
procesw niszczenia materiaw:
pezanie,
zmczenie mechaniczne,
zmczenie cieplne.
W niektrych przypadkach istotn rol w procesach niszczenia odgrywa take
korozja.
Zmczenie cieplne jest najbardziej zoonym z tych procesw, uwarunkowa-
nym znaczcym oddziaywaniem wszystkich gwnych czynnikw.
Podstawowym procesem determinujcym mechaniczne zachowanie si metali
i stopw w podwyszonej i wysokiej temperaturze jest natomiast pezanie.
5.7.2. Istota i rodzaje pezania
ISTOTA I KLASYFIKACJA PEZANIA
Pezaniem przyjto nazywa proces od-
ksztacenia plastycznego zwizany z bardzo
ma szybkoci odksztacenia. Podczas pe-
zania w staej, wysokiej temperaturze metal
ulega odksztaceniu plastycznemu pod dzia-
aniem prawie staego naprenia lub staego
obcienia, a wielkoci zmieniajc si
w czasie jest szybko odksztacenia . Przy-
oone naprenie nie przekracza 25% war-
toci granicy plastycznoci w danej tempera-
turze i dlatego szybko odksztacenia jest
maa i wynosi zwykle 10
10
do 10
3
s
1
. Wza-
lenoci od temperatury i naprenia mona
wydzieli 3 rodzaje pezania (rys. 5.41):
niskotemperaturowe,
wysokotemperaturowe,
dyfuzyjne.
5.7. Pezanie metali i stopw
429
wytrzymao
teoretyczna
pezanie
Nabarro
Herringa
pezanie
wysokotemperaturowe
pezanie
niskotempe-
raturowe
(logarytmiczne)
pezanie
niespryste
granica
plastycznoci
krysztaw
wyarzonych
10
1
10
2
10
3
10
4
10
5
10
6
0,5 1
N
A
P
R
E
N
I
E

R
E
D
U
K
O
W
A
N
E
,

TEMPERATURA HOMOLOGICZNA, T/T

t
Rysunek 5.41
Oglny wykres pezania
5 roz 8-11-02 12:26 Page 429

Na uoglnionym wykresie pezania na jednej osi wystpuje naprenie reduko-
wane , gdzie odpowiada zastosowanemu napreniu, a moduowi spr-
ystoci postaciowej materiau, natomiast na drugiej osi temperatura homolo-
giczna , gdzie T jest temperatur pracy, a T
t
temperatur topnienia metalu lub
stopu w skali bezwzgldnej (rys. 5.41). Chocia pezanie wystpuje w szerokim za-
kresie temperatury, to znaczenie praktyczne odgrywaj procesy wysokotemperatu-
rowe zachodzce w zakresie temperatury homologicznej 0,40,7.
KRZYWA PEZANIA
Zaleno midzy odksztaceniem a czasem przy pezaniu wysokotemperatu-
rowym przedstawiono w postaci krzywej pezania na rysunku 5.42.
Na krzywej tej mona wyrni trzy stadia:
stadium I pezania nieustalonego, w ktrym po przyoeniu obcienia szyb-
ko odksztacenia maleje w miar postpu procesu w wyniku zwikszenia g-
stoci dyslokacji, przy rwnoczesnym tworzeniu si granic niskoktowych i po-
dziarn,
stadium II pezania ustalonego, w ktrym szybko pezania jest prawie staa
i nazywana jest minimaln szybkoci pezania,
stadium III pezania przyspieszonego, w ktrym szybko odksztacenia stop-
niowo zwiksza si a do zerwania wraz z rozwojem procesu pkania
(rys. 5.42a).
430
CZAS,
O
D
K
S
Z
T
A
C
E
N
I
E
,

O
D
K
S
Z
T
A
C
E
N
I
E
,

I
a) b)
T
1
s
0
t

r
1
>
2
>
3
2
=const
3
T
1
>T
2
>T
3
T
2
T
3
II III
Rysunek 5.42
Krzywe pezania a) w staej temperaturze, b) przy staym obcieniu
T
t
T
5 roz 8-11-02 12:26 Page 430
PODSTAWOWE ZALENOCI DOTYCZCE PEZANIA
Oglna zaleno szybkoci pezania od czasu ma charakter potgowy:
(5.70)
gdzie:
a
i
oraz n
i
funkcje temperatury i naprenia.
W zalenoci od rodzaju oraz stadium, do opisu pezania stosowanych jest kil-
ka postaci zalenoci (5.70). We wszystkich przypadkach 0 n
i
1 i zmniejsza si
ze wzrastajc temperatur. Wprzypadku pezania wysokotemperaturowego w wy-
sokiej temperaturze homologicznej czasowa zaleno odksztacenia przy pezaniu
jest nastpujca:
(5.71)
gdzie:
1
staa materiaowa,
0
wyduenie pocztkowe.
Zaleno ta odpowiada jednemu czonowi rwnania (5.70), gdy n = . Zale-
no (5.71) jest rozwizaniem rwnania rniczkowego:
(5.72)
W stadium ustalonej szybkoci pezania wysokotemperaturowego, w rwnaniu
(5.70) n = 0, czasowa zaleno odksztacenia jest nastpujca:
(5.73)
gdzie:
s
szybko pezania ustalonego.
SZYBKO ODKSZTACENIA W CZASIE PEZANIA
Szybko odksztacenia w czasie pezania najoglniej jest funkcj czterech pa-
rametrw:
(5.74)
gdzie:
przyoone naprenie,
T temperatura,
S
i
= S
1
, S
2
, S
3
.... S
n
parametry strukturalne okrelajce cechy struktury wy-
wierajce wpyw na szybko pezania, a w szczeglnoci
np. gsto i ukad dyslokacji, wielko ziarna, stenie
pierwiastkw stopowych rozpuszczonych w osnowie, roz-
kad i udzia wydziele wewntrz i na granicach ziarn,
stan wewntrznych uszkodze wywoujcych pkanie.
431
= a ,
i
i
i
n

, = +
0
1/3
1
=
2
0
3
1
) . (
3
1

+ = ,
s 0
= S T, ) , , , (
i

3
2
5 roz 8-11-02 12:26 Page 431

Wprzypadku gdy S
i
i s niezalene od naprenia i odksztacenia, zaleno
midzy napreniem i szybkoci pezania w stanie ustalonym przy staej tempera-
turze moe by opisana nastpujcymi rwnaniami:
wedug Nortona
(5.75)
wedug Garofalo
(5.76)
wedug Sellarsa i Mc Tegarta
(5.77)
gdzie:
A
1
, A
2
, A
3
, , , n, n stae dowiadczalne waciwe dla danego mate-
riau.
Zaleno (5.75) sprawdza si przy niskim poziomie napre, a zaleno
(5.76) przy poziomie wysokim. W szerokim zakresie warunkw odksztacenia
wyniki dowiadczalne dobrze opisuje zaleno (5.77). Przy wartociach < 0,8
zaleno (5.77) odpowiada zalenoci (5.75) i wwczas A
3
n
= A
1
. Przy warto-
ciach > 1,2 zaleno (5.77) jest adekwatna zalenoci (5.76) i wwczas
A
3
= 2A
2
, a n = .
PARAMETR ZENERAHOLLOMONA
W zalenociach dotyczcych szybkoci odksztacenia okrelonych rwnania-
mi (5.75)(5.77) naley uwzgldni wpyw temperatury. Skorygowan szybko
odksztacenia uwzgldniajc wpyw temperatury odksztacenia okrela parametr
ZeneraHollomona:
(5.78)
gdzie:
Q energia aktywacji pezania,
k staa gazowa.
Parametr ZeneraHollomona zmienia si podczas pezania w pewnych zakre-
sach odksztacenia wraz ze zmianami , przyjmujc warto sta jedynie w zakre-
sie pezania ustalonego. Poniewa podstruktura materiau ulegajcego pezaniu nie
jest zalena od temperatury lub szybkoci odksztacenia wzitych osobno, dobrze
charakteryzuje j parametr Z. Rwnania (5.75)(5.77) po uwzgldnieniu wpywu
temperatury i wprowadzeniu zalenoci (5.78) przyjmuj posta:
(5.79)
(5.80)
432
= , A
n
s 1
= ) exp( , A
2 s
sinh , ] [ = ) ( A
n
3 s
=
kT
Q
Z exp ,
= =
kT
Q
A Z, exp
s
n
1

= = Z,
kT
Q
A exp exp( )
2 s

5 roz 8-11-02 12:26 Page 432

(5.81)
Rwnanie (5.81) jest powszechnie stosowane przy opisach wynikw dowiad-
czalnych w zakresie pezania oraz obrbki plastycznej na gorco.
CZAS DO ZERWANIA MATERIAU PODDANEGO PEZANIU
Pomidzy minimaln szybkoci pezania w stanie ustalonym
s
a czasem do
zerwania materiau poddanego pezaniu
r
zachodzi zaleno MonkmannaGran-
ta (rys. 5.43):
(5.82)
gdzie:
m, c stae materiaowe.
Zmodyfikowana zaleno (5.82) uwzgldniajca zaleno DobeaMi-
liki (rys. 5.44) czasu do zerwania
r
i cakowitego odksztacenia przy pezaniu
c
ma posta:
(5.83)
gdzie:
m
0
, c
0
stae materiaowe,
rednia szybko pezania.
433
Z. exp sinh
kT
Q
A
s
n
= = ) ( ] [
3

= c,
m
s r

m
s
c
r
=
0
c ,
0
log
r
=

3,16710,756log
s
r

(
h
)
r

=

0,942
s
(1/s)
10
5
10
4
10
3
10
10
10
9
10
8
10
7
(
h
/
%
)
s
(1/s)
10
4
10
3
10
2
10
1
10
10
10
9
10
8
10
7
log =

6,05441,010log
s
r

=

0,988
Rysunek 5.43
Zaleno czasu do zerwania
r
i szybkoci pezania
w stanie ustalonym
s
Rysunek 5.44
Zaleno log
r
/
c
= f(log
s
)
r
c
5 roz 8-11-02 12:26 Page 433

WYNIKI PRB PEZANIA
Najczciej wyniki prby pezania przedstawiane s w ukadzie wsprzdnych
naprenie czas przy staej temperaturze T w postaci krzywych granicy pe-
zania i krzywych czasowej wytrzymaoci na pezanie. W przypadku badania
w rnej temperaturze uzyskuje si dla kadego gatunku stali rodzin pasm rozrzu-
tw poszczeglnych wielkoci, z ktrych kade odpowiada innej wartoci tempera-
tury (rys. 5.45).
W trakcie prby pezania mog by rejestrowane wyduenia prbki w funkcji
czasu. Prba moe by przeprowadzana bez przerwy lub jako przerywana po od-
cieniu i ochodzeniu. Po zerwaniu prbki dokonuje si pomiaru wyduenia
A
p//t
*)
(gdzie: p krotno prbki, czas w h, t temperatura w C) i przew-
enia Z
/t
*)
analogicznie jak w statycznej prbie rozcigania.
Wyniki prb pezania przedstawia si w formie wykresu krzywych pezania, tj.
zalenoci wydue trwaych od czasu przy danej temperaturze, dla rnych wy-
due trwaych, np. 0,2, 0,5, 1% (rys. 5.46) i rnych wartoci naprenia. Warto-
ci napre i odpowiadajce im liczby godzin dla poszczeglnych wydue trwa-
ych przedstawia si w ukadzie logarytmicznym wsprzdnych naprenieczas.
Otrzymuje si w ten sposb krzywe granicy pezania w zalenoci od czasu prby
dla poszczeglnych wydue trwaych (rys. 5.46).
434
W
Y
T
R
Z
Y
M
A

N
A

P
E
Z
A
N
I
E
,

R
z

(
M
P
a
)
G
R
A
N
I
C
A

P
E
Z
A
N
I
A
,

R
1

(
M
P
a
)
CZAS DO ZERWANIA (h)
450
350
250
200
150
100
80
60
40
20
10
100
R
zr
R
1
R
zr
+20%
R
zr
R
z
20%
r
200 300 500 1000 10 000 100 000
550C
500C
600C
Rysunek 5.45
Wpyw temperatury bada-
nia na granic pezania R
1
i czasow wytrzymao
na pezanie R
z
*)
Wedug PN-76/H-04330 w symbolach wyduenia, przewenia, czasowej granicy pezania i cza-
sowej wytrzymaoci na pezanie czas jest oznaczony liter T, odpowiednio A
p/T/t
, Z
T/t
, R
x/T/t
i R
z/T/t
. Od sierpnia 2002 r. w kraju wprowadzono ponadto norm PN-EN 10291:2002U.
5 roz 8-11-02 12:26 Page 434
CZASOWA GRANICA PEZANIA
Z wykresu (rys. 5.46) odczytuje si czasow granic pezania R
x//t
*)
, czyli sta-
e obcienie podzielone przez pole powierzchni przekroju pocztkowego prbki,
ktre po upywie czasu przy staej temperaturze t powoduje trwae wyduenie
prbki x. Dla stali granic pezania wyznacza si dla 10
2
, 10
3
, 10
4
, 10
5
i 210
5
h. Je-
eli czas trwania poszczeglnych prb jest krtszy od czasu, dla ktrego naley wy-
znaczy granic pezania, to mona ekstrapolowa krzyw wynikw prb.
CZASOWA WYTRZYMAO NA PEZANIE
Czasow wytrzymao na pezanie R
z//t
*)
, stanowic stosunek staego obci-
enia powodujcego jej zerwanie po upywie czasu przy staej temperaturze t do
pola powierzchni przekroju pocztkowego prbki, wyznacza si na podstawie wy-
kresw sporzdzonych analogicznie jak w przypadku wyznaczania czasowej grani-
cy pezania (rys. 5.46).
ZALENOCI PARAMETRYCZNE
Wyniki prb pezania mona rwnie przedstawi stosujc sposoby parame-
tryczne poprzez wyraenie jednej zmiennej, tzn. czasu lub temperatury pezania,
jako iloczynu funkcji dwch pozostaych zmiennych, tzn. naprenia i odpowied-
nio temperatury lub czasu. A zatem
435
CZAS, (h)
N
A
P
R
E
N
I
E
,

R
W
Y
D
E
N
I
E

T
R
W
A
E
,

x

(
%
)
t=const
x=1
x=0,2
R
1 //t
R
0,2 //t
R
z //t
R
1'
R
1'
10
2
10

10
3
10
4
10
5
0,1

0,3

0,5

1
2
3
5
10
50
R
2'
R
3'
R
4'
R
2'
R
3'
R
4'
R
1'
>R
2'
>R
3'
>R
4'
Rysunek 5.46
Przykad opracowania
wynikw prby pezania
*)
Porwnaj przypis na stronie 434.
5 roz 8-11-02 12:26 Page 435
(5.84)
lub
(5.85)
gdzie:
naprenie,
T temperatura w skali bezwzgldnej,
r
czas do zerwania,
H() funkcja naprenia,
(T) funkcja temperatury,
C(
r
) funkcja czasu.
Zalenoci (5.84) odpowiada:
parametr OrraSherbyegoDorna
(5.86)
gdzie:
k staa gazowa,
Q energia aktywacji pezania, ktr okrela si z pochylenia poszczegl-
nych linii prostych odpowiadajcych rnym napreniom (rys. 5.47a).
Zalenoci (5.85) odpowiadaj natomiast:
parametr MansonaHaferda
(5.87)
gdzie:
a
i T
a
stae okrelone jako wsprzdne punktu przecicia si prostych
odpowiadajcych rnym napreniom (rys. 5.47b),
436
T H ) ) ( ( =
r
T
Q
H = , log ) (
r OSD
k
log log
T T
H , =

a
a r
MH
) (
C H T , = ) ( ) (
r
1/T
1

2

3

4
1
(T
a
, lg
a
)
Q
R
1
<
2
<
3
<
4
2

3

4
1

2

3

4
L
G
r
1/T
1
a) b) c)
T
Rysunek 5.47
Parametryczne metody
ekstrapolacji
a) OrraSherbyegoDorna,
b) MansonaHaferda,
c) LarsonaMillera
5 roz 8-11-02 12:27 Page 436
oraz parametr LarsonaMillera
(5.88)
gdzie:
C staa okrelona przy wartoci
1/T = 0 (rys. 5.47c).
Wykorzystujc jeden z parametrw H()
mona przedstawi uoglnion parametrycz-
n krzyw pezania (rys. 5.48). Odcinajc we
wsprzdnych logarytmicznych na osi odci-
tych okrelony parametr H(), a na osi rzd-
nych naprenie, uzyskuje si dla rnych
wartoci temperatury i czasu pezania zale-
no zobrazowan jedn lini lub prost.
5.7.3. Wyczerpanie i uszkodzenie wwyniku pezania
ZMIANY W METALACH PODCZAS PEZANIA
Zmiany stanu ustalonego podczas pezania s wywoywane oddziaywaniem
struktury na stae obcienie lub nastpuj w przypadku, gdy i/lub (porwnaj
zaleno (5.74)) s rne od zera, gdzie szybko zmian parametrw struktu-
ralnych, szybko zmian stanu uszkodze wewntrznych. Wwczas zwykle
zwiksza si szybko pezania i rozpoczyna si III stadium pezania (porwnaj
rys. 5.42), chocia szybko pezania moe ulec zmniejszeniu, jeeli zmiany s
spowodowane przykadowo przez utwardzanie wydzieleniowe.
Mona wyrni dwa skrajne rodzaje zmian w materiale podczas pezania (po-
rwnaj zalenoci (5.74) i (5.75)):
wyczerpanie zmiany nastpuj w strukturze 0, a nie wystpuje proces de-
kohezji = 0, decydujc gwnie o wyczerpaniu materiau,
uszkodzenie powstaj i rozwijaj si uszkodzenia wewntrzne 0, a nie to-
warzysz im zmiany struktury = 0.
W rzeczywistoci oba procesy skadowe mog przebiega rwnolegle, chocia
w zalenoci od stadium pezania zwykle jeden z nich jest dominujcy, decydujc
w gwnej mierze o wyczerpywaniu si i uszkodzeniu materiau w warunkach pe-
zania.
WYCZERPANIE
Wyczerpanie jest utrat zdolnoci materiau do odksztacenia plastycznego
w wyniku przebiegu procesu pezania. Stopie wyczerpania jest wartoci wzgld-
n i przy zerwaniu rwny jest 1 lub 100%. Miar stopnia wyczerpania jest stosunek
odksztacenia elementu poddanego pezaniu do cakowitego odksztacenia przy
437
C T H ) log , ( ) ( + =
r LM
13CrMo4-5
20%
300
230
180
150
125
100
70
50
35
17 18 19 20 21
R
zr
PARAMETR L=T (C+lg)10
3
N
A
P
R
E
N
I
E
,

(
M
P
a
)
Rysunek 5.48
Uoglniona
parametryczna
krzywa pezania
stali typu
13CrMo45
S
i
S
i
S
i
S
i
S
i
5 roz 8-11-02 12:27 Page 437

zerwaniu
r
. Miar stopnia wyczerpania mo-
e by rwnie stosunek czasu przebiegu
pezania w danym elemencie do czasu zerwa-
nia
r
. Zaleno midzy wyczerpaniem od-
ksztaceniowym a czasowym jedynie w pew-
nym zakresie (zwykle do koca II stadium
pezania) ma charakter liniowy (rys. 5.49).
USZKODZENIE
Uszkodzenie w wyniku pezania to nieodwracalne zmiany struktury, spowodo-
wane przez oddziaywanie temperatury i naprenia mechanicznego. Stopie
uszkodzenia moe by okrelony eksperymentalnie metodami metalograficznymi.
5.7.4. Procesy wyczerpania podczas pezania
czystych metali
PEZANIE DYSLOKACYJNE
Stadium pezania ustalonego w czasie
pezania wysokotemperaturowego mona
uwaa za stan rwnowagi dynamicznej mi-
dzy przeciwstawnymi procesami umocnie-
nia oraz zdrowienia. Mechanizm umocnie-
nia zwizany jest z generowaniem i poli-
zgiem dyslokacji. Podstawowymi elementar-
nymi procesami zdrowienia dynamicznego
s anihilacje, wspinanie si dyslokacji oraz
zachowawczy ruch dyslokacji rubowych,
a w wyszym zakresie temperatury homolo-
gicznej take polizg poprzeczny. O przewa-
dze jednego z elementarnych procesw ska-
dowych decyduj warunki pezania,
a w szczeglnoci poziom napre, szyb-
ko odksztacenia oraz temperatura.
Szybko procesw zdrowienia dynamicz-
nego podczas pezania zaley od szybkoci
dyfuzji wakansw. Potwierdzeniem faktu, e
438
/
r
c
1,0
0,8
0,6
0,4
0,2
0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0
= 780 MPa
r
= 34 650 h
c
= 25,2%
= 1860 MPa
r
= 250 h
c
= 32,8%
ENERGIA AKTYWACJI
PEZANIA (J/mol)
E
N
E
R
G
I
A

A
K
T
Y
W
A
C
J
I
S
A
M
O
D
Y
F
U
Z
J
I

(
J
/
m
o
l
)
750
600
450
300
150
0
150 300 450
Ti
Fe
Fe
Ti
In
Pb
Sn
Au Al
Cu
Co
Ni
Nb
Ta
W
600 750
Rysunek 5.49
Zaleno midzy wyczerpaniem czasowym i odksztaceniowym
Rysunek 5.50
Zaleno energii aktywacji pezania i samodyfuzji dla rnych
metali
5 roz 8-11-02 12:27 Page 438
samodyfuzja stanowi podstawowy proces kontrolujcy szybko pezania ustalone-
go, jest identyczno wartoci energii aktywacji pezania i samodyfuzji w czystych
metalach i prostych stopach (rys. 5.50). Energia aktywacji pezania, podobnie jak
warto wykadnika napreniowego w rwnaniu (5.79), zmienia si ze zmian na-
prenia oraz temperatury pezania. Przykadowo zmiany te przedstawiono na ry-
sunku 5.51 dla stali 13MoCrV62. Na podstawie tych danych skonstruowano ma-
p odksztacenia plastycznego przedstawion dla tej stali na rysunku 5.52.
439
2,5
2,0
1,5
1,0
650 750 850
odksztacenie spryste+
niecige odksztacenie plastyczne+
pezanie
odksztacenie
spryste+
niecige
odksztacenie
plastyczne
odksztacenie
spryste
n<n*
Q<Q*
n<n*
Q=Q*
=
1
0
1
2

s
Q=Q*
n>n*
Q
>
Q
*
n>n*
Q>Q*
n=n*
n=n*
Q=Q*
odksztacenie
spryste+pezanie
950
TEMPERATURA (K)
L
G

(
N
A
P
R
E
N
I
E
,

M
P
a
)
R
e
R
m
Rysunek 5.52
Mapa wartoci wskanika n i energii aktywacji
pezania Q w zalenoci od temperatury
i naprenia;
3 < n
M
< 6, 190 < Q
M
< 300 kJ/mol
TEMPERATURA (K)
L
G

(
N
A
P
R
E
N
I
E
,

M
P
a
)
650 750 850
wskanik energii aktywacji, kJ wskanik Nortona n
500
450
12
8
10
7
5
3
6
4
2
1
350
250
200
150
400
300
950 700 800 900 750 850 950 800 900 700
2,7
2,5
2,3
2,1
1,9
1,7
1,5
1,3
1,1
0,9
0,7
Rysunek 5.51
Zmiany energii aktywacji pezania i wykadnika n funkcji naprenia i temperatury dla stali typu 13MoCrV62
5 roz 8-11-02 12:27 Page 439
Wstadium dyslokacyjnego pezania ustalonego czystych metali (rys. 5.42), gdy
s ustalone T, i , zostaje osignita ustalona wielko podziarn oraz ustalona
gsto dyslokacji. Wielko podziarn w stanie rwnowagi w stadium pezania
ustalonego zaley wycznie od przyoonego naprenia rzeczywistego. Dla usta-
lonego naprenia szybko odksztacenia zwiksza si z podwyszeniem tempera-
tury pezania. W przypadku znacznego zwikszenia szybkoci pezania i po prze-
kroczeniu odksztacenia krytycznego
k
, oprcz zdrowienia dynamicznego (szcze-
glnie w metalach o niskiej energii bdu uoenia) w stadium pezania ustalonego
lub przyspieszonego moe wystpi rekrystalizacja dynamiczna jako jeden z me-
chanizmw rwnowacych skutki umocnienia.
Podstruktura kocowa metalu zdrowionego dynamicznie podczas pezania
ustalonego nie zaley od struktury wyjciowej, jeeli podczas odksztacenia pla-
stycznego struktura osignie stopie odksztacenia wystpujcy w strukturze wyj-
ciowej, a nie zajdzie rekrystalizacja dynamiczna lub inne przemiany fazowe. Jee-
li wyjciowa struktura cechuje si mniejsz wielkoci komrek i wiksz gstoci
splotw dyslokacyjnych w ich ciankach w porwnaniu do waciwych dla danych
warunkw pezania, wwczas w czasie pezania nastpuje zmniejszenie gstoci
dyslokacji oraz zanik niektrych granic podziarn. Zmiany te wpywaj na zwik-
szenie szybkoci pezania. Wprzypadku gdy w strukturze wyjciowej metali wyst-
puj podziarna wiksze od charakterystycznych dla danych warunkw pezania, sy-
tuacja jest odwrotna stwierdza si mniejsz szybko pezania. Pocztek stanu
pezania ustalonego zostaje wwczas osignity po uzyskaniu wikszego odkszta-
cenia w porwnaniu z metalem zrekrystalizowanym. Opisane zmiany struktury
i wasnoci w warunkach pezania mog by wywoane nagym obnieniem tempe-
ratury procesu lub nagym zwikszeniem napre. Szybko wysokotemperatu-
rowego pezania dyslokacyjnego w stadium pezania ustalonego bardzo sabo,
a praktycznie wcale, nie zaley od wielkoci ziarna. Wielko ziarna ma natomiast
istotne znaczenie podczas pezania dyfuzyjnego.
PEZANIE DYFUZYJNE
Pezanie dyfuzyjne w gwnej mierze wystpuje w wysokiej temperaturze homo-
logicznej wyszej od 0,85 i bardzo niskim napreniu, mniejszym od 510
5
(gdzie modu sprystoci postaciowej). W zakresie szybkoci pezania

10
11
10
13
s
1
, ktre mog wystpowa w praktyce inynierskiej, pezanie dyfuzyj-
ne moe mie take udzia w oglnym odksztaceniu i to nawet w temperaturze ho-
mologicznej ok. 0,5. Pezania dyfuzyjnego mona spodziewa si zatem w warun-
kach pezania zblionych do praktyki i wystpuje ono oprcz dyslokacyjnego pe-
zania wysokotemperaturowego. Zwikszenia udziau pezania dyfuzyjnego mona
oczekiwa przy bardzo niskim napreniu przy pezaniu. Przy wyszym napreniu
istotny wkad w cae odksztacenie daje pezanie wysokotemperaturowe dyslokacyj-
ne (porwnaj rozdz. 4.5.3).
POLIZG PO GRANICACH ZIARN
Jednym z mechanizmw odksztacenia plastycznego wystpujcych podczas
pezania polikrysztaw w temperaturze homologicznej wyszej od 0,4 jest polizg
po granicach ziarn, ktry moe by czysty lub strefowy w zalenoci od tego, czy
440
5 roz 8-11-02 12:27 Page 440

zachodzi bezporednio na powierzchni granic lub we wzgldnie wskiej strefie do
nich przylegej. Udzia polizgu po granicach ziarn w cakowitym odksztaceniu
jest do niego proporcjonalny i w zalenoci od naprenia i temperatury siga 35%.
Udzia ten zmniejsza si ze wzrastajcym napreniem gwnie ze wzgldu na two-
rzenie podstruktury dyslokacyjnej i towarzyszc temu lokaln migracj granic
ziarn i ich zbkowany ksztat (porwnaj rozdz. 4.5.4). Udzia polizgu po grani-
cach ziarn w technicznie wanym zakresie temperatury pezania praktycznie nie
zaley od temperatury, chocia ze wzrastajc temperatur zmniejsza si stosunek
polizgu po granicach ziarn do oglnej szybkoci pezania. rednia warto skado-
wej napre decydujcej o polizgu po granicach ziarn przy staym przyoonym
napreniu wzrasta natomiast ze zwikszeniem wielkoci ziarna.
Mechanizmom polizgu po granicach ziarn towarzysz mechanizmy akomoda-
cyjne zapewniajce spjno metalu. W przypadku gdy akomodacja polizgu po
granicach ziarn nie zachodzi lub jest niedostateczna, dochodzi do naruszenia spj-
noci metalu. Wwczas podczas pezania zmieniaj si nie tylko czynniki struktu-
ralne 0, ale rwnie nastpuje zapocztkowanie procesu dekohezji, gdy 0.
5.7.5. Procesy wyczerpania podczas pezania
stopw jednofazowych
KLASYFIKACJA STOPW
Z UWAGI NA ZACHOWANIE SI PODCZAS PEZANIA
Z uwagi na zachowanie si pod-
czas pezania, stopy jednofazowe
mona podzieli na dwie grupy:
stopy I grupy (klasy stopw A),
ktrym odpowiada wykadnik na-
preniowy w rwnaniu (5.79)
n 3,
stopy II grupy (klasy czystych me-
tali M), ktrym odpowiada wy-
kadnik napreniowy w rwnaniu
(5.79) n 5.
Warto wykadnika naprenio-
wego n w rwnaniu (5.79), decyduj-
cego o przynalenoci do danej grupy
stopw, moe jednak ulega zmia-
nom w danym stopie ze zwiksze-
niem udziau pierwiastka rozpuszcza-
nego (rys. 5.53) i to nawet tak, e
wpywa na zakwalifikowanie stopu do
innej grupy.
441
10
3
10
4
10
5
10
6
10
7
10
8
0,6 0,8 1,0 1,2
n=4,5
n=3,8

n=3,2
n=3,6
Al
Al0,76% at. Mg
Al1,66% at. Mg
Al2,93% at. Mg
1,4 1,6 1,8
S
Z
Y
B
K
O

P
E
Z
A
N
I
A
,

s

(
s
1
)

LG (NAPRENIE, MPa)
Rysunek 5.53
Zaleno szybkoci pezania w stadium ustalonym w temperaturze 250C oraz naprenia dla aluminium
i stopw aluminiummagnez
S
i

5 roz 8-11-02 12:27 Page 441
KLASA STOPW
Stopy I grupy (klasy stopw A) mona scharakteryzowa nastpujco:
po przyoeniu naprenia roboczego zwykle nie wystpuje znaczne odkszta-
cenie plastyczne, natomiast odwrotny charakter maj krzywe pierwotnego
pezania nieustalonego,
po zmniejszeniu naprenia o w stadium pezania ustalonego szybko
pezania zmierzona bezporednio po zmniejszeniu naprenia jest wiksza ni
szybko pezania odpowiadajca zmniejszonemu napreniu ,
szybko pezania ustalonego nie zaley lub sabo zaley od energii bdu uo-
enia,
podczas pezania podstruktura dyslokacyjna jest bardzo sabo wyksztacona,
dyslokacje s mao zakrzywione, jednorodnie rozmieszczone, tendencja do po-
wstawania siatek jest saba,
dyslokacje s przewanie krawdziowe.
Zachowanie si stopw grupy I (klasy A) podczas pezania wysokotemperatu-
rowego wynika z utrudnionego polizgu dyslokacji zwizanego z wleczeniem at-
mosfer atomw pierwiastkw rozpuszczonych zlokalizowanych w pobliu linii dys-
lokacji oraz pokonywaniem przez dyslokacj obszarw uporzdkowania bliskiego
zasigu utworzonych przez atomy dodatkw stopowych. Ten model wiskozyjnego
ruchu dyslokacji daje si pogodzi z przypadkow konfiguracj dyslokacji obser-
wowan w stopach tej grupy, a odwrotny charakter pocztkowego stadium peza-
nia moe by wyjaniony kinetyk rozmnaania dyslokacji i stopniowym wzrostem
ich gstoci w tym stadium.
Zachowanie si podczas pezania waciwe dla stopw grupy I (klasy A) cechu-
je stopy o wikszym niedopasowaniu
sf
wielkoci atomw rozpuszczalnika i roz-
puszczonych atomw pierwiastka stopowego.
KLASA CZYSTYCH METALI
Dla stopw II grupy (klasy czystych metali M) typowe jest, e:
po przyoeniu naprenia zwykle nastpuje znaczne odksztacenie plastyczne,
w wyniku czego normalny przebieg maj krzywe pierwotnego pezania nieusta-
lonego,
po zmniejszeniu naprenia o w stadium pezania ustalonego szybko
pezania zmierzona bezporednio po zmniejszeniu naprenia jest mniejsza
od szybkoci pezania ustalonego odpowiadajcego zmniejszonemu napreniu
,
szybko pezania ustalonego wyranie zaley od energii bdu uoenia,
w stopach o wyszej energii bdu uoenia podczas pezania powstaje coraz to
lepiej wyksztacona podstruktura dyslokacyjna,
dyslokacje z reguy tworz trjwymiarow siatk,
nie stwierdza si przewagi dyslokacji krawdziowych.
Pezanie wysokotemperaturowe stopw grupy II (klasy M) jest kontrolowane
przez procesy zdrowienia dynamicznego zwizane z odksztaceniem zakumulowa-
nym przez polizg dyslokacji oraz wspinaniem dyslokacji analogiczne jak w przy-
padku czystych metali, przy czym obecno atomw pierwiastkw stopowych
wpywa na opnienie procesw porzdkowania i anihilacji dyslokacji, decydujc
442
5 roz 8-11-02 12:27 Page 442
o zwikszeniu odpornoci na pezanie. Tendencja do zachowania waciwego dla
stopw grupy II (klasy M) obserwowana jest natomiast w stopach o wikszym mo-
dule sprystoci wzdunej E (rys. 5.54).
MODEL KOMPLEKSOWY
Przedstawiona prosta klasyfikacja nie moe jednak adekwatnie opisywa kom-
pleksowego modelu zachowa podczas pezania stopw jednofazowych. Znane s
bowiem przypadki stopw cechujcych si zachowaniem waciwym dla I lub II
grupy w zalenoci od stenia pierwiastka rozpuszczonego oraz warunkw peza-
nia. Wobec tego w przypadku stopw nie zawsze jest moliwe precyzyjne okrele-
nie, czy przebieg pezania jest kontrolowany przez proces zdrowienia dynamiczne-
go, czy przez wiskozyjny ruch dyslokacji. Wydaje si, e mona liczy si rwnie
z rwnoczesnym przebiegiem obydwu procesw. Stwierdza si take, e spryste
blokowanie ruchu dyslokacji wedug mechanizmu Cottrella moe by spowodowa-
ne rwnoczesnym oddziaywaniem par atomowych z dyslokacjami, np. w przypad-
ku niskostopowych stali CrMoV oddziaywaniem par atomw molibdenu i w-
gla oraz wanadu i wgla.
5.7.6. Pezanie stopw z wydzieleniami czstek
drugiej fazy
KLASYFIKACJA ODDZIAYWANIA CZSTEK DRUGIEJ FAZY
Czstki faz wtrnych wystpujce w stopie poddanym pezaniu utrudniaj ruch
dyslokacji podczas tego procesu. Ich oddziaywanie mona zakwalifikowa do jed-
nego z trzech przypadkw:
443
Ni-Au
20 40 60 80 100 120 140 160 180
klasa I
klasa II
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Fe-Si Ni-Fe
Fe-Cr Fe-Ni
Ni-Cr
Ni-Co
Ni-Cu
Cu-Ni
Pb-Bi
Pb-Sn
Pb-In In-Hg
In-Sn
In-Cd
In-Pb Au-Ni
Cu-Al
brz brz
Ni-W
Al-Mg
Pb-Cd
Ni-Sn
MODU SPRYSTOCI WZDUNEJ (GPa)
s
f

(
%
)
Rysunek 5.54
Klasyfikacja stopw
w zalenoci od moduw
sprystoci wzdunej
i wzgldnego niedopaso-
wania wielkoci atomw
rozpuszczalnika i pierwiast-
ka rozpuszczonego
5 roz 8-11-02 12:27 Page 443
czstki fazy wtrnej s mao podatne na koagulacj, a rednia odlego midzy
nimi wzrasta bardzo nieznacznie podczas pezania,
czstki fazy wtrnej w pewnym przedziale temperatury cechuj si znacznie
wyszym od osnowy moduem sprystoci postaciowej i praktycznie nie ulega-
j odksztaceniu plastycznemu podczas pezania,
czstki fazy wtrnej wykazuj wysok dyspersj w osnowie jeszcze przed prze-
biegiem pezania; pezanie dyfuzyjne jest uatwiane przez czstki usytuowane
na granicach ziarn, natomiast w przypadku pezania dyslokacyjnego czstki te
odgrywaj drugorzdn rol.
ODDZIAYWANIE CZSTEK DRUGIEJ FAZY
Wprzypadku gdy w stopie wystpuj drobne wydzielenia drugiej fazy, ktre nie
mog by przecite przez dyslokacj oraz s wzgldnie trudno rozpuszczalne
w osnowie w temperaturze odksztacenia, stanowi one przeszkody uatwiajce po-
wstawanie i stabilizacj podstruktury w wyniku pezania dyslokacyjnego. Przyka-
dem takiego dziaania drugiej fazy mog by wgliki zarwno w stalach ferrytycz-
nych, jak i austenitycznych. Jeeli odlego midzy czstkami drugiej fazy jest bar-
dzo maa lub jeeli czstki te s cinane przez dyslokacje, wtedy ich obecno mo-
e utrudni tworzenie podziarn.
Jeeli czstki drugiej fazy s czciowo rozpuszczalne, wtedy podczas wysoko-
temperaturowego odksztacenia mog one ulega koagulacji w wyszej temperatu-
rze i przy mniejszych szybkociach odksztacenia osignicie stacjonarnego stanu
odksztacenia prowadzi do wyranego zwikszenia redniej rednicy czstek.
W warunkach pezania dyslokacyjnego, jeeli podczas odksztacenia roztworu
staego nastpuje wydzielanie drugiej fazy, wtedy obserwuje si wzrost granicy pe-
zania. Tworzca si podczas odksztacenia podstruktura dyslokacyjna uatwia uzy-
skanie rwnomiernego rozkadu wydziele, ktre rwnoczenie s skutecznym
czynnikiem stabilizujcym podstruktur.
MECHANIZMY ODKSZTACENIA PLASTYCZNEGO
PODCZAS PEZANIA STOPW UTWARDZANYCH WYDZIELENIOWO
W wysokiej temperaturze homologicznej ener-
gia aktywacji pezania stopw utwardzanych wy-
dzieleniowo przewanie piciokrotnie przewysza
energi samodyfuzji w sieci osnowy. W temperatu-
rze homologicznej niszej od 0,5 energia aktywacji
pezania stopw utwardzonych wydzieleniowo jest
nisza od energii samodyfuzji w sieci osnowy, a nie-
kiedy nawet nisza ni energia samodyfuzji poprzez
jdra dyslokacyjne. Analizy teoretyczne wskazuj
jednak, e w temperaturze homologicznej wyszej
od 0,5 pezanie stopw utwardzanych wydzielenio-
wo jest kontrolowane przez dyfuzj w sieci osnowy.
A zatem bez obawy popenienia znacznego bdu
mona stwierdzi, e szybko pezania stopw
utwardzanych wydzieleniowo jest kontrolowana
444
paszczyzna
granicy
kierunek wspinania

a)
b)
Rysunek 5.55
Schemat oddziaywania
czstek wydziele usytu-
owanych na granicach
ziarn na ruch dyslokacji
granicznych
5 roz 8-11-02 12:27 Page 444
przez procesy polegajce na dyfuzji. Przy niskich napr-
eniach dyslokacje pokonuj czstki dyspersyjne przez
wspinanie, natomiast przy dostatecznie wysokich napr-
eniach przechodz midzy wydzieleniami zgodnie z me-
chanizmem Orowana (porwnaj rys. 3.58). W pewnych
warunkach moe dominowa polizg po granicach ziarn
lub pezanie dyfuzyjne. Dyslokacje mog pokonywa wy-
dzielone czstki faz wtrnych przez przecinanie jedynie
w przypadku, gdy czstki te s czciowo koherentne
i wykazuj struktur sieciow zgodn z osnow, a niedo-
pasowanie parametrw sieciowych obu faz jest niewiel-
kie. Czstki dyspersyjne fazy w pewnym udziale usytu-
owane s na granicach ziarn utrudniajc ruch dyslokacji
granicznych, jak to przedstawiono schematycznie na
przykadzie wskoktowej granicy daszkowej (rys. 5.55).
Podczas pezania dyfuzyjnego stopw zawierajcych dys-
persyjne czstki drugiej fazy gsto czstek wzrasta na
granicach uoonych rwnolegle do osi napre rozci-
gajcych, natomiast nie zmienia si na granicach ziarn
normalnych do tej osi. Wzdu granic normalnych do osi
rozcigania wytwarzaj si strefy nie zawierajce wydzie-
le, co wynika z emisji wakansw przez te granice oraz
absorbowania ich przez granice rwnolege do osi rozci-
gania. Granice midzyfazowe osnowy i wydzielonych cz-
stek z reguy nie s rdami i ujciami wakansw, wobec
czego polizg nie przebiega po granicach midzyfazo-
wych. Wzrost naprenia na czstkach wydzielonych faz
w celu umoliwienia dobrego przebiegu pezania wymaga
zatem zrelaksowania naprenia przez odksztacenie pla-
styczne. Moe to nastpowa przez generowanie i ruch
ptli dyslokacji na granicy midzyfazowej, a czciej
przez generowanie pryzmatycznych ptli dyslokacji na
granicy midzyfazowej i ich nastpne przemieszczanie
si w gb osnowy (rys. 5.56).
Alternatywny mechanizm polega na lokalnym opusz-
czaniu paszczyzny granicy ziarn przez dyslokacje granic
ziarn w wyniku poczonego wspinania i polizgu nad gra-
nic midzyfazow czstkaosnowa (rys. 5.57). Poniewa
struktura stali charakterystyczna dla stanu wyjciowego
z reguy nie utrzymuje si w wyniku dugotrwaego wya-
rzania w podwyszonej temperaturze, a tym bardziej
w warunkach pezania, gdy zmienia si skad chemiczny
i skad fazowy osnowy, zmienia si skad fazowy, ksztat,
wielko i wzajemne odlegoci midzy poszczeglnymi
czstkami wglikw, a zatem z czasem zmienia si rw-
nie zachowanie si tych stali w warunkach pezania.
445
strumie
atomw
A
paszczyzna granicy ziarn
b)
a)
polizg
ruch
czstki
strumie
atomw
materiau
strumie
wakansw
migracja migracja
Rysunek 5.56
Schemat generowania pryzmatycznych ptli dysloka-
cji na granicy midzyfazowej czstkaosnowa
Rysunek 5.57
Schemat (a) i analiza (b) poczonego wspinania
i polizgu dyslokacji granicznych nad granic
midzyfazow czstkaosnowa
rozdzielenie
granic ziarn
ziarno A
czsteczki
pryzmatyczne ptle
midzyczsteczkowe
ziarno B
5 roz 8-11-02 12:27 Page 445
446
Elektrownie wiatrowe bardzo licznie wystpuj na Teneryfie (1),
w Palm Springs w Kalifornii w USA (2), na wzgrzach Garrett
w Pensylwanii w USA (3), a take w Yttre Stengrund na wschodnim
wybrzeu Szwecji (4), w ktrych wiea lub sup wykonany jest zwykle
ze stali, a opaty wiatraka najczciej wytwarzane s z materiaw
kompozytowych o osnowie polimerowej. Solar One w Kalifornii, na pustyni
Mojave w USA (5), jest najwiksz elektrowni soneczn o mocy
10 MW, w ktrej na powierzchni 40 ha uoonych jest 1818 zwierciade
rozmieszczonych w okrgach wsprodkowych, ledzcych z uyciem komputerw,
kade oddzielnie ruch soca, skupiajc wiato na kocio znajdujcy si na szczycie
centralnie umieszczonej wiey o wysokoci 78 m. Elektrownia zaopatruje w energi elektryczn
ok. 20 tysicy ludzi. W Japonii zainstalowano ponad 3 mln paneli sonecznych na dachach zwrconych w stron
soca, ma je poowa domw w Izraelu, a take bardzo wiele w Kalifornii w USA, gdzie jest ok. 300 sonecznych
dni w roku; wystpuj take na poudniu Europy. Wszystkie statki kosmiczne i satelity, ale take wiele
kalkulatorw i zegarkw rcznych czerpi energi elektryczn z ogniw sonecznych, wykonanych najczciej
z cienkiej warstwy krzemu umieszczonej na jeszcze cieszej warstwie krzemu domieszkowanego borem.
Najwiksza elektrownia soneczna w Europie o mocy 2,5 MW wybudowana jest we Francji w Themis
w Zachodnich Pirenejach, inna natomiast na Sycylii w pobliu Adrano we Woszech. W Odeillo na poudniowym
stoku Pirenejw we Francji w 1958 roku oddano do uytku piec soneczny, w ktrym 64 ruchome, podajce
za socem zwierciada, o oglnej powierzchni 2835 m
2
, kieruj promienie soneczne na wielkie wklse
zwierciado paraboliczne o powierzchni 2000 m
2
zoone z 9500 elementw, skupiajc wiato w kole o rednicy
45 cm, co umoliwia topienie wszystkich znanych metali i stopw (6).
2 1
4 3
6
5
446
5 roz 8-11-02 12:27 Page 446
447
oraz ich badania
447
Podstawowym materiaem stosowanym na maszyny i urzdzenia grnicze s stale, zwykle niskostopowe.
Wytwarzane s z nich obudowy z ksztatownikw typu V (1) oraz stemple hydrauliczne (2), obudowy zmechani-
zowane (3), kombajny (4) (5) (6), kolejki kopalniane (7), a take przenoniki zgrzebowe (8) (9). Organy
urabiajce kombajnw (4) (5) (6), ktre su bezporednio do urabiania pokadw, wyposaone s w noe,
w ktrych ostrze wykonane jest z wglikw spiekanych. W kopalni odkrywkowej rudy miedzi Mission Complex
firmy Asarco Inc. w pobliu Tucson w poudniowej Arizonie w USA (10) o gbokoci 300 m, dugoci 4 km
i szerokoci 2,4 km, produkuje si rocznie 90000 ton miedzi, z 7 milionw ton rudy wydobywanej rocznie przez
koparki jednoczerpakowe o czerpakach o pojemnoci 47 m
3
, ktre w trzech zrzutach mog zaadowa 270
tonowy samochd ciarowy.
1
6
7
8
9
2
5
3
4
10
5 roz 8-11-02 12:27 Page 447
5.7.7. Procesy uszkodze wewntrznych i dekohezji
podczas pezania
MAPY MECHANIZMW PKANIA W WYNIKU PEZANIA
Zmiany stanu ustalonego podczas pezania, decydujce o wyczerpywaniu si
materiau, mog by midzy innymi spowodowane przez powstawanie i rozwijanie
si uszkodze wewntrznych w metalu poddanym pezaniu w przypadku, gdy
0, a = 0 (porwnaj zaleno (5.74)). Zmia-
ny te prowadz do zwikszenia szybkoci pezania.
Std w czasie pezania w temperaturze homologicz-
nej wyszej od 0,4 na krzywej pezania (porwnaj
rys. 5.42) obserwuje si trzecie stadium pezania
przyspieszonego koczce si pkaniem. Wrd
czynnikw, od ktrych pkanie zaley, oprcz tem-
peratury wyrni naley szybko pezania, ktra
jest funkcj czasu pezania, oraz przyoone napr-
enie. Na rysunkach 5.58 i 5.59 przedstawiono
przykadowo mapy mechanizmw pkania w wyni-
ku pezania w ukadach wsprzdnych naprenie
redukowanetemperatura homologiczna, napre-
nie redukowaneczas do zerwania, rednica ziar-
nanaprenie redukowane. Mapy te pozwalaj
okreli dominujce rodzaje i mechanizmy pkania
wystpujce w wyniku pezania w zalenoci od wy-
mienionych czynnikw. W zalenoci od stadium
pezania rny jest stopie wyczerpania materiau
i rne nasilenie pustek, szczelin lub pkni spo-
wodowanych przez pezanie (rys. 5.60).
448
pkanie
midzykrystaliczne
przy pezaniu
pkanie
midzykrystaliczne
przy pezaniu
p
k
a
n
i
e
pkanie
szczeliny
i pustki
s
z
c
z
e
l
i
n
y

k
l
i
n
o
w
e

i

p
u
s
t
k
i
szczeliny
klinowe
0,65
0,62
0,59
0,53
0,50
1 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 10
2
10
2
10
3
10
4
10
5
10
6
10
7
f
=10
8
10
1
10
2
10
2
10
3
10
4
10
3
10
4
10
5
10
6
10
4
10
6
10
8
10
10
NiCr20Ti2Al NiCr20Ti2Al
0,18 T
m
t
e
m
p
e
r
a
t
u
r
a
s
o
l
i
d
u
s
pustki
pustki
pkanie
transkrystaliczne
przy pezaniu
pkanie trans-
krystaliczne
przy pezaniu
pkanie cigliwe
pkanie cigliwe
pkanie dynamiczne
t
CZAS (s)
N
A
P
R
E
N
I
E

R
E
D
U
K
O
W
A
N
E
,

/
E
N
A
P
R
E
N
I
E

R
E
D
U
K
O
W
A
N
E
,

/
E
pkanie midzykrysta-
liczne szczelinowe
f
=
1
0
6
s
1
0
8
1
0
7
1
0
9
pkanie trans-
krystaliczne WT
pkanie
transkrystaliczne NT
d=110 m
X5CrNiMo17122
midzykrysta-
liczne pkanie
kawitacyjne
(dyfuzja)
midzykrystaliczne
pkanie kawitacyjne
(polizg dyslokacyjny)
1,0 1,5 2,0 2,5
10
1
10
2
10
3
10
4
N
A
P
R
E
N
I
E

R
E
D
U
K
O
W
A
N
E
,


t
Rysunek 5.58
Mapy mechanizmw pkania stopu NiCr20Ti2Al
Rysunek 5.59
Mapa mechanizmw pkania stali austenitycznej
S
i
5 roz 8-11-02 12:27 Page 448

PKANIE TRANSKRYSTALICZNE PODCZAS PEZANIA
W przypadku duych napre i duych minimalnych szybkoci pezania wy-
stpuje pkanie transkrystaliczne, czemu towarzyszy znaczne wyduenie i przew-
enie. Pkanie transkrystaliczne przy pezaniu polega na powstawaniu pkni na
wtrceniach w osnowie oraz nastpnym ich wzrocie i kondensacji, prowadzcych
do utraty stabilnoci plastycznej i zrywania mostkw materiau nieuszkodzonego
wewntrznie oddzielajcych te wtrcenia. Pknicia s wywoywane przez napre-
nia skoncentrowane na wtrceniach. Koncentracja napre na wtrceniach zwik-
sza si wraz ze wzrostem odksztacenia, w wyniku czego nastpuje pkanie wtrce-
nia lub naruszenie kohezji midzy nim a osnow. W kocowej fazie nastpuje ko-
alescencja pkni, a waciwie pkanie nastpuje ju przy maym zwikszeniu wy-
duenia.
PKANIE MIDZYKRYSTALICZNE PODCZAS PEZANIA
Wprzypadku niskich napre i maych minimalnych szybkoci pezania pka-
nie zwykle jest midzykrystaliczne, wyduenie jest bardzo mae, a przewenie po-
mijalnie mae. Mona wyrni dwa sposoby pkania midzykrystalicznego przy
pezaniu, tj.:
szczelinowe, w wyniku powstawania szczelin klinowych na styku dwch, trzech
lub czterech ziarn, ich wzrostu wzdu granic ziarn oraz czenia si szczelin
zainicjowanych na rnych nieprzylegajcych do siebie stykach ziarn,
kawitacyjne, w wyniku kawitacji polegajcej na powstawaniu pustek na granicach
ziarn usytuowanych pod ktem zblionym do 45 lub 90 do osi przyoonego na-
prenia, ich wzrostem oraz koalescencj, co powoduje utworzenie szczelin.
449
O
D
K
S
Z
T
A
C
E
N
I
E

P
O

P
E
Z
A
N
I
U
CZAS
A
B
C
D
II
I
I
I
pkanie
makropknicia
mikropknicia
pojedyncze pustki
pustki
zorientowane
stadia
uszkodze
odpowiadajce
dziaania
obserwacja

obserwacja
inspekcja okresowa

ograniczona obsuga
przed napraw

niezbdna
naprawa
A

B

C

D
I
Rysunek 5.60
Krzywa pezania z podanymi wynikami bada metalograficznych replik odpowiadajcych rnym klasom
uszkodze
5 roz 8-11-02 12:27 Page 449
5.7.8. Midzykrystaliczne pkanie szczelinowe
podczas pezania
ETAPY MIDZYKRYSTALICZNEGO PKANIA SZCZELINOWEGO
Midzykrystaliczne pkanie szczelinowe podczas pezania polega na:
zarodkowaniu szczelin na stykach ziarn (rys. 5.61 i 5.62),
wzrocie szczelin wzdu granic ziarn,
czeniu si szczelin zarodkujcych na rnych stykach ziarn oddalonych od
siebie,
inicjacji szczeliny magistralnej,
propagacji szczeliny magistralnej prowadzcej do pknicia materiau.
MECHANIZMY ZARODKOWANIA I WZROSTU SZCZELIN
Zarodkowanie szczeliny klinowej najpowszechniej nastpuje na stykach trzech
ziarn, przy czym zarodkowanie szczelin nie moe mie miejsca bez polizgu po
granicach ziarn. Wzrost szczelin moe nastpowa w wyniku polizgu po grani-
cach ziarn. Moliwe jest take plastyczne odksztacenie ziarn, prowadzce do na-
ruszenia kohezji na czole szczeliny. Mechanizm wzrostu szczeliny moe polega
take na kondensacji wakansw na jej czole oraz osadzaniu si atomw na grani-
cy ziarn. Czwarty moliwy mechanizm wzrostu polega na wzrocie pustek przed
czoem szczeliny i ich czeniu si ze szczelin. Niezalenie od mechanizmu zarod-
kowania szczeliny na styku ziarn, dalszy jej wzrost nastpuje zgodnie z mechani-
zmem kawitacyjnym.
450
promie r
granica
ziarn
styk dwch ziarn
styk trzech ziarn
styk czterech ziarn
pustka
A
C C
C
C
C
C
a) b) c)

A A B
A B
A A
B B
B B
Rysunek 5.61
Ksztaty pustek zarodku-
jcych na stykach ziarn
Rysunek 5.62
Moliwoci zarodkowania szczelin klinowych na styku trzech ziarn A, B, C
(strzaki oznaczaj kierunki polizgu)
5 roz 8-11-02 12:27 Page 450
ZNACZENIE MIDZYKRYSTALICZNEGO PKANIA SZCZELINOWEGO
Czyste midzykrystaliczne pkanie szczelinowe nie jest szczeglnym rodzajem
pkania przy pezaniu. Nie mona jednak cakowicie wykluczy moliwoci prze-
biegu tego rodzaju pkania w warunkach pezania niektrych metali przy duych
napreniach redukowanych i w niskiej temperaturze homologicznej.
5.7.9. Midzykrystaliczne pkanie kawitacyjne
podczas pezania
ETAPY MIDZYKRYSTALICZNEGO PKANIA KAWITACYJNEGO
W procesie midzykrystalicznego pkania kawitacyjnego mona wydzieli na-
stpujce etapy:
zarodkowanie pustek,
wzrost pustek,
koalescencja pustek i inicjacja szczelin,
pknicie.
Etapy midzykrystalicznego pkania kawitacyjnego nawzajem si nie wyklucza-
j, w wielu przypadkach mog pojawi si jednoczenie, w innych natomiast udzia
jednego z nich moe by bardzo may.
ZARODKOWANIE PUSTEK
Polizg po granicach ziarn jest podstawow przyczyn zarodkowania pustek
podczas pezania. Wzalenoci od wielkoci ziarn powstaj one gwnie na grani-
cach ziarn orientowanych pod ktem 45 lub 90 do osi napre rozcigajcych.
Pustki powstaj na granicach ziarn o wysokiej energii, natomiast na granicach ko-
herentnych o niskiej energii szybko zarodkowania pustek jest proporcjonalna do
wartoci odksztacenia podczas pezania.
Mona wyrni dwie grupy mechanizmw zarodkowania pustek podczas pe-
zania:
mechanizmy polegajce na oddziaywaniu nierwnoci i uskokw wystpuj-
cych na granicach ziarn,
mechanizmy zwizane z zanikaniem cigoci materiau na granicy midzyfazo-
wej osnowy z czstkami drugiej fazy.
Mechanizmy zarodkowania pustek waciwe dla obydwu grup zostay potwier-
dzone eksperymentalnie, lecz nie ma przekonywajcych dowodw na to, e ktry-
kolwiek z nich jest powszechny. Moliwych jest kilka mechanizmw, chocia jeden
z nich lub nawet kilka moe dominowa w przypadku pezania konkretnego mate-
riau w danych warunkach.
Wpierwszej grupie mechanizmw polegajcych na oddziaywaniu nierwnoci
i uskokw wystpujcych na granicach ziarn (rys. 5.63) mona wyrni:
mechanizm tworzenia si pustek w wyniku polizgu ziarn z uskokiem tworzo-
nym przez zahamowanie polizgu dyslokacji, wystpujcego w jednym z ziarn
na granicy tego ziarna (rys. 5.63a), ktry mona uzna jako podstawowy,
mechanizm tworzenia si dugich pustek palcowych (rys. 5.63b), jeeli uskoki
s utworzone na granicy przez zablokowanie pasma polizgu,
451
5 roz 8-11-02 12:27 Page 451
mechanizm tworzenia si pustek w wyniku po-
lizgu po granicach ziarn z uskokami uformowa-
nymi naturalnie, np. podczas krystalizacji mate-
riau (rys. 5.63c).
W drugiej grupie mechanizmw zarodkowania
pustek zwizanych z zanikaniem cigoci materia-
u na granicy midzyfazowej osnowy z czstkami
drugiej fazy (rys. 5.64), zarodkowanie nastpuje
w wyniku spitrzenia napre wywoanego przez
polizg po granicach ziarn, co powoduje zwiksze-
nie liczby zarodkw pustek wraz ze wzrostem od-
ksztacenia i proporcjonalnym do niego udziaem
polizgu po granicach ziarn. W grupie tej mona
wyrni nastpujce mechanizmy zarodkowania:
zarodkowanie pustek na czstkach drugiej fazy
w wyniku ruchu dyslokacji krawdziowych
w paszczynie granicy ziarn blokowanego
przez pojedyncze czstki drugiej fazy, przez
ktre nie moe by przeniesione odksztacenie
plastyczne (rys. 5.64a). Przy odpowiednio du-
ym napreniu stycznym i odpowiednio duej
szybkoci lokalnego polizgu po granicach
ziarn szybko wzrostu zarodka jest wiksza od
zera, a zarodek moe osign wielko kry-
tyczn. Dugo linii polizgu konieczna do de-
kohezji materiau jest jednak zbyt maa do
utworzenia pustek;
zarodkowanie pustek w wyniku oddziaywania
pasma polizgu w osnowie z czstk drugiej fa-
zy i polizgiem po granicach ziarn doprowadza-
jcego do znacznego zmniejszenia naprenia
progowego niezbdnego do zarodkowania pust-
ki; w przypadku tym zarodkowanie nastpuje
w osnowie (rys. 5.64b);
mechanizm, w ktrym istotn rol odgrywa dy-
fuzja akomodujca polizg po granicach ziarn
(rys. 5.64c); nieefektywno rde i uj wa-
kansw na granicy midzyfazowej osno-
waczstka wpywa na wytworzenie lokalnych
napre na czstkach drugiej fazy i w konse-
kwencji do utworzenia pustek;
mechanizm zakadajcy, e do zarodkowania pu-
stek nie jest konieczny polizg po granicach
ziarn, a wystarcza jedynie oddziaywanie pasma
polizgu z czstkami drugiej fazy (rys. 5.64d).
452
polizg
a)
b)
c)
pustka
rozciganie
polizg
poprzeczny
czsteczki na granicy
b)
a)
d
1
d
1
2l
c)
d)
paszczyzna
polizgu
paszczyzna
polizgu
polizg po granicach ziarn
polizg po
granicach
ziarn
dyfuzja po granicach
midzyfazowych
dyfuzja w sieci
krystalicznej
granica
polizg po
granicach ziarn
granica
granica
granica
Rysunek 5.63
Modele zarodkowania pustek
Rysunek 5.64
Modele zarodkowania pustek na wydzieleniach
usytuowanych na granicach
5 roz 8-11-02 12:27 Page 452
WZROST PUSTEK
Etap wzrostu pustek oprcz zarodkowania odgrywa istotne znaczenie w proce-
sie kawitacyjnego pkania midzykrystalicznego materiaw poddanych pezaniu.
Oglnie mona wydzieli trzy grupy mechanizmw wzrostu pustek:
mechanizmy dyfuzyjnego wzrostu pustek,
mechanizmy odksztaceniowego wzrostu pustek,
mechanizmy kombinowane dyfuzyjnoodksztaceniowego wzrostu pustek.
Wramach wymienionych grup wystpuje siedem mechanizmw wzrostu pustek:
rwnowagowy wzrost dyfuzyjny kontrolowany dyfuzj powierzchniow wzdu
powierzchni pustek przewaajc nad dyfuzj po granicach ziarn, zapewnia
ksztat soczewkowy pustek;
nierwnowagowy wzrost dyfuzyjny pustek kontrolowany dyfuzj po granicach
ziarn, przewaajc nad dyfuzj wzdu powierzchni pustek, prowadzi do wy-
duonego szczelinowego ksztatu pustek;
ograniczony dyfuzyjny wzrost pustek jest kontrolowany przez szybko od-
ksztacenia otaczajcego materiau lub przez szybko dostarczania wakansw
po granicach ziarn; ograniczenia mog by spowodowane rozoeniem geome-
trycznym pustek, szybkoci generowania wakansw lub obecnoci czstek
drugiej fazy na granicach ziarn;
dyfuzyjny wzrost pustek wspomagany przez polizg dyslokacyjny; mona wy-
rni dwa obszary: I przylegy do pustki i odpowiadajcy strefie dyfuzyjnej
oraz obszar II odlegy od pustki odpowiadajcy strefie pezania dyslokacyjne-
go. Wakanse rwnomiernie generowane na granicy ziarn dyfunduj w I obsza-
rze w kierunku pustki. Odwrotny ruch atomw, deponowanych na granicy
w I obszarze, powoduje wytworzenie klina, ktry oddala oba ziarna oddzielone
granic. W obszarze II nie powstaj wakanse, natomiast odksztacenie spowo-
dowane w obszarze I w wyniku utworzenia klina jest akomodowane przez pe-
zanie dyslokacyjne;
dyfuzyjny wzrost pustek wspomagany przez polizg po granicach ziarn;
cigy plastyczny wzrost pustek przez polizg dyslokacyjny wystpuje, gdy ob-
szar dyfuzyjny jest znikomo may;
cigy plastyczny wzrost pustek w wyniku polizgu po granicach ziarn nastpu-
je w dwch stadiach. W pierwszym stadium wpyw skadowej normalnej przy-
oonego naprenia jest pomijalny, a stabilny wzrost pustki nastpuje ww-
czas, gdy energia skadowej stycznej naprenia jest rwna energii potrzebnej
do tworzenia nowych powierzchni. W drugim stadium niestabilnego wzrostu
pustek wpyw skadowej normalnej naprenia jest znaczny, a szybko wzrostu
pustek zwiksza si ze zwikszeniem dugoci pustek. Przejcie od stadium sta-
bilnego do niestabilnego wzrostu pustek zaley wyranie od skadowej normal-
nej naprenia, wysokoci pustki mierzonej w kierunku prostopadym do po-
wierzchni granicy ziarn oraz energii powierzchniowej.
MAPY WZROSTU PUSTEK
W zalenoci od warunkw pezania oraz wielkoci i rozmieszczenia pustek
rne mechanizmy wzrostu pustek mog dominowa, co ilustruj mapy wzrostu pu-
stek sporzdzone w ukadzie wsprzdnych naprenie redukowanetemperatura
453
5 roz 8-11-02 12:27 Page 453
homologiczna (rys. 5.65 i 5.66). Na mapach tych na granicach obszarw odpowia-
dajcych poszczeglnym dominujcym mechanizmom wzrostu pustek wystpuj
zakresy przejciowe, ktrym odpowiadaj cznie dwa mechanizmy wzrostu pu-
stek. Ponadto pooenie granic midzy poszczeglnymi obszarami zmienia si nie
454
wzrost pustek zgodnie
z prawem pezania
dyfuzja
powierzchniowa
kontrolujca wzrost
pustek
dyfuzja po granicach ziarn
kontrolujca wzrost pustek
0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0
10
2
10
3
10
4
10
5
10
6
10
1
R
E
D
U
K
O
W
A
N
E

N
A
P
R
E
N
I
E
R
O
Z
C
I
G
A
J
C
E
,

/
E
t
wzrost dyfuzyjny
wspomagany
odksztaceniowo
quasirwnowany
wzrost dyfuzyjny
nierwnowany
wzrost dyfuzyjny
cigy wzrost
plastyczny
przemiana

r/=0,2
=5 m
d=530 m
wzrost
dendrytyczny
0,4 0,6 0,5 0,7
10
3
10
4
10
5
10
2
N
A
P
R
E
N
I
E

R
E
D
U
K
O
W
A
N
E
,


t
Rysunek 5.65
Schematyczna mapa
wzrostu pustek w metalu
polikrystalicznym
Rysunek 5.66
Mapa mechanizmw
rozrostu pustek przy
pezaniu elaza
5 roz 8-11-02 12:27 Page 454
tylko ze zmianami naprenia i temperatury, lecz take ze zmian udziau po-
wierzchniowego pustek. Mechanizm wzrostu pustek zaley wic od jego przebiegu
podczas pezania. Kiedy udzia powierzchniowy pustek f jest may, pustki mog
wzrasta zgodnie z jednym z mechanizmw dyfuzyjnych, natomiast w przypadku
duego udziau powierzchniowego pustek dominujcy moe by mechanizm od-
ksztaceniowy. Z tego powodu mapy wzrostu pustek podczas pezania naley kon-
struowa wycznie dla ustalonego udziau powierzchniowego pustek. Prawdopo-
dobne jest ponadto, e aden z mechanizmw wzrostu pustek nie jest czysty, lecz
zwykle wystpuj mechanizmy mieszane. A zatem mechanizmom dyfuzyjnym zwy-
kle moe towarzyszy polizg po granicach ziarn, a intensywno kadego z nich
moe by rna.
KOALESCENCJA PUSTEK I INICJACJA SZCZELIN
Niezalenie od mechanizmu wzrostu pustek dochodzi wstpnie do ich koale-
scencji, polegajcej na stykaniu si, a nastpnie czeniu si pustek (rys. 5.67). Pro-
ces ten przebiega szybciej w pobliu powierzchni, gdzie wikszy jest udzia pustek,
ni w rdzeniu elementu poddanego pezaniu. Gradient gstoci pojedynczych pu-
stek na przekroju poprzecznym tego elementu decyduje take o gradiencie pniej-
szych etapw midzykrystalicznego kawitacyjnego pkania. W fazie koalescencji
pustek moe wystpi spontaniczny wzrost pustek w przypadku, gdy nierwnowa-
gowy ich wzrost jest poczony z generowaniem w paszczynie granicy przed nimi
wysokich napre. Warunkiem spontanicz-
nego wzrostu pustek jest osignicie krytycz-
nej wartoci tych napre. Koalescencja pu-
stek w dalszym cigu odbywa si zgodnie
z mechanizmem stycznym polegajcym na
intensyfikacji polizgu po granicach ziarn, co
moe doprowadzi do lokalnej dekohezji gra-
nicy. Wpywa to z kolei na zarodkowanie no-
wych pustek, ich szybki wzrost, przyspiesza-
jc koalescencj pustek istniejcych. Zarod-
kowaniu nowych pustek towarzyszy intensyw-
ne odksztacenie plastyczne mostkw mate-
riau midzy pustkami. W wyniku oddziay-
wania pasm polizgw z granicami akomodu-
jcymi odksztacenie plastyczne w ssiednich
ziarnach na utworzonych uskokach nastpuje
dalsze zarodkowanie nowych pustek. W ko-
cowej fazie dekohezji fragmentw granicy
ziarn ulegajcej kawitacji odksztacenie pla-
styczne wystpuje wycznie w mostkach
o duym udziale kawitacji, ktre w kocu tra-
c zdolno do odksztace plastycznych. Po-
woduje to tworzenie duych szczelin makro-
skopowych (rys. 5.67).
455

a) b)
c) d)
Rysunek 5.67
Model powstawania i rozwoju powierzchniowych
midzykrystalicznych szczelin przy pezaniu
5 roz 8-11-02 12:27 Page 455
PROPAGACJA SZCZELIN
Propagacja szczelin generowanych przez pustki, jak i istniejcych w materiale
jeszcze przed pezaniem, nie jest procesem cigym, lecz nastpuje skokowo. Pro-
pagacja szczelin istniejcych w materiale przed pezaniem nastpuje po okresie in-
kubacji, ktry niejednokrotnie jest duszy ni 0,8
czasu do zniszczenia. Gsto pustek obserwowa-
nych na powierzchni zomu prbek poddanych pe-
zaniu jest zwykle wiksza ni gsto pustek obser-
wowanych na przekroju prbek rwnolegych do osi
przyoonego naprenia, co dowodzi niecigego
wzrostu szczelin. Propagacja szczeliny zwizana
jest z zarodkowaniem i wzrostem pustek przed czo-
em szczeliny i ich czeniem si ze szczelin, co
wyjania skokowy przebieg zjawiska. Niecigy
wzrost szczeliny moe nastpowa w wyniku peza-
nia dyslokacyjnego, w wyniku dyfuzji przed czoem
szczeliny lub poczenia tych dwch mechanizmw.
Przy duej szybkoci wzrostu pustek w stadium sta-
cjonarnej propagacji szczeliny, atomy s deponowa-
ne na granicy nierwnomiernie, natomiast jeeli
wzrost ten wystpuje z relatywnie ma szybkoci
atomy umieszczaj si na granicy rwnomiernie.
Szybko wzrostu pustek przed czoem szczeliny
nie zaley od odlegoci od jej czoa lub jest naj-
wiksza najbliej czoa i zmniejsza si w miar od-
dalania od niego (rys. 5.68). Jak pokazano na ry-
sunku, wedug tego ostatniego modelu kada pustka
ronie w kierunku do ssiedniej, pooonej dalej od
czoa szczeliny. Wchwili, gdy pustka najblisza czo-
a osignie wielko wymagan dla poczenia si ze
szczelin, na kocu rzdu zarodkuje nowa pustka,
a szczelina skokowo poszerza si o odlego mi-
dzy pustkami c, w rednim czasie .
Na rysunku 5.69 przedstawiono typow szczeli-
n makroskopow w grubociennym elemencie kon-
strukcyjnym spowodowan przez midzykrystalicz-
ne pkanie kawitacyjne podczas pezania. Podzia
otoczenia szczeliny makroskopowej na obszary
z pustkami, szczelinami i obszary wzrostu szczelin
jest typowy dla pkania midzykrystalicznego przy
pezaniu.
STAN PKANIA MIDZYKRYSTALICZNEGO KAWITACYJNEGO
Po osigniciu krytycznego stopnia mikroskopowej lokalnej dekohezji granic
ziarn, spowodowanego propagacj szczelin magistralnych, materia przechodzi
w stan pkania, polegajcy na wzajemnym oddziaywaniu rnych mechanizmw
456
c
a
a)
n1
V
n1
l
n1
l
n
V
n1
V
n
V
n
n
b)
pknicie
szczeliny makroskopowe
wzrost mikroszczelin
mikroszczeliny
mikropustki
Rysunek 5.69
Schemat szczeliny makroskopowej
w materiale grubociennym
Rysunek 5.68
Schemat propagacji szczeliny w wyniku zarodkowania
i wzrostu pustek przed jej czoem
5 roz 8-11-02 12:29 Page 456
pkania przebiegajcych w rnych miejscach materiau poddanego pezaniu. Do
osignicia tego stanu proces pkania przebiega jako niezaleny i jednorodny
w izolowanych mikroobszarach nieprzekraczajcych powierzchni granicy jednego
ziarna. Po przekroczeniu przez szczeliny powierzchni granicy jednego ziarna roz-
poczyna si stan pkania.
5.7.10. Trwao rozporzdzalna i resztkowa
elementw konstrukcyjnych pracujcych
wwarunkach pezania
TRWAO RZECZYWISTA I ROZPORZDZALNA
W wyniku dugotrwaej eksploatacji urzdze i instalacji energetycznych prze-
biegaj w materiale procesy pezania. Czas do zerwania materiau poddanego pe-
zaniu okrelany jest jako trwao. Trwao elementu konstrukcyjnego nie jest
przy tym identyczna z trwaoci zbadan laboratoryjnie na prbkach poddanych
jednoosiowej prbie pezania. Wnioskowanie o trwaoci elementu konstrukcyjne-
go na podstawie wynikw tej prby wymaga znajomoci rozkadu napre w ele-
mencie konstrukcyjnym i ich zmian podczas eksploatacji, a take znajomoci
zmian innych warunkw eksploatacji, w tym gwnie temperatury. W odrnieniu
od trwaoci rzeczywistej odpowiadajcej czasowi do zerwania materiau poddane-
go pezaniu praktyczne znaczenie ma trwao rozporzdzalna odpowiadajca
czasowi, w ktrym element konstrukcyjny moe by bezpiecznie eksploatowany
w zaoonych warunkach temperatury i obcienia. Trwao rozporzdzalna ele-
mentu konstrukcyjnego ograniczona jest krytycznym stopniem wyczerpania lub
uszkodzenia materiau.
Trwao elementw konstrukcyjnych instalacji energetycznych mona przewi-
dzie z duym stopniem niepewnoci. Na podstawie analizy pasm rozrzutu wytrzy-
maoci czasowej w zalenoci od nachylenia krzywych mona okreli trwaoci
rnice si od siebie 10 do 20 razy (rys. 5.45). Ponadto nieznane s dokadne da-
ne dotyczce rzeczywistych warunkw eksploatacji, a materia w stanie wyjcio-
wym ma take zrnicowan struktur i wasnoci. W obliczeniach konstrukcyj-
nych przyjmuje si zwykle najbardziej niekorzystne moliwe warunki pracy i zaka-
da si wspczynniki bezpieczestwa, ktre maj zabezpieczy przed nieprzewi-
dzianymi okolicznociami, bdami projektowymi, technologicznymi i eksploata-
cyjnymi. Zwykle dobiera si rwnie wiksze od obliczonych gruboci cian ko-
mr, rur i innych elementw. Niejednorodne obcienie w rnych miejscach in-
stalacji wpywa rwnie na zrnicowan trwao rnych elementw konstruk-
cyjnych.
TRWAO RESZTKOWA
Midzy innymi z podanych wzgldw w praktyce rozporzdzalna trwao wie-
lu elementw konstrukcyjnych jest wiksza, niekiedy wielokrotnie, od obliczeniowej
trwaoci rozporzdzalnej. Bardzo wysokie koszty inwestycyjne instalacji energe-
tycznych i wzgldy gospodarcze stawiaj wymogi okrelenia praktycznej trwaoci
457
5 roz 8-11-02 12:29 Page 457
rozporzdzalnej oraz okrelenia czasu bezpiecznego eksploatacji urzdze lub ich
elementw po zakoczeniu eksploatacji w czasie wynikajcym z obliczeniowej
trwaoci rozporzdzalnej. Problem sprowadza si zatem do okrelenia dla danego
urzdzenia instalacji lub elementu tzw. trwaoci resztkowej, definiowanej jako r-
nica czasu midzy praktyczn i obliczeniow trwaoci rozporzdzaln.
OGLNA KLASYFIKACJA METOD OCENY TRWAOCI RESZTKOWEJ
Najoglniej stosowane dotychczas metody prognozowania trwaoci resztkowej
mona zaliczy do:
metod polegajcych na rejestracji i kontroli parametrw ruchowych w celu do-
konania oblicze przy wykorzystaniu reguy uamkw trwaoci Robinsona
i standardowych danych materiaowych,
metod polegajcych na badaniach i prbach materiaw po eksploatacji wyma-
gajcych bezporedniego dostpu do elementw w celu pobrania prbki i doko-
nania pomiarw.
Wpraktyce zwykle wykorzystywane s cznie metody zakwalifikowane do oby-
dwu grup, umoliwiajce trafniejsz ocen trwaoci ni w przypadku zastosowa-
nia metod waciwych tylko dla jednej grupy.
Pomimo wytypowania odpowiednich metod prognozowania trwaoci rozpo-
rzdzalnej i trwaoci resztkowej, najbardziej zalecanych do rnych grup elemen-
tw urzdze energetycznych, ze wzgldu na bardzo dobr lub dobr trafno
oszacowania odpowiedniej trwaoci dla danego typu przypadkw, zoono pro-
blemu wymaga kadorazowo indywidualnego doboru zespou metod. Metody te s
dobierane w zalenoci od historii eksploatacji oraz stanu wyczerpania i uszkodze-
nia materiau, w celu opracowania najtrafniejszej prognozy umoliwiajcej dopusz-
czenie elementw do dalszej bezpiecznej eksploatacji.
METODA OBLICZENIOWA POLEGAJCA NA WYKORZYSTANIU
WYNIKW STANDARDOWYCH PRB PEZANIA
Obliczenia pozostaego czasu bezpiecznej eksploatacji urzdze energetycz-
nych mona wykona w sposb podobny jak przy projektowaniu, wykorzystujc
wartoci redniej wytrzymaoci na pezanie R
z//t
zawarte w normach przedmioto-
wych i znajomo napre rzeczywistych, temperatury eksploatacji oraz wartoci
odksztace trwaych osignitych podczas eksploatacji. Metoda w ramach swej
dokadnoci moe by stosowana z powodzeniem, jeeli spenione s dwa zasadni-
cze warunki:
wiarygodne s wartoci wytrzymaoci na pezanie R
z/200000
zawarte w normie,
ktre mog by ekstrapolowane wycznie z realnych wynikw dugotrwaych
prb niszczcych pezania do zerwania, w ktrych czas pojedynczych prb
przekroczy co najmniej 1/3 okresu obliczeniowego,
znany jest dotychczasowy przebieg pracy urzdze, ktrych trwao resztkowa
jest prognozowana, podczas ktrej rejestrowano parametry pracy, liczb odsta-
wie oraz prowadzono systematyczne pomiary odksztace.
458
5 roz 8-11-02 12:29 Page 458
METODA OBLICZENIOWA POLEGAJCA NA WYKORZYSTANIU WYNIKW
PRB PEZANIA PO EKSPLOATACJI
Trwao resztkow materiaw stosowanych na urzdzenia energetyczne mo-
na rwnie oceni metod obliczeniow przy wykorzystaniu danych standardo-
wych opisujcych wyniki prb pezania materiaw najczciej stosowanych na ele-
menty urzdze energetycznych po eksploatacji przez co najmniej 10
5
h. Dane
standardowe naley opracowa w postaci krzywych wzorcowych resztkowej wy-
trzymaoci na pezanie oraz szybkoci pezania materiaw po eksploatacji,
w funkcji naprenia i temperatury.
Wzgldy bezpieczestwa wymagaj, aby przy ustalaniu wyduonego czasu eks-
ploatacji przyj najkrtszy czas wynikajcy z:
czasowej wytrzymaoci na pezanie materiau po eksploatacji, przy czym do
oblicze przyjmuje si warto resztkowej wytrzymaoci na pezanie R
zepmin
,
maksymalnej szybkoci pezania w warunkach zblionych do eksploatacyjnych,
rezerwy odksztacenia, tzn. rnicy midzy dopuszczalnym odksztaceniem
i maksymalnym rzeczywistym odksztaceniem ocenianych elementw.
Na podstawie uoglnionej parametrycznej krzywej pezania = f [H()
LM
] na-
prenia w funkcji parametru LarsonaMillera dla znanych wartoci napre rze-
czywistych
rp
w okresie przeduonej eksploatacji wyznacza si parametr H()
LM
,
a nastpnie znajc temperatur przeduonej eksploatacji t
ep
okrela si czas
r
, po
upywie ktrego naley oczekiwa zniszczenia elementu.
Posugujc si krzyw maksymalnej szybkoci pezania w okresie przeduonej
eksploatacji w zalenoci od wielkoci napre = f() przy staej temperaturze
t
ep
mona okreli czas przeduonej bezpiecznej eksploatacji wyraony wzorem:
(5.89)
jeeli
e

c dop
. Warto dopuszczaln odksztacenia cakowitego
c dop
przyjmuje
si na podstawie dowiadcze eksploatacyjnych rurocigw i kotw blokw ener-
getycznych duej mocy.
METODA OBLICZENIOWA POLEGAJCA NA ZASTOSOWANIU
REGUY UAMKW TRWAOCI ROBINSONA
Koncepcja reguy uamkw trwaoci Robinsona zakada, e:
(5.90)
gdzie:
czas dziaania naprenia w temperaturze t,
r
czas do zniszczenia przy napreniu w temperaturze t,
i liczba stopni naprenia i temperatury t od pocztku eksploatacji do
zniszczenia materiau.
Koncepcja ta polega na zaoeniu, e zmiany temperatury lub naprenia pod-
czas eksploatacji mona podzieli na stopnie charakteryzujce si okrelon tem-
peratur t i napreniem . Dla kadego z tych stopni jest wyznaczana szybko
pezania lub czas do zerwania na podstawie danych dowiadczalnych zmierzonych
459
=

,

ep
e dop c
ep
1,
) (
) (
t
t
r
i
i
,
,
=
5 roz 8-11-02 12:29 Page 459

przy ustalonym napreniu i ustalonej temperaturze. Za cakowite odksztacenie
przy pezaniu uwaa si sum odksztace odpowiadajcych poszczeglnym stop-
niom:
(5.91)
W zakresie kadego stopnia temperatury lub naprenia element odksztacany
traci pewien uamek swojego cakowitego czasu do zerwania (zaleno (5.90)).
Uamek ten zaley jedynie od czasu tego stopnia oraz dziaajcego wwczas napr-
enia i temperatury, nie zaley natomiast od warunkw poprzedzajcych lub nast-
pujcych po danym stopniu. Wprzypadku zerwania materiau rwna jednoci jest
suma uamkw odpowiadajcych poszczeglnym stopniom zalenym od rnych
kombinacji naprenia i temperatury.
OGRANICZENIA METODY OBLICZENIOWEJ
Z WYKORZYSTANIEM REGUY UAMKW TRWAOCI ROBINSONA
I STANDARDOWYCH DANYCH MATERIAOWYCH
W wikszoci przypadkw elementw obcionych cinieniem od wewntrz,
trwao obliczona z wykorzystaniem reguy uamkw trwaoci Robinsona jest nie-
doceniana ze wzgldu na zaoenie w obliczeniach granicy wytrzymaoci na pe-
zanie odpowiadajcej dolnej wartoci pasma rozrzutu i nieznajomo wpywu ak-
tualnego stanu uszkodzenia na wasnoci materiau. Wprzypadku elementw rw-
noczenie obcionych cinieniem od wewntrz i dodatkowymi obcieniami ze-
wntrznymi trwao oceniana przy uyciu reguy uamkw trwaoci Robinsona
jest natomiast przeceniana nawet znacznie, ze wzgldu na niedostateczne uwzgld-
nianie tych obcie. Ograniczone moliwoci stosowania w praktyce obliczenio-
wej metody prognozowania trwaoci resztkowej przy uyciu reguy uamkw trwa-
oci Robinsona czsto wynikaj ponadto ze znaczcych, a niezarejestrowanych
waha temperatury i napre w danym elemencie podczas eksploatacji, a take
z nieznanej kolejnoci zmian napre.
Z podanych powodw metoda polegajca na rejestracji i kontroli parametrw
ruchowych w celu dokonania oblicze przy wykorzystaniu reguy uamkw trwao-
ci Robinsona i standardowych danych materiaowych nie moe dawa zadowala-
jcych wynikw, wobec czego aby unikn awarii lub przedwczesnej wymiany ele-
mentw, konieczne s badania kontrolne umoliwiajce ocen stanu wyczerpania
i uszkodzenia materiau po dotychczasowej eksploatacji, ktre s podstaw do pro-
gnozowania czasu dalszej bezpiecznej pracy. Metody stosowane w tych przypad-
kach polegaj na badaniach i prbach materiau po eksploatacji, wymagajcych
bezporedniego dostpu do analizowanych elementw w celu pobrania prbek lub
dokonania pomiarw.
W celu wyznaczenia miejsc do prowadzenia bada w warunkach remontu ko-
ta oraz miejsc, w ktrych pobierane s prbki do bada tymi metodami naley do-
kona analizy stanu naprenia i wytenia elementw instalacji energetycznych
metod obliczeniow elementw skoczonych.
460
= .
i
i
c
5 roz 8-11-02 12:29 Page 460
METODA OBLICZENIOWA POLEGAJCA NA ZASTOSOWANIU
REGUY UAMKW TRWAOCI ROBINSONA
DO WYNIKW PRB PEZANIA MATERIAU PO EKSPLOATACJI
Trafno prognozy dotyczcej trwaoci rozporzdzalnej lub trwaoci resztko-
wej obliczonej metod uamkw trwaoci Robinsona mona nieco polepszy
przez przyjcie do oblicze danych materiaowych uzyskanych na podstawie prb
pezania danego konkretnego materiau po eksploatacji. W przypadku materiau
po eksploatacji regu uamkw trwaoci mona przedstawi jako:
(5.92)
gdzie:
s
czas dotychczasowej eksploatacji materiau,
rs
czas do zerwania w warunkach eksploatacji,
t
czas przyoenia naprenia w warunkach przyspieszonej prby peza-
nia materiau po eksploatacji,
rt
czas do zerwania materiau w stanie wyjciowym (bez eksploatacji)
w warunkach przyspieszonej prby pezania.
Przy zaoeniu, e dalsze warunki eksploatacji nie bd odbiega od dotychcza-
sowych, przeksztacajc zaleno (5.90) mona wyliczy czas odpowiadajcy
trwaoci resztkowej z zalenoci:
(5.93)
gdzie oznaczenia s takie same jak w zalenoci (5.92).
Konieczno znajomoci czasu do zerwania materiau w stanie wyjciowym
rt
stanowi ograniczenie moliwoci stosowania tej metody. Czas
rt
mona wpraw-
dzie wyznaczy po zregenerowaniu materiau, ale jedynie wwczas, gdy nie rozpo-
cz si proces kawitacji i dekohezji przy pezaniu, albo oceni na podstawie war-
toci zawartych w normach, jednak wpywa to na zwikszenie bdu oszacowa.
W przypadku pobrania prbek z materiau eksploatowanego po co najmniej
dwch czasach eksploatacji (
s
)
1
i (
s
)
2
i wykonania oddzielnych prb dla kadej
serii prbek, mona wyeliminowa z zalenoci (5.92) czas
rt
. W zwizku z tym
nie jest wwczas konieczna znajomo wasnoci materiau w stanie wyjciowym.
Po przeksztaceniach zalenoci (5.92) mona wyliczy czas do zniszczenia w wa-
runkach eksploatacji
rs
z zalenoci:
(5.94)
gdzie:
(
s
)
1
, (
s
)
2
czasy dotychczasowej eksploatacji prbek odpowiednio z 1 i 2
serii,
(
t
)
1
, (
t
)
2
czasy do zniszczenia prbek wyznaczone w jednakowych wa-
runkach eksploatacji materiau po przyspieszonej prbie pe-
zania dla prbek odpowiednio z 1 i 2 serii.
461
= +
1,
rt
t
rs
s
=
,

t rt
s t
s rs
+ = ,
) (
) (
) (
) (
) (
) (
2
1
2
2
1
1
t
t
s
t
t
s rs
5 roz 8-11-02 12:29 Page 461
Gwnym rdem informacji co do oceny trwaoci resztkowej s wwczas du-
gotrwae prby pezania, ktrych wyniki mog by ekstrapolowane do czasw du-
szych ok. 1,52krotnie ponad czas najduej trwajcej prby.
PROGNOZOWANIE TRWAOCI RESZTKOWEJ
NA PODSTAWIE PRZYSPIESZONYCH PRB PEZANIA
Aby skrci czas wykonywania bada w celu dokonania prognozy trwaoci
resztkowej, bez znajomoci historii i warunkw dotychczasowej pracy analizowa-
nego elementu, w szczeglnoci w okresie eksploatacji, w ktrym procesy uszko-
dzenia materiau s niezbyt zaawansowane, stosowane mog by przyspieszone
prby pezania do zerwania materiau w temperaturze wyszej od temperatury eks-
ploatacji, lecz przy ustalonym napreniu odpowiadajcym dalszej pracy tego ele-
mentu. Trwao resztkow okrela si przez prost ekstrapolacj do temperatury
dalszej eksploatacji. Prby te s w peni przydatne do oceny trwaoci resztkowej
elementw obcionych cinieniem od wewntrz, np. prostych odcinkw ruroci-
gw. Prby te wykazuj natomiast ma przydatno w przypadku analizy elemen-
tw obcionych rwnoczenie cinieniem od wewntrz i dodatkowymi napre-
niami zewntrznymi, spowodowanymi np. przez spawanie lub krzywizny instalacji,
kiedy rzeczywiste zsuperponowane naprenia nie s znane i praktycznie nie mo-
na ich obliczy.
OGRANICZENIA METODY OBLICZENIOWEJ PRZY UYCIU REGUY UAMKW
TRWAOCI ROBINSONA I WYKONANIU PRB PEZANIA DO ZERWANIA
Dokadno oceny trwaoci resztkowej przy wykorzystaniu reguy uamkw
trwaoci i wykonaniu prb pezania do zerwania istotnie zaley od czuoci dane-
go materiau na zmiany temperatury lub naprenia oraz od stabilnoci warunkw
eksploatacyjnych podczas eksploatacji w okresie odpowiadajcym wyczerpywaniu
trwaoci resztkowej. Due wahania temperatury eksploatacji i napre w tym
okresie decyduj o nietrafnoci oszacowa trwaoci resztkowej. Jakakolwiek oce-
na trwaoci resztkowej wymaga zatem dokadnej rejestracji warunkw eksploata-
cji, zwaszcza w okresie pracy odpowiadajcym wyczerpywaniu trwaoci resztko-
wej.
Na podstawie wykonanych dotychczas bada stwierdzono, e wszystkie zbada-
ne materiay speniaj regu uamkw trwaoci w przypadku zmian temperatury.
W przypadku stali stopowych ferrytycznych wystpuj znaczne bdy oszacowa
przy zmianach napre, natomiast sumowanie uamkw trwaoci zwizanych ze
zmianami temperatury w istocie nie powoduje znaczcych bdw w ocenie czasu
do zerwania materiau. W przypadku stali austenitycznych prby pezania mog
by przyspieszone zarwno na skutek podwyszenia temperatury, jak i zwikszenia
naprenia.
Na ostateczny uamek trwaoci przy zniszczeniu znaczny wpyw moe wywie-
ra kolejno zmian napre. Pocztkowe mniejsze naprenie i nastpujce po
nim naprenie wiksze a do zerwania przy pezaniu powoduje, e cakowite
uamki trwaoci s mniejsze ni 1. Zmniejszenie kocowego naprenia przed ze-
rwaniem w stosunku do wikszego naprenia pierwotnego daje cakowite uamki
462
5 roz 8-11-02 12:29 Page 462
trwaoci wiksze ni 1. Wzwizku z tym w przypadku zwikszania napre oce-
na trwaoci resztkowej moe by optymistyczna, a w przypadku zmniejszania na-
pre pesymistyczna w stosunku do rzeczywistej trwaoci resztkowej.
NA PODSTAWIE PRB PEZANIA
W CELU OKRELENIA SZYBKOCI PEZANIA WSTANIE USTALONYM
Skrcenie czasu bada umoliwiajcych prognozowanie trwaoci resztkowej,
mona take uzyska stosujc przyspieszone prby pezania wymagajce wyzna-
czenia szybkoci pezania w II stadium. Trwao resztkow okrela si wwczas
przy uyciu empirycznej zalenoci MonkmannaGranta (zaleno (5.82)),
przez prost ekstrapolacj do szybkoci pezania w II stadium pezania eksploato-
wanego elementu, wyznaczonej metod nieniszczc, przez pomiary jego odkszta-
ce w zaoonym przedziale czasu eksploatacji (np. przy uyciu znacznikw przy-
spawanych lub wklepanych w jego powierzchni) albo pomiary odksztace otwo-
rw konstrukcyjnych w tym elemencie. Opierajc si na regule uamkw trwaoci,
mona uzna, e niezalenie od zastosowanej szybkoci pezania podczas prby
materiau po eksploatacji jednakowy jest stopie wyczerpania materiau spowodo-
wany przez dotychczasow eksploatacj. Dlatego te w przypadku czasu odpowia-
dajcego trwaoci resztkowej suszna jest zaleno:
(5.95)
gdzie:
rs
czas do zerwania w warunkach eksploatacji,
s
czas dotychczasowej eksploatacji,
szybko pezania w drugim stadium,
m, c stae materiaowe.
Posugujc si empirycznymi zalenociami DobeaMiliki (5.83) i Monk-
mannaGranta (5.82), opracowanymi na podstawie tych prb, przez prost ekstra-
polacj do wyznaczonej metod nieniszczc szybkoci pezania (w II stadium)
eksploatowanego elementu mona prognozowa take maksymalne odksztacenie
odpowiadajce zerwaniu tego materiau. Wad prb pezania w celu okrelenia
szybkoci pezania w stanie ustalonym, jako metody oceny trwaoci resztkowej,
jest konieczno znajomoci maksymalnego dopuszczalnego odksztacenia
c
,
a bd metody jest gwnie zwizany z bdami w oszacowaniu lub zaoeniu tej
wielkoci.
Na podstawie przyspieszonych prb pezania do zerwania w staej temperatu-
rze i przy staych napreniach o rnych wartociach poprzez prognozowanie
udziau czasu II stadium pezania w oglnym czasie do zerwania mona ustali
czas, ktry przyjmuje si zwykle, e jest rwny ok. 60% czasu do zerwania, lub
trwae odksztacenie, ktre zwykle przyjmuje si jako 1%, po osigniciu ktrych
analizowane elementy wymagaj specjalnego nadzoru, polegajcego na okresowo
powtarzanych badaniach kontrolnych umoliwiajcych ocen stanu wyczerpania
i uszkodzenia materiau po dotychczasowej eksploatacji.
463
=
m
s s rs
) ( c ,
s
5 roz 8-11-02 12:29 Page 463
NA PODSTAWIE BADA METALOGRAFICZNYCH
W celu ustalenia stanu wyczerpania elementw z niskostopowych stali CrMo
i CrMoV w warunkach pezania, przeprowadza si jakociow i ilociow anali-
z rentgenowsk osadu wglikw wyizolowanych elektrolitycznie z prbek po eks-
ploatacji. Badania te maj znaczenie jako komplementarne z prbami przyspieszo-
nymi pezania, gwnie przed zakoczeniem II stadium pezania, gdy nie wystpu-
je wcale, lub wystpuje w niewielkim stopniu i w bardzo wczesnych stadiach,
uszkodzenie zwizane z midzykrystalicznym pkaniem kawitacyjnym podczas
pezania.
Aby ustali stan uszkodzenia materiau badanego elementu, celowe jest kado-
razowe rozpoczcie tych bada od makroskopowych ogldzin ewentualnie po-
czonych z badaniami endoskopowymi oraz od konwencjonalnych nieniszczcych
bada defektoskopowych, np. metodami ultrasonograficznymi, radiograficznymi,
fluorescencyjnymi, penetracyjnymi z uyciem penetrantw barwnych lub magne-
tycznoproszkow. Badania te mog ujawni ewentualne uszkodzenia odpowiada-
jce najwyszym klasom uszkodze C i D wedug klasyfikacji podanej na rysunku
5.60. Pozytywny wynik takiego badania, wiadczcy o wysokim zaawansowaniu
procesw uszkodzenia materiau wywoanym przez pezanie, moe stanowi wy-
starczajc podstaw do zakwalifikowania analizowanego elementu do natychmia-
stowej naprawy lub wymiany. Decyzja taka moe by jednak poprzedzona innymi
badaniami, ktre naley wykona kadorazowo, gdy konwencjonalne badania de-
fektoskopowe nie wykazay adnych uszkodze, gdy wczesne stadia uszkodzenia
podczas pezania odpowiadajce klasie A, a take klasie B nie s ujawniane w tych
badaniach.
Do oceny stanu nawet wczesnych stadiw uszkodzenia elementw po eksplo-
atacji w warunkach pezania oraz do prognozowania z du pewnoci ich dalszej
bezpiecznej eksploatacji naley stosowa badania metalograficzne w mikroskopie
skaningowym bezporednio na zgadach metalograficznych, w przypadku moli-
woci odpowiedniego wycicia prbki z miejsc, w ktrych wystpuj uszkodzenia
oraz przy uyciu replik organicznych, w przypadkach, gdy wycicie prbek nie jest
moliwe, a jest zapewniony dostp do analizowanego elementu, umoliwiajcy od-
powiednie przygotowanie powierzchni i pobranie repliki.
W przypadku moliwoci odpowiedniego wycicia prbki z miejsc, w ktrych
wystpuj uszkodzenia, do oceny stanu uszkodzenia elementw urzdze energe-
tycznych po eksploatacji, nawet we wczesnych stadiach, i prognozowania ich dal-
szej bezpiecznej eksploatacji mona zastosowa metodyk, polegajc na bada-
niach fraktograficznych w mikroskopie skaningowym przeomw prbek udarno-
ciowych, zamanych w temperaturze ciekego azotu 196C. Posugiwanie si t
metodyk jest najmniej kopotliwe ze wszystkich metod metalograficznych.
W przypadkach gdy niemoliwe jest pobranie prbek do bada metalograficz-
nych lub fraktograficznych, badania te mona wykona na mikroprbkach wyci-
tych z analizowanych elementw w postaci tzw. dek. Badania metalograficzne
bez wzgldu na metodyk naley wykonywa na preparatach odpowiadajcych
miejscom o najwikszym wyteniu w elementach urzdze energetycznych.
464
5 roz 8-11-02 12:29 Page 464
Metodami metalograficznymi oprcz materiau rodzimego mona bada spoiny
i strefy wpywu ciepa wok nich, ktre praktycznie nie mog by oceniane inny-
mi metodami. Badania metalograficzne wykonywane na replikach organicznych
i mikroprbkach s nieniszczce. W przypadku tych bada czas nie jest parame-
trem, od ktrego zaley wynik prby, co umoliwia do szybkie opracowanie pro-
gnozy dotyczcej dalszej bezpiecznej eksploatacji badanego elementu.
Badania metalograficzne i fraktograficzne, a w szczeglnoci badania replik or-
ganicznych maj ograniczone zastosowanie dla prostych rur obcionych tylko ci-
nieniem od wewntrz, ze wzgldu na jedynie przypadkow moliwo znalezienia
miejsc najbardziej uszkodzonych. Metody te odgrywaj szczegln rol w przypad-
ku elementw, ktrych naprenie jest wynikiem superpozycji cinienia wewntrz-
nego i zewntrznych obcie wywoanych np. przez krzywizny elementw i od-
chylenia od prawidowych ksztatw, oddziaywanie spoin i stref wpywu ciepa
oraz przez niewaciwe uoenie lub podwieszenie elementw i niezrwnowaone
obcienie ciarem wasnym.
465
5 roz 8-11-02 12:29 Page 465
466
466
Struktura 1) stali 13CrMo4-5 po dugotrwaej eksplo-
atacji w warunkach pezania; pojedyncze pustki na
granicach ziarn ferrytu, pow. 2500x, mikroskop ska-
ningowy; 2) stali 13CrMo4-5; propagacja szczeliny w
wyniku zarodkowania i wzrostu pustek przed jej
czoem, pow. 10000x, mikroskop skaningowy; 3) stali
13CrMo4-5; powierzchniowe szczeliny midzykrysta-
liczne obejmujce jedno ziarno, pow. 2500x, mikro-
skop skaningowy; 4) stali 13CrMo4-5; powierzchnio-
we szczeliny midzykrystaliczne obejmujce kilka do
kilkunastu ziarn (mikropknicia), pow. 1000x, mi-
kroskop skaningowy; 5) stali 13CrMo4-5; zarod-
kowanie szczelin klinowych na styku trzech ziarn fer-
rytu, pow. 5000x, mikroskop skaningowy; 6) stali
X20CrMoV12-1 po dugotrwaej eksploatacji w wa-
runkach pezania; pojedyncze pustki na granicach
ziarn austenitu pierwotnego oraz na granicach listew
martenzytu, pow. 1900x, mikroskop skaningowy;
7) stali X20CrMoV12-1; ukierunkowane acuszki
pustek na granicach ziarn austenitu pierwotnego,
pow. 2700x, mikroskop skaningowy; 8) stali
X20CrMoV12-1; szczeliny midzykrystaliczne obej-
mujce granice co najmniej kilkunastu ziarn austeni-
tu pierwotnego, pow. 2700x, mikroskop skaningowy
1 2 3
4 5
6 7 8
Uszkodzenia w wyniku pezania
5 roz 8-11-02 12:29 Page 466
467
oraz ich badania
467
Powierzchnia 1) stali uszkodzonej w wyniku korozji
punktowej; struktura 2) stopu miedzi CuZn20
z midzykrystalicznymi szczelinami korozyjnymi,
pow. 50x; 3) przeomu midzykrystalicznego
korozyjnego w stopie miedzi CuZn20, pow. 1000x,
mikroskop skaningowy; 4) przeomu midzykrysta-
licznego korozyjnego oraz doranego transkrysta-
licznego cigliwego z mikropkniciami wzdu
paszczyzn polizgu na powierzchni ziarna w stopie
miedzi CuZn25, pow. 1000x, mikroskop skaningo-
wy; 5) transkrystalicznego pknicia korozyjnego
w stopie CuZn37, pow. 200x; 6) przeomu koro-
zyjnego transkrystalicznego z licznymi obszarami
pkni upliwych w stopie miedzi CuZn37, pow.
3000x, mikroskop skaningowy; 7) przeomu mi-
dzykrystalicznego korozyjnego z werami wywo-
anymi oddziaywaniem czynnika korozyjnego 40%
NH
4
NO
3
na elazo Armco, pow. 1000x, mikroskop
skaningowy; 8) silnie uszkodzonej powierzchni
cylindrycznej prbki rozciganej w warunkach
korozyjnych ze stali typu 15MnNb5 (P355NL1),
pow. 50x, mikroskop skaningowy
1 2 3
4 5
6 7 8
Korozja
5 roz 8-11-02 12:29 Page 467
5.8. Korozja metali i stopw
5.8.1. Korozja i jej skutki
DEFINICJA ZJAWISKA KOROZJI
Korozj jest nazywane oddziaywanie fizykochemiczne i elektrochemiczne mi-
dzy materiaem metalowym a otaczajcym rodowiskiem, w wyniku ktrego nast-
puje uszkodzenie korozyjne powodujce zmniejszenie wasnoci metalu. Ze wzgl-
du na typ reakcji powodujcych zniszczenie metalu lub stopw moe by dokona-
ny podstawowy podzia korozji metali i stopw na elektrochemiczn i chemiczn.
Niekiedy korozja towarzyszy zjawiskom fizycznym erozji, zuycia ciernego lub
kawitacji. W takich przypadkach, cznego oddziaywania czynnikw fizycznych
i chemicznych, zjawiska niszczenia metali s okrelane odpowiednio jako korozja
erozyjna (korozjoerozja), korozja cierna lub korozja kawitacyjna. Podstawowe de-
finicje poj zwizanych z korozj metali i stopw zestawiono w normie PN-EN
ISO 8044:2002.
SKUTKI KOROZJI
Postpujca korozja moe powodowa znaczne obnienie wasnoci mecha-
nicznych i uytkowych maszyn, urzdze i elementw, np. kotw parowych, kon-
strukcji mostw, opatek turbin, istotnie zmniejszajc bezpieczestwo ich stosowa-
nia. Dotyczy to blisko 30% oglnej liczby produktw z metali i ich stopw.
Korozja powoduje rwnie bardzo due straty ekonomiczne, wynikajce np.
z niszczenia rurocigw, mostw, statkw, instalacji chemicznych, zbiornikw, tu-
mikw samochodowych i czci maszyn. Straty ekonomiczne bezporednio s
zwizane z koniecznoci dokonywania wymiany uszkodzonych konstrukcji ma-
szyn i urzdze lub ich elementw, wykorzystywania odpowiednio stopw odpor-
nych na korozj lub pokry antykorozyjnych, osuszania magazynw i stosowania
innych rodkw przeciwdziaajcych lub opniajcych przebieg korozji.
Straty bezporednie powstaj nie tylko podczas uytkowania metalowych kon-
strukcji maszyn i urzdze, lecz rwnie w procesie ich wytwarzania. Przykadowo
ok. 710% oglnej produkcji stali ulega zniszczeniu w wyniku tworzenia si zgo-
rzeliny podczas operacji obrbki plastycznej, gwnie za walcowania i kucia.
Znaczne straty z tej samej przyczyny wywouje rwnie obrbka cieplna wykony-
wana w urzdzeniach bez atmosfer ochronnych.
Straty ekonomiczne porednie s zwizane z przerwami w eksploatacji rnych
urzdze w celu dokonania wymiany czci lub usunicia uszkodze, ze stratami ma-
teriaw np. w wyniku przeciekw olejw, gazw i wody, zmniejszeniem wydajnoci
urzdze, np. wymiennikw ciepa wskutek osadzania si produktw korozji na ich
ciankach, a take z zanieczyszczaniem elementw urzdze produktami korozji.
468
5 roz 8-11-02 12:29 Page 468
Ostatecznym efektem korozji moe by zniszczenie korozyjne, powodujce, e
dany ukad techniczny przestaje cakowicie funkcjonowa. Okoo 10% produkowa-
nych na wiecie metali i ich stopw ulega nieodwracalnemu zniszczeniu w wyniku
korozji, gdy metale te tylko w czci mona odzyska w procesie hutniczym ze
skorodowanych elementw konstrukcji, maszyn i urzdze. Do strat powodowa-
nych korozj naley zaliczy rwnie straty energetyczne i straty pracy ludzkiej,
zwizane z procesami naprawy, a take wytwarzania metali i ich stopw oraz goto-
wych urzdze, ktre musz zastpi urzdzenia uszkodzone wskutek korozji.
CEL NAUKI O KOROZJI
Konieczne jest zatem poznanie odmian i mechanizmw korozji, a take dziaa-
nia korozyjnego rnych rodowisk na rne metale i stopy w celu opracowania
najskuteczniejszych metod walki z tym szkodliwym procesem. Umoliwi to zmniej-
szenie ogromnych strat ekonomicznych, ktre rokrocznie ponosi gospodarka.
5.8.2. Odmiany uszkodze korozyjnych
USZKODZENIA KOROZYJNE
Ze wzgldu na wygld zewntrzny i zmiany wasnoci fizycznych spord
uszkodze korozyjnych mona wyrni kilka zasadniczych odmian (rys. 5.70).
KOROZJA RWNOMIERNA
Korozja rwnomierna (rys. 5.70a) polega
na niemal jednostajnym na caej powierzch-
ni niszczeniu metalu w miar upywu czasu.
Szybko korozji rwnomiernej
KR
jest
podawana w mm/rok, niekiedy take
w mg/dm
2
doba.
Metale lub stopy cechujce si szybko-
ci korozji rwnomiernej nie wiksz ni
0,15 mm/rok mog by stosowane na szcze-
glnie odpowiedzialne elementy urzdze
naraonych na zniszczenie korozyjne, np.
gniazda zaworw silnikw spalinowych lub
wirniki pomp. Gdy szybko korozji rwno-
miernej jest wiksza ni 1,5 mm/rok, to ta-
kich metali i ich stopw nie mona stosowa
na elementy urzdze naraone na zniszcze-
nie korozyjne.
KOROZJA LOKALNA I WEROWA
Korozja lokalna charakteryzuje si zrnicowaniem szybkoci niszczenia me-
talu lub stopu w rnych obszarach jego powierzchni. Przykadem takiego uszko-
dzenia korozyjnego jest korozja werowa (rys. 5.70b). Stosunek najwikszej g-
bokoci werw do gbokoci redniej, wynikajcej z ubytku masy prbki, nosi
469
mied porowata
mosidz (Cu+Zn)
pknicia
a) b)
c) d)
e)
Rysunek 5.70
Typowe uszkodzenia korozyjne za-
ciemniono stref objt tym rodzajem
korozji: a) korozja rwnomierna,
b) korozja werowa, c) korozja selek-
tywna, d) korozja midzykrystaliczna,
e) pkanie korozyjne
5 roz 8-11-02 12:29 Page 469
nazw wspczynnika korozji werowej W
KW
(dla korozji rwnomiernej W
KW
= 1).
Innym przykadem korozji lokalnej jest tzw. korozja noowa przebiegajca w w-
skiej strefie granicznej midzy materiaem macierzystym a spoin zcza spawa-
nego lub lutowanego.
KOROZJA SELEKTYWNA
Korozja selektywna (rys. 5.70c) polega na niszczeniu jednej lub kilku faz stopu
ze znacznie wiksz szybkoci od szybkoci uszkadzania osnowy stopu. W wyni-
ku tego porowata pozostao zachowuje wprawdzie pierwotny ksztat produktu,
lecz jego wytrzymao ulega znacznemu zmniejszeniu. Korozja selektywna wyst-
puje m.in. w stopach metali szlachetnych (np. AuAg i AuCu), w eliwach sza-
rych (korozji ulega faza metaliczna, a pozostaje grafit), a przykadem tego zjawi-
ska jest rwnie odcynkowanie mosidzw (rys. 5.70c).
KOROZJA MIDZYKRYSTALICZNA
Korozja midzykrystaliczna (rys. 5.70d) przebiega gwnie na granicach ziarn
metali lub ich stopw, postpujc z bardzo du szybkoci i sigajc na du g-
boko. Korozja midzykrystaliczna powoduje nierzadko katastrofalne zniszczenia
w wyniku znacznego zmniejszenia wytrzymaoci i cigliwoci metalu, bez wyra-
nie widocznych zewntrznie objaww.
KOROZJA NAPRENIOWA I ZMCZENIOWA
Pkanie korozyjne (rys. 5.70e) jest powodowane jednoczesnym dziaaniem ro-
dowiska korozyjnego i napre rozcigajcych staych lub zmiennych. Gdy na me-
tal lub stop poddany staemu napreniu rozcigajcemu dziaa rodowisko koro-
zyjne, wystpuje korozja napreniowa. Naprenie rozcigajce powodujce koro-
zj napreniow moe by przyoone z zewntrz lub by napreniem wewntrz-
nym wywoanym obrbk plastyczn, ciepln lub spawaniem. Naprenia powodu-
jce pknicia w wyniku korozji napreniowej s znacznie mniejsze od granicy
plastycznoci i wytrzymaoci metali i stopw.
W przypadku gdy element metalowy, zanurzony w rodowisku korozyjnym,
jest poddawany zmiennym napreniom rozcigajcym, moe ulega korozji
zmczeniowej.
5.8.3. Korozja elektrochemiczna i jej mechanizm
MECHANIZM KOROZJI ELEKTROCHEMICZNEJ
Procesy korozji najczciej maj charak-
ter elektrochemiczny. Powierzchni kadego
metalu lub stopu mona bowiem traktowa
jako zbir elektrod dodatnich i ujemnych,
krtko zwartych przez sam metal (rys. 5.71).
Midzy tymi elektrodami, ktrymi s ele-
menty struktury metali lub stopw, wystpu-
je rnica potencjaw. Gdy na metal dziaa
470
metal
+
+
+
+
Rysunek 5.71
lokalnych ogniw korozyj-
nych na powierzchni
metalu
5 roz 8-11-02 12:29 Page 470
elektrolit, ktrym moe by woda lub roz-
twory wodne soli, kwasw i zasad, tworz si
lokalne mikroogniwa i nastpuje lokalny
przepyw prdu elektrycznego. Towarzysz
temu reakcje chemiczne redukcji i utlenia-
nia.
Reakcja chemiczna redukcji (reakcja ka-
todowa) zachodzi na elektrodzie zwanej ka-
tod i jest zwizana z przepywem umowne-
go prdu dodatniego z roztworu elektrolitu
do elektrody (czyli w rzeczywistoci przepy-
wem elektronw w kierunku przeciwnym),
np.:
(5.96)
Na elektrodzie zwanej anod przebiega
reakcja chemiczna utleniania (reakcja anodo-
wa) zwizana z przepywem dodatnich a-
dunkw elektrycznych z elektrody do elek-
trolitu, np.:
(5.97)
W czasie przepywu prdu elektrycznego
nastpuje wic przepyw jonw, przy czym
kationy, np. H
+
, Fe
2+
, d do katody, natomiast aniony, np. Cl
, OH
, SO
4
2
, d
do anody.
W wyniku procesw elektrochemicznych zachodzcych w mikroogniwach na
powierzchni metalu poddanego dziaaniu elektrolitu przebiega proces korozji. Ko-
rozja nastpuje tylko na anodach mikroogniw, gdzie zwykle tworz si sole lub wo-
dorotlenki metali, osadzajce si na elektrodzie lub przechodzce do roztworu
(rys. 5.72). W miar trwania korozji dodatnie i ujemne powierzchnie elektrod
zmieniaj w sposb cigy swoje pooenie. Zatem korozja elektrochemiczna mo-
e by rwnie rwnomierna.
RODZAJE OGNIW KOROZJI ELEKTROCHEMICZNEJ
Ogniwa wystpujce na powierzchni metali lub stopw i decydujce o przebie-
gu korozji elektrochemicznej mog by trojakiego rodzaju; najczciej stanowi po-
czenie ogniw dwch lub trzech rodzajw.
Ogniwa o rnych elektrodach tworz stykajce si ze sob elementy z dwch
rnych metali i stopw lub poczone elementy z tego samego metalu, z ktrych
jeden jest zgnieciony, a drugi wyarzony. Mikroogniwa tworz si take w sto-
pach wielofazowych oraz metalach polikrystalicznych. Mikroogniwa mog bo-
wiem stanowi np. zanieczyszczenia, wtrcenia, rne fazy stopowe, a nawet ziar-
na tej samej fazy o rnej orientacji krystalograficznej.
471
przewodnik elektronowy
(poczenie prbki z oddzieln
katod lub te poczenie
wewntrz samego elaza)
reakcja anodowa
Fe Fe
2+
+2e
reakcja katodowa
2H
+
+2e H
2
(gaz)
2e
2
e
2e
Fe
2
e
2e
Fe
2+
Fe
2+
Fe
2+
Fe
2+
Fe
2+
anoda
(elazo)
katoda
roztwr kwasu
H
2
H
+
H
+
H
+
H
+
H
+
Rysunek 5.72
Schemat procesw zachodzcych na dwu elektrodach w czasie
korozji elaza w roztworze kwasu (wedug A.G. Guya)
e 2 Cu Cu .
2

+
e . 2 Zn Zn
2

+
+
5 roz 8-11-02 12:29 Page 471
Ogniwa steniowe s tworzone przez identyczne elektrody, zanurzone w elek-
trolitach rnicych si steniem. Steniowe ogniwo solne tworz dwie elektro-
dy, np. miedziane, zanurzone w wodnym roztworze soli (np. siarczanu miedzi)
o rnym steniu w pobliu kadej z elektrod. Wwyniku reakcji zachodzcych na
elektrodach wystpuje denie do wyrwnania stenia obu roztworw.
Steniowe ogniwo tlenowe stanowi przyczyn korozji werowej licznych metali
i stopw odpornych na korozj w innych warunkach. Tworz je dwie identyczne
elektrody, np. elazne, zanurzone w rozcieczonym wodnym roztworze soli (np.
chlorku sodu) o tym samym steniu, lecz w rnym stopniu nasyconych tlenem.
Mechanizm ten tumaczy korozj szczelinow na granicy dwch elementw po-
czonych zczk rubow, tworzenie si werw pod warstw produktw korozji
lub osadw na elazie lub stali niskowglowej (korozja podosadowa) lub na grani-
cy faz wodapowietrze na produktach ze stali wglowej zanurzonych w wodzie (ko-
rozja na linii wodnej).
Rnicowe ogniwa temperaturowe s zoone z elektrod z jednakowego metalu,
lecz o rnej temperaturze, zanurzonych w elektrolicie o tym samym skadzie che-
micznym. Ogniwa takie wystpuj przede wszystkim w kotach parowych, grzejni-
kach, wymiennikach cieplnych.
5.8.4. Czynniki decydujce o przebiegu korozji
elektrochemicznej
STANDARDOWY POTENCJA ELEKTRODOWY I SZEREG NAPICIOWY METALI
Skonno metalu lub stopu do korozji elektrochemicznej wzrasta wraz ze
zwikszeniem siy elektromotorycznej ogniw korozyjnych. Metale uporzdkowano
472
poczenie elaza z elektrod Cu/Cu
2+
poczenie elaza
z elektrod Zn/Zn
2+
roztwr zawierajcy
jony Fe
2+
o aktywnoci
rwnej jeden
E
0
elaza
0,4
0,2
0
0,2
0,4
0,6
0,8
elazo
E
0
miedzi
E
0
cynku
Fe
2+
Fe
2+
potencja maleje
w kierunku od granicy
faz elazoroztwr
(do wntrza roztworu)
potencja maleje
w kierunku do granicy
faz elazoroztwr
(od wntrza roztworu)
ODLEGO OD POWIERZCHNI
ELEKTRODY ELAZNEJ
P
O
T
E
N
C
J
A

E
L
E
K
T
R
Y
C
Z
N
Y

(
V
)
Rysunek 5.73
Zmiany potencjau
utleniajcego w ogniwach
elazomied i elazocynk
5 roz 8-11-02 12:29 Page 472
w tak zwanym szeregu napiciowym we-
dug malejcych standardowych poten-
cjaw elektrodowych, tj. potencjaw
rwnowagi danego metalu z jego jonami
o jednostkowej aktywnoci (tabl. 5.7).
Spord metali tworzcych ogniwo koro-
zyjne anod stanowi metal o niszym
standardowym potencjale elektrodowym,
wykazujc wiksz aktywno, a zatem
wiksz podatno na korozj. Przyka-
dowo elazo w roztworze wodnym jo-
nw Fe
2+
o aktywnoci rwnej jednoci
pozostaje w rwnowadze przy potencjale
0,440 V. W przypadku poczenia prze-
wodnikiem elektrycznym elaza z mie-
dzi wystpuje tendencja do zwikszania
si potencjau elaza. Zachodzcy ww-
czas proces elektrochemiczny polega na
ruchu jonw Fe
2+
w kierunku elektrody
o wikszym potencjale, co jest rwno-
znaczne z korozj elaza (rys. 5.73). Na-
tomiast gdy elazo jest elektrycznie po-
czone z cynkiem, jony Fe
2+
z roztworu
d do redukcji na elazie (rys. 5.73).
Rzeczywista aktywno jonw w rw-
nowadze z danym metalem, poza stan-
dardowym potencjaem elektrodowym,
w sposb istotny zaley od rodzaju rodo-
wiska. Pewne rodowiska, np. silne zasa-
dy oraz cyjanki, wpywaj na obnienie
aktywnoci jonw w rwnowadze z meta-
lem, powodujc przesunicie potencjau
elektrodowego do wyszych, a nawet do-
datnich wartoci. Przyczyn zwikszenia
potencjau elektrodowego moe by rw-
nie tworzenie si powierzchniowych
warstw pasywnych. Z tego wzgldu w lite-
raturze specjalistycznej s publikowane
szeregi napiciowe metali i stopw
w okrelonych rodowiskach, np. w wo-
dzie morskiej, uwzgldniajce metale
i ich techniczne stopy w stanie aktywnym
i pasywnym, a take lutowia i stopiwa sto-
sowane do ich czenia.
473
Tablica 5.7
Szereg napiciowy
metali
Reakcja elektrodowa
Standardowy potencja
elektrodowy w temp. 25C
E
0
, V
Au = Au
3+
+ 3e
1,5
Pt = Pt
2+
+ 2e
1,2
Pd = Pd
2+
+ 2e
0,987
Hg = Hg
2+
+ 2e
0,854
Ag = Ag
+
+ e
0,8
Hg = Hg
+
+ e
0,789
Cu = Cu
+
+ e
0,521
Cu = Cu
2+
+ 2e
0,337
H
2
= 2H
+
+ 2e
0
Pb = Pb
2+
+ 2e
0,126
Sn = Sn
2+
+ 2e
0,136
Mo = Mo
3+
+ 3e
0,2
Ni = Ni
2+
+ 2e
0,25
Co = Co
2+
+ 2e
0,277
Tl = Tl
+
+ e
0,336
In = In
3+
+ 3e
0,342
Cd = Cd
2+
+ 2e
0,403
Fe = Fe
2+
+ 2e
0,44
Ga = Ga
3+
+ 3e
0,53
Cr = Cr
3+
+ 3e
0,74
Zn = Zn
2+
+ 2e
0,763
Nb = Nb
3+
+ 3e
1,1
Mn = Mn
2+
+ 2e
1,18
Zr = Zr
4+
+ 4e
1,53
Ti = Ti
2+
+ 2e
1,63
Al = Al
3+
+ 3e
1,66
Hf = Hf
4+
+ 4e
1,7
U = U
3+
+ 3e
1,8
Be = Be
2+
+ 2e
1,85
Mg = Mg
2+
+ 2e
2,37
Na = Na
+
+ e
2,71
Ca = Ca
2+
+ 2e
2,87
K = K
+
+ e
2,93
Li = Li
+
+ e
3,05
5 roz 8-11-02 12:29 Page 473
RODOWISKA SPRZYJAJCE KOROZJI ELEKTROCHEMICZNEJ
Oprzebiegu korozji elektrochemicznej decyduje rwnie rodowisko korozyjne.
Mechanizm korozji elektrochemicznej moe wystpowa nie tylko w przypadku
oddziaywania elektrolitw, ktrymi s rodowiska wodne lub wodne roztwory
kwasw, soli i zasad. Korozji elektrochemicznej ulegaj rwnie metale i stopy za-
kopane w glebie, nierzadko podlegajce dziaaniu prdw bdzcych. rdami
prdw bdzcych mog by elektryczne linie kolejowe lub tramwajowe, elektrycz-
ne urzdzenia spawalnicze, galwanizernie, a take uziemione linie wysokiego na-
picia prdu przemiennego (rys. 5.74).
POTENCJA DYFUZYJNY
Rnica potencjaw midzy dwiema elektrodami zanurzonymi w elektrolicie
sumuje si algebraicznie z potencjaem dyfuzyjnym (zwanym take cieczowym), tj.
z rnic potencjaw utworzon midzy roztworami o rnym steniu lub ska-
dzie chemicznym, w ktrych jest zanurzona kada z elektrod. Warto potencjau
dyfuzyjnego jest zalena od wzgldnej ruchliwoci jonw i rnicy ich ste na
granicy roztworw.
POLARYZACJA
W warunkach korozji elektrochemicznej potencjay elektrod tworzcych ogni-
wa korozyjne czsto ulegaj zmianie w wyniku przepywu prdu wypadkowego do
lub od elektrody, powodujcego zmniejszenie rnicy potencjaw midzy elektro-
dami ogniwa. Warto zmiany potencjau jest nazywana polaryzacj.
Przyczynami polaryzacji w wyniku dziaania ogniwa korozyjnego mog by:
polaryzacja steniowa, wywoywana zmian powierzchniowego stenia ak-
tywnych jonw na elektrodzie wskutek przepywu zewntrznego prdu korozyj-
nego,
polaryzacja aktywacyjna, powodowana powolnym przebiegiem reakcji na elek-
trodzie ogniwa korozyjnego, wymagajcej pewnej energii aktywacji, np. nadna-
picia wydzielania wodoru w obszarach katodowych na powierzchni metalu,
spadek potencjau w wyniku zwikszenia rezystancji elektrolitu zmieniajcego
swj skad chemiczny w pobliu elektrody lub zwikszenia rezystancji warstwy
powierzchniowej elektrody na skutek osadzania si na niej produktw korozji.
474
przewd pod napiciem
prd stay
prd przemienny
nabrzee
a) b)
G
G
statek
rurocig
gleba
szyny
Rysunek 5.74
Korozja w wyniku prdw bdzcych a) rurocigu zakopanego w ziemi, b) statku (wedug H.H. Uhliga)
G generator prdu
5 roz 8-11-02 12:29 Page 474
Wprzypadku gdy polaryzacja nastpuje gwnie na katodzie, jest kontrolowana
katodowo (rys. 5.75a), gdy na anodzie anodowo (rys. 5.75b), gdy za rwnomier-
nie na obu elektrodach kontrola polaryzacji jest mieszana (rys. 5.75c). Jeeli opr
elektrolitu jest bardzo duy, tak e nie wystpuje polaryzacja elektrod, kontrola jest
oporowa (rys. 5.75d). Polaryzacja powoduje ograniczenie szybkoci korozji.
PASYWACJA METALI I STOPW
Wasnoci elektrochemiczne metalu cechujcego si ujemnym potencjaem
elektrodowym o duej aktywnoci w szeregu napiciowym lub stopu zoonego
z takich metali niekiedy odpowiadaj analogicznym wasnociom metali szlachet-
nych lub mniej aktywnych. Stan taki jest nazywany pasywnym. Metale lub stopy pa-
sywne ulegaj w bardzo maym stopniu korozji elektrochemicznej. Do metali tych
nale np. chrom, nikiel, molibden, a stopami pasywnymi s np. stale stopowe od-
porne na korozj (porwnaj rozdz. 6.7.6) i monel (70% Ni i 30% Cu).
Teoria warstwy tlenkowej zakada, e o pasywnoci metali decyduje szczelna
warstwa tlenkw lub innych zwizkw, tworzca si na powierzchni metalu i od-
dzielajca go od rodowiska korozyjnego, uniemoliwiajc dyfuzj produktw ko-
rozji w gb metalu.
Adsorpcyjna teoria pasywacji zakada, e metal pasywny jest pokryty zaadsorbo-
wan chemicznie warstw, np. tlenu, podwyszajc nadnapicie anodowe. War-
stwa taka nie stanowi bariery uniemoliwiajcej dyfuzj.
POTENCJOSTATYCZNA KRZYWA POLARYZACJI
Pasywacj metali i stopw charakteryzuje potencjostatyczna krzywa polaryza-
cji, uzyskiwana w potencjostacie, okrelajca zaleno prdu polaryzacji i poten-
cjau elektrody z badanego metalu wzgldem wzorcowej elektrody odniesienia.
Przykadowo potencjostatyczn krzyw polaryzacji anodowej elaza w jednonor-
malnym wodnym roztworze kwasu siarkowego przedstawiono na rysunku 5.76.
Przy potencjale niszym od potencjau pasywacji P elazo Fe jest aktywne, koro-
dujc anodowo do Fe
3+
. Zwikszenie potencjau do wartoci P, ktrej odpowiada
krytyczna gsto prdu i
kryt
, powoduje skokowe zmniejszenie gstoci prdu do
475
P
O
T
E
N
C
J
A
PRD
U
k
U
kor
U
A
U
k
a) b) c) d)
U
kor
U
A
U
k
U
A
U
k
U
kor
I
kor
I
kor
I
kor
I
kor
U
A
Rysunek 5.75
Schemat kontroli polaryzacji podczas korozji elektrochemicznej
a) katodowej, b) anodowej, c) mieszanej, d) oporowej;
U
K
, U
A
potencjay, odpowiednio katody i anody, U
kor
i I
kor
odpowiednio potencja i prd korozyjny
5 roz 8-11-02 12:29 Page 475
476
P
O
T
E
N
C
J
A

E
L
E
K
T
R
O
D
Y

W
Z
G
L
D
E
M
E
L
E
K
T
R
O
D
Y

W
O
D
O
R
O
W
E
J

(
V
)
GSTO PRDU (A/cm
2
)
wydzielanie O
2
i
pas
i
kryt
2,5
2,0
1,5
1,0
0,5
0
0,5
6 4 2 0 2 4
stan aktywny
P
7 A/cm
2
0,2 A/cm
2
20 A/cm
2
transpasywacja
pasywacja
Rysunek 5.76
Potencjostatyczna krzywa
polaryzacji anodowej
elaza w jednonormalnym
roztworze H
2
SO
4
(wedug K. Bonkoeffera)
w
z
r
a
s
t
a
j
c
y

k
a
t
o
d
o
w
y

w
z
r
a
s
t
a
j
c
y

a
n
o
d
o
w
y
P
O
T
E
N
C
J
A

E
L
E
K
T
R
O
D
O
W
Y

(
V
)
pH ROZTWORU
wzrost kwasowoci wzrost zasadowoci
2 0 2 4 6 8 10 12 14 16
warstewka
Fe
3
O
4
warstewka
Fe
2
O
3
korozja
(elaziny)
FeO
2
H
Fe
2+
Fe
3+
+e
2Fe
3+
+3H
2
O Fe
2
O
3
+6H
+
2Fe
2
+3H
2
O Fe
2
O
3
+6H
+
+2e

H
+
H
2
+e
Fe Fe
2+
+2e
potencja elektrody H
2
/H
+
potencja elektrody O
2
/OH
wydzielanie wodoru zgodnie z reakcj:

wydzielanie tlenu zgodnie z reakcj:
korozja
Fe
3+
korozja
Fe
2+
odporno
Fe
1,2
0,8
0,4
0
0,4
0,8
1,2
1,6
0,62
0,77
1,6
H
2
O O
2
+2H
+
+2e
1
2
1
2
Rysunek 5.77
Wykres PKR
(potencja kwasowo
elektrolitu reakcje
korozyjne) dla elaza
(wedug M. Pourbaixa)
5 roz 8-11-02 12:30 Page 476
wartoci odpowiadajcej gstoci prdu pasywacji i
pas
. Dalsza zmiana potencjau
do wartoci rwnowagowej, ok. 1,7 V, nie powoduje zmiany gstoci prdu, a pro-
duktem korozji s jony Fe
3+
w zwizkach w postaci cieniutkiej warstewki pasywnej.
Znaczne zwikszenie potencjau elektrody ponad warto rwnowagow, o tzw.
nadnapicie wydzielania tlenu, powoduje zwikszenie wydzielania tlenu, co jest
zwizane z szybkoci korozji znacznie wiksz ni przy mniejszym potencjale
elektrody. Zjawisko takie jest nazywane transpasywacj.
WYKRESY PKR
Rodzaj zwizkw stechiometrycznych, ktre mog tworzy si w wyniku koro-
zji elektrochemicznej w rnych warunkach, umoliwiajc m.in. pasywacj metali,
podaj wykresy PKR zalenoci reakcji korozyjnych R od potencjau P i kwasowo-
ci elektrolitu K. Poniewa wykresy te maj charakter termodynamiczny, nie infor-
muj o szybkoci procesw korozyjnych, okrelajc tylko warunki, w ktrych mo-
g one zachodzi. Na rysunku 5.77 podano taki wykres dla elaza. Linie na wykre-
sie oznaczaj odpowiednie reakcje.
5.8.5. Korozja gazowa
ISTOTA I SKUTKI KOROZJI GAZOWEJ
Korozja gazowa w rodowisku zawierajcym jedynie suchy gaz, np. tlen lub po-
wietrze, azot, siark i jej zwizki, spaliny i pary, jest najczstszym przykadem ko-
rozji chemicznej. Procesy korozji chemicznej polegaj na niszczeniu metali i sto-
pw w wyniku reakcji chemicznych. W odrnieniu od korozji elektrochemicznej
korozja chemiczna przebiega na sucho, bez udziau elektrolitu.
Korozja gazowa przynosi szczeglnie dotkliwe straty w przemysach chemicz-
nym, energetycznym, w transporcie samochodowym i lotniczym wszdzie tam,
gdzie wiele elementw konstrukcyjnych jest naraonych na dziaanie gorcych par
i gazw. Korozja gazowa powoduje rwnie znaczne straty w procesie wytwarzania
metali, gwnie wskutek tworzenia si zgorzeliny podczas obrbki plastycznej
i cieplnej metali i stopw, zwaszcza stali, stajc si tym samym przedmiotem
szczeglnego zainteresowania technologw obrbki plastycznej i cieplnej.
REAKCJA CHEMICZNA UTLENIANIA
Podstawowym typem reakcji powodujcej korozj gazow przede wszystkim
podczas obrbki plastycznej i cieplnej jest reakcja chemiczna utleniania, ktr dla
najprostszego przypadku utleniania czystego metalu dwuwartociowego mona
przedstawi nastpujco:
(5.98)
gdzie:
M metal,
X
2
utleniacz, np. O
2
, S
2
, N
2
.
477
MX
X
2
1
M ,
2
+
5 roz 8-11-02 12:30 Page 477
Reakcja chemiczna utleniania metalu jest zoona ze sprzonych ze sob kil-
ku lub wszystkich elementarnych procesw czstkowych, do ktrych nale:
adsorpcja (tj. gromadzenie si na powierzchni metalu substancji bdcej skadni-
kiem atmosfery) i chemisorpcja (tj. gromadzenie si na powierzchni metalu sub-
stancji bdcej skadnikiem atmosfery w wyniku tworzenia powierzchniowych
pocze chemicznych z metalem) gazu utleniajcego na powierzchni cigej
i cienkiej warstwy produktu utleniania, powstaej w pocztkowej fazie procesu,
powstawanie jonw utleniacza na powierzchni adsorbujcej warstwy zgorzeliny
i wbudowywanie si ich w sie krystaliczn zgorzeliny,
dyfuzja (czyli przepyw) jonw metalu z rwnowan liczb elektronw z fazy
metalicznej do zgorzeliny (patrz take rozdz. 5.8.6),
dyfuzja odrdzeniowa jonw metalu i elektronw od granicy faz rdze metalo-
wyzgorzelina do powierzchni warstwy przez defekty sieci krystalicznej w niej
wystpujce,
dyfuzja dordzeniowa jonw utleniacza od granicy faz utleniaczzgorzelina do
granicy zgorzelinardze metalowy, poczona z dyfuzj elektronw w kierun-
ku przeciwnym,
jednoczesna dyfuzja jonw metalu oraz jonw utleniacza w przeciwnych kie-
runkach, poczona z odpowiedni dyfuzj elektronw,
dyfuzja metalu, a szczeglnie utleniacza w postaci jonw, atomw lub czste-
czek wzdu granic ziarn w zgorzelinie oraz metalu.
SZYBKO UTLENIANIA METALI I STOPW
Szybko elementarnych procesw czst-
kowych reakcji utleniania metali i stopw
w rnym stopniu zaley od temperatury i ci-
nienia. Elementarny proces czstkowy, kt-
ry przebiega najwolniej, decyduje o szybko-
ci caej reakcji.
W wysokiej temperaturze reakcje che-
miczne tworzenia si zwizkw chemicznych
przebiegaj ze znacznie wiksz szybkoci
ni dyfuzja jonw metalu lub utleniacza
przez warstw zgorzeliny. Z tego powodu dy-
fuzja okrela szybko przebiegu reakcji su-
marycznej.
Szybko tworzenia si produktw reak-
cji utleniania opisuje zaleno m/q (sto-
sunku masy utleniacza m wizanego przez
jednostk powierzchni metalu q) od czasu .
Prawa kinetyczne przebiegu utleniania meta-
li pogldowo przedstawiono na rysunku
5.78. Wraz z podwyszeniem temperatury
zmienia si prawo opisujce szybko reakcji
utleniania od wykadniczego przez potgo-
we do liniowego.
478
CZAS,
prawa
kinetyczne
utleniania
l
i
n
i
o
w
e
p
a
ra
b
o
lic
zn
e
kubiczne
logarytmiczne
odwrotnie logarytmiczne
M
A
S
A

Z
W
I
Z
A
N
E
G
O

U
T
L
E
N
I
A
C
Z
A
P
O
W
I
E
R
Z
C
H
N
I
A

P
R
B
K
I

M
E
T
A
L
U
m
q
,
Rysunek 5.78
Schemat praw kinetycznych utleniania metali
5 roz 8-11-02 12:30 Page 478
PRODUKTY KOROZJI GAZOWEJ
Produkty reakcji utleniania metalu zwykle wystpuj w stanie staym, rzadko
w stanie ciekym lub gazowym. Warstwy staego produktu reakcji utleniania s
nazywane zgorzelinami, gdy ju po kilku sekundach ich grubo jest wiksza od
10 m, lub warstwami nalotowymi, gdy ich grubo jest mniejsza nawet po bardzo
dugim czasie. Warstwy nalotowe s zwykle zwarte i jednofazowe w caej swej ob-
jtoci. Zgorzelina utworzona na powierzchni czystych metali oraz stopw skada
si przewanie z dwch lub trzech warstw, z ktrych zewntrzna, graniczca z utle-
niaczem, jest najczciej zwarta, natomiast wewntrzna, graniczca z metalem
porowata (rys. 5.79).
5.8.6. Mechanizmy powstawania zgorzelin
MECHANIZM JONOWOELEKTRONOWY
POWSTAWANIA ZGORZELIN ZWARTYCH JEDNOFAZOWYCH
Mechanizm powstawania zgorzelin jest bardzo zoony. W przypadku utlenia-
nia paskich prbek z czystego metalu o duych wymiarach tworz si na nich zgo-
rzeliny zwarte. Gdy zgorzelin tworzy zwizek o niedomiarze atomw metalu typu
M
1y
X, np. NiO, Cu
2
O
3
, FeO, Cr
2
O
3
, CoO, o szybkoci reakcji utleniania decydu-
je odrdzeniowa dyfuzja jonw metalu przez wakanse kationowe, w ktrych wyst-
puj braki jonw metalu, oraz dyfuzja elektronw przez dziury dodatnie, w ktrych
wystpuj braki elektronw (rys. 5.80a). Gdy zgorzelin jest zwizek typu
M
1+y
X o nadmiarze atomw metalu, np. ZnO, CdO
2
, TiO
2
, Al
2
O
3
, w przestrzeni
479
a)
X
2
MX
MX
pory
M
X
2
AX
AB
X
2
AX
AX
BX
strefa
wewntrznego utleniania
BX
AB
X
2
AX
AB
X
2
AX
AB
X
2
M
X
2
MX
MX
2
M
X
2
A
n
B
m
X
2
A
n
B
m
X
2
AB
b) c) d)
e) f) g) h)
Rysunek 5.79
Schemat budowy zgorzelin utworzonych przez gaz X
2
na powierzchniach czystych metali M
(ac) oraz na dwuskadnikowych stopach metali AB (dh) a) jednofazowej zwartej, b) porowatej,
c) dwufazowej, d) jednofazowej, e) utworzonej w wyniku utleniania selektywnego,
f) i g) dwufazowych przy cakowitym braku rozpuszczalnoci (f) i czciowej rozpuszczalnoci
(g) zwizkw stanowicych produkt korozji, h) ze stref utleniania wewntrznego
(wedug S. Mroweca i T. Werbera); MX, MX
2
, A
n
B
m
X
2
zwizki chemiczne i fazy tworzce zgorzeliny
5 roz 8-11-02 12:30 Page 479
midzywzowej znajduj si dodatkowe jony metalu, ktre w czasie reakcji utlenia-
nia dyfunduj odrdzeniowo przez przestrzenie midzywzowe wraz z elektronami
do zewntrznej powierzchni zgorzeliny (rys. 5.80b). Gdy produkt reakcji typu
MX
1y
o niedomiarze atomw utleniacza wykazuje zdefektowanie w postaci aniono-
wej, zgorzelina narasta w wyniku dordzeniowej dyfuzji jonw utleniacza. W szcze-
glnych przypadkach, gdy jednoczenie wystpuj zdefektowania w podsieci katio-
nowej i anionowej zgorzeliny, rwnoczenie przebiega w przeciwnych kierunkach
dyfuzja jonw metalu i utleniacza.
Niekiedy zgorzelina, np. AgBr, utworzona w wyniku dziaania par bromu na sre-
bro, wykazuje zdefektowanie elektronowe, czyli dziury dodatnie. Narastanie zgorze-
liny na powierzchni metalu jest wwczas wywoywane dyfuzj odrdzeniow jonw
metalu i elektronw. Wprzypadku tym stenie dziur dodatnich jest o kilka rzdw
mniejsze od stenia wakansw kationowych, a ruchliwo dziur dodatnich jest
znacznie wiksza ni defektw kationowych. Szybko tworzenia zgorzeliny jest
wic uwarunkowana gwnie dyfuzj elektronw przez dziury dodatnie. Zgorzelina
taka wykazuje wasnoci zblione do elektrolitw i nosi nazw elektrolitu staego.
MECHANIZMY POWSTAWANIA ZGORZELIN ZWARTYCH WIELOFAZOWYCH
Zgorzelina zwarta wielofazowa powstaje na metalu, gdy w podwyszonej tem-
peraturze metal tworzy z utleniaczem kilka zwizkw trwaych termodynamicznie
o rnym stopniu utlenienia metalu.
Zgorzelina jednofazowa powstaje wtedy, gdy w danej temperaturze cinienie,
w ktrym zachodzi reakcja utleniania, jest mniejsze od prnoci rozkadowej
zwizku o wyszym stopniu utlenienia. Prnoci rozkadow jest nazywane ci-
nienie, przy ktrym nastpuje samorzutny rozpad tego zwizku na wolny metal
i utleniacz.
Jeeli w tej samej temperaturze cinienie reakcji utleniania jest wiksze od pr-
noci rozkadowej zwizkw o wyszym stopniu utlenienia, powstaje zgorzelina
dwu-, a nawet trjfazowa. Przykadowo w temperaturze 1000C, jak podano w ta-
blicy 5.8, w zalenoci od cinienia czstkowego tlenu, wynikajcego z ro-
dzaju atmosfery, moe tworzy si zgorzelina jedno-, dwu- lub trjfazowa.
480
Cu
2+
a) b)
defekty sieciowe w Cu
2
O defekty sieciowe w ZnO
Cu
+
Cu
+
Cu
+
Cu
+
Cu
+
O
2-
O
2-
O
2-
O
2-
O
2-
O
2-
O
2- Cu
+
Cu
+
Cu
+
Cu
2+
Cu
+
Cu
+
Cu
+
Zn
2+
O
2
e
e
O
2
O
2
O
2
O
2
O
2
O
2
O
2
Zn
2+
Zn
2+
Zn
2+
Zn
2+
Zn
2+
Zn
2+
Zn
2+
Zn
2+
Zn
2+
Rysunek 5.80
Schemat defektw sieciowych w tlenkach miedzi Cu
2
O i cynku ZnO (wedug H.H. Uhliga)
prostokt wakans kationowy, Zn
2+
i Cu
+
dziury dodatnie, e
elektrony midzywzowe, O
2
jony tlenu
5 roz 8-11-02 12:30 Page 480
Z powierzchni metalu graniczy zawsze faza,
w ktrej metal wystpuje w najniszym stop-
niu utlenienia (w przypadku elaza FeO).
Z atmosfer utleniajc graniczy faza, w kt-
rej metal cechuje si najwyszym stopniem
utlenienia Fe
2
O
3
Stosunek gruboci faz w zgorzelinie wie-
lofazowej zwykle nie zaley od czasu reakcji,
lecz zmienia si w sposb istotny wraz z pod-
wyszeniem temperatury procesu. Wzgldny
udzia gruboci fazy wewntrznej, w ktrej
metal charakteryzuje si najniszym stop-
niem utlenienia, ronie wraz z podwysze-
niem temperatury reakcji (rys. 5.81).
MECHANIZM DYSOCJACYJNY
POWSTAWANIA ZGORZELIN WIELOWARSTWOWYCH
Na czystych metalach zawierajcych zanieczyszczenia i w niektrych warun-
kach na czystych metalach oraz na stopach metali tworz si zgorzeliny wielowar-
stwowe. Wpierwszym stadium zgorzelina narasta jako zwarta, zgodnie z mechani-
zmem jonowoelektronowym, a elementarnym procesem czstkowym decyduj-
cym o szybkoci reakcji sumarycznej jest odrdzeniowa dyfuzja metalu. Rosnca
warstwa zgorzeliny cile przylega do rdzenia metalicznego, dziki jej zdolnoci do
odksztace plastycznych. W pobliu krawdzi prbek paskich z czystych metali
i na prbkach w ksztacie kuli lub walca o maym promieniu krzywizny wystpuj
pknicia i mikroszczeliny midzy warstw zgorzeliny i powierzchni metalu. Od-
ksztacenie plastyczne zgorzeliny nie moe bowiem w tych przypadkach w peni
kompensowa ubytkw utlenianego metalu. Pknicia takie wystpuj take po
pewnym czasie reakcji nawet na powierzchniach paskich prbek z czystych metali
481
Orodek Czstkowe cinienie tlenu Zgorzelina zwarta
Mieszanina COCO
2
mniejsze od prnoci rozkadowej Fe
3
O
4
jednofazowa FeO
Para wodna
mniejsze od prnoci rozkadowej Fe
2
O
3
,
lecz wiksze od prnoci rozkadowej Fe
3
O
4
dwufazowa FeO, Fe
3
O
4
Powietrze wiksze od prnoci rozkadowej Fe
2
O
3
trjfazowa FeO, Fe
3
O
4
, Fe
2
O
3
Tablica 5.8
Typ zgorzeliny tworzcej si w temperaturze 1000C na elazie w zalenoci od rodzaju atmosfery utleniajcej
FeO
Fe
3
O
4
Fe
2
O
3
100
80
60
40
20
0
600 700 800 900 1000
S
K
A
D

F
A
Z
O
W
Y

Z
G
O
R
Z
E
L
I
N
Y

(
%
)
TEMPERATURA (C)
Rysunek 5.81
Wpyw temperatury na skad fazowy zgorzeliny tlenkowej
na elazie (wedug S. Mroweca i T. Werbera)
5 roz 8-11-02 12:30 Page 481
oraz na czystych metalach zawierajcych zanieczyszczenia nietworzce roztworw
staych z produktem reakcji.
Utworzenie si mikroszczelin rozpoczyna drugie stadium reakcji. Szybko dy-
fuzji jonw metalu z fazy metalicznej do zgorzeliny zmniejsza si wwczas wsku-
tek zmniejszania si powierzchni granicy faz metalzgorzelina. Zwikszenie ste-
nia jonw utleniacza w zgorzelinie wraz ze zblianiem si do granicy faz zgorzeli-
nautleniacz powoduje dalsz dyfuzj odrdzeniow metalu, wywoujc po pewnym
czasie zwikszenie stenia jonw utleniacza na wewntrznej powierzchni zgorze-
liny. Na skutek tego cinienie utleniacza w utworzonej mikroszczelinie jest wiksze
od prnoci rozkadowej fazy, np. MX, tworzcej zgorzelin, co powoduje jej we-
wntrzn dysocjacj, czyli rozkad. Jony i elektrony metalu powstajce w wyniku
dysocjacji dyfunduj odrdzeniowo i ulegaj reakcji z odtleniaczem na granicy faz
zgorzelinautleniacz. Natomiast utleniacz dyfunduje dordzeniowo i w wyniku re-
akcji z metalem rdzenia tworzy wtrn faz zgorzeliny. Dyfuzja dordzeniowa utle-
niacza, w odrnieniu od dyfuzji jonw
metalu, nie nastpuje przez defekty sie-
ciowe, lecz w formie czstkowej przez
mikroszczeliny, utworzone w zewntrz-
nej warstwie zgorzeliny. Warstwa we-
wntrzna III (rys. 5.82b) zgorzeliny jest
porowata i drobnoziarnista w odrnie-
niu od zwartej polikrystalicznej warstwy
zewntrznej I (rys. 5.82a). Niejednorod-
ny proces dysocjacji zewntrznej warstwy
zgorzeliny jest przyczyn utworzenia si
poredniej warstwy o budowie supko-
woiglastej II (rys. 5.82b).
ZGORZELINY POWSTAJCE NA STOPACH METALI
Zoonym przypadkiem jest tworzenie si zgorzelin na stopach metali, zwasz-
cza wieloskadnikowych. Procesom zachodzcym na granicach faz i zwizkw
tworzcych zgorzelin oraz na granicach metalzgorzelina i zgorzelinaatmosfe-
ra towarzysz zwykle reakcje w fazie metalicznej oraz procesy utleniania we-
wntrznego. Ze wzgldu na rn szybko dyfuzji rnych skadnikw stopu
w fazie metalicznej wystpuj rwnie znaczne rnice ste tych skadnikw na
granicy metalzgorzelina, powodujc zmiany mechanizmu oraz produktw reak-
cji w miar jej przebiegu.
SPINELE
Midzy zwizkami stanowicymi produkty utleniania poszczeglnych skadni-
kw stopu mog zachodzi ponadto wtrne reakcje, w wyniku ktrych tworz si
zwizki typu spineli. Spinele s tlenkami zoonymi R
2+
OR
2
3+
O, gdzie R
2+
to Mg,
Fe, Mn, Zn i Si, rzadziej Co i Ni, natomiast R
3+
to Fe, Al, Cr, Mn, np. FeAl
2
O
4
,
Fe
2
SiO
4
, FeCr
2
O
4
, NiCr
2
O
4
, Fe
3
O
4
. Spinele maj budow krystaliczn, bardziej
zwart od tlenkw prostych, i wykazuj mniejsz liczb wakansw kationowych
482
a) b)
X
2
X
2
I
II
III
X
2
M M
MX
M
2+
e
Rysunek 5.82
Schemat budowy zgorzeliny jednofazowej
a) zwartej, b) trjwarstwowej (wedug S. Mroweca i T. Werbera);
X
2
gaz, M metal, MX faza tworzca zgorzelin
5 roz 8-11-02 12:30 Page 482
i anionowych. Warstewka spineli utrudnia wic dyfuzj jonw metalu i utleniacza.
Sdzi si wic, e obecno spineli w zgorzelinie poprawia jej wasnoci ochronne.
Wspinelach energia aktywacji dyfuzji jest wiksza ni w prostych zwizkach typu
MX. Wwyszej temperaturze warstwy spinelowe nie wykazuj jednak tak dobrych
wasnoci aroodpornych, jak w temperaturze niszej.
MECHANIZM UTLENIANIA WEWNTRZNEGO
W przypadku gdy na stopy metalu dziaa atmosfera tlenu, w fazie metalicznej
pod warstw zgorzeliny moe wystpowa strefa utleniania wewntrznego. Mecha-
nizm tego procesu polega na rozpuszczaniu si tlenu w stopie AB i jego dyfuzji
w gb fazy metalicznej, w ktrej metal mniej szlachetny B tworzy wydzielenia tlen-
ku BO. Strefa utleniania wewntrznego jest wic zoona z mieszaniny osnowy
wzbogaconej w skadnik A, ktrym jest metal szlachetniejszy, oraz rozproszonych
w niej wydziele tlenkw BO drugiego skadnika. Skad fazowy strefy utleniania
wewntrznego jest niezaleny od tego, czy gwnym skadnikiem stopu jest metal
A czy B. Jeeli metal szlachetniejszy A jest skadnikiem gwnym, o przebiegu utle-
niania wewntrznego decyduje wycznie rozpuszczalno i dyfuzja tlenu w fazie
metalicznej. Proces ten nie zaley wwczas od tworzenia zewntrznej warstwy zgo-
rzeliny. Natomiast jeeli gwnym skadnikiem stopu jest metal mniej szlachetny B,
tylko utworzenie zwartej zgorzeliny BO w wyniku utleniania zewntrznego moe
spowodowa wzbogacenie w metal A warstwy metalicznej w pobliu granicy me-
talzgorzelina. To dopiero umoliwia rozpuszczenie si i dyfuzj tlenu w gb sto-
pu i utworzenie w drugiej kolejnoci strefy utleniania wewntrznego.
O morfologii strefy utleniania we-
wntrznego decyduje rwnomierne roz-
mieszczenie wtrce tlenkw w tej strefie
lub w pewnych uprzywilejowanych miej-
scach struktury (rys. 5.83). Strefa ta
w znacznym stopniu wpywa na obnie-
nie wasnoci mechanicznych, a przede
wszystkim plastycznoci i sprystoci.
Wystpienie tego zjawiska powoduje jed-
nak zwikszenie aroodpornoci stopu,
a szczeglnie odpornoci na zmczenie
cieplne w warunkach cyklicznych zmian
temperatury. Wpywa to na lepsz spj-
no zgorzeliny z faz metaliczn, w kt-
rej wystpuj rozpuszczone tlenki BO.
5.8.7. Czynniki wpywajce na korozj gazow
O przebiegu korozji gazowej decyduje wiele czynnikw. Dotychczas omwiono
najprostsze przypadki, najczciej spotykane przede wszystkim podczas obrbki
plastycznej metali i ich stopw.
483
a) b)
c) d)
Rysunek 5.83
Typy strefy utleniania wewntrznego (wedug H. Schencka,
E. Schmidtmana i H. Mllera) przy dyfuzji w metalu:
a) przez granice ziarn, b) przez sie krystaliczn, c) gwnie przez
granice ziarn, a take przez sie krystaliczn, d) przy hamujcym
dziaaniu wydziele tlenku BO na dyfuzj
5 roz 8-11-02 12:30 Page 483
STAN POWIERZCHNI
Na szybko przebiegu korozji w sposb istotny wpywa stan powierzchni me-
talowego elementu. W szczeglnoci przyspieszenie przebiegu korozji moe by
spowodowane uprzywilejowan orientacj krystalograficzn powierzchni metalu
naraonej na dziaanie atmosfery utleniajcej.
Obrbka mechaniczna, powodujca wzrost napre wasnych, zwikszenie
liczby defektw sieciowych w zewntrznej warstwie metalu lub stopu oraz umoli-
wiajca wprowadzenie drobnych czsteczek wyrwanych z narzdzia, np. ze cierni-
cy, a take utworzenie warstewek tlenkw lub wodorotlenkw w wyniku lokalnego
nagrzania metalu, rwnie moe uatwi proces korozji gazowej.
Podobny wpyw wywiera obrbka chemiczna lub elektroerozyjna, powodujca
np. zmian skadu chemicznego warstwy powierzchniowej metalu lub stopu w wy-
niku selektywnego wytrawiania albo tworzenia cienkich warstewek tlenkw oraz
absorpcj niektrych czynnikw, np. wodoru.
Wiksze wymiary i bardziej nieregularne ksztaty nierwnoci utworzonych
w wyniku niedokadnej obrbki powierzchni metalu lub stopu utrudniaj rwno-
mierne narastanie zgorzeliny i jej odksztacenie plastyczne bez pkni i mikro-
szczelin. Sprzyja to zatem przyspieszonej korozji gazowej.
SKAD CHEMICZNY ATMOSFERY KOROZYJNEJ
O charakterze reakcji chemicznych i wielkoci uszkodze korozyjnych decydu-
je gwnie skad atmosfery. Obecnoci utleniaczy, ktrych wpyw omwiono w po-
przednich rozdziaach, mog towarzyszy agresywne pary lub inne agresywne ga-
zy. Do najczciej spotykanych mieszanin gazowych powodujcych intensywny
przebieg korozji nale: powietrze, para wodna, zwizki wgla, np. mieszaniny
COCO
2
i wglowodory, zwizki siarki, np. H
2
S, SO
2
i SO
3
, spaliny, zawierajce
gwnie siark i popioy, a take chlorowce, azot i amoniak. Atmosfery przemyso-
we zawieraj czsto substancje stae i cieke zawieszone w strumieniu gazw.
W licznych przypadkach korozyjne rodowisko gazowe jest mieszanin wielo-
skadnikow. Tworz si wwczas zoone zgorzeliny w nielicznych przypadkach
zwarte, najczciej wielowarstwowe. Zgorzeliny te skadaj si z mieszanin oraz
roztworw zwizkw powstajcych w przypadku dziaania pojedynczych gazw lub
z innych zwizkw wystpujcych w ukadach wieloskadnikowych metalu i skad-
nikw atmosfery gazowej. Reakcje chemiczne decydujce o powstawaniu zgorzelin
w tych warunkach s uzalenione od wielu czynnikw, do ktrych nale:
powinowactwo chemiczne midzy metalem a skadnikami atmosfery korozyjnej,
szybko powstawania poszczeglnych zwizkw tworzcych zgorzelin,
wasnoci zwizkw wchodzcych w skad zgorzeliny, przede wszystkim ich
stan skupienia i wzajemna rozpuszczalno w stanie staym oraz podatno na
tworzenie zwizkw wieloskadnikowych,
zwarto lub porowato tworzcej si zgorzeliny i jej przenikalno dla atmos-
fery oraz jej skadnikw.
Tworzenie si zgorzelin w warunkach dziaania wieloskadnikowych mieszanin
gazowych jest wic procesem bardzo zoonym i dlatego stale trwaj prace badaw-
cze, ktrych celem jest pene poznanie mechanizmw zuycia korozyjnego w r-
nych rodowiskach.
484
5 roz 8-11-02 12:30 Page 484
5.8.8. Ochrona przed korozj
RODKI ZABEZPIECZAJCE PRZED KOROZJ
Znajomo mechanizmw korozji oraz rodowisk korozyjnych, w ktrych ma-
j pracowa maszyny i urzdzenia lub ich elementy wykonane z metali i stopw,
umoliwia zastosowanie odpowiednich i najskuteczniejszych rodkw zabezpiecza-
jcych przed korozj. Z reguy niemoliwe jest zupene wyeliminowanie zniszcze
korozyjnych, chocia zwykle daje si zmniejszy znacznie szybko i rozmiary ko-
rozji. Do gwnych rodkw zabezpieczajcych przed korozj nale:
dobr skadu chemicznego stopw pracujcych w warunkach korozji,
ochrona katodowa,
ochrona protektorowa,
ochrona anodowa,
stosowanie inhibitorw,
powoki i warstwy ochronne,
ograniczenie oddziaywania rodowiska korozyjnego.
ZASADY DOBORU SKADU CHEMICZNEGO STOPW
WCELU ZWIKSZENIA ODPORNOCI NA KOROZJ ELEKTROCHEMICZN
Podatno metali i stopw na korozj elektrochemiczn jest zalena od skadu
chemicznego i struktury fazowej stopu. Odpowiedni dobr skadu chemicznego
moe spowodowa przesunicie standardowego potencjau elektrodowego stopu
do dodatnich wartoci, zapewniajc wysok odporno na korozj. Dziaanie takie
wywouje np. dodatek ok. 13% Cr w stali.
Wysok odporno na korozj elektrochemiczn wykazuj stopy lub metale
jednofazowe, gdy nie wystpuj na ich powierzchni mikroogniwa midzy dwiema
fazami. Denie do uzyskania struktury jednofazowej stanowi wic jedn z zasad
komponowania skadw chemicznych stopw odpornych na korozj elektroche-
miczn.
ZASADY DOBORU SKADU CHEMICZNEGO STOPW
WCELU ZWIKSZENIA ODPORNOCI NA KOROZJ GAZOW
Skad chemiczny stopu i jego zdolno do tworzenia zgorzeliny, ktra odgrywa
jednoczenie rol warstwy ochronnej, naley do najistotniejszych czynnikw decy-
dujcych o przebiegu korozji gazowej. Dobre wasnoci ochronne wykazuje zgorze-
lina w postaci cigej warstwy jednofazowej zwizku np. BX utworzona na po-
wierzchni stopu przez dodatek stopowy o znacznym powinowactwie chemicznym
z utleniaczem. Dodatkami takimi s np. Zn, Al, Si, Cr, Be i Mg. Istotne jest przy
tym, by zwizek BX cile przylega do metalicznego rdzenia i nie tworzy niskoto-
pliwych eutektyk z innymi produktami korozji. Warstwa ochronna, ktrej skad fa-
zowy zaley od rodzaju stopu, nie powinna rwnie wykazywa pkni i mikro-
szczelin, umoliwiajcych dyfuzj czstkow i dysocjacyjny przebieg tworzenia
zgorzelin wielowarstwowych.
Wniektrych przypadkach skad stopu naley dobiera tak, aby w wyniku dzia-
ania tlenu w stopie wystpowaa strefa utleniania wewntrznego polepszajca
aroodporno. Niekiedy skad stopu naley dobiera w taki sposb, aby zostao
485
5 roz 8-11-02 12:30 Page 485
zapewnione utworzenie w zewntrznej warstwie zgorzeliny cisej strefy zwizkw
typu spineli, utrudniajcych dyfuzj utleniacza. Moe to ponadto polepszy aro-
odporno stopu.
Jednoczenie liczne dodatki stopowe sprzyjaj przyspieszeniu przebiegu koro-
zji. Przykadem moe by wgiel jako podstawowy skadnik stopowy stali, decydu-
jcy o uzyskiwaniu przez te stopy wymaganych wasnoci mechanicznych. Selek-
tywne utlenianie wgla powoduje odwglenie, natomiast przewaga utleniania ela-
za wpywa na dodatkowe nawglenie stali. W obydwu przypadkach powoduje to
zmian jej skadu fazowego, wasnoci fizycznych i mechanicznych oraz wielokrot-
nie przyspieszone zuycie eksploatacyjne w warunkach korozji.
OCHRONA KATODOWA
Do najwaniejszych metod ochrony przed korozj naley ochrona katodowa.
Metod t mona chroni:
stale, mied, ow, mosidze, pracujce w roztworach wodnych lub glebie,
metale i stopy pasywne, takie jak aluminium lub stal odporna na korozj, pod-
legajce korozji werowej,
metale i stopy, takie jak mosidze, stale odporne na korozj, stale niskowglo-
we, magnez i aluminium, ulegajce korozji napreniowej,
metale i stopy, ulegajce korozji zmczeniowej,
stale kwasoodporne i duraluminium, ulegajce korozji midzykrystalicznej,
mosidze, podlegajce odcynkowaniu.
Metoda ochrony katodowej znajduje zastosowanie do rurocigw i kabli pod-
ziemnych, a take luz, skraplaczy, okrtw, zbiornikw na wod, dokw pywaj-
cych i urzdze chemicznych.
Ochrona katodowa polega na polaryzacji zewntrznym prdem metalu, na po-
wierzchni ktrego wystpuj lokalne ogniwa korozji elektrochemicznej (rys. 5.84).
486
1,6
1,2
0,8
0,4
0
0,4
0,8
1,2
1,6
na elazie tworzy si warstewka
Fe
2
O
3
E
m
na elazie
tworzy si
warstewka Fe
3
O
4
pasywacja
alkalizacja
roztworu
odporno (Fe)
korozja
Fe
3+
0 2 4 6 8 10 12 14 16
korozja
Fe
2+
typowa
korozja
potencja mieszany
ochrona katodowa
korozja
(elaziny)
FeO
2
H
pH ROZTWORU
P
O
T
E
N
C
J
A

E
L
E
K
T
R
O
D
Y

(
Y
)
Rysunek 5.84
Schemat metod modyfikacji
korozyjnego zachowywania
si elaza przez ochron
katodow i pasywacj
metalu oraz alkalizacj
elektrolitu
5 roz 8-11-02 12:30 Page 486
Prd ze rda prdu staego (rys. 5.85) pynie przez elektrod pomocnicz ano-
d z dowolnego metalu i elektrolit do metalu korodujcego, a nastpnie do rda
prdu. Wwyniku polaryzacji elektrody katodowe wystpujce na powierzchni me-
talu korodujcego osigaj potencja anody ogniwa otwartego. Nastpuje zatem
wyrwnanie potencjau na caej powierzchni metalu i nie wystpuje przepyw pr-
du korozyjnego I
kor
, a zatem nie przebiega korozja (rys. 5.85b). Gdy prd zewntrz-
ny I
z
jest mniejszy od koniecznej wartoci prdu polaryzacyjnego I
pol
, prd I
z
su-
muje si z prdem korozji czciowo spolaryzowanego ogniwa I
1
, zapewniajc cz-
ciowe zmniejszenie potencjau anody do wartoci U
1
. Powoduje to tylko czcio-
we zmniejszenie szybkoci korozji. Dopiero w przypadku gdy I
z
= I
pol
, potencja
U
1
= U
A
, I
kor
= 0 i zostaje osignita cakowita ochrona metalu przed korozj elek-
trochemiczn. Przykad ochrony katodowej rurocigu przedstawiono schematycz-
nie na rysunku 5.86a.
487
PRD
P
O
T
E
N
C
J
A
metal
korodujcy
elektrolit
a) b)
B
elektroda
odniesienia
U
K
U
kor
I
kor
I
pol
U
1
U
A
I
1
I
Z
+
prostownik
gleba
gleba
rurocig
rurocig
1
0

c
m
1
0

c
m
przewd pokryty gum
stalowa apa
przyspawana do
rurocigu, do ktrej
dolutowano drut
mieszanina
betonu i gipsu
elektrolit
przyanodowy
anoda magnezowa
elazo
zomowe
lub grafit,
zakopane
w ziemi
a) b)
Rysunek 5.85
Ochrona katodowa a) schemat ukadu elektrycznego, b) przebieg polaryzacji
Rysunek 5.86
Schematy ochrony a) katodowej, b) protektorowej rurocigu zakopanego w ziemi (wedug H.H. Uhliga)
5 roz 8-11-02 12:30 Page 487
OCHRONA PROTEKTOROWA
Ochrona protektorowa jest odmian ochrony katodowej. Jeeli zewntrzna
elektroda charakteryzuje si niszym standardowym potencjaem elektrodowym
w szeregu napiciowym ni chroniony metal, nie trzeba stosowa zewntrznego
rda prdu staego. Anoda taka, zwana protektorow, ktr zwykle stanowi ma-
gnez, cynk lub aluminium, wykazuje w stosunku do stali niewielk rnic poten-
cjau, np. w wodzie morskiej od ok. 1,3 V dla Mg do 0,8 V dla Zn.
Jedna anoda protektorowa umoliwia ochron niewielkiej tylko powierzchni
metalu. Wzalenoci od rezystancji rodowiska korozyjnego naley wic stosowa
odpowiednio du liczb anod protektorowych.
Przykad zastosowania protektorowej anody magnezowej chronicej rurocig
przedstawiono na rysunku 5.86b.
OCHRONA ANODOWA
Metale przejciowe i ich stopy atwo ulegajce pasywacji mog by skutecznie
chronione, gdy s anod, a ich potencja osiga warto odpowiadajc obszarowi
pasywnemu zgodnie z krzyw potencjostatyczn (rys. 5.76). Potencja pasywny
jest regulowany automatycznie za pomoc potencjostatu.
Ochrona anodowa znacznie zmniejsza szybko korozji, lecz nie powoduje jej
cakowitego ustania. Metod t mog by chronione zbiorniki i cysterny do prze-
wozu i magazynowania kwasw siarkowego i fosforowego, wodorotlenkw oraz roz-
tworw soli, np. siarczanw.
Ochrony anodowej nie mona stosowa w przypadku dziaania na stale kwasu
solnego i roztworw wodnych chlorkw. Ochrona anodowa nie moe by stosowa-
na do cynku, manganu, srebra, miedzi i ich stopw.
INHIBITORY
Inhibitorem jest nazywana substancja chemiczna, ktra po dodaniu do rodo-
wiska korozyjnego wpywa na zmniejszenie szybkoci korozji. Wzalenoci od spo-
sobu dziaania rozrnia si: pasywatory, inhibitory niepasywujce, np. trawienia,
oraz inhibitory lotne.
PASYWATORY
Pasywatorami s np. jony wystpujce w roztworach chromianw CrO
4
2
, azo-
tynw NO
2
, molibdenianw MoO
4
2
, wolframianw WO
4
2
, elazianw FeO
4
2
,
lub nadtechnetanw TeO
4
. Po zetkniciu si z powierzchni metalu chronionego

przed korozj pasywatory wywouj na powierzchni anodowej du gsto prdu,
tak e zostaje przekroczony prd I
kryt
powodujcy pasywacj metalu (porwnaj ry-
sunki 5.76 i 5.84).
INHIBITORY TRAWIENIA
Inhibitorami trawienia s zwykle zwizki organiczne zawierajce grupy z N,
S i OH oraz aminy. Inhibitory te wpywaj w niewielkim stopniu na potencja ko-
rozyjny. Tworz na powierzchni metalu bardzo cienkie zaadsorbowane warstwy,
hamujce rozpuszczanie si metalu. Adsorpcja przebiega zarwno w obszarach
katodowych, jak i anodowych, a polaryzacja ma charakter mieszany (porwnaj
488
5 roz 8-11-02 12:30 Page 488
rys. 5.75), z tym e prd korozyjny I
kor
jest przesuwany do znacznie mniejszych
wartoci. Przykadowo inhibitorami dodawanymi do rodowisk dziaajcych na
stale s: jodek chinolinowy, tolilotiomocznik, siarczek propylu, dwuamyloamina
i formaldehyd.
RODKI KONSERWACYJNE
Podobny wpyw jak inhibitory trawienia wywieraj oleje, smary lub woski z od-
powiednimi dodatkami organicznymi, stosowane jako rodki do zabezpieczania
przed korozj elementw stalowych w czasie transportu i magazynowania. Zwiz-
ki organiczne dodawane do rodkw konserwacyjnych s adsorbowane na po-
wierzchni i tworz cienk warstw zabezpieczajc przed korozj.
INHIBITORY LOTNE
Inhibitory lotne to substancje o odpowiednio maej prnoci par, ktre tworz
na powierzchni metalu warstw zaadsorbowan, zabezpieczajc przed dostpem
wody lub tlenu. Nale do nich azotyn dwucykloheksyloaminy, wglan cykloheksy-
loaminy oraz mieszanina mocznika i azotynu sodowego. rodki te s uywane do
czasowego zabezpieczenia przed korozj takich elementw, jak np. oyska kulko-
we i umoliwiaj ich stosowanie bez czyszczenia.
Konieczno utrzymania wymaganej prnoci par inhibitora lotnego wymaga
stosowania szczelnych opakowa, np. z papieru impregnowanego.
POWOKI I WARSTWY OCHRONNE
Powszechnym sposobem zabezpieczania przed korozj, i to zarwno elektro-
chemiczn jak i chemiczn, jest stosowanie powok ochronnych. W zalenoci od
uytych na nie materiaw rozrnia si:
powoki metalowe,
powoki nieorganiczne,
powoki organiczne.
POWOKI METALOWE
Powoki metalowe mog by uzyskane nastpujcymi sposobami:
galwanicznie z wodnych roztworw lub z roztopionych soli,
chemicznie w wyniku reakcji wymiany,
natryskowo,
naparowywaniem w prni,
metod platerowania wybuchowego lub przez walcowanie,
dyfuzyjnie z proszkw stopionych metali, z fazy gazowej lub lotnych zwiz-
kw metali.
Powoki metalowe s stosowane do ochrony przed korozj elektrochemiczn
i chemiczn. W przypadku korozji elektrochemicznej powoki mog by szlachet-
ne, czyli katodowe, lub protektorowe, czyli anodowe.
Powoki szlachetne, np. na stali niklowe, srebrne, miedziowe, oowiowe lub
chromowe, s tworzone przez metale o dodatnim lub wyszym standardowym po-
tencjale elektrodowym od metalu podoa. Powoka taka musi by odpowiednio
gruba, gdy w przypadku odsonicia metalu podoa przez pory w powoce
489
5 roz 8-11-02 12:31 Page 489
wskutek powstawania ogniwa metal podo-
ametal powoki (rys. 5.87) bardzo inten-
sywnie przebiega korozja elektrochemiczna.
Powoki protektorowe, np. na stali cyn-
kowe, kadmowe, a w niektrych rodowi-
skach take aluminiowe lub cynowe, powo-
duj ochron katodow metalu podoa. Wa-
runkiem skutecznoci ochrony jest trway
styk powoki z metalem podoa oraz odpo-
wiednio wysoki prd pyncy w utworzonym
ogniwie galwanicznym od powoki do meta-
lu podoa (rys. 5.87). Grubo powoki de-
cyduje o czasie ochrony katodowej podoa.
W roztworach o duym przewodnictwie elektrycznym, np. w wodzie morskiej,
ochrona powoki jest skuteczna w znacznej odlegoci od powoki, nawet do kilku
metrw. Wwodzie mikkiej lub destylowanej, bardzo sabo przewodzcej prd, g-
sto prdu katodowego zwykle maleje wraz ze zwikszeniem odlegoci od powo-
ki, nie zapewniajc skutecznej ochrony przed korozj, gdy niecigoci powoki wy-
nosz kilka milimetrw.
W przypadku korozji chemicznej warstwa powoki, podobnie jak zgorzelina
o wasnociach ochronnych, powinna cechowa si dobr zwartoci i przyczepno-
ci do podoa. Ponadto dyfuzja skadnikw rodowiska korozyjnego, metalu
chronionego i powoki w warstwie powoki powinna by maa. Na powoki te s
stosowane pierwiastki, ktre na powierzchni chronionego metalu tworz warstwy
zwizkw ulegajce selektywnemu utlenianiu. Dziki temu na powierzchni powo-
ki powstaje ochronna warstwa tlenkw.
Korzystnymi wasnociami charakteryzuj si powoki, na powierzchni ktrych
powstaj zoone tlenki typu spineli.
Ochronne dziaanie powoki metalowej zaley od jej gruboci. Wwysokiej tem-
peraturze wasnoci ochronne powoki zmieniaj si w wyniku zachodzcych reak-
cji chemicznych oraz dyfuzji. Przykady niektrych powok odpornych na utlenia-
nie w wysokiej temperaturze oraz najczciej stosowane metody ich otrzymywania
490
a) b)
O
2
O
2
O
2
OH
OH
OH
Zn
2+
Fe
2+
stal stal
cynk nikiel
e
e
e
e
e
e
e
e
Zn
2+
Rodzaj powoki Metoda otrzymywania
Temperatura
przyspieszonego
utleniania, C
Aluminiowa
zanurzanie w roztopionym metalu, metalizacja natryskowa, powlekanie
farbami aluminiowymi i wyarzanie dyfuzyjne, powlekanie galwaniczne,
nakadanie z fazy gazowej
500 1100
Chromowa powlekanie galwaniczne, nakadanie z fazy gazowej 1100 1700
Niklowa powlekanie galwaniczne, chemiczne z fazy gazowej, metalizacja natryskowa 1100 1400
Krzemowa nakadanie z fazy gazowej 1100 1400
Chromowoniklowa powlekanie galwaniczne z wyarzaniem dyfuzyjnym, nakadanie z fazy gazowej >1150
Chromowoaluminiowoniklowa nakadanie z fazy gazowej, galwaniczne z wyarzaniem dyfuzyjnym >1150
Rysunek 5.87
Schemat ogniw korozyjnych tworzcych si w przypadku
uszkodzenia powoki ochronnej a) katodowej z niklu,
b) anodowej z cynku
Tablica 5.9
Przykady powok
odpornych na utlenianie
5 roz 8-11-02 12:31 Page 490
POWOKI NIEORGANICZNE
Najczciej stosowanym rodzajem powok nieorganicznych s powoki ceramicz-
ne. Powoki z emalii szklistych chroni materiay metalowe, gwnie stal (porwnaj
tabl. 6.27), a take wolfram, molibden i tytan, przed korozj w wielu rodowiskach.
Bardzo dobre wasnoci powok ceramicznych polegaj na cakowitej nieprze-
puszczalnoci dla wody i tlenu. Stosuje si je w celu zabezpieczenia przed utlenia-
niem w temperaturze nie wyszej ni ok. 750C, np. w ukadach wylotowych silni-
kw lotniczych, naczyniach kuchennych, a take w celu zapobieenia korozji ele-
mentw pracujcych w glebach.
Na stali czsto s stosowane warstwy fosforanowe, uzyskiwane w roztworze orto-
fosforanw cynku lub magnezu, na ktre nastpnie nakada si warstwy malarskie.
Warstwy ochronne zapobiegajce przede wszystkim korozji gazowej mog by
tworzone przez wysokotopliwe tlenki, a take cermetale oparte na ukadach rwno-
wagi metaletlenki, uzyskiwane metod metalurgii proszkw. Powoki tlenkowe
i z cermetali mog by nanoszone metod natryskiwania pomieniowego lub pla-
zmowego.
POWOKI ORGANICZNE
Powszechnie stosowany sposb zapobiegania korozji, zwaszcza elektroche-
micznej, polega na pokrywaniu metalu powokami malarskimi, stanowicymi mie-
szanin nierozpuszczalnych czstek pigmentw w noniku organicznym lub wo-
dzie. Noniki olejowe w zetkniciu z tlenem polimeryzuj, ywice syntetyczne po-
limeryzuj lub wysychaj przez odparowanie rozpuszczalnika, tworzc na po-
wierzchni cieniutk bon zapobiegajc korozji. Warstwy malarskie powinny sta-
nowi barier dla dyfuzji par gazw, wykazywa wasnoci inhibitora korozji oraz
du trwao. Wasnoci te s poprawiane przez odpowiednio dobrane pigmenty.
Uzyskanie wymaganej odpornoci na korozj wymaga szczeglnie starannego
naoenia powok malarskich oraz unikania mechanicznego ich zdzierania pod-
czas eksploatacji.
Elementy metalowe mona zabezpieczy przed dziaaniem ciekych i gazowych
rodowisk korozyjnych rwnie przez pokrycie warstw gumy lub tworzyw sztucz-
nych. Rury przeznaczone dla przemysu chemicznego oraz okrtownictwa s po-
wlekane elektrostatycznie tworzywami sztucznymi. Blachy powlekane tworzywami
sztucznymi rwnie znajduj coraz szersze zastosowanie. W ochronie przed koro-
zj s stosowane takie tworzywa sztuczne, jak policzterofluoroetylen (teflon), po-
lietylen, polichlorek winylu, kauczuk neoprenowy, ywice epoksydowe oraz kom-
ponenty poliuretanowe (porwnaj tabl. 6.26).
INNE SPOSOBY ZAPOBIEGANIA KOROZJI
Ochrona przed korozj moe polega rwnie na ograniczeniu oddziaywania
rodowiska korozyjnego na pracujce elementy maszyn i urzdze. Przykadem
moe by odpowiednie uzdatnienie wody stosowanej w urzdzeniach energetycz-
nych, gwnie w kotach. Podobnie, tworzenia si zgorzeliny, np. w procesach ob-
rbki cieplnej, mona unikn przez zastosowanie atmosfer ochronnych w urz-
dzeniach do obrbki cieplnej, co dokadniej opisano w rozdz. 4.14.1.
491
5 roz 8-11-02 12:31 Page 491
492
492
1
6
8 9
2
5
3
4
5 roz 8-11-02 12:31 Page 492
493
oraz ich badania
493
27.09.1825 roku zaprojektowana, wykonana i kierowana przez George'a Stephensona, pierwsza w wiecie loko-
motywa z silnikiem parowym, zbudowana gwnie ze stali, lecz z miedzianymi rurkami w kotle, Locomotion
(1 - replika), cignc 32 otwarte wagony z 300 pasaerami i 12 wagonw z wglem pokonaa z maksymaln
prdkoci 24 km/h 32-kilometrow tras z kopalni wgla w Shildon do Darlington. Torowisko wykonano z szyn
stalowych podobnie jak gadkie koa lokomotywy i wagonw. 15.10.1830 roku otwarto pierwsz pasaersk
lini kolejow z Liverpoolu do Manchesteru (64 km). Bardzo intensywne prace nad budow nowych linii kole-
jowych w drugiej poowie XIX wieku prowadzono w Ameryce Pnocnej (3). W dniu 10.05.1869 roku
w Promontory w stanie Utah poczono linie kolejowe Union Pacific i Central Pacific (2), a kolej transamery-
kaska umoliwia przejazd od Atlantyku do Pacyfiku przez tydzie.
W pocztkowym okresie nie ustrzeono si jednak licznych bdw, np. nie uwzgldniono rozszerzalnoci cieplnej
stali, a wysoka temperatura powodowaa degradacj torowisk (4). Z czasem powstay wielkie koleje transkonty-
nentalne. 7.11.1885 roku oddano do uytku pojedynczy tor o dugoci 4696 km midzy Montrealem
a Vancouver, wykonany pod kierunkiem Holendra Williama Van Horne'a, biegncy przez Gry Skaliste, m.in.
wzdu rzeki Bow (5). Poczenie to zamknito w 1990 roku. Najdusza na wiecie linia kolejowa - Wielka Kolej
Syberyjska ( Syberia po tatarsku znaczy pica Kraina) o dugoci 7416 km, wybudowana w latach 1891-1905,
pocztkowo miaa jeden tor, potem dodano drugi i zelektryfikowano j (6). Zarwno stalowe szyny, koa
pocigw jak i inne elementy lokomotyw i wagonw wykonane s ze stali przystosowanych do pracy w niskiej
temperaturze, nawet ok. -70C (9). Najwyej na wiecie, nawet na wysokoci 4818 m npm., pooona jest linia
kolejowa przecinajca Andy w Peru, z portu Callao do La Oroya, m.in. nad przepaci Infernillo (Pieko) (7),
o dugoci 218 km, wybudowana w latach 1870-1893 przez polskiego inyniera Ernesta Maliniaka
- Malinowskiego, pniejszego profesora Uniwersytetu w Limie. Kolej ta wymagaa wykonania ze stali wielu
obiektw inynierskich, w tym mostw kratownicowych (7), podobnie jak kolej wybudowana np. w Szwajcarii
(8). Wspczesne dworce kolejowe, jak ten w Drenie (10), to wielkie wzy kolejowe z wieloma uoonymi
rwnolegle torowiskami ze stali szynowych oraz zwrotnicami i rozjazdami, najczciej wykonanymi ze staliwa
Hadfielda. Bardzo nowoczesny tabor kolejowy, rwnie wymaga wykorzystania rnych gatunkw stali, jak
np. cysterna bimodalna z hybrydowym podwoziem, umoliwiajcym w zalenoci od potrzeb przejazd kolej lub
po naczepieniu na cignik siodowy szos (11).
7
10
11
5 roz 8-11-02 12:31 Page 493
5.9. Zuycie
trybologiczne
5.9.1. Definicja i podzia zuycia trybologicznego
ISTOTA I ZNACZENIE TRYBOLOGII
W skali wiatowej ok. 3050% energii produkowanej corocznie pochaniaj
opory tarcia. Wskutek zuycia corocznie eliminowane s setki tysicy maszyn. Na-
uk o tarciu i procesach towarzyszcych tarciu jest trybologia, ktrej zakres nie
ogranicza si tylko do procesw tarcia w maszynach, lecz dotyczy take wszystkich
procesw tarcia w przyrodzie i technice.
Wanymi zjawiskami towarzyszcymi tarciu, o duym znaczeniu technicznym,
s procesy zuywania materiaw trcych oraz smarowanie.
DEFINICJA ZUYCIA TRYBOLOGICZNEGO
Zuycie trybologiczne jest rodzajem zuycia spowodowanego procesami tarcia,
w ktrym nastpuje zmiana masy oraz struktury i fizycznych wasnoci warstw
wierzchnich obszarw stykw. Intensywno zuycia trybologicznego zaley od od-
pornoci obszarw tarcia warstw wierzchnich oraz od rodzaju oddziaywania.
KLASYFIKACJA ZUYCIA TRYBOLOGICZNEGO
Procesy zuycia trybologicznego, ktre zwykle jest czst, chocia poredni
przyczyn niesprawnoci i niezdatnoci maszyn i urzdze, mona podzieli mi-
dzy innymi na:
zuycie cierne,
zuycie adhezyjne,
scuffing,
zuycie z udziaem utleniania,
zuycie zmczeniowe.
5.9.2. Zuycie cierne
ISTOTA ZJAWISKA I ELEMENTY DECYDUJCE O ZUYCIU CIERNYM
Zuycie cierne ma miejsce, gdy w obszarach tarcia wsppracujcych elemen-
tw wystpuj utwierdzone albo lune czstki cierniwa, lub wystajce nierwno-
ci twardego materiau. Zuycie cierne moe nastpowa przez:
ziarna umocowane we wsppracujcych powierzchniach,
lune pojedyncze ziarna cierne, w tym take powstajce w obszarze tarcia
w wyniku utleniania produktw zuycia,
warstw ciern wystpujc midzy wsppracujcymi powierzchniami,
494
5 roz 8-11-02 12:31 Page 494
strumie cierny, tj. strumie pynu, w ktrym s zawieszone czstki cierniwa,
cieranie w rodowisku ciernym, gdy styk ziarna ze cieran powierzchni na-
stpuje pod dziaaniem si wykonujcych prac cierania i zgniatania materiau
cierniwa.
Elementarne procesy zuywania ciernego przedstawiono na rysunku 5.88.
KLASYFIKACJA ZUYCIA CIERNEGO
Podziau zuycia ciernego dokonuje si ze wzgldu na kryterium, ktrym jest
iloraz powierzchni przekrojw poprzecznych sumy obustronnych spcze materia-
u obok rysy F
1
i zagbienia rysy F
2
(rys. 5.89).
Ubytek materiau w warstwie wierzchniej
podczas zuycia ciernego zwizany jest z:
bruzdowaniem, czyli odksztaceniem plastycz-
nym obszarw styku i spczenia materiau
z obu stron bruzdy, gdy stosunek F
1
/F
2
= 1,
mikroskrawaniem, gdy stosunek F
1
/F
2
= 0,
rysowaniem, gdy materia jest czciowo od-
ksztacany plastycznie oraz czciowo skra-
wany w postaci wirw jako produktw zuy-
wania, gdy stosunek 0 F
1
/F
2
1.
5.9.3. Zuycie adhezyjne
ISTOTA ZUYCIA ADHEZYJNEGO
Zuycie adhezyjne polega na lokalnym sczepianiu metalicznym (adhezji) po-
wierzchni trcych w mikroobszarach odksztacenia plastycznego warstwy wierzch-
niej, a zwaszcza najwyszych wierzchokw chropowatoci zblionych na odle-
go dziaania si molekularnych i nastpnym ich rozrywaniu zwizanym z odry-
waniem czstek metalu lub jego rozmazywaniem na powierzchniach tarcia.
5.9. Zuycie trybologiczne
495
a) b) c) d)
Rysunek 5.88
Model dynamiczny elementarnych procesw zuywania a) bruzdowanie, b) cinanie nierwnoci,
c) cinanie nierwnoci cierniwem przez wystp nierwnoci, d) odksztacanie plastyczne materiau
m m
a
z
F
2
F
1
Rysunek 5.89
Kryterium wyrniajce rodzaje zuywania; a
z
gboko
bruzdy, mm poziom odniesienia
5 roz 8-11-02 12:31 Page 495
SCZEPIANIE ADHEZYJNE
Zuycie adhezyjne wystpuje przy styku dwch powierzchni metali, charakte-
ryzujcych si duym powinowactwem chemicznym.
O skonnoci do sczepiania si metali decyduj siy elektrodynamiczne wywo-
ane drganiami atomw powierzchniowych. Zdolno metali do pocze adhezyj-
nych zaley przede wszystkim od struktury elektronowej ich atomw, rodzaju sie-
ci krystalicznej i plastycznoci. Metale wzajemnie nierozpuszczalne w stanie sta-
ym lub tworzce fazy midzymetaliczne cechuj si najmniejsz intensywnoci
sczepiania si. Atomy obce w sieci, dodatki stopowe i domieszki zwykle utrudnia-
j sczepianie si.
Sczepianiu si sprzyja podobiestwo struktury krystalicznej oraz zblione war-
toci parametru sieci. W podwyszonej temperaturze zwiksza si skonno do
sczepiania si elementw z tego samego metalu lub metali o zblionej strukturze
krystalicznej. Sprzyjaj temu take zgniot oraz spryste odksztacenie sieci.
ZRASTANIE TARCIOWE
W wysokiej temperaturze oraz przy duych odksztaceniach plastycznych mi-
kroobszarw tarcia nastpuje, jako odmiana sczepiania adhezyjnego, zrastanie tar-
ciowe, ktre polega na trwaym czeniu si stykajcych si obszarw trcych po-
wierzchni metalowych w wyniku dyfuzji poprzez granic styku.
Proces ten zaley od wzajemnej rozpuszczalnoci w stanie staym materiaw
pary trcej, wspczynnikw dyfuzji lub samodyfuzji, temperatury mikroobszarw
tarcia, czasu styku i wartoci odksztacenia plastycznego.
SKONNO DO TWORZENIA WARSTW TLENKOWYCH
Oprcz skonnoci metali do sczepiania i zrastania drugim czynnikiem decydu-
jcym o podatnoci na zuycie adhezyjne jest skonno metalu do tworzenia na
powierzchni warstw tlenkowych. Tlenki metali o wizaniach atomowych tworz
potencja si elektrostatycznych powierzchni, ktrych zasig jest mniejszy od si
charakterystycznych dla metali. Warstwy tlenkowe praktycznie nie wykazuj skon-
noci do sczepiania. Warstwa tlenkw na powierzchni metalu zmniejsza oddziay-
wanie adhezyjne obszarw styku metali.
Cakowita sia przycigania adhezyjnego zaley od wartoci si midzyczstecz-
kowych i rzeczywistej powierzchni styku. Przyciganie adhezyjne bez trwaych wi-
za midzypowierzchniowych nie powoduje zuycia.
ROZRYWANIE SCZEPIE
Rozrywanie sczepie powoduje czsto na granicy umocnionego materiau ubyt-
ki na powierzchni i tworzenie na drugiej powierzchni narostw o twardoci wik-
szej od rdzenia. Narosty dziaaj jak mikroostrza umocowane w jednej z po-
wierzchni.
496
5 roz 8-11-02 12:32 Page 496
5.9.4. Scuffing
ISTOTA SCUFFINGU
Gwatowne zuycie spowodowane zachwianiem rwnowagi termicznej i mecha-
nicznej w wyniku przerwania warstwy olejowej, polegajce na zaczepianiu nierw-
noci powierzchni, i podwyszeniem temperatury w warunkach, gdy warstwa ole-
jowa istnieje, lecz jest zbyt cienka w stosunku do wysokoci nierwnoci, nazywa-
ne jest scuffingiem. Ten rodzaj zuycia czy w sobie elementy zuycia ciernego
i adhezyjnego i polega na sczepianiu si i nastpnym rozrywaniu pocze wierz-
chokw nierwnoci w mikroobszarach styku.
5.9.5. Zuycie z udziaem utleniania
ISTOTA ZUYCIA Z UDZIAEM UTLENIANIA
W przypadku gdy intensywno niszczenia powierzchni przez cieranie jest
mniejsza od intensywnoci tworzenia warstw tlenkw, wystpuje zuycie z udzia-
em utleniania. Zuycie to polega na niszczeniu warstwy wierzchniej metali i sto-
pw w warunkach tarcia w wyniku oddzielania warstw tlenkw utworzonych
w strefie tarcia wskutek adsorpcji tlenu oraz warstw roztworw staych powstaych
nastpnie w wyniku dyfuzji tlenu w odksztacone plastycznie lub sprycie obsza-
ry metalu.
Zuycie z udziaem utleniania wystpuje przy tarciu:
lizgowym,
tocznym.
Przy tarciu tocznym, zuyciu z udziaem utleniania zawsze towarzyszy zuycie
zmczeniowe.
5.9.6. Zuycie zmczeniowe
ISTOTA ZUYCIA ZMCZENIOWEGO
Cykliczne oddziaywanie napre kontaktowych w warstwach wierzchnich
wsppracujcych elementw tarciowych wywouje zmczenie materiau i w wyni-
ku tego miejscow utrat spjnoci i zwizane z tym ubytki materiau, co stanowi
istot zuycia zmczeniowego. Ubytek masy nastpuje dopiero po przekroczeniu
przez poszczeglne mikroobszary materiau granicznej liczby cykli obcienia
i granicy zmczenia. Wzalenoci od parametrw i rodzaju procesu tarcia oraz od
wielkoci obcienia ubytek masy poprzedzony jest powstawaniem mikropkni,
a nastpnie makropkni materiau.
KLASYFIKACJA ZUYCIA ZMCZENIOWEGO
Zuycie zmczeniowe moe by:
powierzchniowe, charakteryzujce si miejscowymi ubytkami warstwy wierzch-
niej materiau spowodowanymi obcieniami kontaktowymi,
5.9. Zuycie trybologiczne
497
5 roz 8-11-02 12:32 Page 497
objtociowe, zwizane z tworzeniem si pkni zmczeniowych w wyniku
wielokrotnych makroskopowych odksztace sprystych oraz wielokrotnych
odksztace sprystoplastycznych lub plastycznych spowodowanych przez
tarcie i wywoujcych powierzchniowe pknicia zmczeniowe.
Do rodzajw zuycia zmczeniowego nale:
zuycie przez uszczenie (spalling),
zuycie gruzekowe (pitting).
ZUYCIE PRZEZ USZCZENIE (SPALLING)
Zuycie przez uszczenie (spalling) polega na odpadaniu od podoa czstek
materiau, utworzonych w wyniku rozprzestrzeniania si mikropkni zainicjowa-
nych wewntrz warstwy wierzchniej skojarzonych elementw tarciowych, wskutek
cyklicznego oddziaywania napre kontaktowych i dochodzenia tych mikropk-
ni do powierzchni przez narastanie napre.
Na zuycie przez uszczenie wpywaj nastpujce czynniki:
gboko warstwy wierzchniej odksztaconej plastycznie,
warto odksztacenia plastycznego warstwy wierzchniej.
Zuycie przez uszczenie wystpuje przy tarciu tocznym metali twardych o wyso-
kiej granicy plastycznoci. Procesom zuycia zmczeniowego przez uszczenie to-
warzysz zwykle procesy utleniania materiau warstwy wierzchniej.
ZUYCIE GRUZEKOWE (PITTING)
Zuycie gruzekowe (pitting) wystpuje w obecnoci oleju i w warstwach
wierzchnich skojarzonych elementw tarciowych wskutek cyklicznego oddziaywa-
nia napre kontaktowych. Mona wyrni nastpujce etapy zuycia gruzeko-
wego przez pitting:
zmczenie materiau i inicjacja pkni, w obecnoci oleju opnione w porw-
naniu ze zuyciem niesmarowanych skojarzonych elementw tarciowych,
rozwj i rozprzestrzenianie si pkni w wyniku wtaczania oleju pod znacz-
nym cinieniem w szczeliny istniejce na powierzchni i ich rozklinowywania
pod dziaaniem duych naciskw,
wyrywanie przez olej czstek, ktre utraciy lub zmniejszyy spjno z rodzi-
mym materiaem.
5.9.7. Fretting
ISTOTA ZUYCIA PRZEZ FRETTING
Frettingiem jest zuycie zwizane ze zjawiskami mechanicznymi, cieplnymi,
chemicznymi i elektrycznymi zachodzcymi w obszarze kontaktu skojarzonych ele-
mentw tarciowych, przemieszczajcych si w wyniku drga lub pulsacji obcie
wzajemnie wzgldem siebie o kilkadziesit do kilkuset m, przy ruchu postpowo-
lub obrotowozwrotnym.
498
5 roz 8-11-02 12:32 Page 498
5.10. Procesy zuycia
i niszczenia narzdzi
5.10.1. Procesy zuycia narzdzi skrawajcych
PROCES SKRAWANIA
Proces skrawania metali oraz podstawowe strefy, w ktrych nastpuje zuytko-
wanie energii dostarczonej do procesu, przedstawiono schematycznie na rysunku
5.90. Podczas procesu skrawania nastpuje lokalne sczepianie narzdzia z obra-
bianym metalem na powierzchni przyo-
enia oraz na powierzchni natarcia, na
ktrej wir przylega do narzdzia, co
schematycznie przedstawiono na przy-
kadzie noa tokarskiego na rysunku
5.91. W wyniku lokalnego sczepiania
podczas obrbki skrawaniem niektrych
metali i stopw na powierzchni narz-
dzia moe powstawa narost, schema-
tycznie przedstawiony na rysunku 5.92.
Przerywanie lokalnych spoin utworzo-
nych w procesie skrawania wpywa na
krtkotrwae podwyszanie temperatury
na powierzchni przyoenia narzdzia
i obrabianego metalu oraz na po-
wierzchni przylegania narzdzia i wira.
499
narzdzie
obrabiany metal
wir
1
2
3
4
5
Rysunek 5.90
Schemat procesu skrawania;
1 strefa cinania,
2 powierzchnia przylegania
narzdzia i wira,
3 strefa wtrnego odkszta-
cenia plastycznego wira,
4 strefa oddziaywania po-
wierzchni przyoenia narz-
dzia w obrabianym materiale,
5 strefa oddziaywania
ostrza narzdzia
narzdzie
B
B
C
C
D
D
1
2
obrabiany metal
a)
b)
w
i
r
p
o
s
u
w
Rysunek 5.91
Schemat lokalnego spajania si narzdzia z obrabianym
materiaem i wirem a) przekrj w paszczynie prostopadej
do krawdzi skrawajcej, b) widok powierzchni natarcia
narzdzia w pobliu ostrza; 1 strefa lokalnego spajania si,
2 strefa kontaktu przerywanego
narzdzie
obrabiany metal
wir
Rysunek 5.92
Schemat tworzenia si narostu
na powierzchni natarcia narzdzia
5 roz 8-11-02 12:32 Page 499
Powoduje to tworzenie si pl temperaturowych na powierzchniach narzdzia,
przedstawionych na rysunku 5.93, o wartociach zalenych od prdkoci skrawa-
nia i posuwu. Wprzypadku gdy podczas skrawania na powierzchni narzdzia two-
rzy si narost, rozkad temperatury w narzdziu jest nieco inny, a temperatura jest
nisza. Rozkad temperatury w skrawanym materiale i narzdziu skrawajcym na
podstawie oblicze teoretycznych przedstawiono przykadowo na rysunku 5.94.
ZUYCIE CIERNE I ADHEZYJNE
Rne prdkoci skrawania, wielkoci posuwu i gruboci warstwy skrawanej de-
cyduj o zrnicowanym zuyciu narzdzi (rys. 5.95). Stwierdzono, e przy maej
prdkoci skrawania mechanizmami zuycia narzdzi skrawajcych s gwnie:
zuycie cierne,
zuycie adhezyjne.
500
temperatura, C 500
700
650
0,1mm
650
650
600
600
600
450
400
358
348
390
396
397
398
399
300
300
500
238 183
narzdzie
wir
h
obrabiany
metal
Rysunek 5.94
Rozkad temperatury
w narzdziu skrawajcym
i w obrabianym metalu;
kt natarcia 10,
kt cinania 30,
gboko skrawania
h = 0,32 mm
650700C
750800C
850900C
650700C
750800C
800850C
850900C
900C
650700C
700775C
800C
650700C
700775C
775850C
900C
a) c) b) d)
p=0,25 mm
V=152 m/min
p=0,175 mm
V=152 m/min
p=0,25 mm
V=213 m/min
p=0,5 mm
V=152 m/min
Rysunek 5.93
Pole temperaturowe w noach tokarskich podczas obrbki stali niskowglowej z posuwem 0,25 mm w czasie 20 s
5 roz 8-11-02 12:32 Page 500
cieranie twardymi czstkami wystpujcymi w obrabianym materiale powodu-
je pojawienie si rowkw lub wyobie na powierzchniach natarcia lub przyoenia
narzdzia. Wwyniku drugiego mechanizmu fragment wira adhezyjnie sczepia si
z powierzchni narzdzia i nastpnie odamuje si wraz ze sczepionym z nim ma-
teriaem narzdzia, powodujc ubytki narzdzia.
W przypadku gdy temperatura skrawania przekracza ok. 550C, przewaajce
jest zuycie adhezyjne. Wielko odrywajcych si czsteczek zmniejsza si przy
tym wraz z podwyszeniem temperatury procesu.
ZUYCIE DYFUZYJNE
Wwyniku wzajemnego przenikania atomw materiau ostrza do materiau skra-
wanego i odwrotnie, zwaszcza w strefie styku metalicznego, wystpuje zuycie dy-
fuzyjne ostrza, bardzo gwatowne w momencie zetknicia obu materiaw i male-
jce z upywem czasu.
ZUYCIE CHEMICZNOCIERNE
W przypadku stosowania cieczy chodzcosmarujcych materia ostrza two-
rzy ponadto z otaczajcym go orodkiem powierzchniowe zwizki chemiczne, sa-
bo zwizane z podoem i atwo ulegajce cieraniu, co decyduje o zuyciu che-
micznociernym ostrza.
5.10. Procesy zuycia i niszczenia narzdzi
501
w
i
r
w
i
r
w
i
r
w
i
r
w
i
r
a) b)
d) e)
c)
f)
a
b
d
e
c
f
narzdzie narzdzie
narzdzie narzdzie
narzdzie
Rysunek 5.95
Schemat podstawowych mechanizmw zuycia narzdzi skrawajcych a) zuycie cierne, b) zuycie adhezyjne,
c) zuycie dyfuzyjne, d) zuycie w wyniku powierzchniowego odksztacenia plastycznego, e) zuycie w wyniku
odksztacenia plastycznego krawdzi skrawajcej pod dziaaniem napre normalnych, f) zuycie przez
wykruszanie w wyniku polizgu
5 roz 8-11-02 12:32 Page 501
ODKSZTACENIE PLASTYCZNE
Przy duej prdkoci skrawania czynnikiem decydujcym o zuyciu narzdzia
jest jego odksztacenie plastyczne. Charakterystycznym przejawem zuycia jest
wwczas zagbienie na powierzchni natarcia na odcinku nagrzanym do najwyszej
temperatury, utworzone w wyniku powierzchniowego odksztacenia plastycznego
narzdzia. Wwyniku dziaania napre normalnych krawd skrawajca ulega od-
ksztaceniu plastycznemu, co wpywa na zwikszenie si skrawania i sprzyja przez
to przyspieszeniu zuycia narzdzia. Lokalnie w miejscach, w ktrych wystpuje
przerywany lub cigy polizg, nastpuje pkanie i wykruszanie makroczsteczek
materiau narzdziowego, w wyniku czego na powierzchni przyoenia wystpuj
gbokie rowki prostopadle do krawdzi skrawajcej ostrza narzdzia.
ZUYCIE NARZDZIA SKRAWAJCEGO
Na rysunku 5.96 przedstawiono schema-
tycznie typowe zuycie narzdzia skrawaj-
cego na przykadzie noa tokarskiego. Domi-
nujcy mechanizm i zwizana z tym szyb-
ko zuycia decydujce o skrawnoci narz-
dzia s uzalenione od wielu czynnikw.
Mona je usystematyzowa w trzech gru-
pach:
uzalenione od skadu chemicznego
i struktury materiau obrabianego i narz-
dzia,
decydujce o temperaturze i napre-
niach w narzdziu,
zwizane z cechami geometrycznymi na-
rzdzia, sztywnoci obrabiarki, chodze-
niem i smarowaniem w procesie skrawa-
nia (tabl. 5.10).
502
rowki na powierzchni
przyoenia
promie
ostrza
gboko
skrawania
zagbienie
na powierzchni
natarcia
rowek na zewntrz
ostrza skrawajcego
krawd
skrawajca
strefa stpienia
na powierzchni
przyoenia
Rysunek 5.96
Schemat typowego zuycia noa tokarskiego
I Skad chemiczny i struktura materiau obrabianego i narzdzia
II
Temperatura skrawania w relacji z twardoci na gorco materiau narzdziowego
Podwyszona temperatura, due obcienie, maa wytrzymao materiau obrabianego
Naprenia normalne w strefie ostrza narzdzia
Wytrzymao adhezyjna poczenia wira i narzdzia w pobliu ostrza skrawajcego
Wzajemna rozpuszczalno midzy wirem a narzdziem
Udzia objtociowy twardego cierniwa w materiale obrabianym
III
Cechy geometryczne narzdzia i promie ostrza
Wibracje narzdzia w obrabiarce
Ciecze chodzce i smarujce w procesie skrawania
Tablica 5.10
Czynniki wpywajce na
skrawno narzdzia
5 roz 8-11-02 12:32 Page 502
5.10.2. Procesy zuycia narzdzi do pracy na gorco
ZMCZENIE CIEPLNE
Robocze powierzchnie narzdzi do obrbki plastycznej na gorco oraz do od-
lewania w formach metalowych s naraone podczas pracy na:
nagrzanie do wysokiej temperatury oraz cykliczne zmiany tej temperatury,
cykliczne, due obcienia mechaniczne, czsto dynamiczne,
intensywne cieranie w podwyszonej temperaturze,
korozyjne oddziaywanie obrabianego materiau i rodkw chodzcosmaruj-
cych.
Narzdzia do pracy na gorco naraone s na zmiany temperatury powierzch-
ni roboczej, zwizane z kontaktem z gorcym obrabianym materiaem i nastpnym
chodzeniem podczas kadego cyklu pracy (rys. 5.97). Ksztatowany materia
przekazuje ciepo, ktre nie jest odprowadzane cakowicie przez orodek chodz-
cy, w wyniku czego caa masa narzdzia nagrzewa si podczas pracy do tempera-
tury powyej 200C. Maksymalna temperatura powierzchni matryc, stempli, wy-
krojnikw i innych narzdzi stykajcych si przez krtki czas z nagrzanym mate-
riaem oraz intensywnie chodzonych wynosi 500600C, a rdzenia 300400C.
Powierzchnia robocza form do odlewania pod cinieniem, czci pras do wyciska-
nia, matryc do prasowania metali na gorco i innych narzdzi stykajcych si z na-
grzanym metalem przez dusz cz cyklu pracy i przejmujcych wicej ciepa
nagrzewa si do temperatury 700800C, a rdzenia do ok. 600C (rys. 5.97).
Cykliczne zmiany temperatury powoduj powstawanie zmiennych napre
cieplnych zwizanych z gradientem temperatury oraz niejednorodnoci wasnoci
fizykomechanicznych faz w stali. Ze zwikszeniem liczby cykli cieplnych nastpuj
503
0 0,1 0,2 0,3
100
25
16
8
0,1
650
600
500
300
200
400
200
300
400
500
600
700
CZAS, (s)
odlego od powierzchni, mm maksymalna temperatura, C

T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A
,

t

(
C
)
a) b)
Rysunek 5.97
Schemat a) zmian temperatury w rnych odlegociach od powierzchni roboczej matrycy podczas jednego
cyklu pracy przy kuciu na prasie, b) rozkadu temperatury maksymalnej na przekroju czci matrycy kuniczej
podczas pracy (wedug A. Weroskiego)
5 roz 8-11-02 12:32 Page 503
zmiany strukturalne i zmniejszenie wasnoci wytrzymaociowych w warstwie
wierzchniej, tak e naprenia cieplne czsto przekraczaj temperaturow wytrzy-
mao zmczeniow, a niekiedy granic plastycznoci. Niszczenie powierzchni ro-
boczych narzdzi pod wpywem cyklicznych zmian temperatury jest nazywane
zmczeniem cieplnym. W wyniku zmczenia cieplnego po pewnym czasie na po-
wierzchni roboczej narzdzi powstaje charakterystyczna siatka pkni pogbiaj-
cych si podczas dalszych cykli pracy, a w efekcie tego nastpuje wykruszanie si
czstek materiau z powierzchni i przyspieszone zuycie narzdzi.
Zarodkowanie pkni zmczeniowych zachodzi wewntrz ziarn lub na grani-
cach midzyfazowych, wydziele i wtrce niemetalicznych utrudniajcych ruch
dyslokacji spitrzajcych si przed tymi przeszkodami pod wpywem napre
cieplnych. W tworzcych si spitrzeniach dyslokacji koncentracja napre przy-
spiesza wzrost mikropkni, ktre po osigniciu wielkoci krytycznej mog si
rozprzestrzenia przy kolejnych cyklach napre. Wraz z podwyszeniem tempe-
ratury zwiksza si udzia pkni zarodkujcych na granicach ziarn wskutek
zmniejszenia si wiza midzyatomowych w tych obszarach.
Podczas zmczenia cieplnego zachodz zmiany strukturalne. Wstalach podda-
nych dziaaniu duej liczby cykli cieplnych o temperaturze maksymalnej wyszej
od temperatury odpuszczania nastpuj znaczne zmiany struktury, zwizane
z przemianami i koagulacj wglikw oraz zdrowieniem, poligonizacj i rekrystali-
zacj osnowy. Zmiany nie s zbyt due, jeli maksymalna temperatura cyklu ciepl-
nego jest zbliona do temperatury odpuszczania.
Wpraktyce zmczenie cieplne nigdy nie zachodzi w czystej postaci, lecz sumu-
j si z nim:
cykliczne naprenia mechaniczne (zmczenie cieplnomechaniczne),
procesy korozyjne (zmczenie cieplnokorozyjne),
cieranie.
ZMCZENIE CIEPLNOMECHANICZNE
Zmiany strukturalne zachodzce w stali podczas zmczenia cieplnomechanicz-
nego s przyspieszane przez wprowadzenie duej liczby wad sieciowych, powstaj-
cych w wyniku wspdziaania napre cieplnych i mechanicznych. Przejciowe
umocnienie stali zwizane ze zwikszeniem gstoci dyslokacji podczas odksztace-
nia plastycznego osnowy w pocztkowych cyklach jest usuwane nastpnie przez
procesy aktywowane cieplnie. Wwyniku tego nastpuje zmniejszenie wasnoci wy-
trzymaociowych zwizane z postpujc koagulacj wglikw, rekrystalizacj
osnowy i obecnoci mikropkni w stali (rys. 5.98 i 5.99).
Obcienia mechaniczne dziaajce na narzdzia do pracy na gorco zwizane
z pokonywaniem oporu odksztacenia plastycznego ksztatowanego materiau osi-
gaj znaczne wartoci i maj najczciej charakter dynamiczny, jak np. podczas ku-
cia matrycowego. Naprenia mechaniczne powoduj niekiedy trwae odksztacenie
plastyczne najbardziej obcionych czci narzdzia, np. krawdzi stempli do wyci-
skania stali na gorco, czemu sprzyja zmniejszenie wasnoci wytrzymaociowych
w warstwie wierzchniej podgrzanej do wysokiej temperatury. Cykliczno napre
mechanicznych i ich dynamiczny charakter sprzyjaj rozwojowi pkni zmczenio-
wych, co moe powodowa pknicia caego narzdzia, np. matrycy kuniczej.
504
5 roz 8-11-02 12:32 Page 504
505
6
8
10
20
30
40
50
800
1000
1200
R
m
R
e
A
Z
0 100 200 300 400 500
LICZBA CYKLI, N
W
Y
D
E
N
I
E
,

A

(
%
)
P
R
Z
E
W
E
N
I
E
,

Z

(
%
)
W
Y
T
R
Z
Y
M
A

N
A

R
O
Z
C
I
G
A
N
I
E
,

R
m

(
M
P
a
)
G
R
A
N
I
C
A

P
L
A
S
T
Y
C
Z
N
O
C
I
,

R
e

(
M
P
a
)
0
1000
1200
1400
1600
1800
2000
0
0,2
0,4
0,6
0,8
1,0
a) b)
500 1000
LICZBA CYKLI, N
W
Y
T
R
Z
Y
M
A

N
A

R
O
Z
C
I
G
A
N
I
E
,

R
m

(
M
P
a
)
O
D
K
S
Z
T
A
C
E
N
I
E

T
R
W
A
E
,

d

(
%
)
1500 0 500 1000 1500
50CrV2
55NiCrMoV7
32CrMoV12-28
X40CrMoV5-1
X37CrMoV5-1
Rysunek 5.98
Wpyw liczby cykli podczas zmczenia
cieplnomechanicznego w zakresie
temperatury 730300C oraz przy
napreniach mechanicznych 130 MPa,
na wasnoci wytrzymaociowe i plastyczne
stali typu X30WCrV93 zahartowanej
z 1120C i odpuszczonej w 590C
(wedug A.I. Iwanowa i B.F. Trachtenberga)
Rysunek 5.99
Wpyw liczby cykli podczas zmczenia cieplnomechanicznego na a) wytrzymao na rozciganie,
b) odksztacenie trwae prbek z niektrych stali narzdziowych do pracy na gorco obrobionych cieplnie
w warunkach zapewniajcych uzyskanie twardoci 40 HRC; warunki prby zmiany temperatury w zakresie
55010C, energia uderzenia 1,3 J (wedug M. GierzyskiejDolnej i T. Wrony)
5 roz 8-11-02 12:32 Page 505
ZMCZENIE CIEPLNOKOROZYJNE
Struktura i wasnoci warstwy wierzchniej wywieraj decydujcy wpyw na po-
cztkowy etap zmczenia cieplnego, poniewa zarodkowanie mikropkni
w wikszoci przypadkw nastpuje na powierzchni narzdzia. Karby, wady po-
wierzchniowe, a take powierzchniowe warstwy tlenkw lub innych faz o odmien-
nych ni podoe wasnociach fizykochemicznych przyspieszaj zarodkowanie
pkni. Kinetyka utleniania metalu kontroluje szybko powstawania pkni
i wpywa na ich morfologi. Intensyfikacja propagacji pkni nastpuje take
w innych orodkach oddziaujcych korozyjnie na badany metal, np. w wodzie, ole-
jach, ciekych stopach metali itp.
Korozyjne oddziaywanie ksztatowanego metalu na materia narzdzia zacho-
dzi przede wszystkim podczas eksploatacji form do odlewania pod cinieniem. Wy-
soka temperatura oraz cinienie intensyfikuj procesy dyfuzyjne, przez co w war-
stwie wierzchniej narzdzi zwiksza si stenie pierwiastkw wchodzcych
w skad ksztatowanego stopu. Na powierzchni stali, stykajcej si w czasie praso-
wania na gorco lub odlewania ze stopami miedzi, tworzy si warstwa roztworu
miedzi w elazie, ktra w czasie dalszych cykli pracy ulega pkaniu i wykruszaniu
z powierzchni narzdzia. Natomiast na powierzchni stali poddanej dziaaniu cie-
kych stopw aluminium tworzy si warstwa faz midzymetalicznych Al
3
Fe,
Al
5
Fe
2
, Al
3
Fe
2
, czstki ktrej po osigniciu gruboci powyej 20 m odrywaj si
od stali w kolejnych cyklach pracy. Ubytki w strefie faz midzymetalicznych two-
rzce nierwnoci powierzchni oraz wykruszone twarde czstki tych faz dziaajce
jako materia cierny na inne miejsca powierzchni roboczej znacznie przyspiesza-
j proces zuycia narzdzi.
Zuycie cieplnokorozyjne moe by take spowodowane zastosowaniem rod-
kw smarujcochodzcych powierzchnie robocze. Wodny roztwr chlorku sodo-
wego moe uatwi korozj narzdzi, a zbyt due iloci oleju z koloidalnym grafi-
tem mog powodowa lokalne nawglenie powierzchni roboczej i przyspieszenie
rozwoju pkni utworzonych w wyniku zmczenia cieplnego. W wyniku reakcji
chemicznych rodkw smarujcych zawierajcych MoS
2
podczas obrbki plastycz-
nej stopw w wysokiej temperaturze powstaje twardy MoO
3
intensyfikujcy zuy-
cie cierne.
ZUYCIE CIERNE W PODWYSZONEJ TEMPERATURZE
Zuycie cierne, jak i adhezyjne, zachodzce w podwyszonej temperaturze
przy duych naciskach powierzchniowych, niekorzystnych warunkach smarowania
oraz przy jednoczesnym oddziaywaniu cyklicznych obcie cieplnych i mecha-
nicznych s gwnymi procesami przyczyniajcymi si do zmniejszenia trwaoci
eksploatacyjnej narzdzi do pracy na gorco.
W procesie zuycia ciernego w podwyszonej temperaturze wyrnia si na-
stpujce etapy:
zetknicie i wspdziaanie mechaniczne obszarw powierzchni trcych po-
krytych pocztkowo warstw tlenkw; dominujce jest odksztacenie pla-
styczne nierwnoci na powierzchni oraz znacznej objtoci obrabianego pla-
stycznie metalu, w wyniku czego nastpuje kilkakrotny wzrost powierzchni
styku, a nastpnie pkanie, czciowe rozsunicie warstwy tlenkw i odsonicie
506
5 roz 8-11-02 12:32 Page 506
nieutlenionego metalu, ktrego powierzchnia styka si bezporednio z narz-
dziem;
bezporedni styk czystego metalu z powierzchni narzdzia; charakterystyczne
jest oddziaywanie midzyatomowe i tworzenie si pocze adhezyjnych, za-
lenych od postaci geometrycznej powierzchni styku, wartoci nacisku, wasno-
ci fizykochemicznych i mechanicznych metali pary trcej, w tym gwnie reak-
tywnoci chemicznej i warunkw tarcia;
niszczenie powstaych pocze adhezyjnych w czasie wzajemnego ruchu ele-
mentw metalowych stanowicych par trc; narosty materiau odksztacane-
go ulegaj odksztaceniu plastycznemu, co powoduje powstanie mikropkni
powierzchni roboczej narzdzi, przy duych wartociach si stycznych cina-
nie, a w najbardziej niekorzystnym przypadku take wykruszanie lub wyrywa-
nie wraz z czci materiau warstwy wierzchniej narzdzia. Wykruszone pro-
dukty zuycia wraz z czstkami tlenkw, ktre gwatownie stygn, oddzielaj
si od odksztacanego przedmiotu i powoduj przyspieszenie zuycia ciernego
powierzchni narzdzi. Tlenki te, zawierajce gwnie twarde czstki Fe
2
O
3
,
podczas obrbki stali oddziauj jak materia cierny przyspieszajc proces zu-
ycia narzdzi, a cieranie zachodzi najintensywniej w miejscach najwikszych
naciskw i przemieszcze materiau ksztatowanego wzgldem powierzchni na-
rzdzia, np. w obszarze przejcia wykroju w mostek wypywki w matrycach
(rys. 5.100).
507
a, d
a, d
c
a, d a
b
Rysunek 5.100
Schemat ilustrujcy
miejsca dominujcych
rodzajw zuycia wykroju
matrycy kuniczej;
a cieranie,
b zmczenie cieplne,
c zmczenie
mechaniczne,
d odksztacenie
plastyczne
(wedug A. Kannappana)
5 roz 8-11-02 12:32 Page 507
508
508
6
7
8
9
1
2
4 3
5
5 roz 8-11-02 12:32 Page 508
509
oraz ich badania
509
W 1964 roku oddano do uytku lini kolejow Shinkansen (szybki jak pocisk) w Japonii, przebiegajc m.in.
u podna Gry Fudi, czc Tokio i Osak (1). Dystans 515 km jest pokonywany z prdkoci redni 145 km/h,
a maksymaln 210 km/h. Woskie Pendolino poczyo pocztkowo Rzym z Neapolem (2). W 1981 roku
wprowadzono regularne poczenie we Francji midzy Paryem i Lyonem o dugoci 425 km, ktra jest pokony-
wana w cigu 2 godzin z maksymaln prdkoci 270 km/h (w czasie prb nawet 380 km/h) przez napdzany
elektrycznie z napowietrznej sieci pocig TGV (Train a Grande Vitesse), wymagajcy zarwno szczeglnie
niezawodnych i wytrzymaych materiaw uytych do jego wykonania jak i niezawodnych torw stalowych (3),
a szybkie koleje niemieckie ICE (5), (6), (7) wykorzystywane s obecnie na wielu liniach. Napowietrzne linie
jednotorowe wybudowane m in. w Orlando na Florydzie w USA (8), w porcie lotniczym we Frankfurcie nad
Menem w Niemczech Sky-line oraz do komunikacji miejskiej w Wellington stolicy Nowej Zelandii (11).
Podstawowym materiaem konstrukcyjnym jest we wszystkich tych przypadkach stal wykorzystywana na
torowiska, ale take na elementy konstrukcyjne lokomotyw i wagonw. Te ostatnie coraz czciej w duej mierze
s wytwarzane ze stopw lekkich na osnowie aluminium lub materiaw kompozytowych o metalowej osnowie
aluminiowej. Bardzo nowoczesnym rozwizaniem w tym zakresie jest lewitujcy pocig Maglev (magnetic
levitation) Transrapid firm Thyssen - Siemens (9), (10), ktry poczwszy od roku 2003, kiedy planuje si otwar-
cie, ma przemieszcza si z maksymaln prdkoci 430 km/h, by poczy port lotniczy w Pudong w Szanghaju
w Chinach z odlegym o 31,5 km centrum Longyang w cigu 7 minut. Szybkim rodkiem komunikacji miejskiej jest
metro, po raz pierwszy oficjalnie oddane do uytku w dniu 10 stycznia 1863 roku w Londynie po dwuletniej
eksploatacji 2 odcinkw prbnych, a potem w wielu metropoliach wiata, w tym w Madrycie (12). Tradycyjnymi
rodkami komunikacji miejskiej s natomiast tramwaje, po raz pierwszy zaprezentowane na wystawie
elektrycznej w Paryu w 1881 roku, tak jak ten pamitajcy pocztek wieku XX w Kopenhadze w Danii (13)
oraz ten nowoczesny w Brnie w Czechach (14), w ktrym uyto wielu stopw lekkich, szka i materiaw
kompozytowych.
14
10
11
12
13
5 roz 8-11-02 12:32 Page 509
5.11. Wasnoci powok
oraz metody ich oceny
OGLNA CHARAKTERYSTYKA WASNOCI POWOK
Twarde, odporne na zuycie powoki s coraz czciej uywane do poprawy
wasnoci i funkcjonalnoci rnych elementw wykonanych z materiaw iny-
nierskich. Powoki znajduj zastosowanie w optyce i mikroelektronice, biomedycy-
nie, aeronautyce i przemyle kosmicznym, energetyce, przemyle samochodowym,
przemyle budowlanym i mieszkalnictwie, budowie maszyn i innych dziedzinach
techniki. Zwikszenie trwaoci, ograniczenie szybkoci zuycia, odporno na od-
dziaywanie wysokiej temperatury, niski wspczynnik przewodnoci cieplnej oraz
ograniczenie procesw utleniania i korozyjnych w gwnej mierze decyduj o wy-
korzystaniu powok do pokrywania materiaw inynierskich. Wymagania stawia-
ne powokom dotycz gwnie niepogarszania wasnoci mechanicznych podoa
przez powok oraz poprawy wasnoci trybologicznych, antykorozyjnych w zale-
noci od przeznaczenia powok. Zastosowania systemu jakoci w procesach nano-
szenia powok wymagaj ich doskonalenia i polepszania wasnoci, co zaley od
znajomoci mechanizmw niszczenia i zuycia powok oraz towarzyszcych temu
uszkodze, w zalenoci od rodowiska i obszaru zastosowa powoki.
Wasnoci powok obejmuj:
wasnoci mechaniczne (przyczepno, twardo, naprenia wewntrzne, mo-
du sprystoci wzdunej),
wasnoci fizyczne (gsto, przewodno cieplna, wspczynnik rozszerzalno-
ci cieplnej, temperatura topnienia, wspczynnik tarcia),
wasnoci trybologiczne (odporno na zuycie cierne),
odporno antykorozyjn, dyfuzyjn i ciepln,
struktur, skad chemiczny i grubo powok.
Spord wymienionych wasnoci powok, szczegowo zostan omwione tylko
niektre.
OCENA GRUBOCI POWOK
Od gruboci powok zale ich wasnoci ochronne, techniczne lub dekoracyj-
ne. Ze wzrostem gruboci powok poprawie ulegaj wasnoci ochronne, oraz od-
porno przeciwzuyciowa, natomiast maleje odporno na uderzenia i elastycz-
no. Spord licznych sposobw okrelenia gruboci powok, najczciej stosowa-
nymi s pomiary optyczne wykonywane na mikroskopach oraz metody mechanicz-
ne, wrd ktrych najbardziej popularn jest metoda zwana kalotest.
Metoda polega na pomiarze charakterystycznych wielkoci krateru utworzonego
na powierzchni badanej prbki z powok. Do utworzenia krateru wykorzystuje si
obracajc si kulk stalow o rednicy 15 mm. Pomidzy obracajc si kulk a po-
wierzchni prbki dostarcza si zawiesin diamentu. Wielkoci charakterystyczne
510
5 roz 8-11-02 12:32 Page 510
tworzonego krateru przedstawia rysunek 5.101. Pomiarw gruboci dokonuje si
z wykorzystaniem mikroskopu wietlnego z wyskalowan podziak pomiarow.
Grubo powoki wyznaczana jest na podstawie zalenoci:
(5.99)
gdzie:
g grubo powoki w m,
D rednica zewntrzna krateru w mm,
d rednica wewntrzna krateru w mm,
R promie kulki w mm.
Pomiary gruboci powok mog by rwnie
przeprowadzone w skaningowym mikroskopie
elektronowym na przeomach poprzecznych do
ich powierzchni swobodnych.
OCENA PRZYCZEPNOCI POWOK
Przyczepno powoki do podoa jest jedn z najwaniejszych wasnoci po-
wok, gdy jeeli jest nieodpowiednia, moe zosta utracona podstawowa funkcja
powoki. Na adhezj powok do podoa, wpyw wywieraj mikrostruktura materia-
u, obcienia zewntrzne oraz aspekty rodowiskowe otoczenia. Adhezja jest sta-
nem, w ktrym dwie powierzchnie przylegaj do siebie w wyniku oddziaywa wa-
lencyjnych lub poczenia mechanicznego albo w wyniku cznego wystpowania
tych obu czynnikw. Adhezja jest silnie zwizana z czystoci i odpowiednim przy-
gotowaniem materiau podoa przed procesem nakadania powok. Wrd duej
liczby technik badawczych pozwalajcych oszacowa przyczepno powoki do
podoa, prba zarysowania (scratch test) jest jedn z najbardziej popularnych me-
tod sprawdzania wytrzymaoci mechanicz-
noadhezyjnej i kohezyjnej twardych powok.
Wmetodzie tej diamentowy wgbnik (Rockwell
C, porwnaj rozdz. 5.3.2) przemieszcza si po
powierzchni badanej prbki ze sta prdkoci
przy cigle wzrastajcej sile obciajcej (rys.
5.102). Diamentowe ostrze podczas zarysowania
wykonuje prac tarcia, ktr mona wyrazi za
pomoc wzoru:
(5.100)
gdzie:
F
F
sia tarcia,
F
N
sia normalna.
Obcienie krytyczne zarejestrowane pod-
czas prby nie zaley wycznie od wytrzymao-
ci mechanicznej (adhezja, kohezja) ukadu po-
wokapodoe, lecz take od innych parametrw
5.11. Wasnoci powok oraz metody ich oceny
511
,
R 4
d D D
g
3
10
) (

=
Rysunek 5.101
Wielkoci charakterystyczne wykorzystywane do pomiaru
gruboci powok w metodzie kalotest
F
n
F
t
Rysunek 5.102
Schemat stanowiska do pomiaru przyczepnoci twardych
powok; 1 napd wywoujcy si nacisku, 2 detektor
emisji akustycznej, 3 penetrator, 4 prbka, 5 napd
posuwu prbki, 6 dwignia docisku
, F
x
F
/ F x F W
N
N
F F F
d
d
d
d

= =
5 roz 8-11-02 12:32 Page 511
tego ukadu (twardo i chropowato podoa, twardo i chropowato powoki,
grubo powoki, wspczynnik tarcia pomidzy powok a wgbnikiem, napre-
nia wewntrzne wystpujce w powoce), jak rwnie od parametrw prby (szyb-
ko przyrostu obcienia, szybko przesuwu wgbnika, promie kocwki
wgbnika oraz jego zuycie). Miejsce styku powoki z podoem jest zatem istot-
ne przy opracowaniu niezawodnej i trwaej powoki. Dobra przyczepno stanowi
podstawowe wymaganie stawiane powokom. Zuszczenie, wykruszenie, a zwasz-
cza cakowite oddzielenie powoki od podoa (delaminacja) decyduj o uszkodze-
niu caego elementu, ktrego trwao eksploatacyjna zaley zatem istotnie od
przyczepnoci powoki. W trakcie prby przyczepnoci jest rejestrowana emisja
akustyczna i sia tarcia w funkcji siy obciajcej (rys. 5.103).
Zmiany wartoci sygnau emisji akustycznej i siy tarcia s wskanikami
umoliwiajcymi okrelenie uszkodzenia powoki. Warto obcienia, przy
ktrym pojawiaj si pierwsze uszkodzenia, zwana jest obcieniem krytycznym
L
C
i odpowiada gwatownemu przyrostowi natenia emisji akustycznej.
Uszkodzenia powoki mona take analizowa uywajc mikroskopu wietlnego
lub elektronowego skaningowego. Umoliwia to okrelenie rodzaju uszkodzenia
powoki odpowiedzialnego za przyrost natenia emisji akustycznej. W niektrych
metodach bada przyczepnoci powok okrela si take warto obcienia kry-
tycznego powodujcego cakowit delaminacj powoki.
Uszkodzenia powstajce podczas bada przyczepnoci powok metod zaryso-
wania (tabl. 5.11) mona sklasyfikowa jako:
zuszczanie powoki (spalling failure),
wybrzuszanie powoki (buckling failure),
wykruszanie powoki (chipping failure),
pknicia konforemne (conformal cracking),
pknicia wywoane rozciganiem (tensile cracking).
Wykonanie rysy nie ma charakteru niszczcego, std prby te mona wykonywa
bezporednio na pokrywanych elementach.
512
F
t
F
t
Rysunek 5.103
Zaleno emisji akustycz-
nej EA i siy tarcia F
t
od
wielkoci siy obciajcej
dla powok Ti+Ti(C
x
N
1x
)
uzyskanych metod reakty-
wnego rozpylania magne-
tronowego w temperaturze
500C
5 roz 8-11-02 12:32 Page 512
POMIARY MIKROTWARDOCI POWOK
Twardo (mikrotwardo) jest jedn z najbardziej podstawowych wasnoci
powok. Szczegln rol odgrywa podczas procesu zuycia ciernego wystpujce-
go w trakcie kontaktu powoki z twardymi materiaami. Twardo jest mierzona
513
Uszkodzenia Opis
USZKODZENIA POJEDYNCZE
0a: delaminacja na krawdzi
0b: wady przygotowania podoa
0c: delaminacja wewntrz rysy
0d: zadrapania wewntrz rysy
PKNICIA WYWOANE ROZCIGANIEM
1a: czciowe
1: cakowite
2. PKNICIA KONFOREMNE
3: ZGNIATANIE POWOKI
3a: WYBRZUSZANIE POWOKI
DELAMINACJA OKRESOWA
4: obustronna
4a: jednostronna
5: ZUSZCZANIE,
PKNICIA KONFOREMNE
WYKRUSZANIE
6: obustronne
6a: jednostronne
DELAMINACJA
7: cakowita
7a: pasmowa
7b: czciowa
0a
3a
3
4a
6a
7a 7 7b
6
4
5
1a
1
2
0b
0c 0d
Tablica 5.11
Klasyfikacja uszkodze tworzcych si we wgbieniu powstaym podczas oceny przyczepnoci powok do mate-
riau podoa dokonan metod zarysowania (scratch test)
5 roz 8-11-02 12:32 Page 513
rnymi metodami i ma powizanie z innymi wasnociami powok, takimi jak wy-
trzymao, plastyczno, naprenia wewntrzne oraz struktura. Zazwyczaj defi-
niuje si j jako odporno materiau na lokalne odksztacenie plastyczne.
Prb mikrotwardoci powok mona dokona przy uyciu ultramikrotwardo-
ciomerza dynamicznego (np. Shimadzu DUH202) umoliwiajcego uzyskanie
danych charakterystycznych dla wasnoci mechanicznych niewielkiego obszaru
powierzchni badanego materiau. Urzdzenia tego mona uy do bada rnych
materiaw powierzchniowych, takich jak cienkich powok, powierzchni poddawa-
nych innym obrbkom (implantacji jonowej, azotowaniu itp.) oraz powierzchni
materiaw niemetalowych (ceramicznych, ywic, gumy, kauczuku), ktre nie mo-
g by badane na konwencjonalnych urzdzeniach badawczych. Urzdzenie szacu-
je twardo dynamiczn, dokonujc pomiaru gbokoci odcisku, ktra zwykle nie
przekracza dziesitnych czci mikrometra, a zadane obcienie nie przekracza
0,05 N, co eliminuje oddziaywanie materiau podoa na twardo powoki. Twar-
do okrelona tym sposobem wyznacza wasnoci wytrzymaociowe materiau,
wczajc nie tylko odksztacenie plastyczne, ale rwnie odksztacenie spryste.
Istnieje rwnie moliwo standardowego okrelenia mikrotwardoci metod Vic-
kersa, polegajcego na pomiarze przektnych wgbnika.
Przyjmujc obcienie P (mN) oraz gboko wniknicia wgbnika D (m),
twardo dynamiczn okrela nastpujca zaleno:
(5.101)
gdzie:
staa zalena od ksztatu wgbnika.
Prba pozwala na obserwacje zmian odksztacenia plastycznego i sprystego
materiau prbki odpowiednio w czasie obciania i odciania (rys. 5.104). Pre-
cyzyjny ukad pomiarowy pozwala zarejestrowa gboko tworzonego odcisku
podczas obciania, jak rwnie podczas odciania wgbnika. Sztywno powok
wyznaczona jest na podstawie krzywej odcienia, gdzie miar tej wielkoci jest
514
Rysunek 5.104
Wykres
obcienieodcienie
w funkcji gbokoci
odcisku
,
D
P
DH
2

=
5 roz 8-11-02 12:32 Page 514
tangens nachylenia midzy prost dopasowan metod regresji liniowej do krzywej
odcienia a osi odcitych.
Na rysunku 5.105a przedstawiono odksztacenie powierzchni przy nacisku pe-
netratora dla przypadku czysto sprystego lub sprystoplastycznego, a na ry-
sunku 5.105b odcisk po odcieniu z odksztaceniem plastycznym.
Przy uyciu odpowiedniego oprogramowania mona obliczy zredukowany mo-
du sprystoci wzdunej (modu Younga) korzystajc z zalenoci:
(5.102)
gdzie:
S sztywno materiau,
staa wynikajca z geometrii penetratora,
E
r
zredukowany modu sprystoci wzdunej,
A
K
powierzchnia styku midzy penetratorem a badan powierzchni.
Na podstawie zalenoci (5.102), uwzgldniajc wartoci wspczynnikw
Poissona penetratora i badanej prbki, mona wyznaczy modu sprystoci
wzdunej prbki korzystajc ze wzoru:
(5.103)
gdzie:
E
r
zredukowany modu sprystoci wzdunej,
E
i
modu sprystoci wzdunej penetratora,
E
s
modu sprystoci wzdunej prbki,
i
wspczynnik Poissona penetratora,
s
wspczynnik Poissona prbki.
515
A
K
h
p
h
o h
p
h
c
h
s
Rysunek 5.105
Schemat cech geometrycznych odcisku (w przekroju poprzecznym): a) podczas zagbiania si penetratora
w badany materia, b) po odcieniu (wedug L. Karlssona); F sia nacisku, h maksymalne zagbienie,
h
p
zagbienie plastyczne, h
o
zagbienie sprystoplastyczne, h
c
zagbienie kontaktowe,
h
s
gboko odksztacenia powierzchni, A
k
powierzchnia kontaktowa
, A E
h
F
S
K r
= =
d
d
,
2 2
1 1 1
E
v
E
v
E
s
s
i
i
r
=
5 roz 8-11-02 12:32 Page 515
Modu sprystoci wzdunej charakteryzuje spryste wasnoci cienkich po-
wok, gdy na jego warto wpywaj parametry zwizane ze struktur, takie jak g-
sto defektw, porowato, stan wiza wewntrz materiau powoki. Dlatego ba-
dania nieniszczce parametrw sprystych powok dostarczaj informacji o ich
wasnociach. Badania te wykonywane s podobnie jak w przypadku bada mikro-
twardoci technikami nanowgbie, a take w prbach zginania.
OCENA NAPRE WEWNTRZNYCH W POWOKACH
Wasnoci mechaniczne, takie jak twardo, przyczepno oraz trybologiczne
nanoszonych powok s silnie uzalenione od wartoci i przestrzennego rozkadu
napre wewntrznych. Naprenia te powstaj pod wpywem rozwoju niedopa-
sowania midzy powok a materiaem podoa w wyniku gradientu temperatury
(naprenia termomechaniczne) i wzrostu napre pochodzcych z szybkiego
krzepnicia oraz intensywnoci bombardowania jonw. Generalnie przyjmuje si,
e naprenia wewntrzne
wew
skadaj si z napre skadowych pochodzcych
od podoa
r
oraz od powoki
p
, ktre z kolei powstaj w wyniku rnicy midzy
wspczynnikiem rozszerzalnoci cieplnej powoki i podoa:
(5.104)
Nadmierne naprenia rozcigajce w powokach mog powodowa tworzenie
si pkni rozprzestrzeniajcych si w poprzek powok, natomiast wysokie napr-
enia ciskajce mog prowadzi do delaminacji powok z powierzchni podoa,
na ktre zostay naniesione. Std potrzeba okrelenia napre wewntrznych
w powokach staje si bardzo wanym elementem kontroli jakoci naniesionych po-
wok. System wielowarstwowego nanoszenia powok zapewnia obnienie napre
wewntrznych w powokach, gdy na kolejno nanoszonych warstwach nastpuje re-
dukcja napre. W wikszoci przypadkw pomiaru napre wewntrznych
mona dokona za pomoc mechanicznego pomiaru zakrzywienia prbki lub me-
todami dyfrakcyjnymi.
ODPORNO POWOK NA ZUYCIE
Twarde powoki istotnie zwikszaj odporno na zuycie cierne pokrytych ni-
mi materiaw inynierskich. Redukcja tarcia wynikajca z mniejszego wspczyn-
nika tarcia powok decyduje o zmniejszonym zuyciu eksploatacyjnym elementw
pokrytych powokami w stosunku do materiaw im pokrewnych. Zuycie okrela
si jako proces postpujcego ubytku materiau od powierzchni powoki w wyniku
mechanicznego obcienia, wzgldnego ruchu staego, pynnego lub gazowego ma-
teriau wsppracujcego lub otoczenia. Zuycie zwizane jest rwnie z transfe-
rem materiau oraz zmian jego wasnoci w zalenoci od tarcia. Duy wpyw na
odporno na zuycie cierne wywiera chropowato powierzchni powoki. Zesp
fizycznych i chemicznych procesw przebiegajcych w zewntrznych warstwach
elementu bdcego w kontakcie z innym decyduje o dominujcym mechanizmie
zuycia, wrd ktrych wyrnia si, analogicznie jak w przypadku materiaw nie-
pokrywanych, nastpujce mechanizmy:
516
p r wew
+ = .
5 roz 8-11-02 12:33 Page 516
zuycie cierne, ktre jest procesem, w ktrym twarde czstki erodenta wcho-
dz w relatywnie bardziej mikk powierzchni, w wyniku czego nastpuje za-
drapanie i usuwanie materiau, a odporno na zuycie cierne wzrasta wraz ze
wzrostem twardoci materiau,
zuycie erozyjne, ktre jest odmian zuycia ciernego, w ktrym ubytek mate-
riau z powierzchni nastpuje w wyniku ruchu wzgldnego z pynem lub gazem
zawierajcym czstki stae,
zuycie adhezyjne, ktre wystpuje podczas kontaktu dwch materiaw a wza-
jemny nacisk jest tak duy, e powoduje lokalne odksztacenie plastyczne i mi-
kroadhezj, a w wyniku tego nastpuje transfer materiau z ciaa mikkiego do
twardego,
zuycie dyfuzyjne, ktre nastpuje w wyniku wytworzenia wysokiej temperatu-
ry, w zakresie 7001200C, najczciej podczas obrbki mechanicznej z du
szybkoci, a szybko zuycia dyfuzyjnego zaley od warunkw zewntrznych
i chemicznych wasnoci materiaw bdcych ze sob w kontakcie,
zuycie zmczeniowe, ktre wystpuje w przypadku, gdy powierzchnie bdce
z sob w kontakcie poddawane s cyklicznie zmiennemu obcieniu i odcie-
niu, a uszkodzenie powstaje w wyniku pkni lub skaz na zewntrznych po-
wierzchniach stykajcych si ze sob materiaw, co w konsekwencji prowadzi
do propagacji pkni i odrywania si czstek materiau.
Opracowano liczne i rnorodne prby trybologiczne prowadzone w wielu la-
boratoriach naukowych. Niewiele spord tych bada ma swoje odzwierciedlenie
w normach i jest uznane za standardowe. Wrd nich najczciej stosowan prb
okrelajc odporno na zuycie cierne jest prba cierania na wirujcej tarczy
pinondisc. Rwnie popularn metod, ktra w stosunkowo prosty sposb po-
zwala okrela trwao materiaw, ich wasnoci eksploatacyjne i rnicowa je
midzy sob, jest prba erozyjna z wykorzystaniem proszkowego erodenta.
Schemat badania odpornoci na zuycie cierne na wirujcej tarczy metod
pinondisc podano rysunku 5.106. Urzdzenie jest poczone z komputerem, po-
zwalajcym definiowa wielko obcienia,
szybko obrotow, promie na prbce,
maksymalny wspczynnik tarcia, czas trwa-
nia testu. Jako przeciwprbki uy mona
np. kulki z tlenku glinu Al
2
O
3
o rednicy
6 mm. Przykadowe warunki prby s nast-
pujce: sia nacisku F
N
5 N, prdko prze-
suwu v 40 cm/s, promie r 10 mm.
Wspczynnik tarcia badanych pokry
mona wyznaczy na takim samym urzdze-
niu. Jako przeciwprbki mona uy pene-
tratora np. ze stali oyskowej o promieniu
zaokrglenia 1 mm. Badania mona przyka-
dowo przeprowadzi w temperaturze pokojo-
wej przy nastpujcych warunkach: sia naci-
sku F
N
1 N, droga tarcia s 10 mm, prd-
ko przesuwu v 10 mm/s.
517
F
N
Rysunek 5.106
Schemat oceny odpornoci
na zuycie cierne powok
metod pinondisc
5 roz 8-11-02 12:33 Page 517
Wasnoci eksploatacyjne wytworzonych
powok mona okreli na podstawie prby
erozyjnej, np. na urzdzeniu strumienio-
wopowietrznym przedstawionym schema-
tycznie na rysunku 5.107, w ktrym proszko-
wy erodent wydobywajcy si z dyszy przy
zadanym cinieniu uderza o powierzchni
badanej prbki ustawionej pod ustalonym
ktem wzgldem dyszy. Mona dobra przy-
kadowo nastpujce warunki prby: cinie-
nie w dyszy 270 kPa, kt uderzenia pomi-
dzy powierzchni prbki a dysz 30, szyb-
ko przepywu erodenta 2 g/min, odle-
go powierzchni prbki od dyszy 20 mm,
minimalny czas prby 0,1 s.
Jako erodenta mona uywa np. prosz-
ku o nastpujcym udziale skadnikw:
95,8% Al
2
O
3
, 2,6% TiO
2
, 1% SiO
2
, 0,2%
Fe
2
O
3
, 0,2% MgO, 0,1% ZrO
2
, pozostae
0,1% stanowi alkalia. rednia wielko ziar-
na erodenta wynosi 70 m, a mikrotwardo
Knoopa 21,6 GPa
*)
.
Przykadowe wyniki bada przedstawio-
no na rysunku 5.108.
OCENA ODPORNOCI POWOK NA KOROZJ
Jednym z generalnych celw nakadania powok jest wytworzenie powoki
ochronnej o wyszej ni podoe odpornoci na korozj. Efekt ten, np. w przypad-
ku powok PVD, wynika z mniejszej wielkoci ziarna oraz amorficznej struktury
powok. Twarde powoki s zwykle odporne chemicznie w niewysokiej temperatu-
rze pod warunkiem, e maj odpowiedni grubo, s szczelne oraz nie wykazuj
struktury kolumnowej. Wikszo powok wytworzonych w procesach PVD cechu-
je si du gstoci defektw w postaci porw oraz mikrostruktur kolumnow
pozwalajc na przenikanie przez powok czynnika agresywnego w gb materia-
u. Opracowane nowe sposoby wytwarzania warstw powierzchniowych, w tym po-
woki wielowarstwowe, tworzone w wyniku nanoszenia na siebie kolejno warstw
rnych materiaw, najczciej prostych powok o rnych wasnociach, stano-
wi wan grup wrd powok stosowanych w celu ochrony korozyjnej. System
wielowarstwowego nanoszenia powok daje wiksze moliwoci zapobiegania przy-
czynom korozji, takim jak pory czy szczeliny. Kady taki defekt pojawiajcy si na
pojedynczo naniesionej powoce w procesie pokrywania moe by neutralizowany
518
Rysunek 5.107
Schemat urzdzenia do prb erozyjnych
*)
Prby mikrotwardoci przy bardzo maym obcieniu nie s znormalizowane, wic ich wyniki
podaje si nie tylko w jednostkach niemianowanych HK (porwnaj rozdz. 5.3.2), lecz i w GPa.
5 roz 8-11-02 12:33 Page 518
przez kolejno naniesione warstwy. W ten sposb droga czynnika korozyjnego zo-
staje wyduona lub zamknita. W przypadku korozji elektrochemicznej, oprcz
wytworzenia bariery przeciwdyfuzyjnej, due znaczenie odgrywaj inne wasnoci
powok, m.in. ich potencja elektrochemiczny wzgldem podoa. Wikszo po-
wok otrzymanych w procesie PVD ma najczciej dodatni potencja w wodnych
rodowiskach, w przeciwiestwie do chronionego podoa. Powoki takie s zali-
czane do powok katodowych i mog spenia swoje zadanie pod warunkiem, e s
szczelne i poza wasn stabilnoci chemiczn w sposb fizyczny mog zapobie-
ga przenikaniu roztworu agresywnego do podoa. Wyznaczenie krzywych pola-
ryzacji anodowej jest szczeglnie pomocne w analizie przebiegu korozji elektroche-
micznej. Oprcz wasnoci antykorozyjnych powoki wytwarzane w procesach
PVD stanowi skuteczn barier dyfuzyjn oraz termiczn.
Badania korozji elektrochemicznej powok mona wykona w standardowym
laboratoryjnym urzdzeniu do ilociowego badania korozyjnych wasnoci materia-
w trjelektrodowej komorze, np. w 1molowym roztworze HCl, w odniesieniu
519
Rysunek 5.108
Trjwymiarowy obraz repliki kraterw utworzonych w trakcje bada odpornoci erozyjnej powoki
Ti+Ti(C
x
N
1x
) uzyskanej w atmosferze zawierajcej 50% N
2
oraz 50% CH
4
w zalenoci od czasu trwania
testu; temperatura uzyskania powoki 440C, odlego prbek od tarczy magnetronu 125 mm
5 roz 8-11-02 12:33 Page 519
do elektrody platynowej i elektrody kalomelowej (rys. 5.109). Badania polegaj na:
pomiarach polaryzacji, np. w zakresie 500 mV do 500 mV z szybkoci ska-
nowania 15 mV/min, w celu wyznaczenia prdu korozji i
kor
na podou, meto-
d analizy Tafela, wykorzystujc odpowiednie oprogramowanie:
(5.105)
gdzie:
polaryzacja,
C, D stae,
pomiarach potencjau korozyjnego E
kor
, np. po 60 min przebiegu eksperymen-
tu,
pomiarach szybkoci korozji:
(5.106)
gdzie:
v
kor
szybko korozji w mm/rok,
i
kor
gsto prdu w A/cm
2
,
M masa atomowa w g,
gsto w g/cm
3
,
W wartociowo (liczba elektronw, ktre s tracone podczas reakcji).
520
Rysunek 5.109
Schemat trjelektrodowej komory do bada odpornoci korozyjnej materiaw
+ = D i C ( ) , lg

W
M i
v
kor
kor
,

=
5 roz 8-11-02 12:33 Page 520

Wyniki bada korozyjnych przedstawiono przykadowo na rysunku 5.110.
521
cm
2
Rysunek 5.110
Krzywe polaryzacji anodowej w 1molowym roztworze HCl dla 15warstwowej powoki Ti/TiAlN naniesionej na
podoe z mosidzu CuZn40Pb2
5 roz 8-11-02 12:33 Page 521
522
522
Struktura 1) pytki ze stali szybkotncej typu HS11-
2-2-5 uszkodzonej w wyniku skrawania, pow. 65x;
2) powierzchni prbki walcowej ze stali
X37CrMoV5-1 uszkodzonej w wyniku zmczenia
cieplnego, pow. 30x; 3) powierzchni prbki boro-
wanej dyfuzyjnie ze stali 40CrMoV5-1 uszkodzonej
w wyniku zmczenia cieplnego, pow. 70x; 4) prze-
kroju prbki ze stali typu 38CrMnMoVB10-6-4
uszkodzonej w wyniku zmczenia cieplnego;
pknicia na granicach ziarn austenitu pierwot-
nego, pow. 400x; 5) powierzchni koa zbatego
uszkodzonego w trakcie eksploatacji, pow. 5x;
6) ladu wgbnika po scratch tecie na powierz-
chni powoki galwanicznej Ni/Cr na podou ze
stopu miedzi CuZn40Pb2, pow. 200x; 7) wytarcia
powoki (Ti,Al)N na podou ze stali narzdziowej
do pracy na gorco X40CrMoV5-1, pow. 6x;
8) przeomu zmczeniowego polikrystalicznego
cynku o budowie mieszanej, rozwijajcego si po
paszczyznach upliwoci ze ladami pasm
polizgu, pow. 4000x
1 2 3
4 5
6 7 8
Zuycie i uszkodzenie
5 roz 8-11-02 12:33 Page 522
Stale i inne
stopy elaza
Stale i inne
stopy elaza
6 rozA 8-11-02 14:56 Page 1
6.1. Oglna
klasyfikacja stali
6.1.1. Gwne kryteria klasyfikacji stali
POJCIE STALI
Stal jest plastycznie i cieplnie obrabialnym stopem elaza z wglem i innymi
pierwiastkami, otrzymywanym w procesach stalowniczych ze stanu ciekego. Za
stenie wgla graniczne, oddzielajce stale od eliw, przyjmuje si 2% (jedynie
nieliczne stale wysokochromowe mog zawiera wicej ni 2% C). Klasyfikacji sta-
li mona dokona midzy innymi na podstawie kryteriw podanych w tablicy 6.1.
Ze wzgldw praktycznych najczciej operuje si klasyfikacj stali opierajc
si na skadzie chemicznym lub zastosowaniu. Podziau stali dokonano zgodnie
z norm PN-EN 10020:2002U. Naley podkreli, e w zwizku z procesem dosto-
sowywania polskich norm do systemu europejskiego (PN-EN), w Polsce obowizu-
j rwnoczenie take inne zasady podziau stali (np. podane w normach PN oraz
PN-ISO).
6.1.2. Klasyfikacja stali wedug skadu
chemicznego
STALE NIESTOPOWE I STOPOWE
Dokonujc podziau stali na podstawie skadu chemicznego (zgodnie z norm
PN-EN 10020:2002U) mona wyrni nastpujce klasy stali:
524
Kryterium podziau Przykadowe rodzaje i grupy stali
Skad chemiczny niestopowa (wglowa), stopowa
Podstawowe zastosowanie konstrukcyjna, narzdziowa, o szczeglnych wasnociach
Jako (m.in. stenie S i P) jakociowa, specjalna
Sposb wytwarzania martenowska, elektryczna, konwertorowa i inne
Sposb odtleniania uspokojona, puspokojona, nieuspokojona
Rodzaj produktw blachy, prty, druty, rury, odkuwki, itp.
Posta lana, kuta, walcowana na gorco, walcowana na zimno, cigniona
Stan kwalifikacyjny surowy, wyarzony normalizujco, ulepszony cieplnie i inne
Tablica 6.1
Przykadowe kryteria klasyfikacji stali
6 rozA 8-11-02 14:56 Page 524
stale niestopowe, w ktrych stenie kadego z pierwiastkw jest mniejsze od
wartoci granicznych podanych w tablicy 6.2,
stale nierdzewne, zawierajce 10,5% Cr i 1,2% C,
inne stale stopowe (nieodpowiadajce definicji stali nierdzewnych), w ktrych
stenie co najmniej jednego z pierwiastkw jest rwne lub wiksze od warto-
ci granicznej podanej w tablicy 6.2.
Cz stali, zawartych w normach niezgodnych z systemem PN-EN, ma inne
graniczne stenia pierwiastkw decydujce o przynalenoci do stali stopowych.
Ze wzgldu na sumaryczne stenie pierwiastkw, stale stopowe dzieli si
umownie na nastpujce grupy:
6.1. Oglna klasyfikacja stali
525
Pierwiastek chemiczny Stenie graniczne masowe
1)
, %
Aluminium 0,3
Bor 0,0008
Bizmut 0,1
Chrom 0,3
Cyrkon 0,05
Kobalt 0,3
Krzem 0,6
Lantanowce (kady) 0,1
Mangan 1,65
Mied 0,4
Molibden 0,08
Nikiel 0,3
Niob 0,06
Ow 0,4
Selen 0,1
Tellur 0,1
Tytan 0,05
Wanad 0,1
Wolfram 0,3
Inne (oprcz C, P, S, N) (kady) 0,1
1)
Wartoci graniczne wykorzystuje si do klasyfikacji stali porwnujc je z wartoci
minimaln stenia kadego pierwiastka podanego w normach szczegowych,
a jeli podana jest tylko warto maksymalna do klasyfikacji (za wyjtkiem Mn)
przyjmuje si warto stanowic 70% tego stenia maksymalnego.
2)
Jeeli wymagania dotyczce manganu obejmuj wycznie stenie maksymalne,
dopuszcza si wwczas warto 1,8%.
2)
Tablica 6.2
Stenie graniczne pierwiastkw stopowych w stalach
6 rozA 8-11-02 14:56 Page 525
niskostopowe, w ktrych stenie jednego pierwiastka (oprcz wgla) nie prze-
kracza 2%, a suma pierwiastkw cznie nie przekracza 3,5%,
redniostopowe, w ktrych stenie jednego pierwiastka (oprcz wgla) przekra-
cza 2% lecz nie przekracza 8%, lub suma pierwiastkw cznie nie przekracza 12%,
wysokostopowe, w ktrych stenie jednego pierwiastka przekracza 8% a suma
pierwiastkw cznie nie przekracza 55%.
W zalenoci od gwnego pierwiastka lub kilku pierwiastkw wystpujcych
w stalach stopowych, mona wydzieli nastpujce ich podgrupy:
stale manganowe,
stale krzemowe,
stale manganowokrzemowe,
stale niklowe,
stale chromowe,
stale chromowoniklowe,
stale chromowomolibdenowe,
stale chromowomanganowokrzemowe,
stale chromowoniklowomolibdenowe,
inne.
KLASYFIKACJA STALI WEDUG STOPNIA ODTLENIENIA
Wedug stopnia odtlenienia mona wyrni nastpujce rodzaje stali:
stal nieuspokojon, w ktrej przy krzepniciu we wlewnicy dochodzi do reakcji
wgla z rozpuszczonym tlenem, a tworzcy si w wyniku tego tlenek wgla
burzliwie uchodzi z ciekej stali,
stal puspokojon, w ktrej stenie rozpuszczonego tlenu obniono tak, aby
przy jej krzepniciu we wlewnicy dochodzio jedynie do ograniczonej reakcji
wgla z tym pierwiastkiem,
stal uspokojon, w ktrej przed odlaniem do wlewnicy nie dochodzi do reakcji
tlenu z wglem, a stal po wlaniu do wlewnicy zachowuje si spokojnie; odmia-
n tej stali jest stal uspokojona niestarzejca si, ktra jest odtleniana alumi-
nium, oprcz odtleniania krzemem.
6.1.3. Klasyfikacja stali niestopowych
wedug jakoci, wasnoci i zastosowania
KLASY JAKOCI STALI NIESTOPOWYCH
Stale niestopowe (zgodnie z norm PN-EN 10020:2002U) mog by podzielo-
ne ze wzgldu na klasy jakoci na:
jakociowe
*)
,
specjalne.
6. Stale i inne stopy elaza
526
*)
W obowizujcej do roku 2002, a obecnie wycofanej normie PN-EN 10020:1996 wyrniano
take klas stali niestopowych podstawowych. W znowelizowanej normie PN-EN
10020:2002U klasa ta zostaa wczona do stali niestopowych jakociowych. W normach
ustanowionych wczeniej, nadal wymieniane s jednak stale z klasy jakoci stali podsta-
wowych, wobec czego normy te wymagaj odpowiednich zmian.
6 rozA 8-11-02 14:56 Page 526
STALE NIESTOPOWE JAKOCIOWE
Wprzypadku stali niestopowych jakociowych zwykle okrela si tylko wyma-
gania dotyczce niektrych wasnoci, np. cigliwoci, podatnoci na obrbk pla-
styczn i/lub wielkoci ziarna, i to na poziomie niszym ni stali niestopowych
specjalnych. Do stali niestopowych jakociowych zaliczane s take stale elektro-
techniczne o okrelonych wymaganiach dotyczcych ich wasnoci magnetycz-
nych.
Generalnie, zgodnie z definicj, do stali niestopowych jakociowych zaliczane
s wszystkie stale niestopowe, niezaliczone do stali specjalnych.
STALE NIESTOPOWE SPECJALNE
Stale niestopowe specjalne charakteryzuj si wyszym stopniem czystoci
i mniejszym udziaem wtrce niemetalicznych, ni stale jakociowe. Stale te zwy-
kle s przeznaczone do ulepszania cieplnego lub hartowania powierzchniowego.
W wyniku ciasnych tolerancji skadu chemicznego oraz zastosowania specjalnych
warunkw wytwarzania uzyskuje si zrnicowane wasnoci mechaniczne, tech-
nologiczne i uytkowe tych stali, np. wysok wytrzymao lub wskie pasmo har-
townoci, czsto w poczeniu z okrelon cigliwoci, spawalnoci lub podatno-
ci na odksztacenie plastyczne na zimno.
Stale niestopowe specjalne speniaj jeden lub wicej z podanych warunkw:
wymagana praca amania (udarno) w stanie ulepszonym cieplnie,
wymagana gboko utwardzenia powierzchniowego lub twardo powierzch-
ni po hartowaniu,
niski udzia wtrce niemetalicznych,
maksymalne stenie fosforu i siarki 0,020% dla analizy wytopowej i 0,025%
dla analizy kontrolnej,
minimalna praca amania w 50C: KV 27 J okrelona na prbkach wzdu-
nych lub 16 J na prbkach poprzecznych,
przewodno elektryczna waciwa >9 Sm/mm
2
.
W stalach na reaktory jdrowe ograniczone jest stenie nastpujcych pier-
wiastkw: miedzi do 0,10%, kobaltu do 0,05% i wanadu do 0,05%.
Stale ferrytycznoperlityczne utwardzane wydzieleniowo, o steniu wgla
0,25% wedug analizy wytopowej, oraz steniu niobu, wanadu i innych pierwiast-
kw mikrostopowych mniejszym od wartoci granicznych podanych dla stali sto-
powych w tablicy 6.2, poddawane s utwardzaniu wydzieleniowemu w wyniku re-
gulowanego walcowania i chodzenia. Stalom do zbrojenia betonu wstpnie spr-
onego stawiane s rwnie specjalne wymagania.
Przykady klasyfikacji stali niestopowych z podziaem na gwne klasy jakocio-
we oraz z dodatkowym podziaem na grupy lub podklasy wasnoci i zastosowania
W zwizku z niezakoczonym procesem dostosowywania polskich norm do
systemu europejskiego (PN-EN), w Polsce obowizuj rwnie normy (PN) zawie-
rajce stale pogrupowane odmiennie ni podano w tablicy 6.3.
527
6 rozA 8-11-02 14:56 Page 527
528
Gwne
cechy
Dodatkowe
cechy
Klasy jakoci stali niestopowych
stale jakociowe stale specjalne
R
e
maks.
R
m
maks.
lub HB maks.
(stale mikkie
niskowglowe)
stale mikkie na tamy i blachy do obrbki plastycznej
na zimno (oglnego zastosowania, toczne, gbokotoczne):
R
e
min.
lub
R
m
min.
stale konstrukcyjne
cznie ze stalami
na zbiorniki
cinieniowe
stale o steniu P i S 0,045%, np.:
stale o specjalnych wasnociach plastycznych,
stale na rury
np. do cignienia, gicia na zimno
stale z okrelonym minimalnym steniem miedzi
stale z minimaln prac
amania KV 27 J w 50C
(prbki wzdune)
stale dla energetyki jdrowej
(do reaktorw jdrowych)
stale do zbrojenia
betonu
stale do zbrojenia betonu
i betonu wstpnie spronego
stale do betonu wstpnie spronego
stale szynowe stale na szyny szerokostopowe i o specjalnym profilu
na rozjazdy i krzyownice, nieobrabiane cieplnie
Stenie
wgla
stale automatowe: stale automatowe
stale
do cignienia
stale na walcwk do cignienia i/lub walcowania
na zimno
stale o szczeglnie niskim udziale wtrce
niemetalicznych
stale na walcwk do cignienia i/lub
walcowania na zimno, np. walcwka
na spryny, drut do zbrojenia opon,
spawalnicze materiay dodatkowe
stale
do spczania
na zimno
stale do spczania i wyciskania na zimno
nieprzeznaczone do obrbki cieplnej
stale do spczania i wyciskania na zimno
i do obrbki cieplnej:
* do nawglania
* do ulepszania cieplnego
stale do nawglania stale niestopowe maszynowe do nawglania
stale do ulepszania
cieplnego
stale niestopowe maszynowe stale niestopowe maszynowe
do ulepszania cieplnego
stale
sprynowe
stale na tamy walcowane na zimno
do produkcji spryn
stale na tamy walcowane na zimno
stale narzdziowe stale narzdziowe
stale do hartowania powierzchniowego
Wasnoci
magnetyczne
lub elektryczne
stale o wymaganiach dotyczcych stratnoci
i/lub wasnoci magnetycznych
stale o przewodnoci elektrycznej 9 S m/mm
2
stale o przewodnoci elektrycznej
>9 S m/mm
2
Zastosowanie stale
na opakowania
stale na najciesze blachy: ocynowane
lub chromowane, na opakowania
spawalnicze materiay
dodatkowe
stale na elektrody otulone i drut do spawania stale na elektrody otulone
i drut do spawania, P i S 0,020%
* walcowane na gorco lub zimno
* do ogniowego ocynkowania, oowiowania
lub aluminiowania
* konstrukcyjne walcowane na gorco
* o podwyszonej wytrzymaoci
* spawalne drobnoziarniste konstrukcyjne
* kadubowe do budowy statkw
* na blachy i tamy do ocynkowania ogniowego
* na spawane butle gazowe z blach i tam
* na blachy i tamy do pracy w podwyszonej
temperaturze i pod cinieniem
* nieprzeznaczone do obrbki cieplnej
* do nawglania
* do ulepszania cieplnego
Tablica 6.3
Przykady klasyfikacji stali niestopowych
6 rozA 8-11-02 14:56 Page 528
6.1.4. Klasyfikacja stali stopowych wedug jakoci,
wasnoci i zastosowania
KLASY JAKOCI STALI STOPOWYCH
Ze wzgldu na klasy jakoci stale stopowe dzieli si na:
stale stopowe jakociowe,
stale stopowe specjalne.
Jako odrbn klas wrd stali stopowych wyrnia si w normie PN-EN
10020:2002U stale nierdzewne. Stale te nie s dzielone na jakociowe i specjalne,
lecz kryteriami ich dalszego podziau s stenie Ni lub gwna wasno stali.
STALE STOPOWE JAKOCIOWE
Dla stali stopowych jakociowych stosuje si te same kryteria klasyfikacji jak
dla stali niestopowych jakociowych, z uwzgldnieniem dodatkowych wymaga do-
tyczcych stenia pierwiastkw rwnego lub wikszego od wartoci granicznych
podanych w tablicy 6.2. Produkty ze stali stopo-
wych tej klasy zazwyczaj nie s przeznaczone do
ulepszania cieplnego ani utwardzania powierzch-
niowego. Wrd stali stopowych jakociowych (tabl.
6.4) wyrnia si nastpujce grupy:
stale konstrukcyjne drobnoziarniste spawalne
przeznaczone na zbiorniki i rurocigi pracujce
pod cinieniem, o minimalnej granicy plastycz-
noci R
e
<380 MPa dla produktw o gruboci do
16 mm, steniu pierwiastkw mniejszym od
wartoci granicznych podanych w tablicy 6.5,
minimalnej pracy amania prbek Char-
pyV w 50C: KV 27 J (prbki wzdune) lub
16 J (prbki poprzeczne),
stale stopowe na szyny, grodzice, ksztatowniki
na obudowy grnicze, zawierajce odpowiednie
pierwiastki stopowe w celu podwyszenia wa-
snoci uytkowych produktw,
stale stopowe na produkty paskie walcowane na
zimno lub na gorco przeznaczone do dalszej ob-
rbki plastycznej na zimno, zawierajce pierwiast-
ki rozdrabniajce ziarno, w tym: bor, niob, tytan,
wanad i/lub cyrkon, podobnie jak stale dwufazo-
we o strukturze ferrytycznomartenzytyczej,
stale elektrotechniczne zawierajce tylko krzem
i aluminium jako pierwiastki stopowe, o ograni-
czonej stratnoci magnetycznej lub/i okrelonej
minimalnej indukcji magnetycznej albo polary-
zacji lub przenikalnoci magnetycznej,
stale stopowe z miedzi jako jedynym pierwiast-
kiem stopowym.
529
Tablica 6.4
Przykad klasyfikacji stali stopowych jakociowych
Tablica 6.5
Stenie graniczne pierwiastkw w stalach stopowych
drobnoziarnistych spawalnych, oddzielajce stale
jakociowe od specjalnych
Grupa stali
konstrukcyjne inne
spawalne drobnoziarniste
o ograniczonej minimalnej
granicy plastycznoci
i udarnoci
stale stopowe zawierajce
tylko mied jako dodatek
stopowy
stale stopowe na produkty
paskie do obrbki
plastycznej na zimno
stale stopowe na szyny,
grodzice, ksztatowniki
na obudowy grnicze
stale elektrotechniczne
Pierwiastek chemiczny Stenie graniczne masowe , %
Chrom
1)
0,5
Cyrkon 0,12
Mangan 1,8
Mied 0,5
Molibden 0,1
Nikiel 0,5
Niob 0,08
Tytan 0,12
Wanad 0,12
1)
Patrz odpowiednia uwaga w tablicy 6.2.
6 rozA 8-11-02 14:56 Page 529
STALE STOPOWE SPECJALNE
Stalom stopowym specjalnym nadaje si najbardziej zrnicowane oraz cile
okrelone wasnoci mechaniczne, technologiczne i uytkowe przez dokadne regu-
lowanie skadu chemicznego i sterowanie procesem produkcyjnym. Obejmuj one
wszystkie gatunki stali, ktre nie zostay ujte w klasie stali nierdzewnych oraz sto-
powych jakociowych.
Stale stopowe specjalne dziel si na nastpujce zasadnicze podklasy:
stale maszynowe (do budowy maszyn),
stale na urzdzenia cinieniowe,
stale konstrukcyjne,
stale szybkotnce,
stale narzdziowe stopowe,
stale na oyska toczne,
stale o szczeglnych wasnociach fizycznych.
Przykad klasyfikacji stali stopowych specjalnych i nierdzewnych podano w ta-
blicy 6.6.
STALE STOPOWE NIERDZEWNE
Do klasy stali nierdzewnych nale stale zawierajce co najmniej 10,5% Cr oraz
co najwyej 1,2% C. Uwzgldniajc stenie niklu, stale nierdzewne mona podzie-
li na:
zawierajce <2,5% Ni,
zawierajce 2,5% Ni.
Przyjmujc za kryterium podziau najbardziej istotn wasno, stale nierdzewne
dzielone s na:
stale odporne na korozj,
stale aroodporne,
stale odporne na pezanie, okrelane take jako arowytrzymae.
Przykady podziau stali nierdzewnych na dalsze grupy, zalene od gwnych
pierwiastkw stopowych, podano w tablicy 6.6.
6.1.5. Oznaczanie stali
OZNACZANIE STALI WEDUG NORM EUROPEJSKICH
Zgodnie z normami europejskimi obowizuj dwa systemy oznaczania stali:
znakowy (wedug PN-EN 10027-1:1994); znak stali skada si z symboli litero-
wych i cyfr,
cyfrowy (wedug PN-EN 10027-2:1994); numer stali skada si tylko z cyfr.
Kady gatunek stali ma nadany znak i numer, jednoznacznie identyfikujce tyl-
ko jeden materia. Symbole w znaku stali s tak dobrane, e wskazuj na jej gw-
ne cechy (np. na zastosowanie, wasnoci mechaniczne lub fizyczne, albo skad
chemiczny), co uatwia przyblion identyfikacj gatunku stali. Numer stali, ktry
mona podawa zamiast znaku, jest atwiejszy do elektronicznego przetwarzania
danych, gdy skada si tylko z piciu cyfr.
530
6 rozA 8-11-02 14:56 Page 530
Podany system oznacze stali wprowadzono w pastwach Unii Europejskiej od
1992 r., wic w normach ustanowionych wczeniej oraz w innych normach midzy-
narodowych i krajowych (w tym rwnie w wycofywanych polskich normach PN),
stosowane s odmienne zasady oznaczania stali.
ZNAK STALI
Znak stali skada si z symbolu gwnego oraz symboli dodatkowych charakte-
ryzujcych inne cechy wyrniajce t stal lub wykonany z niej produkt hutniczy.
531
Zasadnicze
podklasy
Podzia wedug skadu chemicznego, wasnoci i zastosowania
stale nierdzewne
1), 2)
stale stopowe specjalne
na narzdzia
1), 3)
konstrukcyjne maszynowe
1) na oyska
toczne
1)
o szczeglnych
wasnociach
fizycznych
Stale
odporne
na korozj,
aroodporne
i odporne
na pezanie
(arowy-
trzymae)
4)
Ni <2,5% Cr
CrNi (x)
CrMo (x)
CrCo (x)
CrAl (x)
CrSi (x)
inne
Cr
CrNi (x)
CrMo (x)
inne
Cr
CrMo (x)
stale oporowe
5)
Ni 2,5% CrNi
CrNiMo
CrNi+Ti
lub Nb
CrNiMo
+Ti lub Nb
CrNiMo
+V, W, Co
CrNiSi
inne
stale
niemagnetyczne
Stale
szybkotnce
i stale
oyskowe
(WMo)VCo
(WMo)V
(WMo)Co (x)
(WMo)V (x)
MoCrV
WMoCrV
WCrV
Stale
pozostaych
grup
CrAl (x)
CrSi (x)
CrSiMo (x)
Cr (x)
Ni (x)
CrNi (x)
Mo (x)
CrMo (x)
V (x)
CrV (x)
W (x)
CrW (x)
inne
stale
konstrukcyjne
spawalne
drobnoziarniste
stale odporne
na korozj
atmosferyczn
(trudno
rdzewiejce)
Mn (x)
Cr (x)
CrMo (x)
CrNiMo (x)
NiCrMo (x)
Ni (x)
inne: Mo (x),
Si (x), itp.
B
1C1,5Cr
stale
magnetyczne
stale do
nawglania
stale
o okrelonym
wspczynniku
rozszerzalnoci
cieplnej
1)
(x) oznacza stal, ktra moe zawiera dodatkowe skadniki stopowe, lecz nie utworzono dla niej odrbnej grupy,
np. Cr (x) oznacza, e moe to by zarwno stal Cr jak i CrV lub CrWMo.
2)
Stale o steniu Cr 10,5% i C 1,2%.
3)
(WMo) oznacza, e w stali wystpuje co najmniej jeden z dwch podanych pierwiastkw stopowych.
4)
Grupa stali o strukturze ferrytycznej, ferrytycznomartenzytycznej lub martenzytycznej.
5)
Grupa stali o strukturze austenitycznej (wyjtkowo czciowo austenitycznej).
Tablica 6.6
Przykad klasyfikacji stali
stopowych nierdzewnych
i specjalnych
6 rozA 8-11-02 14:56 Page 531
Znaki stali dziel si na dwie gwne grupy:
znaki z symbolami wskazujcymi na zastosowanie oraz wasnoci mechaniczne
lub fizyczne stali,
znaki z symbolami wskazujcymi na skad chemiczny stali.
ZNAK STALI WSKAZUJCY NA ZASTOSOWANIE ORAZ WASNOCI
W pierwszej grupie znakw stali, symbol gwny (tabl. 6.7) zawiera litery i cy-
fry oznaczajce grup stali lub produktw, wymagane charakterystyczne wasnoci
(np. warto minimalnej granicy plastycznoci lub maksymalnej stratnoci magne-
tycznej) oraz niekiedy nastpne litery (oznaczajce np. rodzaj obrbki produktu).
Szczegowe dane o znaczeniu symboli dodatkowych, zawierajcych dodatkowe in-
formacje, podano przy opisie poszczeglnych grup stali.
ZNAK STALI WSKAZUJCY NA SKAD CHEMICZNY
W grupie znakw z symbolami wskazujcymi na skad chemiczny stali wyr-
nia si cztery grupy, ktrych symbole gwne scharakteryzowano w tablicy 6.8.
Znaki te podaj informacj o steniu wgla i gwnych skadnikw stopowych
w stali.
532
Stale lub produkty ze stali Skadniki symbolu gwnego znaku stali
Stale konstrukcyjne S i liczba odpowiadajca minimalnej granicy plastycznoci w MPa (np. S235)
Stale maszynowe E i liczba odpowiadajca minimalnej granicy plastycznoci w MPa (np. E295)
Stale na urzdzenia cinieniowe P i liczba odpowiadajca minimalnej granicy plastycznoci w MPa (np. P460)
Stale na rury przewodowe L i liczba odpowiadajca minimalnej granicy plastycznoci w MPa (np. L360)
Stale do zbrojenia betonu B i liczba odpowiadajca minimalnej granicy plastycznoci w MPa (np. B500)
Stale do betonu spronego Y i liczba odpowiadajca minimalnej wytrzymaoci na rozciganie w MPa (np. Y1770)
Stale na szyny lub w postaci szyn R i liczba odpowiadajca minimalnej wytrzymaoci na rozciganie w MPa (np. R0900)
Produkty paskie walcowane na zimno ze
stali o podwyszonej wytrzymaoci przez-
naczonych do ksztatowania na zimno
H i liczba odpowiadajca minimalnej granicy plastycznoci w MPa lub
HT i liczba odpowiadajca minimalnej wytrzymaoci na rozciganie w MPa (np. H420)
Produkty paskie ze stali mikkich
przeznaczonych do ksztatowania
na zimno (za wyjtkiem
stali z grupy H)
DC dla produktw walcowanych na zimno ... lub
DD dla produktw walcowanych na gorco ... lub
DX dla produktw bez wymaganego sposobu walcowania ...
... i dwa symbole cyfrowe lub literowe charakteryzujce stal (np. DC03)
Produkty (blacha i tama)
walcowni blachy ocynowanej
TH i liczba odpowiadajca nominalnej twardoci HR30Tm dla produktw
o jednokrotnie redukowanej gruboci lub
T i liczba odpowiadajca nominalnej granicy plastycznoci w MPa dla produktw
o dwukrotnie redukowanej gruboci (np. TH52, T660)
Stale elektrotechniczne
M i liczba odpowiadajca 100krotnej maksymalnej stratnoci w W/kg, kreska
pozioma, liczba odpowiadajca 100krotnej gruboci produktu w mm oraz litera
(A, D, E, N, S lub P) oznaczajca rodzaj blachy lub tamy (np. M43050D)
Tablica 6.7
Skadniki symbolu gwnego znaku stali oznaczanych wedug ich zastosowania
oraz wasnoci mechanicznych lub fizycznych
6 rozA 8-11-02 14:56 Page 532
NUMER STALI
Zgodnie z norm PN-EN 10027-2:1994 kady gatunek stali jest oznaczony tak-
e numerem, ktry mona poda zamiast znaku stali. Numer stali zawiera 5 cyfr:
1.xxnn, gdzie 1 oznacza stal (oglniej stop elaza), xx dwie cyfry oznaczajce
grup stali, a nn dwie cyfry wyrniajce konkretny gatunek w grupie (np.
1.4507). Grupy stali ustalono wedug skadu chemicznego, wasnoci mechanicz-
nych, fizycznych i technologicznych oraz wedug zastosowania. Na przykad, stale
niestopowe jakociowe maj numery grup 01 do 07 i 91 do 97, stale niestopowe
specjalne 10 do 18, stale stopowe odporne na korozj i aroodporne 40 do 49,
stale stopowe konstrukcyjne, maszynowe i na zbiorniki cinieniowe 50 do 89.
INNE SYSTEMY OZNACZANIA STALI
Oznaczenia stali wedug norm PN oraz PN-ISO s zrnicowane i nie stanowi
jednego spjnego systemu. Najczciej znaki stali charakteryzuj w przyblieniu
skad chemiczny materiau. Szczegy sposobu oznaczania niedostosowanego do
systemu norm europejskich podano przy opisie poszczeglnych grup stali. Naley
podkreli, e w zwizku z niezakoczonym procesem dostosowywania polskich
norm do systemu europejskiego (PN-EN) w Polsce obowizuj rwnoczenie r-
ne zasady oznaczania stali.
Naley liczy si z tym, e dotychczas obowizujce oznaczenia niektrych sta-
li wedug norm PN zostan w najbliszym czasie cakowicie wycofane wraz z kon-
sekwentnym wprowadzaniem systemu norm europejskich PN-EN.
533
Grupa stali Skadniki symbolu gwnego znaku stali
Stale niestopowe (bez stali automa-
towych) o rednim steniu Mn <1%
C i liczba oznaczajca rednie stenie wgla w stali
w setnych czciach % (np. C35)
Stale niestopowe o rednim steniu
Mn 1%, stale niestopowe automatowe
i stale stopowe (bez szybkotncych)
o steniu kadego pierwiastka
stopowego <5%
liczba oznaczajca rednie stenie wgla w stali w setnych czciach %, symbole chemiczne
pierwiastkw stopowych i na kocu liczby (rozdzielone kreskami), podajce rednie
stenie gwnych pierwiastkw stopowych (w %) pomnoone przez odpowiedni
wspczynnik (4 dla Cr, Co, Mn, Ni, Si, W; 10 dla Al, Be, Cu, Mo, Nb, Pb, Ta, Ti, V, Zr;
100 dla Ce, N, P, S; 1000 dla B) (np. 33MnCrB52)
Stale stopowe (bez szybkotncych)
o steniu przynajmniej jednego
pierwiastka stopowego <5%
X, liczba oznaczajca rednie stenie wgla w stali w setnych czciach %, symbole
chemiczne pierwiastkw stopowych i na kocu liczby (rozdzielone kreskami), podajce
rednie stenie gwnych pierwiastkw stopowych w % (np. X8CrNiMoAl1572)
Stale szybkotnce
HS i liczby (rozdzielone kreskami), podajce rednie stenie (w %) pierwiastkw
w kolejnoci: W, Mo, V, Co (np. HS2918)
Tablica 6.8
Skadniki symbolu gwnego znaku stali oznaczanych wedug ich skadu chemicznego
6 rozA 8-11-02 14:56 Page 533
6.2. Stale niestopowe
6.2.1. Stale niestopowe i wglowe
STALE WGLOWE JAKO MODELOWA GRUPA STALI NIESTOPOWYCH
W rozdziale 6.1 zdefiniowano stale niestopowe jako stopy elaza z wglem za-
wierajce rwnie inne pierwiastki chemiczne o steniu mniejszym od wartoci
granicznych podanych w normie PN-EN 10020:2002U (porwnaj tabl. 6.2). Rw-
noczenie mona uwaa, e stopy elaza z wglem s stalami wglowymi (jak je
okrelano zgodnie z tradycj metaloznawcz od przeomu XIX i XX wieku), jeeli
wystpujce w nich domieszki nie wywieraj wpywu na struktur i wasnoci stali.
Z tych wzgldw, w kolejnym rozdziale jest analizowana struktura i wasnoci stali
wglowych, ktre mona traktowa jako szczegln grup stali niestopowych.
6.2.2. Struktura i wasnoci stali wglowych
STRUKTURY STALI WGLOWYCH
W zalenoci od stenia wgla stale wglowe w stanie wyarzonym charakte-
ryzuj si zrnicowan struktur.
Stale o bardzo maym steniu wgla ok. 0,1% wykazuj struktur ferrytu,
ktry po wytrawieniu nitalem (24% roztwr HNO
3
w alkoholu etylowym) uwi-
dacznia si w postaci wieloktnych jasnych ziarn z ciemnymi granicami. Przy wik-
szym steniu wgla w strukturze stali pojawia si perlit, a stal ma struktur ferry-
tycznoperlityczn. Perlit jest widoczny jako naprzemianlege pasemka przeci-
tych pytek cementytu i ferrytu (przy maym powikszeniu poszczeglne pytki nie
s widoczne i ziarno perlitu jest widoczne jako ciemne). Przy steniu ok.
0,4% C udziay perlitu i ferrytu w strukturze stali s zblione. Wstali o steniu ok.
0,60,7% C ferryt wystpuje w postaci jasno trawicej si siatki wok ziarn perli-
tu.
Struktur czysto perlityczn ma stal o steniu 0,77% C. Wstalach nadeutekto-
idalnych na granicach ziarn perlitu wystpuje siatka cementytu o gruboci zwik-
szajcej si wraz ze wzrastajcym steniem wgla w stali.
Struktury stali wglowych chodzonych z du szybkoci rni si zdecydo-
wanie od uzyskanych w warunkach zblionych do stanu rwnowagi.
WPYW WGLA NA WASNOCI STALI WGLOWYCH
Dominujcy wpyw na struktur i wasnoci stali wglowych wywiera wgiel.
W miar podwyszania stenia tego pierwiastka w stali zmniejszeniu ulega
udzia mikkiego i plastycznego ferrytu w strukturze stali, a zwikszeniu udzia
534
6 rozA 8-11-02 14:56 Page 534
twardego i kruchego cementytu. Z tego wzgldu stale o wikszym steniu wgla
wykazuj wiksz twardo, wytrzymao na rozciganie R
m
i granic plastyczno-
ci R
e
(rys. 6.1). Zwikszenie stenia wgla powoduje przy tym jednoczesne
zmniejszenie wasnoci plastycznych i cigliwoci stali, a w szczeglnoci wydu-
enia A i przewenia Z okrelanych w pr-
bie rozcigania (rys. 6.1), oraz pracy amania
K (udarnoci KC) okrelanej w prbie zgina-
nia udarowego.
Stenie wgla decyduje rwnie o wa-
snociach technologicznych stali. Przy wik-
szym steniu wgla stal cechuje si wik-
szym wspczynnikiem liniowej rozszerzal-
noci cieplnej i mniejsz przewodnoci
ciepln, co zwiksza naprenia cieplne
i skonno do pkni w trakcie obrbki
cieplnej. Zwikszone stenie wgla pogar-
sza podatno stali na obrbk plastyczn na
zimno i na gorco. Wgiel o steniu 0,25%
zdecydowanie pogarsza rwnie spawalno
stali. Stale niskowglowe o steniu wgla
mniejszym od 0,25% ze wzgldu na du
cigliwo wykazuj gorsz skrawalno
ni stale o strukturze perlitycznej. Stale nad-
eutektoidalne ze wzgldu na znaczny
udzia kruchego i twardego cementytu cha-
rakteryzuje rwnie obniona skrawalno.
6.2.3. Rola domieszek, zanieczyszcze i wtrce
niemetalicznych wstalach niestopowych
WPYW DOMIESZEK I ZANIECZYSZCZE NA WASNOCI STALI
Domieszki wystpuj w stalach niestopowych jako pozostao z procesu meta-
lurgicznego wytapiania stali, a take w wyniku przetapiania zomu stalowego.
Mangan dziaa korzystnie, tworzc siarczek MnS o wyszej temperaturze
topnienia od siarczku elaza. Powoduje jednak niekorzystny rozrost ziarn w czasie
obrbki cieplnej i plastycznej na gorco.
Krzempowoduje korzystne obnienie stenia gazw w stali lanej i przeciwdzia-
a segregacji fosforu i siarki.
Fosfor i siarka stanowi zanieczyszczenia niekorzystne. Stale zawierajce fos-
for charakteryzuj si podwyszon temperatur przejcia w stan kruchoci,
skonnoci do kruchoci na niebiesko, gruboziarnistoci i segregacji. Siarka two-
rzy siarczki MnS o temperaturze topnienia do 1620C i FeS, cieke ju w 1000C,
co powoduje krucho stali na gorco, zwaszcza podczas obrbki plastycznej.
Siarka o duej skonnoci do segregacji pogarsza spawalno i wytrzymao stali
na zmczenie.
535
W
Y
T
R
Z
Y
M
A

N
A

R
O
Z
C
I
G
A
N
I
E
,

R
m

(
M
P
a
)
STENIE MASOWE C (%)
0
HB
Z
R
e
A
R
m
800
700
600
500
400
300
200
100
240
220
200
180
160
140
120
100
70
60
50
40
30
20
10
0
0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2 1,4
G
R
A
N
I
C
A

P
L
A
S
T
Y
C
Z
N
O
C
I
,

R
e

(
M
P
a
)
T
W
A
R
D
O

(
H
B
)
W
Y
D
E
N
I
E
,

A

(
%
)
P
R
Z
E
W
E
N
I
E
,

Z

(
%
)
Rysunek 6.1
Wpyw wgla na wasnoci mechaniczne stali wglowych
6 rozA 8-11-02 14:56 Page 535
Wodr dziaa zdecydowanie szkodliwie, powodujc powstawanie patkw nie-
nych, odwglenia, pcherzy gazowych oraz segregacji fosforu.
Azot powoduje zmniejszenie plastycznoci i kruchoci na niebiesko, a take
zwikszenie skonnoci stali do starzenia, szczeglnie po zgniocie.
Tlen powoduje zmniejszenie wasnoci wytrzymaociowych oraz plastycznych
stali. Z tego wzgldu jest bardzo istotne odtlenianie kpieli stalowej.
ZNACZENIE WTRCE NIEMETALICZNYCH
Wstalach wystpuj rwnie wtrcenia niemetaliczne, stanowice niecigoci
w osnowie metalicznej stali, co niekorzystnie wpywa na wasnoci mechaniczne
stali. Wtrcenia niemetaliczne mog by:
endogeniczne takie jak siarczki, tlenki i krzemiany, ktre powstaj w ciekej
stali podczas procesu stalowniczego,
egzogeniczne, do ktrych zalicza si gwnie czstki materiaw ogniotrwaych
stanowicych wyoenie pieca, rynien spustowych i kadzi, dostajce si z ze-
wntrz do ciekej stali.
6.2.4. Stale niestopowe konstrukcyjne, maszynowe
i na urzdzenia cinieniowe
STALE NIESTOPOWE KONSTRUKCYJNE I MASZYNOWE
Stale niestopowe konstrukcyjne s stosowane zazwyczaj na mao odpowie-
dzialne konstrukcje w budownictwie przemysowym i oglnym, ktrych elementy
s czone przez spawanie, nitowanie lub rubami. Normy europejskie wyrnia-
j spord stali konstrukcyjnych grup stali maszynowych, ktre s stosowane na
elementy maszyn. Stale niestopowe konstrukcyjne s dostarczane w postaci pro-
duktw dugich i paskich, walcowanych na gorco (blachy grube, uniwersalne
i cienkie, prty, ksztatowniki, tamy). Stale z tej grupy zwykle nie s poddawane
obrbce cieplnej i s dostarczane w stanie po obrbce plastycznej na gorco.
Cz z tych stali moe by dostarczana w stanie wyarzonym normalizujco lub
po walcowaniu normalizujcym (czyli takim walcowaniu na gorco, ktre prowa-
dzi do otrzymania stanu materiau i wasnoci rwnowanych uzyskanym po wy-
arzaniu normalizujcym) na kocu oznaczenia stali dodaje si wtedy liter N.
Stale niestopowe konstrukcyjne (i 3 gatunki stali maszynowych) nale do klasy
stali jakociowych i s objte norm PN-EN 10025:2002U. Skad chemiczny
i wasnoci stali niestopowych objtych t norm przedstawiono w tablicy 6.9. Ich
wasnoci zalene s rwnie od gruboci produktu hutniczego. Podstaw klasyfi-
kacji tych stali jest minimalna granica plastycznoci R
e
, a skad chemiczny stano-
wi dodatkowy przedmiot ich odbioru. Oznaczenie stali konstrukcyjnych skada si
z litery S oraz liczby odpowiadajcej minimalnej granicy plastycznoci w MPa.
Kolejne litery w znaku rozrniaj stale o rnej wymaganej jakoci, rnice si
wymaganiami dotyczcymi wartoci pracy amania lub niektrych wasnoci tech-
nologicznych, np. przydatnoci do ksztatowania na zimno lub spawalnoci.
Oznaczenie stali maszynowych skada si z litery E oraz liczby odpowiadajcej
minimalnej granicy plastycznoci w MPa.
536
6 rozA 8-11-02 14:56 Page 536
Z niektrych stali konstrukcyjnych niestopowych wykonuje si ksztatowniki
zamknite okrge, kwadratowe lub prostoktne o gruboci cianki do 65 mm, wy-
twarzane zarwno bez szwu, jak i ze szwem. Stale te s objte normami PN-EN
10210-1:2000 i PN-EN 10219-1:2000, a ich oznaczenie, po znaku zgodnym z poda-
nym w tablicy 6.9, jest zakoczone liter H, np. S355J0H. Kada ze stali konstruk-
cyjnych podanych w tablicy 6.9 moe by ksztatowana na zimno i wtedy jej znak
jest uzupeniony liter C, np. S235JRC. Z takich stali wykonywane s m.in. grodzi-
ce (wedug PN-EN 10249-1:2000) stosowane w budownictwie i przy zabezpiecza-
niu robt ziemnych. Podobne grodzice ksztatowane przez walcowanie na gorco
wykonywane s ze stali konstrukcyjnych ujtych w PN-EN 10248-1:1999. Stale te
(nalece do klasy stali jakociowych) maj minimaln granic plastycznoci od
240 do 430 MPa, a na kocu znaku litery GP, np. S390GP.
Wymagania dotyczce prtw o powierzchni jasnej (tj. cignionych, uszczo-
nych lub szlifowanych) ze stali konstrukcyjnych i maszynowych oglnego stoso-
wania (S235JRG2C, S355JRG3C, E295GC, E335GC) zestawiono w normach
537
Znak stali
1)
Maksymalne stenie pierwiastkw
2)
, % Minimalne wasnoci mechaniczne
C Mn Si P S N
R
m
3)
,
MPa
R
e
4)
,
MPa
A
80mm
5)
,
%
A
6)
,
%
temp. prby,
C
KV
7)
,
J
S185 290 185 14 18
S235JR
S235JRG1
S235JRG2
0,2
0,2
0,17
1,4
1,4
0,045
0,045
0,045
0,045
0,045
0,045
0,009
0,007
0,009
340 235 21 26
20
20
20
0
20
20
27
S235J0
S235J2G3
S235J2G4
0,17
0,17
0,17
1,4
1,4
1,4
0,04
0,035
0,035
0,04
0,035
0,035
0,009
S275JR
S275J0
S275J2G3
S275J2G4
0,21
0,18
0,18
0,18
1,5
1,5
1,5
1,5
0,045
0,04
0,035
0,035
0,045
0,04
0,035
0,035
0,009
0,009
410 275 18 22
20
0
20
20
27
S355JR
S355J0
S355J2G3
S355J2G4
S355K2G3
S355K2G4
0,24
0,2
0,2
0,2
0,2
0,2
1,6 0,55
0,045
0,04
0,035
0,035
0,035
0,035
0,045
0,04
0,035
0,035
0,035
0,035
0,009
0,009
490 355 18 22
20
0
20
20
20
20
27
27
27
27
40
40
E295
E335
E360
0,045
0,045
0,045
0,045
0,045
0,045
0,009
0,009
0,009
470
570
670
295
335
360
16
12
8
20
16
11
1)
Bez dodatkowego symbolu oraz JR stale podstawowe; J0, J2 i K2 stale jakociowe (porwnaj przypis na str. 526).
2)
Skad chemiczny wedug analizy wytopowej produktw hutniczych o gruboci od 16 do 40 mm;
ograniczenie stenia N nie obowizuje jeli Al 0,02% lub jest wystarczajce stenie innych pierwiastkw wicych azot.
3)7)
Prbki wzdune z produktw o gruboci (w mm):
3)
2,53,
4)
3100,
5)
<16,
6)
340,
7)
10150.
4)
W zalenoci od gatunku stali R
eH
lub R
p0,2
.
Tablica 6.9
Skad chemiczny i wasnoci mechaniczne niestopowych stali konstrukcyjnych i maszynowych
6 rozA 8-11-02 14:56 Page 537
PN-EN 10277-1:2002 i PN-EN 10277-2:2002. Zastosowane procesy technologiczne
powoduj, e prty o powierzchni jasnej speniaj specjalne wymagania w zakresie
ksztatu, dokadnoci wymiarowej i jakoci powierzchni.
Podobny do stali konstrukcyjnych niestopowych objtych norm PN-EN
10025:2002U zakres zastosowania miay dotychczasowe polskie stale konstrukcyjne
oglnego przeznaczenia wedug wycofanej normy PN-88/H-84020.
STALE NIESTOPOWE SPAWALNE DROBNOZIARNISTE
Stale niestopowe konstrukcyjne spawalne drobnoziarniste, objte normami PN-
EN 10113-1:1997, PN-EN 10113-2:1998 i PN-EN 10113-3:1998, speniaj wysze
wymagania ni stale konstrukcyjne oglnego przeznaczenia. Dostarczane s w po-
staci produktw dugich i paskich, walcowanych na gorco, wyarzonych norma-
lizujco lub po walcowaniu regulowanym (termomechanicznym). Normy PN-EN
10210-1:2000 i PN-EN 10219-1:2000 zawieraj wymagania dla stali dostarczanych
w postaci ksztatownikw zamknitych. Stale spawalne drobnoziarniste s stosowa-
ne na elementy konstrukcji spawanych bardzo obcionych, np. mosty, zbiorniki
i luzy, eksploatowane w temperaturze pokojowej i obnionej.
Stale niestopowe spawalne drobnoziarniste, klasyfikowane na podstawie wa-
snoci wytrzymaociowych i stanu dostarczenia, nale do klasy jakoci stali nie-
stopowych jakociowych. S oznaczone liter S, nastpnie liczb podajc warto
minimalnej granicy plastycznoci (w MPa) i liter N (po wyarzaniu normalizuj-
cym) lub M(po walcowaniu regulowanym). Litera L na kocu oznacza wymagan
warto pracy amania w J, okrelan w temperaturze do 50C, natomiast pozo-
staych stali do 20C (tabl. 6.10). Stale wyarzone normalizujco stosowane na
ksztatowniki zamknite maj znak zakoczony liter H, np. S275NLH.
STALE NIESTOPOWE DO ULEPSZANIA CIEPLNEGO
Stale niestopowe do ulepszania cieplnego, objte normami PN-EN 10083-1
+A1:1999 i PN-EN 10083-2+A1:1999, s przeznaczone gwnie do produkcji ele-
mentw maszyn w stanie ulepszonym cieplnie, chocia mona je take stosowa
538
Znak
stali
Maksymalne stenie pierwiastkw, %
CEV,
%
maks.
Minimalne wasnoci
C Mn Si Ni Cu V
R
eH
(R
p0,2
),
MPa
R
m
,
MPa
A,
%
KV, J
w -20C w -50C
S275N
S275NL
0,18
0,16
1,4 0,4 0,3 0,35 0,05 0,4
275
370
24
40
47
27
S275M
S275ML
S355N
S355NL
0,13 1,5 0,5 0,3 0,08 0,34 360
40
47
27
0,2
0,18
1,65 0,5 0,5 0,35 0,12 0,43
355
470
22
40
47
27
S355M
S355ML
0,14 1,5 0,5 0,3 0,1 0,39 450
40
47
27
P 0,035, S 0,03, Al 0,02, Nb 0,05, N 0,015.
Stal ...L: P 0,03, S 0,025. Stan N: Cr 0,3, Mo 0,1, Ti 0,03.
Stan M: Cr + Cu + Mo 0,6, Mo 0,2, Ti 0,05.
1)
Produkty o gruboci 16 mm.
1)
Tablica 6.10
Skad chemiczny i wasno-
ci niestopowych stali spa-
walnych drobnoziarnistych
6 rozA 8-11-02 14:56 Page 538
w stanie wyarzonym normalizujco. Wymagania dotyczce skadu chemicznego
i wasnoci mechanicznych stali niestopowych do ulepszania cieplnego odnosz si
do walcwki, prtw, blach uniwersalnych, walcowanych na gorco blach cienkich
i grubych, tam, odkuwek, ksw i ksisk walcowanych na gorco lub kutych o gru-
boci do 100 mm. Wszystkie z tych stali s wytwarzane jako uspokojone, w klasie ja-
koci stali specjalnych (wedug PN-EN 10083-1+A1:1999) lub jakociowych (wedug
PN-EN 10083-2+A1:1999). Wtablicy 6.11 przedstawiono skad chemiczny i wasno-
ci stali niestopowych objtych tymi normami. Wymagania dotyczce odkuwek (tak-
e prtw i piercieni kutych) ze stali niestopowych do ulepszania cieplnego s za-
warte w normie PN-EN 10250-2:2001, tam wskich walcowanych na zimno
w normie PN-EN 10132-3:2002U, natomiast dotyczce prtw o powierzchni ja-
snej w normach PN-EN 10277-2:2002 i PN-EN 10277-5:2002U.
Podstaw klasyfikacji stali niestopowych do ulepszania cieplnego jest ich skad
chemiczny, a w szczeglnoci stenie wgla. Oznaczenie stali skada si z litery
C i liczby rwnej redniemu steniu wgla w stali w setnych czciach %. Dodat-
kowa litera E oznacza stal z wymaganym maksymalnym steniem siarki, nato-
miast litera R stal z wymaganym zakresem stenia siarki (dodawanej w celu
zwikszenia skrawalnoci stali). Stale o rednim steniu Mn 1% (ale mniejszym
ni dopuszczalne dla stali niestopowych) s oznaczone liczb rwn redniemu
steniu wgla w stali w setnych czciach %, symbolem Mn i liczb podajc red-
nie stenie tego pierwiastka pomnoone przez 4 (porwnaj tabl. 6.8). Znak gw-
ny stali mona uzupeni literami oznaczajcymi:
wymagan hartowno (dla stali od C35 do 28Mn6):
+H o normalnych wymaganiach w stosunku do pasma hartownoci,
+HH o podwyszonej dolnej granicy twardoci w zawonym pamie
hartownoci,
+HL o obnionej grnej granicy twardoci w zawonym pamie
hartownoci,
stan obrbki cieplnej:
+U (lub bez znaku) bez obrbki cieplnej,
+S obrobiony cieplnie w celu uzyskania podatnoci na cicie noyc,
+A wyarzony zmikczajco,
+AC wyarzony sferoidyzujco (w celu uzyskania sferoidalnego
cementytu),
+N po wyarzaniu lub walcowaniu normalizujcym,
+QT ulepszony cieplnie,
stan powierzchni przy dostawie:
+HW (lub bez znaku) po obrbce plastycznej na gorco,
+CC po cigym odlewaniu stali, nieprzerobionej plastycznie,
+PI po obrbce plastycznej na gorco i trawieniu,
+PS po obrbce plastycznej na gorco i rutowaniu,
stan kocowy prtw o powierzchni jasnej:
+C cigniony,
+SH uszczony,
+SL szlifowany,
+PL polerowany.
539
6 rozA 8-11-02 14:56 Page 539
Na przykad, znak C50E+H+A oznacza stal niestopow do ulepszania cieplnego
(C), zawierajc rednio 0,50% C (50), majc okrelone maksymalne stenie
siarki (E), o wymaganej hartownoci (+H) oraz dostarczon w stanie wyarzonym
zmikczajco (A).
540
Znak stali
Stenie pierwiastkw, %
Temperatura, C
/sposb chodzenia
1)
Minimalne wasnoci
mechaniczne
2)
C Mn S i P inne
3) harto-
wania
odpusz-
czania
normali-
zowania
R
m
,
MPa
R
e
,
MPa
A,
%
C22
C22E
C22R
0,17
0,24
0,40,7
stale Cxx
S 0,045
P 0,045
stale CxxE
S 0,035
P 0,035
stale CxxR
S:0,020,04
P 0,035
Si 0,4
Cr 0,4
Mo 0,1
Ni 0,4
860
900
/w
550
660
880
920
410 210 25
C25
C25E
C25R
0,22
0,29
440 230 23
C30
C30E
C30R
0,27
0,34
0,50,8
850
890
/w
870
910
480 250 21
C35
C35E
C35R
0,32
0,39
840
880
/w,o
860
900
520 270 19
C40
C40E
C40R
0,37
0,44
830
870
/w,o
850
890
550 290 17
C45
C45E
C45R
0,42
0,5
820
860
/w,o
840
880
580 305 16
C50
C50E
C50R
0,47
0,55
0,60,9
810
850
/o,w
830
870
610 320 14
C55
C55E
C55R
0,52
0,6
805
845
/o,w
825
865
640 330 12
C60
C60E
C60R
0,57
0,65
800
840
/o,w
820
860
670 340 11
28Mn6
0,25
0,32
1,3
1,65
S 0,035
P 0,035
830
870
/w,o
540
680
850
890
600 310 18
1)
w, o, p chodzenie odpowiednio w wodzie, oleju lub powietrzu.
2)
3)
Produkty o przekroju rwnowanym o rednicy 16 < d 100 mm lub gruboci 16 < t 100 mm
w stanie wyarzonym normalizujco.
Cr + Mo + Ni 0,63.
Tablica 6.11
Orientacyjny skad chemiczny, warunki obrbki cieplnej oraz niektre wasnoci mechaniczne stali niestopowych
do ulepszania cieplnego (jakociowych Cxx oraz specjalnych CxxE i CxxR)
6 rozA 8-11-02 14:56 Page 540
Po uzgodnieniu z wytwrc, mona zamwi stale o podwyszonej skrawalno-
ci zawierajce dodatek oowiu lub podwyszone stenie siarki nawet do 0,1%,
a take majce okrelon morfologi siarczkw lub tlenkw (zmienion np. w wy-
niku obrbki stali wapniem w kocowej fazie wytapiania). Bardzo dobr skrawal-
noci cechuj si stale automatowe do ulepszania cieplnego, opisane w osobnym
punkcie.
WASNOCI MECHANICZNE STALI NIESTOPOWYCH
DO ULEPSZANIA CIEPLNEGO
Wasnoci mechaniczne analizowanych stali w stanie obrobionym cieplnie s
sprawdzane na prbkach do bada wycitych z prbek kwalifikacyjnych lub pro-
duktw hutniczych w stanie obrobionym cieplnie. Jeeli przekrj danego produk-
tu jest kwadratowy lub prostoktny, dla ustalenia wymaganych wasnoci produk-
tw ulepszanych cieplnie konieczne jest okrelenie rednicy rwnowanej
*)
(rys.
6.2). Dla produktw o przekroju szecioktnym i omioktnym, rednic rwno-
wan stanowi odlego midzy ich przeciwlegymi bokami.
Wymagania dla produktw o przekroju rwnowanym trzem zakresom wymia-
rowym rednicy podano w tablicy 6.12. Przykadowa rednica rwnowana prta
paskiego o gruboci 40 mm i szerokoci 60 mm, zgodnie z rysunkiem 6.2, wynosi
50 mm, a wic produkt ten naley do zakresu wymiarowego rednicy 40 < d 100 mm.
541
SZEROKO (mm)
G
R
U
B
O

(
m
m
)
0
16
30
r
e
d
n
ic
a

r
w
n
o
w
a
n
e
g
o

p
r
z
e
k
r
o
ju
,

m
m
50
70
90
110
130
150
170
190
210
230
250
20 60 100 140 180 220 260 300 340
220
180
140
100
60
20
Rysunek 6.2
rednica rwnowana
dla prtw
kwadratowych
i okrgych
*
)
WPN-EN 10083-1+A1:1999 zdefiniowano take przekrj miarodajny, dla ktrego s okrelo-
ne wasnoci mechaniczne. Wielko tego przekroju jest wyraona rednic. Odpowiada ona
rednicy rwnowanego prta okrgego, ktry ma te same wasnoci co produkt rzeczywi-
sty i wykazuje t sam szybko chodzenia z temperatury austenityzowania. Tak wic dla pr-
tw rednica miarodajna jest rwna rednicy rwnowanej. W przypadku odkuwek przekrj
miarodajny moe mie ksztat prostokta. Produkt o gruboci rwnowanej t
eq
(wedug PN-
EN 10222-1:2000) ma wasnoci takie same jak odkuwka o gruboci t
R
przekroju bazowego
(czyli paskownika o szerokoci b 2t
R
i dugoci l 2t
R
).
6 rozA 8-11-02 14:56 Page 541
STALE NIESTOPOWE NA URZDZENIA CINIENIOWE
Stale niestopowe s stosowane m.in. na urzdzenia cinieniowe niepodlegajce
w czasie pracy duym obcieniom. Zwykle s to stale niskowglowe, spawalne,
stosowane w stanie wyarzonym normalizujco lub ulepszonym cieplnie, o struk-
turze ferrytycznoperlitycznej lub niskowglowego martenzytu wysokoodpuszczo-
nego. Ich oznaczenie rozpoczyna si od litery P, nastpnie jest liczba podajca
542
Znak
stali
Wasnoci mechaniczne w stanie ulepszonym cieplnie (+QT) produktw
o rednicy przekroju rwnowanego d lub gruboci produktw paskich t
d 16 mm lub t 8 mm 16 < d 40 mm lub 8 < t 20 mm 40 < d 100 mm lub 20 < t 60 mm
R
m
,
MPa
R
e
1)
,
MPa
A,
%
Z,
%
KV,
J
R
m
,
MPa
R
e
1)
,
MPa
A,
%
Z,
%
KV,
J
R
m
,
MPa
R
e
1)
,
MPa
A,
%
Z,
%
KV,
J
C22
C22E
C22R
500650
600650
340 20 50
50
470620 290 22 50
C25
C25E
C25R
550700 370 19 45
45
500650 320 21 50
45

C30
C30E
C30R
600750 400 18 40
40
550700
500700
350 20 45
40
500
650
2)
300
2)
21
2)
50
2)
40
2)
C35
C35E
C35R
630780 430 17 40
35
600750 380 19 45
35
550700 320 20 50
35
C40
C40E
C40R
650800 460 16 35
30
630780 400 18 40
30
600750 350 19 45
30
C45
C45E
C45R
700850 490 14 35
25
650800 430 16 40
25
630780 370 17 45
25
C50
C50E
C50R
750900 520 13 30 700850 460 15 35 650800 400 16 40
C55
C55E
C55R
800950 550 12 30 750900 490 14 35 700850 420 15 40
C60
C60E
C60R
850
1000
580 11 25 700850 490 15 45 750900 450 14 35
28Mn6 800950 590 13 40 35 800960 520 13 30 40 650800 440 16 50 40
1)
W zalenoci od gatunku stali, take R
eH
lub R
p0,2
.
2)
Tylko produkty o rednicy do 63 mm lub gruboci do 35 mm.
Tablica 6.12
Minimalne wartoci wasnoci mechanicznych stali niestopowych do ulepszania cieplnego
6 rozA 8-11-02 14:57 Page 542
warto minimalnej granicy plastycznoci (w MPa) i litera: S (na zwyke zbiorniki
cinieniowe), G (do pracy w temperaturze podwyszonej), N lub Q (stal wyarzo-
na normalizujco lub ulepszona cieplnie). Tak oznaczone s podstawowe gatunki
stali o okrelonej minimalnej granicy plastycznoci. Dalsze symbole znaku ozna-
czaj: B na butle gazowe, H do stosowania w temperaturze podwyszonej, L,
L1 i L2 do stosowania w temperaturze obnionej. Stale te nale w wikszoci
do grupy niestopowych jakociowych, jedynie gatunki oznaczone na kocu symbo-
lem SL lub L2 nale do stali niestopowych specjalnych.
Wymagania dotyczce stali niestopowych na urzdzenia cinieniowe s zawar-
te w kilku normach. Stale na zwyke zbiorniki cinieniowe obejmuje norma PN-EN
10207+A1:1999. Zwyke zbiorniki cinieniowe s spawane, przeznaczone do prze-
chowywania powietrza lub azotu pod cinieniem 0,053 MPa w temperaturze od
50 do 300C, bez moliwoci oddziaywania jakiegokolwiek pomienia. Stale nie-
stopowe stosowane do wytwarzania tych zbiornikw s produkowane w postaci
blach, tam i prtw wyarzonych normalizujco lub walcowanych normalizujco,
o skadzie chemicznym i wasnociach podanych w tablicy 6.13. Podobne wasno-
ci s wymagane od stali na spawane butle gazowe (tabl. 6.14), objtych norm
PN-EN 10120:2001, dostarczanych w postaci blach i tam wyarzonych normali-
zujco o gruboci do 5 mm. Do tych stali, podobnie jak do nastpnych grup stoso-
wanych na urzdzenia cinieniowe, mog by dodane w bardzo maym steniu
pierwiastki silnie wglikotwrcze, ktrych wgliki sprzyjaj drobnoziarnistoci.
543
Znak stali
Stenie pierwiastkw
1)
C Mn Si P S
R
eH
(R
p0,2
)
2)
,
MPa
R
2)
,
MPa
A
3)
,
%
KV
4)
, J
w 20C w 50C
P235S 0,16 0,41,2 0,35 0,035 0,03 235 360 26 28
P265S 0,2 0,51,5 0,4 0,035 0,03 265 410 22 28
P275SL 0,16 0,51,5 0,4 0,03 0,025 275 390 24 28
1)
Al 0,02 (nie obowizuje jeli N jest zwizany z innymi pierwiastkami). Produkty o gruboci:
2)
16 mm,
3)
340 mm,
4)
10 mm.
m
Tablica 6.13
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci stali na zwyke zbiorniki cinieniowe
Znak stali
Stenie pierwiastkw
1)
Temperatura
wyarzania
normalizujcego,
C
C Mn Si Nb Ti
R
eH
(R
p0,2
),
MPa
R ,
MPa
A
80mm
2)
,
%
A
3)
,
%
P245NB 0,16 0,3 0,25
0,05 0,03
245 360 26 34 900940
P265NB 0,19 0,4 0,25 265 410 24 32 890930
P310NB 0,2 0,7 0,5 310 460 21 28 890930
P355NB 0,2 0,7 0,5 355 510 19 24 880920
1)
P 0,025, S 0,015, N 0,009, Al 0,02. Produkty o gruboci:
2)
<3 mm,
3)
35 mm.
m
Tablica 6.14
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci stali na spawane butle gazowe
6 rozA 8-11-02 14:57 Page 543
Stale niestopowe spawalne drobnoziarniste (o wielkoci ziarna ferrytu nr 6 lub
mniejszej wedug skali okrelonej w dotychczasowej normie PN-84/H-04507/01)
s objte norm PN-EN 10028-3:1996 (tabl. 6.15). Stale te s produkowane w po-
staci blach i tam o gruboci do 150 mm, dostarczanych w stanie wyarzonym nor-
malizujco. Przeznaczone s do wytwarzania urzdze cinieniowych pracujcych
w temperaturze zarwno zblionej do pokojowej, jak i podwyszonej oraz obnio-
nej. Wymagania dotyczce odkuwek ze stali niestopowych, ktre mona stosowa
w temperaturze podwyszonej (tabl. 6.16), ujto w projekcie PN-EN 10222-4.
Zgodnie z t norm odkuwki o gruboci przekroju miarodajnego wikszej od
70 mm dostarcza si w stanie ulepszonym cieplnie. Urzdzenia cinieniowe pracu-
jce w temperaturze podwyszonej (do ok. 400C) mona wykonywa take z od-
kuwek ze stali ujtych w PN-EN 10222-2:2002 (tabl. 6.17) oraz z prtw, blach
544
Znak
stali
Stenie pierwiastkw
1)
2)
C Mn Si V Nb V + Nb
R
eH
(R
p0,2
),
MPa
R ,
MPa
A, %
KV, J
w 20C w 40C
P285NH
P285QH
0,18 0,61,4 0,4 0,05 0,03 0,05
285
245
390
370
24
22
40
47
28
34
P355NH
P355QH
0,2 0,91,65 0,10,6 0,1 0,05 0,12
355
315
490
470
23
21
40
47
28
34
1)
P 0,025, S 0,015, Cr 0,3, Cu 0,2, Ni 0,3, Mo 0,08,
Al: 0,020,06.
2)
Produkty ze stali wyarzonych normalizujco o gruboci przekroju
miarodajnego t 100 mm.
g g
16 mm, a ulepszonych cieplnie: 70 < t
m
Tablica 6.16
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci stali spawalnych drobnoziarnistych o podwyszonej granicy plastycz-
noci, przeznaczonych na urzdzenia cinieniowe
Znak stali
Stenie pierwiastkw
1)
2)
C Mn Si P S V
Nb + Ti
+ V
R
eH
(R
p0,2
),
MPa
R ,
MPa
A, %
KV, J
w 20C w 50C
P275N
P275NH
0,18
0,5
1,4
0,4
0,03 0,025
0,05 0,05 275 390 24
20
P275NL1
P275NL2
0,16
0,5
1,5
0,03
0,025
0,02
0,015
27
40
16
27
P355N
P355NH
0,2
0,9
1,7
0,5
0,03 0,025
0,1 0,12 355 490 22
20
P355NL1
P355NL2
0,18
0,03
0,025
0,02
0,015
27
40
16
27
1)
Cr 0,3, Cu 0,3, Ni 0,5, Mo 0,08, Cr + Cu + Mo 0,45, Ti 0,03, Nb 0,05,
N 0,02, Al 0,02 (nie obowizuje jeli N jest zwizany z innymi pierwiastkami).
2)
Prbki poprzeczne z produktw
o gruboci 16 mm.
m
Tablica 6.15
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci stali spawalnych drobnoziarnistych wyarzonych normalizujco,
przeznaczonych na urzdzenia cinieniowe
6 rozA 8-11-02 14:57 Page 544
i tam stalowych, ktrych skad chemiczny i niektre wasnoci s podane w tabli-
cy 6.18 (wedug norm PN-EN 10273:2002U oraz PN-EN 10028-2:1996). Paskie
produkty hutnicze z tych stali dostarcza si do uytkownika w stanie wyarzonym
normalizujco lub walcowanym normalizujco, a odkuwki take w stanie ulepszo-
nym cieplnie.
STALE NIESTOPOWE DO NAWGLANIA
Do nawglania lub azotonawglania przeznacza si stale niskowglowe, ktre
po obrbce cieplnochemicznej poddaje si hartowaniu i niskiemu odpuszczaniu
w celu uzyskania warstwy wierzchniej o wysokiej twardoci i mikkiego cigliwe-
go rdzenia. Stale te s stosowane na rne elementy maszyn, zwykle o maych
545
Znak stali
Stenie pierwiastkw
1)
C Si Mn Cr + Cu + Mo
R
eH
(R
p0,2
),
MPa
R
m
,
MPa
A
2)
, %
R
p0,2
, MPa
w 300C w 400C
P245GH 0,080,2
0,4
0,51,3
0,5
245 410 23 145 125
P280GH 0,080,2 0,91,5 280 460 21 185 155
P305GH 0,150,22 0,91,6 305 490 20 200 165
1)
P 0,025, S 0,015, Cr 0,3, Cu 0,3, Ni 0,3, Mo 0,08,
V 0,02, Nb 0,01.
2)
Prbki poprzeczne z produktw o gruboci
rwnowanej 35 mm; KV (w 20C) 27 J.
Tablica 6.17
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci odkuwek ze stali na urzdzenia cinieniowe do pracy
w temperaturze podwyszonej
Znak stali
Stenie pierwiastkw
1)
2)
C Si Mn Al
R
eH
(R
p0
,
2
),
MPa
R
m
,
MPa
A,
%
R
p0,2
, MPa
w 300C w 400C
P235GH 0,16 0,35 0,41,2 0,02 235 360 25 130 110
P250GH 0,180,23 0,4 0,30,9 0,180,23 250 410 25 150 110
P265GH 0,2 0,4 0,51,4 0,02 265 410 23 155 130
P295GH 0,080,2 0,4 0,91,5 0,02 295 460 22 185 155
P355GH 0,10,22 0,6 11,7 0,02 355 510 21 215 180
P275NH 0,18 0,4 0,51,4 0,02 275 390 24 147 108
P355NH 0,2 0,5 0,91,7 0,02 355 490 22 216 167
1)
P 0,03, S 0,025, Cr 0,3, Cu 0,3, Ni 0,3, Mo 0,08, Ti 0,03,
V 0,02, Nb 0,01, Cr + Cu + Mo + Ni 0,7.
2)
Prbki poprzeczne z produktw o gruboci 16 mm;
KV (w 0C) 40 J (stale ...GH) i 47 J (stale ...NH).
Tablica 6.18
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci prtw, blach i tam ze stali na urzdzenia cinieniowe
do pracy w temperaturze podwyszonej
6 rozA 8-11-02 14:57 Page 545
rozmiarach, ze wzgldu na ograniczon hartowno stali niestopowych. Wymaga-
nia dotyczce niektrych produktw hutniczych (prtw, odkuwek, blach, tam,
ksw i walcwki) ze stali maszynowych do nawglania podaje projekt normy
PN-EN 10084, tam wskich walcowanych na zimno norma PN-EN 10132-
2:2002U, natomiast dotyczce prtw o powierzchni jasnej (tzn. cignionych, usz-
czonych lub szlifowanych) normy PN-EN 10277-2:2002, PN-EN 10277-3:2002U
i PN-EN 10277-4:2002U. S to stale niestopowe specjalne, klasyfikowane na pod-
stawie skadu chemicznego, zawierajce rednio od 0,1 do 0,16% C i 0,45 do
0,75% Mn, a w szczeglnoci gatunki C10E, C15E i C16E oraz rnice si tylko
podwyszonym steniem S (dodanej w celu polepszenia skrawalnoci) gatunki
C10R, C15R i C16R. Stale dostarczone w stanie wyarzonym zmikczajco podda-
je si obrbce skrawaniem, nastpnie elementy maszyn nawgla si w temperaturze
546
Znak stali
rednie stenie pierwiastkw, %
Wytrzymao
na rozciganie
R
m
2)
, MPa
C Mn Si
1)
P
1)
S Pb
Stale nieprzeznaczone do obrbki cieplnej
11SMn30
0,11 1,1 0,05 0,11 0,3
380570
11SMnPb30 0,28
11SMn37
0,11 1,3 0,05 0,11 0,37
380570
11SMnPb37 0,28
Stale do nawglania
10S20
0,1 0,9 0,4 0,06 0,2
360530
10SPb20 0,28
15SMn13 0,15 1,1 0,4 0,06 0,13 430600
Stale do ulepszania cieplnego
35S20
0,35 0,9 0,4 0,06 0,2
630780
35SPb20 0,25
36SMn14
0,36 1,5 0,4 0,06 0,14
700850
36SMnPb14 0,25
38SMn28
0,38 1,4 0,4 0,06 0,28
700850
38SMnPb28 0,25
44SMn28
0,44 1,5 0,4 0,06 0,28
700850
44SMnPb28 0,25
46S20
0,46 0,9 0,4 0,06 0,2
700850
46SPb20 0,25
1)
Wartoci maksymalne.
2)
Produkty o rednicy rwnowanej 516 mm.
Tablica 6.19
Orientacyjny skad chemiczny i wytrzymao stali automatowych
6 rozA 8-11-02 14:57 Page 546
ok. 890C, hartuje bezporednio z temperatury nawglania i odpuszcza w tempe-
raturze 150 do 200C. Inne moliwoci obrbki cieplnej po nawglaniu podano
w rozdz. 4.13.1 (porwnaj take rozdz. 6.4.9).
Nawglane elementy maszyn mona take wykonywa z niskowglowych stali
objtych innymi normami, np. z niektrych stali automatowych. Krajowe gatunki
stali niestopowych do nawglania s zestawione take w dotychczasowej normie
PN-93/H-84019.
STALE NIESTOPOWE AUTOMATOWE
Stale automatowe s przeznaczone do obrbki skrawaniem na szybkobienych
obrabiarkach i automatach. Stale te, dostarczane najczciej w postaci prtw
o rnym przekroju, s ujte w normie PN-EN 10087:2000. Nale do grupy stali
niestopowych jakociowych, s klasyfikowane na podstawie skadu chemicznego,
a ich cech charakterystyczn jest podwyszone stenie S i/lub Pb (tabl. 6.19), za-
pewniajce bardzo dobr skrawalno. Cz z nich jest stosowana na rne ele-
menty maszyn bez dodatkowej obrbki cieplnej, pozostae po obrbce skrawaniem
s ulepszane cieplnie (hartowane i wysoko odpuszczane) lub te nawglane, harto-
wane i nisko odpuszczane. Dotychczas w kraju stosowano stale automatowe ujte
w wycofanej normie PN-73/H-84026.
STALE NIESTOPOWE O OKRELONYM PRZEZNACZENIU
Wrd stali niestopowych, poza opisanymi w poprzednich punktach, mona
ponadto wyodrbni inne grupy stali o okrelonym przeznaczeniu, a szczeglnie
stale:
na druty patentowane oglnego przeznaczenia, np. D35, D55, D80 (PN-91/H-
84028),
na druty do zbrojenia kabli ziemnych (PN-EN 10257-1:2002) lub morskich
(PN-EN 10257-2:2002U),
na rury oglnego przeznaczenia, np. R35, R45 (PN-89/H-84023/07),
do produkcji spryn z tam, np. C55S, C85S, C100S (PN-EN 10132-4:2002U)
lub z drutw, np. DS55, DS95G (PN-91/H-84028),
na acuchy techniczne i okrtowe, np. St1Z, St1E (PN-89/H-84023/08, PN-
84/H-93027),
do zbrojenia betonu: na prty gadkie, np. PB240 (PN-ISO 6935-1:1998
i /Ak:1998), na prty ebrowane, np. RB500W (PN-ISO 6935-2:1998
i /Ak:1998),
do budowy mostw, np. St3M (PN-89/H-84023/04),
stosowane w grnictwie, np. 34GJ, stosowane na obudowy grnicze i przeno-
niki zgrzebowe (PN-89/H-84023/04),
stosowane w kolejnictwie, np. P35, P55G, P60, St42P, St72P, St90PA, stosowa-
ne m.in. do produkcji i naprawy pojazdw szynowych oraz na szyny i akcesoria
nawierzchni kolejowej (PN-84/H-84027),
na rury kotowe, np. K10, K18, stosowane do budowy kotw, rurocigw paro-
wych i wodnych (PN-75/H-84024).
Skad chemiczny, wasnoci oraz zastosowanie tych stali s okrelone szczeg-
owymi normami.
547
6 rozA 8-11-02 14:57 Page 547
548 548
1
6
7
8
9
2
5
3
4
10
11
6 rozA 8-11-02 14:57 Page 548
549 549
Pierwszy statek z elaza z napdem parowym Aaron Manby powsta w roku 1822 w zakadach Horseley Iron
Works w Wielkiej Brytanii dla eglugi po Sekwanie we Francji. Ze wzgldu na warto moduu sprystoci
mona byo wysmukli konstrukcj statkw, gdy przy uyciu drewna stosunek dugoci do szerokoci statku
wynosi 3:1, a po zastosowaniu elaza mona byo osign nawet 8:1. W roku 1838 parowiec koowiec
wyposaony jednak w agle Great Western, zbudowany przez brytyjskiego inyniera Isambarda Kingdoma
Brunela, o mocy 40 KM (29,4 kW), o kadubie elaznym, o dugoci 72 m, rejsem z Bristolu do Nowego Jorku,
rozpocz regularn eglug transatlantyck. Zbudowany przez tego samego konstruktora elazny parowiec
Great Britain o podwjnym poszyciu kaduba, nonoci 3618 t, dugoci 98 m i mocy 1500 KM (1103 kW), by
od czerwca 1848 roku pierwszym transatlantyckim parowcem liniowym z napdem rubowym. Od II poowy XIX
wieku kaduby statkw w zasadzie budowano z elaza, a potem ze stali. Obecnie spawalna stal niskostopowa
z mikrododatkami i odpowiednio obnionym progu kruchoci stanowi podstawowy materia na poszycie statkw
i to zarwno o maej jak i bardzo duej wypornoci, a podstawow technologi jest spawanie kadubw z arkuszy
blachy. Wodoloty (1), najszybsze z odzi, rozwijajce prdko 50-60 wzw (96113 km/h) lizgaj si po
powierzchni wody, wsparte na skrzydach zwanych hydropatami, zwykle w ksztacie litery V z przodu i o penym
zanurzeniu z tyu, zwykle wytwarzanymi ze stali, ze wzgldu na bardzo due wymagania wytrzymaociowe.
Wodoloty s napdzane rub lub mog mie silnik odrzutowy.
Statki pasaerskie, mae wycieczkowe (3,4 - w okolicy Dubrownika, 5 - we fiordach Norwegii, 6 - przed wodospa-
dem Niagara), jak i wiksze (2 - Wyspy Kanaryjskie, 9, 10 - na Morzu Pnocnym i Batyckim w Skandynawii),
a take due statki pasaerskie (7 - na Karaibach, 8 - w Basenie Morza rdziemnego) maj kaduby wykonane
ze stali. W statkach tych, zwaszcza duych, wykorzystywane s zaawansowane materiay wykoczeniowe,
w tym polimerowe, kompozytowe, a take naturalne, w tym drewno. Promy samochodowo-pasaerskie s
wytwarzane z podobnych materiaw (11 - na Korsyce i Sardynii, 12 - w Danii, 13 - na Morzu Adriatyckim, 14, 15
- na Batyku, w Gdasku i Helsinkach). Du grup statkw o silnej stalowej konstrukcji kadubw stanowi
okrty wojskowe, w tym lotniskowce (16 - brytyjski HMS Invincible), i inne bdce na wyposaeniu Marynarki
Wojennej (17, 18), a take okrty podwodne o napdzie atomowym (19 - amerykaski USS Wyoming SSBN 742).
12
13 14
15 16
17
18
19
6 rozA 8-11-02 14:57 Page 549
6.2.5. Stale niestopowe niskowglowe do obrbki
Stale konstrukcyjne niestopowe przeznaczone do obrbki plastycznej na zimno
wytwarza si najczciej w postaci paskich pproduktw hutniczych. Dostarcza
si je w postaci blach, tam lub pasw walcowanych na gorco lub na zimno. Sta-
le te powinny mie bardzo dobr odksztacalno, charakteryzowan przez du
warto wymaganego minimalnego wyduenia i ograniczon wytrzymao.
Wszystkie stale tej grupy s spawalne i zgrzewalne oraz mog by powlekane r-
nymi powokami ochronnymi.
STALE NISKOWGLOWE DO OBRBKI PLASTYCZNEJ NA ZIMNO
Stale tej grupy, dostarczane w postaci produktw paskich walcowanych na go-
rco, o gruboci od 1,5 do 8 mm, s ujte w normie PN-EN 10111:2001. Nale do
stali jakociowych, a ich oznaczenie skada si z liter DD i dwch cyfr odrniaj-
cych dany gatunek, w kolejnoci zwikszajcej si podatnoci na odksztacenie pla-
styczne na zimno. Stale te maj okrelone wasnoci mechaniczne oraz maksymal-
ne dopuszczalne stenie C, Mn, P i S (tabl. 6.20).
Stale w postaci produktw paskich walcowanych na zimno, o szerokoci 600
mm i gruboci od 0,35 do 3 mm, ujmuje norma PN-EN 10130+A1:1999, natomiast
tamy wskie o szerokoci <600 mm i gruboci do 10 mm PN-EN 10139:2001.
Stale te nale rwnie do grupy stali jakociowych, s oznaczone literami DC
i dwoma cyframi charakteryzujcymi dany gatunek. Znak stali moe by uzupe-
niony literami podajcymi stan dostawy oraz jako i sposb wykoczenia po-
wierzchni, np. DC03 Ab. Mog by dostarczane w stanie wyarzonym (+A), po
walcowaniu wygadzajcym (+LC) lub utwardzonym przez zgniot na zimno
(+C i liczba oznaczajca minimaln wytrzymao na rozciganie w MPa,
np. DC04+C590). Stale te maj okrelone wasnoci mechaniczne, maksymalne
dopuszczalne stenie C, Mn, P i S (oraz Ti w gatunku DC06, std ten gatunek
550
Znak stali
Maksymalne stenie pierwiastka
1)
, % Wasnoci mechaniczne
C P S Mn R
eL
, MPa
R , MPa
maks.
A
80mm m
, %
min.
A, %
min.
DD11 0,12 0,045 0,045 0,6 170360 440 23 28
DD12 0,1 0,035 0,035 0,45 170340 420 25 30
DD13 0,08 0,03 0,03 0,4 170330 400 28 33
DD14 0,08 0,025 0,025 0,35 170310 380 31 36
1)
Wytwrca stali moe doda inne pierwiastki, np. Ti lub B, w celu zwizania azotu.
Tablica 6.20
Skad chemiczny i wasnoci stali niskowglowych walcowanych na gorco
i przeznaczonych do obrbki plastycznej na zimno
6 rozA 8-11-02 14:57 Page 550
naley ju do grupy stali stopowych jakociowych), zapewniajce im bardzo dobr
odksztacalno podczas obrbki plastycznej na zimno (tabl. 6.21).
STALE NIESTOPOWE DO OCYNKOWANIA I POWLEKANIA INNYMI METALAMI
Stale konstrukcyjne niestopowe produkowane w postaci blach, tam lub pasw
s czsto wytwarzane jako ocynkowane, aluminiowane lub powlekane innymi me-
todami. Stale niskowglowe, przeznaczone do dalszego ksztatowania metod ob-
rbki plastycznej na zimno, mog by powlekane ogniowo w sposb cigy cyn-
kiem lub stopem cynkelazo (PN-EN 10142:2002U), stopem cynkaluminium
(PN-EN 10214:2001), aluminiumcynk (PN-EN 10215:2001) lub aluminiumkrzem
(PN-EN 10154:2001). Wszystkie wymienione metody mog by stosowane do po-
wlekania ogniowego produktw paskich ze stali niestopowych o podwyszonej
granicy plastycznoci, ujtych w normie PN-EN 10292:2002U. Produkty paskie
przeznaczone do powlekania ogniowego wytwarza si przez walcowanie na gorco
lub na zimno ze stali, ktrych podstaw klasyfikacji s wymagane wasnoci me-
chaniczne (tabl. 6.22). Ich oznaczenie skada si z liter DX, dwch cyfr odrnia-
jcych dany gatunek (w kolejnoci zwikszajcej si podatnoci na odksztacenie
551
Znak stali
Maksymalne stenie pierwiastka, % Wasnoci mechaniczne
1)
C P S Mn Ti
R
eL
, (R
p0,2
),
MPa
maks.
R , MPa
A
80mm
, %
min.
A, %
min.
DC01 0,12 0,045 0,045 0,6 0,05 280 270410 28 32
DC03 0,1 0,035 0,035 0,45 0,05 240 270370 34 37
DC04 0,08 0,03 0,03 0,4 0,05 210 270350 38 40
DC05 0,06 0,025 0,025 0,35 0,05 180 270330 40 42
DC06 0,02 0,02 0,02 0,25 0,3 180 270350 38 40
1)
W stanie po walcowaniu wygadzajcym (+LC).
m
Znak stali Przydatno do
Wasnoci mechaniczne
1)
R
eL
(R
p0,2
), MPa
maks.
R
m
, MPa
maks.
A
80mm
, %
min.
DX51D+... maszynowego zaginania na zakadk 500 22
DX52D+... toczenia 300 420 26
DX53D+... gbokiego toczenia 260 380 30
DX54D+... specjalnie gbokiego toczenia 220 350 36
1)
Prbki poprzeczne.
Tablica 6.22
Wasnoci stali niskowglowych do powlekania ogniowego w sposb cigy
Tablica 6.21
Skad chemiczny i wasnoci stali niskowglowych walcowanych na zimno
6 rozA 8-11-02 14:57 Page 551
plastyczne na zimno) i litery D (stal do powlekania na gorco), nastpnie po zna-
ku + podaje si oznaczenie rodzaju powoki. Wytworzone powoki zwikszaj od-
porno produktw stalowych na korozj, a powoka ze stopu aluminiumkrzem
(Al + 811% Si) zapewnia take odporno stali niskowglowych na dziaanie tem-
peratury podwyszonej do 700C, a gatunku DX55D+AS nawet do 800C.
Blachy i tamy ze stali konstrukcyjnej powlekane ogniowo w sposb cigy,
przeznaczone do stosowania tam, gdzie podstawowe znaczenie ma okrelona war-
to granicy plastycznoci i odporno na korozj, powinny spenia wymagania
zestawione m.in. w normie PN-EN 10147:2002U dla powok z cynku. Wasnoci
tych stali podano w tablicy 6.23. Ich oznaczenie skada si z litery S, liczby poda-
jcej warto minimalnej granicy plastycznoci (w MPa) i liter GD (oznaczajcych
stal do powlekania na gorco).
Produkty paskie walcowane na zimno ze stali niestopowych o podwyszonej
granicy plastycznoci, powlekane ogniowo w sposb cigy i przeznaczone do ob-
rbki plastycznej na zimno, ujto w normie PN-EN 10292:2002U. Wymagany
skad chemiczny i wasnoci tych stali podano w tablicy 6.24 (porwnaj take
rozdz. 6.4.3). Oznacza si je liter H, nastpnie liczb podajc warto minimal-
nej granicy plastycznoci (w MPa) i literami: B (stal poddawana po obrbce pla-
stycznej na zimno dodatkowemu wygrzewaniu w 170C przez 20 minut w celu
zwikszenia granicy plastycznoci o co najmniej 35 MPa) lub P (stal o podwyszo-
nym steniu fosforu) oraz D (oznaczajc stal do powlekania na gorco).
Znak stali powlekanych ogniowo (tabl. 6.226.24) uzupenia oznaczenie rodza-
ju powoki: z cynku (+Z), ze stopu cynkelazo (+ZF), cynkaluminium (+ZA),
aluminiumcynk (+AZ) lub aluminiumkrzem (+AS). Nastpnie podawana jest
liczba oznaczajca mas powierzchniow powoki (w g/m
2
) oraz symbole wykona-
nia powoki i rodzaju jej powierzchni, np. DX53D+ZF100-R-B-O, S350GD+Z275-
N-A-C, H300PD+AS080-C-S.
Wymagania dotyczce produktw paskich ze stali ocynkowanych elektroli-
tycznie podaje norma PN-EN 10152:1997/Ap1:1999, natomiast stali z powok
cynkowoniklow PN-EN 10271:2001. Powlekaniu elektrolitycznemu poddaje
si stale niskowglowe walcowane na zimno, przeznaczone do dalszego ksztato-
wania take na zimno, ktrych skad chemiczny i wasnoci podano w tablicy 6.21.
552
Znak stali
Minimalne wasnoci mechaniczne
R
eH
(R
p0,2
), MPa R
m
, MPa A
80mm
, %
S220GD+... 220 300 20
S250GD+... 250 330 19
S280GD+... 280 360 18
S320GD+... 320 390 17
S350GD+... 350 420 16
S550GD+... 550 560
Tablica 6.23
Wasnoci stali konstrukcyjnych do ocynkowania ogniowego
6 rozA 8-11-02 14:57 Page 552
Znak stali ocynkowanych elektrolitycznie uzupenia symbol +ZE, a z powok cyn-
kowoniklow +ZN, po ktrym s podane liczby proporcjonalne do gruboci po-
woki oraz symbole zwizane z jej wykonaniem, np. DC05+ZE50/50-BPU.
Poza cynkowaniem elektrolitycznym stosuje si take elektrolityczne cynowa-
nie oraz chromowanie. Powoki te wytwarza si czsto na blachach najcieszych,
ktre ujto w PN-EN 10205:1999. S to blachy walcowane na zimno jednokrotnie
(o gruboci 0,170,49 mm) i wyarzone rekrystalizujco, lub walcowane dwukrot-
nie (o gruboci 0,140,29 mm) te po wyarzaniu s poddawane drugiemu od-
ksztaceniu na zimno. Blachy jednokrotnie walcowane s klasyfikowane na pod-
stawie ich twardoci mierzonej metod Rockwella w skali HR30Tm i oznaczane
np. T61 (o nominalnej twardoci 61 HR30Tm), natomiast blachy dwukrotnie
walcowane s klasyfikowane na podstawie umownej granicy plastycznoci,
np. DR550 (o nominalnej R
p0,2
550 MPa). Po wyarzaniu blachy s walcowane
wygadzajco, m.in. w celu nadania ozdobnej faktury ich powierzchni. Blachy
najciesze s nastpnie cynowane elektrolitycznie (tzw. blacha biaa, zgodnie
z PN-EN 10203:1998) lub niekiedy dodatkowo chromowane (zgodnie z PN-EN
10202:2002U).
Ocynkowaniu lub powlekaniu innymi stopami metali mona take poddawa
produkty hutnicze inne ni paskie (PN-EN 10244-1 do 10244-6:2002U) oraz z nie-
ktrych stali (najczciej niskowglowych) objtych innymi normami.
STALE NIESTOPOWE DO POWLEKANIA POWOKAMI NIEMETALOWYMI
Poza powokami metalowymi, na stalowe produkty hutnicze nakadane s tak-
e ochronne powoki niemetalowe. Wymagania dotyczce produktw ze stali kon-
strukcyjnych poddawanych automatycznemu czyszczeniu strumieniowemu i nano-
szeniu powoki podkadowej podano w normie PN-EN 10238:2002. Czyszczenie
strumieniowe odbywa si w urzdzeniu wyposaonym w mae turbiny narzuca-
jce cierniwo na powierzchni przemieszczanego produktu, po czym w osobnej
553
Znak stali
1)
2)
C Si Mn P S R
p0,2
(R
eL
), MPa R
m
, MPa A
80mm
, % min.
H180BD+... 0,04
0,5
0,7 0,06
0,025
180240 300360 34
H220PD+... 0,06 0,45 0,08 220280 270370 32
H220BD+... 0,06 0,4 0,08 220280 270370 32
H260PD+... 0,08 0,35 0,1 260320 380440 28
H260BD+... 0,08 0,4 0,1 260320 360440 28
H300PD+... 0,1 0,35 0,12 300360 400480 26
H300BD+... 0,1 0,25 0,12 300360 400480 26
1)
Al 0,02.
2)
Prbki poprzeczne.
Tablica 6.24
Skad chemiczny i wasnoci stali niestopowych o podwyszonej granicy plastycznoci, powlekanych ogniowo
6 rozA 8-11-02 14:57 Page 553
kabinie na oczyszczon powierzchni jest nanoszona ciga powoka podkadowa
(zwykle o gruboci ok. 20 m) za pomoc przemieszczajcych si automatycznie
pistoletw natryskowych. Najczciej stosowane grupy powok podkadowych ze-
stawiono w tablicy 6.25.
Blachy i tamy z powok podkadow stanowi jeden z materiaw wyjcio-
wych do wytwarzania produktw paskich z powok organiczn nanoszon
w sposb cigy. Zgodnie z PN-EN 10169-1:1998 rnorodne powoki organiczne
mog by nanoszone na produkty stalowe objte rnymi normami, w tym na
wszystkie produkty ze stali konstrukcyjnych walcowanych na zimno lub gorco
i przeznaczonych do ksztatowania metodami obrbki plastycznej na zimno. Po-
woki organiczne mog by nanoszone na produkty zarwno niepowlekane, jak
i z powokami metalicznymi (np. cynkowymi) lub podkadowymi. Materiay po-
wokowe (tabl. 6.26) skadaj si najczciej z polimerw organicznych z dodat-
kiem pigmentw. Mog by stosowane w postaci ciekej lub proszkowej, tworzc
po naniesieniu na stal such powok lakierow. Powoki o gruboci przekracza-
jcej 15 m wytwarza si zwykle jako dwu- lub wielowarstwowe. Powoki mog
by take wytwarzane z folii z materiaw polimerowych. Stalowe produkty pa-
skie z powok organiczn s stosowane tam, gdzie podstawowe znaczenie maj
ochrona przed korozj i dekoracyjny wygld, a wic w budownictwie oglnym
i przemysowym, w przemyle motoryzacyjnym, przemyle budowy aparatury, me-
bli oraz opakowa technicznych.
Powoki niemetalowe na produktach stalowych mona te wytwarza przez
emaliowanie. Wymagania dotyczce tam i blach walcowanych na zimno (o szero-
koci 600 mm i gruboci 3 mm) przeznaczonych do emaliowania podano w PN-
EN 10209:1998. Stale stosowane do emaliowania maj skad chemiczny i wasno-
ci zblione do stali niskowglowych przeznaczonych do obrbki plastycznej na
zimno (tabl. 6.27). Nale rwnie do grupy stali jakociowych, s oznaczone lite-
rami DC, dwoma cyframi wyrniajcymi kolejny gatunek i literami EK lub ED
oznaczajcymi przydatno do emaliowania (K konwencjonalnego jedno- lub
dwuwarstwowego, D bezporedniego i specjalnego, gdy wymagana jest odpor-
no na wypaczenia podczas emaliowania). Znak stali moe by uzupeniony lite-
rami podajcymi sposb wykoczenia powierzchni, np. DC04EKm. Stale te maj
554
Tablica 6.25
Powoki podkadowe nakadane na produkty hutnicze
Skadniki powoki
Znak powoki
spoiwo pigment
ywice epoksydowe (EP)
tlenek elaza (F)
EPF
Poliwinylobutyral (PVB) PVBF
ywice alkidowe (AK) AKF
ywice akrylowe (AY) AYF
ywice epoksydowe (EP)
tlenek cynku (Z)
EPZ
Krzemian etylu (ESI) ESIZ
6 rozA 8-11-02 14:57 Page 554
555
Materia powokowy
Oznaczenie
skrtowe
Orientacyjna grubo
powoki, m
Produkty lakierowe cieke
Akrylowe
Epoksydowe
Poliestrowe
Poliestrowe modyfikowane poliamidem
Poliestrowe modyfikowane silikonem
Akrylowe modyfikowane silikonem
Poliuretanowe
Poliuretanowe modyfikowane poliamidem
Polifluorowinylidenowe
Polichlorek winylu Organozol
Polichlorek winylu Plastizol
Specjalny rodek nadajcy przyczepno
Podkad z pyem cynkowym, zgrzewalny
Podkad z pigmentami przewodzcymi
(poza cynkiem), zgrzewalny
AY
EP
SP
SPPA
SPSI
AYSI
PUR
PURPA
PVDF
PVC(O)
PVC(P)
SA
ZP
CP
525
320
560
1550
1540
25
1060
1050
2060
2560
40200
515
520
110
Produkty lakierowe proszkowe
Epoksydowe
Poliestrowe
EP(PO)
SP(PO)
30100
30100
Folie
Polichlorek winylu
Polifluorek winylu
Polietylen
System pochaniajcy wod kondensacyjn
PVC(F)
PVF(F)
PE(F)
CA(F)
50800
38
50300
np. 370
Znak stali
Maksymalne stenie
pierwiastka
1)
, %
Wasnoci mechaniczne
C Ti
R
eL
, (R
p0,2
), MPa
maks.
R
m
, MPa
A
80mm
, %
min.
DC01EK 0,08 270 270390 30
DC04EK 0,08 220 270350 36
DC06EK 0,02 0,3 190 270350 38
DC03ED
2)
240 270370 34
DC04ED
2)
210 270350 38
DC06ED 0,02 0,3 190 270350 38
1)
Ti mona zastpi przez Nb; C i N powinny by cakowicie zwizane.
2)
Po wyarzaniu odwglajcym C 0,004%, lub dodatek Ti (Nb)
umoliwiajcy cakowite zwizanie C i N.
Tablica 6.26
Wybrane materiay powokowe niemetalowe nakadane na produkty hutnicze
Tablica 6.27
Skad chemiczny i wasnoci stali niskowglowych przeznaczonych do emaliowania
6 rozA 8-11-02 14:57 Page 555
okrelone wasnoci mechaniczne (zapewniajce im bardzo dobr odksztacalno
podczas obrbki plastycznej na zimno), dlatego z wymaga dotyczcych skadu
chemicznego okrelone jest jedynie maksymalne dopuszczalne stenie C oraz Ti
w gatunkach DC06 (ktre nale ju do grupy stali stopowych jakociowych).
Wszystkie stale do emaliowania wytapia si jako cakowicie uspokojone, po walco-
waniu na zimno poddaje si je wyarzaniu rekrystalizujcemu, a gatunki DC03ED
i DC04ED take wyarzaniu odwglajcemu w celu zmniejszenia stenia C. Jako
kocowe w procesie wytwarzania jest stosowane walcowanie wygadzajce.
6.2.6. Stale niestopowe narzdziowe
KLASYFIKACJA I ZASTOSOWANIE
Stale narzdziowe niestopowe (zgodnie z PN-EN ISO 4957:2002U) s klasyfi-
kowane na podstawie skadu chemicznego, a cilej redniego stenia wgla (tabl.
6.28). W znaku tych stali, po literze C i liczbie oznaczajcej rednie stenie w-
gla w setnych czciach %, dodaje si liter U symbolizujc stale przeznaczone na
narzdzia. Stale te nale do klasy jakoci niestopowych specjalnych i s dostarcza-
ne w postaci produktw hutniczych walcowanych na gorco lub na zimno, kutych
i cignionych, w stanie wyarzonym zmikczajco (stal C45U w stanie surowym,
po walcowaniu na gorco). Stale narzdziowe niestopowe dostarcza si take jako
produkty o powierzchni jasnej (uszczone, szlifowane i/lub polerowane).
Stale narzdziowe niestopowe podane w normie PN-EN ISO 4957:2002U nie
s dzielone na gboko lub pytko hartujce si, jak to podawaa wycofana krajowa
norma PN-84/H-85020 dotyczca stali narzdziowych wglowych.
Stale narzdziowe niestopowe wysokowglowe znajduj zastosowanie na proste
narzdzia tnce do drewna, papieru i tworzyw sztucznych, takie jak pilniki, i pro-
ste narzdzia rolnicze np. kosy lub zby bron. Stale o mniejszym steniu wgla
s stosowane na proste narzdzia tnce, np. piy, duta, oraz narzdzia pracujce
udarowo, jak motki, przecinaki i cechowniki.
556
Tablica 6.28
Orientacyjny skad chemiczny, twardo i warunki obrbki cieplnej stali narzdziowych niestopowych
Znak stali
rednie stenie pierwiastkw
1)
, % Twardo Temperatura, C
C Mn Si
po wyarzaniu,
HB
po hartowaniu
i odpuszczaniu, HRC
hartowania odpuszczania
C45U 0,45 0,7 0,28 207
2)
54 810
180
C70U 0,7 0,25 0,2 183 57 800
C80U 0,8 0,25 0,2 192 58 790
C90U 0,9 0,25 0,2 207 60 780
C105U 1,05 0,25 0,2 212 61 780
C120U 1,2 0,25 0,2 217 62 770
1)
P 0,03, S 0,03.
2)
W stanie surowym.
6 rozA 8-11-02 14:57 Page 556
Stale wysokowglowe, po odpowiedniej obrbce cieplnej, charakteryzuj si
gwnie du twardoci, a stale o niszym steniu wgla nieco wiksz cigli-
woci. Stale narzdziowe niestopowe cechuj si ponadto ma hartownoci
i ma skonnoci do rozrostu ziarna austenitu.
OBRBKA CIEPLNA STALI NARZDZIOWYCH NIESTOPOWYCH
Wcelu uzyskania wymaganych wasnoci stale narzdziowe niestopowe podda-
je si hartowaniu z temperatury 770810C z chodzeniem w wodzie i odpuszcza-
niu w temperaturze 180300C z wygrzaniem przez 2 h. Temperatura odpuszcza-
nia jest dobierana w zalenoci od wymaganej twardoci i cigliwoci narzdzia
i zwykle nie przekracza 200C. Podwyszanie temperatury odpuszczania powodu-
je szybkie zmniejszanie twardoci i odpornoci na cieranie stali niestopowych. Po-
rwnanie twardoci stali narzdziowych niestopowych obrobionych cieplnie przed-
stawiono na rysunku 6.3.
557
T
W
A
R
D
O

(
H
R
C
)
TEMPERATURA ODPUSZCZANIA (C)
68
64
60
56
52
48
44
H 100 200 300 400
C120U
C105U
C90U
C80U
C70U
C45U
Rysunek 6.3
Twardo stali narzdziowych niestopowych w stanie zahartowanym i odpuszczonym
6 rozA 8-11-02 14:57 Page 557
6.3. Rola pierwiastkw
stopowych wstalach
6.3.1. Dodatki stopowe wstalach
i innych stopach elaza
DEFINICJA DODATKW STOPOWYCH
Dodatkami stopowymi s nazywane pierwiastki wprowadzane do stali celowo
w iloci przekraczajcej minimalne stenie, przy ktrym nie stwierdza si wyra-
nego wpywu pierwiastka na struktur i wasnoci stali. Stal zawierajca dodatki
stopowe jest nazywana stal stopow (porwnaj rozdz. 6.1.2, tabl. 6.2).
Do najczciej stosowanych pierwiastkw stopowych nale: Mn, Si, Cr, Ni, W,
Mo, V; bardzo czsto s dodawane Al, Co, Cu, Ti i Nb. Coraz czciej jako pier-
wiastki stopowe s stosowane N, B, a nawet P i S.
CELOWO WPROWADZANIA PIERWIASTKW STOPOWYCH
Dodatki stopowe s wprowadzane do stali w celu:
spowodowania okrelonych zmian strukturalnych,
zwikszenia wasnoci wytrzymaociowych i polepszenia niektrych wasnoci
chemicznych lub fizycznych,
zwikszenia hartownoci,
polepszenia efektywnoci i uatwienia obrbki cieplnej.
WPYW PIERWIASTKW STOPOWYCH NA PODSTAWOWE WASNOCI
Wpyw gwnych pierwiastkw stopowych na wasnoci mechaniczne, fizyczne
i technologiczne stali i innych stopw elaza zestawiono w tablicy 6.29.
558
STENIE PIERWIASTKA STOPOWEGO
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A
,

t
a)

b) c)
Fe
Fe Fe
Mn
Ni
Co
Al
Si
V
Cr
Mo
W
Ti
C
N
Cu
Rysunek 6.4
Schemat wpywu pierwiastkw stopowych a) austenitotwrczych, b) ferrytotwrczych, c) sprzyjajcych przemia-
nie eutektoidalnej na charakter wykresw rwnowagi elaza z tymi pierwiastkami (wedug F. Wevera)
6 rozA 8-11-02 14:57 Page 558
6.3.2. Znaczenie pierwiastkw stopowych
rozpuszczonych wroztworach staych
PIERWIASTKI AUSTENITOTWRCZE
Takie pierwiastki jak Co, Mn, Ni, zwane austenitotwrczymi, w stopach elaza
powoduj rozszerzenie obszaru wystpowania roztworu staego (rys. 6.4a). Przy
odpowiednio duym steniu tych pierwiastkw jednofazowa struktura austeni-
tyczna wystpuje w caym zakresie poniej temperatury solidusu.
6.3. Rola pierwiastkw stopowych wstalach
559
Wasnoci
Pierwiastek stopowy
Si Mn
p)
Mn
a)
Cr Ni
p)
Ni
a)
Al W V Co Mo Cu S P
W
a
s
n
o
c
i

m
e
c
h
a
n
i
c
z
n
e
twardo
wytrzymao
wyduenie
przewenie
udarno
sprysto
arowytrzymao
Krytyczna szybko chodzenia
Wglikotwrczo
Odporno na zuycie
Podatno na obrbk plastyczn
Skrawalno

Podatno na tworzenie zgorzeliny

Podatno na azotowanie
Odporno na korozj

W
a
s
n
o
c
i

m
a
g
n
e
t
y
c
z
n
e
histereza
n
i
e
m
a
g
n
e
t
y
c
z
n
y
przenikalno magnetyczna
sia koercji

pozostao magnetyczna

stratno watowa

zwikszenie; zmniejszenie; wpyw niemal stay; wpyw nieznany lub nie jest charakterystyczny;
kilka strzaek dziaanie bardziej intensywne;
p)
w stalach perlitycznych;
a)
w stalach austenitycznych.
n
i
e
m
a
g
n
e
t
y
c
z
n
y

Tablica 6.29
Wpyw pierwiastkw stopowych na wasnoci stali i stopw elaza
6 rozA 8-11-02 14:57 Page 559
PIERWIASTKI FERRYTOTWRCZE
Pierwiastki nazywane ferrytotwrczymi, np. Cr, V, Al, Si, Ti, Mo, W, ogranicza-
j w stopach elaza obszar wystpowania roztworu staego (rys. 6.4b). Przy do-
statecznie duym steniu tych pierwiastkw w stanie staym w caym zakresie
temperatury (od temperatury pokojowej do solidusu) wystpuje wic struktura roz-
tworu staego (rys. 6.4b).
Pozostae pierwiastki, do ktrych poza wglem nale midzy innymi azot
i mied, powoduj wystpowanie fazy w wysokiej temperaturze oraz fazy
w temperaturze niskiej (rys. 6.4c).
STRUKTURA STALI STOPOWYCH
W stalach stopowych, ktre s stopami elaza z wglem i innymi pierwiastka-
mi, struktura jest zalena od stenia wgla i pierwiastkw stopowych.
Pierwiastki austenitotwrcze takie jak Mn, Ni, Co, dodane w niewielkiej iloci,
w zalenoci od stenia wgla zapewniaj struktur podeutektoidaln, eutekto-
idaln lub nadeutektoidaln (rys. 6.5a). Zwikszenie stenia pierwiastka austeni-
totwrczego powoduje wystpienie struktury paustenitycznej, stanowicej mie-
szanin austenitu i ferrytu. Due stenie dodatku austenitotwrczego zapewnia
struktur austenityczn. Przy duym steniu wgla, bez wzgldu na stenie do-
datkw austenitotwrczych, stal ma struktur ledeburytyczn.
Wprzypadku dodania pierwiastkw ferrytotwrczych, tj. Al, Si, P, Ti, V, Cr, Mo,
W, stale wykazuj odpowiednio struktury podeutektoidaln, eutektoidaln lub na-
deutektoidaln przy maym steniu tych pierwiastkw, a przy wikszym steniu
pferrytyczn lub ferrytyczn. Przy duym steniu wgla, niezalenie od ste-
nia pierwiastka ferrytotwrczego, struktura stali jest ledeburytyczna (rys. 6.5b).
560
S
T
E
N
I
E
P
I
E
R
W
I
A
S
T
K
A
S
T
O
P
O
W
E
G
O

(
%
)
S
T
E
N
I
E
P
I
E
R
W
I
A
S
T
K
A
S
T
O
P
O
W
E
G
O

(
%
)
TEMPERATURA (C) STENIE WGLA (%) TEMPERATURA, (C) STENIE WGLA (%)
0
a) b)
struktura
ledeburytyczna
struktura
ledeburytyczna
struktura
austenityczna
struktura
paustenityczna
s
t
r
u
k
t
u
r
a
p
f
e
r
r
y
t
y
c
z
n
a
s
t
r
u
k
t
u
r
a
f
e
r
r
y
t
y
c
z
n
a
struktura
nadeute-
ktoidalna
s
t
r
u
k
t
u
r
a
p
o
d
e
u
t
e
-
k
t
o
i
d
a
l
n
a
struktura
nadeute-
ktoidalna s
t
r
u
k
t
u
r
a
p
o
d
e
u
t
e
-
k
t
o
i
d
a
l
n
a
0,4 0,8 1,2 1,6 2,0 0 0,4 0,8 1,2 1,6 2,0
+
+
Rysunek 6.5
Schemat wpywu pierwiastkw stopowych a) austenitotwrczych, b) ferrytotwrczych, stenia wgla
i temperatury na struktur stopw potrjnych elaza z wglem i pierwiastkiem stopowym
6 rozA 8-11-02 14:57 Page 560
WPYW PIERWIASTKW STOPOWYCH
NA PUNKTY KRYTYCZNE UKADU Fe-Fe
3
C
Wikszo pierwiastkw sto-
powych przesuwa do wyszej
wartoci temperatur przemiany
eutektoidalnej (rys. 6.6a), przy
czym najintensywniej oddziauje
Ti, przy steniu mniejszym nawet
od 1%, a intensywne jest rwnie
oddziaywanie Mo, W i Si.
Jak przedstawiono schematy-
cznie na rysunku 6.6b, wszystkie
pierwiastki stopowe przesuwaj
natomiast do mniejszego stenia
wgla pooenie punktu eutek-
toidalnego S oraz punktu E gra-
nicznej rozpuszczalnoci wgla w
austenicie (porwnaj rys. 3.87).
Przesunicie linii SE (Ac
m
) do
mniejszego stenia wgla, powo-
dowane przez wszystkie niemal
pierwiastki stopowe, sprzyja two-
rzeniu struktury perlitycznej oraz
wydzielaniu wglikw wtrnych
przy steniu wgla mniejszym
ni w stalach wglowych. W efek-
cie stal stopowa ju przy steniu
wgla ok. 0,3% moe mie struk-
tur nadeutektoidaln, podczas
gdy w stali wglowej struktura
taka wystpuje przy steniu C
powyej 0,77% (porwnaj rozdz.
3.5.3).
WPYW PIERWIASTKW STOPOWYCH
NA PRZEMIANY ALOTROPOWE ELAZA
Dodatki stopowe rozpuszczajce si w elazie wpywaj na zmian temperatu-
ry przemian alotropowych A
3
i A
4
. Cr, Mn, Ni, Cu, C i N wpywaj na obnienie
temperatury A
3
, a te same pierwiastki z wyjtkiem Cr i ponadto Co powoduj pod-
wyszenie temperatury A
4
.
Dodatki Ti, Mo, Si, Wi Cr podwyszaj temperatur przemiany eutektoidalnej,
podczas gdy Mn i Ni powoduj jej obnienie (rys. 6.6a).
561
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A

(
C
)
2,0
1,5
1,0
0,5
1300
1100
900
700
500
S
S
E
b)
a)
4 0
Ti
Ti
Mo
Mo
Mo
Si
Si
Si
W
W
W
Ni
Ni
Mn
Mn
Cr
Cr
Cr
8 12 16
STENIE PIERWIASTKA STOPOWEGO (%)
S
T
E
N
I
E

W
G
L
A

(
%
)
Rysunek 6.6
Wpyw stenia
pierwiastkw
na pooenie punktw
S i E ukadu FeFe
3
C
(wedug E.C. Baina)
6 rozA 8-11-02 14:57 Page 561
PRZEMIANY STRUKTURALNE
Niemal wszystkie pierwiastki stopowe rozpuszczone w roztworach staych
w sposb znaczcy decyduj o przebiegu przemian strukturalnych zachodzcych
podczas obrbki cieplnej. Wszczeglnoci wpyw ten dotyczy procesw tworzenia
i ujednorodniania austenitu w czasie nagrzewania stali, kinetyki przemian tej fazy
podczas chodzenia oraz zwizanej z tym hartownoci stali.
PROCESY TWORZENIA SI AUSTENITU W STALACH STOPOWYCH
Struktur stali stopowych w stanie wyarzonym stanowi mieszanina ferrytu
i wglikw stopowych. Austenit powstaje w wyniku reakcji midzy ferrytem a w-
glikami w temperaturze wyszej od Ac
1
. W stalach wglowych temperatura ta od-
powiada temperaturze eutektoidalnej, a w stalach stopowych rwnowaga midzy
ferrytem, wglikami a austenitem wystpuje w pewnym przedziale temperatury. Za-
rodki austenitu powstaj w czasie nagrzewania na granicy midzyfazowej fer-
rytwglik, podobnie jak w stalach wglowych (porwnaj rozdz. 4.7.1). W dalszej
fazie procesu wystpuj jednak rnice, powodujce opnienie jego przebiegu.
ROLA DYFUZJI PIERWIASTKW STOPOWYCH
W PROCESACH UJEDNORODNIANIA AUSTENITU
Wstalach wglowych szybko procesu zaley bowiem od szybkoci dyfuzji w-
gla, gdy tylko ten pierwiastek dyfunduje na dalsze odlegoci. W stalach wglo-
wych atomy elaza po przejciu granicy midzyfazowej wbudowuj si
w sie austenitu przemieszczajc si tylko na odlego kilku rednic atomowych.
Wstalach stopowych stenie pierwiastkw stopowych jest znacznie wiksze w w-
glikach ni w ferrycie. Rozpuszczanie wglikw w tworzcym si austenicie wyma-
ga wic dyfuzji na znaczne odlegoci zarwno wgla, jak i pierwiastkw stopo-
wych.
Szybko tworzenia si austenitu zaley zatem od szybkoci dyfuzji wgla
i szybkoci dyfuzji atomw pierwiastkw stopowych w sieci roztworu staego .
Najwiksz szybko dyfuzji w roztworze , rzdu 10
4
cm
2
/s, wykazuje wodr.
Pierwiastki midzywzowe, tj. C, N i B, wykazuj wspczynnik dyfuzji w roztwo-
rze 10
7
cm
2
/s, wikszy ok. 10
4
10
5
razy ni pierwiastki rnowzowe, takie jak
Fe, Co, Ni, Mn i Mo. Szybko dyfuzji w roztworze jest zwykle ok. 10
2
razy wik-
sza ni w roztworze . Procesem okrelajcym szybko tworzenia austenitu jest za-
tem dyfuzja pierwiastkw rnowzowych w roztworze .
Proces tworzenia si i ujednorodniania austenitu zaley rwnie od rozpusz-
czalnoci wglikw, a take azotkw w tej fazie. Na rysunku 6.7 przedstawiono za-
kres wystpowania jednorodnego austenitu w rnych stopach FeMC, na prze-
krojach pionowych odpowiednich ukadw potrjnych.
WPYW PIERWIASTKW NIETWORZCYCH WGLIKW
NA PRZEMIANY AUSTENITU PODCZAS CHODZENIA
Pierwiastki stopowe rozpuszczone w austenicie, w zalenoci od stopnia ujed-
norodnienia oraz wielkoci ziarn tej fazy, w decydujcym stopniu wpywaj na
przemiany austenitu przechodzonego. Pierwiastki nietworzce wglikw, tzn.
rozpuszczajce si w ferrycie lub w wglikach, wpywaj na przemiany austenitu
562
6 rozA 8-11-02 16:35 Page 562
563
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A

(
C
)
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A

(
C
)
1400
1300
1200
1100
1000
900
800
700
600
500
1500
1400
1300
1200
1100
1000
900
800
700
600
STENIE WGLA (%) STENIE WGLA (%)
0,2 0 0,6 1,0 1,4 1,8 0,2 0 0,6 1,0 1,4 1,8
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A

(
C
)
1500
1400
1300
1200
1100
1000
900
800
700
600
STENIE WGLA (%)
0,2 0 0,6 1,0 1,4 1,8
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A

(
C
)
1500
1400
1300
1200
1100
1000
900
800
700
600
STENIE WGLA (%)
0,2 0 0,6 1,0 1,4 1,8
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A

(
C
)
1500
1400
1300
1200
1100
1000
900
800
700
600
STENIE WGLA (%)
0,2 0 0,6 1,0 1,4 1,8
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A

(
C
)
1500
1400
1300
1200
1100
1000
900
800
700
600
STENIE WGLA (%)
0,2 0 0,6 1,0 1,4 1,8
2,5%
19%
Cr
15%
Cr
12%Cr
5%Cr
7%Mo
8%Si
6,5%Si
4%Si
2%Si
4%Mo
2%Mo
6,5%
6,5%Mn
9%
4%
4%Mn
9%Mn
2,5%Mn
0,35%Mn
stal wglowa
0,35%Mn
stal wglowa
0,25%Si
stal wglowa
0%Ti
0,8%Ti
1%Ti
0,7%Ti
0,6%Ti
30%Co
50%Co
2%Co 0,3%Ti
stal wglowa
0%Cr
stal wglowa
0%Mo
Rysunek 6.7
Wpyw stenia niektrych pierwiastkw stopowych oraz temperatury na zakres wystpowania austenitu
w stopach elaza z wglem i danym pierwiastkiem (wedug E.C. Baina)
6 rozA 8-11-02 16:35 Page 563
przechodzonego jedynie pod wzgldem ilociowym. Pierwiastki te opniaj pocz-
tek przemian austenitu przechodzonego, jak np. Ni, Si, Mn, Cu, Al, lub przyspiesza-
j jak Co (rys. 6.8a). Dziaanie ich polega take na przesuniciu zakresu najmniej-
szej trwaoci austenitu przechodzonego do wyszej temperatury, jak w przypadku
Si i Al, bd do temperatury niszej, jak w przypadku Ni, Mn i Cu (rys. 6.8a).
WPYW PIERWIASTKW WGLIKOTWRCZYCH
NA PRZEMIANY AUSTENITU PODCZAS CHODZENIA
Wpyw pierwiastkw wglikotwr-
czych, do ktrych nale Cr, W, Mo,
V, Ti, na przemiany austenitu prze-
chodzonego jest uzaleniony od stop-
nia rozpuszczenia wglikw w fazie
podczas austenityzowania. Stabil-
no austenitu podczas chodzenia
zwiksza si bowiem wraz ze wzro-
stem stenia pierwiastkw wgliko-
twrczych rozpuszczonych w tej fazie.
Krzywe CTP rozpadu austenitu prze-
chodzonego ulegaj wwczas przesu-
niciu do duszych czasw, a ksztat
ich ulega zasadniczym zmianom (rys.
6.8b). Wwyniku zwikszenia stenia
Cr, W i Mo, rozpuszczonych w auste-
nicie, przemiana perlityczna zostaje
oddzielona od przemiany bainitycznej
zakresem bardzo duej trwaoci au-
stenitu przechodzonego (rys. 6.8b).
564
LG CZASU LG CZASU
C, Mn,
Ni, Cu
Al, Co
Cr, V,
Mo, W
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A
a)
M
s
M
s
M
f
Cr, W,
Mo, V
Ni, Mn, Cu
Ni, Cu,
Si, Al
Co
Si, Al
b)
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A

M
s

(
C
)
0
Mn
Mo Ni
Cr
Cu
Co
Si
Al
1 2 3 4 5 6
300
250
200
150
100
50
STENIE PIERWIASTKA
STOPOWEGO (%)
Rysunek 6.8
Schemat wpywu dodatkw stopowych a) tworzcych w stalach stopowych roztwory stae, b) wglikotwrczych
na charakter krzywych izotermicznych rozpadu austenitu przechodzonego (wedug D.A. Mirzajewa)
Rysunek 6.9
Wpyw stenia skadnikw stopowych na temperatur pocztku
przemiany martenzytycznej M
s
w stali zawierajcej ok. 1% C
(wedug A.P. Gulajewa)
6 rozA 8-11-02 16:35 Page 564
WPYW PIERWIASTKW STOPOWYCH NA TEMPERATUR M
s
Stenie pierwiastkw stopowych rozpuszczonych w roztworze staym pod-
czas austenityzowania decyduje o zmianach temperatury M
s
pocztku przemiany
martenzytycznej. Pierwiastki Al i Co powoduj podwyszenie temperatury M
s
, na
ktr praktycznie nie wpywa Si. Pozostae pierwiastki wpywaj na obnienie tem-
peratury pocztku przemiany martenzytycznej (rys. 6.9).
JEDNOCZESNE ODDZIAYWANIE KILKU PIERWIASTKW STOPOWYCH
W przypadku jednoczesnego dodania do stali kilku pierwiastkw stopowych,
dziaanie ich jest bardziej skuteczne ni poszczeglnych skadnikw dodanych
osobno, chocia indywidualne oddziaywanie poszczeglnych pierwiastkw moe
by nawet przeciwstawne.
TYPY WYKRESW CTP STALI STOPOWYCH
Na rysunku 6.10 i w tablicy 6.30 przedstawiono schematycznie wpyw stenia
wgla i innych pierwiastkw na posta wykresu CTP
i
rozpadu austenitu przecho-
dzonego z wykorzystaniem parametru L:
L = %Mn + %Cr + %V + 0,3(%Ni + %W + %Si). (6.1)
565
CZAS (s)
1
A1
A2 B2/B'2
przebieg B2
przebieg B'2
przebieg B3
B1 C1
C2
C3
C4
B3/B'3
10 10
2
10
3
10
4
10
5
10
6
800
600
400
200
0
800
600
400
200
0
CZAS (s)
1 10 10
2
10
3
10
4
10
5
10
6
800
600
400
200
0
CZAS (s)
1 10 10
2
10
3
10
4
10
5
10
6
800
600
400
200
0
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A

(
C
)
przebieg B'3
Rysunek 6.10
Podstawowe rodzaje wykresw CTP
i
stali
(wedug W. Petera i H. Winklera)
6 rozA 8-11-02 16:35 Page 565
Typ A1 wykresu CTP
i
jest charakterystyczny dla stali wglowej i niskostopowej.
Typ A2 cechuje stale stopowe zawierajce dodatek Mn, typ B3 jest waciwy dla sta-
li z Cr, typy C2, C3 i C4 s charakterystyczne dla wysokostopowych stali narzdzio-
wych zawierajcych Cr, W, Mo i V, natomiast C1 jest waciwy dla niskowglowych
stali o duym steniu Cr.
HARTOWNO STALI
Wraz z przedueniem czasu do rozpoczcia przemiany austenitu przechodzo-
nego pierwiastki stopowe powoduj zmniejszenie krytycznej szybkoci chodzenia
i zwikszenie hartownoci stali. Przeciwnie dziaa wycznie kobalt.
Wporwnaniu ze stalami wglowymi stale stopowe wykazuj struktur marten-
zytyczn w elementach o duych przekrojach przy mniejszej krytycznej szybkoci
566
Stenie wgla, %
Parametr L = %Mn + %Mo + %V + 0,3 (%Ni + %W + %Si)
L <1,7 1,7 L <3 3 L 10 L >1
<0,2 A1
1)
B1 C1
C1
C2
0,20,75
A2
1)
0,26% C
B2
0,4% C
C2
w <27
C3
0,31% C
0,57% C C3
C4
B2 i B'2
w >27
B2, B'2 i B3
>0,75 A2
1)
B3, B'3 i przy
Mn >0,8%
B2
C4 C4
1)
Stal czysta niklowa; w = L/(C 0,2).
Tablica 6.30
Rodzaje wykresw CTP
i
w zalenoci od stenia wgla i pierwiastkw stopowych w stali
(wedug W. Petera i H. Winklera)
ODLEGO OD CZOA (mm)
T
W
A
R
D
O

(
H
R
C
)
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
60
50
40
30
20
Rysunek 6.11
Pasmo hartownoci stali stopowej
6 rozA 8-11-02 16:35 Page 566
chodzenia (porwnaj rozdz. 4.9.1). Wiksza hartowno stali stopowych umoli-
wia stosowanie w czasie hartowania powolniejszego chodzenia, np. w oleju lub
w powietrzu, co sprzyja zmniejszeniu napre hartowniczych. Na rysunku 6.11
przedstawiono przykadowo pasmo hartownoci stali stopowej. Wpyw pierwiast-
kw stopowych na rednic krytyczn stali stopowych omwiono w rozdziale
4.9.2, a na rysunku 4.93 przedstawiono wpyw stenia poszczeglnych pierwiast-
kw stopowych na warto mnonikw umoliwiajcych obliczenie rednicy kry-
tycznej metod analityczn.
zwizanych wwglikach i azotkach
WGLIKI W STALACH STOPOWYCH
Pierwiastki przejciowe cechujce si duym powinowactwem chemicznym do
wgla, szczeglnie Cr, W, Mo, V, Ti, Nb oraz Fe, tworz w stalach fazy midzyw-
zowe: wgliki o strukturach zoonych, tj. M
3
C, M
23
C
6
, M
7
C
3
, M
6
C, oraz wgliki
o strukturach prostych MC i M
2
C (gdzie M oznacza jeden lub kilka pierwiast-
kw metali przejciowych, porwnaj rozdz. 3.3.5).
Skad chemiczny poszczeglnych wglikw stopowych moe znacznie odbiega
od skadu wglikw prostych, tworzonych przez wgiel i jeden tylko pierwiastek
stopowy. Przyczyn tego jest wzajemna rozpuszczalno wglikw izomorficznych
oraz rozpuszczanie si niektrych metali w niektrych wglikach prostych. W ta-
blicy 6.31 zestawiono przykadowo skad chemiczny niektrych wglikw prostych
i izomorficznych z nimi wglikw wystpujcych w stalach szybkotncych. Zoo-
ny skad chemiczny maj rwnie wgliki wystpujce w innych stalach stopowych.
567
Typ
wglika
Stenie masowe pierwiastkw w wgliku, %
Wzr strukturalny
Gatunek stali szybkotncej,
w ktrej wystpuje wglik
C Fe W Mo V Cr
6,7 93,3 Fe
3
C
6,75 76,7 5,65 4,25 2,1 8,6 (Fe
2,5
W
0,05
Mo
0,07
V
0,07
Cr
0,31
)C
1,02
HS652
4,5 72,7 22,8 (Fe
21
W
2
)C
6
6,2 51,1 12,5 2,5 27,7 (Fe

13,4
W
1,03
V
0,74
Cr
7,8
)C
6
HS1801
2,5 36 61,5 Fe
3
Mo
3
C
3,01 35,3 35,3 19 3,3 3,8 (Fe
2,52
W
0,76
Mo
0,79
V
0,26
Cr
0,29
)C HS652
19 81 VC
13,65 4,03 23,6 14,1 43,57 4,63 (Fe
0,06
W
0,1
Mo
0,15
V
0,66
Cr
0,07
)C
0,89
HS652
3,2 96,8 W
2
C
6,1 7,95 41,8 27,8 11,7 7,8 (Fe
0,27
W
0,44
Mo
0,55
V
0,43
Cr
0,29
)C HS652
M
3
C
M
23
C
6
M
6
C
MC
M
2
C
Tablica 6.31
Zestawienie skadw chemicznych niektrych wglikw prostych i izomorficznych z nimi wglikw
wystpujcych w stalach szybkotncych
6 rozA 8-11-02 16:35 Page 567
ROZPUSZCZANIE WGLIKW W ROZTWORZE STAYM
PODCZAS AUSTENITYZOWANIA
Podczas obrbki cieplnej wgliki ulegaj rozpuszczeniu w austenicie, wpywa-
jc na zmian wasnoci tej fazy, gwnie na hartowno i kinetyk przemian auste-
nitu przechodzonego (porwnaj rozdz. 6.3.2).
Bardziej stabilne wgliki rozpuszczaj si w austenicie w temperaturze znacz-
nie wyszej od Ac
3
i w niektrych stalach mog wystpowa w rwnowadze z au-
stenitem nawet w temperaturze nieznacznie niszej od solidusu. Najtrudniej roz-
puszczaj si w austenicie wgliki V, Ti, Nb, Ta, Zr, typu MC o sieci regularnej, na-
tomiast atwiej wgliki Wi Mo o sieci heksagonalnej, typu M
2
C i MC. atwo roz-
puszczaj si wgliki zoone, typu M
23
C
6
, natomiast wglik M
6
C wystpuje w rw-
nowadze z austenitem do bardzo wysokiej temperatury.
Zrnicowana rozpuszczalno wglikw w austenicie decyduje o wielkoci
ziarna i skadzie chemicznym austenitu. Nierozpuszczone wgliki utrudniaj bo-
wiem rozrost ziarn austenitu. Dopiero po nagrzaniu stali do odpowiednio wysokiej
temperatury, nierzadko zblionej do temperatury solidusu, nastpuje zwykle roz-
puszczenie znacznej liczby wglikw, czemu towarzyszy znaczny rozrost ziarn au-
stenitu.
WPYW PIERWIASTKW STOPOWYCH NA TWORZENIE WGLIKW
WTRNYCH I PROCESY WYDZIELANIA PODCZAS ODPUSZCZANIA
Pierwiastki wglikotwrcze, pochodzce z wglikw rozpuszczonych w austeni-
cie, znajduj si nastpnie w stanie rozpuszczonym w martenzycie, utworzonym
z przechodzonego austenitu podczas hartowania. Wczci pierwiastki te przecho-
dz jednak do wglikw stopowych, wydzielajcych si w czasie chodzenia bezpo-
rednio w przechodzonym austenicie przed rozpoczciem przemian perlitycznej,
bainitycznej lub martenzytycznej. Cz pierwiastkw pochodzcych z wglikw
rozpuszczonych podczas austenityzowania w roztworze staym moe tworzy w-
gliki stopowe, wydzielajce si w trakcie hartowania w martenzycie. Procesy te za-
chodz w czasie chodzenia od temperatury pocztku przemiany martenzytycznej
M
s
do temperatury pokojowej i nosz nazw samoodpuszczania martenzytu.
Pozostaa cz pierwiastkw wglikotwrczych, ktre przeszy do roztworu
staego podczas austenityzowania i w wyniku przemiany martenzytycznej znala-
zy si w postaci rozpuszczonej w martenzycie, umoliwia wydzielanie si wgli-
kw stopowych w martenzycie odpuszczonym podczas odpuszczania. Wgliki wy-
dzielone podczas odpuszczania decyduj o dodatkowym umocnieniu stali stopo-
wych. Przy odpowiednio duym steniu niektrych pierwiastkw wglikotwr-
czych gwnie V, W, Mo i Cr, w wyniku wydzielania wglikw o duej dyspersji,
w stalach stopowych wystpuje efekt twardoci wtrnej (porwnaj rozdz. 4.7.4).
Na rysunku 6.12 przedstawiono schematycznie na przykadzie stali szyb-
kotncych udzia w umocnieniu stali zahartowanej i odpuszczonej procesw
wydzielania wglikw stopowych w czasie odpuszczania i wglikw nierozpusz-
czonych w roztworze staym podczas austenityzowania, a take innych zjawisk
strukturalnych.
568
6 rozA 8-11-02 16:35 Page 568
AZOTKI W STALACH STOPOWYCH
Metale przejciowe w stalach stopowych mog rwnie tworzy azotki. Azotki
wystpujce w stalach s najczciej fazami midzywzowymi typu MX lub
M
2
X (porwnaj rozdz. 3.3.5). Wstalach stopowych czsto wystpuj rwnie azot-
ki aluminium, krzemu, boru. Jako fazy midzywzowe azotki trudno rozpuszcza-
j si w roztworze staym w czasie austenityzowania. Z tego wzgldu pierwiastki
zwizane w tych fazach, w przypadku nierozpuszczenia si ich w austenicie, nie
mog wpywa na wasnoci roztworu staego, na stabilno austenitu przechodzo-
nego i na hartowno stali, a take nie decyduj o umocnieniu stali stopowych
w wyniku odpuszczania. Natomiast odgrywaj znaczn rol w procesach azotowa-
nia stali stopowych (porwnaj rozdz. 4.13.2).
zwizanych wfazach midzymetalicznych,
wtrceniach niemetalicznych i fazach obcych
FAZY MIDZYMETALICZNE W STALACH STOPOWYCH I STOPACH ELAZA
W stalach stopowych, zwaszcza o wysokiej wytrzymaoci, arowytrzymaoci
i odpornoci na korozj, w tym gwnie o strukturze austenitycznej, a take w ni-
skowglowych stalach o strukturze martenzytycznej typu maraging wystpuj
liczne fazy midzymetaliczne, wpywajce na umocnienie tych stali i stopw.
Ze wzgldu na rozmieszczenie atomw w komrkach elementarnych, fazy mi-
dzymetaliczne w stopach elaza mona podzieli na dwie grupy. Fazy wchodzce
w skad pierwszej grupy charakteryzuj si gsto wypenion sieci, dziki wyst-
powaniu atomw o niezbyt rnicych si rednicach. W sieciach tych wystpuj
jedynie luki tetraedryczne. Przykadami faz tej grupy mog by Fe
2
Ti, Fe
2
Nb, a tak-
e fazy , i (porwnaj rozdz. 3.3.4). Drug grup faz midzymetalicznych
569
TEMPERATURA ODPUSZCZANIA
T
W
A
R
D
O
stay przyrost twardoci

od wglikw nierozpu-
szczonych podczas
austenityzowania
przyrost twardoci
zwizany z prze-
mian austenitu
szcztkowego
miknicie
osnowy
martenzytycznej
twardo
utwardzanie od wydziele
wglikw stopowych
Rysunek 6.12
Schemat wpywu
przemian fazowych
podczas odpuszczania
na twardo stali
szybkotncych
(wedug G. Stevena,
A.E. Nehrenberga
i T.H. Philipsa)
6 rozA 8-11-02 16:35 Page 569
wystpujcych w stopach elaza stanowi fazy o sieciach geometrycznie gsto wy-
penionych, w ktrych oprcz luk tetraedrycznych wystpuj luki oktaedryczne.
Nale do nich fazy (Ni
3
Ti), (Ni
3
Al) oraz (NiAl).
Na rysunku 6.13 przedstawiono uproszczony schemat zakresu stabilnoci faz
midzymetalicznych wystpujcych w austenicie stopowym, przy czym liter
A oznaczono metale przejciowe, takie jak Ti, V, lub Cr, a liter B skadniki two-
rzce osnow, a wic Fe, a take Ni lub Co.
Morfologia wydzielanych faz jest uzaleniona od przesycenia roztworu staego,
zmian energii ukadu zwizanych z wydzielaniem oraz rozmieszczeniem wad bu-
dowy krystalicznej w osnowie. W stopach elaza, przede wszystkim o osnowie au-
stenitycznej, fazy midzymetaliczne wystpuj zwykle w ukadach wieloskadniko-
wych.
Fazy midzymetaliczne pozostajce w rwnowadze z roztworem staym Fe,
zestawiono w tablicy 6.32. Liczne spord nich, gwnie , i fazy Lavesa, powo-
duj umocnienie stali austenitycznych o bardzo maym steniu wgla, nastpuj-
ce w wyniku ich wydzielania podczas obrbki cieplnej polegajcej na przesycaniu
570
Grupa w ukadzie okresowym pierwiastkw
IVA VA VIA IB IIA, IIB IIIB IVB VB
Dodatek stopowy
Rodzaj fazy
Be
FeBe
2
Al
Fe
3
Al
Si
FeSi
P
Fe
3
P
Ti
Fe
2
Ti
V
FeV
Cr
FeCr
Cu
Cu
Zn
Fe
5
Zn
2
Ga
Fe
3
Ga
Ge
Fe
2
Ge
As
Fe
2
As
Zr
Fe
2
Zr
Nb
Fe
2
Nb
Mo
Fe
2
Mo
Sn
FeSn
Sb
FeSb
Hf
Fe
2
Hf
Ta
Fe
2
Ta
W
Fe
2
W
Au
Au
Tablica 6.32
Fazy midzymetaliczne i metale pozostajce w rwnowadze z roztworem staym Fe
ATOMOWE STENIE SKADNIKA B (%)
10 20 30 40 50 60 70 80 90 B A
struktury zwarte
uporzdkowane
fazy Lavesa
BA
B
2
A
B
3
A
B
7
A
6
Rysunek 6.13
Schemat zakresu
stabilnoci faz
midzymetalicznych
wystpujcych
w austenicie stopowym
(wedug R.F. Deckera
i S. Floreena)
6 rozA 8-11-02 16:35 Page 570
i starzeniu. Natomiast wysokostopowy martenzyt zahartowanych stali typu mara-
ging, praktycznie niezawierajcych wgla, ulega dodatkowemu umocnieniu w wy-
niku procesw wydzielania faz midzymetalicznych, np. Ni
3
(Ti,Al), Ni
3
Mo lub
(Fe,Ni)
2
Mo, nastpujcych w czasie starzenia. W wyniku tego wytrzymao na
rozciganie niektrych z tych stopw osiga warto ok. 5000 MPa, a granica pla-
stycznoci ok. 3000 MPa (porwnaj rozdz. 6.7.10).
W niektrych grupach stali wysokostopowych, np. narzdziowych i szybkotn-
cych, nadmiar pierwiastkw wglikotwrczych przy zbyt maym steniu wgla mo-
e spowodowa wydzielenie si faz midzymetalicznych, np. Fe
3
W
2
, Fe
3
Mo
2
lub
faz Lavesa Fe
2
M. Wskutek rozpuszczania si niektrych spord tych faz w auste-
nicie dopiero w temperaturze ok. 1350C, a wic wyszej od temperatury solidusu,
stale trac zdolno do hartowania. Wystpowanie faz midzymetalicznych jest
w tym przypadku zjawiskiem bardzo niepodanym. Niepodany jest rwnie
proces wydzielania si fazy w austenicie, gdy powoduje to nadmierny wzrost
kruchoci stali austenitycznych.
WTRCENIA NIEMETALICZNE I FAZY OBCE
Pierwiastki stopowe oraz domieszki o wikszym powinowactwie z tlenem ni
elazo tworz w stalach tlenki. Podobnie wpywaj pierwiastki zawarte w odtlenia-
czach. Skad faz tlenkowych w stalach jest zaleny od sposobu odtleniania i warun-
kw odlewania. Zwykle s to mieszaniny tlenkw: SiO
2
, Al
2
O
3
, MnO, FeO, TiO
2
,
V
2
O
5
, CaO i MgO. Oprcz tlenkw w stalach stopowych mog wystpowa krze-
miany, aluminaty, spinele, a take siarczki. Najczciej wystpuje siarczek MnS,
tworzcy eutektyk ulegajc topnieniu w temperaturze ok. 1230C. Zawarto in-
nych pierwiastkw, w tym Cr, Ni, Mo, w siarczkach pozostaje niewielka, co jest ko-
rzystne, np. temperatura topnienia eutektyki zawierajcej NiS jest bardzo niska
i wynosi 645C. Wtrcenia niemetaliczne, tworzone zarwno przez domieszki, jak
i dodatki stopowe, z reguy ujemnie wpywaj na wasnoci stali. Siarczki, gwnie
FeS, decyduj o kruchoci stali na gorco. Wwyniku pasmowego uoenia spowo-
dowanego obrbk plastyczn wtrcenia niemetaliczne, gwnie kruche tlenki
i spinele, decyduj o anizotropii wasnoci mechanicznych stali. Wpyw siarczkw
i krzemianw jest mniej niekorzystny, gdy wykazujc wiksz cigliwo od tlen-
kw ulegaj one odksztaceniu plastycznemu wraz z obrabian plastycznie osno-
w. Na anizotropi wasnoci blach najsilniejszy wpyw wywieraj siarczki MnS.
Niektre pierwiastki stopowe mog wystpowa w stali w postaci wolnego
skadnika, nie tworzc faz midzymetalicznych, wglikw, a take roztworw sta-
ych z elazem, jak Pb, lub tworzc roztwory o bardzo niewielkiej granicznej roz-
puszczalnoci elaza, jak np. Cu, rozpuszczajca ok. 2% Fe.
571
6 rozA 8-11-02 16:35 Page 571
572 572
Francuski okrt podwodny o napdzie atomowym, S604 Emeraude (1) o poszyciu w caoci wykonanym ze stali
zosta uszkodzony w 1994 roku. Poduszkowce s amfibiami, ktre unoszc si na poduszce powietrznej mog
przemieszcza si na ziemi, nad muem, bagnem, skaami lub wod (2) i s wykorzystywane zarwno w wojsku,
jak rosyjski poduszkowiec 12322 Zubr (3), o moliwoci przewozu nawet 360 osb wraz z 27 osobami zaogi,
lub 120-170 ludzi, a ponadto 3 czogi albo 10 transporterw koowych, jak i w subie cywilnej, jak 305-tonowy
SRN-4 Mark III, przewocy przez Kana La Manche 400 pasaerw i 60 samochodw. Cakowicie ze stali jest
zbudowany w 1986 roku norweski statek do transportu adunku suchego Berge Stahl (4), o nonoci 364 700
t (dwt) i dugoci 343 m, wwczas najwikszy na wiecie, podobnie jak inne statki (5) w tym kontenerowce (6).
Wytwarzanie statkw w stoczniach, np. w Szczecinie (9, 10, 11), wymaga wielu urzdze, w tym bardzo duych
suwnic bramowych oraz urawi lemniskatowych, podobnie jak zaadunek i rozadunek statkw w portach mors-
kich (7) oraz rzecznych, np. w Gliwicach (8). Statki musz by przystosowane do eglugi w warunkach zimowych
(12) oraz po morzach i oceanach podbiegunowych, jak statki rybackie na Morzu Ochockim (13). Bd w egludze
lub uszkodzenie poszycia, moe by przyczyn katastrofy, jak w przypadku tragedii uchwyconej przez reportera
na jednym z mrz, gdzie dramat rozegra si w cigu 180 sekund (14,15,16). Los taki spotka rwnie jeden
z najwspanialszych pasaerskich statkw w historii wiata, owiany tragiczn legend, ogromny liniowiec
pasaerski Titanic Kompanii White Star, uwaany za niezatapialny, o wypornoci 46 tysicy ton, o dugoci
3
4
6
5
7
8
1
2
6 rozA 8-11-02 16:35 Page 572
573 573
267 m i szerokoci 28,2 m. Wypyn w dziewiczy rejs 10 kwietnia 1912 roku z 898 czonkami zaogi i 1308
pasaerami z Southampton w Wielkiej Brytanii do Nowego Jorku. Statek znajdowa si na powierzchni Oceanu
tylko 4 dni 17 godzin i 30 minut i ok. godz. 2:30 w nocy w dniu 15 kwietnia 1912 roku ostatecznie po zderzeniu
z gr lodow, w lodowatej wodzie, z prdkoci 22 wzw (dzi aden statek nie rozwija tak duej prdkoci
w takich warunkach, na tzw. krgu nowofunlandzkim) przeama si na p i zaton, osiadajc na dnie na
gbokoci 3950 m (17). Katastrof przeyo zaledwie 703 osoby. Wrd kilku przyczyn, w tym nawigacyjnych
i organizacyjnych, mona sdzi, e najpowaniejsza tkwia w materiale. Wyprodukowana wwczas stal
o bardzo duej gstoci relatywnie duych zanieczyszcze oraz zupenie nie kontrolowanym progu kruchoci, gdy
nie znano tego zjawiska, w temperaturze 0C i niszej nie wykazywaa niezbdnej odpornoci na kruche pkanie,
a zwaszcza na propagacj pkni, gdy przy uderzeniu z du energi w przeszkod, okazao si, e pknicia
odpowiadajce wielkoci wtrce, zwaszcza w strefie pocze, byy wiksze od krytycznych, co spowodowao
bardzo due pknicia poszycia i kolejne zdarzenia, ktre skoczyy si tak tragicznie. 1 sierpnia 1985 roku
batyskaf Argo odnalaz wrak Titanica, a amerykaski geolog dna morza Robert Ballard rozpocz badania
kontynuowane w rok pniej przez kolejn ekspedycj amerykask, wrd poronitych ju i skorodowanych
elementw wraku statku (18).
13
9 10 11
12
17
18
14
15
16
6 rozA 8-11-02 16:35 Page 573
6.4. Stale stopowe
konstrukcyjne, maszynowe
6.4.1. Kryteria doboru stali stopowych na elementy
konstrukcyjne i elementy maszyn
KRYTERIA OGLNE
Podstawowe kryteria doboru materiau na elementy konstrukcyjne i elementy
maszyn (porwnaj take rozdz. 9) to:
rodzaj i warto wymaganych wasnoci uytkowych materiau, okrelonych na
podstawie analizy obcie mechanicznych i oddziaywa fizycznych w warun-
kach pracy elementu,
wasnoci technologiczne, wynikajce z przyjtych technologii w procesie wy-
twarzania elementu, np. odlewania, obrbki plastycznej, spawania, obrbki
cieplnej,
skala produkcji, np. jednostkowa, wielkoseryjna,
ekonomiczno moliwych rozwiza z uwzgldnieniem wszystkich kosztw,
aspekty ekologiczne, zarwno przy wyborze materiau, jak i technologii.
Dobr stali na rne elementy konstrukcyjne i elementy maszyn uatwiaj in-
formacje zawarte w Polskich Normach, autorskim opracowaniu Zasady doboru
materiaw inynierskich oraz w specjalistycznych komputerowych bazach da-
nych systemw CAMS (computer aided materials selection).
PROCEDURA DOBORU STALI
NA ELEMENTY KONSTRUKCYJNE LUB ELEMENTY MASZYN
W postpowaniu nad doborem stali na wybrany element konstrukcyjny, ele-
ment maszyny lub urzdzenia, czynnoci mona podzieli na nastpujce etapy:
analiza warunkw pracy elementu i wymaga dotyczcych wasnoci,
ustalenie rozkadu wymaganych wasnoci na powierzchni i w rdzeniu elementu,
analiza sposobu wykonania elementu i zwizanych z tym wymaga technolo-
gicznych,
okrelenie grupy stali mogcych speni ustalone wymagania,
dobr konkretnego gatunku stali i okrelenie technologii analizowanego ele-
mentu.
W przypadku dobrania na dany element stali do ulepszania cieplnego kolej-
ne czynnoci obejmuj:
dobr sposobu hartowania, w tym zwaszcza dobr orodka chodzcego, unie-
moliwiajcego powstanie pkni i paczenia elementu o okrelonych cechach
geometrycznych,
574
6 rozA 8-11-02 16:36 Page 574
okrelenie wymaganej hartownoci, zapewniajcej ustalony rozkad wasnoci
na przekroju,
dobr przyblionego stenia wgla w stali, zapewniajcego wymagan twardo,
dobr gatunku stali o wymaganej hartownoci przy dobranym steniu wgla,
okrelenie ostatecznych parametrw obrbki cieplnej, w tym temperatury od-
puszczania, zapewniajcych wymagane wasnoci mechaniczne i ewentualnie
inne wasnoci eksploatacyjne analizowanego elementu.
6.4.2. Oglna charakterystyka stali stopowych
konstrukcyjnych, maszynowych
GWNE ZASTOSOWANIE I WASNOCI
Stale stopowe konstrukcyjne i maszynowe s stosowane w budownictwie prze-
mysowym i oglnym oraz w budowie maszyn i urzdze pracujcych w zakresie
temperatury od ok. 25 do 300C, w rodowiskach o niewielkim dziaaniu korozyj-
nym. Kryterium doboru stali konstrukcyjnych i maszynowych stanowi najczciej
podstawowe wasnoci mechaniczne (porwnaj rozdz. 5). W przypadku obcie
statycznych, kryterium stanowi granica plastycznoci R
e
lub granica sprystoci
R
sp
gdy niedopuszczalne jest odksztacenie plastyczne konstrukcji. Wprzypadku
obcie zmczeniowych jako kryterium przyjmuje si granic zmczenia Z
g
. Co-
raz czciej do oceny wasnoci stali konstrukcyjnych oraz specjalnych przyjmuje
si wasnoci okrelane metodami mechaniki pkania, tj. krytycznych wartoci
wspczynnika intensywnoci napre K
Ic
, rozwarcia dna karbu
c
(COD
c
), caki
odksztacenia u wierzchoka karbu J
c
. W niektrych przypadkach o przydatnoci
stali decyduje jej odporno na cieranie.
PIERWIASTKI STOPOWE
Wasnoci stali stopowych konstrukcyjnych i maszynowych zale od stenia
wgla i pierwiastkw stopowych. Gwne znaczenie Cr, Mn, Si, Ni, Mo i innych
dodatkw stopowych w stalach maszynowych polega na polepszeniu hartownoci
stanowicej podstawowe kryterium doboru tych stali. Uzyskanie struktury marten-
zytycznej na zaoonym przekroju elementu zapewnia po obrbce cieplnej wydat-
ne zwikszenie wasnoci mechanicznych. Pierwiastki wglikotwrcze, takie jak
np. Cr, V, Mo, W, zwikszaj take twardo i odporno na cieranie w wyniku
tworzenia wglikw, wpywaj na zmniejszenie wielkoci ziarn, przeciwdziaaj
kruchoci odpuszczania (Mo, W) oraz powoduj polepszenie wielu innych wasno-
ci technologicznych i uytkowych stali konstrukcyjnych i maszynowych.
W celu uzyskania najkorzystniejszych wasnoci stale stopowe konstrukcyjne,
maszynowe i na urzdzenia cinieniowe naley stosowa w stanie obrobionym
cieplnie (zwykle po ulepszaniu cieplnym) lub po innych procesach technologicz-
nych (np. regulowanym walcowaniu) zapewniajcych wykorzystanie pozytywnego
oddziaywania pierwiastkw stopowych.
6.4. Stale stopowe konstrukcyjne, maszynowe
575
6 rozA 8-11-02 16:36 Page 575
6.4.3. Stale konstrukcyjne o podwyszonej granicy
plastycznoci przeznaczone do obrbki
STALE MIKROSTOPOWE O PODWYSZONEJ GRANICY PLASTYCZNOCI,
DO OBRBKI PLASTYCZNEJ NA ZIMNO
Stale konstrukcyjne mikrostopowe przeznaczone do obrbki plastycznej na
zimno s zblione do stali niestopowych o podobnym przeznaczeniu, zarwno pod
wzgldem skadu chemicznego jak i wasnoci
*)
. Stale te maj bardzo dobr od-
ksztacalno, charakteryzowan przez du warto wymaganego minimalnego
wyduenia i wytrzymao umoliwiajc ksztatowanie produktw metodami ob-
rbki plastycznej na zimno. Wszystkie stale tej grupy s spawalne i zgrzewalne
oraz mog by powlekane rnymi powokami ochronnymi.
Stale mikrostopowe s wytwarzane w postaci pproduktw paskich walcowa-
nych na zimno o gruboci 3 mm i obejmuje je norma PN-EN 10268:2001 (tabl.
6.33). Stale te nale do grupy stali jakociowych, s oznaczone liter H, nastp-
nie liczb rwn minimalnej granicy plastycznoci oraz literami LA (low alloy).
Niewielki dodatek Nb, Ti lub V powoduje, e stale te cechuj si drobnym ziarnem
ferrytu (o wielkoci mniejszej lub rwnej 9 wedug dotychczasowej normy PN-
84/H-04507/01) oraz podwyszon granic plastycznoci w porwnaniu ze stala-
mi niestopowymi do obrbki plastycznej na zimno.
Produkty paskie walcowane na zimno ze stali mikrostopowych o podwyszo-
nej granicy plastycznoci, powlekane ogniowo w sposb cigy i przeznaczone do
obrbki plastycznej na zimno, ujto w normie PN-EN 10292:2002U. Wymagany
576
*
)
W normie PN-EN 10268:2001 podano oznaczenia numeryczne waciwe dla grupy stali nie-
stopowych jakociowych, pomimo e stenie Nb oraz Ti jest w nich wiksze ni wartoci gra-
niczne podane w normie PN-EN 10020:2002U (tabl. 6.2).
Znak stali
1)
C Si Mn P S Nb
2)
Ti
2) R
eH
(R
p0,2
),
MPa
R
m
, MPa
min.
A
80mm
, %
min.
H240LA
0,1 0,5
0,6
0,025 0,025 0,09 0,15
240310 340 27
H280LA 0,8 280360 370 24
H320LA 1 320410 400 22
H360LA 1,2 360460 430 20
H400LA 1,4 400500 460 18
1)
Stale powinny zawiera pierwiastki cakowicie wice azot, w tym Al 0,015%.
2)
Mona doda take V, przy czym V + Nb + Ti 0,22%.
Tablica 6.33
Skad chemiczny i wasnoci stali mikrostopowych o podwyszonej granicy plastycznoci, przeznaczonych
do obrbki plastycznej na zimno
6 rozA 8-11-02 16:36 Page 576
skad chemiczny i wasnoci tych stali podano w tablicy 6.34. W ich oznaczeniu
dodatkowo stosuje si litery: Y (stal z cakowicie zwizanymi pierwiastkami mi-
dzywzowymi, tj. C i N) oraz D (stal do nanoszenia powok na gorco). Znak sta-
li powlekanych ogniowo uzupenia oznaczenie rodzaju powoki, jej masy po-
wierzchniowej (w g/m
2
) oraz symbole wykonania powoki i rodzaju jej powierz-
chni, np. H340LAD+Z-140-N-A-C (porwnaj punkt o stalach niestopowych powle-
kanych ogniowo zamieszczony w rozdz. 6.2.5).
STALE STOPOWE O PODWYSZONEJ GRANICY PLASTYCZNOCI,
DO OBRBKI PLASTYCZNEJ NA ZIMNO
Stale konstrukcyjne stopowe przeznaczone do obrbki plastycznej na zimno
wytwarza si w postaci produktw paskich walcowanych na gorco, o gruboci od
1,5 do 20 mm jeli ich granica plastycznoci R
eH
nie przekracza 460 MPa oraz
o gruboci do 16 mm, jeli minimalna warto R
eH
lub R
p0,2
jest wiksza. Stale te
s ujte w normach PN-EN 10149-1:2000, PN-EN 10149-2:2000 i PN-EN 10149-
3:2000. Ich oznaczenie skada si z litery S, liczby oznaczajcej minimaln grani-
c plastycznoci w MPa, symbolu stanu dostawy (N wyarzony normalizujco
lub walcowany normalizujco, M walcowany termomechanicznie) oraz litery
C oznaczajcej podatno stali na obrbk plastyczn na zimno. Stale te s wyta-
piane jako cakowicie uspokojone, powinny mie wystarczajce stenie pierwiast-
kw wicych azot, a wielko ziarna ferrytu nie powinna by wiksza ni 6 we-
dug dotychczasowej normy PN-84/H-04507/01. W celu zwikszenia odksztacal-
noci na zimno, wytwrca stali moe ograniczy stenie S lub zmodyfikowa
ksztat siarczkw przez dodatek Ce lub Ca. Stale wyarzone normalizujco, nale-
ce do stali stopowych jakociowych, s ujte w PN-EN 10149-3:2000. Ich wasno-
ci s zblione do stali mikrostopowych, co ze wzgldu na wiksz grubo pro-
duktw hutniczych, zostao zapewnione przez zwikszenie stenia wgla i man-
ganu (tabl. 6.35).
577
Znak stali
C Si Mn P S Ti Nb R
p0,2
(R
eL
), MPa R
m
, MPa A
80mm
, % min.
H180YD
0,01 0,1
0,7 0,06
0,025 0,12
180240 340400 34
H220YD 0,9 0,08 220280 340410 32
H260YD 1,6 0,1 260320 380440 30
H260LAD
0,1 0,5
0,6
0,025 0,025 0,15 0,09
260330 350430 26
H300LAD 1 300380 380480 23
H340LAD 1 340420 410510 21
H380LAD 1,4 380480 440560 19
H420LAD 1,4 420520 470590 17
1)
Al 0,2 w stalach H...YD, Al 0,015 w stalach H...LAD.
2)
Prbki poprzeczne.
1)
2)
Tablica 6.34
Skad chemiczny i wasnoci stali mikrostopowych o podwyszonej granicy plastycznoci, powlekanych ogniowo
6 rozA 8-11-02 16:36 Page 577
Stale dostarczane w stanie walcowanym termomechanicznie, wedug PN-EN
10149-2:2000, mog mie minimaln granic plastycznoci nawet 700 MPa, znacz-
nie wiksz ni stale wyarzone normalizujco (tabl. 6.36). Wie si to m.in.
z wikszym dopuszczalnym steniem Mn i pierwiastkw silnie wglikotwrczych,
a stale o najwikszej granicy plastycznoci (600 do 700 MPa) mog zawiera tak-
e dodatki Mo i B. Te gatunki nale do klasy stali stopowych specjalnych, pozo-
stae do jakociowych. Podczas walcowania termomechanicznego stale te uzy-
skuj wysokie wasnoci mechaniczne dziki bardzo drobnoziarnistej strukturze
powstajcej przy zachowaniu regulowanych warunkw odksztacenia plastycznego
stali na gorco i chodzenia oraz dziki utwardzaniu wydzieleniowemu przez
578
Tablica 6.35
Skad chemiczny i wasnoci stali stopowych wyarzonych normalizujco i przeznaczonych
Tablica 6.36
Skad chemiczny i wasnoci stali stopowych walcowanych termomechanicznie i przeznaczonych
Znak stali
1)
C Mn Si P S Nb V Ti
R
eH
, MPa
min.
R
m
, MPa
A
80mm
, %
min.
A, %
min.
S260NC 0,16 1,2
0,5 0,025
0,02
0,09 0,1 0,15
260 370490 24 30
S315NC 0,16 1,4 0,02 315 430550 22 27
S355NC 0,18 1,6 0,015 355 470610 20 25
S420NC 0,2 1,6 0,015 420 530670 18 23
1)
Al 0,015 (nie obowizuje, gdy inne pierwiastki cakowicie wi N), Nb + V + Ti 0,22, po uzgodnieniu S 0,01.
0,02
0,02
0,015
0,015
0,015
0,015
Znak
stali
1)
C Mn Si S Nb V Ti Mo B
R
eH
(R
p0,2
), MPa
min.
R
m
, MPa
A
80mm
, %
min.
A, %
min.
S315MC
0,12
1,3
0,5 0,09 0,2 0,15
315 390510 20 24
S355MC 1,5 355 430550 19 23
S420MC 1,6 420 480620 16 19
S460MC 1,6 460 520670 14 17
S500MC 1,7 500 550700 12 14
S550MC 1,8 550 600760 12 14
S600MC
0,12
1,9 0,5
0,015 0,09 0,2 0,22 0,5 0,005
600 650820 11 13
S650MC 2 0,6 650 700880 10 12
S700MC 2,1 0,6 700 750950 10 12
1)
Al 0,015 (nie obowizuje, gdy inne pierwiastki cakowicie wi N), Nb + V + Ti 0,22, P 0,025, po uzgodnieniu S 0,01.
6 rozA 8-11-02 16:36 Page 578
dyspersyjne czstki azotkw, wglikoazotkw lub wglikw pierwiastkw wprowa-
dzonych do stali. Stale walcowane termomechanicznie mog by po kocowym
ksztatowaniu na zimno i ewentualnym spawaniu wyarzane odprajco w warun-
kach niepowodujcych zmniejszenia ich wasnoci mechanicznych (w temperatu-
rze do 580C, do 1 h).
6.4.4. Niskostopowe stale konstrukcyjne
i na urzdzenia cinieniowe, spawalne,
z mikrododatkami
Wikszo elementw konstrukcyjnych stosowanych do budowy m.in. kon-
strukcji przemysowych, mostw, statkw, do zbrojenia betonu, na rury do ruro-
cigw, na urzdzenia cinieniowe jest czona przez spawanie lub zgrzewanie.
Elementy tych konstrukcji i urzdze, o ile wymaga si od nich wikszej wytrzy-
maoci ni uzyskiwana przez stale konstrukcyjne niestopowe, wykonuje si z ni-
skostopowych stali spawalnych o podwyszonej wytrzymaoci. Stale te, dostar-
czane przez hutnictwo w postaci rnorodnych ksztatownikw, blach, tam, pr-
tw, rur i drutw, powinny si cechowa dobr spawalnoci, duymi wartocia-
mi wytrzymaoci R
m
, granicy plastycznoci R
e
oraz nisk temperatur przejcia
w stan kruchy. Wymagane wasnoci tych stali zapewnia odpowiedni dobr ska-
du chemicznego, a take technologia wytapiania, obrbki plastycznej i obrbki
cieplnej.
SPAWALNO JAKO PODSTAWOWA WASNO
NISKOSTOPOWYCH STALI SPAWALNYCH
Spawalno jest wasnoci technologiczn okrelajc zdolno materiau do
uzyskiwania zaoonych wasnoci mechanicznych po spawaniu. O spawalnoci
elementu konstrukcji wspdecyduj trzy gwne czynniki:
spawalno metalurgiczna, charakteryzujca zachowanie si materiau podczas
spawania i wpyw spawania na wasnoci spawanego materiau i zcza,
spawalno technologiczna, zwizana z technologi spawania i jej wpywem na
wasnoci zcza,
spawalno konstrukcyjna, ujmujca znaczenie rozwizania konstrukcyjnego
elementu oraz wpyw gruboci materiau na jako i wasnoci zcza.
SPAWALNO METALURGICZNA STALI
Spawalno metalurgiczna zaley gwnie od skadu chemicznego stali, ktry
powinien by tak dobrany, aby ogranicza zmiany struktury, wystpujce po spa-
waniu w strefie wpywu ciepa przylegej do spoiny. Naley bowiem uniemoliwi
utworzenie w tej strefie struktur hartowania o duej twardoci i maej plastycz-
noci, ktre mog powodowa pkanie zczy w wyniku napre wasnych lub
eksploatacyjnych. Skad chemiczny stali spawalnych podlega wic ogranicze-
niom i jest dobierany z uwzgldnieniem wartoci rwnowanika wgla obliczane-
go wedug wzoru:
579
6 rozA 8-11-02 16:36 Page 579
(6.2)
gdzie:
C, Mn, Cr, Mo, V, Ni, Cu odpowiadaj steniu masowemu tych pier-
wiastkw w stali.
Wprzypadku gdy CEV 0,45%, stale s spawalne bez adnych ogranicze. Sta-
le o wikszym rwnowaniku wgla wymagaj podgrzewania przed spawaniem, re-
gulowanego chodzenia albo wyarzania po spawaniu.
SKAD CHEMICZNY NISKOSTOPOWYCH STALI SPAWALNYCH
Poza wpywem na spawalno, pierwiastki stopowe oddziauj na wasnoci me-
chaniczne stali spawalnych o strukturze ferrytycznej (rys. 6.14). Wasnoci wytrzy-
maociowe R
m
, R
e
i twardo s podwyszane gwnie przez Mn i Si, ktre jednak
obniaj udarno przy steniu wikszym odpowiednio od ok. 1,2 i 0,8%. Nikiel,
zwikszajc wasnoci wytrzymaociowe, zwiksza take cigliwo. Dodatki Ni
i Mn, nawet przy niewielkim steniu, powoduj znaczne obnienie temperatury
przejcia w stan kruchy (porwnaj rozdz. 6.7.7), w przeciwiestwie do wgla (rys.
6.15). Dodatki Cr, W, Mo, polepszajc hartowno w stalach ulepszanych cieplnie,
powoduj znaczne zmniejszenie udarnoci stali ferrytycznych. Wstalach ferrytycz-
noperlitycznych podstawowym pierwiastkiem stopowym jest Mn przy steniu
ok. 2%, a w stalach ulepszanych cieplnie zawierajcych po ok. 0,5 do 0,8% Cr, Ni
i Mo mangan jest dodawany w steniu ok. 1%. Do stali o podwyszonej wytrzy-
maoci s wprowadzane rwnie mikrododatki Al, V, Nb, Zr, Ti, N, po kilka set-
nych czci procentu. Mikrododatki tworz dyspersyjne wydzielenia wglikw
580
T
W
A
R
D
O

(
H
B
)
U
D
A
R
N
O

(
J
/
c
m
2
)
0
Mn
Mn
Mo
Mo
Ni
Ni
Cr
Cr
W
W
a) b)
Si
Si
1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 6
220
200
180
160
140
120
100
80
35
30
25
20
15
10
5
0
STENIE PIERWIASTKA STOPOWEGO (%)
Rysunek 6.14
Wpyw pierwiastkw stopowych na a) twardo, b) udarno stali o strukturze ferrytycznej
(wedug A.P. Gulajewa)
%,
15
Cu Ni
5
V Mo Cr
6
Mn
C CEV
+
+
+ +
+ + =
6 rozA 8-11-02 16:36 Page 580
i azotkw, hamujce rozrost ziarn austenitu i rekrystalizacj podczas obrbki pla-
stycznej i cieplnej, a take w strefie wpywu ciepa podczas spawania. Wpywa
to na obnienie temperatury przejcia w stan kruchy i powoduje dodatkowe umoc-
nienie stali. Mikrododatek B przy steniu kilku tysicznych czci procentu wpy-
wa gwnie na zwikszenie hartownoci stali ulepszanych cieplnie.
Ze wzgldu na skad chemiczny i struktur mona wyrni trzy grupy nisko-
stopowych stali spawalnych o podwyszonej wytrzymaoci (rys. 6.16):
zawierajce Mn i mikrododatki Al, V, Ti, Nb i N, o strukturze ferrytycznoper-
litycznej,
zawierajce Mn i Mo z mikrododatkiem B, o strukturze bainitycznej,
zawierajce Mn, Ni, Cr, Mo i mikrododatki V, Zr, B, N, o strukturze wysoko-
odpuszczonego martenzytu po ulepszaniu cieplnym.
581
TEMPERATURA BADANIA (C)
P
R
A
C
A

A
M
A
N
I
A
,

K
V

(
J
)
200 100 0 100 200
stenie wgla (%)
0,67
0,63
0,53
0,43
0,31
0,22
0,11
0,01
400
300
200
100
0
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A
,

t
k

(
C
)
350 400 450 500 550 600 650
stale ferrytyczno-perlityczne
C
+
M
n
C
+
M
n
+
N
b
C
+
M
n
+
A
l
+
N
C
+
M
n
+
A
l
+
N
+
V
p
o

r
e
g
u
l
o
w
a
n
y
m

w
a
l
c
o
w
a
n
i
u
p
o
w
a
lc
o
w
a
n
iu
z
e
s
t
e
-
r
o
w
a
n
r
e
k
r
y
s
t
a
liz
a
c
j
s
t
a
le
b
a
in
it
y
c
z
n
e
s
ta
le
h
a
r
to
w
a
n
e
i o
d
p
u
s
z
c
z
a
n
e
0
30
60
90
120
GRANICA PLASTYCZNOCI, R
e
(MPa)
Rysunek 6.15
Wpyw stenia wgla
na temperatur przejcia
stali w stan kruchy
(wedug J.A. Rinebolta
i W.J. Harrisa)
Rysunek 6.16
Zaleno granicy
plastycznoci
i temperatury przejcia
w stan kruchy
niskostopowych stali
konstrukcyjnych
o rnej strukturze
i rnym skadzie
chemicznym
6 rozA 8-11-02 16:36 Page 581
Cech charakterystyczn wikszoci stali niskostopowych jest duy dopuszczal-
ny zakres stenia wielu dodatkw stopowych oraz pozostawienie do decyzji wy-
twrcy stali jakie pierwiastki i w jakim steniu zostan dodane w celu uzyskania
wasnoci wymaganych od danego gatunku. Podstaw klasyfikacji tej grupy stali s
przede wszystkim wasnoci mechaniczne.
WPYW PROCESW TECHNOLOGICZNYCH NA WASNOCI
NISKOSTOPOWYCH STALI SPAWALNYCH
Wasnoci produktw hutniczych z niskostopowych stali spawalnych zale
w duym stopniu od sposobu wytwarzania. Drobnoziarnist struktur stali zapew-
nia przedmuchiwanie kpieli stalowej spronym azotem lub cyjanamidem wapnia
CaCN
2
w kadzi po zakoczeniu procesu konwertorowego. Nastpuje wwczas
zwizanie azotu w wysokodyspersyjne azotki przez dodatki Al, Ti, Zr lub Nb. Two-
rzeniu drobnoziarnistej struktury ferrytu sprzyja regulowane walcowanie stali od-
bywajce si w dwch zakresach temperatury (porwnaj rozdz. 4.10). Wstpne
walcowanie odbywa si w stosunkowo wysokiej temperaturze. Walcowanie wyko-
czajce wykonuje si natomiast w stosunkowo niskiej temperaturze przy niewiel-
kim gniocie i bardzo licznych przepustach z przyspieszonym chodzeniem po za-
koczeniu odksztacenia plastycznego w warunkach, ktre zapewniaj intensywne
wydzielanie dyspersyjnych czstek azotkw i wglikoazotkw. Podobne rezultaty
mona osign stosujc inne rodzaje obrbki cieplnomechanicznej stali. Stalom
bainitycznym i przeznaczonym do ulepszania cieplnego najlepsze wasnoci za-
pewnia obrbka cieplna. Stale bainityczne s chodzone w powietrzu, bezpored-
nio z temperatury koca walcowania. Ulepszanie cieplne jest stosowane do stali,
od ktrych wymaga si najwikszych wasnoci. Polega ono najczciej na harto-
waniu z chodzeniem w powietrzu i nastpnie wysokim odpuszczaniu. Proces ten,
stosowany do pproduktw z niektrych niskostopowych stali spawalnych, znacz-
nie zwiksza jednak koszty ich wytwarzania. Koszty te mona zmniejszy stosujc
bezporednie hartowanie z temperatury koca walcowania.
STALE SPAWALNE DROBNOZIARNISTE
Podstaw klasyfikacji stali konstrukcyjnych spawalnych drobnoziarnistych s
wymagane wasnoci wytrzymaociowe oraz stan dostarczenia. Drobnoziarnisto
tych stali, wedug norm zgodnych z europejskimi, jest rwnoznaczna z wymogiem
uzyskania ziarna ferrytu o wielkoci nr 6 lub mniejszej (zgodnie ze skal okrelo-
n w dotychczasowej normie PN-84/H-04507/01). Stale te maj podobny skad
chemiczny do stali spawalnych o podwyszonej wytrzymaoci, a wymagane wa-
snoci s im nadawane przez wyarzanie normalizujce, walcowanie regulowane
(walcowanie termomechaniczne) lub ulepszanie cieplne. S stosowane na elemen-
ty konstrukcji spawanych silnie obcionych, np. mostw, zbiornikw i luz, eks-
ploatowanych w temperaturze pokojowej i obnionej.
Stale spawalne drobnoziarniste (nalece do klasy jakoci stali stopowych spe-
cjalnych, dostarczane w postaci produktw dugich i paskich) s objte normami
PN-EN 10113-1:1997, PN-EN 10113-2:1998 i PN-EN 10113-3:1998. Oznaczone s
liter S, nastpnie liczb podajc warto minimalnej granicy plastycznoci
(w MPa) i liter N (po wyarzaniu normalizujcym) lub M (po walcowaniu
582
6 rozA 8-11-02 14:59 Page 582
regulowanym). Stale te maj wymagan warto pracy amania (udarnoci) w J,
okrelan w temperaturze do 20C lub dla gatunkw o oznaczeniu zakoczonym
liter L okrelan do 50C (tabl. 6.37). Stale S460NH i S460NLH s dostar-
czane w postaci ksztatownikw zamknitych zgodnie z PN-EN 10210-1:2000 i PN-
EN 10219-1:2000.
Wymagania dotyczce krajowych stali niskostopowych spawalnych o podwy-
szonej wytrzymaoci s zebrane w dotychczasowych normach PN-86/H-84016
i PN-86/H-84018.
STALE SPAWALNE O PODWYSZONEJ WYTRZYMAOCI
ULEPSZANE CIEPLNIE LUB UTWARDZANE WYDZIELENIOWO
Najwysze wasnoci wytrzymaociowe stalom konstrukcyjnym stopowym spa-
walnym mona nada przez ulepszanie cieplne lub utwardzanie wydzieleniowe.
Stale te s stosowane przede wszystkim na bardzo obcione elementy konstrukcji
spawanych, np. dwigw, mostw, budynkw, cystern, zbiornikw wodnych i luz,
pracujcych w temperaturze pokojowej i obnionej. Stale te wytwarza si jako ca-
kowicie uspokojone, o strukturze drobnoziarnistej. Nale do klasy jakoci stali
stopowych specjalnych.
Blachy grube i uniwersalne ze stali konstrukcyjnej o podwyszonej wytrzyma-
oci w stanie ulepszonym cieplnie lub utwardzonym wydzieleniowo s objte nor-
mami PN-EN 10137-1:1999, PN-EN 10137-2:2000 (tabl. 6.38) i PN-EN 10137-
3:2000 (tabl. 6.39). Ze stali ulepszonych cieplnie produkowane s blachy o gru-
boci 3150 mm jeli R
p0,2
690 MPa, 3100 mm jeli R
p0,2
890 MPa i 350
mm jeli R
p0,2
960 MPa. Ze stali utwardzonych wydzieleniowo produkowane s
blachy o gruboci 370 mm. Stale s oznaczone liter S, nastpnie liczb podaj-
c warto minimalnej granicy plastycznoci (w MPa) i liter Q (po ulepszaniu
cieplnym) lub A (po utwardzaniu wydzieleniowym). Na kocu znaku stali moe
583
Tablica 6.37
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci stali spawalnych drobnoziarnistych
Znak
stali
1)
, %
CEV, %
maks.
Minimalne wasnoci
2)
C Si Ni Cu V N
R
eH
(R
p0,2
),
MPa
R
m
,
MPa
A,
%
KV, J
w 20C w 50C
S420N
S420NL
0,2 0,6 0,8 0,7 0,2 0,025 0,48
420
520
19
40
47
27
S420M
S420ML
0,16 0,5 0,3 0,12 0,02 0,43 500
40
47
27
S460N
S460NL
0,2 0,6 0,8 0,7 0,2 0,025
460
550
17
40
47
27
S460M
S460ML
0,16 0,6 0,45 0,12 0,025 0,45 530
40
47
27
1)
Mn 1,7, P 0,035, S 0,03, Al 0,02, Nb 0,05.
Stal ...L: P 0,03, S 0,025.
Stan N: Cr 0,3, Mo 0,1, Ti 0,03.
Stan M: Cr + Cu + Mo 0,6, Mo 0,2, Ti 0,05.
2)
6 rozA 8-11-02 14:59 Page 583
by dodany symbol L lub L1 oznaczajcy moliwo pracy w obnionej tempera-
turze i wymagan warto pracy amania okrelon w 40 lub 60C (tabl. 6.38
i 6.39).
Hartowanie bezporednio z temperatury koca obrbki plastycznej (wykorzy-
stujce ciepo walcowania), wraz z nastpnym odpuszczaniem jest uznawane za
odpowiadajce zwykemu ulepszaniu cieplnemu (z osobnym hartowaniem) jeli
uzyskane wasnoci speniaj wymagania dla danego gatunku stali. Utwardzanie
wydzieleniowe jest zwykle przeprowadzane podczas regulowanego walcowania,
kiedy podczas chodzenia nastpuje wydzielanie dyspersyjnych czstek wglikw
lub wglikoazotkw pierwiastkw silnie wglikotwrczych. Obrbka cieplna lub
584
Tablica 6.38
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci stali konstrukcyjnych o podwyszonej wytrzymaoci
w stanie ulepszonym cieplnie
Znak stali
Maksymalne stenie pierwiastkw, % Minimalne wasnoci
2)
C Mn Si P S inne
1)
R
eH
(R
p 0,2
),
MPa
R
m
,
MPa
A,
%
KV
3)
, J
w temperaturze, C
20 40 60
S460Q
S460QL
S460QL1
0,2 1,7 0,8
0,025 0,015
Cr: 1,5
Ni: 2
Cu: 0,5
Mo: 0,7
V: 0,12
Nb: 0,06
Ti: 0,05
Zr: 0,15
N: 0,015
B: 0,005
460 550 17
27
0,02 0,01
30 27
35 30 27
S500Q
S500QL
S500QL1
0,025 0,015
500 590 17
27
0,02 0,01
30 27
35 30 27
S550Q
S550QL
S550QL1
0,025 0,015
550 640 16
27
0,02 0,01
30 27
35 30 27
S620Q
S620QL
S620QL1
0,025 0,015
620 700 15
27
0,02 0,01
30 27
35 30 27
S690Q
S690QL
S690QL1
0,025 0,015
690 770 14
27
0,02 0,01
30 27
35 30 27
S890Q
S890QL
S890QL1
0,025 0,015
890 940 11
27
0,02 0,01
30 27
35 30 27
S960Q
S960QL
0,025 0,015
960 980 10
27
0,02 0,01 30 27
1)
Al + V + Nb + Ti + Zr 0,015.
2)
3)
Prbki poprzeczne.
6 rozA 8-11-02 14:59 Page 584
cieplnomechaniczna blach ze stali konstrukcyjnych o podwyszonej wytrzymao-
ci jest wykonywana u wytwrcy stali. Uytkownik moe po spawaniu wykona wy-
arzanie odprajce w warunkach niepowodujcych zmniejszenia wasnoci me-
chanicznych stali.
STALE SPAWALNE DROBNOZIARNISTE NA URZDZENIA CINIENIOWE
Podobny do stali konstrukcyjnych skad chemiczny, struktur i wasnoci maj
rwnie stale niskostopowe spawalne drobnoziarniste, przeznaczone na urzdze-
nia cinieniowe. Ich oznaczenie rozpoczyna si od litery P, nastpnie jest liczba po-
dajca warto minimalnej granicy plastycznoci (w MPa) i litera N(stan wyarzo-
ny normalizujco), M (stan walcowany termomechanicznie) lub Q (stan ulepszo-
ny cieplnie). Taki znak stali oznacza grup podstawow. Dalsze symbole znaku
oznaczaj: H stale do stosowania w temperaturze podwyszonej, L1 lub L2 do
stosowania w temperaturze obnionej. S stosowane na elementy konstrukcji spa-
wanych urzdze cinieniowych pracujcych w temperaturze pokojowej, przy
czym cz stali moe by eksploatowana w temperaturze podwyszonej do ok.
300C, a cz w temperaturze obnionej do 60C.
Stale spawalne drobnoziarniste na urzdzenia cinieniowe, produkowane w po-
staci blach i tam o gruboci do 63 mm, a w stanie ulepszonym cieplnie do
150 mm, s ujte w normach PN-EN 10028-1:2002U, PN-EN 10028-3:1996, PN-
EN 10028-5:2000 i PN-EN 10028-6:2000. Stale te nale do klasy jakoci stopo-
wych specjalnych, a orientacyjne wymagania dotyczce ich wasnoci mechanicz-
nych i skadu chemicznego s podane w tablicy 6.40 (stale dostarczane w stanie
585
Tablica 6.39
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci stali konstrukcyjnych o podwyszonej wytrzymaoci
w stanie utwardzonym wydzieleniowo
Znak
stali
Stenie pierwiastkw, % Minimalne wasnoci
1)
C Mn
Si P S inne
R
eH
(R
p0,2
),
MPa
R
m
,
MPa
A,
%
KV
2)
, J
w temperaturze, C
maks. 0 20 40
S500A
S500AL
0,030,12 0,31,8 0,5
0,025 0,015 Cr: 0,3
Ni: 2
Cu: 2
Mo: 0,5
V: 0,1
Ti: 0,1
Nb: 0,06
Al: 0,08
N: 0,015
500 600 17
35 30
0,02 0,01 40 35 30
S550A
S550AL
0,025 0,015
550 650 16
35 30
0,02 0,01 40 35 30
S620A
S620AL
0,025 0,015
620 710 15
35 30
0,02 0,01 40 35 30
S690A
S690AL
0,025 0,015
690 760 14
35 30
0,02 0,01 40 35 30
1)
2)
Prbki poprzeczne.
6 rozA 8-11-02 14:59 Page 585
wyarzonym normalizujco, wedug PN-EN 10028-3:1996), tablicy 6.41 (stale do-
starczane w stanie walcowanym termomechanicznie, wedug PN-EN 10028-
5:2000) oraz w tablicy 6.42 (stale dostarczane w stanie ulepszonym cieplnie, we-
dug PN-EN 10028-6:2000). Stale te w stanie walcowanym termomechanicznie
i ulepszonym cieplnie mog by po spawaniu wyarzane odprajco w warunkach
niepowodujcych zmniejszenia ich wasnoci mechanicznych.
Wymagania dotyczce odkuwek ze stali P420NH o podobnych wasnociach
ujto w projekcie PN-EN 10222-4. Zgodnie z t norm odkuwki o gruboci
586
Tablica 6.40
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci stali spawalnych drobnoziarnistych wyarzonych normalizujco,
Znak
stali
Stenie pierwiastkw
1)
, % Minimalne wasnoci
2)
C Mn P S Cr V N
R
e
,
MPa
R
m
,
MPa
A,
%
KV, J
w 20C w 50C
P460N
0,2 11,7
0,03 0,025
0,3 0,2 0,025 460 570 17
20
P460NH
P460NL1 0,03 0,02 27 16
P460NL2 0,025 0,015 40 27
1)
Si 0,6, Cu 0,7, Ni 0,8, Mo 0,1, Ti 0,05, Nb 0,05, Nb + Ti + V 0,22,
Al 0,02 (nie obowizuje jeli N jest zwizany z innymi pierwiastkami).
2)
o gruboci 16 mm.
Tablica 6.41
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci stali spawalnych drobnoziarnistych walcowanych termomechanicznie,
Znak
stali
1)
2)
C Si Mn P S Mo V N
R
eH
(R
p0,2
),
MPa
R
m
,
MPa
A,
%
KV, J
w 20C w 50C
P355M
0,14 0,5 1,6
0,025 0,02
0,2 0,1 0,015 355 450 22
27
P355ML1
0,02 0,015
40
P355ML2 60 27
P420M
0,16 0,5 1,7
0,025 0,02
0,2 0,1 0,02 420 500 19
27
P420ML1
0,02 0,015
40
P420ML2 60 27
P460M
0,16 0,6 1,7
0,025 0,02
0,2 0,1 0,02 460 530 17
27
P460ML1
0,02 0,015
40
P460ML2 60 27
1)
Cr + Cu + Mo 0,6, Ni 0,5, Nb 0,05, Ti 0,05, Al 0,02,
Nb + Ti + V 0,15.
2)
o gruboci 16 mm.
6 rozA 8-11-02 14:59 Page 586
przekroju miarodajnego
*)
wikszej od 70 mm wykonuje si ze stali P420QH do-
starczanej w stanie ulepszonym cieplnie.
6.4.5. Stale maszynowe z mikrododatkami
ZASTOSOWANIE I OGLNA CHARAKTERYSTYKA
Stale stanowice podstawowy materia konstrukcyjny w przemyle maszyno-
wym s nazywane stalami do budowy maszyn lub w skrcie stalami maszynowymi.
Elementy maszyn wytwarza si nie tylko ze stali stopowych przeznaczonych do ob-
rbki cieplnej u uytkownika (np. przez ulepszanie cieplne porwnaj rozdz.
6.4.7), ale rwnie ze stali, ktrym wasnoci nadano wykonujc odpowiedni
587
Tablica 6.42
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci stali spawalnych drobnoziarnistych ulepszonych cieplnie,
Znak
stali
1)
2)
C Si Mn Cr Mo Ni V Nb Ti Zr
R
eH
(R
p 0,2
),
MPa
R ,
MPa
A,
%
temp.
prby,
C
KV
3)
J
P355Q
0,16 0,4 1,5 0,3 0,25 0,5 0,06 0,05 0,03 0,05 355 490 22
20 60
P355QH 0 40
P355QL1 40 27
P355QL2 60 27
P460Q
0,18 0,5 1,7 0,5 0,5 1 0,08 0,05 0,03 0,05 460 550 19
20 60
P460QH 0 40
P460QL1 40 27
P460QL2 60 27
P500Q
0,18 0,6 1,7 1 0,7 1,5 0,08 0,05 0,05 0,15 500 590 17
20 60
P500QH 0 40
P500QL1 40 27
P500QL2 60 27
P690Q
0,2 0,8 1,7 1,5 0,7 2,5 0,12 0,06 0,05 0,15 690 770 14
20 60
P690QH 0 40
P690QL1 40 27
P690QL2 60 27
1)
Stal ...Q i ...QH P 0,025, S 0,02; stal ...L1 i ...L2 P 0,02, S 0,015;
wszystkie stale: N 0,015, B 0,005, Cu 0,3, Al + V + Nb + Ti + Zr 0,015.
2)
3)
Prbki poprzeczne.
m
*
)
Porwnaj przypis na str. 541 w rozdz. 6.2.4.
6 rozA 8-11-02 14:59 Page 587
proces technologiczny w zakadzie hutniczym. Wytwrcy elementw maszyn pozo-
staje nadanie im ostatecznej postaci geometrycznej, zwykle przez obrbk skrawa-
niem. Przykadem takiej grupy s stale maszynowe mikrostopowe, ujte w normie
PN-EN 10267:2002 (tabl. 6.43)
*)
, wytwarzane w postaci ksw lub prtw kutych
w stanie utwardzonym wydzieleniowo z temperatury obrbki plastycznej na gor-
co. Po takiej obrbce stale te maj struktur ferrytycznoperlityczn z dyspersyj-
nymi wydzieleniami wglikoazotkw i wasnoci niewymagajce zmiany przez ob-
rbk ciepln u wytwrcy elementw maszyn.
Stale maszynowe mikrostopowe s oznaczane jak inne stale stopowe, ktrych
podstaw klasyfikacji jest ich skad chemiczny (porwnaj tabl. 6.8, ostatnia liczba
oznacza rednie stenie Mn pomnoone przez 4). Jeli stale te s dostarczane
w stanie nieobrobionym cieplnie, wtedy znaku stali nie uzupenia si lub dodaje si
+U. Znak stali w stanie zmikczonym, podatnym do cicia noyc, uzupenia si li-
ter +S. Takie stany s nadawane jedynie ksom i prtom przeznaczonym do po-
nownego kucia na gorco. Znak stali w stanie utwardzonym wydzieleniowo jest
uzupeniony przez +P, np. 38MnVS6+P. Stale w tym stanie powinny spenia
przede wszystkim wymagania dotyczce wasnoci mechanicznych (tabl. 6.43),
a skad chemiczny jest podany tylko informacyjnie.
SKAD CHEMICZNY I WASNOCI
Stale maszynowe mikrostopowe zawieraj rednio ok. 0,190,46% C, podwy-
szone stenie Mn i Si oraz niewielkie dodatki V i N, umoliwiajce utwardzanie
wydzieleniowe czstkami V(C,N). Wanad moe by zastpiony przez Nb. Po
588
Tablica 6.43
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci stali maszynowych utwardzonych wydzieleniowo z temperatury
obrbki plastycznej na gorco
Znak stali
Stenie pierwiastkw, % Minimalne wasnoci
1)
C Mn inne
R
eH
(R
p0,2
),
MPa
R
m
,
MPa
A,
%
Z,
%
19MnVS6+P 0,150,24
1,21,6
P 0,025, S: 0,020,06,
Si: 0,150,8, N: 0,010,02,
Cr 0,3, Mo 0,08,
V: 0,080,2
2)
390 600 16 32
30MnVS6+P 0,260,33 450 700 14 30
38MnVS6+P 0,340,41 520 800 12 25
46MnVS6+P 0,420,49 580 900 10 20
46MnVS3+P 0,420,49 0,61 450 700 14 30
1)
Prty o wymiarach 30120 mm, w stanie utwardzonym wydzieleniowo (+P).
2)
Po uzgodnieniu cz lub cao V mona zastpi Nb.
*
)
Stale te s kwalifikowane jako niestopowe, gdy zgodnie z zasadami podanymi w normie PN-
EN 10020:2002U stenie pierwiastkw jest w nich mniejsze ni wartoci graniczne podane
w tablicy 6.2. Jednake ze wzgldu na istotny wpyw wanadu lub niobu na ich wasnoci opi-
sano je wraz ze stalami stopowymi.
6 rozA 8-11-02 14:59 Page 588
utwardzaniu wydzieleniowym z temperatury obrbki plastycznej na gorco stale te
maj minimaln granic plastycznoci zawart od 390 do 580 MPa (tabl. 6.43).
Stale tej grupy maj take podwyszone stenie S w celu zwikszenia skrawalno-
ci, dopuszcza si take dodanie innych pierwiastkw lub wykonanie zabiegw me-
talurgicznych powodujcych zmian morfologii siarczkw i tlenkw, a przez to po-
lepszenie wasnoci mechanicznych przy zachowaniu dobrej skrawalnoci.
6.4.6. Stale konstrukcyjne trudno rdzewiejce
ZASTOSOWANIE I OGLNA CHARAKTERYSTYKA
Wiele konstrukcji stalowych jest podczas eksploatacji naraonych na oddziay-
wanie zmiennych warunkw atmosferycznych. Stale konstrukcyjne trudno rdzewie-
jce s przeznaczone do stosowania w temperaturze otoczenia na elementy kon-
strukcyjne (spawane, zgrzewane, nitowane lub czone rubami), od ktrych jest
wymagana podwyszona odporno na korozj atmosferyczn, take w rodowi-
sku atmosfery przemysowej. Wymagania te speniaj stale konstrukcyjne niskosto-
powe ujte w normie PN-EN 10155:1997. Stale te dostarczane s w postaci walco-
wanych na gorco produktw hutniczych dugich (ksztatownikw i prtw) oraz
paskich (blach i tam) o rednicy lub gruboci do 100 mm, w stanie po obrbce
plastycznej na gorco lub po wyarzaniu normalizujcym (N).
Stale konstrukcyjne trudno rdzewiejce s stalami niskostopowymi zawierajcy-
mi do 0,16% C oraz dodatki do 1,25% pasywujcego Cr i do 0,55% Cu, tworzcej
na powierzchni warstewk pasywujc zoon z tlenkw chromu lub miedzi oraz
siarczanw i wglanw miedzi. Do niektrych z tych stali s wprowadzane take
w niewielkim steniu P, Al i Ni oraz mikrododatki V, Nb lub Ti. Odporno na
korozj stali trudno rdzewiejcych jest nieco wiksza od stali wglowych. Projektu-
jc konstrukcje z tych stali naley stworzy warunki do tego, aby na jej powierzch-
ni moga si bez przeszkd tworzy ochronna warstwa pasywujca. W przypadku
cigego zawilgocenia lub w pobliu wybrzea morskiego, korzystna jest dodatko-
wa ochrona powierzchni stali, np. powok malarsk. Stale trudno rdzewiejce s
mniej skonne do korozji pod powok ochronn w porwnaniu ze zwykymi stala-
mi konstrukcyjnymi w tych samych warunkach.
Stale konstrukcyjne trudno rdzewiejce zawarte w normie PN-EN 10155:1997
nale do stali stopowych specjalnych. Podstaw ich klasyfikacji jest warto gra-
nicy plastycznoci oraz dodatkowo skad chemiczny (tabl. 6.44). Znak gatunku
stali skada si z litery S, po niej liczby oznaczajcej warto minimalnej granicy
plastycznoci (w MPa), nastpnie znakw grupy i odmiany jakoci (o rnej spa-
walnoci i wartoci pracy amania) oraz litery Woznaczajcej odporno na koro-
zj atmosferyczn. Znak stali uzupenia si liter P (jeli stal zawiera podwyszo-
ne stenie fosforu) oraz znakiem +N (jeli ma by dostarczona w stanie wyarzo-
nym normalizujco). Stale konstrukcyjne trudno rdzewiejce ujte s rwnie
w dotychczas obowizujcej normie PN-83/H-84017.
589
6 rozA 8-11-02 14:59 Page 589
6.4.7. Stale stopowe konstrukcyjne i maszynowe
ZASTOSOWANIE I WASNOCI
Najwicej elementw konstrukcyjnych i elementw maszyn podlegajcych du-
ym obcieniom mechanicznym, jak np. way, koa zbate, sworznie, korbowody,
ruby, trzonki i oprawy narzdzi skadanych z czci robocz z wglikw spieka-
nych, powinna by wykonana z materiau czcego moliwie du wytrzymao
z du plastycznoci i odpornoci na pkanie przy obcieniach dynamicznych.
Warunki te speniaj w rnym stopniu stale maszynowe i konstrukcyjne stopowe
do ulepszania cieplnego, majce po hartowaniu i odpuszczaniu struktur marten-
zytu wysokoodpuszczonego. Stale te stanowi podstawowy materia konstrukcyjny
w przemyle maszynowym.
SKAD CHEMICZNY
Stale maszynowe i konstrukcyjne do ulepszania cieplnego maj rednie stenie
wgla, ok. 0,250,5%, decydujce o wasnociach wytrzymaociowych, oraz dodat-
ki stopowe, ktrych gwnym celem jest nadanie stali okrelonej hartownoci. Wy-
magana hartowno jest jednym z gwnych kryteriw doboru stali z tej grupy na
elementy o znanej postaci geometrycznej (porwnaj rozdz. 4.9.2 i 6.3.2). Skad
chemiczny tych stali wedug normy PN-EN 10083-1+A1:1999 przedstawiono w ta-
blicy 6.45, natomiast stale z mikrododatkiem boru s objte norm PN-EN 10083-
3:2000 (tabl. 6.46). Normy te odnosz si do walcwki, prtw, blach uniwersal-
nych, walcowanych na gorco blach cienkich i grubych, tam, odkuwek, ksw i k-
sisk walcowanych na gorco lub kutych o gruboci do 250 mm. Te wszystkie stale
590
Tablica 6.44
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci stali konstrukcyjnych trudno rdzewiejcych
Znak
stali
Stenie pierwiastkw
1)
2)
C
maks.
Si
maks.
Mn P Cr Cu
R
eH
(R
p0,2
),
MPa
R
m
,
MPa
A,
%
KV, J
w 0C w 20C
S235J0W
0,13 0,4 0,20,6 0,04 0,40,8 0,250,55 235 340 26
27
S235J2W 27
S355J0WP
0,12 0,75 1 0,060,15 0,31,25 0,250,55 355 490 22
27
S355J2WP 27
S355J0W
0,16 0,5 0,51,5
0,04
0,40,8 0,250,55 355 490 22
27
S355J2G1W
S355J2G2W
0,035 27
S355K2G1W
S355K2G2W
0,035 40
1)
Stal ...J0: S 0,04, N 0,009, Ni 0,65; stal ...J2 i ...K2: S 0,035, Ni 0,65
oraz jeden z: Al 0,02, Nb: 0,0150,06, V: 0,020,12, Ti: 0,020,1.
2)
6 rozA 8-11-02 14:59 Page 590
s wytwarzane jako uspokojone, w klasie jakoci stali specjalnych. Wymagania do-
tyczce odkuwek, prtw i piercieni kutych ze stali stopowych do ulepszania
cieplnego s zawarte w normie PN-EN 10250-3:2001, produktw o powierzchni
jasnej w PN-EN 10277-5:2002U, tam wskich walcowanych na zimno w PN-
EN 10132-3:2002U, natomiast stali na elementy zczne w PN-EN 10269:2002U.
Znaki tych stali s zgodne z zasadami oznaczania stali stopowych na podstawie ich
skadu chemicznego, podanymi w rozdz. 6.1.5 (tabl. 6.8). Znak moe by uzupe-
niony literami H, HH lub HL, oznaczajcymi okrelone wymagania dotyczce
hartownoci, stanu obrbki cieplnej (najczciej QT, oznaczajce stal w stanie
591
Tablica 6.45
Orientacyjny skad chemiczny, warunki obrbki cieplnej oraz niektre wasnoci mechaniczne stali stopowych
Znak stali
1)
, %
Temperatura, C
/sposb chodzenia
3)
po ulepszaniu cieplnym
4)
C Mn Cr
2)
Mo
2)
Ni
2)
V hartowania odpuszczania
R
m
,
MPa
R
eH
(R
p0,2
),
MPa
A,
%
KV
5)
,
J
38Cr2
38CrS2
0,38
0,65 0,5
830870/o,w
540680
700 450 15 35
46Cr2
46CrS2
0,46 820860/o,w 800 550 14 35
34Cr4
34CrS4
0,34
0,75
1,05
830870/w,o 800 590 14 40
37Cr4
37CrS4
0,37 825865/o,w 850 630 13 35
41Cr4
41CrS4
0,41 820860/o,w 900 660 12 35
25CrMo4
25CrMoS4
0,25
0,23
840880/w,o 800 600 14
50
34CrMo4
34CrMoS4
0,34 830870/o,w 900 650 12 40
42CrMo4
42CrMoS4
0,42 820860/o,w 1000 750 11 35
50CrMo4 0,5
0,65
820860/o 1000 780 10 30
36CrNiMo4 0,36 1,05 820850/o,w 1000 800 11 40
34CrNiMo6 0,34 1,5 1,5
830860/o 540660
1100 900 10 45
30CrNiMo8 0,3
0,45
2 0,4 2 1250 1050 9 30
36NiCrMo16 0,36 1,8 0,35 3,85 865885/p,o 550650 1250 1050 9 30
51CrV4 0,51 0,9 1,15 0,18 820860/o 540680 1000 800 10 30
1)
Si 0,4, P 0,035, S 0,035 lub S: 0,020,04
(gatunki z liter S w znaku).
2)
Cr + Mo + Ni 0,63.
3)
w, o, p chodzenie odpowiednio w wodzie, oleju lub powietrzu.
4)
Produkty o przekroju rwnowanym o rednicy 16 < d 40 mm
lub gruboci 8 < t 20 mm.
5)
Praca amania prbek wzdunych.
6 rozA 8-11-02 14:59 Page 591
ulepszonym cieplnie), np. 42CrMo4+HH+QT. W okresie przejciowym nadal obo-
wizuj jeszcze dotychczasowe normy krajowe PN-89/H-84030/04 i PN-72/H-
84035, w ktrych zestawiono dane stali konstrukcyjnych do ulepszania cieplnego.
Wikszo stali do ulepszania cieplnego jest niskostopowa, o cznym steniu
pierwiastkw stopowych nieprzekraczajcym 3%, s rwnie stale redniostopowe
o cznym steniu dodatkw stopowych 35% oraz nieliczne o steniu pierwiast-
kw stopowych przekraczajcym 5%. Najtasze stale z tej grupy, jako gwny pier-
wiastek zwikszajcy hartowno, zawieraj Mn, ktry jednak sprzyja rozrostowi
ziarn austenitu podczas hartowania i zwizanemu z tym obnieniu cigliwoci sta-
li, zwaszcza przy steniu wikszym od ok. 1,8%. Mangan moe by czciowo za-
stpowany przez Si, ktry, sprzyjajc drobnoziarnistoci, wpywa na zwikszenie
granicy sprystoci. Stale manganowe s stosowane na way, osie i ruby, a man-
ganowokrzemowe na elementy naraone na cieranie.
Gwnym dodatkiem stopowym w stalach maszynowych i konstrukcyjnych do
ulepszania cieplnego jest chrom. Zwikszajc hartowno i opniajc przemiany
martenzytu podczas odpuszczania, chrom zapewnia stalom du wytrzymao
i cigliwo. Stale chromowe s stosowane na silnie obcione way, osie, korbowo-
dy, przekadnie zbate, ruby i inne elementy maszyn o nieduych przekrojach. Po-
dobne zastosowanie, przy moliwoci wykonania elementw o wikszym przekro-
ju, maj stale CrMn i CrMnSi, w ktrych chrom znacznie zwiksza hartow-
no. Stale te po odpuszczaniu wymagaj chodzenia w oleju, ze wzgldu na mo-
liwo wystpienia kruchoci odpuszczania.
Nikiel rwnie bardzo intensywnie zwiksza hartowno stali konstrukcyjnych do
ulepszania cieplnego, obniajc jednoczenie temperatur przejcia w stan kruchy
(porwnaj rozdz. 6.7.7) i zwikszajc cigliwo. Stale chromowoniklowe w stanie
ulepszonym cieplnie charakteryzuj si wysokimi wasnociami wytrzymaociowym-
i oraz du udarnoci i plastycznoci. Wykazuj jednak tendencj do kruchoci od-
puszczania. Wcelu przeciwdziaania temu zjawisku, do stali chromowych i chromo-
woniklowych dodaje si ok. 0,2% Mo, ktry powoduje dodatkowo zwikszenie har-
townoci stali. Stale z dodatkiem Mo s wic stosowane na elementy maszyn o du-
ym przekroju, jak np. way korbowe silnikw lotniczych lub way napdowe.
592
Tablica 6.46
Orientacyjny skad chemiczny oraz hartowno stali stopowych do ulepszania cieplnego z dodatkiem boru
Znak stali
Stenie pierwiastkw
1)
, % Temperatura
hartowania,
C
rednica krytyczna (w mm)
po chodzeniu w:
C Mn Cr B wodzie oleju
20MnB5 0,2 1,25
0,003
900 32 25
30MnB5 0,3 1,3 880 38 30
38MnB5 0,39 1,3 850 40 32
27MnCrB52 0,27 1,25
0,45
900 52 43
33MnCrB52 0,33 1,35 880 55 45
39MnCrB62 0,39 1,55 850 95 80
1)
Si 0,4, S 0,04, P 0,035.
6 rozA 8-11-02 14:59 Page 592
Dodatek ok. 0,2% V do stali chromowomolibdenowych i chromowoniklo-
womolibdenowych zwiksza jeszcze bardziej hartowno i opnia procesy za-
chodzce podczas odpuszczania. Podobnie dziaa niewielki dodatek W. Stale chro-
mowoniklowomolibdenowowanadowe, a take chromowoniklowowolframo-
we s stosowane na najbardziej odpowiedzialne elementy motoryzacyjne i lotnicze,
o najwikszych przekrojach oraz naraone na najwiksze i zmienne obcienia
na elementy, od ktrych jest wymagana dua wytrzymao i wasnoci plastycz-
ne rdzenia, jak np. koa zbate, way i sworznie.
Wstalach chromowoniklowomolibdenowych Ni czciowo moe by zast-
piony przez Mn, ktry zwikszajc hartowno i obniajc koszty produkcji
zmniejsza jednak wasnoci plastyczne stali i sprzyja kruchoci odpuszczania.
OBRBKA CIEPLNA
Zaoone wasnoci elementw maszyn i elementw konstrukcyjnych ze stali
do ulepszania cieplnego uzyskuje si po obrbce cieplnej polegajcej na hartowa-
niu i wysokim odpuszczaniu. Orientacyjne warunki obrbki cieplnej zestawiono
w tablicach 6.45 i 6.46. Temperatura odpuszczania mieci si najczciej w zakre-
sie 500680C i moe by tym wysza, im wiksze jest w stali stenie wgla i pier-
wiastkw wglikotwrczych. Podwyszenie temperatury odpuszczania stali o okre-
lonym skadzie chemicznym powoduje zmniejszenie wasnoci wytrzymaocio-
wych i zwikszenie wasnoci plastycznych w zwizku z intensyfikacj procesu roz-
padu martenzytu. Po ulepszaniu cieplnym struktur stali stanowi martenzyt wyso-
koodpuszczony. Niektre elementy konstrukcyjne, od ktrych wymaga si duej
wytrzymaoci i dopuszcza si ich obnion udarno, mona wykona ze stali
o steniu wgla 0,40,5% i zastosowa po zahartowaniu niskie odpuszczanie. Po-
za ulepszaniem cieplnym, wikszo stali tej grupy mona poddawa hartowaniu
izotermicznemu, pod warunkiem, e uzyskane wasnoci speniaj warunki poda-
ne w normie.
Ulepszanie cieplne, w przypadku gdy rednica krytyczna jest wiksza lub rw-
na rednicy elementu konstrukcyjnego, umoliwia uzyskanie w przyblieniu jedna-
kowych wasnoci mechanicznych na caym przekroju obrabianego elementu.
Zrnicowanie wasnoci warstwy wierzchniej i rdzenia jest moliwe metodami
obrbki powierzchniowej, np. hartowania powierzchniowego lub obrbki ciepl-
nochemicznej.
HARTOWANIE POWIERZCHNIOWE
Hartowanie powierzchniowe mona zastosowa do elementw maszyn i ele-
mentw konstrukcyjnych, od ktrych wymaga si duej twardoci w warstwie
wierzchniej oraz wystarczajco wytrzymaego i plastycznego rdzenia. Elementy
maszyn poddawane hartowaniu powierzchniowemu wykonuje si najczciej ze
stali konstrukcyjnych do ulepszania cieplnego o maej hartownoci i steniu w-
gla powyej ok. 0,4%, np. 46Cr2, 51CrV4. Wprzypadku hartowania powierzchnio-
wego podwyszon twardo warstwy wierzchniej, zalen gwnie od stenia w-
gla w stali, uzyskuje si w wyniku utworzenia struktury martenzytycznej.
593
6 rozA 8-11-02 14:59 Page 593
594 594
1
5
7
2
4
3
6 rozA 8-11-02 14:59 Page 594
595 595
Podstawowym materiaem do wytwarzania samochodw ciarowych jest stal, chocia, podobnie jak
w przypadku samochodw osobowych, wiele elementw, w tym w silniku i jego osprzcie, wytwarzanych jest
z lekkich stopw aluminium. Poszycia kabin i elementy zewntrzne zderzakw mog by take wykonywane
z toczywa arkuszowego SMC. Cigniki siodowe rnych firm Volvo (1), IVECO (2), Daimler-Chrysler (3), Star (4)
mog suy do przewozu naczep, do przewozu towarw masowych (1) (2), cystern (3) lub innych. Samochody
ciarowe mog mie skrzynie oprniane hydraulicznie - wywrotki, np. Firmy Renault (5), lub do przewozu
towarw masowych z plandek, firmy Volvo (6). Monta samochodw ciarowych odbywa si na liniach
produkcyjnych, jak w przypadku samochodw Mercedes, firmy Daimler-Chrysler (79). Specjalistyczny ciki
pojazd przeciwpoarowy zbudowany gwnie ze stali, Continental Eagle Six jest na wyposaeniu Midzynaro-
dowego Portu Lotniczego Okcie w Warszawie (10).
8
9
6
10
6 rozA 8-11-02 14:59 Page 595
6.4.8. Stale stopowe sprynowe
Spryny i resory s wykonywane najczciej ze stali sprynowych. Materia
stosowany na elementy spryste powinien cechowa si bardzo dobrymi wasno-
ciami sprystymi, tzn. wysok granic sprystoci R
sp
oraz du wartoci sto-
sunkw tej wielkoci do granicy plastycznoci R
e
lub R
p0,2
i wytrzymaoci na roz-
ciganie R
m
. Podana jest dua wytrzymao na zmczenie przy ograniczonych
wymaganiach dotyczcych wasnoci plastycznych.
SKAD CHEMICZNY
Stale sprynowe zawieraj ok. 0,51,25% C (najczciej 0,50,8% C), od kt-
rego przede wszystkim zale wasnoci wytrzymaociowe i granica sprystoci.
Stale stopowe sprynowe, dostarczane w postaci tam wskich o gruboci od 0,3
do 6 mm, ujto w normie PN-EN 10132-4:2002U (tabl. 6.47). W czci stali pod-
stawowym pierwiastkiem stopowym w tych stalach jest Si, najintensywniej zwik-
szajcy R
sp
, R
e
i R
m
. Stale sprynowe krzemowe cechuj si jednak ma hartow-
noci i z tego wzgldu s stosowane na spryny o niewielkich przekrojach. Wik-
sz hartownoci charakteryzuj si stale sprynowe z podwyszonym steniem
manganu. Dodatek Cr jeszcze intensywniej zwiksza hartowno i odporno sta-
li na odpuszczanie, hamujc jednoczenie relaksacj napre. Podobny wpyw wy-
wiera V, bardziej wglikotwrczy od Cr, zapewniajc stalom sprynowym drobno-
ziarnisto, zmniejszajc szybko przemian martenzytu i zmian wasnoci wytrzy-
maociowych podczas odpuszczania oraz ograniczajc skonno stali do odw-
glenia. Stale chromowowanadowe stosuje si na najsilniej obcione spryny,
w tym take o duych przekrojach. Spryny ze stali chromowowanadowych,
a take ze stali chromowokrzemowych mog pracowa w temperaturze do ok.
300C, natomiast z pozostaych w temperaturze nieprzekraczajcej 150C.
W krajowych stalach sprynowych (wedug dotychczasowej normy PN-74/H-
84032) rednie stenie C nie przekracza 0,7%, a podstawowym pierwiastkiem sto-
powym w wikszoci z nich jest Si.
596
Tablica 6.47
Orientacyjny skad chemicz-
ny, warunki hartowania
i niektre wasnoci stali
stopowych sprynowych
Znak
stali
1)
, %
Temperatura hartowania
2)
,
C /orodek chodzcy
Wytrzymao i twardo w stanie
hartowanym i odpuszczonym (+QT)
C Mn Si Cr inne R
m
, MPa HV
48Si7 0,48 0,65 1,8 0,4 840870/w 12001700 370520
56Si7 0,56 0,75 1,8 0,4 840870/o 12001700 370520
51CrV4 0,51 0,9 0,25 1,05 V: 0,18 840870/o 12001800 370550
80CrV2 0,8 0,4 0,25 0,5 V: 0,2 840870/o 12001800 370550
75Ni8 0,75 0,4 0,25 0,15 Ni: 2 820850/o 12001800 370550
125Cr2 1,25 0,3 0,25 0,5 820850/o 13002100 405630
102Cr6 1,02 0,3 0,25 1,5 830860/o 13002100 405630
1)
P 0,025, S 0,025, Ni 0,4, Mo 0,1.
2)
w, o chodzenie odpowiednio w wodzie lub oleju.
6 rozA 8-11-02 14:59 Page 596
OBRBKA CIEPLNA
Obrbka cieplna spryn i resorw polega na austenityzowaniu w temperaturze
800870C i hartowaniu w oleju lub wodzie zalenie od gatunku stali, a nastpnie
rednim odpuszczaniu w temperaturze 380520C (tabl. 6.47). Po takiej obrbce
cieplnej spryny maj struktur martenzytu odpuszczonego o wymaganych wa-
snociach mechanicznych. Wytrzymao zmczeniowa stali jest w duym stopniu
zalena od struktury warstwy wierzchniej, dlatego podczas obrbki cieplnej ko-
nieczne jest zabezpieczenie spryn przed odwgleniem przez zastosowanie atmos-
fery ochronnej lub kpieli solnej. Spryny szczeglnie odpowiedzialne s wytwa-
rzane z tam lub drutw szlifowanych i obrabiane cieplnie wycznie w orodkach
o potencjale wglowym wikszym od stenia wgla w stali.
Warstw wierzchni pir resorw mona dodatkowo podda umocnieniu zgnio-
towemu przez rutowanie lub motkowanie, co wpywa na zwikszenie wytrzyma-
oci zmczeniowej i trwaoci resorw.
6.4.9. Stale stopowe maszynowe do nawglania
Stale stopowe maszynowe do nawglania cechuje dobra skrawalno, odpor-
no na przegrzanie, maa skonno do odksztace podczas obrbki cieplnej, har-
towno dostosowana do przekroju, obcie i cech geometrycznych wykonanych
z nich elementw maszyn oraz wysokie wasnoci wytrzymaociowe nawglonej
powierzchni i dua cigliwo rdzenia.
SKAD CHEMICZNY
Stale stopowe do nawglania charakteryzuj si maym steniem C, nieprze-
kraczajcym 0,25% i zwykle dodatkiem 0,81,7% Cr. Wzalenoci od gatunku za-
wieraj take Mn, Ni, Mo, niekiedy V, Wlub Ti. Dodatki Cr, Mn i Ni w stalach tej
grupy zwikszaj hartowno, zapewniaj wymagane wasnoci wytrzymaociowe
rdzenia, a take zmniejszaj naprenia hartownicze w warstwie nawglonej. St-
enie wymienionych pierwiastkw jest ograniczane, gdy powoduj one obnienie
temperatury M
s
, co wpywa na zwikszenie udziau austenitu szcztkowego, decy-
dujcego o zmniejszeniu twardoci warstwy nawglonej. Najnisze wasnoci wy-
trzymaociowe rdzenia wykazuj stale chromowe i chromowomanganowe. Man-
gan w zbyt duym steniu powoduje niepodany rozrost ziarn, czemu przeciw-
dziaa dodatek Ti. Bor jest dodawany do stali 16MnCrB5 w celu zwikszenia ci-
gliwoci warstwy nawglonej i zahartowanej.
Wprzypadku gdy s wymagane bardzo due wasnoci plastyczne rdzenia i wy-
sokie wasnoci wytrzymaociowe, stosuje si stale chromowomanganowomo-
libdenowe i chromowomolibdenowe. Molibden sprzyja drobnoziarnistoci, nato-
miast nikiel zwiksza plastyczno rdzenia. Najwysze wasnoci wytrzymaocio-
we i wysokie wasnoci plastyczne rdzenia wykazuj wic stale chromowoniklo-
we, korzystnie z dodatkiem Mo lub W.
Wymagania dotyczce produktw hutniczych (prtw, odkuwek, blach, tam,
ksw i walcwki) ze stali maszynowych stopowych do nawglania podaje projekt
597
6 rozA 8-11-02 14:59 Page 597
PN-EN 10084 (tabl. 6.48), tam wskich walcowanych na zimno PN-EN 10132-
2:2002U, natomiast dotyczce prtw o powierzchni jasnej (tzn. cignionych, usz-
czonych lub szlifowanych) PN-EN 10277-4:2002U. Wszystkie te stale s wytwarza-
ne jako uspokojone, wklasie jakoci stali specjalnych. Znaki tych stali s zgodne z za-
sadami oznaczania stali stopowych na podstawie ich skadu chemicznego, podany-
mi w rozdz. 6.1.5 (tabl. 6.8). Poniewa hartowno jest jednym z kryteriw doboru
stali z tej grupy na elementy maszyn o wymaganych wymiarach, wic mona stoso-
wa stal o wymaganej hartownoci. Wtakim wypadku stal ma znak uzupeniony li-
terami H, HH lub HL (odpowiednio o normalnym, zawonym od gry lub zawo-
nym od dou pamie hartownoci), np. 15NiCr13+HH. Stale stopowe do nawglania
s take ujte w dotychczasowych normach PN-89/H-84030/02 i PN-72/H-84035.
OBRBKA CIEPLNA
Obrbk ciepln zwyk i cieplnochemiczn stali do nawglania omwiono
w rozdz. 4.13.1, natomiast orientacyjn temperatur tych operacji dla stali podano
w tablicy 6.48. Nawglanie stali o niskim steniu C, np. 10NiCr54, moe odby-
wa si w temperaturze wyszej ni podana tablicy 6.48. Temperatura nawglania
598
Tablica 6.48
ny i temperatura obrbki
cieplnej stali stopowych
do nawglania
Znak stali
1)
, %
Orientacyjna
temperatura
C Mn Cr Mo Ni
17Cr3, 17CrS3 0,17 0,75 0,85
nawglania:
880890C
hartowania
waciwego
dla rdzenia:
880920C
hartowania
waciwego
dla warstwy
nawglonej:
780820C
odpuszczania:
150200C
28Cr4, 28CrS4 0,28 0,75 1,05
16MnCr5, 16MnCrS5 0,16 1,15 0,95
16MnCrB5 0,16 1,15 0,95 B: 0,003
20MnCr5, 20MnCrS5 0,2 1,25 1,15
18CrMo4, 18CrMoS4 0,18 0,75 1,05 0,2
22CrMoS35 0,22 0,85 0,85 0,45
20MoCr3, 20MoCrS3 0,2 0,75 0,55 0,35
20MoCr4, 20MoCrS4 0,2 0,85 0,45 0,35
16NiCr4, 16NiCrS4 0,16 0,85 0,8 0,95
10NiCr54 0,1 0,75 1,05 1,35
18NiCr54 0,18 0,75 1,05 1,35
17CrNi66 0,17 0,7 1,55 1,55
15NiCr13 0,15 0,55 0,75 3,25
20NiCrMo22, 20NiCrMoS22 0,2 0,8 0,55 0,2 0,55
17NiCrMo64, 17NiCrMoS64 0,17 0,75 0,95 0,2 1,35
20NiCrMoS64 0,2 0,7 0,75 0,3 1,55
18CrNiMo76 0,18 0,7 1,65 0,3 1,55
14NiCrMo134 0,14 0,45 0,95 0,18 3,25
1)
Si 0,4, P 0,035, S 0,035 lub S: 0,020,04 (gatunki z liter S w znaku).
6 rozA 8-11-02 14:59 Page 598
jest take zalena od metody nawglania, np. wynosi nawet do 1050C w przypad-
ku nawglania prniowego. Po nawglaniu elementy maszyn s poddawane alter-
natywnie:
bezporedniemu hartowaniu z temperatury nawglania (korzystne, ze wzgldu
na niski koszt obrbki),
po ochodzeniu, pojedynczemu hartowaniu z temperatury waciwej dla war-
stwy nawglanej,
po ochodzeniu, podwjnemu hartowaniu: z temperatury wyszej, waciwej dla
rdzenia i nastpnie z temperatury niszej, waciwej dla warstwy nawglonej
(niezalecane, z powodu wysokiego kosztu obrbki).
Obrbk ciepln stali nawglonych koczy niskie odpuszczanie. Wytrzymao
rdzenia tak obrobionych cieplnie elementw maszyn o rednicy w zakresie 1640
mm wynosi od ok. 650 MPa w wypadku stali 17Cr3 do ok. 1050 MPa w wypadku
stali 18CrNiMo7-6.
6.4.10. Stale stopowe do azotowania
Niektre elementy maszyn, takie jak np. way korbowe, korbowody, sworznie
tokowe, koa zbate, tuleje, cylindry, krzywki rozrzdu, way rozrzdowe, elemen-
ty pompy paliwowej silnikw wysokoprnych, powinny si cechowa bardzo twar-
d i odporn na cieranie warstw wierzchni w czci wsppracujcej z innymi
elementami oraz rdzeniem o duej wytrzymaoci przy moliwie duej cigliwoci.
Twardo warstwy wierzchniej, jak i wytrzymao rdzenia powinny by wiksze od
uzyskiwanych w wyniku nawglania i obrbki cieplnej elementw ze stali maszyno-
wych do nawglania. Wasnoci takie zapewniaj stale stopowe do azotowania pod-
dane ulepszaniu cieplnemu, a nastpnie azotowaniu.
SKAD CHEMICZNY
Skad chemiczny stali do azotowania jest zbliony do stali stopowych do ulep-
szania cieplnego i jest tak dobrany, aby poza zapewnieniem duej hartownoci
oraz odpornoci na krucho odpuszczania, pierwiastki stopowe tworzyy take
dyspersyjne i twarde azotki podczas nasycania warstwy wierzchniej azotem. Stale
te maj najczciej dodatki Cr, Mo oraz Al, chocia podane wymagania speniaj
take w mniejszym stopniu redniowglowe stale chromowe i chromowomolibde-
nowe z dodatkiem V lub Ti. Orientacyjny skad chemiczny i niektre wasnoci sta-
li stopowych do azotowania (wedug normy PN-EN 10085:2002U) podano w tabli-
cy 6.49. Stale te nale do klasy jakoci specjalnych i mog by dostarczane w po-
staci prtw, tam, blach i odkuwek. Znaki tych stali s zgodne z zasadami ozna-
czania stali stopowych na podstawie ich skadu chemicznego, podanymi w rozdz.
6.1.5 (tabl. 6.8). Dotychczas w kraju stosowano stale stopowe do azotowania obj-
te wycofan norm PN-89/H-84030/03. Azotowaniu mona take podda niekt-
re elementy wykonane ze stali maszynowych do ulepszania cieplnego.
599
6 rozA 8-11-02 15:00 Page 599
OBRBKA CIEPLNA
Obrbka cieplna elementw maszyn przeznaczonych do azotowania polega na
hartowaniu i wysokim odpuszczaniu, po ktrym nastpuje szlifowanie wykoczaj-
ce powierzchni przewidzianych do nasycenia azotem i jako operacja kocowa azo-
towanie jedn z metod podanych w rozdz. 4.13.2, w temperaturze niszej od tempe-
ratury uprzedniego odpuszczania, zwykle w zakresie 480570C. Orientacyjne wa-
runki ulepszania cieplnego poprzedzajcego azotowanie podano w tablicy 6.49.
600
Tablica 6.49
Orientacyjny skad chemiczny, warunki obrbki cieplnej oraz wasnoci stali stopowych do azotowania
Znak stali
1)
, % Temperatura, C Minimalne wasnoci mechaniczne rdzenia
2)
C Cr Mo V Al Ni hartowania odpuszczania
R
m
,
MPa
R
e
(R
p0,2
),
MPa
A,
%
KV,
J
24CrMo136 0,24 3,3 0,6 870970
580700
1000 800 10 25
31CrMo12 0,31 3 0,4 870930 1030 835 10 25
31CrMoV9 0,3 2,5 0,2 0,15 870930 1100 900 9 25
33CrMoV129 0,33 3 0,85 0,2 870970 1150 950 11 30
40CrMoV139 0,39 3,3 0,95 0,2 870970 950 750 11 25
32CrAlMo710 0,32 1,7 0,3 1 870930
580700
1030 835 10 25
34CrAlMo510 0,34 1,2 0,2 1 870930 800 600 14 35
34CrAlNi710 0,34 1,7 0,2 1 1 870930 900 680 10 30
41CrAlMo710 0,41 1,7 0,28 1 870930 950 750 11 25
1)
P 0,025, S 0,035, Mn: 0,55, Si 0,4.
2)
Produkty o rednicy 40 mm, w stanie ulepszonym cieplnie.
6 rozA 8-11-02 15:00 Page 600
6.5. Stale stopowe
na elementy oysk
tocznych
6.5.1. Oglna charakterystyka stali na elementy
oysk tocznych
Stale stosowane do wytwarzania elementw oysk tocznych powinny cecho-
wa si bardzo du twardoci, jednorodnoci struktury, wysokim stopniem czy-
stoci oraz hartownoci, zapewniajc uzyskanie struktury martenzytycznej bez
austenitu szcztkowego w caym przekroju. Stale te w stanie obrobionym cieplnie
s odporne na cieranie, wykazuj du wytrzymao zmczeniow i statyczn
oraz odpowiedni cigliwo. Wasnoci wymagane od elementw oysk tocznych
mona take osign przez utwardzanie warstwy wierzchniej przez nawglanie
lub hartowanie powierzchniowe. Niektre oyska toczne pracujce w szczegl-
nych warunkach powinny by wykonane ze stali odpornych na korozj lub zacho-
wujcych swoje wasnoci w podwyszonej temperaturze.
SKAD CHEMICZNY
Du twardo i odporno na cieranie zapewnia stalom na elementy oysk
tocznych wgiel o steniu ok. 1%, a wic znacznie wikszym ni w innych grupach
stali stopowych konstrukcyjnych lub maszynowych. Wysoka czysto i jednorodna
struktura bez skupie i pasmowej segregacji wglikw gwarantuj du wytrzyma-
o zmczeniow. Wymagan hartowno stale te osigaj dziki dodatkowi ok.
1,5% Cr. W przypadku duych wymiarw elementw oysk s stosowane stale,
ktre oprcz podwyszonego stenia Cr zawieraj Si i Mn, zapewniajce wiksz
hartowno. Znaczce zwikszenie wasnoci stali oyskowych (zwaszcza stoso-
wanych na oyska o duych wymiarach) powoduje take dodatek do ok. 0,5% Mo.
Grupa stali oyskowych o strukturze nadeutektoidalnej, przeznaczonych do har-
towania na wskro, jest stosowana do wytwarzania wikszoci oysk tocznych
i jest podana jako pierwsza w normie PN-EN ISO 683-17:2002U (tabl. 6.50).
Oznaczanie tych stali jest zgodne z zasadami obowizujcymi dla stali stopowych
klasyfikowanych na podstawie skadu chemicznego, podanymi w rozdz. 6.1.5 (tabl.
6.8). Dotychczas w kraju stosowano gatunki stali oyskowych ujte w wycofanej
normie PN-74/H-84041.
oyska toczne, zwaszcza o najwikszych wymiarach, wykonywane s take ze
stali do nawglania (tabl. 6.50). Stale do nawglania, z powodu maego stenia
wgla, cechuj si dobr podatnoci na obrbk plastyczn na zimno, co umoli-
wia zastosowanie tej technologii do ksztatowania elementw oysk tocznych
i ograniczenie kosztw wytwarzania. Dodatki stopowe, w tym zwaszcza Ni
601
6 rozA 8-11-02 15:00 Page 601
602
Grupa stali na elemen-
ty oysk tocznych
Znak stali
Stenie pierwiastkw
1)
, %
C Si Mn Cr Mo W V Ni
Nadeutektoidalne
100Cr6
1
0,25 0,35 1,5 0,1
100CrMnSi44 0,6 1,1 1,1 0,1
100CrMnSi64 0,6 1,1 1,5 0,1
100CrMnSi66 0,6 1,5 1,5 0,1
100CrMo7 0,25 0,35 1,8 0,23

100CrMo73 0,25 0,7 1,8 0,28
100CrMo74 0,25 0,7 1,8 0,45
100CrMnMoSi846 0,5 0,95 1,95 0,55
Do nawglania
20Cr3 0,2
0,4
0,8 0,8
20Cr4 0,2 0,75 1,05
20MnCr42 0,2 0,9 0,6
17MnCr5 0,17 1,15 0,95
19MnCr5 0,19 1,25 1,15
15CrMo4 0,15 0,75 1,05 0,2
20CrMo4 0,2 0,75 1,05 0,2
20MnCrMo42 0,2 0,95 0,6 0,15
20NiCrMo2 0,2 0,8 0,5 0,2 0,55
20NiCrMo7 0,2 0,6 0,5 0,25 1,8
18CrNiMo76 0,18 0,7 1,65 0,3 1,55
18NiCrMo146 0,18 0,6 1,45 0,2 3,5
16NiCrMo165 0,16 0,4 1,2 0,25 4,1
Do hartowania
powierzchniowego
C56E2 0,56
0,4
0,8

56Mn4 0,56 1,1
70Mn4 0,7 1
43CrMo4 0,43 0,8 1,05 0,23
Odporne na korozj,
wysokochromowe
X47Cr14 0,47
1 1
13,5
X65Cr14 0,65 13,5 0,75

X108CrMo17 1,08 17 0,6
X89CrMoV181 0,89 18 1,1 0,1
arowytrzymae
13MoCrNi421614 0,13 0,2 0,25
4,1
4,25 0,15 1,15 3,4
80MoCrV4216 0,81 0,4 0,25 4,25 0,25 1
X82WMoCrV652 0,82 0,4 0,4 5 6,4 1,85
X75WCrV1841 0,75 0,4 0,4 0,6 18,3 1,1
1)
P 0,0150,025, S 0,010,015, O 0,00150,002, Cu 0,10,3, Al 0,05; wartoci bez znaku oznaczaj stenie rednie.
Tablica 6.50
Orientacyjny skad chemiczny stali na elementy oysk tocznych
6 rozA 8-11-02 15:00 Page 602
dodawany w steniu nawet do ok. 4%, maj na celu przede wszystkim zwiksze-
nie hartownoci stali, istotne dla uzyskania dobrych wasnoci rdzenia duych ele-
mentw oysk po nawglaniu, hartowaniu i odpuszczaniu. Ograniczony zakres za-
stosowania na elementy oysk tocznych maj stale do hartowania powierzchnio-
wego, z ktrych trzy nale do stali niestopowych, a jedna to stal chromowo-mo-
libdenowa (tabl. 6.50). Stale te maj rednio od ok. 0,4 do 0,7% C decydujcego
o twardoci zahartowanej warstwy wierzchniej.
Stale wysokochromowe zawierajce od 13,5 do 18% Cr i od 0,45 do 1,1% C
(tabl. 6.50) s stosowane na oyska toczne, od ktrych wymaga si podwyszonej
odpornoci na korozj. Niewielki dodatek Mo i V powoduje dodatkowo zwiksze-
nie odpornoci na dziaanie podwyszonej temperatury i moliwo stosowania
tych stali na oyska pracujce w temperaturze do ok. 400C. Do pracy w jeszcze
wyszej temperaturze, w zakresie od 250 do 500C, stosuje si zwykle stale o ska-
dzie chemicznym odpowiadajcym niektrym stalom szybkotncym (porwnaj
rozdz. 6.6.2). Jedna z tych stali jest przeznaczona do nawglania (po ktrym osi-
ga wymagane stenie C w warstwie wierzchniej), natomiast pozostae maj ok.
0,8% C, 4% Cr, do 18% W, do 5% Mo i do 2% V (tabl. 6.50), co po obrbce ciepl-
nej zapewnia wysok twardo i odporno na cieranie w podwyszonej tempera-
turze. Znaczcy wpyw na trwao oysk tocznych ma jako metalurgiczna sta-
li, dlatego te stale te musz spenia bardzo ostre wymagania dotyczce ograni-
czonego stenia szkodliwych domieszek (P, S, O), udziau wtrce niemetalicz-
nych oraz jednorodnoci strukturalnej (segregacji skadu chemicznego i rwno-
miernego rozmieszczenia drobnych wglikw). Uzyskuje si to stosujc specjalne
procesy metalurgiczne, np. wytapianie prniowe oraz przetapianie prniowe lub
elektroulowe.
6.5.2. Obrbka cieplna stali na elementy oysk
tocznych
OBRBKA CIEPLNA STALI STOPOWYCH NADEUTEKTOIDALNYCH
oyska toczne s wytwarzane, a wic i obrabiane cieplnie, w specjalistycznych
zakadach produkcyjnych. Wytwarza si je najczciej ze stali stopowych nadeutek-
toidalnych, dostarczanych w postaci produktw hutniczych (prtw, rur, piercie-
ni kutych) wyarzonych zmikczajco, o jednorodnej strukturze drobnoziarniste-
go sferoidalnego cementytu w ferrytycznej osnowie. Elementy oysk tocznych ze
stali hartowanych na wskro austenityzuje si w 820840C i hartuje w oleju, po
czym odpuszcza w temperaturze 180C przez 12 h. Po takiej obrbce cieplnej sta-
le oyskowe maj struktur niskoodpuszczonego martenzytu drobnolistwowego
z rwnomiernie rozmieszczonymi drobnymi ziarnami cementytu stopowego i wy-
kazuj twardo przekraczajc 62 HRC.
6.5. Stale stopowe na elementy oysk tocznych
603
6 rozA 8-11-02 15:00 Page 603
OBRBKA CIEPLNA INNYCH GRUP STALI STOPOWYCH NA OYSKA TOCZNE
Inne grupy stali stosowanych na elementy oysk tocznych poddaje si obrbce
cieplno-chemicznej i cieplnej waciwej dla kadej z tych grup:
stale do nawglania poddaje si nawglaniu, hartowaniu i niskiemu odpuszcza-
niu (porwnaj rozdz. 6.4.9),
stale do hartowania powierzchniowego hartuje si i wysoko odpuszcza (podob-
nie jak stale do ulepszania cieplnego, porwnaj rozdz. 6.4.7), po czym hartuje
si powierzchniowo (stosujc m.in. nagrzewanie indukcyjne) i nisko odpuszcza,
stale wysokochromowe odporne na korozj hartuje si i nisko odpuszcza, nie-
kiedy wymraa si (w celu zmniejszenia udziau austenitu szcztkowego) i po-
nownie nisko odpuszcza,
stale arowytrzymae o skadzie chemicznym zblionym do stali szybkotncych
hartuje si i wysoko odpuszcza, podobnie jak stale szybkotnce stosowane na
narzdzia (porwnaj rozdz. 6.6.2).
604
6 rozA 8-11-02 15:00 Page 604
6.6. Stale stopowe
stosowane na narzdzia
6.6.1. Oglna charakterystyka stali stopowych
stosowanych na narzdzia
PODSTAWOWE WASNOCI
Stale stopowe stosowane na narzdzia stanowi liczn grup materiaw. Jak-
kolwiek nie stanowi duego udziau masowego w oglnej produkcji hutnictwa e-
laza, w duym stopniu decyduj o wydajnoci, pracochonnoci oraz niezawodno-
ci produkcji w wielu gaziach przemysu. Dobra jako narzdzi gwarantuje du-
gi okres midzy kolejnymi wymianami narzdzi w zoonych agregatach obrb-
czych i w peni zapewnia wymagan jako wytwarzanych elementw. Trwao na-
rzdzi zaley przy tym od prawidowego doboru materiau pod wzgldem skadu
chemicznego i struktury. Zoony skad chemiczny, a gwnie stenie wgla i du-
e na og stenie pierwiastkw stopowych, decyduje o rnorodnym skadzie
i rnorodnoci przemian fazowych w tych stalach oraz wymaga bardzo staranne-
go stosowania zabiegw metalurgicznych, obrbki plastycznej i obrbki cieplnej.
Trwao narzdzi jest uzaleniona rwnie od poprawnej konstrukcji, waciwego
wykonania i prawidowej eksploatacji. Stwarza to konieczno staej kontroli jako-
ci materiau, prawidowoci wykonania wszystkich operacji technologicznych
oraz starannej eksploatacji narzdzi. O wzrocie wydajnoci i trwaoci narzdzi
w rwnym stopniu decyduj zatem: wytwrca stali, producent narzdzi oraz ich
uytkownik.
CZYNNIKI DECYDUJCE O TRWAOCI NARZDZI
Ze wzgldu na zrnicowane warunki pracy poszczeglnym grupom narzdzi
s stawiane rne wymagania. Stwarza to konieczno dobierania na te narzdzia
rnych materiaw. Najwiksz i najpowszechniej stosowan grup materiaw
narzdziowych stanowi stale stopowe. Podstawowe wymagania stawiane stalom
na narzdzia dotycz zapewnienia staoci ksztatu wykonanych z nich narzdzi.
Stale na narzdzia powinny wic cechowa si znaczn odpornoci na przenosze-
nie obcie bez odksztace plastycznych, a take odpornoci na zuycie, w tym
gwnie na cieranie (porwnaj rozdz. 5.10). Odporno na cieranie stali na na-
rzdzia jest zalena zwykle od twardoci stali. Wzrost twardoci powoduje jednak
niekorzystne zazwyczaj zmniejszenie cigliwoci stali. Z tego wzgldu maksymal-
na twardo po obrbce cieplnej tylko w nielicznych przypadkach stanowi jedyne
kryterium doboru warunkw obrbki cieplnej stali stopowych na narzdzia.
605
6 rozA 8-11-02 15:00 Page 605
KLASYFIKACJA STALI STOPOWYCH NA NARZDZIA
Ze wzgldu na zastosowanie stale stopowe na narzdzia dzieli si na:
szybkotnce,
do pracy na gorco,
do pracy na zimno.
6.6.2. Stale szybkotnce
SKAD CHEMICZNY I PODSTAWOWE WASNOCI
Stale szybkotnce s stosowane gwnie na wieloostrzowe narzdzia skrawaj-
ce, czsto na narzdzia wykrojnikowe, a take na narzdzia do obrbki plastycznej
na zimno i gorco. Stale te wykazuj du twardo i odporno na cieranie
w temperaturze do ok. 600C. Wymagane wasnoci, zwaszcza bardzo du har-
towno oraz efekt twardoci wtrnej, uzyskuje si przez odpowiedni kombinacj
stenia C i takich pierwiastkw stopowych, jak Cr, W, Mo i V, a w wielu gatun-
kach dodatkowo Co. Stale szybkotnce s definiowane jako zawierajce 0,6%
C i 36% Cr, oraz co najmniej dwa spord dodatkw stopowych, takich jak Mo,
Wlub V o cznym steniu 7%. Wpyw pierwiastkw stopowych na podstawowe
wasnoci stali szybkotncych przedstawiono schematycznie w tablicy 6.51.
Skad chemiczny stali szybkotncych wedug normy PN-EN ISO 4957:2002U
podano w tablicy 6.52. Stale te maj znak skadajcy si z liter HS i liczb (roz-
dzielonych kreskami), podajcych rednie stenie (w %) pierwiastkw w kolejno-
ci: W, Mo, V, Co. Litera C na kocu znaku oznacza stal o zwikszonym steniu
wgla w porwnaniu ze stal o takim samym steniu podstawowych pierwiast-
kw stopowych. Stale te nale do klasy jakoci stopowych specjalnych i s dostar-
czane w postaci produktw hutniczych walcowanych na gorco lub na zimno, ku-
tych, cignionych, take jako produkty o powierzchni jasnej (uszczone, szlifowa-
ne, polerowane). Dotychczas w kraju stosowano stale szybkotnce ujte w wyco-
fanej normie PN-86/H-85022.
606
Tablica 6.51
Wpyw pierwiastkw stopowych na podstawowe wasnoci stali szybkotncych
Wasnoci
Pierwiastki stopowe
Obnienie Podwyszenie
Charakter
oddziaywania
C Co Cr Mo V W
Wglikotwrczo

bardzo silne
Odporno na cieranie

silne
Twardo w podwyszonej
temperaturze
Odporno na odpuszczanie

sabe
Cigliwo

brak
Odporno na zmiany ksztatu
1)

nie charakteryzuje si
Szlifowalno

1)
W przypadku narzdzi
do obrbki plastycznej.

6 rozA 8-11-02 15:00 Page 606
SEGREGACJA WGLIKW
Oprcz optymalizacji skadu chemicznego, na zwikszenie wasnoci stali szyb-
kotncych obrobionych cieplnie duy wpyw wywieraj czynniki metalurgiczne, de-
cydujce o ksztacie i rozoeniu wglikw pierwotnych. Ledeburytyczna siatka w-
glikw pierwotnych uzyskana po wykrystalizowaniu wlewka z tych stali jest rozbi-
jana podczas obrbki plastycznej, najkorzystniej kucia, czciej walcowania. Od
stopnia przerobu podczas obrbki plastycznej zaley segregacja wglikw, ktra
jest gwnie uwarunkowana pierwotn struktur wlewka. Koniecznoci jest zatem
produkcja wlewkw niezawierajcych segregatw eutektyki, na co wpywa gwnie
ksztat wlewnic, obniona temperatura odlewania, chodzenie wewntrzne oraz
modyfikacja, powodujca rozdrobnienie wglikw i rwnomierne rozmieszczenie
eutektyki. Stopie segregacji wglikw ulega rwnie zmniejszeniu w wyniku zasto-
sowania rafinacji stali szybkotncych przez przetapianie prniowe lub elektrou-
lowe, zwizane rwnie ze zwikszeniem czystoci stali.
OBRBKA CIEPLNA STALI SZYBKOTNCYCH
Uzyskanie podanych wasnoci stali szybkotncych zaley ponadto od prawi-
dowo wykonanej obrbki cieplnej (rys. 6.17). Stale szybkotnce s dostarczane
w stanie zmikczonym. Zapewnia to dobr obrabialno mechaniczn stali.
6.6. Stale stopowe stosowane na narzdzia
607
Tablica 6.52
Orientacyjny skad chemiczny, warunki obrbki cieplnej i twardo stali szybkotncych
Grupa stali Znak stali
1)
, % Temperatura, C Minimalna twardo
po obrbce cieplnej,
HRC C Cr W Mo V Co hartowania odpuszczania
Bezkobaltowe
HS041 0,81 4,2 4,3 1 1120 560 60
HS142 0,9 4 1,1 4,5 2 1180 560 63
HS332 0,99 4,2 2,9 2,7 2,3 1190 560 62
HS181 0,82 4 1,7 8,5 1,2 1190 560 63
HS292 1 4 1,8 8,7 2 1200 560 64
HS1801 0,78 4,2 18 1,1 1260 560 63
HS652 0,84 4,2 6,3 5 1,9 1220 560 64
HS662 1,05 4,2 6,3 6 2,4 1200 560 64
HS653 1,2 4,2 6,3 5 3 1200 560 64
HS654 1,33 4,2 5,6 4,6 4 1210 560 64
Bezkobaltowe o zwi-
kszonym steniu C
HS652C 0,9 4,2 6,3 5 1,9 1210 560 64
HS653C 1,29 4,2 6,3 5 3 1210 560 65
Kobaltowe
HS6525 0,91 4,2 6,3 5 1,9 4,8 1210 560 64
HS2918 1,1 4 1,6 9,5 1,1 8 1190 550 66
Kobaltowe o zwi-
kszonym steniu C
HS6538 1,28 4,2 6,3 5 3 8,4 1180 560 65
HS104310 1,27 4,2 9,5 3,6 3,3 10 1230 560 66
1)
P 0,03, S 0,03, Mn 0,4, Si 0,450,7.
6 rozA 8-11-02 15:00 Page 607
Narzdzia wykonane metodami obrbki skrawaniem poddaje si obrbce cieplnej
polegajcej na hartowaniu i wysokim odpuszczaniu.
Ze wzgldu na ma przewodno ciepln stali szybkotncych, stwarzajc nie-
bezpieczestwo pkni, w czasie hartowania jest stosowane stopniowe podgrzewa-
nie narzdzi do temperatury austenityzowania w kpielach solnych, z wygrzaniem
w temperaturze ok. 550 i 850C. Czas wygrzewania zaley od wielkoci wsadu.
Wprocesie obrbki cieplnej stali szybkotncych wane jest zastosowanie prawido-
wej temperatury austenityzowania, zwykle o ok. 5070C niszej od temperatury
solidusu danego gatunku stali. Tak wysoka temperatura austenityzowania stali
umoliwia rozpuszczenie si wglikw w osnowie austenitycznej. W temperaturze
10001100C rozpuszczaj si wgliki M
23
C
6
, a w wyszej wgliki M
6
C i M
4
C
3
,
przy czym te ostatnie jako fazy midzywzowe rozpuszczaj si najtrudniej.
Rnice w skadzie chemicznym stali w sposb znaczcy wpywaj na ilo
i rodzaj wglikw nierozpuszczonych podczas austenityzowania, co decyduje
o wasnociach uytkowych stali obrobionych cieplnie. Rozpuszczanie si wgli-
kw podczas austenityzowania powoduje wzbogacenie osnowy w pierwiastki sto-
powe, polepszajc hartowno i wpywajc na przemiany fazowe zachodzce pod-
czas chodzenia austenitu nasyconego dodatkami stopowymi. Gdy temperatura
austenityzowania zostanie dobrana prawidowo, do roztworu jest wprowadzana ta-
ka ilo wglikw, e pozostae uniemoliwiaj nadmierny rozrost ziarn austenitu.
608
Rysunek 6.17
Wykres obrbki cieplnej stali szybkotncych
II podgrzewanie
850C/15 min
80C
I podgrzewanie
550C/15 min
chodzenie
w kpieli solnej
560C/5 min
ewentualnie
III podgrzewanie
1050C/15 min
600650C 550600C 520570C
temperatura
austenityzowania
powietrze
80150 s
i
h' j j'
i'
g
h
a
b e'' f e'
c
d
czas odpuszczania 2 h
I odpuszczanie II odpuszczanie
+ ewentualnie
nastpne
olej
ODPRANIE HARTOWANIE ODPUSZCZANIE
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A
CZAS
w
s
t
p
n
a

o
b
r
b
k
a

s
k
r
a
w
a
n
i
e
m
w
y
t
r
z
y
m
a
n
i
e

i
z
o
t
e
r
m
i
c
z
n
e

<

5

m
i
n
c
h
o
d
z
e
n
i
e

w

p
o
w
i
e
t
r
z
u
c
h
o
d
z
e
n
i
e

w

p
o
w
i
e
t
r
z
u
k
o
c
o
w
e

s
z
l
i
f
o
w
a
n
i
e
w
y
k
o
c
z
a
j
c
a

o
b
r
b
k
a

s
k
r
a
w
a
n
i
e
m
w
o
l
n
e

c
h
o
d
z
e
n
i
e

z

p
i
e
c
e
m
6 rozA 8-11-02 15:00 Page 608
Zbyt wysoka temperatura austenityzowania
powoduje wyrany wzrost wielkoci ziarna
austenitu pierwotnego, sprzyjajc zwiksze-
niu udziau austenitu szcztkowego po harto-
waniu, a przez to obnieniu twardoci stali.
Zawyona temperatura austenityzowania po-
woduje niekiedy powstanie lokalnych nadto-
pie na granicach ziarn austenitu pierwotne-
go. Natomiast zbyt niska temperatura auste-
nityzowania nie zapewnia prawidowego roz-
puszczania wglikw w osnowie, w wyniku
czego otrzymuje si mniejsz twardo stali
po odpuszczaniu. Poniewa podobny wpyw,
jak podwyszenie temperatury, wywiera
przeduenie czasu austenityzowania, oby-
dwa te parametry technologiczne musz by
odpowiednio dobrane (rys. 6.18). W prakty-
ce czas austenityzowania, zapewniajcy wy-
magan struktur i wasnoci przy prawido-
wo dobranej temperaturze austenityzowania,
wynosi 80150 s i jest niezaleny od wielko-
ci wsadu i jego masy. Natomiast od wymia-
rw wsadu zaley czas podgrzewania do tem-
peratury austenityzowania, tworzcy po
zsumowaniu ze staym czasem austenityzo-
wania czas zanurzenia w kpieli solnej
o temperaturze austenityzowania. Czas zanu-
rzenia dla narzdzi o rnych wymiarach jest
podawany na specjalnych wykresach (rys.
6.19). Chodzenie z temperatury austenity-
zowania odbywa si stopniowo w kpieli sol-
nej o temperaturze ok. 550C z wytrzyma-
niem do 10 minut i nastpnie w spokojnym
powietrzu, chocia czsto jako orodek
chodzcy jest stosowany olej.
Struktur stali szybkotncych uzyskan
w wyniku hartowania w optymalnych warun-
kach stanowi martenzyt listwowy i w ok. 20%
austenit szcztkowy oraz wgliki nierozpusz-
czone w roztworze staym podczas austenity-
zowania. Optymalne wasnoci w stanie od-
puszczonym wykazuj stale szybkotnce za-
hartowane tak, e wskanik wielkoci ziarn
austenitu pierwotnego mieci si w zakresie
od 10 do 14 wedug Snydera-Graffa. W wyni-
ku odpuszczania wykonanego w temperaturze
609
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A

(
C
)
1320
1300
1280
1260
1240
1220
1200
10 mm
20 40 60 100 200 400 6001000
stal HS18-1-2-5
maks. min.
min.
maks.
zakres
temperatury
austenityzo-
wania zalecany
czas
wygrzewania
wzrost wglikw
temperatura solidus
nadtapianie
eutektyka
CZAS WYGRZEWANIA (s)
Rysunek 6.18
Wpyw temperatury i czasu austenityzowania na wzrost wglikw
i nadtapianie stali szybkotncej HS18125 w czasie hartowania
(przykad wykresu CTN czastemperaturanadtapianie dla stali
szybkotncych)
C
Z
A
S

Z
A
N
U
R
Z
E
N
I
A

(
s
)
C
Z
A
S

Z
A
N
U
R
Z
E
N
I
A

(
s
)
400
320
240
160
80
0
240
200
160
120
80
0
podgrzewanie dwustopniowe
550/850C
A
A
0 20 40 60 80 100
010 20 30 40 50
400 800 1200 1600 2000
REDNICA (mm)
PRZEKRJ (mm
2
)
PRZEKRJ (mm
2
)
Rysunek 6.19
Zaleno czasu zanurzenia narzdzia w kpieli solnej podczas
austenityzowania od pola powierzchni przekroju poprzecznego
narzdzia
6 rozA 8-11-02 15:00 Page 609
od ok. 550 do 600C w czasie wygrzewania
w stali zachodz procesy wydzielania dyspersyj-
nych wglikw, najczciej M
4
C
3
, niekiedy take
M
2
C, oraz przemiana martenzytyczna austenitu
szcztkowego w faz , zachodzca podczas
chodzenia z temperatury odpuszczania (porw-
naj rys. 6.12). Odpuszczanie odbywa si bezpo-
rednio po zahartowaniu, zwykle dwukrotnie
z kadorazowym wygrzaniem przez 2 h. Najko-
rzystniejsza temperatura odpuszczania jest o ok.
2030C wysza od zapewniajcej maksymaln
twardo wtrn. Po prawidowo wykonanej ob-
rbce cieplnej twardo stali jest o ok. 23 HRC
wiksza od uzyskanej po zahartowaniu. Tak do-
brana temperatura odpuszczania zapewnia uzy-
skanie korzystniejszej cigliwoci z zachowa-
niem odpowiedniej twardoci.
Zaleno twardoci rnych stali szybko-
tncych od temperatury odpuszczania przedsta-
wiono na rysunku 6.20.
6.6.3. Stale narzdziowe stopowe do pracy
na gorco
Stale narzdziowe stopowe do pracy na gorco s stosowane na narzdzia pra-
cujce w zakresie temperatury 250700C. Wnajniszej temperaturze pracuj nie-
ktre narzdzia kunicze i noe do cicia na gorco, w najwyszej matryce pras
kuniczych i do wyciskania oraz formy do odlewania pod cinieniem.
Skad chemiczny stali narzdziowych do pracy na gorco oraz ich obrbka
cieplna zapewniaj wysok wytrzymao, twardo i odporno na cieranie w wy-
sokiej temperaturze pracy. W stalach tych stenie wgla jest ograniczone do ok.
0,30,6%. Wynika to z koniecznoci zapewnienia tym stalom wymaganej odporno-
ci na zmczenie cieplne i obcienia dynamiczne. Gwnymi pierwiastkami stopo-
wymi s Cr, W, Mo i V, powodujce efekt twardoci wtrnej podczas odpuszczania.
Powierzchnie narzdzi do pracy na gorco s naraone na bardzo czste zmia-
ny temperatury w wyniku cyklicznego kontaktu z odksztacanym materiaem, na-
grzanym do wysokiej temperatury, i chodzenia po zakoczeniu obrbki plastycz-
nej. Wywouje to cykliczne zmiany napre w warstwie powierzchniowej i w kon-
sekwencji zmczenie cieplne. W wyniku tego zjawiska na powierzchniach dugo
pracujcych narzdzi tworzy si siatka pkni. W przypadku nakadania si zja-
wisk charakterystycznych dla zmczenia cieplnego i napre zewntrznych, spo-
wodowanych np. tarciem lub naciskami powierzchniowymi, wystpuje tzw. zm-
czenie cieplno-mechaniczne, przyspieszajce zuywanie si narzdzi.
610
T
W
A
R
D
O

(
H
R
C
)
70
66
62
58
54
50
46
H 100 200 300 400 500 600 700
HS3-3-2
HS18-0-1
HS6-5-2C
HS6-5-3-8
HS10-4-3-10
HS2-9-1-8
Rysunek 6.20
Wpyw temperatury odpuszczania na twardo wybranych
stali szybkotncych
6 rozA 8-11-02 15:00 Page 610
Porwnanie wynikw bada zmczenia cieplnego rnych stali przedstawiono
na rysunku 6.21. Wiksz odporno na zmczenie cieplne wykazuj stale wysoko-
stopowe otrzymane przez przetapianie elektroulowe lub w prni. Zadowalajc
aroodporno stali narzdziowych stopowych do pracy na gorco zapewnia Cr i Si.
611
G
B
O
K
O
K
N
I
,

g

(
m
m
)
500 550 600 650
X37CrMoV51
X37CrMoV51(Pr)
X40CrMoV51(Pr)
g
r.
g
maks.
0,30
0,25
0,20
0,15
0,10
0,05
0
Rysunek 6.21
Wpyw temperatury
odpuszczania na redni
i maksymaln gboko
pkni utworzonych
w niektrych stalach
narzdziowych do pracy
na gorco po prbie
odpornoci na zmczenie
cieplne (5000 cykli
w zakresie temperatury
600100C);
Pr stal wytopiona
prniowo
Tablica 6.53
Orientacyjny skad chemiczny, warunki obrbki cieplnej i twardo stali narzdziowych stopowych
do pracy na gorco
Temperatura, C
Minimalna
twardo po
obrbce cieplnej,
HRC C Mn Si Cr Mo V inne hartowania odpuszczania
CrMoV
32CrMoV1228 0,32 0,3 0,25 3 2,8 0,55 1040 550 46
X37CrMoV51 0,37 0,4 1 5,2 1,3 0,4 1020 550 48
X40CrMoV51 0,4 0,4 1 5,2 1,4 1 1020 550 50
X38CrMoV53 0,38 0,4 0,4 5 3 0,5 1040 550 50
50CrMoV135 0,5 0,7 0,5 3,3 1,5 0,25 1010 510 56
CrWV X30WCrV93 0,3 0,3 0,25 2,8 0,4 W: 9 1150 600 48
CrMoWV X35CrWMoV5 0,35 0,35 1 5,1 1,4 0,35 W: 1,4 1020 550 48
Wielo-
skadnikowe
38CrCoWV181717 0,38 0,35 0,35 4,4 0,4 1,9
W: 4,2
Co: 4,3
1120 600 48
Nisko-
stopowe
55NiCrMoV7 0,55 0,75 0,25 1 0,45 0,1 Ni: 1,6 850 500 42
1)
P 0,03, S 0,02.
1)
, %
6 rozA 8-11-02 15:00 Page 611
Skad chemiczny stali narzdziowych stopowych do pracy na gorco wedug
normy PN-EN ISO 4957:2002U podano w tablicy 6.53. Oznaczenia tych stali s
zgodne z zasadami obowizujcymi dla stali stopowych, podanymi w rozdz. 6.1.5
(tabl. 6.8). Stale te nale do klasy jakoci stopowych specjalnych i s dostarczane
gwnie w postaci prtw i odkuwek, w tym bardzo duych okuwek na matryce ku-
nicze ze stali 55NiCrMoV7. Dotychczas stosowane w kraju gatunki stali narzdzio-
wych stopowych do pracy na gorco zawieraa wycofana norma PN-86/H-85021.
OBRBKA CIEPLNA
Stale narzdziowe stopowe do pracy na gorco dostarcza si w stanie zmikczo-
nym, zapewniajcym dobr obrabialno i jednorodny rozkad wglikw w osno-
wie ferrytu. Narzdzia wykonane przez obrbk skrawaniem poddaje si obrbce
cieplnej skadajcej si z hartowania i wysokiego odpuszczania (rys. 6.22).
Wcelu zmniejszenia napre cieplnych stosuje si wielostopniowe nagrzewanie
do temperatury austenityzowania, zwaszcza narzdzi o duych wymiarach, wyko-
nanych ze stali wysokostopowych. Aby zabezpieczy narzdzia przed odwglaniem
i utlenianiem, nagrzewanie i wygrzewanie w temperaturze wyszej od 650C odby-
wa si w piecach z atmosferami ochronnymi. Temperatura austenityzowania stali
narzdziowych do pracy na gorco jest zawarta w zakresie 8501150C i dobierana
tak, aby nie dopuci do nadmiernego rozrostu ziarn austenitu pierwotnego, gdy
powoduje to zmniejszenie cigliwoci stali. Prawidowe warunki austenityzowania
zapewniaj rozpuszczenie wikszoci wglikw stopowych w austenicie, dziki cze-
mu uzyskuje si wymagan hartowno stali, a po zahartowaniu struktur marten-
zytu listwowego, nasyconego pierwiastkami stopowymi i wglem. Struktura taka
umoliwia wydzielanie wglikw stopowych typu M
4
C
3
, M
2
C i M
7
C
3
podczas od-
puszczania i zwizany z tym efekt twardoci wtrnej.
612
CZAS
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A
WYARZANIE
ZMIKCZAJCE
HARTOWANIE ODPUSZCZANIE
1 min/mm
900C
1 h/20 mm
1 h/20 mm
400C
1/2 min/mm
1/2 min/mm
600C 600650C
Rysunek 6.22
Wykres obrbki cieplnej stali narzdziowych do pracy na gorco wysokostopowych (podany czas okrela okres
wygrzewania w danej temperaturze na jednostk najmniejszego wymiaru obrabianego narzdzia)
6 rozA 8-11-02 15:00 Page 612
Chodzenie narzdzi maych i o prostych ksztatach wykonuje si w oleju, na-
tomiast narzdzi duych w spronym powietrzu, rozpylonej mgle wodnej lub
z przystankiem izotermicznym i nastpnie w powietrzu. Due matryce czsto har-
tuje si izotermicznie, uzyskujc struktur bainitu dolnego. Zabezpiecza to przed
odksztaceniem, a nawet pkaniem narzdzi podczas hartowania. Bezporednio po
zahartowaniu, bez obnienia temperatury
narzdzi poniej ok. 80200C, wykonuje
si odpuszczanie. W celu uatwienia prze-
miany austenitu szcztkowego stosuje si od-
puszczanie dwukrotne. Najczciej tempera-
tura odpuszczania odpowiada temperaturze
efektu twardoci wtrnej (rys. 6.23) lub jest
o 50100C wysza. W wyniku tego niewiel-
kiemu zmniejszeniu twardoci towarzyszy
zwikszenie cigliwoci i odpornoci stali na
zmczenie cieplne. Temperatura odpuszcza-
nia stali do pracy na gorco zwykle powinna
by wysza od temperatury pracy narzdzi.
Trwao narzdzi do pracy na gorco za-
ley od poprawnie wykonanej obrbki ciepl-
nej oraz od waciwych warunkw eksploata-
cji, w szczeglnoci od podgrzewania narz-
dzi do temperatury ok. 300C przed rozpo-
czciem pracy oraz stosowania odpowied-
nich rodkw chodzcych powierzchnie ro-
bocze narzdzia po kadym cyklu odkszta-
cenia plastycznego obrabianego materiau.
6.6.4. Stale narzdziowe stopowe do pracy na zimno
Stale narzdziowe stopowe do pracy na zimno s stosowane na narzdzia nie-
osigajce w czasie pracy temperatury wyszej ni 200C. Stale stopowe do pracy
na zimno w porwnaniu ze stalami narzdziowymi niestopowymi (porwnaj rozdz.
6.2.6) wykazuj podwyszon hartowno, powodowan gwnie zwikszonym st-
eniem Mn, Cr, a w niektrych gatunkach take W, V i Ni. Umoliwia to harto-
wanie stali narzdziowych stopowych w oleju, a nawet powietrzu, zmniejszajc
prawdopodobiestwo zmian wymiarowych, paczenia i pkni hartowniczych.
Dodatki stopowe, zwaszcza V, Cr i W, wpywaj na tworzenie w stalach narz-
dziowych wglikw stopowych sprzyjajcych uzyskiwaniu duej odpornoci stali
na cieranie. Pierwiastki te powoduj rwnie wysok skrawno stali narzdzio-
wych stopowych i opniaj rozpad martenzytu oraz spadek twardoci podczas od-
puszczania, w porwnaniu do charakterystycznego dla stali niestopowych.
W niektrych stalach dodatki wglikotwrcze powoduj efekt twardoci wtr-
nej, zwizany z wydzielaniem dyspersyjnych wglikw stopowych, np. typu M
4
C
3
,
613
T
W
A
R
D
O

(
H
R
C
)
H
60
56
52
48
44
40
36
100 200 300 400 500 600 700
X35CrWMoV5
X40CrMoV51
X38CrMoV53
X30WCrV93
32CrMoV1228
55NiCrMoV7
Rysunek 6.23
Wpyw temperatury odpuszczania na twardo stali
narzdziowych stopowych do pracy na gorco
6 rozA 8-11-02 15:00 Page 613
M
2
C, M
23
C
6
lub M
6
C. Wprzypadku odpowiednio maego stenia wgla, w obec-
noci takich pierwiastkw stopowych jak Cr, Wi Si, niektre stale narzdziowe sto-
powe wykazuj zwikszon cigliwo, co umoliwia ich stosowanie na narzdzia
naraone na udarowe dziaanie obcie. Stale redniowglowe wysokochromowe
s odporne na korozj i mog by stosowane na niektre narzdzia chirurgiczne.
Stale niskowglowe s przeznaczone do nawglania, przez co narzdzia uzyskuj
tward warstw wierzchni i mikki, cigliwy rdze,
Orientacyjny skad chemiczny stali stopowych stosowanych na narzdzia do
pracy na zimno wedug normy PN-EN ISO 4957:2002U podano w tablicy 6.54.
Oznaczenia tych stali s zgodne z zasadami obowizujcymi dla stali stopowych
(porwnaj rozdz. 6.1.5, tabl. 6.8). Podobnie jak inne stale narzdziowe nale do
klasy jakoci stopowych specjalnych i s dostarczane w postaci rnorodnych
614
Tablica 6.54
Orientacyjny skad chemiczny, warunki obrbki cieplnej i twardo stali stopowych stosowanych
na narzdzia do pracy na zimno
1)
, % Temperatura, C
Minimalna
twardo po
obrbce cieplnej,
HRC
C Mn Si Cr Mo V inne hartowania odpuszczania
2)
Niskostopowe,
wysoko-
wglowe
105V 1,05 0,25 0,2 0,15 720 180 61
102Cr6 1,02 0,35 0,25 1,5 840 180 50
70MnMoCr8 0,7 2,2 0,3 1,1 1,2 835 180 58
90MnCrV8 0,9 2 0,25 0,4 0,13 790 180 60
95MnWCr5 0,95 1,2 0,25 0,5 0,13 W: 0,6 800 180 60
Wysokostopowe X100CrMoV5 1 0,6 0,25 5,2 1,05 0,25 970 180 60
stopowe,
Wysoko-
ledeburytyczne
X153CrMoV12 1,53 0,4 0,35 12 0,85 0,85 1020 180 61
X210Cr12 2,05 0,4 0,35 12 970 180 62
X210CrW12 2,15 0,45 0,25 12 W: 0,7 970 180 62
rednio-
wglowe
35CrMo7 0,35 0,8 0,5 1,8 0,45
40CrMnNiMo8-6-4 0,4 1,5 0,3 2 0,2 Ni: 1,1
45NiCrMo16 0,45 0,35 0,25 1,4 0,25 Ni: 4,1 850 180 52
50WCrV8 0,5 0,3 0,85 1,1 0,15 W: 2 920 180 56
60WCrV8 0,6 0,3 0,85 1,1 0,15 W: 2 910 180 58
redniowglowe,
wysokochromowe
X40Cr14 0,39 0,8 0,8 13,5 1010 180 52
X38CrMo16 0,39 1,2 0,8 16,5 1,05 Ni 1
3)
3)
3)
Do nawglania 21MnCr5 0,21 1,25 0,25 1,2 60
4)
P 0,03, S 0,03.
Stale redniowglowe i wysokostopowe odpuszcza si take w temperaturze wyszej.
Zwykle o twardoci ok. 300 HB po hartowaniu i odpuszczaniu.
Twardo po nawglaniu, hartowaniu i niskim odpuszczaniu.
1)
2)
3)
4)
6 rozA 8-11-02 15:00 Page 614
produktw hutniczych. Dotychczas stosowane w kraju gatunki stali narzdzio-
wych stopowych do pracy na zimno zawieraa wycofana norma PN-86/H-85023.
Krajowe gatunki stali narzdziowych stopowych na walce do walcowania na zim-
no zawiera dotychczasowa norma PN-H-94022:1998.
OBRBKA CIEPLNA
Od stali narzdziowych stopowych do pracy na zimno wymaga si przede
wszystkim duej twardoci i odpornoci na cieranie, dlatego poddaje si je harto-
waniu i niskiemu odpuszczaniu. Temperatura ich austenityzowania jest wysza
w przypadku wikszego stenia pierwiastkw wglikotwrczych w stali. Zapewnia
to bowiem rozpuszczenie w roztworze staym wystarczajcej iloci wglikw sto-
powych, np. typu M
23
C
6
, M
6
C lub M
4
C
3
. Poniewa cz wglikw zwikszajcych
odporno na cieranie powinna pozosta nierozpuszczona, stale nadeutektoidal-
ne hartuje si z temperatury o 3060C wyszej od Ac
1
. Natomiast stale ledebury-
tyczne, o duym udziale wglikw pierwotnych, mona hartowa z temperatury
wyszej od Ac
m
. Zapewnia to nasycenie austenitu tych stali wglem i pierwiastka-
mi stopowymi i zwizane z tym zwikszenie hartownoci stali.
Stale narzdziowe stopowe do pracy na zimno wykazuj w stanie zahartowa-
nym struktur martenzytu listwowego z austenitem szcztkowym i wglikami nie-
rozpuszczonymi podczas austenityzowania, rwnomiernie rozmieszczonymi
w osnowie. Odpuszczanie tych stali odbywa si najczciej w zakresie temperatury
150260C. Odpuszczanie w temperaturze 150220C stosuje si dla stali nisko-
stopowych, np. 102Cr6, 105V, natomiast w temperaturze nieco wyszej dla stali za-
wierajcych pierwiastki stopowe opniajce rozpad martenzytu (rys. 6.24).
615
T
W
A
R
D
O

(
H
R
C
)
H
70
66
62
58
54
50
46
100 200 300 400 500 600
50WCrV8
70MnMoCr8
102Cr6
105V
X153CrMoV12
X210CrW12
Rysunek 6.24
Wpyw temperatury odpuszczania na twardo wybranych stali narzdziowych stopowych do pracy na zimno
6 rozA 8-11-02 15:00 Page 615
Narzdzia naraone na dziaanie obcie dynamicznych, od ktrych jest wy-
magana wiksza cigliwo, poddaje si odpuszczaniu w temperaturze 250450C.
Taka obrbka cieplna powoduje jednak zmniejszenie twardoci stali. Stosunkowo
mae zmniejszenie twardoci po obrbce cieplnej w tych warunkach wykazuj sta-
le X153CrMoV12, X210Cr12 oraz X210CrW12 o znacznym steniu wglikotwr-
czych pierwiastkw stopowych. Wymienione stale wysokostopowe charakteryzuj
si ponadto bardzo du odpornoci na cieranie zwizan z obecnoci ledebu-
rytycznych wglikw pierwotnych, oraz du hartownoci. Umoliwia to stosowa-
nie ich na due, skomplikowane narzdzia, od ktrych wymaga si maych zmian
ksztatu i duej twardoci po obrbce cieplnej, np. na matryce do pracy na zimno,
pyty tnce do wykrojnikw oraz sprawdziany.
Stale redniowglowe, np. 50WCrV8, 60WCrV8, po zahartowaniu odpuszcza
si w temperaturze do 400C i stosuje na pracujce przy duych obcieniach dy-
namicznych narzdzia pneumatyczne, duta, wybijaki.
Powierzchnia narzdzi wykonywanych ze stali narzdziowych do pracy na zim-
no powinna by zabezpieczona przed utlenianiem i odwglaniem w czasie obrb-
ki cieplnej. Z tego wzgldu due narzdzia s obrabiane cieplnie w piecach z at-
mosferami ochronnymi, a mae w kpielach solnych. Due narzdzia wykonane
zwykle ze stali wysokostopowych podgrzewa si stopniowo w celu ograniczenia na-
pre cieplnych, stosujc rwnie chodzenie stopniowe lub cige z moliwie ma-
szybkoci. Po wychodzeniu w temperaturze wyszej od M
s
jest stosowane wol-
ne chodzenie w zakresie temperatury przemiany martenzytycznej. Po ochodzeniu
do temperatury 6080C naley natychmiast podgrza narzdzia do temperatury
odpuszczania.
616
6 rozA 8-11-02 15:00 Page 616
6.7. Stale i stopy elaza
o szczeglnych
wasnociach
Grup stali o szczeglnych wasnociach stanowi stale o wasnociach fizycz-
nych, chemicznych lub mechanicznych, jednoznacznie decydujcych o ich zasto-
sowaniu. Niejednokrotnie stenie pierwiastkw stopowych w tych materiaach
przekracza 50%, dlatego czsto mwi si o stopach specjalnych, a gdy Fe nie jest
gwnym skadnikiem, a jedynie jednym z wielu o nadstopach.
Wgrupie stali i stopw specjalnych mona wyrni wiele stopw, np. stale a-
roodporne, arowytrzymae, zaworowe, odporne na korozj, o szczeglnych wa-
snociach fizycznych.
6.7.1. Stale stopowe do pracy wpodwyszonej
temperaturze
WYMAGANIA STAWIANE STALOM
DO PRACY W PODWYSZONEJ TEMPERATURZE
Stale stopowe do pracy w temperaturze podwyszonej do ok. 600C s stoso-
wane w energetyce na urzdzenia cinieniowe, gwnie na walczaki kotw paro-
wych, rury kotowe i przegrzewaczowe, do budowy turbin parowych, wodnych i ga-
zowych, na armatury kotw i turbin, zbiorniki cinieniowe i inne urzdzenia ener-
getyki konwencjonalnej i jdrowej oraz przemysu chemicznego.
Ze wzgldu na szczeglne warunki pracy oprcz okrelonych wasnoci wy-
trzymaociowych i cigliwych w temperaturze pokojowej stale te cechuj si
617
TEMPERATURA (C)
0
t
g
300
200
100
100 200 300 400 500 600 700
R
e

< R
z/200 000
t
R
e

> R
z/200 000
t
R
e

min.
t
R
z/200 000
R
z/100 000
R
e
;

R
1
/
1
0
0

0
0
0
;

R
z
/
2
0
0

0
0
0

(
M
P
a
)
t
Rysunek 6.25
Zaleno granicy plastycznoci R
e
t
, czasowej wytrzymaoci na pezanie R
z//t
i czasowej granicy pezania R
x//t
stali 10CrMo910 od temperatury badania, t
g
temperatura graniczna
6 rozB 8-11-02 16:46 Page 617
wymaganymi wasnociami w temperaturze podwyszonej. Zjawiska zachodzce
w stali w temperaturze podwyszonej powoduj bowiem z reguy zwikszenie pla-
stycznoci, w wyniku czego odksztacenie trwae zaley od trzech czynnikw: napr-
enia, czasu dziaania obcienia i temperatury. Gdy czynnik czasu nie dziaa jesz-
cze istotnie na odksztacenie trwae stali, podstaw do oceny wasnoci stali stano-
wi granica plastycznoci R
t
e
lub R
t
p0,2
albo wytrzymao R
t
m
(rys. 6.25), wyznaczane
w prbie rozcigania w temperaturze t. Wtemperaturze wyszej od temperatury gra-
nicznej t
g
(rys. 6.25) stae obcienie powoduje cigle postpujce odksztacenie
konstrukcji wskutek pezania, a do jej zniszczenia. Podstaw do oblicze konstruk-
cji stanowi wwczas czasowa wytrzymao na pezanie R
z//t
lub czasowa granica
pezania R
x//t
(rys. 6.25), wyznaczane w dugotrwaych prbach pezania.
Sprycie obcione elementy maszyn i pocze, pracujce w podwyszonej
temperaturze przez dugi czas bez zmiany wymiarw w kierunku dziaania siy,
np. poczenia skurczowe, spryny, poczenia rubowe lub zcza konierzowe
przewodw parowych, ulegaj relaksacji, polegajcej na zaniku napre spry-
stych niezbdnych do utrzymania trwaoci poczenia lub utrzymania szczelno-
ci zcza.
Wiele elementw urzdze energetycznych, np. opatki turbin lub wirniki,
w podwyszonej temperaturze podlegaj ponadto dziaaniu napre zmczenio-
wych. Prby zmczeniowe stanowice podstaw doboru materiaw na te elemen-
ty s wykonywane przy liczbie cykli N
G
= 10
8
, wikszej ni w temperaturze pokojo-
wej. Wzalenoci od temperatury i czasu dziaania obcienia naprenia zmcze-
niowe powoduj dodatkowo pezanie, zwane dynamicznym lub relaksacj. W za-
kresie temperatury 400460C pezanie dynamiczne ma istotne znaczenie ze
wzgldu na mniejsze wartoci czasowej wytrzymaoci na pezanie od wytrzymao-
ci zmczeniowej w tym zakresie temperatury.
Urzdzenia energetyczne podlegaj ponadto niskocyklowemu zmczeniu ciepl-
nemu wywoanemu szybkim nagrzewaniem i chodzeniem elementw urzdze
energetycznych, przy liczbie cykli 1010
6
. Ulegaj take korozji, pogarszajcej wa-
snoci materiau zwaszcza w wysokiej temperaturze.
Najwaniejszymi czynnikami podczas doboru stali do pracy w podwyszonej
temperaturze s temperatura pracy, wymagane wasnoci w warunkach pracy oraz
rodzaj rodowiska.
SKAD CHEMICZNY STALI STOPOWYCH
Ze wzgldu na skad chemiczny stale stopowe do pracy w podwyszonej tem-
peraturze dzieli si na:
niskowglowe, o steniu do 0,25% C,
redniowglowe o steniu wgla wikszym ni 0,25%,
niskostopowe o maym i rednim steniu wgla i cznym steniu pierwiast-
kw stopowych nieprzekraczajcym 3%,
redniostopowe o rednim steniu wgla i steniu pierwiastkw stopowych
w zakresie 35%,
wysokostopowe o duym steniu pierwiastkw stopowych, przekraczajcym
5% w tym gwnie Cr powyej 10%.
618
6 rozB 8-11-02 16:46 Page 618
Do najwaniejszych pierwiastkw stopowych polepszajcych wasnoci wytrzy-
maociowe w wysokiej temperaturze oraz odporno na pezanie nale Cr, Mo
i V. Odporno na utlenianie w podwyszonej temperaturze polepsza gwnie Cr.
Stale zawierajce 12,5% Cr mog by stosowane w temperaturze do ok. 580C.
Zwikszenie stenia Cr nawet do 13% nie wpywa znaczco na zmian czasowej
wytrzymaoci stali na pezanie. Dopiero dodatek wglikotwrczych pierwiastkw
stopowych, gwnie Mo, a szczeglnie V, a take W, Ti i Nb, przyczynia si do
znacznego zwikszenia wasnoci wytrzymaociowych oraz zwikszenia czasowej
wytrzymaoci na pezanie. Skad chemiczny stali o okrelonych wasnociach
w podwyszonej temperaturze, dostarczanych w postaci odkuwek (wedug normy
PN-EN 10222-2:2002), produktw paskich (wedug PN-EN 10028-2:1996) lub
prtw (wedug PN-EN 10273:2002U) i przeznaczonych na urzdzenia cinienio-
we zestawiono w tablicy 6.55. Stale te nale do klasy jakoci stali stopowych spe-
cjalnych i s oznaczane zgodnie z zasadami podanymi w rozdz. 6.1.5 (tabl. 6.8).
Prty ze stali spawalnych o okrelonych wasnociach w podwyszonej temperatu-
rze s wytwarzane take ze stali klasyfikowanych na podstawie wymaganej mini-
malnej granicy plastycznoci (sposb oznaczania wedug tabl. 6.7). Orientacyjny
skad chemiczny tych stali podano w tablicy 6.56.
Wymagania dotyczce krajowych stali do pracy w podwyszonej temperaturze
s podane w dotychczasowej normie PN-75/H-84024.
6.7. Stale i stopy elaza o szczeglnych wasnociach
619
Znak stali
Stenie pierwiastkw
1)
, %
C Mn Si Cr Ni Mo V Al inne
16Mo3 0,16 0,65 0,35 0,3
14MoV63 0,14 0,55 0,4 0,45 0,6 0,25 0,02 Sn 0,025
15MnMoV45 0,18 1,15 0,4 0,5 0,06
18MnMoNi55 0,2 1,35 0,4 0,65 0,5 0,03
15MnCrMoNiV53 0,17 1,25 0,4 0,75 0,5 0,28 0,08
13CrMo45 0,13 0,7 0,35 0,95 0,5
11CrMo910 0,11 0,6 0,5 2,25 1
X16CrMo51 0,18 0,55 0,4 5 0,55
X10CrMoVNb91 0,1 0,45 0,5 8,8 0,4 0,95 0,22 0,04
Nb: 0,08,
N: 0,05
X20CrMoV111 0,2 0,65 0,4 11,3 0,55 1 0,28
1)
P 0,025, S 0,015, Cr 0,3, Cu 0,3, Ni 0,3, Mo 0,08, V 0,02, Nb 0,01, Cr + Cu + Mo 0,5;
wartoci bez znaku oznaczaj stenie rednie.
Tablica 6.55
Orientacyjny skad chemiczny stali stopowych do pracy w podwyszonej temperaturze, przeznaczonych
na urzdzenia cinieniowe
6 rozB 8-11-02 16:46 Page 619
OBRBKA CIEPLNA I STRUKTURA STALI
Uzyskanie wymaganych wasnoci i struktury staje si moliwe dziki obrbce
cieplnej, polegajcej w zalenoci od gatunku stali na wyarzaniu normalizuj-
cym (+N), hartowaniu i odpuszczaniu (ulepszaniu cieplnym, +QT) lub wyarzaniu
normalizujcym i odprajcym (+NT)
*)
. W oznaczeniu obrbki cieplnej blach,
tam i prtw wyrnia si ponadto stan zahartowany w powietrzu (+QA) lub
w cieczy chodzcej (+QL). Produkty hutnicze dostarczane w stanie wyarzonym
maj znak stali zakoczony symbolem +A.
Ze wzgldu na struktur stale stopowe do pracy w podwyszonej temperaturze
mona podzieli na:
ferrytycznoperlityczne,
ferrytycznobainityczne,
o strukturze martenzytu wysokoodpuszczonego.
Stale nalece do dwch pierwszych grup, ze wzgldu na przewaajcy udzia
ferrytu, nazywa si w skrcie ferrytycznymi, natomiast stale grupy trzeciej s
w skrcie okrelane jako martenzytyczne.
Po obrbce cieplnej stale do pracy w podwyszonej temperaturze uzyskuj wa-
snoci, ktre wedug wymaga normy PN-EN 10222-2:2002 zestawiono w tablicy
6.57. Wasnoci te zmniejszaj si wraz ze zwikszeniem gruboci przekroju pro-
duktu, dlatego te wikszo elementw o gruboci rwnowanej ponad 70 mm za-
leca si stosowa w stanie ulepszonym cieplnie. Niektre wasnoci mechaniczne
stali klasyfikowanych na podstawie ich minimalnej granicy plastycznoci podano
w tablicy 6.56.
620
Znak
stali
1)
2)
C Si Mn Cr Ni Mo V Nb Ti Zr
R
eH
(R
p0,2
),
MPa
R
m
,
MPa
A,
%
R
p0,2
, MPa
w 250C w 300C
P460NH 0,2 0,6 1,7 0,3 0,8 0,1 0,2 0,05 0,03 460 570 17 314 294
P355QH 0,16 0,4 1,5 0,3 0,5 0,25 0,06 0,05 0,03 0,05 355 490 22 235 215
P460QH 0,18 0,5 1,7 0,5 1 0,5 0,08 0,05 0,03 0,05 460 550 19 360 340
P500QH 0,18 0,6 1,7 1 1,5 0,7 0,08 0,05 0,05 0,15 500 590 17 400 380
P690QH 0,2 0,8 1,7 1,5 2,5 0,7 0,12 0,06 0,05 0,15 690 770 14 575 570
1)
Stal P460NH: P 0,03, S 0,025, N 0,025, Al 0,02, Cu 0,7;
stale P...QH: P 0,025, S 0,015, N 0,015, Al 0,015, Cu 0,3, B 0,005.
2)
Prbki z prtw o rednicy
lub gruboci 16 mm; KV (w 20C) 40 J.
Tablica 6.56
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci prtw ze stali stopowych spawalnych na urzdzenia cinieniowe
do pracy w temperaturze podwyszonej
*)
Wnormach PN-EN 10028-2:1996, PN-EN 10222-2:2002 oraz PN-EN 10273:2002U obrbka
ta jest nieprawidowo okrelana jako wyarzanie normalizujce i odpuszczanie, jednake od-
puszczanie wykonuje si jedynie po hartowaniu.
6 rozB 8-11-02 16:46 Page 620
6.7.2. Stale aroodporne i arowytrzymae
AROODPORNO I AROWYTRZYMAO
Od stali i stopw pracujcych w wysokiej temperaturze w zakresie powyej
550C wymaga si duej aroodpornoci i arowytrzymaoci.
aroodporno to odporno stopu na dziaanie czynnikw chemicznych, gw-
nie powietrza oraz spalin i ich agresywnych skadnikw w temperaturze wyszej ni
550C. aroodporno jest cile zwizana ze skonnoci stali do tworzenia zgo-
rzeliny (porwnaj rozdz. 5.8.55.8.8). Zgorzelina powinna stanowi cig war-
stw, dokadnie przylegajc do metalicznego rdzenia, co utrudnia dyfuzj utlenia-
cza i jonw metalu. Wymagania te speniaj niskowglowe stale o jednofazowej
strukturze ferrytu lub austenitu, o duym steniu chromu i niklu oraz dodatkowo
krzemu i aluminium.
arowytrzymaoci jest nazywana odporno stopu na odksztacenia, z czym
wie si zdolno do wytrzymywania obcie mechanicznych w wysokiej tempe-
raturze powyej 550C. arowytrzymao w temperaturze wyszej od 550C jest
uzaleniona gwnie od odpornoci na pezanie (rys. 6.25). Du arowytrzyma-
o wykazuj wic stale o strukturze austenitycznej ze wzgldu na mniejsze
wspczynniki dyfuzji ni w ferrycie (porwnaj rozdz. 6.3.2), o znacznej wielkoci
ziarn i z dyspersyjnymi wydzieleniami faz, gwnie na granicach ziarn.
621
Znak stali
Temperatura, C Minimalne wasnoci mechaniczne
1)
normalizowania
lub hartowania
odprania lub
odpuszczania
R
m
,
MPa
R
eH
(R
p0,2
),
MPa
A
2)
,
%
KV
2)
,
J
R
p0,2
, MPa
R
z/100000/500
3)
,
MPa
w 400C w 500C
16Mo3 890960 620700 490 295 21 34 160 150 93
14MoV63 950990 670720 460 300 18 27 209 200 193
15MnMoV45 875925 600675 510 345 21 40 235 78
18MnMoNi55 850925 625675 550 400 20 40 310
15MnCrMoNiV53 900950 625675 560 370 17 40 288 269 139
13CrMo45 890950 630740 440 295 18 27 190 175 137
11CrMo910 900980 670770 520 310 20 34 195 175 135
X16CrMo51 925975 690750 640 420 14 27 306 256 113
X10CrMoVNb91 10401090 730780 630 450 17 27 340 300 258
X20CrMoV111 10201070 730780 700 500 14 27 360 290 236
1)
Odkuwki o gruboci rwnowanej 35 mm.
2)
Prbki poprzeczne.
3)
Warto rednia czasowej wytrzymaoci na pezanie.
Tablica 6.57
Orientacyjne warunki obrbki cieplnej oraz niektre wasnoci mechaniczne stali stopowych
do pracy w podwyszonej temperaturze, przeznaczonych na urzdzenia cinieniowe
6 rozB 8-11-02 16:46 Page 621
PIERWIASTKI WPYWAJCE NA AROODPORNO STALI
Chrom jest podstawowym pierwiastkiem zwikszajcym aroodporno stali.
Dodatek ok. 5% Cr zapewnia odpowiedni aroodporno w temperaturze
600650C. Zwikszenie stenia tego pierwiastka powoduje wzrost aroodporno-
ci do ok. 1100C przy steniu ok. 30% Cr w stali. Dodatki Si i Al, mimo analo-
gicznego wpywu na aroodporno, s dodawane w ograniczonym steniu od-
powiednio ok. 3 i 2,5% ze wzgldu na niekorzystny wpyw na wasnoci plastyczne
stali i obnianie podatnoci na obrbk plastyczn. Dodatki V i Mo wywieraj nie-
korzystny wpyw na aroodporno stali. Tlenki wanadu bowiem atwo ulegaj sto-
pieniu, natomiast tlenki molibdenu utleniaj si. Nikiel nie jest samodzielnie sto-
sowany, gdy nie zwiksza aroodpornoci stali.
PIERWIASTKI WPYWAJCE NA AROWYTRZYMAO STALI
Nikiel przy steniu 9%, w obecnoci ok. 18% Cr, powoduje tworzenie trwaej
struktury austenitycznej, co decyduje o zwikszeniu arowytrzymaoci stali. aro-
wytrzymao podwyszaj pierwiastki stopowe zwikszajce energi wizania ato-
mw sieci roztworu staego, a wic podwyszajce temperatur topnienia i rekry-
stalizacji, do ktrych nale Mo, W, V, Co, a take Ti, Cr i Si. arowytrzymao
jest ponadto zwikszana w wyniku umocnienia zgniotowego oraz utwardzania wy-
dzieleniowego. Natomiast obnienie arowytrzymaoci nastpuje wskutek poligo-
nizacji i rekrystalizacji stali uprzednio odksztaconej plastycznie na zimno oraz ko-
agulacji wydziele faz. Dodatek pierwiastkw silnie wglikotwrczych, tj. Ti, Nb
lub Ce, powoduje utworzenie twardych wglikw lub wglikoazotkw. Stenie w-
gla w tych stalach ze wzgldu na zapewnienie odpowiedniej spawalnoci jest
ograniczone do ok. 0,25%.
SKAD CHEMICZNY I ZNAKOWANIE STALI
AROODPORNYCH I AROWYTRZYMAYCH
Skad chemiczny i podstawowe wasnoci stali aroodpornych i arowytrzyma-
ych (wedug EN 10095:1999) podano w tablicy 6.58. Nale one w wikszoci do
klasy stali nierdzewnych oraz do stali stopowych specjalnych (porwnaj rozdz.
6.1.4) i s dostarczane w postaci blach, tam, prtw i ksztatownikw walcowa-
nych na gorco i na zimno. Stale aroodporne i arowytrzymae oznacza si we-
dug zasad obowizujcych dla stali stopowych, ktrych podstaw klasyfikacji jest
skad chemiczny oraz przynajmniej jeden z pierwiastkw stopowych dodano w st-
eniu przekraczajcym 5%. Znak stali skada si z litery X, liczby oznaczajcej
rednie stenie wgla w setnych czciach %, symboli chemicznych pierwiastkw
stopowych oraz liczb (rozdzielonych kreskami), podajcych rednie stenie gw-
nych pierwiastkw stopowych w %. Znak stali moe by uzupeniony symbolem
oznaczajcym sposb wykonania produktu hutniczego, jego obrbki cieplnej i wy-
koczajcej.
Krajowe stale aroodporne i arowytrzymae zestawiono w dotychczasowej
622
6 rozB 8-11-02 16:46 Page 622
623
Znak stali
Stenie pierwiastkw
1)
, %
R
z/10000
2)
,
MPa
aroodporne
wpowietrzu
do temp.,
C C Mn Si Cr Ni N inne 700C 800C
Stale ferrytyczne
X10CrAlSi7 0,12
1
0,75 7 Al: 0,75
9,5 4,3
800
X10CrAlSi13 0,12 1,05 13 Al: 0,95 850
X10CrAlSi18 0,12 1,05 18 Al: 0,95 1000
X10CrAlSi25 0,12 1,05 24,5 Al: 1,45 1150
X18CrN28 0,18 1 27,5 0,2 1100
X3CrAlTi182 0,04 1 17,5
Al: 1,9,
Ti: 0,2 + 4(C + N)0,8
1000
Stal austenityczno-ferrytyczna
X15CrNiSi25-4 0,15 2 1,15 25,5 4,5 0,11 9,5 4,3 1100
Stale austenityczne
X8CrNiTi1810 0,1 2 1 18 10,5 Ti: 5C0,8 48 15 850
X15CrNiSi2012 0,2 2 2 20 12 0,11 36 18 1000
X9CrNiSiNCe21112 0,09 1 2 21 11 0,16 Ce: 0,05 63 27 1150
X12CrNi2313 0,15 2 1 23 13 0,11 36 18 1000
X8CrNi2521 0,1 2 1,5 25 20,5 0,11 40 18 1050
X15CrNiSi2521 0,2 2 2 25 20,5 0,11 40 20 1150
X6CrNiSiNCe1910 0,06 1 1,5 19 10 0,16 Ce: 0,05 63 25 1050
X25CrMnNiN2597 0,25 9 1 25 7 0,3 45 12 1150
X12NiCrSi3516 0,15 2 1,5 16 35 0,11 45 20 1100
X10NiCrAlTi3221 0,12 2 1 21 32 Al: 0,4, Ti: 0,4 68 30 1100
X6NiCrNbCe3227 0,06 1 0,3 27 32 0,11
Ce: 0,07, Nb: 0,8,
Al 0,025
80 24 1150
X6NiCrSiNCe3525 0,06 2 1,6 25 35 0,16 Ce: 0,05 56 28 1170
X10NiCrSi3519 0,15 2 1,5 18,5 35 0,11 55 26 1100
X10NiCrSiNb3522 0,15 2 1,5 21,5 35 0,11 Nb: 1,25 55 26 1100
1)
P 0,020,045, S 0,010,015; wartoci bez znaku oznaczaj stenie rednie.
2)
Czasowa wytrzymao na pezanie.
Tablica 6.58
Orientacyjny skad chemiczny i niektre wasnoci stali aroodpornych i arowytrzymaych
6 rozB 8-11-02 16:46 Page 623
STRUKTURY
W zalenoci od skadu chemicznego i struktury stale aroodporne i arowy-
trzymae mona podzieli na:
chromowe i chromowokrzemowe o strukturze ferrytycznoperlitycznej
w stanie rwnowagi, hartujce si na martenzyt po ochodzeniu w powietrzu,
wysokochromowe z dodatkiem aluminium i podwyszonym steniem krzemu
o strukturze ferrytycznej z wydzieleniami wglikw, gwnie M
7
C
3
, o udziale
zalenym od stenia wgla,
chromowoniklowe (zawierajce do ok. 5% Ni) o strukturze ferrytycznoau-
stenitycznej,
chromowoniklowe (lub chromowoniklowomanganowe) o strukturze au-
stenitycznej (z niewielkim udziaem wglikw lub wglikoazotkw),
chromowoniklowe z dodatkiem krzemu o strukturze austenitycznej z wy-
dzieleniami wglikw, gwnie M
23
C
6
.
WASNOCI I ZASTOSOWANIE
Orientacyjne dane dotyczce maksymalnej temperatury stosowania w atmosfe-
rze powietrza oraz czasowej wytrzymaoci na pezanie stali aroodpornych i aro-
wytrzymaych ujtych w EN 10095:1999 podano w tablicy 6.58. Stale ferrytyczne
uzyskuj te wasnoci po wyarzaniu w temperaturze 780 do 930C, natomiast au-
stenityczne po przesycaniu w 1000 do 1150C. Stale ferrytyczne s stosowane na
nieobcione mechanicznie elementy aparatury chemicznej, piecw i kotw prze-
mysowych, elementy palnikw gazowych, skrzynie do nawglania i inne. Stale au-
stenityczne o wikszej arowytrzymaoci s stosowane na podobne elementy, lecz
obcione mechanicznie.
6.7.3. Stale zaworowe
PODSTAWOWE WASNOCI I SKAD CHEMICZNY
Szczegln grup stali arowytrzymaych, uywanych na zawory w silnikach
spalinowych, stanowi stale zaworowe. Charakteryzuj si one du odpornoci
na korozj w atmosferze spalin, w temperaturze do ok. 750C. Odporno t za-
pewniaj gwnie dodatki Si i Cr, std nazwa tych stali silchromy. Du twardo
i odporno na cieranie zapewnia im stosunkowo due stenie wgla 0,40,6%.
Poniewa stale o strukturze austenitycznej wykazuj wiksz wytrzymao w wy-
sokiej temperaturze, ni stale o strukturze martenzytycznej, cz stali zaworo-
wych ma due stenie Cr i pierwiastkw austenitotwrczych, tj. Ni, Mn i N. Do-
datki W i Mo powoduj zwikszenie arowytrzymaoci i rozdrobnienie ziarn.
W stalach o strukturze martenzytycznej dodatki te powoduj zwikszenie odpor-
noci na odpuszczanie i przeciwdziaaj kruchoci odpuszczania. Dodatek Nb lub
Ta w stalach austenitycznych sprzyja zwikszeniu odpornoci na cieranie, co jest
zwizane z utworzeniem twardych wglikw lub wglikoazotkw tych pierwiastkw
w stali. Najbardziej obcione zawory silnikw spalinowych wykonuje si take
z niektrych stopw niklu (porwnaj rozdz. 7.3.1).
624
6 rozB 8-11-02 16:46 Page 624
Stale zaworowe s zestawione w PN-EN 10090:2001 (tabl. 6.59). Nale do
stali stopowych specjalnych i s dostarczane w postaci prtw (walcowanych,
uszczonych, szlifowanych, polerowanych), drutw, walcwki i odkuwek. Krajowe
stale zaworowe s take ujte w jeszcze obowizujcej dotychczasowej normie
PN-71/H-86022.
OBRBKA CIEPLNA STALI ZAWOROWYCH
Stale chromowokrzemowe o strukturze martenzytycznej (w stanie wyarzo-
nym perlitycznej) poddaje si hartowaniu z temperatury 10001080C i odpusz-
czaniu w temperaturze 720820C z chodzeniem w powietrzu lub wodzie (co za-
pobiega kruchoci odpuszczania). Struktur stali obrobionej cieplnie stanowi
martenzyt wysokoodpuszczony. Po takiej obrbce cieplnej (+QT) stale martenzy-
tyczne osigaj minimaln granic plastycznoci R
p0,2
700800 MPa w ok.
20C i 120170 MPa w 650C. Stale o strukturze austenitycznej poddaje si
przesycaniu z temperatury 11401200C, z chodzeniem w wodzie, i starzeniu
w temperaturze 760830C (tabl. 6.59). Wwyniku tej obrbki (+AT+T) otrzymu-
je si struktur austenitu z dyspersyjnymi wydzieleniami wglikw M
6
C i M
23
C
6
oraz wglikoazotkw, np. (Nb,Ta)(C,N). Zapewnia to stalom tej grupy mini-
maln granic plastycznoci R
p0,2
550580 MPa w temperaturze pokojowej
i 210285 MPa w 650C.
625
Znak stali
Stenie pierwiastkw
1)
, %
Temperatura obrbki cieplnej, C
/sposb chodzenia
2)
C Mn Si Cr Ni inne
Stale martenzytyczne hartowania odpuszczania
X45CrSi93 0,45 0,6 3 9 0,5 10001050/o
720820/p,w X40CrSiMo102 0,4 0,8 2,5 10,5 0,5 Mo: 1 10001050/o
X85CrMoV182 0,85 1,5 1 17,5 Mo: 2,3, V: 0,45 10501080/o
Stale austenityczne przesycania starzenia
X55CrMnNiN208 0,55 8,5 0,25 20,5 2,2 N: 0,3 11401180/w 760815/p
X53CrMnNiN219 0,53 9 0,25 21 3,9 N: 0,42 11401180/w 760815/p
X50CrMnNiNbN219 0,5 9 0,45 21 4,5
W: 1,1, Nb + Ta: 2,1,
N: 0,5
11601200/w 760815/p
X53CrMnNiNbN219 0,53 9 0,45 21 3,9
Nb + Ta: 2,5,
N: 0,45, C + N >0,9
11601200/w 760850/p
X33CrNiMnN238 0,33 2,5 0,75 23 8 W 0,5, N: 0,3 11501170/w 800830/p
1)
P 0,040,045, S 0,03; wartoci bez znaku oznaczaj stenie rednie.
2)
w, o, p odpowiednio: woda, olej, powietrze.
Tablica 6.59
Orientacyjny skad chemiczny i warunki obrbki cieplnej stali zaworowych
6 rozB 8-11-02 16:46 Page 625
626 626
1
2
3
4
5
6
7
6 rozB 8-11-02 16:46 Page 626
627 627
Cikie specjalistyczne pojazdy straackie na podwoziu Volvo FM12 (1) oraz pomocy drogowej na podwoziu
Scania (2) zbudowane s gwnie ze stali, podobnie jak najcisze wywrotki kolebkowe do przewozu urobku
w kopalniach surowcw skalnych (3) oraz potne pocigi drogowe zoone z cignika i licznych przyczep,
stosowane do przewozu rnych adunkw po bezdroach Australii (4). Wrd wielu rnych pojazdw specjali-
stycznych mona wyrni samochd kampingowy marki Ford, w wytworzeniu ktrego wykorzystano oprcz
blach stalowych take toczywa arkuszowe SMC (5). Autobusy wielu firm maj poszycia i dachy wykonane
z blach stalowych, ale czciowo take z toczywa arkuszowego SMC lub podobnych (6)(12),
a wanym materiaem s take szyby szklane, ze wzgldu na wymagania wytrzymaociowe, wykonywane jako
kompozyty warstwowe laminowane z tafli szklanych i folii polimerowych. Wrd autobusw mona wyrni
miejski, np. firm Star (6), marek Mercedes (7), Jelcz (8), a take midzymiastowe i wycieczkowe m.in. firm
Setar (9), Iveco (10), a take firmy MAN (11) (12), w tym dwupoziomowe. Elementy konstrukcyjne samo-
chodw ciarowych i autobusw wykonywane s ze stali.
12
8
9
10
11
6 rozB 8-11-02 16:46 Page 627
6.7.4. Stale i stopy oporowe
WASNOCI STALI I STOPW OPOROWYCH
Oddzieln grup stopw aroodpornych o szczeglnych wasnociach elek-
trycznych stanowi stopy oporowe, przeznaczone na elementy grzejne piecw i in-
nych urzdze nagrzewajcych do obrbki cieplnej. Stale i stopy oporowe s pro-
dukowane w postaci drutw i tam. Materiay te charakteryzuj si nastpujcymi
wasnociami:
du opornoci waciw,
maym temperaturowym wspczynnikiem opornoci,
maym temperaturowym wspczynnikiem rozszerzalnoci,
ma przewodnoci ciepln,
wysokimi wasnociami mechanicznymi w temperaturze pokojowej,
du odpornoci na pezanie w wysokiej temperaturze,
du odpornoci na korozj gazow.
Odporno na pezanie i odporno korozyjna decyduj przede wszystkim
o trwaoci elementw grzejnych.
KLASYFIKACJA MATERIAW OPOROWYCH
Materiay oporowe mona podzieli na trzy podstawowe grupy:
stale i stopy oporowe,
metale wysokotopliwe, jak Mo, W, Ta, Pt, stosowane tylko w niektrych przy-
padkach,
materiay ceramiczne niemetalowe w tym wglik krzemu (tzw. silit), dwukrze-
mek molibdenu (tzw. superkanthal) i wgiel (grafit).
SKAD CHEMICZNY I WASNOCI STALI I STOPW OPOROWYCH
Stale i stopy oporowe mona podzieli ze wzgldu na skad chemiczny i struk-
tur na:
niklowochromowe o strukturze austenitycznej (tzw. chromonikieliny lub
nichromy) z dodatkiem Fe, a take nieduymi dodatkami Mn i Si, zawie-
rajce kilka setnych czci procentu wgla (w postaci drutw wedug dotych-
czasowej normy PN-87/H-92610 i tam wedug dotychczasowej normy PN-
83/H-92336, tabl. 6.60),
elazowochromowoaluminiowe o strukturze ferrytycznej (tzw. ferchromale
lub fechrale), zawierajce niewielkie dodatki Mn i Si oraz kilka setnych czci
procentu wgla (tabl. 6.60).
Temperatura pracy stopw austenitycznych siga 1200C. Okoo 50% dodatek
Fe do tych stopw obnia temperatur pracy do ok. 1050C. Wytrzymao
w wysokiej temperaturze stali i stopw austenitycznych jest wiksza ni ferrytycz-
nych. Oporno elektryczna stali ferrytycznych jest wiksza ni austenitycznych
i tylko nieznacznie zwiksza si wraz ze wzrostem temperatury. Oporno elek-
tryczna jest praktycznie staa w zakresie temperatury 201200C, wykazujc jed-
nak wiksz zaleno od temperatury wraz ze zwikszeniem stenia Fe w stopie.
Stopy ferrytyczne mog by stosowane w temperaturze 12001300C.
628
6 rozB 8-11-02 16:46 Page 628
6.7.5. Nadstopy i stopy wysokoarowytrzymae
SKAD CHEMICZNY I PODZIA
NADSTOPW I STOPW AROWYTRZYMAYCH
Stopy elaza zawierajce wicej ni ok. 50% dodatkw stopowych nosz nazw
nadstopw. Stopy te zawieraj Cr, co zapewnia im aroodporno, oraz Nb, Zr, Ti,
Al i N, umoliwiajce utwardzanie wydzieleniowe.
Nadstopy arowytrzymae dzieli si na nastpujce grupy:
stopy na osnowie Fe, zawierajce Cr i Ni,
stopy zoone FeCrNiCo,
stopy na osnowie Co bez Fe, zawierajce Cr, Ni, Mo, W,
stopy na osnowie Ni, zawierajce Cr, niekiedy Co, a take niewielkie dodatki
Mo, Ti, Al, Zr, B.
Orientacyjny skad chemiczny niektrych zagranicznych gatunkw nadstopw
arowytrzymaych podano w tablicy 6.61, natomiast znormalizowanych w kraju
stopw FeNiCr (wedug PN-ISO 9722:2000) w tablicy 6.62.
WASNOCI, ZASTOSOWANIE I OBRBKA CIEPLNA
NADSTOPW I STOPW AROWYTRZYMAYCH
Nadstopy arowytrzymae s stosowane w temperaturze wyszej ni arowy-
trzymae stale austenityczne, tj. wyszej od 750C, a nawet 1000C (rys. 6.26). Sto-
py te s stosowane gwnie na opatki, wirniki oraz dysze turbin parowych i silni-
kw odrzutowych.
629
Znak stopu
1)
Stenie gwnych pierwiastkw
2)
, %
Struktura
Maksymalna
temp. pracy, C
Oporno waciwa
w 20C, mm
2
/m
C Fe Cr Ni Al Si
H13J4 (X12CrAl134) 0,15 reszta 13 0,5 4,5 0,5
ferryt
1050 1,26
H17J5 (X8CrAl175) 0,1 reszta 17 0,5 5 0,5 1200 1,34
H20J5 (X8CrAl205) 0,1 reszta 20 0,5 5 0,5 1250 1,35
0H23J5 (X5CrAl235) 0,06 reszta 23 0,5 5,5 0,5 1280 1,4
NH19 (NiCr20Si) 0,09 20 reszta 0,15 1
austenit
1200 1,07
NH30Pr (NiCr30Si) 0,09 30 reszta 0,15 0,8 1230 1,15
N50H18S (NiFe31Cr18Si) 0,08 reszta 18 50 0,2 1,2 1100 1,09
1)
Stopy ferrytyczne maj znak podany w nawiasie zgodny z zasadami zawartymi w PN-EN 10027-1:1994
(porwnaj rozdz. 6.1.5), a stopy niklu w ISO/TR 9721:1992 (porwnaj rozdz. 7.3.1).
2)
Wartoci bez znaku oznaczaj stenie rednie.
Tablica 6.60
Orientacyjny skad chemiczny, struktura i wasnoci stopw oporowych
*)
*)
Wrozdziale 6 zaznaczono czerwonym drukiem tytu tablicy (lub dane normy PN), jeli tabli-
ca zawiera informacje o materiaach, ktre nie s ujte w opracowanych dotychczas normach
europejskich EN.
6 rozB 8-11-02 16:46 Page 629
Nadstopy arowytrzymae charakteryzuj si duymi wasnociami wytrzyma-
ociowymi w wysokiej temperaturze, w szczeglnoci du wytrzymaoci na
pezanie. W wikszoci s one umacniane w wyniku wydzielania faz o duej dys-
persji. Obrbka cieplna nadstopw arowytrzymaych polega wic na przesycaniu
i starzeniu. Zwikszenie trwaoci nadstopw uzyskuje si take w wyniku wytwo-
rzenia na ich powierzchni powok aroodpornych.
630
Grupa
nadstopw
lub stopw
Nazwa stopu lub
nadstopu
rednie stenie pierwiastkw, % Maksymalna
temperatura
pracy, C C Fe Cr Ni Co W Mo inne
Nadstopy
FeCrNi
Timken 0,1 53 16 25 6 N: 0,15
800 Discalloy 24 0,04 55 14 26 3 Ti: 2, Al: 0,1
Tinidur 0,1 53 14 30 Ti: 2,5, Al: 0,3
Nadstopy
FeCrNiCo
G18B 0,4 50 13 13 10 2,5 2 Nb: 3
900
Multimet 0,15 32 21 20 20 2,5 3 Nb: 1
Stopy
CoCrNi
S-816 0,4 3 20 20 42 4 4 Nb: 4
950 HS-21 0,25 1 27 3 62 5
HA-25 0,15 1 20 10 52 15
Stopy CoCr Stellit (cigliwy) 1 30 65 4 1000
Stopy NiCr
Nimonic 75 0,15 5 20 75 Ti: 0,4
1000
Nimonic 115 0,2 1 15 55 15 4 Al: 5, Ti: 4, Zr: 0,2
Tablica 6.61
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci wybranych nieznormalizowanych zagranicznych nadstopw
i stopw arowytrzymaych
*)
Znak stopu
Stenie pierwiastkw
1)
, %
C Fe Ni Cr Mo Mn Cu Al Ti inne
FeNi31Cr27Mo4Cu1 0,03 35 32 27 3,5 2,5 1
FeNi32Cr21AlTi 0,1 44 32,5 21 1,5 0,7 0,4 0,4
FeNi32Cr21AlTiHC 0,08 44 32,5 21 1,5 0,7 0,4 0,4
FeNi32Cr21AlTiHT 0,08 43,5 32,5 21 1,5 0,7 0,5 0,5 Al + Ti: 1
FeNi32Cr21Ti 0,1 45 32 20,5 1,5 0,5 1,1
FeNi35Cr20Cu4Mo2 0,07 37,5 35 20 2,5 2 3,5 Nb + Ta: 0,6
1)
P 0,030,04, S 0,0150,03, Si 1; wartoci bez znaku oznaczaj stenie rednie.
Tablica 6.62
Orientacyjny skad chemiczny stopw FeNiCr
*)
Porwnaj przypis do tablicy 6.60.
6 rozB 8-11-02 16:46 Page 630
6.7.6. Stale odporne na korozj
OGLNA KLASYFIKACJA
Przyjmujc za kryterium podziau odporno na korozj, mona wyrni:
stale trudno rdzewiejce (opisane w rozdz. 6.4.6),
stale odporne na korozj.
Ze wzgldu na struktur, stale odporne na korozj dzieli si na:
ferrytyczne,
martenzytyczne,
martenzytyczne umacniane wydzieleniowo,
austenityczne,
ferrytycznoaustenityczne.
Stosuje si take podzia stali odpornych na korozj uwzgldniajcy ich skad che-
miczny, wyrniajc m.in. stale:
wysokochromowe,
chromowoniklowe,
chromowoniklowomanganowe.
Stale wysokochromowe o strukturze ferrytycznej, ferrytycznomartenzytycznej
lub martenzytycznej, s odporne gwnie na korozj chemiczn (porwnaj rozdz.
5.8.5), w tym na utlenianie w atmosferze powietrza, wody naturalnej i pary wodnej
631
TEMPERATURA (C) W
Y
T
R
Z
Y
M
A

C
Z
A
S
O
W
A

N
A

P
E
Z
A
N
I
E
,

R
z
/
1
0
0
0

(
M
P
a
)
stopy na osnowie Ni
18%Cr 9%Ni 2%Mo stopy na osnowie Co
16%Cr 13%Ni
2%Mo
12%Cr 1%Mo 13%V
kute
obrobione
cieplnie
stopy Cr-Ni-Fe
i Cr-Ni-Co-Fe
12%Mo
1%Cr 12%Mo
stopy Mo
stopy Ti
500
400
300
200
100
0
300 400 500 600 700 800 900 1000 1100
Rysunek 6.26
Czasowa wytrzymao na pezanie R
z/1000/t
rnych metali i stopw arowytrzymaych w zalenoci
od temperatury badania (wedug ASMMetals Handbook)
6 rozB 8-11-02 16:46 Page 631
w niskiej i podwyszonej temperaturze, na dziaanie zimnych roztworw alkalicz-
nych, rozcieczonych kwasw i soli, z wyjtkiem chlorkw i jodkw, oraz na dzia-
anie ropy naftowej i jej par, paliw, olejw, alkoholi, a take rodkw spoywczych.
Stale chromowoniklowe i chromowoniklowomanganowe, o strukturze au-
stenitycznej s odporne gwnie na korozj elektrochemiczn (porwnaj rozdz.
5.8.3 i 5.8.4) w rodowisku kwasw nieorganicznych i organicznych, zwizkw
azotu, roztworw soli i agresywnych rodkw spoywczych.
Stale odporne na korozj, nalece do klasy stali nierdzewnych, s objte nor-
mami PN-EN 10088-1:1998, PN-EN 10088-2:1999 oraz PN-EN 10088-3:1999. Na
podstawie tych norm opracowano tablice 6.63 do 6.67 zawierajce dane o kadej
z grup stali odpornych na korozj. Wymagania dotyczce odkuwek oraz kutych
prtw i piercieni z tych stali zawarto w normie PN-EN 10250-4:2001, natomiast
odkuwek, prtw i produktw paskich na urzdzenia cinieniowe odpowiednio
w PN-EN 10222-5:2002, PN-EN 10272:2002U i PN-EN 10028-7:2002U. Stale od-
porne na korozj, zgodnie z normami europejskimi maj oznaczenie skadajce si
z litery X, liczby podajcej rednie stenie C w setnych czciach %, symboli gw-
nych pierwiastkw stopowych, a za nimi liczb (rozdzielonych poziom kresk) po-
dajcych rednie stenie gwnych pierwiastkw stopowych w % (porwnaj rozdz.
6.1.5). Zostanie uniewaniona dotychczasowa norma PN-71/H-86020, take ujmu-
jca stale odporne na korozj.
STALE FERRYTYCZNE WYSOKOCHROMOWE ODPORNE NA KOROZJ
Podstawowym dodatkiem stopowym w stalach odpornych na korozj jest
chrom. Wsteniu wikszym od 13% powoduje on zmniejszenie poniej zera stan-
dardowego potencjau Fladego
*)
w porwnaniu z wartoci ok. 0,63 V, odpowiada-
jc czystemu Fe (rys. 6.27). Stopy elaza o steniu powyej 13% Cr wykazuj
wic wiksz skonno do tworzenia warstw pasywnych, o trwaoci wikszej ni
tworzonych na czystym elazie. Decyduje to o znacznej odpornoci na korozj wy-
sokochromowych stopw elaza. Chrom stabilizuje odmian Fe, ograniczajc wy-
stpowanie austenitu. Wstopach FeCr maksymalna rozpuszczalno Cr w auste-
nicie wynosi 12%. Przy steniu wikszym od 12% Cr w stopach FeCr w caym
zakresie od temperatury pokojowej do temperatury solidusu trway jest ferryt. W-
giel powoduje przesunicie zakresu wystpowania austenitu przy wikszym ste-
niu Cr, zwikszajc zakres obszaru dwufazowego + (rys. 6.28). Stale o maym
steniu wgla poddaje si wyarzaniu w temperaturze 6801000C z chodzeniem
w powietrzu lub wodzie. Stale te wykazuj struktur ferrytyczn, dobr odporno
na korozj i wytrzymao na rozciganie 380750 MPa (tabl. 6.63, wedug PN-
EN 10088-1:1998). Ze wzgldu na obecno C w stalach o strukturze ferrytycznej
mog wystpowa wgliki, w wysokiej temperaturze ulegajce rozpuszczeniu
w roztworze staym. Sprzyja to powstawaniu niewielkiej iloci austenitu, ktry
632
*)
Powierzchnia spasywowanego metalu, np. Fe, w elektrolicie o pH = 0 (porwnaj rozdz. 5.8.4,
rys. 5.84) po przerwaniu przepywu prdu anodowego w krtkim czasie traci waciwoci pa-
sywne, pocztkowo przez kilka sekund powoli, a po osigniciu charakterystycznego dla da-
nego metalu potencjau Fladego gwatownie, osigajc warto odpowiadajc standardo-
wemu aktywnemu potencjaowi metalu, w tym przypadku Fe.
6 rozB 8-11-02 16:46 Page 632
ulega nastpnie przemianie w martenzyt
podczas chodzenia. Zmniejsza to plastycz-
no i spawalno tych stali, powodujc pk-
nicia. W celu uniknicia tego zjawiska do
stali ferrytycznych dodaje si Ti w steniu
okoo piciokrotnie wikszym od cznego
stenia C i N. Wgliki tytanu s trwae do
znacznie wyszej temperatury ok. 1150C,
co uniemoliwia tworzenie si austenitu
podczas obrbki cieplnej. Oddziaywanie
podobne jak Ti maj dodatki Nb lub Zr
(tabl. 6.63). W niektrych gatunkach stali
o strukturze ferrytycznej wystpuje rwnie
dodatek 0,10,3% Al, stabilizujcy ferryt, co
rwnie zapobiega niekorzystnemu tworze-
niu si austenitu podczas obrbki cieplnej.
Gatunki majce podwyszone stenie S po-
nad 0,15% cechuj si du skrawalnoci,
jednak ich odporno na korozj jest
zmniejszona.
633
STENIE MASOWE WGLA (%)
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A

(
C
)
1600
1500
1400
1300
1200
1100
1000
900
800
700
a)
L L L L+
L+
L+
L++
L++
L++
++W
1
+
W
1
++W
1
++W
2
++W
2
++W
2
+W
1
+W
2
+W
1
+W
2
+W
1
+W
2
+
W
1
+
W
1
+
W
1
+W
1
+W
2
+W
1
+W
2
+W
1
+W
2 +W
2 +W
2
+W
1
+W
1
+W
1
L+
L+ L+

L++W
2
L++W
2
L+
+W
1
L+
+W
2
+W
2
+W
2
+
W
2
13%Cr
0 0,5 1,0 2,0 1,5 2,5 0 0,5 1,0 2,0 1,5 2,5 0 0,5 1,0 2,0 1,5 2,5
17%Cr 25%Cr
b) c)
+
Rysunek 6.28
Przekroje steniowe trjskadnikowego ukadu rwnowagi FeCrC przy staym steniu
a) 13% Cr, b) 17% Cr, c) 25% Cr (wedug K. Bungardta, E. Horn i E. Kunzego)
L ciecz, austenit, ferryt, W
1
(Cr,Fe)
23
C
6
, W
2
(Cr,Fe)
7
C
3
S
T
A
N
D
A
R
D
O
W
Y

P
O
T
E
N
C
J
A

F
L
A
D
E
G
O

(
V
)
STENIE MASOWE CHROMU (%)
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0
0,1
0,2
5 0 10 15 20 25 30 100
Rysunek 6.27
Wpyw Cr na potencja Fladego stali (wedug H.J. Rochaego
i G. Lennartza oraz P. Kinga i H.H. Uhliga)
6 rozB 8-11-02 16:46 Page 633
STALE MARTENZYTYCZNE WYSOKOCHROMOWE ODPORNE NA KOROZJ
Stale o steniu 13 i 17% Cr, przy steniu wgla wikszym od odpowiednio 0,1
i 0,05% w wysokiej temperaturze maj struktur dwufazow + , a przy jeszcze
wikszym steniu wgla struktur jednofazow (rys. 6.28). Wstalach o ste-
niu ok. 17% Cr obszar moe by poszerzony po wprowadzeniu ok. 2% Ni. Wyst-
powanie austenitu w wysokiej temperaturze umoliwia hartowanie tych stali po
chodzeniu w powietrzu w celu uzyskania struktury martenzytycznej i nastpne ich
odpuszczanie. Struktura martenzytu odpuszczonego zapewnia tym stalom wiksze
wasnoci wytrzymaociowe, do ok. 1100 MPa (tabl. 6.64, wedug PN-EN 10088-
1:1998), przy nieco mniejszej odpornoci na korozj w porwnaniu ze stalami wy-
sokochromowymi o strukturze ferrytycznej. Niektre stale z tej grupy maj naj-
wiksze stenie wgla, ok. 1%, wrd stali odpornych na korozj.
634
Znak stali
Stenie pierwiastkw
1)
, %
Temperatura
wyarzania
2)
, C
Wytrzymao na rozciganie,
R
m
, MPa
C Cr Mo inne
X2CrNi12 0,03 11,5 Ni: 0,65 680760 450650
X2CrTi12 0,03 11,5 Ti: 6(C + N)0,8 770830 380560
X6CrNiTi12 0,08 11,5 Ni: 1, Ti: 0,2 790850 450650
X6Cr13 0,08 13 750810 400600
X6CrAl13 0,08 13 Al: 0,2 750810 40060
X2CrTi17 0,025 17 Ti: 0,45 820880 380530
X6Cr17 0,08 17 750850 430630
X3CrTi17 0,05 17 Ti: 4(C + N) + 0,150,8 770830 420600
X3CrNb17 0,05 17 Nb: 12C1,0 790850 420600
X6CrMo171 0,08 17 1,15 750850 450630
X6CrMoS17 0,08 17 0,4 S: 0,25 750850 450630
X2CrMoTi171 0,025 17 1,25 Ti: 0,45 820880 400550
X2CrMoTi182 0,025 18,5 2,15 Ti: 4(C + N) + 0,150,8 820880 400640
X2CrMoTiS182 0,03 18,3 2,25 Ti: 0,55, S: 0,25 800880 400640
X6CrNi171 0,08 17 Ni: 1,4 750810 650750
X6CrMoNb171 0,08 17 1,1 Nb: 7(C + N) + 0,11 800860 480560
X2CrNbZr17 0,03 16,8 Zr 7(C + N) + 0,15 870930 400550
X2CrAlTi182 0,03 17,5 Ti: 4(C + N) + 0,150,8, Al: 1,9 870930 500650
X2CrTiNb18 0,03 18 Nb: 3C + 0,31, Ti: 0,45 870930 430630
X2CrMoTi294 0,025 29 4 Ti: 4(C + N) + 0,150,8 9001000 550700
1)
P 0,04, S 0,010,03, Mn 0,51,5, Si 0,51;
2)
Chodzenie po wyarzaniu: w powietrzu
lub wodzie.
Tablica 6.63
Orientacyjny skad chemiczny, warunki obrbki cieplnej i wytrzymao ferrytycznych,
wysokochromowych stali odpornych na korozj
6 rozB 8-11-02 16:46 Page 634
STALE MARTENZYTYCZNE
UMACNIANE WYDZIELENIOWO ODPORNE NA KOROZJ
Stale odporne na korozj umacniane wydzieleniowo cechuj si wikszymi wa-
snociami wytrzymaociowymi w porwnaniu ze stalami o strukturze martenzytu
odpuszczonego umacnianego tylko wydzieleniami wglikw. Skad chemiczny tych
stali (tabl. 6.65, wedug PN-EN 10088-1:1998) jest tak dobrany, aby przy maym
steniu wgla (poniej 0,1%) umoliwi take wydzielanie faz midzymetalicz-
nych (np. Ni
3
Mo, NiAl
2
) z niskowglowego martenzytu. Obrbka cieplna tych
stali polega na hartowaniu i odpuszczaniu
*)
. Podczas austenityzowania nastpuje
rozpuszczenie pierwiastkw stopowych w osnowie austenitycznej, a podczas
635
Znak stali
Stenie pierwiastkw
1)
, %
Warunki obrbki cieplnej,
C/orodek chodzcy
2)
Wytrzymao na
rozciganie, R
m
,
MPa
C Cr Mo inne hartowanie odpuszczanie
X12Cr13 0,12 12,5 Ni 0,75 9501010/o,p 620780 550850
X12CrS13 0,12 13 0,6 S: 0,25 9501000/o,p 680780 650850
X20Cr13 0,2 13 9501050/o,p 200780 650950
X30Cr13 0,3 13 9501050/o,p 200730 8001000
X29CrS13 0,29 12,8 0,6 S: 0,2 9501050/o,p 625675 8501000
X39Cr13 0,39 13,5 10001100/o,p 200350
3)
X46Cr13 0,46 13,5
3) 3) 3)
X14CrMoS17 0,14 16,5 0,4 S: 0,25 9501070 550650 650850
X39CrMo171 0,39 16,5 1,05 Ni 1 10001100/o,p 200750 750950
X50CrMoV15 0,5 14,5 0,65 V: 0,15
3) 3) 3)
X70CrMo15 0,7 15 0,6
3) 3) 3)
X105CrMo17 1,03 17 0,6
3) 3) 3)
X90CrMoV18 0,9 18 1,1 V: 0,1
3) 3) 3)
X17CrNi162 0,17 16 Ni: 2 9501060/o,p 600800 8001050
X3CrNiMo134 0,05 13 0,5 Ni: 4, N 0,02 9501050/o,p,w 520700 6501100
X4CrNiMo1651 0,06 16 1,05 Ni: 5, N 0,02 9001050/o,p,w 550620 7601100
1)
P 0,04, S 0,0150,03, Mn 11,5, Si 0,71;
2)
3)
Brak danych.
Tablica 6.64
Orientacyjny skad chemiczny, warunki obrbki cieplnej i wytrzymao martenzytycznych wysokochromowych
stali odpornych na korozj
*)
Definicje obrbki cieplnej prowadzcej do umocnienia wydzieleniowego stali, zawarte w PN-
EN 10052:1999, s niecise. W ksice konsekwentnie t operacj, w czasie ktrej po auste-
nityzowaniu zachodzi przemiana martenzytyczna, okrela si jako hartowanie, pomimo e ni-
skowglowy martenzyt cechuje si ma twardoci. Nastpujca po hartowaniu operacja jest
odpuszczaniem.
6 rozB 8-11-02 16:46 Page 635
nastpnego ozibiania zachodzi przemiana martenzytyczna. Podczas ozibiania
stali zawierajcych ok. 7% Ni korzystne jest wymraanie w celu wymuszenia prze-
miany austenitu w martenzyt niskowglowy o maej twardoci. Wysok wytrzyma-
o, nawet do ponad 1500 MPa (tabl. 6.65), nadaje stali nastpne odpuszczanie,
w czasie ktrego wydzielaj si wgliki i fazy midzymetaliczne z martenzytu (po-
rwnaj rozdz. 6.7.10 o stalach typu maraging).
STALE AUSTENITYCZNE CHROMOWONIKLOWE ODPORNE NA KOROZJ
Wysok odporno na korozj elektrochemiczn wykazuj stale i stopy jedno-
fazowe. Wprzypadku dodania wicej ni 8% Ni do stali zawierajcych co najmniej
18% Cr stale te w caym zakresie temperatury wykazuj struktur austenitu (rys.
6.29). Stale o strukturze austenitycznej maj wysze wasnoci mechaniczne,
wiksz odporno na korozj i mniejsz skonno do rozrostu ziarn ni stale
636
Znak stali
Stenie pierwiastkw
1)
, %
Warunki obrbki cieplnej,
C/orodek chodzcy
2)
Wytrzymao
na rozciganie,
R
m
, MPa
C Cr Ni Mo Nb inne hartowanie odpuszczanie
X5CrNiCuNb164 0,07 16 4 0,6 0,35 Cu: 4 10251055/o,p 470630 8001270
X5CrNiMoCuNb145 0,07 14 5,5 1,6 0,4 Cu: 1,6 10301050/o,p 550620/p 9301270
X7CrNiAl177 0,09 17 7,2 Al: 1,1 945965/w 500520 1450
X8CrNiMoAl1572 0,1 15 7,2 2,5 Al: 1,1 945965/w 500520 1550
1)
P 0,04; S 0,015; Mn 11,5; Si 0,7;
2)
o olej, p powietrze, w szybko do 20C
i wymraanie w 70C przez 9 h.
Tablica 6.65
Orientacyjny skad chemiczny, warunki obrbki cieplnej i wytrzymao martenzytycznych, umacnianych
wydzieleniowo stali odpornych na korozj
STENIE WGLA (%)
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A

(
C
)
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 0
L+()
()+
L+()+ L+
L+w+
++w
+w
L+w
ciecz L
C
E
austenit
austenit + wgliki (w)
granica rozpuszczalnoci
wgla w austenicie
Rysunek 6.29
Wpyw wgla na struktur stali o steniu 18% Cr i 8% Ni (wedug F.H. Keatinga)
6 rozB 8-11-02 15:30 Page 636
o strukturze ferrytycznej. W stalach CrNi
typu 188 rozpuszczalno wgla w austeni-
cie zmniejsza si wraz z obnieniem tempe-
ratury i w temperaturze pokojowej wynosi
ok. 0,04% (rys. 6.29). Zmniejszajcej si roz-
puszczalnoci C w austenicie towarzyszy wy-
dzielanie si wglikw (Fe,Cr)
23
C
6
.
Jednofazow struktur austenitu o wyso-
kiej odpornoci na korozj, bez wydziele
wglikw, stal uzyskuje w wyniku przesyca-
nia w wodzie z temperatury 1100C. Wprzy-
padku ponownego nagrzania tak obrobionej
stali do temperatury wyszej od ok. 500C,
np. w warunkach pracy lub w czasie spawa-
nia, nastpuje wydzielanie wglikw chromu
w postaci siatki, nierzadko przerywanej na
granicach ziarn, a w przypadku spawania
w strefie wpywu ciepa. Proces ten jest
zwizany z dechromizacj obszarw przyle-
gych do granic ziarn austenitu (rys. 6.30)
i korozj midzykrystaliczn (porwnaj
rozdz. 5.8.2). W temperaturze ok. 500C
szybko dyfuzji Cr jest bowiem znacznie
mniejsza od szybkoci dyfuzji C. Wgiel two-
rzcy wgliki pochodzi wic z obszaru cae-
go ziarna, natomiast Cr z obszarw przyle-
gych do jego granic. Moe to powodowa lo-
kalne zmniejszenie stenia Cr poniej ok.
12% (rys. 6.30). Z tego powodu nastpuje
gwatowny wzrost potencjau Fladego stali
w tych miejscach i uwraliwienie jej na dzia-
anie korozji elektrochemicznej, przebiegaj-
cej po granicach ziarn. Szybko dyfuzji Cr
w temperaturze ok. 650C jest znacznie
wiksza ni w niszej temperaturze i dlatego
korozja midzykrystaliczna po nagrzaniu do
tej temperatury nie zachodzi. Podobnie
wpywa znaczne przeduenie wygrzewania
stali, nawet w stosunkowo niskiej temperatu-
rze zblionej do 500C. Wraliwo na ko-
rozj midzykrystaliczn zaley wic od st-
enia wgla w roztworze, temperatury i cza-
su wygrzewania, co mona przedstawi na
wykresie CTW (czastemperaturawrali-
wo na korozj midzykrystaliczn), podob-
nym do wykresw CTP (rys. 6.31).
637
%
C
r
%
C
%
C
r
%
C
a)
b)
stenie rednie 0,10%
w
g
l
i
k
w
g
l
i
k
w
g
l
i
k
stenie wgla
w rwnowadze
z wglikami ok. 0,002%
stenie wgla
w rwnowadze
z wglikami ok. 0,002%
stenie chromu
zapewniajce odporno
chemiczn ok. 12%
stenie chromu
zapewniajce odporno
chemiczn ok. 12%
stenie rednie 18%
granica ziarna
granica ziarna
0,09
0,06
0,04
0,03
0,02
stenie wgla w stali, %
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A

(
C
)
CZAS WYGRZEWANIA (s)
900
800
700
600
500
0,01 0,1 1 10 100 1000 10000100000
Rysunek 6.30
Schemat wpywu wydzielania wglikw typu M
23
C
6
na zmiany
stenia wgla i chromu w pobliu granicy ziarn w stalach
wysokochromowych a) uwraliwionych na korozj midzykrys-
taliczn, b) odpornych na ten rodzaj korozji w wyniku
przeduenia czasu i podwyszenia temperatury wygrzewania
(wedug E.C. Baina)
Rysunek 6.31
Wykres CTW czastemperaturawraliwo na korozj
midzykrystaliczn stali CrNi typu 188 o rnym steniu
wgla (wedug H.J. Rochaego)
6 rozB 8-11-02 15:30 Page 637
W celu skutecznego przeciwdziaania korozji midzykrystalicznej nie mona
dopuci do wydzielenia wglikw chromu. Osiga si to przez:
ponowne przesycanie stali, co moe by stosowane tylko do elementw o nie-
wielkich wymiarach;
zmniejszenie stenia C poniej 0,03%; w niektrych gatunkach dopuszcza si
stenie wgla nie wiksze ni 0,07%; sposb ten naley uzna za najbardziej
skuteczny, cho wymagajcy specjalnych zabiegw metalurgicznych;
tzw. stabilizowanie stali przez wprowadzenie pierwiastkw wglikotwrczych
o wikszym od Cr powinowactwie chemicznym do wgla, najczciej Ti lub Nb;
pierwiastki te tworz trwae wgliki typu MX, nieprzechodzce do roztworu
staego podczas przesycania; ich stenie jest dobierane tak, aby zwiza cay
wgiel: %Ti 4%C, %Nb 8%C.
Nadmiar Ti zmniejsza odporno na korozj, zwaszcza w strefie wpywu cie-
pa w pobliu spoiny, a ponadto utlenia si cakowicie w strefie przetopienia spo-
iny. Poniewa Nb wykazuje mae powinowactwo chemiczne do tlenu, korzystne
jest jego zastosowanie, cho wiksze s tego koszty. Stale stabilizowane maj do-
bre wasnoci wytrzymaociowe w temperaturze do ok. 600C.
Dodatek 13% Mo zwiksza odporno stali chromowoniklowych o struktu-
rze austenitycznej na dziaanie kwasw siarkowego i octowego oraz na korozj we-
row w obecnoci jonw chlorkowych. Dodatek 23% Si polepsza odporno na
dziaanie kwasu solnego i rozcieczonego kwasu siarkowego, a take aroodpor-
no (porwnaj rozdz. 6.7.2). Skonno stali CrNi do korozji napreniowej
zmniejsza dodatek ok. 3% Cu. Kolejne dodatki stopowe w stalach CrNi typu
188, przy zrnicowanym steniu C i N, wpywaj na przesunicie zakresu ist-
nienia faz i zmiany stabilnoci struktury au-
stenitycznej. Orientacyjne okrelenie skadu
fazowego stali CrNi w zalenoci od ste-
nia dodatkw stopowych umoliwiaj wykre-
sy (rys. 6.32), podajce skad fazowy spoiny
stali po szybkim chodzeniu z temperatury
spawania. Struktura jednorodnego austenitu
bez obecnoci martenzytu lub ferrytu Fe
wystpuje tylko w cile okrelonym zakresie
stenia C, N, Cr, Ni i innych pierwiastkw
stopowych. Jednofazowa struktura austeni-
tyczna uniemoliwia zwikszenie wasnoci
wytrzymaociowych tej grupy stali w proce-
sie obrbki cieplnej. Zwikszenie wytrzyma-
oci stali austenitycznych mona uzyska
stosujc dodatek azotu lub przez odksztace-
nie plastyczne na zimno.
Skad chemiczny, warunki przesycania
oraz wytrzymao stali chromowoniklo-
wych o strukturze austenitycznej odpornych
na korozj zestawiono w tablicy 6.66 (wedug
PN-EN 10088-1:1998). Stale o najwikszym
638
austenit A
martenzyt M
ferryt F
0
28
24
20
16
12
8
4
0
4 8 12 16 20 24 28 32 36 40 N
i
E
=
%
N
i
+
3
0
%
C
+
0
,
5
%
M
n
+
3
0
%
N
Cr
E
=%Cr+1,4%Mo+1,5%Si+0,5%Nb+2%Ti
0
%

f
e
r
r
y
t
u
A+M
A
+
M
+
F
M+F
A+F
1
0
%
1
0
%
2
0
%
2
0
%
4
0
%
4
0
%
8
0
%
8
0
%
1
0
0
%
1
0
0
%
5
%
5
%
Rysunek 6.32
Wpyw pierwiastkw austenito- i ferrytotwrczych na struktur
spoiny stali CrNi typu 188, spawanej i szybko ochodzonej
z temperatury krzepnicia do temperatury pokojowej
(wedug A.L. Schafflera)
Cr
E
ekwiwalent chromu, Ni
E
ekwiwalent niklu
6 rozB 8-11-02 15:30 Page 638
639
Znak stali
Stenie pierwiastkw
1)
, %
Temperatura
przesycania
2)
, C
Wytrzymao na
rozciganie, R
m
, MPa
C Cr Ni Mn Mo inne
X10CrNi188 0,1 17,5 7,8 0,8 N 0,11 10001100 500750
X2CrNiN187 0,03 17,5 7 N: 0,15 10201100 530780
X2CrNi189 0,03 18,5 9 N 0,11 10001100 450680
X2CrNi1911 0,03 19 11 N 0,11 10001100 460680
X2CrNiN1810 0,03 18,3 10 N: 0,17 10001100 550760
X5CrNi1810 0,07 18 9,2 2 N 0,11 10001100 500700
X8CrNiS189 0,1 18 9 Cu 1, S: 0,25 10001100 500750
X6CrNiTi1810 0,08 18 10,5 Ti: 5C0,7 10001120 500700
X6CrNiNb1810 0,08 18 10,5 Nb: 10C1 10201120 500740
X4CrNi1812 0,06 18 12 N 0,11 10001100 500700
X1CrNi2521 0,02 25 21 0,2 N 0,11 10301110 470670
X2CrNiMo17122 0,03 17,5 11,5 2,3 N 0,11 10201120 500700
X2CrNiMoN17112 0,03 17,5 11 2,3 N: 0,17 10201120 580800
X5CrNiMo17122 0,07 17,5 11,5 2,3 N 0,11 10201120 500700
X1CrNiMoN25222 0,02 25 22 2,3 N: 0,13 10701150 540740
X6CrNiMoTi17122 0,08 17,5 12 2,3 Ti: 5C0,7 10201120 500700
X6CrNiMoNb17122 0,08 17,5 12 2,3 Nb: 10C1,0 10201120 510740
X2CrNiMo17123 0,03 17,5 11,8 2,8 N 0,11 10201120 500700
X2CrNiMoN17133 0,03 17,5 12,5 2,8 N: 0,17 10201120 580800
X3CrNiMo17133 0,05 17,5 11,8 2,8 N 0,11 10201120 500700
X2CrNiMo18143 0,03 18 13,8 2,8 N 0,11 10201120 500700
X2CrNiMoN18124 0,03 18 11,8 3,5 N: 0,15 10701150 540740
X2CrNiMo18154 0,03 18,5 14,5 3,5 N 0,11 10201150 500700
X2CrNiMoN17135 0,03 17,5 13,5 4,5 N: 0,17 10201140 580800
X1CrNiSi18154 0,015 17,5 15 0,2 Si: 4,1, N 0,11 11001160 530730
X12CrMnNiN1775 0,15 17 4,5 6,5 N: 0,15 10001100 750950
X2CrMnNiN1775 0,03 16,5 4,5 7 N: 0,18 10001100 630830
X12CrMnNiN1895 0,15 18 5 9 N: 0,15 10001100 600800
X3CrNiCu1992 0,035 18,5 8,5 1,8 Cu: 1,8, N 0,11 10001100 450650
X6CrNiCuS1892 0,08 18 9 2 0,6 Cu: 1,6, S: 0,25, N 0,11 10001100 500710
X3CrNiCu1894 0,04 18 9,5 2 Cu: 3,5, N 0,11 10001100 450650
X3CrNiCuMo17-11-3-2 0,04 17 10,5 1 2,3 Cu: 3,3, N 0,11 10001100 450650
X1CrNiMoCuN20-18-7 0,02 20 18 1 6,5 Cu: 0,8, N: 0,22 11401200 650850
X1NiCrMoCu25205 0,02 20 25 2 4,5 Cu: 1,6, N 0,15 10501150 520730
X1NiCrMoCuN25-20-7 0,02 20 25 1 6,5 Cu: 1,0, N: 0,2 11201180 650850
X1CrNiMoCuN25-25-5 0,02 25 25,5 2 5,2 Cu: 1,5, N: 0,21 11201180 600800
X1NiCrMoCu31274 0,02 27 31 2 3,5 Cu: 1,1, N 0,11 10501150 500750
1)
P 0,0250,05, S 0,010,03, Si 0,252;
2)
Chodzenie po przesycaniu w wodzie lub w powietrzu.
2
Tablica 6.66
Orientacyjny skad chemiczny, warunki obrbki cieplnej oraz wytrzymao na rozciganie austenitycznych
stali odpornych na korozj
6 rozB 8-11-02 15:30 Page 639
steniu Cr, Ni i Mo maj struktur bardzo stabilnego austenitu, przez co s nazy-
wane stalami super austenitycznymi. Cechuj si one bardzo du odpornoci na
korozj, jednak ze wzgldu na cen powinny by stosowane jedynie w uzasadnio-
nych przypadkach.
STALE AUSTENITYCZNE CHROMOWONIKLOWOMANGANOWE
ODPORNE NA KOROZJ
Wzwizku z deficytem Ni stosuje si zastpczo odporne na korozj stale chro-
mowoniklowomanganowe o strukturze austenitycznej. W celu stabilizacji auste-
nitu oraz rozdrobnienia ziarna do stali tych dodaje si ponadto 0,10,3% N. Stale
te ustpuj nieco pod wzgldem odpornoci na korozj stalom chromowoniklo-
wym. S stosowane na aparatur chemiczn pracujc pod cinieniem w niskiej
temperaturze. W rodowiskach, takich jak roztwory kwasu mlekowego, octowego
i innych, wystpujcych w sokach owocowych, stale CrNiMn wykazuj dobr
odporno na korozj. Dlatego ze stali tych s wykonywane aparaty do przerobu
mleka i jego produktw, urzdzenia przetwrstwa warzywnoowocowego oraz in-
na aparatura przemysu spoywczego. Skad chemiczny oraz dodatkowe informa-
cje dotyczce poszczeglnych gatunkw tych stali podano w tablicy 6.66.
STALE FERRYTYCZNOAUSTENITYCZNE ODPORNE NA KOROZJ
Stale odporne na korozj o zwikszonym steniu Cr i innych pierwiastkw fer-
rytotwrczych w stosunku do ograniczonego stenia Ni i innych pierwiastkw
austenitotwrczych w temperaturze pokojowej cechuj si struktur dwufazow
+ . Stale te zawieraj zwykle 2227% Cr, 47% Ni oraz dodatki Mo i N, co po-
woduje, e udzia austenitu w tych stalach zawiera si w przedziale ok. 40 do 60%.
Stale ferrytycznoaustenityczne maj wiksze wasnoci wytrzymaociowe w po-
rwnaniu ze stalami austenitycznymi oraz cechuj si szczeglnie dobr odporno-
ci na korozj napreniow. Znormalizowane w kraju stale z tej grupy zestawio-
no w tablicy 6.67 (wedug PN-EN 10088-1:1998).
640
Znak stali
Stenie pierwiastkw
1)
, % Temperatura
przesycania, C
/orodek chodzcy
2)
Wytrzymao
na rozciganie,
R
m
, MPa C Cr Ni N Mo inne
X2CrNiN234 0,03 23 4,5 0,13 0,35 Cu: 0,35 9501050/w,p 600830
X3CrNiMoN2752 0,05 26,5 5,5 0,13 1,7 10201100/w,p 620880
X2CrNiMoN2253 0,03 22 5,5 0,16 3 10201100/w,p 640880
X2CrNiMoCuN256v3 0,03 25 6,5 0,23 3,4 Cu: 1,8 10401120/w 690900
X2CrNiMoN2574 0,03 25 7 0,28 3,8 10401120/w 730930
X2CrNiMoCuWN2574 0,03 25 7 0,25 3,5 Cu: 0,8, W: 0,8 10401120/w 730930
P 0,035, S 0,0150,03, Si 0,71, Mn 12;
w woda, p powietrze.
1) 2)
Tablica 6.67
Orientacyjny skad chemiczny, warunki obrbki cieplnej oraz wytrzymao na rozciganie
ferrytycznoaustenitycznych stali odpornych na korozj
6 rozB 8-11-02 15:30 Page 640
STALE CHROMOWONIKLOWE
ODPORNE NA KOROZJ NA WSZCZEPY CHIRURGICZNE
Szczeglnym przypadkiem stali chromowoniklowych odpornych na korozj
s stale do wytwarzania wszczepw (implantw) chirurgicznych. Materiay te nie
powinny ulega korozji w organizmie czowieka nawet przez kilkadziesit lat. Wy-
maga si od nich wysokiej jakoci metalurgicznej oraz stabilnej struktury austeni-
tycznej, zapewnionej np. w stalach CrNiMo typu 18153 ujtych w PN-ISO
5832-1:1997 jako stopy D i E (porwnaj rozdz. 8.6.2).
6.7.7. Stale do pracy wobnionej temperaturze
Stale do pracy w obnionej temperaturze s stosowane w zakresie od poniej
0C do temperatury wrzenia helu, tj. ok. 269C, w chemii i petrochemii, chod-
nictwie, przemysach stoczniowym, lotniczym, nuklearnym i kosmonautyce, a tak-
e do wytwarzania zbiornikw do magazynowania ciekych gazw. Wraz z obnie-
niem temperatury pracy zwiksza si wytrzymao, natomiast zmniejsza cigli-
wo i odporno stali na kruche pkanie. Obnienie temperatury powoduje bo-
wiem zmniejszenie ruchliwoci dyslokacji i ich tzw. zamroenie.
Na krzywej udarnoci (rys. 6.33) w zalenoci od temperatury wystpuje
gwatowne zmniejszenie wartoci udarnoci, a punkt przegicia na krzywej t
k
okrela tzw. temperatur przejcia w stan kruchy, zwan niekiedy progiem krucho-
ci. Zjawisko to, charakterystyczne dla metali o sieci A2 i A3, nie wystpuje w sto-
pach o sieci A1. Dla wielu stali jako warto graniczn pracy amania przyjmuje
si KV = 27 J.
Wcelu uniknicia uszkodzenia lub zniszczenia konstrukcji pracujcych w obni-
onej temperaturze uywa si na nie stali charakteryzujcych si temperatur przej-
cia w stan kruchy nisz od temperatury pracy.
641
stal wglowa
0,2% C
13% Ni
8,5% Ni
5% Ni
3,5% Ni
2% Ni
36% Ni
sie A1
P
R
A
C
A

A
M
A
N
I
A

(
J
)
120
100
80
60
40
20
0
200 150 100 50 0
Rysunek 6.33
Wpyw temperatury badania
i stenia niklu na udarno
stali (wedug T.N. Armstronga
i G.R. Brophyego)
6 rozB 8-11-02 15:30 Page 641
Do pracy w obnionej temperaturze s stosowane:
stale wglowe i niskostopowe; mog pracowa w temperaturze nie niszej od
50C; w celu rozdrobnienia ziarn s poddawane regulowanemu walcowaniu,
wyarzaniu normalizujcemu lub ulepszaniu cieplnemu; zawieraj dodatek Mn
(rys. 6.34) i niewielkie dodatki Al, Nb, V, niekiedy take Ni, Mo, Cr i Cu o st-
eniu nieprzekraczajcym 1% (porwnaj rozdz. 6.4.3);
stale niklowe o steniu od 1,5 do 9% Ni
w temperaturze od 50 do 200C;
stale chromowoniklowe i chromowoni-
klowomanganowe o strukturze austeni-
tycznej i stosunkowo niskiej granicy pla-
stycznoci (porwnaj rozdz. 6.7.2
i 6.7.6), nieznacznie zmniejszajcej si
wraz z obnieniem temperatury badania;
stopy wysokoniklowe o strukturze auste-
nitycznej, w tym tzw. inwar o steniu
36% Ni, w ktrych prg kruchoci nie wy-
stpuje a do temperatury wrzenia He, tj.
do ok. 269C.
STALE NIKLOWE DO PRACY W OBNIONEJ TEMPERATURZE
Gwnym dodatkiem w stalach do pracy w obnionej temperaturze jest Ni.
Pierwiastek ten silnie przesuwa temperatur t
k
przejcia w stan kruchy do mniej-
szych wartoci, powodujc jednoczenie zmniejszenie udarnoci maksymalnej
w temperaturze wyszej od progu kruchoci (rys. 6.33). Ze wzgldu na silny wpyw
na hartowno Ni sprzyja powstawaniu drobnoziarnistej struktury bainitycznej
i martenzytycznej stali. Obnienie temperatury M
s
i M
f
pocztku i koca prze-
miany martenzytycznej wywoane przez dodatek Ni powoduje wystpowanie
znacznego udziau austenitu szcztkowego w strukturze stali obrobionej cieplnie,
co decyduje o dodatkowym zwikszeniu udarnoci stali w obnionej temperaturze.
Dodatek Mn rwnie wpywa na obnienie progu kruchoci (rys. 6.34), zwiksza-
jc wasnoci mechaniczne stali wraz z udarnoci, zarwno w temperaturze poko-
jowej, jak i obnionej. Mangan w steniu powyej 0,8% moe powodowa kru-
cho odpuszczania, czemu przeciwdziaa dodatek Mo, a take przyspieszone
chodzenie po odpuszczaniu. Pierwiastki C oraz N silnie podwyszaj temperatu-
r t
k
progu kruchoci, podobnie jak S, O i P.
Znaczcy wpyw na temperatur przejcia w stan kruchy wywiera obrbka ciepl-
na (rys. 6.35). Stale o strukturze drobnolistwowego martenzytu wysokoodpuszczo-
nego, uzyskanego w wyniku ulepszania cieplnego, cechuj si najnisz temperatur
t
k
; nieco wysza jest waciwa dla stali o strukturze bainitycznej, natomiast najwy-
sza dla stali wyarzonych normalizujco o strukturze ferrytycznoperlitycznej.
642
P
R
A
C
A

A
M
A
N
I
A
,

K
V

(
J
)
TEMPERATURA (C)
400
300
200
100
0
80 40 0
0
40
stenie Mn, %
120 160 80
0,5
1,0
2,0
Rysunek 6.34
Wpyw stenia manganu na temperatur przejcia stali w stan
kruchy (wedug W.P. Reesa, B.E. Hopkinsa i H.R. Tiplera)
6 rozB 8-11-02 15:30 Page 642
Orientacyjny skad chemiczny pproduktw paskich, tj. blach, tam i pasw,
ze stali niskostopowych i niklowych przeznaczonych na urzdzenia cinieniowe do
pracy w obnionej temperaturze, objtych norm PN-EN 10028-4:1999, wraz
z przyblionymi wasnociami i warunkami obrbki cieplnej zestawiono w tablicy
6.68. Wymagania dotyczce odkuwek z tych stali zawarte s w projekcie PN-EN
10222-3. Stale te nale do klasy jakoci stopowych specjalnych.
643
Znak stali
Stenie gwnych
pierwiastkw
1)
, %
Najnisza
temp.
pracy,
Wasnoci mechaniczne
Temperatura, C
/sposb chodzenia
4)
C Mn Si Ni
C
R
eH
(R
p0,2
),
MPa
R ,
MPa
KV
hartowania (Q)
lub wyarzania
normalizujcego
(N)
odpuszczania
lub wyarzania
odprajcego
temp.
badania,
C
J
11MnNi53
2)
0,14 1,1 0,5 0,55 60 275 420530 60 27 (N)880940/p 580640/p
13MnNi63
2)
0,16 1,3 0,5 0,6 60 345 490610 60 27 (N)880940/p 580640/p
15NiMn6 0,18 1,2 0,35 1,5 60 345 490640 80 27
(N)850900/p
(Q)850900/w,o
600660/p,w
12Ni14 0,15 0,6 0,35 3,5 100 345 490640 100 27
(N)830880/p
(Q)830880/w,o
580640/p,w
12Ni19 0,15 0,6 0,35 5 120 380 530710 120 27
(N)800850/p
(Q)800850/w,o
580660/p,w
X8Ni9 0,1 0,6 0,35 9,3 196
480
575
640840
680820
196
196
27
50
(Q)770830/w,o 540640/p,w
X7Ni9 0,1 0,6 0,35 9,3 196 575 680820 196 80 (Q)770830/w,o 540640/p,w
P 0,0150,025, S 0,0050,015, V 0,010,05, Cr + Cu + Mo 0,5;
Al 0,02, Nb 0,05.
Prbki poprzeczne.
4)
w woda,
o olej,
p powietrze.
3)
1)
2)
3)
m
Tablica 6.68
Orientacyjny skad chemiczny, przyblione wasnoci i warunki obrbki cieplnej stali na urzdzenia cinieniowe
do pracy w obnionej temperaturze
P
R
A
C
A

A
M
A
N
I
A
,

K
V

(
J
)
120
100
80
60
40
20
0
-220 -200 -180
hartowanie
i odpuszczanie
normalizowanie
normalizowanie
i odpranie
dwukrotne hartowanie
i odpuszczanie
-160 -140 -120 -100 -80 -60 -40 -20 0
Rysunek 6.35
Wpyw obrbki cieplnej
oraz temperatury badania
na udarno stali
zawierajcej 5% Ni
(wedug B. Msgena
i J. Degenkolbego)
6 rozB 8-11-02 15:30 Page 643
6.7.8. Stale odporne na cieranie
STAL HADFIELDA
Typowa stal odporna na cieranie X120Mn13
nazywana stal Hadfielda, zawiera 1,11,3% C
i 1213% Mn. Zgodnie z wykresem rwnowagi
FeMnC (rys. 6.36) stal ta w temperaturze
wyszej od ok. 950C wykazuje stabiln struktur
austenityczn, a po powolnym ochodzeniu do tem-
peratury pokojowej jest mieszanin ferrytu i cemen-
tytu manganowego. Podczas ochodzenia stali
z wychodzeniem izotermicznym w temperaturze
ok. 600C z austenitu wydzielaj si wgliki
(Fe,Mn)
3
C i nastpnie czciowo przebiega prze-
miana perlityczna. Stal w tym stanie wykazuje
dobr obrabialno. Wwyniku przesycania z tempe-
ratury ok. 1000C, z chodzeniem w wodzie, w tem-
peraturze pokojowej stal uzyskuje struktur
austenityczn. Stale X120Mn13 oraz X110Mn14
i X120Mn12 o zblionym skadzie chemicznym
(z dodatkiem Cr, Mo lub Ni), w stanie przesyconym
cechuj si du skonnoci do umocnienia w wy-
niku zgniotu zwizanego z tworzeniem mikrobli-
niakw. Twardo stali wynosi wwczas ok. 500 HB.
ZASTOSOWANIE STALI HADFIELDA
Stal Hadfielda umacniajca si w czasie pracy, jest stosowana na elementy na-
raone na cieranie przy duych i dynamicznych naciskach powierzchniowych, np.
na kosze koparek, gsienice do cignikw, rozjazdy kolejowe, amacze kamienia
i myny kulowe. Czsto ze wzgldw technologicznych elementy te s wykonywa-
ne przez odlewanie ze staliwa GX120Mn13 o skadzie analogicznym jak stali
X120Mn13 (porwnaj rozdz. 6.8.2, tabl. 6.78).
6.7.9. Stale o szczeglnych wasnociach
magnetycznych
OGLNA KLASYFIKACJA
Welektrotechnice i elektronice szerokie zastosowanie znajduj stale o szczegl-
nych wasnociach magnetycznych
*)
. Wzalenoci od ksztatu ptli histerezy (rys.
6.37) materiay te dzieli si na:
644
STENIE MASOWE C
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A

(
C
)
1000
900
800
700
600
500
400
300
200
100
0
0,4
+(Fe,Mn)
3
C
++(Fe,Mn)
3
C
+
++(Fe,Mn)
3
C
+(Fe,Mn)
3
C
+
pole to obejmuje
orientacyjny
przebieg krzywych
0,8 1,2 1,6
Rysunek 6.36
Przekrj pionowy
potrjnego ukadu
rwnowagi FeMnC
przy staym steniu
13% Mn (wedug
Tofautego i Lindena)
*)
Pozostae grupy materiaw o szczeglnych wasnociach magnetycznych opisano w roz-
dziale 8.5.6.
6 rozB 8-11-02 15:30 Page 644
magnetycznie mikkie (m) o duej pozostaoci magnetycznej B
r
i maym na-
teniu koercji H
c
(rys. 6.37a),
magnetycznie twarde (t) o mniejszej pozostaoci magnetycznej i znacznie
wikszym nateniu koercji (rys. 6.37b).
Powierzchnia ptli histerezy jest proporcjonalna do energii przemagnesowania
materiau, rozproszonej w postaci ciepa.
STALE MAGNETYCZNIE MIKKIE
Stale magnetycznie mikkie stosowane w postaci blach elektrotechnicznych
prdnicowych zawieraj poniej 0,08% C i 0,43,4% Si. Blachy transformatorowe
zawieraj 2,84,2% Si. Walcowanie blach z tych stali wykonuje si tak, aby uzyska
tekstur 100 {110} (rys. 6.38). Jest to korzystne, poniewa 100 jest kierunkiem
najatwiejszego namagnesowania elaza. Po walcowaniu blachy poddaje si wya-
rzaniu odwglajcemu (w atmosferze 20% H
2
i 80% N
2
), doprowadzajc do ko-
rzystnego rozrostu ziarn. Materiay te nie powinny by odksztacane plastycznie na
zimno, gdy zgniot zwiksza koercj.
Stale magnetycznie mikkie s objte kilkoma normami dotyczcymi blach
i tam elektrotechnicznych o rnym stopniu przetworzenia. S oznaczane liter
M, po niej liczb podajc pomnoon przez 100 warto stratnoci cakowitej
645
a)
B
B
r
H
c
H
c
B
r
H
m
t
H
B
b)
Rysunek 6.37
Schemat ptli histerezy
magnetycznej materiaw
magnetycznie
a) mikkich m,
b) twardych t;
B indukcja magnetyczna,
H natenie pola
magnetycznego
Rysunek 6.38
Schemat tekstury materiaw magnetycznych o sieci A2, regularnej przestrzennie centrowanej
(wedug N.P. Gossa)
k
ie
r
u
n
e
k
w
a
lc
o
w
a
n
ia
6 rozB 8-11-02 15:30 Page 645
(w W/kg, przy 1,5 T i 50 Hz) i po pauzie nastpn liczb podajc grubo
produktu w mm te pomnoon przez 100. Znak jest zakoczony liter zalen od
stanu i rodzaju stali:
w stanie w peni przetworzonym:
o ziarnie niezorientowanym, walcowanej na zimno, wedug PN-EN
10106:1998, o znaku zakoczonym liter A, np. M800100A,
o ziarnie zorientowanym, wedug PN-EN 10107:1999, o znaku zakoczonym
liter N (o normalnej stratnoci), S (o obnionej stratnoci) lub P (o wyso-
kiej przenikalnoci), np. M11135N, M14030S, M10023P,
w stanie nie w peni przetworzonym, walcowanej na zimno (bez kocowej ob-
rbki cieplnej):
niestopowej, wedug PN-EN 10126:2000, o znaku zakoczonym liter D, np.
M105050D,
stopowej, wedug PN-EN 10165:2000, o znaku zakoczonym liter E, np.
M52065E.
Cienkie blachy i tamy stalowe elektrotechniczne do pracy przy rednich
czstotliwociach s ujte w normie PN-EN 10303:2002U, natomiast materiay
magnetyczne stosowane w przekanikach w PN-EN 10304:2002U.
Odrbn grup stanowi stale o okrelonych wasnociach mechanicznych i ma-
gnetycznych. Blachy i tamy z tych stali s stosowane do wytwarzania stojanw
646
Znak stali
1)
Umowna granica
plastycznoci
R ,
p0,2
MPa
Wytrzymao na
rozciganie , R
m
MPa
Wyduenie
Gsto strumienia magnetycznego, T
przy nateniu pola magnetycznego
A
80mm
, % A
2)
5 kA/m 15 kA/m
250-xxx-TF 183 250 325 16 1,6 1,83
300xxxTF 182 300 375 15 1,55 1,82
350xxxTF 181 350 425 13 1,52 1,81
400xxxTF 180 400 450 10 1,5 1,8
250xxxTG 180 250 350 22 26 1,6 1,8
300xxxTG 180 300 400 20 24 1,6 1,8
350xxxTG 179 350 450 18 22 1,55 1,79
400xxxTG 179 400 500 16 19 1,55 1,79
450xxxTG 179 450 550 14 17 1,54 1,79
500xxxTG 179 500 600 12 14 1,53 1,79
550xxxTG 178 550 650 12 14 1,52 1,78
600xxxTG 178 600 700 10 12 1,5 1,78
650xxxTG 178 650 750 10 12 1,48 1,78
700xxxTG 178 700 800 10 12 1,46 1,78
1)
xxx stukrotna warto gruboci blachy lub tamy w mm, TF produkty walcowane na zimno lub TG walcowane na gorco.
2)
Produkty o gruboci >3 mm.
, %
Tablica 6.69
Wymagane minimalne wasnoci stali o okrelonych wasnociach mechanicznych i magnetycznych
6 rozB 8-11-02 15:30 Page 646
i wirnikw maszyn elektrycznych. Zgodnie z norm PN-EN 10265:2001 stale te na-
le do grupy stali niestopowych jakociowych, poniewa jednak nie stawia si im
wymaga dotyczcych skadu chemicznego cz z nich moe by wytwarzana
jako stale stopowe. Klasyfikuje si je w zalenoci od wartoci minimalnej umow-
nej granicy plastycznoci oraz od wartoci minimalnej gstoci strumienia magne-
tycznego i dzieli na dwie grupy: produktw walcowanych na gorco (o gruboci
1,64,5 mm) i walcowanych na zimno (o gruboci 0,52 mm). Oznaczenie tych
stali skada si z liczby rwnej minimalnej wartoci umownej granicy plastyczno-
ci w MPa, oddzielonej kresk od stukrotnej wartoci gruboci nominalnej produk-
tu w mm, a po nastpnej kresce z liter TF (produkty walcowane na zimno) lub
TG (produkty walcowane na gorco) i stukrotnej wartoci minimalnej gstoci
strumienia magnetycznego w T okrelonej przy nateniu pola magnetycznego
15 kA/m, np. 400160TF 180 lub 550320TG 178 (tabl. 6.69).
STALE MAGNETYCZNIE TWARDE
Stale magnetycznie twarde stosowane na
magnesy trwae (rys. 6.39) charakteryzuje
moc waciwa (BH)
maks.
, ktra powinna osi-
ga moliwie najwiksze wartoci. Wymaga-
nia te speniaj stale wglowe eutektoidalne
zahartowane na martenzyt oraz stale stopo-
we zawierajce W, Cr i Co silnie zwikszaj-
ce koercj (wedug dotychczasowej normy
PN-75/H-84038, tabl. 6.70). Inne materiay
magnetycznie twarde stosowane na magnesy
stae opisano szerzej w rozdziale 8.5.6.
647
m
a
g
n
e
s
o
w
a
n
i
e
r
o
z
m
a
g
n
e
s
o
w
a
n
ie
(BH)
maks.
B
B
r
-H
c
0 H
Rysunek 6.39
Charakterystyka magnesu
trwaego
Znak stali
1)
2)
, % Pozostao
magne-
tyczna,
B
r
, T
Koercja,
H
c
,
A/m
Maksymalny
iloczyn
(BH)
maks.
,
J/m
3
Temperatura, C
C Cr W Mo Co
hartowania/
orodek chodzcy
3) odpuszczania
4)
W6 (X73W6) 0,73 0,4 5,7 4930 2300 800840/w,p 100120
H6K6
(X98CoCr66)
0,98 6 6 6 7560 3200 9301000/o 100120
H9K15M2
(X98CoCrMo159)
0,98 9 1,5 15 15 13525 5170 10001050/o,p 100120
1)
Znak w nawiasie zgodny z zasadami podanymi w PN-EN 10027-1:1994 (porwnaj rozdz. 6.1.5).
2)
P 0,03, S 0,03, Mn: 0,3, Si: 0,3, Ni 0,30,6.
3)
4)
Czas odpuszczania: 45 h.
Tablica 6.70
Skad chemiczny, wasnoci i warunki obrbki cieplnej stali stopowych magnetycznie twardych
*)
*)
6 rozB 8-11-02 15:30 Page 647
648 648
Ropa naftowa jest wydobywana na polach naftowych (1) (2), jak w Zagbiu Pnocnym Wielkich Rwnin
w stanie Wyoming (14) w USA lub na pustyniach na rodkowym Wschodzie, w Afryce, Ameryce Poudniowej,
Rosji (2), po dokonaniu odwiertu przy uyciu widrw koronkowych zbrojonych diamentem (13). Ok. 25%
spord wiatowej produkcji ropy naftowej, ktra wynosi ok. 25 miliardw baryek, pochodzi ze z podmor-
skich i jest wydobywana na platformach (5)(9), wykonanych gwnie ze stali i betonu np. na Oceanie
Atlantyckim, o fundamencie ze spronego betonu, metod wstrzykiwanie wody i gazu (Hibernia koo Nowej
Funlandii), na 270-tonowych supach wbitych w dno (RAM POWELL w zatoce Meksykaskiej) lub na specjalnym
statku utrzymywanym w staym pooeniu, jak w najgbszym czynnym szybie Marlin (1709 m) u wybrzey
Campos w Brazylii, a take na Morzu Pnocnym (6) (7). Najwiksza na wiecie pywajca platforma produkcyj-
na Nkossa (9) na Morzu rdziemnym skada si z 7 moduw wybudowanych rwnoczenie w stoczniach
Francji, Woch i Holandii i zmontowanych w Fos-sur-Mer w 1996 roku, w tym 2 platform wiertniczych (5)
i tankowcw (10), ktre jak na innych platformach (11) dostarczaj rop do portw przeznaczenia, czsto wraz
z ciekym gazem (12). Ropa naftowa jest rwnie pozyskiwana z piaskw bitumicznych w prowincji Alberta
w Kanadzie, a upki bitumiczne wystpuj take w Australii, Estonii, Brazylii, Szwecji, USA i Chinach.
Na ldzie ropa naftowa jest transportowana rurocigami ze stali odpornych na korozj w tych warunkach,
spawanych z odcinkw rur o rednicy do 1,2 m, jak rurocig z Zatoki Proidhoe do portu Valdez na Alasce w USA
(4). Ropa naftowa jako mieszanina wglowodorw staa si podstawowym surowcem do produkcji materiaw
polimerowych oraz jednym z gwnych paliw.
1
8
2
3
13
4
W roku 1852 polski aptekarz Ignacy ukasiewicz, w wyniku
destylacji ropy naftowej wydzieli naft, a w roku 1853
skonstruowa lamp naftow i wprowadzi owietlenie
naftowe w szpitalu we Lwowie. W roku 1854 w Bbrce
zaoy pierwsz w Polsce kopalni ropy naftowej, a w roku
1859 uruchomi w Uaszowicach k. Jasa pierwsz w Polsce
destylarni ropy naftowej. Pierwszy odwiert naftowy zosta
wykonany przez pukownika Edwina Drake'a w 1959 roku
w Titusville w Zachodniej Pensylwanii w USA (1).
6 rozB 8-11-02 15:30 Page 648
649 649
6
7
9
5
12
14
10
11
6 rozB 8-11-02 15:30 Page 649
6.7.10. Wysokowytrzymae niskowglowe stale
martenzytyczne utwardzane wydzieleniowo
typu maraging
Grup stali typu maraging
*)
stanowi niskowglowe stopy elazowoniklowe
o strukturze martenzytycznej, utwardzane wydzieleniowo, cechujce si znaczn
wytrzymaoci i plastycznoci. W odrnieniu od stali zawierajcych wgiel wy-
stpujcy w roztworze staym lub w fazach wglikowych, stale typu maraging
umacniaj si dziki wydzielaniu faz midzymetalicznych, np. Ni
3
Ti, Fe
2
Mo,
Ni
3
Mo, NiAl
2
.
Gwnym pierwiastkiem stopowym w stalach typu maraging jest Ni, o ste-
niu 825%. Zwiksza on hartowno stali umoliwiajc w czasie hartowania, po
austenityzowaniu, zajcie przemiany martenzytycznej podczas chodzenia w po-
wietrzu. Nikiel zwiksza rwnie odporno stali na kruche pkanie i decyduje
o obnieniu progu kruchoci, tak e granica plastycznoci zmienia si nieznacznie
do temperatury ok. 250C. Pierwiastek ten w niewielkim stopniu sprzyja umoc-
nieniu stali w czasie odpuszczania, tworzy jednak fazy midzymetaliczne Ni
3
Ti,
Ni
3
Mo, Ni
3
(Mo,Ti), NiTi, (Fe,Ni)
2
Mo.
Pierwiastkiem najsilniej umacniajcym jest Ti, tworzcy w stalach typu mara-
ging liczne fazy midzymetaliczne. Przy steniu wikszym od 1% powoduje on
jednak znaczne obnienie cigliwoci stali. Natomiast na zwikszenie cigliwoci
silnie wpywa Mo, ktry powoduje zmniejszenie wspczynnika dyfuzji innych pier-
wiastkw stopowych po granicach ziarn, sprzyjajc wydzielaniu si faz midzyme-
talicznych wewntrz ziarn, a nie na ich granicach. Molibden tworzy kilka faz
utwardzajcych te stale podczas odpuszczania, korzystnie dziaajc szczeglnie
w obecnoci Co. Kobalt zmniejsza bowiem rozpuszczalno Mo, a take W w e-
lazie Fe. Podnoszc temperatur M
s
, kobalt umoliwia wprowadzenie innych
pierwiastkw decydujcych o umocnieniu, ktre dziaaj przeciwnie, bez obawy
uzyskania austenitu szcztkowego w strukturze stali po chodzeniu z temperatury
hartowania. Do stali typu maraging mog by dodawane Al (0,20,3%), Be, Nb,
W, Zr, a take Cr, silnie umacniajce martenzyt przez wydzielanie faz midzyme-
talicznych, tworzonych przez te pierwiastki. Chrom zwiksza ponadto odporno
korozyjn tych stali (porwnaj rozdz. 6.7.6, tabl. 6.65). Dodatek Si sprzyja umoc-
nieniu przez zmniejszenie rozpuszczalnoci Mo i Ti w elazie Fe, natomiast Mn
powoduje umocnienie martenzytu, przy wikszym steniu tworzc fazy NiMn
i Ni
3
Mn.
650
*)
Nazwa tych stali pochodzi od angielskiego okrelenia starzenie martenzytu (martensite aging
maraging). W definicji wedug PN-EN 10052:1999 starzenie martenzytu to obrbka wy-
dzieleniowa stali polegajca na przesycaniu, w czasie ktrego powstaje mikki, bardzo nisko-
wglowy martenzyt, ktry moe by starzony w celu uzyskania danych wasnoci. Jeli za
kryterium hartowania przyj zajcie przemiany martenzytycznej w czasie chodzenia po au-
stenityzowaniu (tak czyni si konsekwentnie w caej ksice), to pierwsza operacja jest harto-
waniem, a w konsekwencji druga odpuszczaniem (porwnaj rozdz. 4.6.1), a zatem zarwno
nazwa tej grupy stali, jak i okrelenia przyjte w PN-EN 10052:1999 s niecise.
6 rozB 8-11-02 15:30 Page 650
Niekorzystnie na wasnoci stali typu maraging oddziauj C i N, tworzce
wgliki i azotki zamiast podanych faz midzymetalicznych. Szkodliwy jest rw-
nie wpyw S i P.
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci stali typu maraging podano w ta-
blicy 6.71.
OBRBKA CIEPLNA STALI TYPU MARAGING
Obrbka cieplna stali typu maraging polega na hartowaniu
**)
z temperatury
zalenej od gatunku stali, zblionej jednak do 800900C, z chodzeniem w powie-
trzu. Struktur stali po hartowaniu stanowi bezwglowy martenzyt elazowo
niklowy o wytrzymaoci R
m
ok. 1000 MPa, twardoci ok. 30 HRC i znacznej
plastycznoci. Odpuszczanie stali typu maraging odbywa si w zakresie
450550C w zalenoci od gatunku. Odpuszczanie powoduje znaczne zwiksze-
nie wytrzymaoci i niewielkie zmniejszenie wasnoci cigliwych. Na rysunku 6.40
przedstawiono schematycznie udzia rnych mechanizmw, w tym utwardzania
wydzieleniowego, w umocnieniu stali typu maraging obrobionych cieplnie.
651
*)
**)
Porwnaj przypis na str. 650.
Znak stali
1)
Stenie pierwiastkw
2)
, %
Orientacyjne wasnoci po
hartowaniu odpuszczaniu
C Ni Co Mo Cr Ti Al
R
m
,
MPa
KCU,
J/cm
2
HRC
R
m
,
MPa
KCU,
J/cm
2
HRC
N18K9M5TPr
(X2NiCoMoTiAl1895)
0,03
18 9,2 4,8 0,2 0,7 0,12 1100 160 33 1800 25 52
N18K12M4TPr
(X2NiCoMoTiAl17124)
17,4 12,4 4 1,6 0,13 1180
3)
100
3)
38
3)
2000 8 57
N13K15M10TPr
(X2CoNiMoTi151310)
13,4 15 10 0,2 0,2 0,1 1200
3)
90
3)
40
3)
2200 4 60
H10N7K10M5Pr
4)
(X2CoCrNiMoAl10107)
7,2 10 5,6 10 0,1 0,12 980 180 29 1500 60 40
H15K20M3JPr
4)
(X2CoCrMoAl20153)
0,3 20,1 2,9 15 0,2 0,12 1200 150 40 1500 90 48
1)
2)
P 0,01, S 0,01, O 0,01, N 0,01, Mn 0,1, Si 0,1, Cu 0,1; wartoci bez znaku oznaczaj stenie rednie.
3)
Wasnoci po hartowaniu wykonanym jako ostatni zabieg obrbki cieplnomechanicznej w zakadzie hutniczym,
uytkownik wykonuje tylko odpuszczanie.
4)
Stale odporne na korozj (porwnaj te rozdz. 6.7.6).
0,2
Tablica 6.71
Skad chemiczny oraz niektre wasnoci krajowych stali typu maraging
*)
6 rozB 8-11-02 15:30 Page 651
ZASTOSOWANIE STALI TYPU MARAGING
Stale typu maraging znajduj zastosowanie jako materia konstrukcyjny do
wytwarzania elementw pracujcych w szerokim zakresie temperatury od obni-
onej do ok. 200C po wysok do ok. 600C, w szczeglnie cikich warunkach
obcie mechanicznych. Stale te s stosowane najczciej w technice lotniczej
i rakietowej, w przemyle zbrojeniowym, a take w chemicznym i naftowym na
zbiorniki wysokocinieniowe, w budowie okrtw, do wyrobu spryn. Stale typu
maraging o odpowiednio dobranym skadzie chemicznym s take stosowane na
niektre narzdzia do pracy na gorco, w tym na matryce kunicze, a specjalne sta-
le bezniklowe take na narzdzia tradycyjnie wytwarzane ze stali szybkotncych.
652
STENIE MASOWE
PIERWIASTKW
STOPOWYCH
Ni+Co+Mo+Ti (%)
CZAS ODPU-
SZCZANIA (h)
W
Y
T
R
Z
Y
M
A

N
A

R
O
Z
C
I
G
A
N
I
E
,

R
m

(
M
P
a
)
2400
2000
1600
1200
800
400
0
0 10 20 30 0 1 2 3
0 10
martenzyt
z wydziele-
niami faz
midzyme-
talicznych
martenzyt
a) b) c)
martenzyt stopowy odpuszczony
martenzyt stopowy
martenzyt niestopowy
ferryt stopowy
ferryt niestopowy
ferryt
20 30
Rysunek 6.40
Schemat wpywu rnych mechanizmw umocnienia na wytrzymao martenzytu odpuszczonego
(wedug M.D. Perkasa)
6 rozB 8-11-02 15:31 Page 652
6.8. Odlewnicze
stopy elaza
6.8.1. Staliwa niestopowe
*)
KLASYFIKACJA STALIW NIESTOPOWYCH
Wanym materiaem konstrukcyjnym, stosowanym w postaci odleww jest sta-
liwo niestopowe. Otrzymuje si je w wyniku odlewania do form, w ktrych krzep-
nie, uzyskujc wymagany ksztat uytkowy.
Staliwa niestopowe (wglowe) dzieli si na dwie grupy podlegajce odpowied-
nio odbiorowi:
na podstawie wasnoci mechanicznych,
na podstawie wasnoci mechanicznych oraz skadu chemicznego.
Skad chemiczny staliw wglowych wedug PN-ISO 3755:1994 zestawiono w ta-
blicy 6.72. Znak staliwa skada si z dwch liczb okrelajcych wyraone w MPa
wartoci: minimalnej granicy plastycznoci R
e
oraz minimalnej wytrzymaoci na
rozciganie R
m
(np. 200400), po ktrych, w przypadku staliw wglowych podle-
gajcych odbiorowi take na podstawie skadu chemicznego, umieszczona jest lite-
ra W (np. 270480W).
Staliwa niestopowe konstrukcyjne s take stosowane na odlewy do pracy pod
cinieniem (tabl. 6.73, wedug PN-EN 10213-2:1999 i PN-EN 10213-3:1999). Stali-
wa te poddaje si wyarzaniu normalizujcemu (+N) z temperatury 900980C lub
653
*)
Uwaga: niektre normy nie okrelaj staliw jako niestopowych, lecz tradycyjnie nazywaj je
wglowymi (porwnaj rozdz. 6.2.1 dotyczcy stali wglowych).
Znak
staliwa
1)
Maksymalne stenie gwnych pierwiastkw
2)
C Mn Si
R
e
(R
p0,2
),
MPa
R
m
,
MPa
A,
%
Z,
%
KV
3)
,
J
200400W
0,25
1
0,6
200 400 25 40 45
230450W 1,2 230 450 22 31 45
270480W 1,2 270 480 18 25 22
340550W 1,5 340 550 15 21 20
1)
W odbir staliwa na podstawie skadu chemicznego i wasnoci mechanicznych.
Gatunki staliw bez litery W na kocu znaku, s odbierane tylko na podstawie wasnoci mechanicznych.
2)
P 0,035, S 0,035, Ni 0,4, Cr 0,35, Cu 0,4, Mo 0,15, V 0,05, Ni + Cr + Cu + Mo + V 1.
3)
Dla gatunkw 200400 i 230450, minmalna praca amania KV wynosi odpowiednio 30 J i 25 J.
Tablica 6.72
Skad chemiczny i wasnoci mechaniczne staliw wglowych konstrukcyjnych
6 rozB 8-11-02 15:31 Page 653
ulepszaniu cieplnemu (+QT) polegajcemu na hartowaniu z temperatury
890980C i odpuszczaniu w 600700C. Oznaczenia tych staliw zaczynaj si od
litery G, po czym s identyczne z oznaczeniami odpowiadajcych im stali (porw-
naj rozdz. 6.1.5).
STRUKTURA I WASNOCI STALIW NIESTOPOWYCH
Wasnoci staliw, podobnie jak stali wglowych i niestopowych, zale gwnie
od stenia wgla (rys. 6.41). Staliwa, szczeglnie nisko- i redniowglowe, cechu-
j si dobr spawalnoci. Korzystny zesp wasnoci mechanicznych i technolo-
gicznych decyduje o stale rosncym udziale produkcji staliwa w oglnej produkcji
stopw elaza z wglem.
Skadnikami strukturalnymi wystpujcymi w staliwie niestopowym s ferryt
i perlit. Wzalenoci od sposobu i szybkoci chodzenia odlewu, w staliwie niesto-
powym w stanie surowym moe wystpi tzw. struktura globulityczna o okrgych
ziarnach lub struktura Widmannstttena. Struktura widmannstttenowska charak-
teryzuje si iglast budow ferrytu w osnowie perlitu i ma niekorzystny wpyw na
wasnoci mechaniczne staliwa.
654
Znak staliwa
Maksymalne stenie
gwnych pierwiastkw
1)
, %
C Mn Si
R
p0,2
MPa
R
m
MPa
A
%
KV
J
GP240GR+N 0,25 1,2
0,6
240 420 22 27
GP240GH+QT 0,23 1,2 240 420 22 40
GP280GH+QT 0,25 1,2 280 480 22 35
G17Mn5+N 0,2 1,6 240 450 24 27
2)
1)
P 0,03, S 0,02, Ni 0,4, Cr 0,3, Cu 0,3,
Mo 0,12, V 0,03, Ni + Cr + Cu + Mo + V 1.
2)
Prba w 40C.
, , , ,
Tablica 6.73
Skad chemiczny
i wasnoci mechaniczne
staliw niestopowych
do pracy pod cinieniem
STENIE WGLA (%)
R
e
,

R
m

(
M
P
a
)
Z
,

A

(
%
)
K
U

(
J
)
700
600
500
400
300
200
100
70
60
50
40
30
20
10
240
160
80
0,4 0,5 0,6 0,3 0,2 0,1 0
KU
Z
A
R
e
R
m
Rysunek 6.41
Wpyw stenia wgla
na wasnoci mechaniczne
staliw wglowych w stanie
wyarzonym
(wedug K. Roescha
i K. Zimmermanna)
6 rozB 8-11-02 15:31 Page 654
OBRBKA CIEPLNA STALIW NIESTOPOWYCH
W celu usunicia niekorzystnej struktury pierwotnej, niejednorodnoci skadu
chemicznego, a take napre odlewniczych, odlewy staliwne poddaje si obrb-
ce cieplnej, gwnie wyarzaniu ujednorodniajcemu lub normalizujcemu, a tak-
e wyarzaniu odprajcemu. Odlewy staliwne mona rwnie hartowa i odpusz-
cza, a take obrabia cieplnochemicznie, stosujc zasady podobne jak przy ob-
rbce cieplnej elementw stalowych o zblionym skadzie chemicznym.
6.8.2. Staliwa stopowe
OGLNA CHARAKTERYSTYKA STALIW STOPOWYCH
Staliwa stopowe zawieraj dodatki stopowe o steniu przekraczajcym warto-
ci graniczne takie same jak dla stali stopowych (porwnaj tabl. 6.2, rozdz. 6.1.2).
Ze wzgldu na zastosowanie, staliwa stopowe dzieli si na konstrukcyjne, odporne
na cieranie, odporne na korozj, aroodporne i arowytrzymae oraz narzdzio-
we. Gdy czne stenie dodatkw stopowych nie przekracza 2,5%, staliwo jest
uwaane za niskostopowe, gdy jest zawarte w przedziale 2,55% za redniostopo-
we, a przy steniu wikszym ni 5% za wysokostopowe. Przewanie s stosowa-
ne staliwa zawierajce kilka skadnikw stopowych, w tym gwnie Ni, Cr, Si, Mn,
czsto dodatki Mo, V, W, Ti, Nb, Co i B. Staliwa stopowe zawierajce tylko jeden
z wymienionych skadnikw s stosowane rzadko.
Wasnoci staliw stopowych czsto s polepszane przez modyfikowanie, np.
mieszankami cerowymi, a take przez zastosowanie odpowiedniej obrbki cieplnej
odleww.
Oznaczenie staliw stopowych rozpoczyna si od litery G (wedug PN-EN) lub
L (wedug dotychczasowych norm PN), a nastpujcy po nich znak jest zgodny
z systemem oznaczania odpowiedniej grupy stali (porwnaj rozdz. 6.1.5).
STALIWA STOPOWE KONSTRUKCYJNE I MASZYNOWE
Staliwa stopowe konstrukcyjne i maszynowe s stosowane na silnie obcione
odlewy i cechuj si wysok wytrzymaoci na rozciganie, przy duej granicy pla-
stycznoci i duej cigliwoci. Skad chemiczny staliwa powinien by dobrany tak,
aby przy danej gruboci cianki odlewu umoliwia zahartowanie odlewu na
wskro oraz uzyskanie jednolitych i dobrych wasnoci mechanicznych na caym
przekroju odlewu po ulepszaniu cieplnym. Dlatego gwne znaczenie pierwiastkw
stopowych w tych staliwach polega na zwikszeniu ich hartownoci.
Staliwa stopowe konstrukcyjne najczciej s ulepszane cieplnie, cho niekiedy
odlewy s poddawane wyarzaniu ujednorodniajcemu lub normalizujcemu,
ktre to operacje obrbki cieplnej zapewniaj wymagane wasnoci uytkowe odle-
ww wykonanych ze stopw o odpowiednio dobranym skadzie chemicznym. Sta-
liwa wysokomanganowe odporne na cieranie poddaje si przesycaniu.
W grupie staliw stopowych konstrukcyjnych wyrnia si:
staliwa oglnego przeznaczenia (tabl. 6.74, wedug dotychczasowej normy PN-
H-83156:1997),
staliwa do pracy pod cinieniem (tabl. 6.75, wedug PN-EN 10213-1:1999):
6.8. Odlewnicze stopy elaza
655
6 rozB 8-11-02 15:31 Page 655
do pracy w pokojowej i podwyszonej temperaturze (tabl. 6.76, wedug PN-
EN 10213-2:1999), porwnaj rozdz. 6.7.1,
do pracy w niskiej temperaturze (tabl. 6.77, wedug PN-EN 10213-3:1999),
porwnaj rozdz. 6.7.7,
staliwa odporne na cieranie (wedug ISO 13521:1999; krajowe w dotychczaso-
wej normie PN-88/H-83160), porwnaj rozdz. 6.7.8.
656
Znak staliwa
1)
Stenie pierwiastkw
2)
3)
C Si Mn Cr Ni Mo V
R
e
(R
p0,2
),
MPa
R
m
,
MPa
A,
%
KCU3,
J/cm
2
L20G (G20Mn6)
4)
0,2 0,35 1,4 0,3 0,3 340 550 14 39
L35G (G35Mn6)
4)
0,35 0,35 1,4 0,3 0,3 350 600 14 49
L15GM (G15MoMn4) 0,2 0,35 0,8 0,3 0,3 0,4 250 450 20 40
L30GS (G30MnSi53) 0,3 0,7 1,25 0,3 0,3 390 650 14 49
L35GM (G35MnMo53) 0,35 0,4 1,2 0,3 0,3 0,25 600 750 12 40
L35GN (G35MnNi55) 0,35 0,35 1,25 0,3 1,25 750 900 12 40
L30H (G30Cr3) 0,3 0,35 0,7 0,65 0,3 440 700 15 41
L40H (G40Cr4) 0,4 0,35 0,65 0,95 0,3 490 650 12 39
L17HM (G17CrMo25) 0,17 0,4 0,65 0,55 0,3 0,5 245 590 18 39
L25HM (G25CrMo43) 0,25 0,35 0,65 1 0,25 310 600 16 34
L25HN (G25NiCr32) 0,25 0,35 0,65 0,5 0,7 300
5)
500
5)
15
5)
30
5)
L35HM (G35CrMo43) 0,35 0,35 0,65 1 0,25 550 750 14 27
L40HF (G40CrV52) 0,4 0,35 0,65 1,2 0,3 0,23 900 1200 4 20
L30HMF (G30CrMoV64) 0,3 0,4 0,8 1,4 0,4 0,12 680 850 7 25
L30HGNM (G30CrMoNi2-2-5) 0,3 0,4 0,9 0,5 0,5 0,5 700 880 12 30
L35HGS (G35MnCrSi53) 0,35 0,7 1,3 0,75 0,3 590 790 10 39
L35HNM (G35CrNiMo22) 0,35 0,35 0,65 0,5 0,5 0,4 550 750 15 39
L20HN3M (G20NiCrMo123) 0,2 0,35 0,65 0,85 3,1 0,4 650 750 14 40
L30H2N2M (G30NiCrMo66) 0,3 0,4 0,8 1,4 1,6 0,3 550 750 8 30
L35H2MF (G35CrMoV104) 0,35 0,4 0,8 2,4 0,3 0,4 0,12 700 850 15 35
1)
2)
P 0,0250,04, S 0,0250,04, Cu 0,3, W 0,1; wartoci bez znaku oznaczaj stenie rednie.
3)
W stanie ulepszonym cieplnie.
4)
Zgodnie z PN-EN 10020:2002U te staliwa zalicza si do klasy niestopowych (porwnaj rozdz. 6.1.2).
5)
W stanie wyarzonym normalizujco.
Tablica 6.74
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci staliw stopowych konstrukcyjnych oglnego przeznaczenia
*)
*)
6 rozB 8-11-02 15:32 Page 656
Zestawienie danych o rnych grupach staliw stopowych konstrukcyjnych po-
dano w tablicy 6.78.
657
Znak staliwa
Stenie pierwiastkw
1)
2)
C Si Mn Cr Mo Ni inne
R
p0,2,
MPa
R
m
,
MPa
A,
%
KV,
J
R
p0,2
, MPa
w
300C
w
400C
G20Mo5 0,19 0,6 0,75 0,5 245 440 22 27 165 150
G17CrMo55 0,17 0,6 0,75 1,25 0,55 315 490 20 27 230 200
G17CrMo910 0,16 0,6 0,7 2,25 1,05 400 590 18 40 345 315
G12MoCrV52 0,12 0,45 0,55 0,4 0,5 V: 0,26 295 510 17 27 230 214
G17CrMoV510 0,17 0,6 0,7 1,35 1 V: 0,25 440 590 15 27 365 335
GX15CrMo5 0,15 0,8 0,65 5 0,55 420 630 16 27 380 370
GX8CrNi12 0,1 0,4 0,65 12 0,5 1,1 500 600 16 40 390 370
GX4CrNi134 0,06 1 1 12,8 0,7 4,3 550 760 15 50 455 410
GX23CrMoV121 0,23 0,4 0,65 11,8 1,1 1 V: 0,3, W 0,5 540 740 15 27 430 390
GX4CrNiMo16-5-1 0,06 0,8 1 16 1,1 5 540 760 15 60 455 410
1)
2)
Tablica 6.75
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci staliw stopowych do pracy pod cinieniem w pokojowej
i podwyszonej temperaturze
Znak staliwa
Stenie pierwiastkw
1)
2)
C Si Mn Cr Ni Mo
R
p0,2
,
MPa
R
m
,
MPa
A,
%
KV
temp.
prby, C
J
G17Mn5 0,17 0,6 1,4 240 450 24 40
27
G20Mn5 0,2 0,6 1,4 0,8 300 500 22 40
G18Mo5 0,18 0,6 1 0,55 240 440 23 45
G9Ni10 0,09 0,6 0,65 2,5 280 480 24 70
G17NiCrMo136 0,17 0,5 0,7 1,5 3,3 0,52 600 750 15 80
G9Ni14 0,09 0,6 0,65 3,5 360 500 20 90
GX3CrNi134 0,05 1 1 12,8 4,3 0,7 500 700 15 120
1)
2)
Tablica 6.76
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci staliw stopowych do pracy pod cinieniem w niskiej temperaturze
6 rozB 8-11-02 15:32 Page 657
658
Znak staliwa
1)
, %
C Si Mn Cr Mo Ni
GX120MnMo71 1,2 0,6 7 1,05
GX110MnMo131 1,1 0,6 12,5 1,05
GX100Mn13 0,98 0,6 12,5
GX120Mn13 1,2 0,6 12,5
GX120MnCr132 1,2 0,6 12,5 2
GX120MnNi133 1,2 0,6 12,5 3,5
GX90MnMo14 0,85 0,45 14 1,4
GX120Mn17 1,2 0,6 17,5
GX120MnCr172 1,2 0,6 17,5 2
1)
P 0,060,07, S 0,045.
Cecha staliwa
Staliwa stopowe konstrukcyjne
oglnego przeznaczenia
do pracy pod cinieniem i w temperaturze
odporne na cieranie
pokojowej
i podwyszonej
niskiej
Stenie
pierwiastkw
stopowych, %
C 0,45 0,26 0,23 0,71,35
Mn 0,41,6 1 1,6 619
Si 0,20,8 1 1 0,30,9
Cr 2,6 17 13,5 2,5
Ni 3,75 6 5 4
Mo 0,55 1,5 0,7 1,8
V 0,3 0,35 0,05
inne Cu 0,3 W 0,5 Cu 0,3
podano w tablicy 6.74 podano w tablicy 6.75 podano w tablicy 6.76 podano w tablicy 6.77
Wasnoci mechaniczne:
wytrzymao R
m
, MPa
twardo, HB
udarno KCU3, J/cm
2
praca amania KV, J
4501200
160340
2049
440960
2760
590730
27 (w 40 120C)
300
Obrbka cieplna
normalizowanie
z 850960C i odpranie
w 500700C lub hartowanie
z 840970C i odpuszcza-
nie w 500700C
hartowanie
z 9201080C
i odpuszczanie
w 580750C
hartowanie z
8201050C i odpuszcza-
nie w 590730C
lub normalizowanie
z 900980C (G20Mn5)
przesycanie
z 10401100C
Gatunki
Tablica 6.77
ny staliw manganowych,
austenitycznych, odpornych
na cieranie
Tablica 6.78
Orientacyjny skad chemiczny, obrbka cieplna i wasnoci staliw stopowych konstrukcyjnych
6 rozB 8-11-02 15:32 Page 658
STALIWA STOPOWE NARZDZIOWE
Ze wzgldu na struktur i wasnoci wrd staliw stopowych narzdziowych
mona wyrni kilka grup. Wszczeglnoci redniowglowe, nisko- oraz rednio-
stopowe staliwa do ulepszania cieplnego s stosowane na matryce kunicze, formy
i wkadki do odlewania stopw Al i Cu oraz walce hutnicze. Do tej grupy materia-
w mona zaliczy staliwa L45HN2MF, L40H5MF i L65HNM.
Staliwa nadeutektoidalne zawieraj wgliki chromu zwikszajce odporno na
zuycie w temperaturze do 250C oraz wgliki wolframu i molibdenu zapewniaj-
ce wiksz odporno na zuycie w podwyszonej temperaturze. Staliwa te cechu-
j si du twardoci, s jednak kruche.
Staliwa L75HMF, L100H2M, L120HWMF i L120HNMF stosuje si na walce
do walcowania na gorco i walce pielgrzymowe, natomiast na piercienie do prze-
cigania i prowadzenia, a take na piercienie toczne stosuje si staliwo L210H21S,
szczeglnie odporne na zuycie. Wysokochromowe staliwo L35H17N2M o do-
brych wasnociach wytrzymaociowych i duej odpornoci na korozj jest stoso-
wane na rozwkniacze w przemyle papierniczym. Wymagania dotyczce krajo-
wych staliw narzdziowych podaje dotychczasowa norma PN-90/H-83161.
STALIWA STOPOWE AROODPORNE I AROWYTRZYMAE
Gwnym skadnikiem aroodpornych staliw stopowych jest Cr, zapewniajcy
du aroodporno. Staliwa wysokochromowe redniowglowe maj w stanie
rwnowagi struktur ferrytu z wglikami, natomiast wysokowglowe z dodatkiem
do 2,5% Si (porwnaj rozdz. 6.7.2) maj struktur perlitu z wglikami. Orientacyj-
ny skad chemiczny aroodpornych staliw wysokochromowych (wedug ISO
11973:1999) podano w tablicy 6.79.
W staliwach chromowoniklowych dodatek niklu powoduje utworzenie struk-
tury ferrytycznoaustenitycznej (przy ok. 48% Ni) lub cakowicie austenitycznej
(przy ok. 839% Ni). Due stenie Cr i Ni wraz z pozostaymi dodatkami stopo-
wymi zapewnia tym staliwom du aroodporno i arowytrzymao (porwnaj
rozdz. 6.7.2), ale take dobr odporno na korozj (porwnaj rozdz. 6.7.6) oraz
659
Znak staliwa
1)
, %
Maksymalna
temperatura pracy, C
C Si Mn Cr
GX30CrSi7 0,28
1,8 0,8
7 750
GX40CrSi13 0,4 13 850
GX40CrSi17 0,4 17,5 900
GX40CrSi24 0,4 24,5 1050
GX40CrSi28 0,4 28,5 1100
GX130CrSi29 1,3 28,5 1100
1)
P 0,04, S 0,030,04, Mo 0,5, Ni 0,51.
Tablica 6.79
Orientacyjny skad chemiczny i maksymalna temperatura pracy staliw aroodpornych wysokochromowych
6 rozB 8-11-02 15:32 Page 659
wystarczajc plastyczno umoliwiajc produktom z niektrych stali prac
w obnionej temperaturze (porwnaj rozdz. 6.7.7). Orientacyjny skad chemiczny
oraz wasnoci aroodpornych i arowytrzymaych staliw chromowoniklowych
(wedug ISO 11973:1999) podano w tablicy 6.80.
Porwnanie podstawowych cech staliw aroodpornych i arowytrzymaych
oglnego przeznaczenia zestawiono w tablicy 6.81. Wymagania dotyczce krajo-
wych staliw tej grupy podano w dotychczasowej normie PN-90/H-83159.
STALIWA STOPOWE ODPORNE NA KOROZJ
Staliwa stopowe odporne na korozj, podobnie jak stale o tym samym przezna-
czeniu (porwnaj rozdz. 6.7.6), w zalenoci od skadu chemicznego wykazuj
struktur martenzytyczn, austenityczn lub austenitycznoferrytyczn. Podstawo-
wym ich dodatkiem stopowym jest Cr, a w staliwach o strukturze austenitycznej
ponadto Ni i N. Staliwa zawierajce ponad 18% Ni s nazywane super austeni-
tycznymi lub cakowicie austenitycznymi, ze wzgldu na bardzo stabiln struktur
austenityczn. Dodatek Mo (od 2 do 7%) zwiksza odporno korozyjn staliw au-
stenitycznych na dziaanie niektrych kwasw, dodatek Cu (do ok. 4%) zmniejsza
skonno do korozji napreniowej, a dodatek Nb lub Ta zapobiega korozji mi-
dzykrystalicznej.
Podwyszone stenie C, a take dodatek do ok. 5% Ni poszerzaj zakres au-
stenitu w wysokiej temperaturze i umoliwiaj hartowanie staliw wysokochromo-
wych, ktre nastpnie poddaje si wysokiemu odpuszczaniu (tabl. 6.82). Staliwa
660
Tablica 6.80
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci aroodpornych i arowytrzymaych staliw chromowoniklowych
Znak staliwa
Stenie pierwiastkw
1)
, % Minimalne wasnoci Maksymalna
temperatura
pracy, C C Si Mn Cr Ni Nb R
p0,2
, MPa R
m
, MPa A, %
GX40CrNi274 0,4 1,8 1,5 26,5 4,5 250 400 3 1100
GX25CrNiSi189 0,25 1,8 2 18 9 230 450 15 900
GX25CrNiSi2014 0,25 1,8 2 20 14 230 450 10 900
GX40CrNiSi2210 0,4 1,8 2 22 10 230 450 8 950
GX40CrNiSiNb2424 0,38 1,8 2 24 24 1,5 220 400 4 1050
GX40CrNiSi2512 0,4 1,8 2 25,5 12,5 220 450 6 1050
GX40CrNiSi2520 0,4 1,8 2 25,5 20,5 220 450 6 1100
GX10NiCrNb3120 0,09 1,2 1,2 21 32 1,2 170 440 20 1000
GX40NiCrSi3517 0,4 1,8 2 17 35 220 420 6 980
GX40NiCrSi3526 0,4 1,8 2 25,5 34,5 220 440 6 1050
GX40NiCrSiNb3526 0,4 1,8 2 25,5 34,5 1,3 220 440 4 1050
GX40NiCrSi3819 0,4 1,8 2 19,5 37,5 220 420 6 1050
GX40NiCrSiNb3819 0,4 1,8 2 19,5 37,5 1,5 220 420 4 1000
1)
P 0,04, S 0,03, Mo 0,5; wartoci bez znaku oznaczaj stenie rednie.
6 rozB 8-11-02 15:32 Page 660
661
Tablica 6.81
Orientacyjny skad chemiczny, obrbka cieplna i wasnoci staliw stopowych aroodpornych i arowytrzymaych
Cecha staliwa
Staliwa stopowe aroodporne i arowytrzymae
wysokochromowe
chromowo-niklowe
ferrytyczno-austenityczne austenityczne
Stenie
pierwiastkw
stopowych, %
C 0,21,4 0,30,5 0,050,6
Mn 1730 1,5 2
Si 12,5 12,5 2,5
Cr 1730 2528 1627
Ni 3 36 839
Mo 0,5 0,5 0,5
Nb 1,8
Gatunki podano w tablicy 6.79
wytrzymao R
m
, MPa
twardo, HB
wyduenie A, %
300
400
400
3
400450
420
Obrbka cieplna
wyarzanie w
800850C
stosowane w stanie surowym (bez obrbki cieplnej)
Struktura
ferryt i wgliki
lub perlit i wgliki
ferryt, austenit i wgliki austenit i wgliki
Zastosowanie
staliwa aroodporne i aro-
wytrzymae na odlewy mao
obcione, pracujce
w atmosferze utleniajcej
do 7501100C
staliwo arowytrzymae
na odlewy pracujce
w atmosferze utleniajcej
do 1100C, odporne na
dziaanie kpieli solnych
staliwa arowytrzymae na odlewy pracujce
pod znacznym obcieniem w atmosferze
utleniajcej w temperaturze do 9001100C;
staliwa wysokoniklowe mao odporne na
dziaanie gazw ze zwizkami siarki
podano w tablicy 6.80
Tablica 6.82
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci staliw stopowych odpornych na korozj
Znak staliwa
Stenie pierwiastkw
1)
, % Temperatura, C Minimalne wasnoci
2)
C Cr Ni Mo inne hartowania odpuszczania
R
p0,2
MPa
R
m
, ,
MPa
A,
%
KV,
J
GX12Cr12 0,15 12,5 1 0,5 9501050 650750 450 620 15 20
GX7CrNiMo121 0,1 12,8 1,5 0,35 N 0,2 10001050 620720 440 590 15 27
GX4CrNi134 0,06 12,8 4,3 0,7 N 0,2 10001050
590620
500530
550
830
760
900
15
12
50
35
GX4CrNiMo1651 0,06 16 5 1,1 N 0,2 10201070 580630 540 760 15 60
GX4CrNiMo1652 0,06 16 5 1,75 N 0,2 10201070 580630 540 760 15 60
GX5CrNiCu164 0,07 16 4,5 0,8
Cu: 3,3,
Nb + Ta 0,35
10201070
560610
460500
750
1000
900
1100
12
5
20
1)
P 0,035, S 0,025, Si 0,81, Mn 1; wartoci bez znaku oznaczaj stenie rednie.
2)
W stanie zahartowanym i odpuszczonym.
6 rozB 8-11-02 15:32 Page 661
austenityczne s poddawane przesycaniu z chodzeniem w wodzie (tabl. 6.83).
W celu zmniejszenia napre cieplnych, staliwa austenitycznoferrytyczne mo-
na przed chodzeniem z temperatury przesycania podchodzi do ok. 1020C i do-
piero po tym ozibia w wodzie.
662
Tablica 6.83
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci austenitycznych i austenitycznoferrytycznych staliw stopowych
odpornych na korozj
Znak staliwa
Stenie pierwiastkw
1)
, %
Temperatura
przesycania,
C
Minimalne wasnoci
2)
C Cr Ni Mo Cu inne
R
p0,2
,
MPa
R
m
,
MPa
A,
%
KV,
J
Staliwa austenityczne
GX5CrNi1910
3)
0,07 19 9,5 10501150 175 440 30 60
GX2CrNi1911
3)
0,03 19 10,5 N 0,2 10501150 185 440 30 80
GX5CrNiNb1911
3)
0,07 19 10,5 Nb: 8
.
C1 10501150 175 440 25 40
GX2CrNiMo19112
3)
0,03 19 10,5 2,25 N 0,2 10801150 195 440 30 80
GX5CrNiMo19112
3)
0,07 19 10,5 2,25 10801150 185 440 30 60
GX5CrNiMoNb19112
3)
0,07 19 10,5 2,25 Nb: 8
.
C1 10801150 185 440 25 40
GX5CrNiMo19113 0,07 19 11,5 3,25 11201180 205 440 30 60
GX5CrNiMoN17134 0,07 17,5 13,5 4,25 N: 0,17 11401180 210 440 20 50
Staliwa super austenityczne
GX2NiCrMo28202
3)
0,03 20,5 28 2,25 2 N 0,2 10801180 165 430 30 60
GX4NiCrCuMo30204 0,06 20,5 29 2,5 3,5 11401180 170 440 30 60
GX2NiCrMoCu25205 0,025 20 25 4,5 2 N 0,2 11601200 185 440 30 60
GX2NiCrMoN25205 0,03 20 25 5 N: 0,16 11601200 185 440 30 60
GX2NiCrMoCuN29255 0,03 25 29 4,5 2,5 N: 0,2 11701210 220 440 30 60
GX2NiCrMoCuN25206 0,025 20 25 6,5 1 N: 0,18 12001240 210 440 30 60
GX2CrNiCuMo20186 0,025 20 18,5 6,5 0,75 N: 0,21 12001240 260 440 30 60
Staliwa austenityczno-ferrytyczne
GX6CrNiN26-7 0,08 26 6,5 N: 0,15 10401140 420 590 20 30
GX2CrNiMoN2253
3)
0,03 22 5,5 3 N: 0,16 11201150 420 600 20 30
GX2CrNiMoN2563 0,03 25,5 6,3 3 N: 0,19 11201150 480 650 22 50
GX2CrNiMoCuN25-6-3-3
3)
0,03 25,5 6 3 3,1 N: 0,17 11201150 480 650 22 50
GX2CrNiMoN2573 0,03 25 7,3 3,5 1 N: 0,2, W 1 11201150 480 650 22 50
GX2CrNiMoN2674
3)
0,03 26 7 4 1,3 N: 0,17 11201150 480 650 22 50
1)
P 0,030,04, S 0,020,03, Si 11,5, Mn 12, Nb mona zastpi Ta; wartoci bez znaku oznaczaj stenie rednie.
2)
W stanie przesyconym.
3)
Gatunki staliw stopowych stosowanych take na urzdzenia do pracy pod cinieniem.
6 rozB 8-11-02 15:32 Page 662
Skad chemiczny i niektre wasnoci staliw stopowych odpornych na korozj
oglnego przeznaczenia ujto w PN-EN 10283:2002U (tabl. 6.82 i 6.83), a przezna-
czonych do pracy pod cinieniem w PN-EN 10213-4:1999 (tabl. 6.83). Niektre
staliwa austenityczne i austenitycznoferrytyczne mona te stosowa na elementy
urzdze cinieniowych pracujcych w temperaturze podwyszonej i obnionej.
Zbiorcze zestawienie danych o rnych grupach staliw stopowych odpornych na ko-
rozj podano w tablicy 6.84. Dotychczas w kraju stosowano gatunki staliw odpor-
nych na korozj objte wycofan norm PN-86/H-83158, a kilka gatunkw staliw
martenzytycznych ujto w dotychczasowej normie PN-H-83156:1997.
663
Tablica 6.84
Orientacyjny skad chemiczny, obrbka cieplna i wasnoci staliw stopowych odpornych na korozj
Cecha staliwa
Staliwa stopowe odporne na korozj
martenzytyczne austenityczne austenityczno-ferrytyczne
Stenie
pierwiastkw
stopowych, %
C 0,15 0,07 0,08
Mn 1 2 2
Si 1 1,5 1,5
Cr 11,517 1826 2127
Ni 6 930,5 4,58,5
Mo 2 7 5
Cu 4 4 3,5
N 0,05 0,22 0,10,25
inne Nb + Ta 0,35, V 0,08 Nb + Ta 1 W 1
Gatunki podano w tablicy 6.82 podano w tablicy 6.83
wytrzymao R
m
, MPa
wyduenie A, %
praca amania KV, J
6201100
516
2530
440500
2035
4080
590650
2022
3050
Obrbka cieplna
hartowanie z 9501070C
i odpuszczanie
w 460750C
przesycanie z 10501240C
z chodzeniem w wodzie
przesycanie z 10401150C
z chodzeniem w wodzie
Struktura
martenzyt wysokoodpusz-
czony (ferryt i wgliki)
austenit austenit i ferryt
Zastosowanie
odlewy odporne na korozj
atmosferyczn, w parze
wodnej i w wodzie morskiej,
w przemyle chemiczym
i mleczarskim; way turbin
wodnych i parowych, ru-
by okrtowe, armatura
wodna
odlewy odporne na dziaanie kwasw
orgaicznych i nieorganicznych, wody
morskiej, pompy, zbiorniki, rurocigi,
odlewy do pracy pod cinieniem,
elementy kotw parowych i innych
urzdze, zaworw o arowytrzymaoci
do ok. 550C; niektre staliwa mona
stosowa do 196C
odlewy o wikszej wytrzymaoci w porw-
naniu ze staliwami austenitycznymi, szcze-
glnie odporne na korozj napreniow,
odlewy do pracy pod cinieniem, elemen-
ty kotw parowych i innych urzdze,
zaworw o duej arowytrzymaoci, od-
lewy na zbiorniki cinieniowe do ok. 250C;
niektre staliwa mona stosowa do 70C
6 rozB 8-11-02 15:32 Page 663
6.8.3. eliwa niestopowe
*)
OGLNA KLASYFIKACJA ELIW NIESTOPOWYCH
Do materiaw odlewniczych najpowszechniej stosowanych w budowie maszyn
naley eliwo. Decyduj o tym midzy innymi: stosunkowo niski koszt produktw,
niska temperatura topnienia, dobre wasnoci wytrzymaociowe oraz dobra skra-
walno.
eliwo zawiera ok. 24% wgla. Wzalenoci od postaci, w jakiej wystpuje w-
giel, rozrnia si eliwa:
szare, w ktrych wgiel wystpuje w postaci grafitu,
biae, w ktrych wgiel jest zwizany w cementycie,
poowiczne (pstre), w ktrych wystpuje zarwno cementyt, jak i grafit.
W wyniku celowych zabiegw technologicznych w czasie procesw metalur-
gicznych grafit moe zosta rozdrobniony w przypadku eliwa modyfikowanego
lub doprowadzony do postaci kulistej w przypadku eliwa sferoidalnego. Dugo-
trwaa obrbka cieplna niektrych eliw biaych powoduje uzyskanie tzw. wgla a-
rzenia w strukturze otrzymanego eliwa cigliwego. Typowe struktury rnych e-
liw podano schematycznie na rysunku 6.42.
664
grafit sferoidalny wgiel arzenia
grafit (G)
grafit
perlit
perlit ferryt
ferryt (F)
perlit (P)
(C) cementyt (Fe
3
C)
F+G P+G P+F+G
P+C P+C+G P+G
F+C
arz.
I
IIb III IV V
IIa II
Rysunek 6.42
Schemat struktur eliw I biaego, IIa poowicznego, II szarego perlitycznego, IIb szarego ferrytyczno
perlitycznego, III szarego ferrytycznego, IV sferoidalnego, V cigliwego (wedug W. Sakwy)
*)
Uwaga: dotychczas obowizujce normy nie okrelaj eliw jako niestopowych, lecz tradycyj-
nie nazywaj je wglowymi (porwnaj rozdz. 6.2.1 dotyczcy stali wglowych).
6 rozB 8-11-02 15:32 Page 664
OZNACZANIE ELIW
eliwa, zgodnie z PN-EN 1560:2001, s oznaczane na podstawie symboli lub
numerw. Znak eliwa zawierajcy symbole skada si z liter ENGJ, litery okre-
lajcej posta grafitu lub cementytu i jeli to konieczne nastpnej litery identyfiku-
jcej mikro- lub makrostruktur. Nastpne czci znaku (oddzielane od siebie ko-
lejnymi cznikami) klasyfikuj eliwo wedug wasnoci lub skadu chemicznego
i podaj ewentualne wymagania dodatkowe. Niektre szczegy dotyczce ozna-
cze podano przy opisie poszczeglnych grup eliw. Jednoznacznie okrela dany
gatunek eliwa take oznaczenie zawierajce numer. Oznaczenie to zaczyna si od
liter ENJ, nastpnie jest litera okrelajca struktur (zwaszcza posta grafitu)
i czterocyfrowy numer, np. ENJS1131.
W zwizku z niezakoczonym procesem dostosowywania polskich norm do
systemu europejskiego w Polsce obowizuj rwnoczenie rne zasady oznacza-
nia eliw (np. oznaczenia wedug norm krajowych rozpoczynaj si od litery Z).
MORFOLOGIA GRAFITU JAKO SKADNIKA STRUKTURALNEGO ELIWA
Struktur eliwa stanowi osnowa metaliczna, ktr moe by ferryt, perlit lub
ich mieszaniny, ewentualnie z cementytem i wtrceniami niemetalicznymi, a take
grafit o rnej wielkoci i ksztacie. Grafit jest bardzo mikki, a jego wytrzymao
jest bliska zeru.
Grafit moe si tworzy przy krzepniciu z cieczy jako patkowy (rys. 6.43), na
skutek przemiany eutektoidalnej austenitu lub w wyniku rozpadu cementytu w e-
liwie biaym poddanym dugotrwaemu wyarzaniu w temperaturze nieznacznie
niszej od solidusu. Wstopach eutektycznych grafit wydziela si z cieczy w posta-
ci bardzo drobnych patkw w eutektyce grafitowej. Grube patki grafitu pierwot-
nego wydzielaj si w czasie krzepnicia eliw nadeutektycznych.
Cechy morfologiczne wydziele grafitu sklasyfikowano w normie PN-EN ISO
945:1999, wyrniajc 6 wzorcw ksztatu (oznaczonych cyframi rzymskimi od
I do VI rys. 6.44), 5 wzorcw rozmieszczenia (oznaczonych literami od A do E)
i 8 wzorcw wielkoci czstek grafitu (oznaczonych cyframi arabskimi od 1 do 8);
665
Rysunek 6.43
Schemat przecicia patkw
grafitu pask powierzchni
prbki (wedug H. Morrogha)
6 rozB 8-11-02 15:32 Page 665
np. sferoidalne wydzielenia grafitu, rozmieszczone rwnomiernie w osnowie
i o wymiarach 0,060,12 mm maj oznaczenie VI A 5.
WPYW GRAFITU NA WASNOCI ELIW
Grafit powoduje zmniejszenie wasnoci wytrzymaociowych eliwa i zmian
niektrych innych wasnoci, a szczeglnie:
dziaa jako karb wewntrzny, stanowic niecigoci w metalu,
zmniejsza skurcz odlewniczy,
polepsza skrawalno,
zwiksza wasnoci lizgowe,
sprzyja tumieniu drga,
powoduje zwikszenie wytrzymaoci zmczeniowej.
WPYW DOMIESZEK NA PROCES GRAFITYZACJI
Istotny wpyw na proces grafityzacji wywieraj domieszki i zanieczyszczenia.
Spord gwnych domieszek i zanieczyszcze Si i P uatwiaj grafityzacj, a Mn
i S przeciwdziaaj jej. Ponadto fosfor czciowo rozpuszcza si w ferrycie, two-
rzc jednak zwykle niskotopliw potrjn eutektyk fosforow Fe
3
CFe
3
PFe(),
zwan steadytem. Ze wzgldu na nisk temperatur topnienia ma ona ksztat ogra-
niczony wklsymi powierzchniami zakrzepej wczeniej osnowy austenitycznej.
Siarka przeciwdziaajca grafityzacji tworzy eutektyk FeFeSFe
3
C o temperatu-
rze topnienia wyszej jednak od steadytu.
WPYW SZYBKOCI CHODZENIA NA STRUKTUR I WASNOCI ELIW
Oprcz skadu chemicznego na struktur i wasnoci eliw w sposb istotny
wpywa szybko chodzenia odleww, ktr dla jednakowych materiaw formier-
skich mona z dopuszczalnym przyblieniem sprowadzi do gruboci cianek
odleww. Wraz ze zwikszeniem gruboci cianek odlewu zwiksza si ilo i gru-
bo patkw wydzielonego grafitu, co powoduje zmniejszenie wasnoci wytrzy-
maociowych. Spadkowi tych wasnoci mona zapobiec przez zmniejszenie st-
enia wgla i krzemu oraz innych pierwiastkw grafityzujcych w eliwie.
666
Rysunek 6.44
Wzorce ksztatu grafitu
wedug PN-EN ISO
945:1999
6 rozB 8-11-02 15:32 Page 666
Wpyw omawianych czynnikw na struktur i wasnoci wytrzymaociowe e-
liwa mona przedstawi graficznie w postaci wykresw.
WYKRES GIRSZOWICZA
Na rysunku 6.45 w ukadzie wsprzdnych stenie Si i stenie C naniesiono
dwie grupy krzywych. Krzywe odpowiadajce staej wartoci K, zwane krzywymi
izografityzacji, oznaczaj jednakow zdolno do grafityzacji eliw o skadzie che-
micznym okrelonym tymi liniami. Uwzgldniono przy tym grubo cianek odle-
wu przez wprowadzenie redukowanej gruboci odlewu d. Wartoci K i d okrelaj
odpowiednio zalenoci:
(6.3)
(6.4)
gdzie:
C, Si odpowiednio stenie wgla i krzemu w eliwie,
V, S odpowiednio objto i pole powierzchni odlewu.
Po krzepniciu w jednakowych warunkach eliwa o skadzie chemicznym i o re-
dukowanej gruboci cianek, odpowiadajcych tej samej wartoci K, wykazuj jed-
nakow struktur. Kada z zespou linii prostych przerywanych na wykresie Gir-
szowicza (rys. 6.45) okrela stay rwnowanik wgla C
e
:
(6.5)
Przykadowo warto C
e
= 4,26 odpowiada eliwu eutektycznemu, natomiast
C
e
= 4,01 eliwu szaremu ENGJL150, a C
e
= 3,48 eliwu szaremu
667
Si+log d
S
T
E
N
I
E

W
G
L
A

(
%
)
5,0
4,5
4,0
3,5
3,0
2,5
2,0
1,5
1,0
0
K
=
4
,
5
K
=
6
K
=
1
0
K
=
1
4
P+C P+G
P+F+G F+G
d=
v
s
C
e=
2
,0
C
e=
4
,0
C
e=
4
,5
C
e=
3
,0
C
e=
5
,0
C
e
=C+0,3Si
K=C(Si+log d)
0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5 5,5 6
I
IIa
II
IIb
III
Rysunek 6.45
Wykres strukturalny dla eliw (wedug N.G. Girszowicza) P perlit, C cementyt, G grafit, C
e
rwnowanik
wgla; I eliwo biae, IIa eliwo poowiczne, II eliwo szare perlityczne, IIb eliwo szare
ferrytycznoperlityczne, III eliwo szare ferrytyczne
), log (Si C d K = +
S
V
d , =
. Si 0,3 C C
e
+ =
6 rozB 8-11-02 15:32 Page 667
ENGJL300. Proste C
e
, okrelajce pooenie stopu wzgldem skadu eutektycz-
nego, a porednio rwnie wasnoci mechaniczne, nie s jednak zwizane z gru-
boci cianek odlewu. Wykres ten nie pozwala zatem na szybkie okrelenie ska-
du chemicznego eliwa odpowiadajcego wymaganym wasnociom wytrzymao-
ciowym, co ogranicza jego praktyczne znaczenie. Podobne wady wykazuj inne
opublikowane dotychczas wykresy strukturalne i wytrzymaociowe eliw.
WYKRES ANDY
Prb poczenia informacji dotyczcych struktury i wasnoci mechanicznych
eliw o rnym skadzie chemicznym i rnych grubociach cianek jest wykres
andy, przedstawiony na rysunku 6.46. Wykres ten umoliwia okrelenie zaleno-
ci midzy steniem wgla i krzemu w eliwie, gruboci cianek odlewu, struktu-
r eliwa i wytrzymaoci na rozciganie. Wykres jest dwuczciowy.
Wlewej czci wykresu rodzina prostych, dla rnych wartoci C
c
, odpowiada-
jcych cakowitemu steniu wgla w eliwie, okrela zaleno wytrzymaoci e-
liwa na rozciganie R
m
od udziau ferrytu lub udziau perlitu w strukturze osnowy
eliwa, a take od stenia wgla zwizanego C
zw
w cementycie, wystpujcym
w osnowie eliwa. Druga rodzina krzywych w dole tej czci wykresu, dla rnych
wartoci cakowitego stenia wgla w eliwie C
c
, podaje zaleno wytrzymaoci
na rozciganie R
m
w odlewie od gruboci cianek odlewu d.
668
GRUBO CIANKI ODLEWU, d (mm) STENIE MASOWE Si (%)
R
m

(
M
P
a
)
320
300
280
260
240
220
200
180
160
140
120
125 80 40 20 0,6 1,0
K=0,91,0 (dla eliwa szarego ferrytycznoperlitycznego)
K=1,01,2 (dla eliwa szarego perlitycznego)
K=1,31,5 (dla eliwa poowicznego)
K=2,22,8 (dla eliwa biaego na eliwa cigliwe)
1,4 1,8 2,2 1,6 3,0 3,4 3,8
Si%=
260 220 180 160 HB
75 50 25 0 % ferrytu
25 50 75 100 % perlitu
0,2 0,4 0,6 0,8 C
zw
w odlewie
6,3(logd+C
c
)
0,5(C
zw
K)
C
zw
=3,2=C
c
C
zw
=2,8=C
c
C
zw
=2,4=C
c
C
zw
=2,5<C
c
C
zw
=0,6
C
c
=3,6
C
c
=3,6
C
c
=3,4
C
c
=3,2
C
c
=3,0
C
c
=2,8
C
zw
=0,4
C
zw
=0,2
C
zw
=0,8
C
zw
=2,0<C
c
6
,
3
(
l
o
g
d
+
C
c
)
eliwo biae
(na eliwo cigliwe)
eliwo poowiczne
(do modyfikacji)
eliwo szare
perlityczne
eliwo szare
ferrytycznoperlityczne
C
c
=2,0
C
c
=2,4
C
c
=2,8
C
c
=3,2
Rysunek 6.46
Nomogram zalenoci skadu chemicznego, struktury i wasnoci eliw (wedug A.F. andy)
6 rozB 8-11-02 15:32 Page 668
W prawej czci wykresu s podane proste, z ktrych kada odpowiada jedna-
kowej wartoci C
zw
stenia wgla zwizanego w cementycie, w zalenoci od st-
enia Si i redukowanej wartoci 6,3 (logd + C
c
), uwzgldniajcej stenie wgla
w eliwie C
c
oraz grubo cianki odlewu d. Wprzypadku eliwa biaego C
zw
= C
c
.
Dla eliwa poowicznego lub szarego C
zw
< C
c
. Jeeli C
zw
= 0,68, osnowa eliwa
szarego jest perlityczna, natomiast gdy C
zw
<< 0,68, eliwo jest ferrytycznoperli-
tyczne.
W celu dobrania skadu chemicznego stopu o wymaganej wytrzymaoci
i strukturze osnowy, okrelonej np. udziaem perlitu, naley z lewej czci wykresu
odczyta odpowiedni warto C
c
, ktrej obrazem jest prosta. Punkt przecicia tej
prostej z krzyw w dole lewej czci rysunku, odpowiadajcej znalezionej wartoci
C
c
, okrela maksymaln grubo cianki odlewu d
maks.
, zapewniajc wymagan
struktur osnowy eliwa. Nastpnie znajduje si w lewej czci wykresu punkt od-
powiadajcy wytrzymaoci na rozciganie w odlewie o danej gruboci cianki d,
jeeli grubo ta jest mniejsza od znalezionej poprzednio wartoci maksymalnej.
Rzdna tego punktu odpowiada pomocniczej wartoci redukowanej 6,3 (logd
+ C
c
) na prawej czci wykresu. Dlatego od tego punktu w lewej czci wykresu
przeciga si prost rwnoleg do osi odcitych, a do przecicia z prost w pra-
wej czci wykresu, odpowiadajc wymaganej strukturze eliwa. Odcita tego
punktu okrela stenie Si, niezbdne do zapewnienia wymaganej struktury eliwa
przy zaoonej wytrzymaoci eliwa na rozciganie i gruboci cianek odlewu.
Opisany wykres ma due znaczenie praktyczne, cho odczytane z niego dane
mog by tylko orientacyjne. Wykres andy uwzgldnia bowiem wycznie zasad-
nicze czynniki decydujce o strukturze i wasnociach eliwa, nie obejmujc np.
wpywu siarki, fosforu, manganu, a take czynnikw technologicznych.
KLASYFIKACJA ELIWA SZAREGO NIESTOPOWEGO
eliwo szare niestopowe (wglowe) mona podzieli na trzy grupy:
eliwo szare zwyke,
eliwo modyfikowane,
eliwo sferoidalne.
ELIWO SZARE ZWYKE
eliwa szare mog cechowa si struktur osnowy: ferrytyczn, ferrytycz-
noperlityczn oraz perlityczn. Wstrukturze eliwa szarego poza osnow meta-
liczn wystpuje rwnie grafit patkowy, steadyt (eutektyka fosforowa) oraz
wtrcenia niemetaliczne.
eliwo szare ferrytyczne charakteryzuje si nisk wytrzymaoci, dobr skra-
walnoci, ma odpornoci na zuycie cierne. Twardo i wytrzymao eliwa
szarego zwiksza si w miar zwikszania udziau perlitu w strukturze. Wytrzyma-
o eliwa perlitycznego wynosi ok. 350450 MPa przy twardoci 200250 HB.
eliwa szare cechuje dobra zdolno do tumienia drga.
eliwo szare (wedug PN-EN 1561:2000) klasyfikuje si w dwch grupach: we-
dug wytrzymaoci na rozciganie lub wedug twardoci. Oznacza si je literami
ENGJL, nastpnie po znaku pauzy liczb, odpowiadajc minimalnej wytrzyma-
oci na rozciganie w MPa prbek z oddzielnie odlewanych wlewkw prbnych,
669
6 rozB 8-11-02 15:32 Page 669
lub (w drugiej grupie) po znaku pauzy literami HB i liczb, odpowiadajc maksy-
malnej wartoci twardoci Brinella (tabl. 6.85).
ELIWO MODYFIKOWANE
Polepszenie wasnoci i ujednorodnienie struktury odlewu z eliwa o skadzie
wykazujcym tendencj do krzepnicia jako biae lub poowiczne jest moliwe
dziki modyfikacji. Wtym celu bezporednio przed odlaniem, do kpieli metalowej
o temperaturze ok. 1400C, w rynnie spustowej lub kadzi, dodaje si ok. 0,10,5%
sproszkowanego modyfikatora, najczciej elazokrzemu, wapniokrzemu lub
aluminium.
Dziaanie modyfikatora polega na odgazowaniu kpieli i wymuszeniu heteroge-
nicznego zarodkowania grafitu na licznych drobnych czsteczkach tlenkw. Wwy-
niku tego eliwo krzepnie jako szare, a wgiel wydziela si w postaci bardzo licz-
nych, drobnych patkw grafitu, rwnomiernie rozmieszczonych w osnowie.
Najkorzystniejsze wasnoci ma eliwo modyfikowane o osnowie perlitycznej.
Jego wytrzymao na rozciganie R
m
moe wynosi 300400 MPa, std modyfi-
kacj stosuje si czsto do eliw szarych o podwyszonej wytrzymaoci (tabl.
6.85). eliwo modyfikowane, podobnie jak eliwo szare zwyke, wykazuje bardzo
niskie wasnoci plastyczne.
ELIWO SFEROIDALNE
Wodrnieniu od pozostaych grup eliw szarych bardzo dobre wasnoci za-
rwno wytrzymaociowe, jak i plastyczne wykazuje eliwo sferoidalne. Uzysku-
je si je w wyniku modyfikowania podczas odlewania eliwa o tendencji do krzep-
nicia jako szare, lecz o bardzo maym steniu siarki i fosforu. Jako modyfikato-
rw uywa si magnezu lub ceru. W wyniku tego zabiegu technologicznego grafit
wystpuje w tych eliwach w postaci kulistej.
Wzalenoci od struktury osnowy eliwo sferoidalne moe by ferrytyczne, fer-
rytycznoperlityczne lub perlityczne. Osnow moe by te bainit lub martenzyt od-
puszczony, uzyskiwany po dodatkowej obrbce cieplnej. eliwo sferoidalne krzep-
nie zwykle jako perlityczne lub ferrytycznoperlityczne. Jeli dobr skadu
chemicznego eliwa i sposobu chodzenia nie zapewnia uzyskania osnowy ferrytycz-
nej bezporednio po odlewaniu, eliwo mona podda dodatkowemu wyarzaniu.
670
Znak eliwa
Wytrzymao na rozciganie,
R
m
, MPa
Znak eliwa Twardo, HB
ENGJL100 100200 ENGJLHB155 155
ENGJL150 150250 ENGJLHB175 100175
ENGJL200 200300 ENGJLHB195 120195
ENGJL250 250350 ENGJLHB215 145215
ENGJL300 300350 ENGJLHB235 165235
ENGJL350 350450 ENGJLHB255 185255
Tablica 6.85
Klasyfikacja eliwa szarego
6 rozB 8-11-02 15:32 Page 670
Po nagrzaniu do ok. 850920C zachodzi przemiana perlitu w austenit, ktry po
ochodzeniu do temperatury poniej eutektoidalnej, zwykle 720800C, podczas
wygrzewania przez ok. 10 h przemienia si w ferryt i grafit. eliwa sferoidalne s
stosowane midzy innymi na way korbowe, koa zbate, walce, piercienie toko-
we, rury.
eliwa sferoidalne (wedug PN-EN 1563:2000) oznacza si literami ENGJS,
nastpnie po znaku pauzy cyframi odpowiadajcymi minimalnej wytrzymaoci na
rozciganie w MPa i po kolejnej pauzie cyframi odpowiadajcymi minimalnemu
wydueniu A w % (tabl. 6.86); wasnoci te s okrelane na prbkach odlewanych
oddzielnie lub przylanych do odlewu. Jako odrbne gatunki eliwa sferoidalnego
traktowane s stopy:
o wasnociach badanych na prbkach z wlewkw prbnych przylanych do od-
lewu (znak uzupeniony liter U, np. ENGJS6003U),
o okrelonej dodatkowo pracy amania (udarnoci) w temperaturze pokojowej
(znak uzupeniony literami RT, np. ENGJS35022RT),
o okrelonej dodatkowo pracy amania w temperaturze obnionej do 20 lub
40C (znak uzupeniony literami LT, np. ENGJS40018LT),
o okrelonej twardoci bdcej podstaw klasyfikacji zamiast wytrzymaoci
(znak po literach ENGJSHB ma cyfry odpowiadajce w przyblieniu red-
niej wartoci twardoci Brinella, np. ENGJSHB230).
671
eliwo Znak eliwa
Twardo,
HB
R
m
, MPa R
p0,2
, MPa A, %
Sferoidalne
ENGJS35022 350 220 22 160
ENGJS40018 400 250 18 130175
ENGJS40015 400 250 15 135180
ENGJS45010 450 310 10 160210
ENGJS5007 500 320 7 170230
ENGJS6003 600 370 3 190270
ENGJS7002 700 420 2 225305
ENGJS8002 800 480 2 245335
ENGJS9002 900 600 2 270360
Sferoidalne
hartowane
z przemian
izotermiczn
ENGJS8008 800 500 8 260320
ENGJS10005 1000 700 5 300360
ENGJS12002 1200 850 2 340440
ENGJS14001 1400 1100 1 380480
Tablica 6.86
Wasnoci mechaniczne wybranych eliw sferoidalnych
6 rozB 8-11-02 15:32 Page 671
ELIWO SFEROIDALNE HARTOWANE Z PRZEMIAN IZOTERMICZN
eliwo sferoidalne z tej grupy jest po odlaniu poddawane obrbce cieplnej
polegajcej na hartowaniu izotermicznym z przemian w zakresie temperatury
250400C, przez co uzyskuje si struktur osnowy bainityczn oraz wysze wa-
snoci wytrzymaociowe i plastyczne w porwnaniu z eliwami sferoidalnymi
zwykymi (tabl. 6.86). eliwa sferoidalne hartowane z przemian izotermiczn
(wedug PN-EN 1564:2000) oznacza si podobnie jak eliwa sferoidalne zwyke,
uzupeniajc znak liter U jeli wasnoci badano na prbkach z wlewkw prb-
nych przylanych do odlewu, np. ENGJS12002U. Jeden z gatunkw
(ENGJS8008RT) powinien mie take wymagan udarno w temperatu-
rze pokojowej.
ELIWO BIAE
Struktur eliwa biaego stanowi ledeburyt przemieniony i ewentualnie ste-
adyt. Weliwie podeutektycznym wystpuje przewaga perlitu, natomiast w eliwie
nadeutektycznym cementytu. Ze wzgldu na bardzo du krucho i z skrawal-
no eliwa biae nie znalazy bezporedniego zastosowania, chocia stanowi p-
produkt do wytwarzania eliw cigliwych.
ELIWO POOWICZNE
eliwo poowiczne ma struktur stanowic mieszanin struktur typowych za-
rwno dla eliw szarych, jak i biaych. Wystpuje w nim wic perlit, ledeburyt prze-
mieniony, cementyt, grafit, a take steadyt. eliwa poowiczne nie znajduj rw-
nie bezporedniego zastosowania. Niekiedy stosuje si jednak tzw. odlewy zabie-
lone. Elementy, takie jak walce hutnicze i bbny mynw, od ktrych jest wymaga-
na dua odporno na cieranie, po odlaniu pocztkowo chodzi si z du szybko-
ci, w wyniku czego na powierzchni powstaje warstwa eliwa biaego. Zmniejsze-
nie szybkoci chodzenia po zakrzepniciu warstwy zewntrznej odlewu powoduje
uzyskanie w rdzeniu struktury eliwa szarego. Midzy tward warstw zewntrzn
a plastycznym rdzeniem tworzy si wwczas warstwa porednia o strukturze eli-
wa poowicznego.
ELIWO CIGLIWE
eliwo cigliwe jest otrzymywane z eliwa biaego w wyniku wyarzania grafi-
tyzujcego. Podczas tej operacji cementyt ulega rozpadowi i wydziela si tzw. w-
giel arzenia (grafit arzenia) w postaci kaczkowatych skupie.
eliwo cigliwe charakteryzuje si dobrymi wasnociami wytrzymaociowymi
i plastycznymi. Jest stosowane midzy innymi w przemysach: grniczym, samo-
chodowym, cignikowym, rolniczym, do wytwarzania licznych, drobnych elemen-
tw maszyn.
Wzalenoci od parametrw procesu technologicznego (tabl. 6.87) eliwo ci-
gliwe mona podzieli na dwie grupy:
eliwo cigliwe biae (odwglone),
eliwo cigliwe czarne (nieodwglone), z wyrnieniem w tej grupie eliwa ci-
gliwego perlitycznego o wytrzymaoci na rozciganie powyej ok. 400 MPa.
672
6 rozB 8-11-02 15:32 Page 672
eliwo cigliwe wedug PN-EN 1562:2000 oznacza si cigiem liter ENGJM
zakoczonym liter W lub B odpowiednio dla eliwa cigliwego biaego lub czar-
nego. Znak uzupeniaj po pauzie trzy cyfry odpowiadajce minimalnej wytrzyma-
oci na rozciganie R
m
, wyraonej w MPa, a po nastpnej pauzie cyfry odpowia-
dajce minimalnemu wydueniu A
3,4
w % (tabl. 6.88).
673
Rodzaj
eliwa
Znak eliwa
Wytrzymao
na rozciganie
R
m
, MPa
Umowna granica
plastycznoci
R
p0,2
, MPa
Wyduenie
A
3,4
, %
Twardo,
HB
minimum
1)
Cigliwe
biae
ENGJMW3504 350 4 230
ENGJMW36012 360 190 12 200
ENGJMW4005 400 220 5 220
ENGJMW4507 450 260 7 220
EN-GJMW5504 550 340 4 250
Cigliwe
czarne
ENGJMB3006 300 6 150
ENGJMB35010 350 200 10 150
ENGJMB4506 450 270 6 150200
ENGJMB5005 500 300 5 165215
ENGJMB5504 550 340 4 180230
ENGJMB6003 600 390 3 195245
ENGJMB6502 650 430 2 210260
ENGJMB7002 700 530 2 240290
ENGJMB8001 800 600 1 270320
1)
Wasnoci okrelone na prbkach o rednicy 12 mm.
Tablica 6.88
Wasnoci mechaniczne eliw cigliwych
Rodzaj
eliwa
Parametry wyarzania
Struktura
temperatura, C atmosfera czas, h
sposb
chodzenia
Cigliwe biae
(odwglone)
9501000 utleniajca 6090 powietrze
odwglona struktura ferrytyczna warstwy
zewntrznej o gruboci ok. 35 mm
Cigliwe czarne
(nieodwglone)
I 9001050
II 750
obojtna
15
4070
powietrze
ferryt z zaokrglonymi
wydzieleniami wgla arzenia
9001050 15 powietrze perlit z wglem arzenia
Tablica 6.87
Warunki wytwarzania i struktura eliw cigliwych
6 rozB 8-11-02 15:32 Page 673
PORWNANIE WASNOCI ELIW NIESTOPOWYCH
Wasnoci rnych grup eliw niestopowych porwnano w tablicy 6.89.
674
Tablica 6.89
Porwnanie struktury i orientacyjnych wasnoci rnych grup eliw niestopowych
Grupa eliw
Gwne
skadniki
C, Si
Struktura
R
m
,
MPa
R
p0,1
,
MPa
A,
%
HB
R
c
,
MPa
R
g
,
MPa
Cechy
eksploatacyjne
Biae
nisko-
wglowe
2,75% C
1% Si
ledeburyt
przemie-
niony
250300 0 450550 500700
znaczna kru-
cho, twar-
do i odpor-
no na cie-
ranie, za
obrabialno;
uywane do
produkcji eli-
wa cigliwego
wysoko-
wglowe
3,25% C
0,25% Si
300450 0 450600 450500
Szare
zwyke
ferryty-
czne
3,25% C
2% Si
grafit
patkowy
w osnowie
ferrytycznej
125200 85140 0,51,0 100150
600800 350450
niewielka wy-
trzymao
i plastyczno,
dobra lejno
i obrabialno,
dua zdolno
do tumienia
drga, niski
koszt wytwa-
rzania;
powszechne
zastosowanie
perlity-
czne
grafit
patkowy
w osnowie
perlitycznej
150250 100200 0,5 180240
Szare
modyfi-
kowane
perlity-
czne
2,75% C
2,25% Si
drobne
patki
grafitu
w osnowie
perlitycznej
300400 200275 0,5 210320 7501000 450650
maa wrali-
wo struktury
na grubo
cianki odlewu,
gorsza lejno
i obrabialno
oraz wyszy
koszt wytwa-
rzania ni
eliwa szarego
zwykego
Sfero-
idalne
ferryty-
czne
3,5% C
2% Si
grafit kulisty
w osnowie
ferrytycznej
400450 200300 1025 130170 750900 900950
dobre wasno-
ci mechani-
czne i plasty-
czne, dobra
lejno, liczne
zastosowania
perlity-
czne
grafit kulisty
w osnowie
perlitycznej
600750 300400 3 240290 10001250 9001000
Cigliwe
biae
2,5% C
0,8% Si
powierz-
chniowo
odwglona
350450 280320 510 120220
dobra wytrzy-
mao, plasty-
czno i odpor-
no na obci
enia dynami-
czne, liczne
zastosowania
czarne
wgiel
arzenia
w osnowie
ferrytu
300400 260300 1020 110190
6 rozB 8-11-02 15:32 Page 674
6.8.4. eliwa stopowe
OGLNA KLASYFIKACJA ELIW STOPOWYCH
Do eliw stopowych s wprowadzane dodatki stopowe (tabl. 6.90), wystpuj-
ce oprcz domieszek. Pierwiastki te s dodawane w celu polepszenia wasnoci
uytkowych eliw, a w szczeglnoci:
zwikszenia wasnoci mechanicznych,
zwikszenia odpornoci na cieranie,
polepszenia odpornoci na dziaanie korozji elektrochemicznej,
polepszenia odpornoci na dziaanie korozji gazowej w podwyszonej tempera-
turze,
polepszenia wasnoci fizycznych, np. magnetycznych lub elektrycznych.
Skad chemiczny eliw jest dobierany tak, aby w wyniku dodania pierwiastkw
stopowych nie zmieni niekorzystnie ich struktury i wasnoci. Z tego wzgldu na-
ley dobiera odpowiednio dodatki o dziaaniu grafityzujcym i zabielajcym (tabl.
6.91). Ogln klasyfikacj eliw stopowych ze wzgldu na stenie dodatkw sto-
powych podano w tablicy 6.92.
Gatunki, skad chemiczny, wasnoci i zastosowanie krajowych eliw stopo-
wych podano dotychczas obowizujcej w PN-88/H-83144. Zgodnie z t norm
znak eliwa stopowego szarego lub poowicznego rozpoczyna si literami Zl, biae-
go Zb, sferoidalnego Zs, po czym podane s symbole pierwiastkw stopowych
i liczby okrelajce rednie stenie pierwiastka w eliwie.
STRUKTURY ELIW STOPOWYCH
Podzia eliw stopowych ze wzgldu na struktur przedstawiono w tablicy 6.90.
W eliwach niskostopowych obecno jednego lub kilku dodatkw stopowych de-
cyduje o wystpieniu drobnej struktury perlitu, co powoduje zwikszenie wasno-
ci wytrzymaociowych, w tym twardoci oraz odpornoci na cieranie. eliwa
redniostopowe, zawierajce Si lub Al, wykazuj ferrytyczn struktur osnowy. e-
liwa chromowe cechuj si struktur ledeburytyczn. Przy niewielkim steniu Ni,
w obecnoci Mo i praktycznie przy braku innych pierwiastkw stopowych, eliwa
w stanie surowym maj osnow bainityczn. Osnow biaych eliw niklowych, ni-
klowochromowych i chromowomolibdenowych jest martenzyt z bainitem i au-
stenitem szcztkowym. Wysokostopowe eliwa chromowe, krzemowe i aluminiowe
wykazuj struktur ferrytyczn. eliwa wysokoniklowe i niklowochromowe oraz
eliwa rednio- i wysokomanganowe cechuj si austenityczn struktur osnowy.
Poniewa ksztat i wielko ziarn grafitu decyduje o wasnociach eliw stopowych,
eliwa szare czsto s modyfikowane.
ELIWA STOPOWE O PODWYSZONEJ ODPORNOCI NA CIERANIE
Odporno eliwa na cieranie jest zwikszana przez dodatki stopowe powodu-
jce wzrost twardoci osnowy oraz zmian iloci, postaci, wymiarw i rozmieszcze-
nia wydziele grafitu, a w niektrych gatunkach zupene wyeliminowanie tego
skadnika strukturalnego (tabl. 6.90).
Dziaanie dodatkw stopowych w eliwach o podwyszonej odpornoci na cie-
ranie polega rwnie na zapewnieniu jednolitej struktury na caym przekroju
675
6 rozB 8-11-02 15:32 Page 675
676
Tablica 6.90
Struktury eliw stopowych o rnym skadzie chemicznym
Dodatki stopowe
grafityzujce
wglikotwrcze
Struktura
Wasnoci w zalenoci od dodatkw stopowych
oraz rodzaju i postaci wydziele grafitu
osnowa posta wgla
austenit
grafit patkowy,
modyfikowany
lub sferoidalny
maa twardo, dobre wasnoci
wytrzymaociowe, due wyduenie,
dua udarno w niskiej temperaturze (do 200C),
bardzo dobra odporno na korozj,
dobra odporno na zmczenie cieplne,
rednia obrabialno
ferryt
maa twardo, dobre wasnoci
wytrzymaociowe, due wyduenie,
dua aroodporno, dua odporno na dziaanie
kwasw (szczeglnie eliwa krzemowego),
atwo usuwania napre (z wyjtkiem eliwa
krzemowego)
perlit
rednia twardo, dobre wasnoci
wytrzymaociowe, dua odporno na cieranie,
dobre wasnoci lizgowe,
dobra odporno na korozj,
dobra obrabialno
martenzyt
lub bainit
dua twardo, bardzo dobre wasnoci
wytrzymaociowe, bardzo dua odporno
na cieranie, zwikszona odporno na korozj
rna
z wglikami
wgliki
bardzo dua twardo, maa cigliwo,
najwiksza odporno na cieranie,
bardzo dua odporno na korozj i erozj,
bardzo dobra aroodporno,
bardzo trudna obrabialno
1216%
2832%
Al
<6%
Ni
<35%
Cr
<0,3%
Nb
<4%
Mo
<0,2%
B
<3%
Mn
<1%
Sb
<1%
V
<0,1%
Te
<1%
Mo
<35%
Ni
<5%
Cr
<7%
Cu
<7%
Mn
<6%
Si
<1%
Mn
<8%
Ni
<1,5%
Mo
<4%
W
<1,5%
Cu
<1,5%
Cr
<0,5%
V
<2,4%
W
<1%
Mo
<4%
Al
<4%
Ni
<2%
Cu
<0,1%
Sn
<2,5%
Ni
<0,2%
Ti
<4%
Co
<0,2%
Zr
<15%
Si
2325%
Al
6 rozB 8-11-02 15:33 Page 676
odleww, niezalenie od cech geometrycznych, gwnie gruboci cianek odlewu.
Wraz ze zwikszeniem gruboci odlewu do eliwa wprowadza si w coraz wik-
szym steniu pierwiastki z dopuszczalnego dla danego gatunku zakresu. Do pier-
wiastkw stopowych dodawanych do eliw tej grupy nale: Cr, Ni, Mo, W, Cu, V,
Ti i P. Pierwiastki te mog by dodawane pojedynczo lub w rnych zestawieniach.
Porwnanie podstawowych wasnoci eliw o rnym steniu pierwiastkw stopo-
wych przedstawiono schematycznie w tablicy 6.90.
677
Tablica 6.91
Porwnanie wzgldnej intensywnoci dziaania dodatkw stopowych na pierwotn i wtrn grafityzacj eliwa
Tablica 6.92
Orientacyjna klasyfikacja
eliw ze wzgldu na ste-
nie pierwiastkw stopowych
Dodatek stopowy
Stenie pierwiastkw stopowych, % w eliwie
niskostopowym redniostopowym wysokostopowym
Ni 0,32,8 2,86 636
Cr 0,22,7 620 20
Cu 0,32
Mo 0,11,2
V 0,10,5
Ti 0,11
W 0,11
Al. 518 18
Si 4,57 12
Mn 7
cznie <3 320 >20
Dodatek stopowy
Wpyw na grafityzacj
pierwotn (z cieczy) wtrn (w stanie staym)
Si +1 +1
Mn 0 0,3
Ni +0,5 0,25
Cr 1,2 1,2
P +0,1 0,1
Cu +0,35 0,8
Al +3 +1
S 1 0,25
Ti +0,3 0,1
Mo 0,5 1,4
+ sprzyja grafityzacji przeciwdziaa grafityzacji
6 rozB 8-11-02 15:33 Page 677
W tablicy 6.93 przykadowo porwnano skad chemiczny i wasnoci wybra-
nych grup krajowych eliw stopowych o podwyszonej odpornoci na cieranie.
eliwa niskostopowe o podwyszonej odpornoci na cieranie s stosowane na ele-
menty maszyn o dobrej odpornoci na cieranie, na dziaanie podwyszonej tempe-
ratury, a take spalin i wd naturalnych. eliwa rednio- i wysokostopowe stosuje
si na elementy pracujce w ciszych warunkach. Do grupy eliw o szczeglnie
wysokiej odpornoci na cieranie nale eliwa rednio- i wysokostopowe zawiera-
jce Cr lub Mn i dodatki pierwiastkw wglikotwrczych. S one stosowane na wy-
678
Tablica 6.93
Oglna charakterystyka krajowych eliw stopowych odpornych na cieranie
*)
Cecha eliwa
eliwa stopowe odporne na cieranie
nisko-
i redniostopowe
szare
sferoidalne
redniostopowe
niklowochromowe
biae
wysokochromowe biae
wysoko-
manganowe
biae
Stenie
pierwiastkw
stopowych, %
C 2,53,9 33,6 2,83,6 2,43,6 33,4
Si 0,93,1 22,8 01 0,31,5 0,51,5
Mn 0,41,2 0,20,6 0,61,3 0,42,5 812
Cr 01 00,4 12,5 1330
Ni 02,5 02,5 25
Cu 02 01,2 02,6 01,5
inne
Mo: 01, Ti: 00,2,
V: 00,35, W: 01,
P: 01,55, B: 00,02

Mo: 0,52,
V: 00,7
Gatunki
(
1)
wybrane)
1)
ZlCr, ZlCrWTi,
ZlNi1,4, ZlNiCrC,
ZlNi2,2Mo0,9CuTiB,
ZlMo0,8CrV, ZlTiV,
ZlCu1,6, ZlP1,4
ZsNi2,0,
ZsNi0,8CuCr,
ZsCu1,0
ZbNi2,2Cr2,1Cu2,4,
ZbNi4,2Cr2
ZbCr16Mo1,2Cu1,2,
ZbCr28Mo1,2
ZbMn10
Wasnoci:
twardo, HB
wytrzymao R
m
, MPa
180400
150290
220320
500600
400650
110200
420610
170380
300450
ok. 100
Struktura
perlit lub bainit
z grafitem patkowym
perlit lub bainit z
grafitem kulkowym
martenzyt
z cementytem
martenzyt
z wglikami chromu
austenit
z wglikami
Zastosowanie
odlewy elementw
maszyn i urzdze
odporne na cieranie,
elementy silnikw,
pomp i sprarek,
koa zbate, niektre
narzdzia (np. matryce,
bbny i klocki
hamulcowe
odlewy silnie obci-
onych elementw
maszyn, od ktrych
wymagana jest
odporno na cie-
ranie, czci turbin,
pomp i sprarek,
way korbowe
odlewy o duej twar-
doci i odpornoci
na cieranie, elemen-
ty urzdze w prze-
myle energetycz-
nym, transporcie
pneumatycznym,
czci pomp szlamo-
wych i czyszczarek
rutowych
odlewy elementw
maszyn o wysokiej
odpornoci na cieranie
w temperaturze poko-
jowej i podwyszonej,
opatki rzutowe ruto-
wnic, kolana rurocigw
szlamowych, elementy
mynw wglowych
odlewy
odporne
na cieranie
w warunkach
obcie
udarowych
wlewnice,walce),
*)
6 rozB 8-11-02 15:33 Page 678
kadziny mynw, elementy kruszarek i urzdze do rozdrabniania kamieni, rud
i wgla. Przykady zastosowania eliw stopowych podano w tablicy 6.93.
eliwa biae odporne na cieranie objte norm europejsk EN 12513:2000
zestawiono w tablicach 6.94 i 6.95. Klasyfikowane s na podstawie wymaganej
679
Grupa eliw Znak eliwa
Stenie pierwiastkw
1)
, %
Minimalna
twardo, HV
C Si Mn Cr Ni Mo Cu
Niskostopowe ENGJNHV350 3,2 1 0,6 2 350
NiCr i CrNi
ENGJNHV520 2,8 0,8 0,8 2,3 4,3 520
ENGJNHV550 3,3 0,8 0,8 2,3 4,3 550
ENGJNHV600 3 2 0,6 9 5,5 600
Wysokochromowe
ENGJNHV600(XCr11)
2,7 1 1
12,5
2 3 1,2 600
ENGJNHV600(XCr14) 16
ENGJNHV600(XCr18) 20,5
ENGJNHV600(XCr23) 25,5
1)
Tablica 6.94
Orientacyjny skad chemiczny i twardo europejskich eliw stopowych odpornych na cieranie
Cecha eliwa
eliwa stopowe biae odporne na cieranie
niskostopowe
niklowochromowe
i chromowoniklowe
wysokochromowe
Stenie
pierwiastkw
stopowych, %
C 2,43,9 2,53,5 1,83,6
Si 0,41,5 02,5 1
Mn 0,21 00,8 0,51,5
Cr 2 1,510 1128
Ni 36,5 2
Cu 1,2
Mo 3
Gatunki
Wasnoci:
twardo, HV 350 520600 600
Struktura perlit z cementytem martenzyt z cementytem martenzyt z wglikami chromu
Zastosowanie
odlewy elementw maszyn i urz-
dze odporne na cieranie, elemen-
ty pomp szlamowych, urzdze
do transportu pneumatycznego,
czyszczarek rutowych, maszyn
budowlanych do robt ziemnych
odlewy o duej twardoci i odpor-
noci na cieranie, elementy urz-
dze w przemyle grniczym,
przetwrstwa kopalin, energety-
cznym, maszynowym, transporcie
pneumatycznym
odlewy elementw maszyn o wyso-
kiej odpornoci na cieranie w tem-
peraturze pokojowej i podwyszonej,
w przemyle grniczym, budowlanym
i energetycznym, np. na elementy
mynw wglowych
podano w tablicy 6.94
Tablica 6.95
Oglna charakterystyka europejskich eliw stopowych biaych odpornych na cieranie
6 rozB 8-11-02 15:33 Page 679
twardoci oraz skadu chemicznego. Litera N w ich znaku informuje o strukturze
niezawierajcej grafitu, z wglem zwizanym w wglikach Fe
3
C w eliwach nisko-
stopowych, M
3
C i M
7
C
3
w chromowoniklowych oraz M
3
C, M
7
C
3
i M
23
C
6
w wysokochromowych (gdzie M to Cr, Mo, Fe). Wgliki te, w wikszoci eutek-
tyczne, s rozmieszczone w osnowie perlitycznej lub martenzytycznej z niewielkim
udziaem austenitu szcztkowego i niekiedy bainitu. Odlewy z eliwa nisko- i red-
niostopowego stosuje si w stanie surowym (mona je podda wyarzaniu odpr-
ajcemu), natomiast z wysokochromowego hartuje si z temperatury
9001050C w oleju lub spronym powietrzu (niekiedy z rozpylon wod) i od-
puszcza w zakresie od 200 do 550C w zalenoci od wymaganej twardoci. eli-
wa te s stosowane na elementy maszyn grniczych, budowlanych, w przemyle
przetwrstwa kopalin i w energetyce, np. na elementy mynw wglowych.
680
Cecha eliwa
eliwa stopowe aroodporne
chromowe krzemowe aluminiowe wysokochromowe wysokoniklowe
Stenie
pierwiastkw
stopowych, %
C 33,8 2,53,3 2,53,4 0,53,2 2,5
Si 1,53,8 4,56 02,9 0,52,5 4,55,5
Mn 1 0,8 1 1 0,51,5
Cr 0,63 01 03 2534 1,54,5
Ni 1822
Al 0,3 38
inne Ti 0,35 Cu 0,5
Gatunki
ZlCr0,8,
ZlCr1,5, ZlCr2,5
ZlSi5Cr,
ZsSi5
ZlAl7,
ZlAl4Cr2,2
ZbCr28,
ZbCr32
ZlNi20Si5Cr3
Wasnoci:
twardo, HB
wytrzymao R
m
, MPa
200360
150170
140300
150290
180260
130140
215340
370390
140250
190
Struktura
ferryt i perlit
z grafitem
patkowym
ferryt z grafitem
patkowym lub
kulkowym
ferryt z grafitem
patkowym
ferryt lub perlit
z wglikami
austenit z grafitem
patkowym
Zastosowanie
odlewy pracujce
w temperaturze
podwyszonej do
ok. 550650C,
np. elementy kon-
strukcyjne piecw,
palenisk, aparatury
chemicznej,
niektre elementy
silnikw
odlewy
aroodporne
pracujce
w temperaturze
do ok. 700C,
np. retorty,
ruszty
odlewy arood-
porne pracujce
w atmosferze
utleniajcej w
temperaturze do
ok. 750800C,
np. elementy kot-
w, ruszty, tygle
do topienia stopw
metali lekkich,
elementy aparatury
chemicznej
odlewy elementw
urzdze odpornych
na dziaanie atmosfery
utleniajcej w tempe-
raturze do ok. 1100C;
eliwa s take odporne
na cieranie oraz
dziaanie niektrych
czynnikw korozyjnych
(porwnaj tabl. 6.97)
odlewy odporne na
utlenianie i obcienia
mechaniczne w tem-
peraturze do ok. 800C,
np. elementy aparatu-
ry chemicznej, pomp,
elementy piecw;
eliwo jest take odpor-
ne na dziaanie niekt-
rych czynnikw koro-
zyjnych (porwnaj
tabl. 6.97)
Tablica 6.96
Oglna charakterystyka krajowych eliw stopowych aroodpornych
*)
*)
6 rozB 8-11-02 15:33 Page 680
ELIWA STOPOWE AROODPORNE I AROWYTRZYMAE
Niestopowe eliwo szare wykazuje niewielk aroodporno, ktr mona po-
lepszy przez wprowadzenie dodatkw stopowych. Korzystnie oddziauj Si i Cr.
Przy steniu 10% Ni eliwa wysokochromowe uzyskuj struktur austenityczn
o arowytrzymaoci wikszej od struktury ferrytycznej. Cakowicie stabilny auste-
nit otrzymuje si rwnie przez wprowadzenie Mn, czciej cznie z Ni. Nikiel,
polepszajc arowytrzymao oraz plastyczno eliwa, sabiej od Si i Cr podnosi
odporno na utlenianie.
arowytrzymao ulega znacznemu zwikszeniu przez dodatek Mo. Dodatek
Al, zmniejszajc wasnoci mechaniczne eliwa w temperaturze pokojowej, znacz-
nie podwysza aroodporno, a przy tym take podatno eliwa na pcznienie.
Zjawisko to jest zwizane z trwaym zwikszeniem objtoci eliwa i wystpuje
w wyniku dugotrwaego wygrzewania odlewu w warunkach pracy w temperaturze
wyszej od ok. 400C lub w wyniku wielokrotnego podgrzewania odlewu do tej
temperatury z nastpnym chodzeniem do temperatury pokojowej. Pcznienie jest
zwizane z grafityzacj eliwa w stanie staym, utlenianiem wewntrznym oraz roz-
szerzaniem si i kurczeniem eliwa w czasie nagrzewania i chodzenia w zakresie
temperatury krytycznej. W wysokiej temperaturze nastpuje utlenianie wewntrz-
ne, zwizane z wypalaniem wolnego grafitu, Fe lub Si przez gazy penetrujce
wzdu patkowych wydziele grafitu w gb odlewu. Z tego wzgldu znacznie
wiksz aroodporno od eliwa szarego wykazuje eliwo biae, nieulegajce
pcznieniu.
Charakterystyczne wasnoci eliw aroodpornych i arowytrzymaych w zale-
noci od skadu chemicznego zestawiono w tablicy 6.96.
ELIWA STOPOWE ODPORNE NA KOROZJ
eliwo, nawet niestopowe, wykazuje
wiksz odporno na korozj ni stale
lub staliwa niestopowe. Dalsze zwik-
szenie odpornoci na korozj powoduj
pierwiastki stopowe, spord ktrych
najintensywniej oddziauj Si, Cr, Ni,
w mniejszym stopniu Mn, a take Cu. Na
rysunku 6.47 przedstawiono zakres opty-
malnego stenia wgla w eliwach wyso-
kokrzemowych odpornych na korozj.
Na rysunku 6.48 przedstawiono nato-
miast wpyw stenia chromu i wgla na
odporno korozyjn oraz obrabialno
i aroodporno eliw.
Orientacyjny skad chemiczny pod-
stawowych grup eliw odpornych na ko-
rozj oraz wpyw skadu chemicznego na
ich struktur i wasnoci podano w tabli-
cy 6.97.
681
S
T
E
N
I
E

M
A
S
O
W
E

C

(
%
)
STENIE MASOWE Si (%)
1,2
1,0
0,8
0,6
0,4
0,2
13
eliwo zbyt kruche,
duy skurcz,
trudna obrbka
skupienia grafitu w strukturze,
maa szczelno odlewu
z
a
k
r
e
s
o
p
ty
m
a
ln
e
g
o
s
t
e
n
ia
w
g
la
14 15 16 17 18
Rysunek 6.47
Wykres okrelajcy optymalne stenie wgla w eliwie
wysokokrzemowym (wedug W. Sakwy)
6 rozB 8-11-02 15:33 Page 681
ELIWA STOPOWE DO PRACY W NISKIEJ TEMPERATURZE
W niskiej temperaturze, w zakresie do 200C, zastosowanie znajduj eliwa
o strukturze austenitycznej (porwnaj rozdz. 6.7.7). Orientacyjny ich skad che-
miczny oraz wasnoci mechaniczne podano w tablicy 6.98.
ELIWA STOPOWE O SPECJALNYCH WASNOCIACH FIZYCZNYCH
Wasnoci fizyczne eliw, w tym gwnie wasnoci magnetyczne i elektryczne,
s zalene od struktury stopu. Wasnoci niemagnetyczne wykazuj eliwa o struk-
turze austenitycznej, zawierajce Ni lub Mn (tabl. 6.966.98). eliwa o strukturze
682
Cecha eliwa
eliwa stopowe odporne na korozj
krzemowe niklowomiedziowe
wysokoniklowe
sferoidalne
wysokoniklowe
szare
wysokochromowe
Stenie
pierwiastkw
stopowych, %
C 0,50,8 3 2,63 2,5 0,53,2
Si 1416 12,8 13 4,55,5 0,52,5
Mn 0,8 0,51,5 0,52,5 0,51,5 1
Cr 12,5 0,53,5 1,54,5 2534
Ni 13,517,5 1832 1822
Cu 5,57,5 0,5 0,5
Ti 0,35
Gatunki
ZlSi15 ZlNi15Cu6Cr2 ZsNi22,
ZsNi20Cr3,
ZsNi30Cr3
ZlNi20Si5Cr3 ZbCr28,
ZbCr32
Wasnoci:
twardo, HB
wytrzymao R
m
, MPa
290390
60
140200
170
130255
370390
140250
190
215340
370390
Struktura
ferryt z grafitem
patkowym
austenit z grafitem
patkowym
austenit z grafitem
kulkowym
austenit z grafitem
patkowym
ferryt lub perlit
z wglikami
Zastosowanie
odlewy o wysokiej
odpornoci na ko-
rozj w stonych
i rozcieczonych
kwasach oraz
roztworach soli,
mao obcione
mechanicznie,
np. elementy
pomp i armatury
chemicznej
odlewy odporne na
dziaanie kwasu siar-
kowego, kwasw orga-
nicznych, zasad (z
wyjtkiem amoniaku),
roztworw soli, i gazw
utleniajcych w tem-
peraturze do ok. 700C,
w przemyle chemi-
cznym, maszynowym,
naftowym i okrtowym
odlewy odporne
na dziaanie za-
sad, rozcieczo-
nych kwasw, roz-
tworw soli i ga-
zw utleniajcych
w temperaturze
do ok. 800C, np.
pompy, zawory,
obudowy turbo-
zespow, kole-
ktory spalin
odlewy odporne na
dziaanie wikszoci
kwasw, zasad i soli
oraz na utlenianie
w temperaturze do
ok. 800C (porwnaj
tabl. 6.96) w prze-
myle chemicznym
papierniczym, ma-
szynowym, hutni-
czym i spoywczym
odlewy elementw
odpornych na dzia-
anie roztworw
kwasw, zasad i soli
oraz czynnikw
utleniajcych w tem-
peraturze do ok.
1100C (porwnaj
tabl. 6.96) w prze-
myle chemicznym
i spoywczym
Tablica 6.97
Oglna charakterystyka krajowych eliw stopowych odpornych na korozj
*)
*)
6 rozB 8-11-02 15:33 Page 682
austenitycznej cechuj si rwnie bardzo du elektryczn opornoci waciw,
mniejsz jednak ni eliwa aluminiowe. Elektryczna oporno waciwa ronie
wraz ze zwikszeniem gruboci patkowych wydziele grafitu oraz zwikszeniem
stenia C, Si, Ni i Al w eliwie. Zmniejszenie opornoci waciwej powoduj Cr,
Mo i V oraz wydzielenia cementytu i wglikw stopowych.
683
S
T
E
N
I
E

M
A
S
O
W
E

C
r

(
%
)
40
35
30
25
20
15
10
5
1 0 2 3 4 0,5 0
odporne
na korozj
bez obrbki
cieplnej
o
d
p
o
r
n
e

n
a

k
o
r
o
z
j

p
o

o
b
r
b
c
e

c
i
e
p
l
n
e
j
nieodporne
na korozj
a) b)
obrabialne
nieobrabialne
nieodporne na korozj p
o
d
e
u
t
e
k
t
y
c
z
n
e

w
g
l
i
k
i
r
o
z
t
w
r

s
t
a
y
n
a
d
e
u
t
e
k
t
y
c
z
n
e

w
g
l
i
k
i
ledeburyt
aroodporne
1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5
STENIE MASOWE C (%)
Rysunek 6.48
Wpyw stenia chromu i wgla w eliwie na: a) odporno korozyjn eliw, b) obrabialno i aroodporno
eliw (wedug W. Sakwy)
Stenie pierwiastkw, % Wasnoci mechaniczne
C Si Mn Ni Cr Cu V R
m
, MPa A, % HB KCU, J/cm
2
2,23 1,73 0,74,4 1824 4 3,4 0,5 380500 645 130250 2040
Tablica 6.98
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci mechaniczne eliw o strukturze austenitycznej
do pracy w niskiej temperaturze
6 rozB 8-11-02 15:33 Page 683
684 684
Struktura
1) cienkiej folii ze stali X20CrMoV11-1, pow.
25000x; 2) stali X12Cr13 zahartowanej
z 1000C w oleju i odpuszczonej w 650C, pow.
500x; 3) stali X30Cr13 po walcowaniu, pow.
1000x; 4) stali typu X20CrNi17-2 po walcowa-
niu, pow. 1000x; 5) cienkiej folii ze stali typu
X30CrMo17-1; wydzielenia drobnych wglikw
na dyslokacjach ferrytu , pow. 52000x;
6) cienkiej folii ze stali typu X30CrMo17-1;
eutektoid D w osnowie ferrytu wydzielenia
wglikw M
23
C
6
, pow. 25000x; 7) cienkiej folii
ze stali typu X30CrMo17-1; wydzielenia fazy
-Fe
2
Mo w ziarnach ferrytu oraz na granicy
ziarn obok drobnych wglikw, pow. 20000x;
8) stali typu X30CrMo17-1; w osnowie marten-
zytu z austenitem szcztkowym bye pasma fer-
rytu przemienione prawie cakowicie
w obszary o znacznym zagszczeniu drobnych
wydziele wglikw, pow. 400x
1 2 3
4 5
6 7 8
Stale wysokochromowe
6 rozB 8-11-02 15:33 Page 684
Metale
nieelazne
i ich stopy
Metale
nieelazne
i ich stopy
7 roz 8-11-02 18:17 Page 1
7.1. Aluminium
i jego stopy
7.1.1. Aluminium
GATUNKI ALUMINIUM
Aluminium naley do metali o bardzo duym znaczeniu technicznym. Wyst-
puje w przyrodzie w bardzo wielu mineraach i jest trzecim (po tlenie i krzemie)
pierwiastkiem pod wzgldem udziau w skorupie ziemskiej. Jego gwn rud jest
boksyt, z ktrego wytwarza si czysty tlenek Al
2
O
3
, a nastpnie przez elektroliz
tlenku rozpuszczonego w stopionym kriolicie (fluoroglinian sodu), otrzymuje si
aluminium hutnicze, ktre moe by poddane dalszej rafinacji. Aluminium wytwa-
rza si w 17 gatunkach o rnym stopniu czystoci od 99,99 do 99,0% (tabl. 7.1,
686
Znak aluminium
Maksymalne stenie pierwiastkw, %
Si Fe Cu Mn Mg Zn Ga V Ti Cr B inne Al
1)
EN AWAl99,99 0,006 0,006 0,006 0,002 0,006 0,006 0,005 0,005 0,002 0,002 99,99
EN AWAl99,98 0,01 0,006 0,003 0,015 0,003 0,003 99,98
EN AWAl99,98(A) 0,01 0,006 0,006 0,006 0,01 0,006 0,006 0,003 99,98
EN AWAl99,90 0,07 0,07 0,02 0,01 0,01 0,03 0,03 0,05 0,01 0,01 99,9
EN AWAl99,85 0,1 0,12 0,03 0,02 0,02 0,03 0,03 0,05 0,02 0,01 99,85
EN AWAl99,8(A) 0,15 0,15 0,03 0,02 0,02 0,06 0,03 0,02 0,02 99,8
EN AWAl99,7 0,2 0,25 0,03 0,03 0,03 0,07 0,03 0,03 99,7
EN AWEAl99,7 0,1 0,25 0,02 0,01 0,02 0,04 0,03 V + Ti: 0,02 0,01 0,02 0,02 99,7
EN AWAl99,6 0,25 0,35 0,05 0,03 0,03 0,05 0,05 0,03 0,03 99,6
EN AWAl99,5 0,25 0,4 0,05 0,05 0,05 0,07 0,05 0,03 99,5
EN AWEAl99,5 0,1 0,4 0,05 0,01 0,05 0,03 V + Ti: 0,02 0,01 0,05 0,03 99,5
EN AWEAl99,5(A) 0,25 0,4 0,02 0,05 0,05 Mn + Cr + V + Ti: 0,03 0,03 99,5
EN AWAl99,5Ti 0,25 0,4 0,05 0,05 0,05 0,07 0,15
2)
0,03 99,5
EN AWAl99,35 Si + Fe: 0,65 0,05 0,05 0,05 0,1 0,05 0,06 0,03 99,35
EN AWAl99,0 Si + Fe: 1 0,05 0,05 0,1 0,05 0,05 99
EN AWAl99,0(A) Si + Fe: 1 0,1 0,3 0,3 0,1 0,1 0,05 99
EN AWAl99,0Cu Si + Fe: 0,95 0,13
2)
0,05 0,1 0,05 99
Stenie:
1)
minimalne,
2)
rednie.
Tablica 7.1
Skad chemiczny aluminium do obrbki plastycznej
7 roz 8-11-02 18:17 Page 686
wedug PN-EN 573-3:1997). Oznaczenie z uyciem symboli chemicznych
*)
skada
si z cigu znakw: EN AW-Al, liczby wyraajcej czysto aluminium oraz niekie-
dy symbolu pierwiastka stanowicego niewielk domieszk, np. EN AW-Al99,0Cu.
Gatunki aluminium do zastosowa elektrycznych s wyrnione liter E przed
symbolem Al, np. EN AW-EAl99,5. Aluminium jest stosowane zarwno w postaci
czystego metalu, jak i wielu stopw.
WASNOCI FIZYCZNE I MECHANICZNE
Aluminium ma liczb atomow rwn 13, a jego masa atomowa wynosi 26,9815.
Nie wykazuje ono odmian alotropowych i krystalizuje w sieci regularnej ciennie
centrowanej typu A1 o parametrze 0,40408 nm. Temperatura topnienia aluminium
wynosi 660,37C, a wrzenia 2494C. Gsto aluminium wynosi 2,6989 g/cm
3
w 20C. Aluminium w stanie wyarzonym cechuje si wytrzymaoci na rozciga-
nie wynoszc R
m
= 70120 MPa, granic plastycznoci R
e
= 2040 MPa, wydue-
niem A
11,3
= 3045% i przeweniem
Z = 8095%.
Aluminium moe by obrabiane plastycz-
nie na zimno i na gorco. Wstanie zgniecio-
nym z 6080% stopniem gniotu wytrzyma-
o na rozciganie osiga 140230 MPa,
granica plastycznoci R
e
= 120180 MPa,
twardo 4060 HB, przy zmniejszonym wy-
dueniu A
11,3
= 1,53%.
Aluminium cechuje wysoka przewodno
elektryczna 37,74 MS/m, stanowica ok.
65% przewodnoci elektrycznej miedzi, oraz
dobra przewodno cieplna. Przewodno
elektryczna ulega znacznemu zmniejszeniu
wraz ze zwikszeniem stenia zanieczysz-
cze i domieszek (rys. 7.1), gwnie Fe i Si,
a take Cu, Zn i Ti. Pierwiastki te powoduj
ponadto obnienie plastycznoci, lecz zwik-
szaj wasnoci wytrzymaociowe. Domiesz-
ka Fe prawie nie rozpuszcza si w alumi-
nium, tworzc kruch faz Al
3
Fe. Natomiast
Si wykazuje niewielk rozpuszczalno i nie
tworzc faz, wystpuje w postaci wolnej.
Wprzypadku jednoczesnej obecnoci Fe i Si
wystpuj fazy midzymetaliczne Fe
3
Si
2
Al
12
7.1. Aluminium i jego stopy
687
*)
Oznaczenie aluminium lub stopu aluminium mona poda w systemie liczbowym (wedug
PN-EN 573-1:1997) lub z uyciem symboli chemicznych (wedug PN-EN 573-2:1997). Ozna-
czeniem z uyciem symboli chemicznych, zawartym w nawiasie kwadratowym, zaleca si uzu-
penia oznaczenie liczbowe, np. EN AW-1070A [Al99,7]. Wtekcie rozdziau o stopach alu-
minium oznaczenie liczbowe jest pomijane.
STENIE DOMIESZEK (%)
P
R
Z
E
W
O
D
N
O

E
L
E
K
T
R
Y
C
Z
N
A

W
C
I
W
A

(
M
S
/
m
)
Rysunek 7.1
Wpyw stenia domieszek na przewodno elektryczn waciw
aluminium typu EN AWAl99,99 (wedug W.W. Malcewa)
7 roz 8-11-02 18:17 Page 687
lub Fe
3
Si
2
Al
9
(rys. 7.2). Ich wydzielenia, szczeglnie na granicach ziarn, wpywa-
j na znaczne zmniejszenie wasnoci plastycznych aluminium.
Aluminium wykazuje du odporno na korozj. Na powietrzu pokrywa si
cienk warstw Al
2
O
3
, chronic przed korozj atmosferyczn, dziaaniem wody,
stonego kwasu azotowego, licznych kwasw organicznych, a take siarkowodoru.
Natomiast kwasy redukujce HCl i HF, woda morska, pary i jony rtci powoduj
przyspieszenie korozji aluminium.
W celu polepszenia odpornoci na korozj aluminium moe by poddane tzw.
anodowaniu, tj. elektrolitycznemu procesowi wytwarzania powoki tlenkowej, np.
w roztworze 10% kwasu siarkowego, poczonemu z barwieniem powierzchni me-
talu na rne kolory.
ZASTOSOWANIE ALUMINIUM
Gatunki aluminium hutniczego (o ograniczonej czystoci) s stosowane do pro-
dukcji stopw oraz licznych produktw codziennego uytku, urzdze dla przemy-
su spoywczego, na niektre przewody elektryczne, wymienniki ciepa (PN-EN
683-2:2000), w budownictwie (PN-EN 508-2:2002U), a w postaci folii na opako-
wania artykuw spoywczych (PN-EN 546-2:2000). Aluminium rafinowane
(o wysokiej czystoci) jest stosowane w elektronice i elektrotechnice oraz do budo-
wy specjalnej aparatury chemicznej.
7. Metale nieelazne i ich stopy
688
Rysunek 7.2
Fragment przekroju izotermicznego w temperaturze zmiennej rozpuszczalnoci solvus wykresu rwnowagi
AlSiFe (wedug L.A. Willeya)
7 roz 8-11-02 18:17 Page 688
689 689
Struktura
1) czystego aluminium EN AW-Al99,98,
pow. 50x, wiato spolaryzowane;
2) stopu typu AlMg0,7Cr0,6TiFe, pow. 200x,
wiato spolaryzowane;
3) stopu typu AlMg1Si1Mn w stanie lanym,
pow. 50x;
4) stopu typu AlMg1Si1Mn po walcowaniu
na zimno z 20% gniotem, pow. 50x;
5) stopu typu AlMg1Si1, pow. 600x, kontrast
interferencyjny;
6) stopu Al-Sn odksztaconego plastycznie,
pow. 500x, kontrast interferencyjny;
7) stopu typu AlCu4Mg2 w stanie lanym,
pow. 200x, kontrast interferencyjny;
8) stopu Al-Cu w stanie lanym, pow. 50x,
wiato spolaryzowane
1 2 3
4 5
6 7 8
Aluminium i jego stopy
7 roz 8-11-02 18:17 Page 689
690 690
W 1808 r. lord Humphry Davy przewidzia istnienie i ustali nazw aluminium, a w roku 1821 Francuz Pierre
Berthier w Les Baux odkry boksyt zawierajcy 52% aluminium, w roku 1825 Duczyk Hans Christian Oersted
wyizolowa czyste aluminium, a w roku 1854 Francuz Henri Sainte Claire Deville rozpocz jego produkcj prze-
mysow i w 1856 roku wystawi je publicznie w Paryu. W roku 1858 Napoleon Bonaparte otrzyma cenny
prezent w postaci statuetki aluminiowej (9). Obecna produkcja aluminium wynosi ponad 24 miliony ton i ponad
7 milionw ton w ramach recyklingu. Puszki na napoje wracaj zwykle do obiegu po zupenym przetworzeniu po
3 tygodniach. Aluminium znalazo zastosowanie na przewody elektryczne wysokiego napicia (1), w produkcji
samochodw, np. na karoserie Audi A2 (2), ksztatowniki wyciskane (4) (5) (6), w tym na radiatory (5) (6). Inne
przykady to bardzo precyzyjnie polerowane zwierciado do teleskopw astronomicznych (3), skrzypce wyko-
rzystywane w Pittsburghu (USA) (7), a nawet suknia wieczorowa zaprezentowana w Paryu w 1998 roku przez
stylist hiszpaskiego Paco Rabanne (8).
1
5 3
7
8
9 6
2
4
7 roz 8-11-02 18:17 Page 690
7.1.2. Oglna klasyfikacja stopw aluminium
SPOSOBY WYTWARZANIA STOPW ALUMINIUM
Stosunkowo niskie wasnoci wytrzymaociowe aluminium mona zwikszy
nawet kilkakrotnie przez wprowadzenie pierwiastkw stopowych oraz obrbk
ciepln stopw. W porwnaniu ze stalami stopy aluminium charakteryzuj si
znacznie mniejsz mas, a w niskiej temperaturze wiksz udarnoci.
Najoglniej ze wzgldu na sposb wytwarzania stopy aluminium dzieli si na:
do obrbki plastycznej,
odlewnicze.
Niektre z tych stopw mog by stosowane zarwno jako odlewnicze jak
i przeznaczone do obrbki plastycznej.
STOPY ALUMINIUM DO OBRBKI PLASTYCZNEJ
Stopy do obrbki plastycznej zawieraj zwykle do ok. 5% pierwiastkw stopo-
wych, najczciej Cu, Mg, Mn, niekiedy take Si, Zn, Ni, Cr, Ti lub Li. Niektre
z tych stopw s stosowane w stanie zgniecionym lub po wyarzaniu rekrystalizu-
jcym, a cz jest poddawana obrbce cieplnej polegajcej na utwardzaniu wy-
dzieleniowym (rys. 7.3). Odksztaceniu plastycznemu, przy zachowaniu specjal-
nych warunkw, mona take poddawa stopy aluminium o steniu dodatkw sto-
powych wikszym ni 5%.
691
Rysunek 7.3
Fragment typowego wykresu rwnowagi stopw Al z zaznaczeniem zakresw stenia stopw do obrbki
plastycznej, umacnianych zgniotowo i utwardzanych wydzieleniowo, oraz stopw odlewniczych
7 roz 8-11-02 18:17 Page 691
Sposb oznaczania stopw aluminium do obrbki plastycznej jest podobny do
stosowanego dla czystego metalu, z tym e po znaku EN AW-Al podaje si symbo-
le gwnego i innych dodatkw stopowych, a po symbolach liczby oznaczajce
rednie nominalne stenie gwnego i drugorzdnego skadnika, np. EN AW-Al-
Cu5,5MgMn. Odmiany stopu s oznaczane dodatkow liter na kocu, np. EN
AW-AlMg0,7Si(A). Po oznaczeniu stopu mona poda skrcony symbol stanu ob-
rbki plastycznej lub cieplnej (wedug PN-EN 515:1996).
ODLEWNICZE STOPY ALUMINIUM
Odlewnicze stopy aluminium s przewanie stopami wieloskadnikowymi o du-
ym steniu od 5 do 25% pierwiastkw stopowych, gwnie Si, Cu, Mg, Zn
i Ni lub ich rnych zestawie. Charakteryzuj si dobr lejnoci i czsto maym
skurczem odlewniczym. W stanie lanym mona take stosowa stopy zawierajce
mniej ni 5% pierwiastkw stopowych. Oznaczanie stopw odlewniczych (wedug
PN-EN 1780-1:1999 i PN-EN 1780-2:1999) jest podobne do stopw do obrbki
plastycznej, z tym e symbol AW w znaku jest zastpiony przez AC, np. EN AC-
AlSi5Cu3Mn. Na kocu znak stopu moe by uzupeniony symbolem sposobu od-
lewania (S do form piaskowych, K kokilowym, D pod cinieniem, L meto-
d wytapianych modeli) i rodzaju obrbki cieplnej.
7.1.3. Stopy aluminium z krzemem
UKAD AlSi
Aluminium tworzy z krzemem ukad z eutektyk, wystpujc przy steniu
12,6% Si, i dwoma roztworami staymi granicznymi o rozpuszczalnoci skadnikw
zmniejszajcej si wraz z obnieniem temperatury. Roztwr (Si w Al) wykazuje
sie regularn typu A1.
Aluminium w temperaturze eutektycznej rozpuszcza si w Si w bardzo niewiel-
kim steniu ok. 0,07%, a w temperaturze pokojowej nie wykazuje niemal zupe-
nie rozpuszczalnoci w Si (rys. 7.4).
STOPY ODLEWNICZE ALUMINIUM Z KRZEMEM,
ICH SKAD CHEMICZNY I WASNOCI
Podstawow grup stopw Al z Si stanowi stopy odlewnicze zwane silumina-
mi (tabl. 7.2 i 7.3, wedug PN-EN 1706:2001), o steniu 230% Si (najczciej
513,5% Si). Krzem, jako podstawowy skadnik tych stopw, zapewnia dobr rzad-
kopynno oraz lejno i may skurcz odlewniczy. Cz stopw zawierajcych po-
nad 4% Si (wedug PN-EN 573-3:1998) moe by take stosowana po obrbce pla-
stycznej (tabl. 7.2).
Siluminy o skadzie eutektycznym charakteryzuj si bardzo dobrymi wasno-
ciami odlewniczymi, nie wykazuj skonnoci do pkania na gorco. Wasnoci
mechaniczne stopw obniaj jednak wydzielenia krysztaw roztworu (prak-
tycznie krysztaw Si), co wystpuje szczeglnie po wolnym chodzeniu z tempera-
tury odlewania. Struktur tego siluminu mona polepszy przez szybkie chodze-
nie po odlaniu lub modyfikowanie.
692
7 roz 8-11-02 18:17 Page 692
Siluminy podeutektyczne modyfikuje si sodem, dodawanym w postaci miesza-
niny NaF, NaCl i KCl. Dodatek Na obnia temperatur przemiany eutektycznej
i powoduje przesunicie punktu eutektycznego do wikszego stenia ok. 13% Si.
Jako bardzo efektywny modyfikator jest stosowany take Sr, a niekiedy Sb. Struk-
tur stopw modyfikowanych stanowi drobnoziarnista eutektyka + z wydziele-
niami fazy .
693
Rysunek 7.4
Wykres rwnowagi AlSi
(wedug L.A. Willeya)
Grupa stopw
Odlewnicze
Do obrbki
plastycznej
dwuskadnikowe wieloskadnikowe
Zakres
stenia
skadnikw
stopu, %
Al 84,392 79,497,6 75,498,8
Si 813,5 1,613,5 0,513,0
Cu 05 01,3
Mg 01,5 01,8
Mn 00,65 01,5
Ni 01,3 01,5
Ti 00,25
Gatunki podano w tabl. 7.3 podano w tabl. 7.4
Norma PN-EN 1706:2001 PN-EN 573-3:1998
Tablica 7.2
Orientacyjne zakresy stenia pierwiastkw stopowych w stopach aluminium z krzemem
7 roz 8-11-02 18:17 Page 693
694
Znak stopu
Stenie pierwiastkw
1)
Si Cu Mg Mn Fe Ti Zn Ni Pb
R
p0,2
,
MPa
R
m
,
MPa
A
50mm
,
%
HB
EN AC-AlSi9 9,5 0,1 0,1 0,5 0,65 0,15 0,15 0,05 0,05
4)
EN AC-AlSi11 10,9 0,05 0,45 0,4 0,19 0,15 0,07 70
3)
150 6 45
EN AC-AlSi12(a) 12 0,05 0,35 0,55 0,15 0,1 70
3)
150 5 50
EN AC-AlSi12(b) 12 0,15 0,1 0,55 0,65 0,2 0,15 0,1 0,1 70
3)
150 4 50
EN AC-AlSi12(Fe) 12 0,1 0,55 1 0,15 0,15
4)
EN AC-AlSi5Cu1Mg 5 1,3 0,5 0,55 0,65 0,15 0,15 0,25 0,15 200
2)
230 1 100
EN AC-AlSi5Cu3 5,3 3,1 0,05 0,55 0,6 0,25 0,2 0,1 0,1 110
2)
230 6 75
EN AC-AlSi5Cu3Mg 5,3 3,1 0,3 0,55 0,6 0,25 0,2 0,1 0,1 180
2)
270 2,5 85
EN AC-AlSi5Cu3Mn 5,3 3,3 0,4 0,43 0,8 0,2 0,55 0,3 0,2 200
2)
230 1 90
EN AC-AlSi6Cu4 6 4 0,55 0,43 1 0,25 2 0,45 0,3 100
3)
150 1 60
EN AC-AlSi7Cu2 7 2 0,35 0,4 0,8 0,25 1 0,35 0,25 90
3)
150 1 60
EN AC-AlSi7Cu3Mg 7,3 3,5 0,45 0,43 0,8 0,25 0,65 0,3 0,15 100
3)
180 1 80
EN AC-AlSi8Cu3 8,5 2,8 0,3 0,4 0,8 0,25 1,2 0,35 0,25 90
3)
150 1 60
EN AC-AlSi9Cu1Mg 9 1,05 0,45 0,35 0,8 0,15 0,8 0,2 0,1 235
2)
275 1,5 105
EN AC-AlSi9Cu3(Fe) 9,5 3 0,3 0,55 1,3 0,25 1,2 0,55 0,35
4)
EN AC-AlSi9Cu3(Fe)(Zn) 9,5 3 0,3 0,55 1,3 0,25 3 0,55 0,35
4)
EN AC-AlSi11Cu2(Fe) 11 2 0,3 0,55 1,1 0,25 1,7 0,45 0,25
4)
EN AC-AlSi12(Cu) 12 1 0,35 0,3 0,8 0,2 0,55 0,3 0,2 80
3)
150 1 50
EN AC-AlSi12Cu1(Fe) 12 0,95 0,35 0,55 1,3 0,2 0,55 0,3 0,2
4)
EN AC-AlSi12CuNiMg 12 1,05 1,05 0,35 0,7 0,25 0,35 1 240
2)
280 1 100
EN AC-AlSi2MgTi 2 0,1 0,55 0,4 0,6 0,13 0,1 0,05 0,05 180
2)
240 3 85
EN AC-AlSi7Mg 7 0,2 0,43 0,35 0,55 0,15 0,15 0,15 0,55 180
2)
220 1 75
EN AC-AlSi7Mg0,3 7 0,05 0,35 0,1 0,19 0,16 0,07 190
2)
230 2 75
EN AC-AlSi7Mg0,6 7 0,05 0,58 0,1 0,19 0,16 0,07 210
2)
250 1 85
EN AC-AlSi9Mg(b) 9,5 0,05 0,35 0,1 0,18 0,15 0,07 190
2)
230 2 75
EN AC-AlSi10Mg(a) 10 0,05 0,33 0,45 0,55 0,15 0,1 0,05 0,05 180
2)
220 1 75
EN AC-AlSi10Mg(b) 10 0,1 0,33 0,45 0,55 0,15 0,1 0,05 0,05 180
2)
220 1 75
EN AC-AlSi10Mg(Cu) 10 0,35 0,33 0,55 0,65 0,2 0,35 0,15 0,1 180
2)
220 1 75
EN AC-AlSi10Mg(Fe) 10 0,1 0,35 0,55 1 0,2 0,15 0,15 0,15
4)
1)
Sn 0,050,25, Cr 0,10,15, inne 0,030,05 (za wyjtkiem pierwiastkw modyfikujcych lub rafinujcych, tj. Na, Sr, Sb i P);
2)
W stanie przesyconym i starzonym.
3)
W stanie surowym (po odlewaniu).
4)
Brak danych.
Tablica 7.3
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci odlewniczych stopw aluminium z krzemem
7 roz 8-11-02 18:17 Page 694
Siluminy nadeutektyczne wykazuj due wydzielenia krysztaw roztworu
(niemal czystego Si). Stopy te s modyfikowane fosforem, ktry tworzy dyspersyj-
ne czstki AlP, stanowice zarodki heterogeniczne w czasie krystalizacji czstek
roztworu bogatego w Si. W wyniku tego w strukturze stopu ochodzonego do
temperatury pokojowej wystpuje eutektyka + i drobne czstki roztworu
o znacznej dyspersji.
WIELOSKADNIKOWE STOPY ODLEWNICZE ALUMINIUM Z KRZEMEM
Siluminy mog by rwnie stopami wieloskadnikowymi. Zawieraj wwczas
dodatki Cu, Mg i Mn, zwikszajce wytrzymao (tabl. 7.2 i 7.3). Na rysunkach
7.5 i 7.6 przedstawiono fragmenty potrjnych ukadw rwnowagi. Dodatek Cu
oraz Mg umoliwia utwardzanie wydzieleniowe stopw wieloskadnikowych Al
z Si, w wyniku wydzielania faz CuAl
2
lub Mg
2
Si. Dodatek Cu pogarsza jednak od-
porno na korozj, ktr z kolei poprawia dodatek ok. 1% Ni. Dodatek ok. 0,5%
Mn przeciwdziaa ujemnemu wpywowi domieszek Fe tworzcych wydzielenia
Fe
3
Si
2
Al
9
oraz Fe
3
Si
2
Al
12
(rys. 7.2), znacznie zmniejszajce cigliwo stopu.
695
Rysunek 7.5
Przekrj izotermiczny wykresu rwnowagi AlMgSi w temperaturze zmiennej rozpuszczalnoci solvus
7 roz 8-11-02 18:17 Page 695
ZASTOSOWANIE STOPW ODLEWNICZYCH ALUMINIUM Z KRZEMEM
Siluminy eutektyczne i nadeutektyczne wykazujce znaczn arowytrzymao
s stosowane na wysoko obcione toki silnikw spalinowych. Ze stopw podeu-
tektycznych wytwarza si silnie obcione elementy dla przemysu okrtowego
i elektrycznego, pracujce w podwyszonej temperaturze i w wodzie morskiej.
Wieloskadnikowe stopy Al z Si s stosowane m.in. na gowice silnikw spalino-
wych oraz inne odlewy w przemyle maszynowym.
STOPY ALUMINIUM Z KRZEMEM DO OBRBKI PLASTYCZNEJ
Stopy Al z niewielkim dodatkiem do ok. 2% Si (tabl. 7.2 i 7.4 wedug PN-EN
573-3:1998 i PN-EN 573-3/Ak:1998) s przeznaczone do obrbki plastycznej, na
rednio obcione elementy konstrukcji lotniczych i pojazdw mechanicznych
oraz elementy gbokotoczne i kute o zoonym ksztacie. Stopy zawierajce od
5 do 12% Si np. stop EN AW-AlSi12(A) mog by poddane rwnie obrbce
plastycznej, np. w celu wytworzenia drutw spawalniczych (tabl. 7.4).
7.1.4. Stopy aluminium z magnezem
UKAD AlMg
Aluminium tworzy z Mg roztwr stay graniczny o rozpuszczalnoci zmniej-
szajcej si wraz z obnianiem temperatury, krystalizujcy w sieci ciennie centro-
wanej typu A1 ukadu regularnego. Wzakresie stenia do ok. 35,5% Mg wystpu-
je mieszanina eutektyczna roztworu z roztworem staym wtrnym na osnowie
fazy elektronowej Al
8
Mg
5
, krystalizujcej w sieci regularnej zoonej (rys. 7.7).
696
Rysunek 7.6
Fragment przekroju izotermicznego wykresu rwnowagi AlCuSi w temperaturze zmiennej rozpuszczalnoci
solvus (wedug L.A. Willeya)
7 roz 8-11-02 18:17 Page 696
697
Znak stopu
Stenie pierwiastkw
1)
, %
Si Mg Fe Cu Mn Zn Ti Cr Ni inne
EN AW-AlSi1Fe 1 0,01 0,65 0,1 0,05 0,05 0,2
EN AW-AlSi1,5Mn 1,4 0,2 0,7 0,2 1,2 0,1 0,1 0,15 0,4 Co 0,05
EN AW-AlSi2 1,8 0,55 0,7 0,2 0,35 0,2
EN AW-AlSi2Mn 1,8 0,3 0,7 0,2 0,9 0,2
EN AW-AlSi5(A) 5,3 0,2 0,6 0,3 0,15 0,1 0,15
2)
EN AW-AlSi7,5 7,5 0,8 0,25 0,1 0,2
EN AW-AlSi10 10 0,05 0,8 0,3 0,05 0,1 0,2
EN AW-AlSi10Mg 10 0,35 0,5 0,03 0,4 0,1 0,15
EN AW-AlSi10Mg1,5 9,8 1,5 0,8 0,25 0,1 0,2
EN AW-AlSi10MgBi 9,8 1,5 0,8 0,25 0,1 0,2 Bi: 0,11
EN AW-AlSi12(A) 12 0,1 0,6 0,3 0,15 0,2 0,15
2)
EN AW-AlSi12,5MgCuNi 12,3 1,05 1 0,9 0,25 0,1 0,9
1)
Pozostae 0,05; wartoci bez znaku oznaczaj stenie rednie.
2)
Be 0,0008 dotyczy elektrod i drutw spawalniczych.
Tablica 7.4
Orientacyjny skad chemiczny stopw aluminium z krzemem do obrbki plastycznej
Rysunek 7.7
Fragment wykresu rwnowagi
AlMg (wedug L.A. Willeya)
7 roz 8-11-02 18:17 Page 697
W stopach przemysowych Al z Mg stenie Mg jest zawarte w przedziale od
0,5 do ok. 13%. Stopy o maym steniu Mg wykazuj du podatno na obrbk
plastyczn, a o duym steniu bardzo dobre wasnoci odlewnicze.
ODLEWNICZE STOPY ALUMINIUM Z MAGNEZEM
Stopy aluminium z Mg oprcz siluminw s najczciej stosowanymi stopa-
mi odlewniczymi. Wykazuj bowiem najwiksz spord stopw aluminium odpor-
no na korozj i najmniejsz gsto. Wasnoci odlewnicze tych stopw s jed-
nak gorsze ni siluminw.
Stopy Al z Mg zawieraj zwykle inne dodatki stopowe, wprowadzone jednak
w niewielkim steniu. Dodatek Si poprawia rzadkopynno. Dodatki Mn lub Cr
zmniejszaj niekorzystny wpyw Fe na korozj tych stopw. Mied, dodawana rzad-
ko, zmniejsza podatno na pitting, pogarszajc jednoczenie odporno stopw
na korozj. Cynk polepsza wasnoci wytrzymaociowe i odlewnicze, Ti, a take
B zmniejszaj wielko ziarna, natomiast Be i dodawany niekiedy Li zmniejszaj
skonno Mg do utleniania w kpieli metalowej przed odlaniem stopu i rwnie
w stanie staym podczas pracy w podwyszonej temperaturze. Dodatek Pb polep-
sza podatno stopw Al z Mg na obrbk skrawaniem. Orientacyjne stenie pier-
wiastkw stopowych w odlewniczych stopach Al z Mg (wedug PN-EN 1706:2001)
podano w tablicach 7.5 i 7.6.
Wcelu usunicia niekorzystnej dwufazowej struktury stopy odlewnicze Al z Mg
s poddawane przesycaniu z temperatury wyszej od odpowiadajcej granicznej
rozpuszczalnoci Mg w Al. Stopy Al z Mg i Si mog by starzone; dziki wydzie-
leniom fazy Mg
2
Si ulegaj utwardzaniu wydzieleniowemu.
Stopy odlewnicze Al z Mg znajduj zastosowanie na odlewy o duej odporno-
ci na korozj, np. na armatur morsk, elementy aparatury chemicznej oraz ele-
menty dekoracyjne, a take silnie obcione i naraone na uderzenia.
698
Grupa stopw Odlewnicze
Do obrbki plastycznej
Al z Mg Al z Mg i Si
Zakres
stenia
skadnikw
stopu, %
Al 84,597,4 93,299,5 96,199,3
Mg 2,510,5 0,45,6 0,351,2
Si 01,5 00,5 0,21,3
Mn 00,55 01,1 01
Fe 01 00,7 01
Pb 00,1 01,8 02
inne Ti: 00,1 Cr: 00,35 Cr: 00,35
Gatunki podano w tabl. 7.6 podano w tabl. 7.7 podano w tabl. 7.8
Norma PN-EN 1706:2001 PN-EN 573-3:1998
Tablica 7.5
Orientacyjne zakresy stenia pierwiastkw stopowych w stopach aluminium z magnezem
oraz aluminium z magnezem i krzemem
7 roz 8-11-02 18:17 Page 698
STOPY ALUMINIUM Z MAGNEZEM DO OBRBKI PLASTYCZNEJ
Stopy Al z Mg do obrbki plastycznej, zwane zwyczajowo hydronaliami, zawie-
raj 0,45,6% Mg, a take niewielki dodatek Mn, niekiedy Si, Cr, Fe lub Pb (tabl.
7.5, 7.7 i 7.8, wedug PN-EN 573-3:1998 i PN-EN 573-3/Ak:1998). Charakteryzu-
j si podwyszonymi wasnociami mechanicznymi, odpornoci na korozj
w rodowisku wody i atmosfery morskiej oraz dobr spawalnoci i podatnoci na
gbokie toczenie.
Hydronalia maj struktur dwufazow roztworu staego i wydziele fazy .
Wasnoci wytrzymaociowe tych stopw s zwikszane w wyniku umocnienia
zgniotowego. Poddaje si je take wyarzaniu ujednorodniajcemu, rekrystalizuj-
cemu oraz odprajcemu, a take utwardzaniu wydzieleniowemu. Mona rwnie
stosowa do nich nisko- i wysokotemperaturow obrbk cieplnomechaniczn.
Stopy Al z Mg znajduj zastosowanie na rednio obcione elementy w przemyle
okrtowym i lotniczym oraz w urzdzeniach przemysu spoywczego i chemiczne-
go. Stosowane s te na opakowania, np. na puszki do napojw.
Zblion do hydronaliw struktur (rys. 7.5) i zastosowanie maj stopy alumi-
nium z magnezem i krzemem (tabl. 7.5, 7.7 i 7.8).
7.1.5. Stopy aluminium z miedzi
UKAD AlCu
W ukadzie podwjnym AlCu wystpuj dwa roztwory stae graniczne
Cu
(Al w Cu) i
Al
() (Cu w Al) oraz 9 roztworw wtrnych na osnowie faz midzy-
metalicznych , , , , , , , , , z ktrych gwne opisano w tablicy 7.9. Nie-
ktre z tych faz i roztworw wtrnych utworzonych na ich osnowie krystalizuj
bezporednio z cieczy w wyniku reakcji eutektycznej lub perytektycznej, niektre
za powstaj w stanie staym. Na rysunku 7.8 przedstawiono fragment wykresu
699
Znak stopu
Stenie pierwiastkw
1)
2)
Mg Si Fe Mn Cu Ti Zn
R
p0,2
,
MPa
R
m
,
MPa
A
50mm
,
%
HB
EN AC-AlMg3(a) 3 0,55 0,55 0,45 0,05 0,2 0,1 70 140 3 50
EN AC-AlMg3(b) 3 0,55 0,55 0,45 0,1 0,2 0,1 70 140 3 50
EN AC-AlMg5 5,5 0,55 0,55 0,45 0,1 0,2 0,1 90 160 3 55
EN AC-AlMg5(Si) 5,5 1,5 0,55 0,45 0,05 0,2 0,1 100 160 3 60
EN AC-AlMg9 9,3 2,5 1 0,55 0,1 0,2 0,25
3)
1)
Ni 0,1, Pb 0,1, Sn 0,1, inne 0,05 (za wyjtkiem pierwiastkw modyfikujcych lub rafinujcych, tj. Na, Sr, Sb i P);
2)
W stanie surowym (po odlewaniu).
3)
Brak danych.
Tablica 7.6
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci odlewniczych stopw aluminium z magnezem
7 roz 8-11-02 18:17 Page 699
700
Znak stopu
Stenie pierwiastkw
1)
, %
Mg Mn Fe Si Zn Cr Cu Ti inne
EN AW-Al99,85Mg0,5 0,45 0,03 0,08 0,08 0,05 0,02
EN AW-Al99,9Mg0,5 0,48 0,03 0,04 0,06 0,04 0,01
EN AW-Al99,98Mg0,5 0,48 0,008 0,01 0,01 0,008 Fe+Ti 0,008
EN AW-AlMg1(B) 0,8 0,2 0,7 0,3 0,25 0,1 0,2
EN AW-Al99,85Mg1(A) 0,8 0,03 0,1 0,08 0,05 0,1 V 0,05

EN AW-AlMg1(C) 0,9 0,15 0,45 0,3 0,2 0,1 0,05
EN AW-Al99,85Mg1 0,9 0,03 0,08 0,08 0,05 0,02
EN AW-Al99,9Mg1 0,95 0,03 0,04 0,06 0,04 0,01
EN AW-Al99,98Mg1 0,95 0,008 0,01 0,01 0,008 Fe+Ti 0,008
EN AW-AlMg1,5(C) 1,45 0,1 0,7 0,4 0,25 0,1 0,2
EN AW-AlMg1,5(D) 1,45 0,3 0,7 0,4 0,25 0,1 0,2
EN AW-AlMg2(B) 1,75 0,25 0,45 0,3 0,2 0,3 0,05 0,1
EN AW-AlMg2,5 2,5 0,1 0,4 0,25 0,1 0,25 0,1
EN AW-AlMg2,5(B) 2,5 0,1 0,1 0,08 0,05 0,1 V 0,05
EN AW-AlMg2,5(A) 2,5 0,1 Fe+Si 0,45 0,1 0,1 0,1 0,1
EN AW-AlMg3 3,1 0,5 0,4 0,4 0,2 0,3 0,1 0,15
2)
EN AW-AlMg3,5Cr 3,5 0,01 Fe+Si 0,45 0,2 0,25 0,05 0,1
2)
EN AW-AlMg3,5(A) 3,5 0,5 0,5 0,5 0,2 0,25 0,1 0,2 Mn+Cr: 0,3,
2)
EN AW-AlMg4,5 4,5 0,15 0,35 0,2 0,25 0,15 0,15 0,1
EN AW-AlMg5Pb1,5 5 0,2 0,5 0,4 0,2 0,1 0,1 0,2 Pb: 1,5
EN AW-AlMg0,5Mn 0,4 0,2 0,7 0,4 0,3 0,15 0,25 0,1
EN AW-AlMg1,5Mn 1,25 1,15 0,7 0,3 0,25 0,2 0,25
EN AW-AlMg2 2 0,3 0,5 0,4 0,15 0,15 0,15 0,15
EN AW-AlMg2Mn0,8 2 0,8 0,5 0,4 0,2 0,3 0,1 0,1
EN AW-AlMg2Mn0,8(A) 2 0,8 0,4 0,25 0,2 0,3 0,05 0,15
EN AW-AlMg2Mn0,8Zr 2 0,8 0,4 0,2 0,2 0,3 0,05 0,15 Zr: 0,15
EN AW-AlMg2,5MnZr 2,7 0,75 0,4 0,25 0,25 0,13 0,05 0,15 Zr: 0,15
EN AW-AlMg3Mn 2,7 0,75 0,4 0,25 0,25 0,13 0,1 0,2
EN AW-AlMg3Mn(A) 2,7 0,75 0,4 0,25 0,25 0,13 0,1 0,13
2)
EN AW-AlMg3Mn0,4 3,1 0,4 0,4 0,25 0,2 0,3 0,05 0,15 Mn+Cr: 0,4,
2)
EN AW-AlMg3,5Mn 3,5 0,35 0,35 0,2 0,25 0,1 0,15 0,1
EN AW-AlMg3,5Mn0,3 3,5 0,3 0,45 0,35 0,15 0,1 0,05 0,15 Ni 0,01
EN AW-AlMg4 4 0,45 0,5 0,4 0,25 0,15 0,1 0,15
EN AW-AlMg4,5Mn0,4 4,5 0,35 0,35 0,2 0,25 0,1 0,15 0,1
EN AW-AlMg4,5Mn0,7 4,5 0,7 0,4 0,4 0,25 0,15 0,1 0,15
EN AW-AlMg4,5Mn0,7(A) 4,8 0,75 0,4 0,4 0,25 0,15 0,1 0,15
2)
EN AW-AlMg4,5Mn0,7(B) 4,8 0,75 0,3 0,3 0,1 0,05 0,03 0,03 Zr 0,05, Ni 0,03
EN AW-AlMg4,5MnZr 4,9 0,9 0,4 0,25 0,25 0,15 0,05 0,15 Zr: 0,15
EN AW-AlMg5Mn1(A) 4,9 0,9 0,4 0,25 0,25 0,15 0,05 0,15
2)
EN AW-AlMg5Cr(A) 5 0,13 0,4 0,25 0,1 0,13 0,1 0,13
2)
EN AW-AlMg5 5 0,35 0,5 0,4 0,2 0,2 0,1 0,2 Mn+Cr: 0,35
EN AW-AlMg5(A) 5 0,4 0,4 0,25 0,2 0,3 0,05 0,15 Mn+Cr: 0,4,
2)
EN AW-AlMg5Mn 5,2 0,8 0,4 0,25 0,2 0,13 0,1 0,13
2)
1)
Pozostae 0,0030,05; wartoci bez znaku oznaczaj stenie rednie.
2)
Tablica 7.7
Orientacyjny skad chemiczny stopw aluminium z magnezem do obrbki plastycznej
7 roz 8-11-02 18:17 Page 700
701
Znak stopu
Stenie pierwiastkw
1)
, %
Mg Si Cu Mn Fe Zn Cr Ti inne
EN AW-AlMgSi 0,48 0,45 0,1 0,1 0,2 0,15 0,05 0,1
EN AW-EAlMgSi(B) 0,48 0,45 0,05 0,05 0,2 0,1
EN AW-Al99,9MgSi 0,53 0,53 0,13 0,03 0,04 0,04 0,01
EN AW-EAlMgSi 0,58 0,5 0,1 0,03 0,5 0,1 0,03 B 0,06
EN AW-AlMgSi0,3Cu 0,6 0,35 0,28 0,1 0,8 0,2
EN AW-AlMgSiMn 0,6 0,45 0,25 0,13 0,35 0,1 0,2
EN AW-EAlMgSi(A) 0,65 0,5 0,05 0,4
EN AW-AlMg0,7Si 0,68 0,4 0,1 0,1 0,35 0,1 0,1 0,1
EN AW-AlMg0,7Si(B) 0,68 0,4 0,2 0,05 0,15 0,05
EN AW-AlMg0,7Si(A) 0,75 0,45 0,1 0,15 0,25 0,15 0,05 0,1
EN AW-EAlMg0,7Si 0,75 0,7 0,07 0,03 0,5 0,1 0,03 B 0,06
EN AW-AlMg1SiCuMn 0,85 0,55 0,28 0,28 0,4 0,2 0,1 0,1
EN AW-AlMg1SiPbMn 0,9 0,85 0,28 0,55 0,7 0,3 0,1 0,2 Pb: 0,8, Bi: 0,55
EN AW-AlMg0,9Si0,9Cu 0,9 0,9 0,63 0,8 1 1,5 0,3 0,2 Ni 0,2
EN AW-AlMg1Si0,3Cu 0,95 0,3 0,1 0,1 0,2 0,1 0,1 0,1
EN AW-AlMg1SiCu 1 0,6 0,28 0,15 0,7 0,25 0,2 0,15
EN AW-AlMg1SiCu(A) 1 0,6 0,28 0,15 0,7 0,25 0,2 Pb 0,003
EN AW-AlMg1SiPb 1 0,6 0,28 0,15 0,7 0,25 0,1 0,1 Pb: 0,55, Bi: 0,55
EN AW-AlMg1Si0,8CuMn 1 0,8 0,85 0,5 0,5 0,25 0,1 0,1
EN AW-AlMg1Si0,8 1,15 0,7 0,1 0,8 0,6 0,2 0,35 0,1
EN AW-AlSiMg 0,5 0,75 0,1 0,1 0,35 0,1 0,1 0,1
EN AW-AlSiMg(A) 0,55 0,7 0,3 0,5 0,35 0,2 0,3 Mn + Cr: 0,3
EN AW-AlSiMg(B) 0,6 0,63 0,1 0,1 0,3 0,1 0,1
EN AW-AlSi1Mg0,5Mn 0,6 1 0,1 0,6 0,5 0,2 0,2
EN AW-AlSi1Mg0,5Mn(A) 0,6 1 0,1 0,6 0,5 0,2 0,2 Pb 0,003
EN AW-AlSi0,9MgMn 0,8 0,9 0,1 0,28 0,5 0,2 0,1 0,15
EN AW-AlSi1Mg0,8 0,8 1 0,1 0,15 0,45 0,2 0,1 0,1
EN AW-AlSi1MgMn 0,9 1 0,1 0,7 0,5 0,2 0,25
EN AW-AlSi1MgMn(A) 0,9 1 0,1 0,7 0,5 0,2 0,25 0,1 Pb 0,003
EN AW-AlMgSiPb 0,9 1 0,18 0,7 0,5 0,3 0,3 0,2 Pb: 1,2, Bi 0,7
EN AW-AlSi1MgCuMn 0,9 1 0,8 0,6 0,5 0,4 0,25 Zr + Ti 0,2
1)
Tablica 7.8
Orientacyjny skad chemiczny stopw aluminium z magnezem i krzemem do obrbki plastycznej
7 roz 8-11-02 18:17 Page 701
702
Faza Rodzaj fazy
Przybliony
wzr
Typ sieci
krystalograficznej
Uwagi
Al
() roztwr stay graniczny
regularna ciennie
centrowana typu A1
zmiana rozpuszczalnoci
Cu w Al wraz z obnieniem
temperatury od 548C
roztwr stay wtrny na osnowie

fazy midzymetalicznej
CuAl
2
sie typu C16
tworzy si w temperaturze 548C
w wyniku przemiany
eutektycznej L +
Al
()
2
fazy elektronowej o steniu
elektronowym 21/13
Cu
3
Al
4
regularna zoona
typu mosidzu
w temperaturze 363C rozpad

fazy elektronowej o steniu
elektronowym 3/2
Cu
3
Al
regularna przestrzennie
centrowana
Cu
perytektoidalny +
Cu 2
eutektoidalny +
Cu 2
roztwr stay graniczny
regularna ciennie
centrowana typu A1
zmiana rozpuszczalnoci Al w Cu
wraz z obnieniem temperatury
w zakresie 1034565C
Tablica 7.9
Waniejsze fazy wystpujce w ukadzie AlCu
Rysunek 7.8
Fragment wykresu rwnowagi AlCu (wedug L.A. Willeya)
7 roz 8-11-02 18:17 Page 702
rwnowagi AlCu od strony aluminium. Od strony Al wystpuje roztwr stay
o ograniczonej rozpuszczalnoci 5,65% Cu w temperaturze eutektycznej
548C, zmniejszajcej si poniej 0,5% Cu wraz z obnieniem temperatury do po-
kojowej. Eutektyka wystpuje przy steniu 33% Cu i jest zoona z roztworu sta-
ego granicznego oraz fazy midzymetalicznej CuAl
2
(). Charakter linii solvus
o zmiennej rozpuszczalnoci Cu w roztworze umoliwia zastosowanie obrb-
ki cieplnej stopw AlCu polegajcej na przesycaniu i starzeniu.
ODLEWNICZE STOPY ALUMINIUM Z MIEDZI
Odlewnicze stopy Al z Cu (tabl. 7.10 i 7.11, wedug PN-EN 1706:2001) zawie-
raj do ok. 5% Cu, niekiedy dodatek Ti, wpywajcy na rozdrobnienie ziarn i zwik-
szenie lejnoci. S stosowane rzadziej ni stopy Al z Si ze wzgldu na trudnoci
703
Grupa stopw Odlewnicze
Durale miedziowe
do obrbki plastycznej
Wieloskadnikowe
do obrbki plastycznej
Zakres
stenia
skadnikw
stopu, %
Al 93,495,6 9197,6 91,695,9
Cu 4,25,2 2,26 16,8
Mg 00,35 0,151,8 01,9
Mn 01,2 00,5
Si 01,2 01,3
Ni 02,3
Ti 0,150,35 00,2 00,2
Zr 00,25 00,25
Pb 00,6 01,5
Li 02,7
inne Bi: 00,6, V: 00,15 Fe: 01,4, Bi: 00,2
Norma PN-EN 1706:2001 PN-EN 573-3:1998
Tablica 7.10
Orientacyjne zakresy stenia pierwiastkw stopowych w stopach aluminium z miedzi
Znak stopu
Stenie pierwiastkw
1)
2)
Cu Ti Mg Fe Si Zn Mn
R
p0,2
,
MPa
R
m
,
MPa
A
50mm
,
%
HB
EN AC-AlCu4MgTi 4,6 0,23 0,25 0,35 0,2 0,1 0,1 200 300 5 90
EN AC-AlCu4Ti 4,7 0,23 0,19 0,18 0,07 200 300 3 95
1)
Ni 0,05, Sn 0,05, Pb 0,05, inne 0,03 (za wyjtkiem pierwiastkw modyfikujcych lub rafinujcych, tj. Na, Sr, Sb i P);
2)
W stanie przesyconym i starzonym.
Tablica 7.11
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci odlewniczych stopw aluminium z miedzi
7 roz 8-11-02 18:17 Page 703
technologiczne zwizane z wytwarzaniem odleww (wykazuj podatno na mi-
kropknicia podczas odlewania). Dodatek Cu zwiksza aroodporno, pogarsza
jednak odporno na korozj w szczeglnoci midzykrystaliczn, zwizan
z wydzielaniem fazy na granicach ziarn roztworu . Stopy te s stosowane na
rednio i bardzo obcione elementy samochodw i maszyn.
UTWARDZANIE WYDZIELENIOWE STOPW ALUMINIUM Z MIEDZI
Stopy Al z Cu s poddawane utwardzaniu wydzieleniowemu. Wwyniku przesy-
cenia miedzi roztwr stay znajduje si w stanie metastabilnym, cechujcym si
nadmiarem energii swobodnej. W pierwszym stadium starzenia w sieci przesyco-
nego roztworu staego rnowzowego o przypadkowym rozmieszczeniu ato-
mw Cu (rys. 7.9a) w paszczyznach {100} tworz si skupiska atomw miedzi,
zwane strefami GuinieraPrestona GP (rys. 7.9b). Strefy GP powstaj podczas sta-
rzenia samorzutnego w temperaturze pokojowej i maj posta cienkich pytek
o gruboci kilkudziesiciu i rednicy kilkuset nm, cakowicie koherentnych z osno-
w roztworu . Rnice rednic atomw Al i Cu powoduj znaczne odksztacenia
spryste i naprenia sieci i w wyniku tego umocnienie stopu. Zakoczenie proce-
su jest zwizane z ustabilizowaniem si twardoci (rys. 7.10). Wwczas ok. 50%
atomw Cu znajduje si w strefach GP.
Podczas starzenia w temperaturze wyszej od ok. 100C, w paszczyznach
{100} roztworu nastpuje wydzielanie fazy przejciowej (rys. 7.9c) o sieci
704
Al
Cu
Rysunek 7.9
Schemat rnych stadiw starzenia stopu AlCu: a) faza (
Al
), b) strefa GP, c) faza przejciowa ,
d) faza rwnowagowa (CuAl
2
) (wedug E. Guiniera i G.D. Prestona)
7 roz 8-11-02 18:19 Page 704
tetragonalnej, koherentnej z osnow, po-
wodujce umocnienie stopu mniejsze od
wywoanego strefami GP (rys. 7.10).
W temperaturze ok. 200C, po roz-
puszczeniu si w osnowie fazy , nast-
puje wydzielanie fazy o skadzie ste-
chiometrycznym zblionym do Al
3,6
Cu
2
o sieci regularnej pkoherentnej z osno-
w. Czciowo koherentne wydzielenia
silnie umacniaj stop, z czym jest zwiza-
ny wzrost jego twardoci (rys. 7.10).
Dugotrwae wygrzewanie w tempera-
turze ok. 200C lub zwikszenie tempera-
tury starzenia powoduje spadek twardo-
ci, zwany przestarzeniem stopu (rys.
7.10). Jest to spowodowane przemian fa-
zy w faz (CuAl
2
) o skadzie rwno-
wagowym, strukturze tetragonalnej i sie-
ci niekoherentnej z osnow roztworu
(rys. 7.9d).
Odlewnicze stopy Al z Cu w stanie
utwardzonym wydzieleniowo wykazuj
m
= 210
MPa, twardo 60 HB i wyduenie
A = 6%.
STOPY ALUMINIUM Z MIEDZI I MAGNEZEM DO OBRBKI PLASTYCZNEJ
Stopy aluminium z Cu i Mg oraz niewielkim dodatkiem Mn albo Fe, lub Si
(tabl. 7.10 i 7.12, wedug PN-EN 573-3:1998 i PN-EN 573-3/Ak:1998) s nazywa-
ne duraluminium lub duralami miedziowymi. Zwikszenie stenia Cu oraz Mg po-
woduje podwyszenie wasnoci wytrzymaociowych i zmniejszenie wasnoci pla-
stycznych oraz podatnoci durali na obrbk plastyczn. Skad chemiczny durali
miedziowych jest dobierany tak, aby w stanie rwnowagi w temperaturze pokojo-
wej wykazyway struktur jednofazow roztworu (). Podczas krystalizacji w wa-
runkach technicznych tworz si jednak podwjne lub potrjne eutektyki, zwasz-
cza w stopach o wikszym steniu Cu i Mg.
Stopy Al z Cu i Mg s poddawane obrbce cieplnej polegajcej na wyarzaniu
ujednorodniajcym, rekrystalizujcym i przede wszystkim na utwardzaniu wydzie-
leniowym. Przesycanie odbywa si w wodzie po wygrzewaniu w temperaturze ok.
490510C przez 46 h.
Wczasie starzenia samorzutnego w temperaturze pokojowej przez kilka dni, lub
sztucznego w temperaturze 170190C przez kilka do kilkudziesiciu godzin, w za-
lenoci od stenia Cu i Mg, nastpuje kilkuetapowe wydzielanie, przebiegajce
tak samo, jak to przedstawiono na rysunku 7.9. Mog tworzy si jednak strefy Gu-
inieraPrestona dwojakiego rodzaju. Gdy stosunek liczby atomw Cu i Mg wynosi
w przyblieniu 3:1, strefy GP I s podobne do wystpujcych w dwuskadnikowych
705
Rysunek 7.10
Wpyw temperatury i czasu starzenia na twardo stopu Al
z dodatkiem 4% Cu (wedug A.P. Gulajewa)
7 roz 8-11-02 18:19 Page 705
stopach Al z Cu. Strefy GP II w postaci iglastej powstaj wtedy, gdy stosunek licz-
by atomw Cu i Mg jest zbliony do 1. Wwyniku starzenia wydzielaj si stabilne
fazy (CuAl
2
) oraz S(Al
2
CuMg), umacniajce stop.
Wasnoci wytrzymaociowe durali miedziowych mona ponadto nieco zwik-
szy przez obrbk plastyczn na zimno ze stopniem gniotu 35%, wykonywan
zwykle po starzeniu samorzutnym.
Durale miedziowe s stosowane na elementy maszyn, pojazdw mechanicz-
nych, taboru kolejowego, samolotw, a take w budownictwie. Ich zastosowanie
jest jednak ograniczone z powodu braku odpornoci na korozj.
WIELOSKADNIKOWE STOPY ALUMINIUM Z MIEDZI
DO OBRBKI PLASTYCZNEJ
Wieloskadnikowe stopy Al z Cu zawierajce oprcz Mg, Si i Mn take Fe,
Ni, Ti, Zr lub Li (tabl. 7.10 i 7.12) cechuj si dobrymi wasnociami mechaniczny-
mi zarwno w temperaturze pokojowej, jak i podwyszonej. Dua ich arowytrzy-
mao jest zwizana z tworzeniem si faz bogatych w Fe, Mn lub Ti, praktycznie
706
Znak stopu
Stenie pierwiastkw
1)
, %
Cu Fe Si Mn Mg Zn Cr Ni Ti inne
EN AW-AlCu6Mn 6,3 0,3 0,2 0,3 0,02 0,1 0,06 Zr: 0,18, V: 0,1
EN AW-AlCu6Mn(A) 6,3 0,3 0,2 0,3 0,02 0,1 0,15 Zr: 0,18, V: 0,1
2)
EN AW-AlCu6BiPb 5,5 0,7 0,4 0,3 Pb: 0,4, Bi: 0,4
EN AW-AlCu6BiPb(A) 5,3 0,5 0,4 0,3 Pb: 0,4, Bi: 0,4
EN AW-AlCu5,5MgMn 5,6 0,2 0,2 0,4 0,33 0,1 0,1 0,05 0,2 Zr 0,05, Pb 0,003
EN AW-AlCu4SiMg 4,5 0,7 0,85 0,8 0,5 0,25 0,1 0,15 Zr+Ti 0,2
EN AW-AlCu4SiMg(A) 4,5 0,5 0,7 0,8 0,5 0,25 0,1 0,1 0,15 Zr+Ti 0,2
EN AW-AlCu4SiMg(B) 4,5 0,3 0,85 0,8 0,5 0,25 0,1 0,15 Zr+Ti 0,2
EN AW-AlCu4Mg1 4,2 0,5 0,2 0,6 1,5 0,25 0,1 0,15 Zr+Ti 0,2
EN AW-AlCu4Mg1(A) 4,4 0,3 0,2 0,6 1,5 0,25 0,1 0,15 Zr+Ti 0,2
EN AW-AlCu4MgSi(A) 4 0,7 0,45 0,7 0,7 0,25 0,1 Zr+Ti 0,25
EN AW-AlCu4PbMgMn 4 0,8 0,8 0,75 1,1 0,8 0,1 0,2 0,2 Pb: 1,2, Bi 0,2, Sn 0,2
EN AW-AlCu4PbMg 3,9 0,7 0,2 0,6 0,9 0,5 0,1 0,2 Pb: 1,2, Bi 0,2
EN AW-AlCu2,5Mg 2,6 0,7 0,8 0,2 0,35 0,25 0,1
EN AW-AlCu2,5NiMg 2,3 0,9 0,9 0,5 0,9 0,2 1 0,2
EN AW-AlCu2Mg1,5Ni 2,3 1,2 0,35 0,25 1,5 0,15 1,1 0,2 Zr+Ti 0,25
EN AW-AlCu2Li2Mg1,5 2,2 0,3 0,2 0,1 1,5 0,25 0,1 0,1 Li: 2
EN AW-AlLi2,5Cu1,5Mg1 1,3 0,3 0,2 0,1 0,95 0,25 0,1 0,1 Li: 2,5, Zr: 0,1
1)
2)
Tablica 7.12
Orientacyjny skad chemiczny stopw aluminium z miedzi do obrbki plastycznej
7 roz 8-11-02 18:19 Page 706
nierozpuszczajcych si w roztworze staym . W zalenoci od skadu chemicz-
nego stopw fazami utwardzajcymi w wyniku starzenia moe by faza (CuAl
2
),
faza S(Al
2
CuMg), faza Mg
2
Si lub faza FeNiAl
9
albo kilka z nich jednoczenie. Do-
datek Ti sprzyja powstawaniu drobnoziarnistej struktury stopu, natomiast Mn ua-
twia rekrystalizacj.
arowytrzymae stopy aluminium cechuj si dobr odpornoci na korozj ga-
zow i erozj. Obrbka cieplna tych stopw polega na wyarzaniu rekrystalizuj-
cym po zgniocie na zimno oraz na utwardzaniu wydzieleniowym. Przesycanie od-
bywa si zwykle w wodzie z temperatury 510540C, natomiast starzenie w tempe-
raturze 160200C przez kilka do kilkudziesiciu godzin.
arowytrzymae stopy aluminium s stosowane na elementy konstrukcyjne wy-
twarzane z wykorzystaniem obrbki plastycznej, gwnie kucia matrycowego, pra-
cujce w temperaturze do ok. 350C, w szczeglnoci na elementy konstrukcji lot-
niczych, rodkw transportu i maszyn. Wasnoci tych stopw w temperaturze po-
kojowej s jednak nisze od wasnoci durali miedziowych. Z tego wzgldu naley
unika stosowania wieloskadnikowych stopw Al z Cu na elementy konstrukcyjne
pracujce wycznie w temperaturze pokojowej.
7.1.6. Wieloskadnikowe stopy aluminium z cynkiem
WASNOCI STOPW AlZn
Czteroskadnikowe stopy Al z Zn, zawierajce Mg i Cu (tabl. 7.13 i 7.14, we-
dug PN-EN 573-3:1998 i PN-EN 573-3/Ak:1998), zwane duralami cynkowymi, wy-
kazuj najwysze wasnoci wytrzymaociowe ze wszystkich stopw aluminium.
Wstanie utwardzonym wydzieleniowo ich wytrzymao na rozciganie R
m
osiga
ok. 700 MPa, a granica plastycznoci R
p0,2
ok. 600 MPa, przy maym wydue-
niu A = 25%. Ograniczenie ich stosowania jest zwizane z ma odpornoci na
707
Tablica 7.13
Orientacyjne zakresy stenia pierwiastkw stopowych w stopach aluminium z cynkiem
Grupa stopw
Durale cynkowe do obrbki
plastycznej
Stop odlewniczy
Zakres
stenia
skadnikw
stopu, %
Al 84,699,2 90,294,7
Zn 0,88,4 4,56
Mg 03,7 0,40,7
Cu 02,6 0,150,35
Mn 00,7 00,4
Cr 00,35 0,150,6
Ti 00,2 0,10,25
Zr 00,25
Norma PN-EN 573-3:1998 PN-EN 1706:2001
7 roz 8-11-02 18:19 Page 707
dziaanie podwyszonej temperatury. Durale cynkowe s take mao odporne na
korozj, w szczeglnoci napreniow, i z tego wzgldu czsto plateruje si je alu-
minium lub stopem Al z Zn. S wytwarzane w postaci blach, prtw, odkuwek
i ksztatownikw. Niektre stopy aluminium z cynkiem mona te stosowa jako
odlewnicze (tabl. 7.13 i 7.15 wedug PN-EN 1706:2001).
708
Znak stopu
Stenie pierwiastkw
1)
, %
Zn Mg Cu Mn Fe Si Cr Ti Zr inne
EN AW-AlZn1 1,05 0,1 0,1 0,1 Fe+Si 0,7
EN AW-AlZn4Mg3 4 2,8 0,1 0,25 0,4 0,3 0,2 0,1
EN AW-AlZn4,5Mg1 4,5 1,2 0,2 0,28 0,4 0,35 0,23 0,05 0,14 Zr + Ti: 0,16
EN AW-AlZn4,5Mg1,5Mn 4,5 1,4 0,1 0,45 0,4 0,35 0,13 0,04 0,14
EN AW-AlZn5Mg1Zr 5 1,05 0,05 0,05 0,1 0,1 0,05 0,19
EN AW-AlZn5,5Mg1,5 5,5 1,5 0,25 0,1 0,4 0,25 0,05 0,1 0,13
EN AW-AlZn6Mg0,8Zr 5,8 0,75 0,2 0,3 0,35 0,3 0,2 0,2 0,15
EN AW-AlZn4,5Mg1Cu 4,5 1,1 0,73 0,03 0,12 0,1 0,03 V 0,05
EN AW-AlZn4,5Mg1Cu0,8 4,7 1,1 0,8 0,05 0,3 0,15 0,05 V 0,05
EN AW-AlZn4,5Mg1,5Cu 4,7 1,65 0,7 0,03 0,12 0,1 0,05 V 0,05
EN AW-AlZn4,5Mg1,5Cu(A) 4,7 1,65 0,7 0,1 0,3 0,15 0,1 0,05 V 0,05
EN AW-AlZn5Mg3Cu 4,8 3,15 0,75 0,25 0,5 0,5 0,2 Zr + Ti 0,2
EN AW-AlZn5Mg1,5CuZr 4,9 1,7 0,11 0,1 0,3 0,2 0,15 0,1 0,15
EN AW-AlZn5Mg1,5Cu 4,9 1,7 0,75 0,13 0,12 0,08 0,05 0,12
EN AW-AlZn5,5Mg1Cu 5,4 1,25 0,3 0,05 0,3 0,2 0,04 0,03 0,03
EN AW-AlZn5,5MgCu 5,6 2,5 1,6 0,3 0,5 0,4 0,23 0,2 Zr + Ti 0,25
EN AW-AlZn5,5MgCu(B) 5,6 2,5 1,6 0,1 0,2 0,15 0,23 0,1
EN AW-AlZn5,5MgCu(A) 5,7 2,25 1,55 0,06 0,12 0,1 0,22 0,06
EN AW-AlZn5,5MgCuAg 6 2,5 0,95 0,1 0,2 0,2 0,18 0,2 Ag: 0,33
EN AW-AlZn6Mg2Cu 6,2 2 1 0,12 0,25 0,15 0,04 0,05 0,14
EN AW-AlZn6CuMgZr 6,2 2,25 2,3 0,1 0,15 0,12 0,04 0,06 0,12
EN AW-AlZn6MgCu 6,2 2,35 1,75 0,1 0,15 0,12 0,05 0,06 0,13 Ni 0,05
EN AW-AlZn6CuMgZr(A) 6,4 2,35 2,2 0,1 0,15 0,12 0,04 0,06 0,12
EN AW-AlZn7MgCu 6,8 2,75 2 0,3 0,5 0,4 0,23 0,2
EN AW-AlZn7CuMg 6,9 1,7 2,2 0,2 0,2 0,15 0,2 0,05 0,05 Pb 0,003
EN AW-AlZn8MgCu(A) 7,7 2,45 1,55 0,2 0,2 0,15 0,16 0,1
EN AW-AlZn8MgCu 7,8 2,6 1,55 0,5 0,5 0,4 0,15 Zr + Ti 0,25
1)
Tablica 7.14
Orientacyjny skad chemiczny stopw aluminium z cynkiem do obrbki plastycznej
7 roz 8-11-02 18:19 Page 708
OBRBKA CIEPLNA I ZASTOSOWANIE STOPW AlZn
Obrbka cieplna durali cynkowych polega na wyarzaniu rekrystalizujcym
w temperaturze 390430C oraz na utwardzaniu wydzieleniowym. Przesycanie
w wodzie odbywa si po wygrzaniu w temperaturze 465480C. Wwyniku tej ope-
racji stop wykazuje jednakow struktur roztworu staego czteroskadnikowego
(
Al
). Starzenie wykonuje si w temperaturze 120150C przez 24 h. Starzenie
samorzutne w temperaturze pokojowej moe trwa do 60 dni; nie jest ono stoso-
wane w praktyce. Fazami utwardzajcymi durale cynkowe s MgZn
2
, S(Al
2
CuMg)
oraz T(Al
2
Mg
3
Zn
3
) lub T(Al
6
CuMg
4
).
Durale cynkowe s szeroko stosowane do wytwarzania rnych elementw ma-
szyn, pojazdw mechanicznych, taboru kolejowego, a take elementw konstrukcji
lotniczych.
7.1.7. Inne stopy aluminium
UKAD AlMn
W zakresie stenia wystpujcego w stopach technicznych mangan tworzy
z aluminium (rys. 7.11) roztwr stay graniczny oraz eutektyk + (Al
6
Mn).
Niewielkie zmiany rozpuszczalnoci manganu w aluminium wraz ze zmian tem-
peratury nie daj moliwoci przeprowadzenia utwardzania wydzieleniowego sto-
pw AlMn.
TECHNICZNE STOPY ALUMINIUM Z MANGANEM
Techniczne stopy Al z Mn zawieraj zwykle 1,01,5% Mn oraz dodatek Mg lub
Cu (tabl. 7.16 wedug PN-EN 573-3:1998). Wykazuj one tendencj do gruboziar-
nistoci i segregacji strefowej, czemu przeciwdziaaj nawet niewielkie dodatki Ta,
Ti, Zr lub B. Struktur tych stopw stanowi roztwr stay z wydzieleniami fazy
na granicach ziarn. elazo rozpuszcza si w fazie , tworzc roztwr stay wtr-
ny (Mn,Fe)Al
6
. W obecnoci Si powstaj fazy bogate w ten pierwiastek, najpraw-
dopodobniej T(Al
10
Mn
3
Si). Obrbka plastyczna na zimno, utrudniana przez
obecno tych faz, powoduje jednak ich rozdrobnienie i rwnomierne rozmiesz-
czenie w osnowie.
709
Znak stopu
Stenie pierwiastkw
1)
2)
Zn Mg Cr Cu Ti Fe Mn Si
R
p0,2
,
MPa
R
m
,
MPa
A
50mm
,
%
HB
EN AC-AlZn5Mg 5,3 0,55 0,33 0,25 0,18 0,8 0,4 0,3 120 190 4 60
1)
Ni 0,05, Sn 0,05, Pb 0,05, inne 0,05 (za wyjtkiem pierwiastkw modyfikujcych lub rafinujcych, tj. Na, Sr, Sb i P);
2)
W stanie przesyconym i naturalnie starzonym.
Tablica 7.15
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci odlewniczego stopu aluminium z cynkiem
7 roz 8-11-02 18:19 Page 709
710
Znak stopu
Stenie pierwiastkw
1)
, %
Mn Mg Cu Fe Si Zn Cr Ti inne
EN AW-AlMn0,2 0,23 0,1 0,7 0,4 0,3 0,1
EN AW-AlMn0,6(A) 0,55 0,4 0,25 0,6 0,35 0,25 0,2
EN AW-AlMn0,6 0,6 0,1 0,1 0,45 0,3 0,1
EN AW-AlMn1(A) 1,05 0,3 0,1 0,7 0,5 0,2 0,1 0,1 Zr + Ti 0,1
EN AW-AlMn1 1,2 0,3 0,1 0,7 0,5 0,2 0,1 Zr + Ti 0,1
EN AW-AlMn0,2Mg0,1 0,15 0,13 0,15 0,1 0,08 0,05 0,03 V 0,05
EN AW-AlMn0,5Mg0,5 0,55 0,5 0,3 0,7 0,6 0,4 0,2 0,1
EN AW-AlMn0,5Mg0,5(A) 0,55 0,5 0,3 0,7 0,6 0,25 0,2 0,1
EN AW-AlMn1Mg1Cu 1,1 1,05 0,15 0,8 0,6 0,25 0,1 V 0,05, Ga 0,05
EN AW-AlMn1Mg0,5 1,25 0,4 0,3 0,7 0,6 0,25 0,1 0,1
EN AW-AlMn1Mg1 1,25 1,05 0,25 0,7 0,3 0,25
EN AW-AlMn1Cu0,3 1 0,1 0,33 0,35 0,25 0,1 0,15 0,05
EN AW-AlMn1Cu 1,25 0,13 0,7 0,6 0,1
1)
Tablica 7.16
Orientacyjny skad chemiczny stopw aluminium z manganem do obrbki plastycznej
MnAl
6
()Al+MnAl
6
L+MnAl
6
L+MnAl
4
MnAl
6
+MnAl
4
MnAl
4
+MnAl
3
MnAl
4
L+MnAl
3
Rysunek 7.11
Fragment wykresu
rwnowagi AlMn
(wedug L.F. Mondolfo)
7 roz 8-11-02 18:19 Page 710
Obrbka cieplna stopw aluminium z manganem polega na wyarzaniu ujedno-
rodniajcym i rekrystalizujcym.
Dziki dobrej odpornoci na korozj stopy aluminium z manganem znajduj
zastosowanie na elementy pracujce w agresywnych orodkach korozyjnych,
w szczeglnoci na urzdzenia produkcyjne i transportowe w przemyle spoyw-
czym i chemicznym, a take spawane zbiorniki na ciecze i gazy techniczne oraz in-
ne elementy spawane lub zgrzewane.
STOPY ALUMINIUM Z ELAZEM
Przeznaczone do obrbki plastycznej stopy aluminium z elazem zawieraj
0,42,0% Fe oraz dodatek Mn lub Si, (tabl. 7.17 wedug PN-EN 573-3:1998). Struk-
tura, obrbka cieplna, waciwoci i zastosowanie tych materiaw s podobne do
stopw AlMn.
WIELOSKADNIKOWE STOPY ALUMINIUM Z LITEM
Lit w steniu 1,92,7% (tabl. 7.12 oraz tabl. 2.9 w rozdz. 2.3.1) jest stosowany
w stopach Al do obrbki plastycznej jako pierwiastek stopowy wraz z Cu oraz zwy-
kle z Mg, zmniejszajcymi jego rozpuszczalno w roztworze staym i wchodzcy-
mi w skad faz midzymetalicznych. Podstawowe fazy powodujce utwardzanie wy-
dzieleniowe tych stopw poddawanych przesycaniu i starzeniu to Al
3
Li, Al
2
CuLi
oraz Al
2
CuMg. Niewielki dodatek Zr w stopach Al z Li sprzyja rozdrobnieniu
ziarn i tworzeniu faz midzymetalicznych.
Wytwarzanie stopw Al z Li wymaga stosowania specjalnych metod metalur-
gicznych, ze wzgldu na bardzo du reaktywno litu z tlenem. Poniewa lit po-
woduje zwikszenie wasnoci wytrzymaociowych przy jednoczesnym zmniejsze-
niu gstoci stopw Al, stopy te s stosowane przede wszystkim do wytwarzania
elementw nowoczesnych samolotw (porwnaj rozdz. 2.3.1, rys. 2.22 i 2.23).
711
Znak stopu
Stenie pierwiastkw
1)
, %
Fe Mn Si Cu Mg Zn Cr Ti
EN AW-AlFe1Mn 0,9 0,2 0,2 0,1 0,2 0,1
EN AW-AlFe1Mn0,8 1,25 0,75 0,6 0,2 0,1 0,1
EN AW-AlFe1,5Mn0,4 1,4 0,4 0,3 0,2 0,4 0,1 0,1
EN AW-AlFe1,5Mn 1,6 0,65 0,4 0,3 0,1 0,1
EN AW-Al95 1 0,6 1 0,4 0,6 1 0,2 0,2
EN AW-AlFeSi(B) 0,7 0,1 0,7 0,1 0,05 0,1 0,05 0,08
EN AW-AlFeSi(A) 0,75 0,1 0,6 0,1 0,1 0,1 0,1 0,05
EN AW-AlFeSi(C) 0,75 0,13 0,6 0,1 0,1 0,1 0,15 0,05
EN AW-AlFeSiCu 0,8 0,3 0,7 0,45 0,3 0,04
EN AW-AlFe1Si 1 0,23 0,05 0,1
1)
Tablica 7.17
Orientacyjny skad chemiczny stopw aluminium z elazem do obrbki plastycznej
7 roz 8-11-02 18:19 Page 711
712 712
Struktura 1) stopu typu AlZn6Cu1Mg po
odlaniu, pow. 70x, wiato spolary-
zowane; 2) stopu typu AlZn6Cu1Mg po
odlaniu; wydzielenia Al
2
Cu, pow. 1000x;
3) stopu typu AlZn6Cu1Mg po czcio-
wej rekrystalizacji, pow. 50x, wiato spo-
laryzowane; 4) stopu typu AlZn6Cu1Mg
po czciowej rekrystalizacji, pow. 50x,
wiato spolaryzowane; 5) stopu typu
AlZn6Cu1Mg po przesycaniu w 300C
przez 128 h, pow. 50x, wiato spolary-
zowane; 6) stopu typu AlZn6Cu1Mg;
wydzielenia faz Al-Zn na granicach ziarn,
pow. 1000x; 7) modyfikowanego, wielo-
skadnikowego stopu Al-Si-Cu-Fe po odla-
niu, pow. 500x; 8) wieloskadnikowego
stopu Al-Mg-Si-Mn-Cu-Fe po odlaniu,
pow. 200x
1 2 3
4 5
6 7 8
Odlewnicze stopy aluminium
7 roz 8-11-02 18:19 Page 712
713 713
Struktura
1) odlewniczego stopu Al-Si trawionego
barwnie kwasem molibdenowym,
pow. 1000x;
2) odlewniczego stopu typu AlSi7,
pow. 120x;
3) modyfikowanego stopu typu AlSi7,
pow. 500x;
4) odlewniczego stopu typu AlSi9Cu3,
pow. 120x;
5) odlewniczego stopu typu AlSi9Cu3,
pow.500x;
6) odlewniczego stopu EN ACAlSi11,
pow. 500x;
7) odlewniczego stopu EN AC-
AlSi10Mg, pow. 500x;
8) odlewniczego stopu typu
AlSi12Cu2Fe, pow. 500x
1 2 3
4 5
6 7 8
Stopy aluminium z krzemem
7 roz 8-11-02 18:19 Page 713
7.2. Mied i jej stopy
7.2.1. Mied
RODZAJE I GATUNKI MIEDZI
Mied wystpuje w przyrodzie w postaci rodzimej oraz w rudach siarczkowych:
byszczu miedzi, czyli chalkozynie Cu
2
S, bornicie Cu
3
FeS
2
, chalkopirycie
CuFeS
2
, lub rudach tlenkowych, np. kuprycie Cu
2
O.
Mied zawierajc 0,51% zanieczyszcze i domieszek mona uzyska metod
pirometalurgiczn przez redukcj, po uprzednim praeniu zwizanym z odsiarcza-
niem i utlenianiem elaza. Stenie domieszek mona zmniejszy do ok. 0,10,5%
przez rafinacj ogniow. Mied katodowa jest produktem elektrolitycznej rafinacji
miedzi i moe zawiera do 0,05% zanieczyszcze, a po przetopieniu i odlaniu
w prni lub orodku redukujcym jako beztlenowa 0,010,05%. Poszczeglne
gatunki miedzi (tabl. 7.18) s oznaczone symbolem Cu i po czniku literami, po-
chodzcymi od sw (w jzyku angielskim), zwizanymi z jakoci lub sposobem
uzyskania, np. CuOF (oxygenfree beztlenowa)
*)
. Wymagania dotyczce pro-
duktw z miedzi podane s m.in. w PN-EN 1976:2001 oraz w projekcie PN-EN
1982 (produkty odlewane), PN-EN 1652:1999 i PN-EN 1653:1999/A1:2002U
(produkty paskie), PN-EN 12163:2002 (prty), PN-EN 12166:2002 (druty), PN-
EN 12167:2002 (ksztatowniki) i w projekcie PN-EN 12449 (rury). Krajowe tech-
niczne odmiany miedzi ujto w dotychczasowej normie PN-77/H-82120.
WASNOCI FIZYCZNE I MECHANICZNE MIEDZI
Mied ma liczb atomow rwn 29, jej masa atomowa wynosi 63,5463.
W zwizkach chemicznych mied jest jedno- lub dwuwartociowa. Mied nie wy-
kazuje odmian alotropowych i krystalizuje w sieci ciennie centrowanej ukadu re-
gularnego A1 o parametrze 0,3617 nm. Temperatura topnienia miedzi wynosi
1084,88C, a wrzenia ok. 2595C. Mied ma gsto 8,93 g/cm
3
w 20C. Wytrzy-
mao miedzi na rozciganie wynosi R
m
= 200250 MPa, granica plastycznoci
R
e
= 35 MPa, twardo 45 HB, a wyduenie A = 3035%. W wyniku obrbki pla-
stycznej na zimno wytrzymao miedzi zwiksza si do 400450 MPa, a twardo
do 120 HB, przy zmniejszeniu wyduenia do 12%.
Mied cechuje dua przewodno cieplna 411 W/(mK) i elektryczna
59,77 MS/m.
714
*)
Oznaczenie miedzi lub stopu miedzi mona poda take w systemie liczbowym (wedug PN-
EN 1412:1998), np. gatunek miedzi CuOF ma oznaczenie liczbowe CR008A lub CW008A (od-
powiednio w stanie lanym lub po obrbce plastycznej). W tekcie rozdziau o stopach miedzi
oznaczenie liczbowe nie jest podawane.
7 roz 8-11-02 18:19 Page 714
ZNACZENIE DOMIESZEK MIEDZI
Przewodno elektryczna miedzi zmniejsza si bardzo znacznie przy niewiel-
kim nawet steniu domieszek (rys. 7.12), gwnie P, Fe, Co, Si, As, rozpuszczaj-
cych si w miedzi i ze wzgldu na du rnic rednic atomowych powoduj-
cych znaczne znieksztacenie sieci krystalicznej miedzi w wyniku kontrakcji lub
ekspansji. Pierwiastki Cd, Ag i Zn, ktrych atomy w niewielkim stopniu rni si
wymiarami od atomw Cu, wywieraj niewielki wpyw na zmniejszenie przewod-
noci elektrycznej. Podobnie dziaaj Bi i Pb nierozpuszczajce si w miedzi.
Pierwiastki te, tworzce niskotopliwe eutektyki, wywieraj jednak szczeglnie nie-
korzystny wpyw na wasnoci mechaniczne i technologiczne oraz sprzyjaj kru-
choci na gorco, co uniemoliwia obrbk plastyczn miedzi. Obrbk t utrud-
nia rwnie siarka tworzca niskotopliw eutektyk z siarczkiem Cu
2
S oraz tlen
tworzcy eutektyk z tlenkiem Cu
2
O, zmniejszajce plastyczno miedzi. Wwyni-
ku redukcji powstaego tlenku miedzi wodorem tworzy si woda, ktrej para w wy-
sokiej temperaturze powoduje pknicia i naderwania, uniemoliwiajce dalsz ob-
rbk plastyczn. Zjawisko to, zwane chorob wodorow, wystpuje po wyarzaniu
miedzi w atmosferze zawierajcej wodr (odporno na krucho wodorow mie-
dzi okrela si wedug PN-EN ISO 2626:1997). Obrbk plastyczn na zimno
szczeglnie utrudnia As.
715
Znak
miedzi
Maksymalne stenie niektrych pierwiastkw, %
Norma
Cu
1)
Ag P O Bi Pb Fe S As inne razem
Cu-OFE 99,99
0,0025
0,0003
3)
0,0002 0,0005 0,001 0,0015 0,0005
0,01 (wszystkie)
4)
Cu-PHCE 99,99 0,0035
2) 3)
0,01 (wszystkie)
4)
Cu-ETP1 99,95 0,04 0,0065 (bez O)
4)
Cu-OF1 99,95
3)
0,0065 (bez O)
4)
Cu-OF 99,95
0,015
3)
0,0005 0,005

0,03 (bez Ag)
4), 5)
Cu-ETP 99,9 0,04 0,0005 0,005 0,03 (bez Ag, O)
4), 5)
Cu-FRHC 99,9 0,04 0,04 (bez Ag, O)
4)
Cu-FRTP 99,9 0,1 0,05 (bez Ag, Ni, O)
4)6)
Cu-PHC 99,95
0,015
0,0035
2) 3)
0,0005 0,005

0,03 (bez Ag, P)
4)
Cu-HCP 99,95 0,0045
2) 3)
0,0005 0,005 0,03 (bez Ag)
4)
Cu-DLP 99,9 0,0085
2)
0,0005 0,005 0,03 (bez Ag, Ni, P)
4) 6), 8)
Cu-DHP 99,9 0,0275
2)
0,1 (wszystkie)
4)8)
Cu-DXP 99,9 0,05
2)
0,0005 0,005 0,03 (bez Ag, Ni, P)
4)
Stenie:
1)
minimalne,
2)
rednie,
3)
mniejsze ni powodujce krucho wodorow.
Normy:
4)
PN-EN 1976:2001,
5)
PN-EN 1652:1999,
6)
PN-EN 12163:2002,
7)
PN-EN 12166:2002,
8)
PN-EN 12167:2002.
Nie okrela si skadu chemicznego miedzi CuC, przeznaczonej na produkty odlewane (wedug projektu normy PN-EN 1982)
Tablica 7.18
Orientacyjny skad chemiczny gatunkw miedzi
7 roz 8-11-02 18:19 Page 715
Mied jest odporna na korozj atmosferyczn dziki pokrywaniu si patyn, tj.
zasadowym wglanem miedziowym, i na dziaanie wody, nie wykazuje za odpor-
noci na dziaanie amoniaku.
ZASTOSOWANIE MIEDZI
Mied jest stosowana w elektrotechnice na przewody (EN 13599:2002 do EN
13602:2002), gdzie wykorzystuje si jej wysok przewodno elektryczn oraz
w energetyce i przemyle chemicznym na chodnice i wymienniki ciepa ze wzgl-
du na du przewodno ciepln (projekty PN-EN 12449, PN-EN 12450, PN-EN
12451 i PN-EN 12452). W budownictwie s stosowane rury z miedzi CuDHP
(min. 99,9% Cu, tabl. 7.18), z ktrych wykonuje si instalacje ciepej i zimnej wo-
dy, ogrzewania, gazowe, ciekego paliwa i sanitarne (PN-EN 1057:1999).
MIED STOPOWA I NISKOSTOPOWE STOPY MIEDZI
Wasnoci mechaniczne miedzi (poza obrbk plastyczn na zimno) zwiksza
niewielki dodatek do 2% pierwiastkw stopowych jedynie nieznacznie pogar-
szajcych przewodno elektryczn. Tradycyjnie stopy te s nazywane miedzi sto-
pow. Stosowana jest mied stopowa srebrowa, fosforowa, arsenowa, chromowa,
niklowa, cynowa, cynkowa, kadmowa, siarkowa, manganowa, krzemowomanga-
nowa, tellurowa i cyrkonowa. Niektre z tych stopw s znormalizowane razem
z gatunkami miedzi, np. wymagania dotyczce produktw hutniczych odlewanych
716
Rysunek 7.12
Wpyw stenia domieszek na przewodno elektryczn waciw miedzi
7 roz 8-11-02 18:19 Page 716
z miedzi fosforowej i srebrowej podano w PN-EN 1976:2001 (tabl. 7.18 i 7.19), na-
tomiast inne s klasyfikowane jako niskostopowe stopy miedzi (tabl. 7.20, wedug
PN-EN 12163:2002, PN-EN 12164:2002, PN-EN 12166:2002, PN-EN 12167:2002
i PN-EN 12168:2002). Krajowe gatunki miedzi stopowej ujto w dotychczasowej
Wbudownictwie s stosowane blachy i tamy z miedzi zawierajcej may doda-
tek fosforu lub cynku (PN-EN 1172:1999).
717
Znak miedzi
Stenie pierwiastkw
1)
, %
Ag O P Bi inne raze
CuAg0,04(OF)
CuAg0,07(OF)
CuAg0,10(OF)
0,04
0,07
0,1
2)
0,0005 0,00065 (bez Ag, O)
CuAg0,04P
CuAg0,07P
CuAg0,10P
0,04
0,07
0,1
2)
0,0035 0,0005 0,03 (bez Ag, P)
CuAg0,04
CuAg0,07
CuAg0,10
0,04
0,07
0,1
0,04 0,0005 0,03 (bez Ag, O)
1)
2)
Stenie mniejsze ni powodujce krucho wodorow.
Tablica 7.19
Orientacyjny skad chemiczny miedzi srebrowych
Znak stopu
Stenie pierwiastkw
1)
, %
Norma
P Fe Si Zn Cr Zr Ni Pb S Te Mn Al
CuZn0,5 0,02 0,55
2)
CuCr1 0,08 0,1 0,85
4)
,
7)
CuCr1-C 0,8
3)
CuCr1Zr 0,08 0,1 0,85 0,17
4)
,
6)
,
7)
CuZr 0,15
4)
,
6)
,
7)
CuNiP 0,2 1
4)
CuPb1P 0,08 1,1
5)
CuSP 0,08 0,45
5)
,
8)
CuTeP 0,08 0,55
5)
,
6)
,
8)
CuSi1 0,02 0,8 1,4 1,5 0,05 0,7 0,02
6)
1)
Inne razem 0,10,5; wartoci bez znaku oznaczaj stenie rednie.
Normy:
2)
PN-EN 1652:1999,
3)
PN-EN 1982 (projekt),
4)
PN-EN 12163:2002,
5)
PN-EN 12164:2002,
6)
PN-EN 12166:2002,
7)
PN-EN 12167:2002,
8)
PN-EN 12168:2002.
Tablica 7.20
Orientacyjny skad chemiczny niskostopowych stopw miedzi
7 roz 8-11-02 18:19 Page 717
7.2.2. Oglna klasyfikacja stopw miedzi
KLASYFIKACJA STOPW MIEDZI
Stopy miedzi dzieli si na:
odlewnicze,
przeznaczone do obrbki plastycznej.
Wyrnia si nastpujce grupy stopw miedzi:
z cynkiem,
z cynkiem i oowiem,
z cynkiem i niklem,
z niklem,
z cyn,
z aluminium,
z innymi pierwiastkami stopowymi, ktrych czne stenie przekracza 5%,
niskostopowe, w ktrych stenie pierwiastkw stopowych jest mniejsze ni 5%.
Stopy miedzi w zalenoci od tego, czy oprcz gwnego dodatku zawieraj
jeszcze inne pierwiastki stopowe mog by:
dwuskadnikowe,
wieloskadnikowe.
Wikszo stopw miedzi ma swoje tradycyjne nazwy. Mosidze to stopy zawie-
rajce Zn jako gwny dodatek stopowy, miedzionikle stopy, w ktrych gwnym
dodatkiem jest Ni, natomiast brzy to stopy miedzi zawierajce ponad 2% dodat-
kw stopowych, spord ktrych gwnym nie jest Zn lub Ni. Brzy, w zalenoci
od gwnego dodatku stopowego dzieli si m.in. na cynowe, aluminiowe, berylowe,
oowiowe. Tradycyjne nazwy stopw miedzi nie s uywane w nowych normach,
a podane s tylko okrelenia zwizane ze skadem stopw, np. stopy miedzi z cyn
lub stopy miedzi z niklem. W grupie stopw miedzi niskostopowych umieszczono
tak zrnicowane stopy jak miedzi z berylem (np. CuBe2 o bardzo duej wytrzy-
maoci) i miedzi z 0,5% Zn (CuZn0,5 o wasnociach zblionych do czystej mie-
dzi). Uywane w kraju tradycyjne nazwy rnych stopw miedzi podano przy opi-
sie kolejnych grup tych stopw.
OZNACZANIE STOPW MIEDZI
Stopy miedzi (zgodnie z ISO 1190-1:1982) s oznaczane z wykorzystaniem
symboli pierwiastkw chemicznych. Na pocztku znaku jest symbol Cu, po nim
kolejno symbole oraz rednie stenie gwnych pierwiastkw stopowych, np.
CuZn20Al2As. Po znaku stopu miedzi mona poda dodatkowo oznaczenie sta-
nu materiau (wedug PN-EN 1173:1999), np. R550 oznacza stan zapewniajcy
minimaln wytrzymao na rozciganie rwn 550 MPa. Stopy odlewnicze maj
znak zakoczony kresk i liter C (lub B, jeli s dostarczone w postaci gsek),
np. CuSn5Pb9C (wedug projektu PN-EN 1982). Znak stopu odlewniczego
uzupenia te oznaczenie rodzaju procesu odlewania: GS do form piaskowych,
GM kokilowego, GZ odrodkowego, GC cigego oraz GP cinieniowego,
np. CuAl11Fe6Ni6CGM.
718
7 roz 8-11-02 18:19 Page 718
7.2.3. Stopy miedzi z cynkiem
UKAD CuZn
Mied tworzy z cynkiem dwa roztwory stae graniczne o sieci A1 i o sie-
ci A3 oraz trzy fazy midzymetaliczne , , typu elektronowego. Faza jest roz-
tworem staym wtrnym na osnowie fazy elektronowej CuZn o steniu elektrono-
wym 3/2. W temperaturze niszej od
456C roztwr ten wystpuje jako upo-
rzdkowany i jest oznaczany jako . Fa-
za jest roztworem staym wtrnym na
osnowie fazy elektronowej Cu
5
Zn
8
o st-
eniu elektronowym 21/13. Faza jest
roztworem staym wtrnym na osnowie
fazy elektronowej CuZn
3
o steniu elek-
tronowym 7/4. W zakresie temperatury
558730C wystpuje ponadto roztwr
stay graniczny o sieci A1, ulegajcy
w temperaturze 558C rozpadowi eutek-
toidalnemu na mieszanin faz + .
Spord wymienionych faz jedynie fa-
za krystalizuje bezporednio z cieczy,
a pozostae powstaj w wyniku reakcji pe-
rytektycznych. Zakresy stenia oraz
temperatury wystpowania poszczegl-
nych faz i ich mieszanin przedstawia wy-
kres rwnowagi ukadu CuZn, pokazany
na rysunku 7.13.
STRUKTURA I WASNOCI
DWUSKADNIKOWYCH STOPW MIEDZI Z CYNKIEM
Stopy miedzi z cynkiem, jako gwnym pierwiastkiem stopowym, s nazywane
mosidzami. Mosidze dwuskadnikowe (tabl. 7.21 i 7.22) ze wzgldu na skad
fazowy dzieli si na:
jednofazowe o strukturze roztworu i steniu od 2 do 39% Zn,
dwufazowe o strukturze mieszaniny + i steniu od 39 do 45% Zn.
Mosidze jednofazowe cechuje bardzo dua plastyczno, co umoliwia stoso-
wanie ich na produkty gboko toczone i obrabiane plastycznie na zimno. Dua
plastyczno w podwyszonej temperaturze umoliwia ich obrbk plastyczn na
gorco. Mosidze zawierajce 5 do 20% Zn s nazywane tradycyjnie tombakami.
Dodatek Zn do ok. 30% zwiksza plastyczno oraz wytrzymao mosidzu
(rys. 7.14). Wytrzymao mosidzw zawierajcych ok. 30 do 45% Zn zwiksza
si przy znacznym zmniejszeniu plastycznoci (rys. 7.14). Wie si to z obecno-
ci fazy w mosidzach dwufazowych i dlatego mona je obrabia plastycznie
719
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A

(
C
)
Rysunek 7.13
Wykres rwnowagi CuZn (wedug D.T. Hawkinsa)
7 roz 8-11-02 18:19 Page 719
720
Grupa stopw
Do obrbki plastycznej
Odlewnicze
dwuskadnikowe oowiowe wieloskadnikowe wysokoniklowe
Zakres
stenia
skadnikw
stopu, %
Cu 59,596 5564 56,582 4266 5288
Zn 440,5 33,444,1 1742 15,645 9,945,5
Ni 00,3 00,3 03 619 06
Sn 00,5 01,5 00,2 01
Al 00,5 06 07
Fe 03,5 00,3 04
Mn 05 06 05
Si 01,3 05
Pb 0,24,2 02,5 03,3 02,5
As 00,15 00,08 00,15
inne Co: 00,55
Sb: 00,15,
P: 00,03
Gatunki
podano w tabl. 7.22 podano w tabl. 7.25 podano w tabl. 7.26 podano w tabl. 7.28 podano w tabl. 7.27
Normy
Tablica 7.21
Orientacyjne zakresy stenia pierwiastkw stopowych w rnych grupach stopw miedzi z cynkiem
Znak stopu
Stenie pierwiastkw
1)
, %
Norma
Zn Ni Sn Pb Fe Al
CuZn5 5
0,3
0,1 0,05 0,05 0,02
2)
,
4)
CuZn10 10 0,1 0,05 0,05 0,02
2)
,
4)
,
5)
CuZn15 15 0,1 0,05 0,05 0,02
2)5)
CuZn20 20 0,1 0,05 0,05 0,02
2)
,
4)
,
5)
CuZn28 28 0,1 0,05 0,05 0,02
4)
CuZn30 30 0,1 0,05 0,05 0,02
2)5)
CuZn33 33 0,1 0,05 0,05 0,02
2)
,
4)
CuZn36 35,5 0,1 0,05 0,05 0,02
2)6)
CuZn37 37 0,1 0,1 0,1 0,05
2)
,
4)6)
CuZn40 39,5 0,2 0,3 0,2 0,05
2)
,
4)
,
6)
1)
Normy:
2)
PN-EN 1652:1999,
3)
PN-EN 1654:2001,
4)
PN-EN 12163:2002,
5)
PN-EN 12166:2002,
6)
PN-EN 12167:2002.
Tablica 7.22
Orientacyjny skad chemiczny stopw miedzi z cynkiem, dwuskadnikowych, do obrbki plastycznej
7 roz 8-11-02 18:19 Page 720
wycznie na gorco. Mosidze dwufazowe obrabia si plastycznie na gorco
w temperaturze, w ktrej wykazuj one struktur jednofazow (rys. 7.13).
Stopy Cu z Zn w znacznym stopniu umacniaj si w wyniku zgniotu. W zale-
noci od stopnia gniotu mog by dostarczane w rnym stanie (tabl. 7.23). Przy
wikszych stopniach gniotu jest stosowane midzyoperacyjne wyarzanie rekrysta-
lizujce mosidzw w temperaturze 500580C.
Wymagania dotyczce m.in. stopw Cu z Zn znajduj si w normach obejmu-
jcych produkty hutnicze: pyty, blachy, tamy i krki oglnego przeznaczenia
(PN-EN 1652:1999), tamy na spryny i zczki (PN-EN 1654:2001), prty ogl-
nego przeznaczenia (PN-EN 12163:2002), prty do obrbki skrawaniem na auto-
matach (PN-EN 12164:2002), druty oglnego przeznaczenia, na spryny i ele-
menty zczne (PN-EN 12166:2002), ksztatowniki i prty prostoktne oglnego
przeznaczenia (PN-EN 12167:2002), prty z otworem do obrbki skrawaniem na
721
R
m
Rysunek 7.14
Wpyw stenia Zn na wytrzymao na rozciganie i wyduenie mosidzw (wedug W.W. Malcewa)
Stan Mikki Ptwardy Twardy Sprysty
Stopie gniotu, % 0 1015 2025 5060
Wytrzymao na rozciganie R
m
, MPa 290 350 400 520
Wyduenie A, % 45 25 15 5
Tablica 7.23
Przykadowe zestawienie wasnoci stopu CuZn37 w stanie zgniecionym
7 roz 8-11-02 18:19 Page 721
automatach (PN-EN 12168:2002), odkuwki (PN-ISO 1640:1999), oyska lizgowe
(PN-ISO 4382-2:1996). Krajowe gatunki mosidzw podano w dotychczasowych
normach PN-92/H-87025, PN-91/H-87026 i PN-93/H-87027.
ODPORNO STOPW MIEDZI Z CYNKIEM NA KOROZJ
Mosidze charakteryzuj si dobr odpornoci na korozj, szczeglnie atmos-
feryczn i w wodzie morskiej. Odporno na korozj stopw miedzi z cynkiem
zwiksza si wraz ze wzrostem stenia Cu. Najczciej spotykanymi rodzajami ko-
rozji mosidzw jest odcynkowanie oraz korozja napreniowa, zwana pkaniem
sezonowym mosidzw.
Odcynkowanie zachodzi w mosidzach dwufazowych oraz jednofazowych o st-
eniu Zn przekraczajcym 20% zanurzonych w elektrolitach zawierajcych Cl.
Welektrolitach takich Cu oraz Zn przechodz do roztworu, z ktrego Cu wytrca
si w postaci gbczastej, co wzmaga korozj (porwnaj rys. 5.70c). Odcynkowanie
nie powoduje zmian ksztatu korodujcego przedmiotu, lecz wpywa na znaczne
obnienie wasnoci wytrzymaociowych mosidzu. Metodyk okrelania odpor-
noci mosidzw na odcynkowanie podano w normie PN-EN ISO 6509:1997.
Pkanie sezonowe jest midzykrystaliczn korozj napreniow mosidzw
jedno- lub dwufazowych, obrobionych plastycznie na zimno i poddanych dziaaniu
orodka zawierajcego amoniak. Temu rodzajowi korozji mona zapobiega przez
wyarzanie odprajce w temperaturze 200300C. Skonno mosidzw do p-
kania sezonowego bada si w prbie rtciowej, opisanej w normie PN-EN ISO
196:1997, a take w prbie amoniakalnej, ktrej metodyk podano w normie PN-
ISO 6957:1997. Wefekcie tych prb mona stwierdzi podatno mosidzu na ko-
rozj w orodkach zawierajcych amoniak.
WIELOSKADNIKOWE STOPY MIEDZI Z CYNKIEM
Wasnoci mosidzw dwuskadnikowych s polepszane przez wprowadzenie
dalszych dodatkw stopowych. Nale do nich Si, Al, Sn, Pb, Fe, Mn, Ni i As, do-
dawane pojedynczo lub w rnych zestawieniach, zwykle o cznym steniu nie-
przekraczajcym 4%. Dodatki te z wyjtkiem niklu rozpuszczaj si w roztworze
staym i zmieniaj struktur mosidzu podobnie jak cynk, przy czym intensywno
ich dziaania w porwnaniu z cynkiem okrelaj wspczynniki zestawione w tabli-
cy 7.24. Wspczynnik odczytany w tej tablicy umoliwia obliczenie rwnowane-
go stenia Zn i orientacyjne okrelenie struktury stopu na podstawie wykresu rw-
nowagi CuZn.
Dodawane pierwiastki stopowe powoduj zwikszenie wytrzymaoci i odporno-
ci mosidzw na korozj. Krzem poprawia lejno i zwiksza odporno mosi-
dzw na cieranie, lecz zmniejsza ich plastyczno, a w steniu do 1% obnia wra-
liwo tych stopw na korozj napreniow. Odporno mosidzw na cieranie
722
Tablica 7.24
Wspczynniki zmiany struktury stopw wieloskadnikowych przez dodatki stopowe w porwnaniu
z oddziaywaniem 1% Zn
Dodatek stopowy Si Al Sn Mg Pb Cd Fe Mn Ni
Wspczynnik 10 6 2 2 1 1 0,9 0,5 -1,4
7 roz 8-11-02 18:19 Page 722
intensywnie polepsza rwnie Mn, szczeglnie w obecnoci Si i Al. Dodatek Al
zwiksza take twardo i wasnoci wytrzymaociowe, nieznacznie zmniejszajc
plastyczno mosidzw. Dodatek 23% Al zapobiega odcynkowaniu mosidzw,
ktre jest hamowane rwnie przez dodatek As, Ni lub 12% Sn. Natomiast Fe
przyspiesza przebieg odcynkowania. Dodatek Fe powoduje jednak zmniejszenie
skonnoci do pkania na gorco, poprawia wasnoci wytrzymaociowe i wydu-
enie oraz zapewnia drobnoziarnisto mosidzom odlewniczym.
Z skrawalno stopw Cu z Zn, zwaszcza dwufazowych, polepsza dodatek
1,54% Pb (tabl. 7.25). Ow nie wystpuje w tych mosidzach na granicach ziarn,
723
Znak stopu
Stenie pierwiastkw
1)
, %
Norma
Zn Pb Al Sn Fe Ni As Mn
CuZn35Pb1 35 1,2 0,05 0,1 0,1
0,3

2)5)
CuZn35Pb2 35 2 0,05 0,2 0,1
3)6)
CuZn36Pb2As 36 2,3 0,05 0,1 0,1 0,09 0,1
3)
,
5)
,
6)
CuZn36Pb3 36 3 0,05 0,2 0,3
3)6)
CuZn37Pb0,5 37 0,45 0,05 0,2 0,1
2)
CuZn37Pb1 37 1,2 0,05 0,2 0,2
3)
,
5)
,
6)
CuZn37Pb2 37 2 0,05 0,2 0,2
2)6)
CuZn38Pb1 38 1,2 0,05 0,2 0,2
3)
,
5)
,
6)
CuZn38Pb2 38 2 0,05 0,2 0,2
2)6)
CuZn38Pb4 38 3,9 0,05 0,3 0,3
3)6)
CuZn39Pb0,5 39 0,5 0,05 0,2 0,2
2)5)
CuZn39Pb1 39 1,2 0,05 0,2 0,2
3)
,
5)
,
6)
CuZn39Pb2 39 2 0,05 0,3 0,3
2)6)
CuZn39Pb2Sn 39 2 0,1 0,35 0,4
5)
CuZn39Pb3 39 3 0,05 0,3 0,3
3)6)
CuZn40Pb2 40 2 0,05 0,3 0,3
3)6)
CuZn40Pb2Al 40 2,3 0,28 0,3 0,3
5)
CuZn40Pb2Sn 40 2 0,1 0,35 0,4
5)
CuZn41Pb1Al 41 1,2 0,28 0,3 0,3
5)
CuZn42PbAl 42 0,5 0,28 0,3 0,3
5)
CuZn43Pb1Al 43 1,2 0,28 0,3 0,3
5)
CuZn43Pb2 43 2,3 0,05 0,3 0,3
5)
CuZn43Pb2Al 43 2,3 0,28 0,3 0,3
5)
1)
Normy:
2)
PN-EN 1652:1999,
3)
PN-EN 12164:2002,
4)
PN-EN 12166:2002,
5)
PN-EN 12167:2002,
6)
PN-EN 12168:2002.
Tablica 7.25
Orientacyjny skad chemiczny stopw miedzi z cynkiem i oowiem, przeznaczonych do obrbki plastycznej
7 roz 8-11-02 18:19 Page 723
jak w czystej miedzi, lub granicach roztworu , lecz wewntrz wydziele fazy ,
ktra zarodkuje wok Pb w czasie chodzenia z wysokiej temperatury. Mosidze
z dodatkiem oowiu s zalecane zwaszcza na pprodukty przeznaczone do obrb-
ki skrawaniem na automatach (PN-EN 12164:2002 i PN-EN 12168:2002).
Mosidze wieloskadnikowe w przeciwiestwie do dwuskadnikowych, znajdu-
j szerokie zastosowanie jako materiay odlewnicze. Szeroko s stosowane rw-
nie do obrbki plastycznej. Wieloskadnikowe mosidze odlewnicze zwykle ce-
chuje dobra odporno na korozj i cieranie oraz dobre wasnoci wytrzymao-
ciowe przy obcieniach statycznych. Stosuje si je gwnie na armatur, osprzt,
oyska, ruby okrtowe i elementy maszyn. Orientacyjny skad chemiczny mosi-
dzw wieloskadnikowych przeznaczonych do obrbki plastycznej podano w tabli-
cach 7.21 i 7.26 (wedug norm PN-EN), a odlewniczych w tablicach 7.21 i 7.27
724
Tablica 7.26
Orientacyjny skad chemiczny mosidzw wieloskadnikowych do obrbki plastycznej
Znak stopu
Stenie pierwiastkw
1)
, %
Norma
Zn Al Mn Fe Ni Pb Sn Si As inne
CuZn19Sn 19 0,05 0,05 0,3 0,05 0,35
6)
CuZn20Al2As 20 2 0,1 0,07 0,1 0,05 0,04 P 0,01
2)
CuZn23Al3Co 23 3,4 0,05 0,3 0,05 0,1 Co: 0,4
3)
CuZn23Al6Mn4Fe3Pb 23 5,5 4,3 2,8 0,5 0,5 0,2 0,2
4)
CuZn25Al5Fe2Mn2Pb 25 4,5 1,8 1,8 1 0,5 0,2
4)
CuZn31Si1 31 0,4 0,5 0,8 1
4)
CuZn32Pb2AsFeSi 32 0,05 0,15 0,3 1,85 0,3 0,63 0,06
4)
CuZn35Ni3Mn2AlPb 35 0,8 2 0,5 2,5 0,5 0,5 0,1
4)
,
7)
CuZn36Sn1Pb 36 0,1 0,2 0,4 1,25
4)
,
6)
,
7)
CuZn36Pb2Sn1 36 0,1 0,3 1,75 0,75
5)
,
8)
CuZn37Mn3Al2PbSi 37 1,8 2,3 1 1 0,5 0,4 0,8
5)
,
7)
,
8)
CuZn37Pb1Sn1 37 0,1 0,3 0,7 0,75
5)8)
CuZn38Mn1Al 38 0,8 1,2 1 0,6 1 0,3 0,5
4)
CuZn39Sn1 39 0,1 0,2 0,2 0,75
4)
,
7)
CuZn39Mn1AlPbSi 39 0,8 1,3 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5
4)
,
7)
CuZn40Mn1Pb1 40 0,2 1 0,3 0,6 1,5 0,3 0,1
5)8)
CuZn40Mn1Pb1FeSn 40 0,1 1,3 0,7 0,3 1,2 0,6
5)
,
7)
CuZn40Mn1Pb1AlFeSn 40 0,8 1,3 0,7 0,3 1,2 0,6
5)
,
7)
,
8)
CuZn40Mn2Fe1 40 0,1 1,5 1 0,6 0,5 0,3 0,1
4)
,
7)
1)
Normy:
2)
PN-EN 1652:1999,
3)
PN-EN 1654:2001,
4)
PN-EN 12163:2002,
5)
PN-EN 12164:2002,
6)
PN-EN 12166:2002,
7)
PN-EN 12167:2002,
8)
PN-EN 12168:2002.
7 roz 8-11-02 18:21 Page 724
(wedug projektu PN-EN 1982). Krajowe mosidze odlewnicze s take ujte w do-
tychczasowej normie PN-91/H-87026.
Mosidze, podobnie jak niektre inne stopy miedzi, s stosowane take na spo-
iwa do lutowania twardego (wedug projektu PN-EN 1044). Krajowe gatunki lutw
twardych podano w dotychczasowej normie PN-70/M-69413.
STOPY MIEDZI Z NIKLEM I CYNKIEM
Stopy miedzi z niklem i cynkiem s stopami wieloskadnikowymi, tradycyjnie
zwanymi mosidzami wysokoniklowymi lub ze wzgldu na jasn barw nowymi
srebrami. Ich orientacyjny skad chemiczny podano w tablicach 7.21 i 7.28. Stopy
te wykazuj wysokie wasnoci mechaniczne, dobr podatno na obrbk pla-
styczn na zimno i na gorco, dobr odporno na korozj. Mosidze wysokoni-
klowe zawierajce ok. 60% Cu, 830% Ni oraz 1030% Zn wykazuj struktur jed-
nofazow i s podatne na obrbk plastyczn na zimno i na gorco. Stopy o st-
eniu 45% Cu, 820% Ni i 3547% Zn charakteryzuj si struktur dwufazow +
i s obrabiane plastycznie tylko na gorco w zakresie temperatury 600750C.
Dobre wasnoci mosidzw wysokoniklowych powoduj szerokie ich zastosowa-
nie w przemyle maszynowym, elektrochemicznym, precyzyjnym, chemicznym, sa-
nitarnym i architekturze.
725
Tablica 7.27
Orientacyjny skad chemiczny mosidzw odlewniczych
Znak stopu
Stenie pierwiastkw
1)
, %
Zn Al Mn Fe Ni Pb Sn Si P Sb As
CuZn15As-C 13,9 0,01 0,1 0,15 0,1 0,5 0,3 0,02 0,1
CuZn16Si4-C 15 0,1 0,2 0,6 1 0,8 0,3 4 0,03 0,05
CuZn37Al1-C 36,6 1,05 0,5 0,5 2 0,5 0,5 0,6 0,1
CuZn38Al1-C 37,9 0,45 0,5 0,5 1 0,1 0,1 0,2
CuZn33Pb2-C 32,2 0,1 0,2 0,8 1 2 1,5 0,05 0,05
CuZn33Pb2Si-C 32,4 0,1 0,15 0,38 0,8 1,5 0,8 0,9 0,05
CuZn35Pb2Al-C 34,1 0,5 0,15 0,35 0,25 2 0,4 0,02 0,15 0,15
CuZn37Pb2Ni1AlFe-C 36,6 0,6 0,2 0,65 0.85 2,2 0,8 0,05 0,02 0,05
CuZn39Pb1Al-C 37 0,8 0,5 0,7 1 1,5 1 0,05 0,02
CuZn39Pb1AlB-C
2)
37,4 0,55 0,05 0,13 0,2 1,45 0,35 0,05
CuZn25Al5Mn4Fe3-C 26,2 5 3,8 2,75 3 0,2 0,2 0,1 0,03 0,03
CuZn32Al2Mn2Fe1-C 31,2 1,8 2,3 1,25 2,5 1,5 1 1 0,08
CuZn34Mn3Al2Fe1-C 35,8 2 2,5 1,5 3 0,3 0,3 0,1 0,03 0,05
CuZn35Mn2Al1Fe1-C 36,6 1,5 1,8 1,25 6 0,5 1 0,1 0,03 0,08
1)
2)
Z dodatkiem B o steniu zapewniajcym rozdrobnienie ziarna (o redniej rednicy d 0,1 mm).
7 roz 8-11-02 18:21 Page 725
7.2.4. Stopy miedzi z niklem
Wan grup technicznych stopw miedzi przeznaczonych do obrbki pla-
stycznej stanowi stopy z niklem, nazywane tradycyjnie miedzioniklami. Stopy te,
ktrych gwnym dodatkiem jest Ni o steniu do 40%, zawieraj take 12% Si,
Al, Fe lub Mn. Nikiel powoduje podwyszenie wasnoci mechanicznych, odpor-
noci na korozj, rezystywnoci oraz siy termoelektrycznej miedzionikli.
Miedzionikle s oparte na ukadzie CuNi o nieograniczonej rozpuszczalnoci
skadnikw w stanie ciekym i staym. Mona wydzieli dwie grupy miedzionikli,
a mianowicie:
odporne na korozj, takie jak CuNi30Mn1Fe (tradycyjnie zwany melchiorem),
CuNi6Al2 (zwany kunialem), CuNi3Si1Mn, CuNi19 (zwany nikielin) i CuNi25
(stosowany do wytwarzania monet),
oporowe, w tym gwnie CuNi44Mn1 (zwany konstantanem).
Miedzionikle krzemowomanganowy, a take miedzionikiel aluminiowy, poza
wyarzaniem rekrystalizujcym mog by utwardzane wydzieleniowo, dziki wy-
dzielaniu odpowiednio faz Ni
2
Si oraz (NiAl) lub (NiAl
2
). Stop CuNi44Mn1
znalaz gwne zastosowanie w elektrotechnice oraz do wytwarzania termoelemen-
tw, np. elazokonstantan lub miedkonstantan (porwnaj rozdz. 8.5.2).
Wymagania dotyczce stopw miedzi z niklem przeznaczonych do obrb-
ki plastycznej s podane m.in. w PN-EN 1652:1999, PN-EN 1654:2001, PN-
EN 12163:2002, PN-EN 12166:2002, PN-EN 12167:2002, a take w normach
726
Tablica 7.28
Orientacyjny skad chemiczny stopw miedzi z niklem i cynkiem, przeznaczonych do obrbki plastycznej
Znak stopu
Stenie pierwiastkw
1)
, %
Norma
Ni Zn Mn Pb Fe Sn
CuNi7Zn39Pb3Mn2 7 39 2,3 2,8
0,3
0,2
5)7)
CuNi10Zn27 10 27 0,5 0,05
2)
,
6)
CuNi10Zn42Pb2 10 42 0,5 1,8 0,2
5)7)
CuNi12Zn24 12 24 0,5 0,03 0,03
2)4)
,
6)
,
7)
CuNi12Zn25Pb1 12 25 0,5 1 0,2
2)
CuNi12Zn30Pb1 12 30 0,5 1 0,2
5)7)
CuNi12Zn38Mn5Pb2 12 38 5,3 1,8 0,2
7)
CuNi12Zn29 12,3 29 0,5 0,03 0,03
3)
CuNi18Zn19Pb1 18 19 0,7 1 0,2
5)7)
CuNi18Zn20 18 20 0,5 0,03 0,03
2)4)
,
6)
,
7)
CuNi18Zn27 18 27 0,5 0,03 0,03
2)
,
3)
1)
Inne razem 0,2; wartoci bez znaku oznaczaj stenie rednie.
Normy:
2)
PN-EN 1652:1999,
3)
PN-EN 1654:2001,
4)
PN-EN 12163:2002,
5)
PN-EN 12164:2002,
6)
PN-EN 12166:2002,
7)
PN-EN 12167:2002.
7 roz 8-11-02 18:21 Page 726
zagranicznych. Krajowe gatunki miedzionikli ujto take w dotychczasowej nor-
mie PN-92/H-87052. Orientacyjny skad chemiczny stopw miedzi z niklem prze-
znaczonych do obrbki plastycznej podano w tablicach 7.29 i 7.30, natomiast od-
lewniczych (wedug projektu normy PN-EN 1982) w tablicy 7.31.
727
Tablica 7.29
Orientacyjne zakresy stenia pierwiastkw stopowych w rnych grupach stopw miedzi z niklem,
przeznaczonych do obrbki plastycznej
*)
Grupa stopw
Dwu-
skadnikowe
elazowo-
manganowe
Cynowe
Niskostopowe
krzemowe
Manganowe Aluminiowe
Zakres
stenia
skadnikw
stopu, %
Cu 72,476 63,689,5 85,989,7 94,399 5356,5 91,793,3
Ni 2426 932 8,510,5 0,84,5 43,045 5,56,5
Mn 00,5 0,51,5 00,3 00,1 0,52
Fe 0,42 00,3 00,2
Al 1,21,8
Zn 00,5 00,5 00,5
Sn 1,82,8
Si 01,3
Gatunki CuNi25
CuNi10Fe1Mn
CuNi30Mn1Fe
CuNi9Sn2
CuNi1Si
CuNi2Si
CuNi3Si1
CuNi44Mn1 CuNi6Al2
Normy
podano
w tabl. 7.30
dotychczasowa
PN-92/H-87052
*
)
Tablica 7.30
Orientacyjny skad chemiczny stopw miedzi z niklem, przeznaczonych do obrbki plastycznej
Znak stopu
Stenie pierwiastkw
1)
, %
Norma
Ni Fe Mn Sn Co Si Pb Zn C P S
CuNi25 25 0,3 0,5 0,03 0,1 0,02 0,5 0,05 0,05
2)
CuNi10Fe1Mn 10 1,5 0,75 0,03 0,1 0,02 0,5 0,05 0,02 0,05
2)
,
4)
CuNi30Mn1Fe 31 0,7 1 0,05 0,1 0,02 0,5 0,05 0,02 0,05
2)
,
4)
CuNi9Sn2 9,5 0,3 0,3 2,3 0,02 0,1
2)
,
3)
CuNi1Si 1,3 0,2 0,1 0,55 0,02
4)6)
CuNi2Si 2 0,2 0,1 0,6 0,02
2)6)
CuNi3Si1 3,5 0,2 0,1 1,05 0,02
4)
1)
Normy:
2)
PN-EN 1652:1999,
3)
PN-EN 1654:2001,
4)
PN-EN 12163:2002,
5)
PN-EN 12166:2002,
6)
PN-EN 12167:2002.
*)
W rozdziale 7 zaznaczono czerwonym drukiem tytu tablicy (lub dane normy PN), jeli tabli-
ca zawiera informacje o materiaach, ktre nie s ujte w opracowanych dotychczas normach
europejskich EN.
7 roz 8-11-02 18:21 Page 727
7.2.5. Stopy miedzi z cyn
UKAD CuSn
Mied tworzy z cyn jeden roztwr stay graniczny krystalizujcy w sieci A1
oraz 6 roztworw staych wtrnych na osnowie faz midzymetalicznych (tabl. 7.32).
Zakres stenia oraz temperatury wystpowania poszczeglnych faz i ich mieszanin
przedstawia wykres rwnowagi ukadu CuSn, pokazany na rysunku 7.15.
728
Tablica 7.31
Orientacyjny skad chemiczny odlewniczych stopw miedzi z niklem
Znak stopu
Stenie pierwiastkw
1)
, %
inne
Ni Fe Mn Si Cr Nb Zn C Pb
CuNi10Fe1Mn1-C 10 1,4 1,25 0,1 1 0,5 0,1 0,03
CuNi30Fe1Mn1-C 30 1 0,9 0,1 0,5 0,03 0,03
CuNi30Cr2FeMnSi-C 30,5 0,75 0,75 0,33 1,75 0,2 0,03 0,005 Ti 0,25, Zr 0,15,
2)
CuNi30Fe1Mn1NbSi-C 30,5 1 0,9 0,5 0,75 0,5 0,03 0,01
3)
1)
P 0,01, S 0,01, Al 0,01, B 0,01; wartoci bez znaku oznaczaj stenie rednie.
2)
Mg 0,01, Bi 0,002, Se 0,005, Te 0,005.
3)
Cd 0,02, Mg 0,01, Bi 0,01, Se 0,01, Te 0,01.
Tablica 7.32
Waniejsze fazy wystpujce w ukadzie CuSn
Faza
Rodzaj
fazy
Przybliony
wzr
Typ sieci
krystalograficznej
Uwagi
regularna ciennie
centrowana typu A1
zmienna rozpuszczalno cyny
w temperaturze poniej 350C

roztwr stay wtrny na osnowie fazy
elektronowej o steniu elektronowym 3/2
centrowana
eutektoidalny na mieszanin +

nadstruktury typu AB
centrowana typu L2

elektronowej
regularna zoona o 52
atomach typu mosidzu

elektronowej o steniu elektronowym 7/4
heksagonalna zwarcie
wypeniona, zbliona do A3
wystpuje w temperaturze
poniej 676C

midzymetalicznej
heksagonalna zoona
w temperaturze 189C w wyniku upo-
rzdkowania ulega przemianie w faz '

fazy midzymetalicznej
heksagonalna zoona
o 26 atomach
powstaje w temperaturze 640C
w wyniku przemiany perytektoidalnej
faz i ; w temperaturze 582C rozpad
Cu
5
Sn
SnCu
3
3
Cu
31
1
Sn
8
Cu
3
Sn
Cu
6
Sn
5
Cu
20
Sn
6
7 roz 8-11-02 18:21 Page 728
DWUSKADNIKOWE STOPY MIEDZI Z CYN
Techniczne stopy Cu z Sn, nazywane tradycyjnie brzami cynowymi, maj za-
zwyczaj struktur roztworu . Duy zakres temperatury krystalizacji brzw
o strukturze sprzyja jednak ich skonnoci do segregacji. Z tego powodu w sto-
pach chodzonych w warunkach rzeczywistych, nawet przy niewielkim steniu Sn,
oprcz niejednorodnej fazy tworz si fazy, ktre w warunkach rwnowagi wy-
stpuj przy wikszym steniu Sn. Segregacja moe by w pewnym stopniu usu-
nita przez dugotrwae wyarzanie ujednorodniajce w cigu 24 h w temperaturze
700750C.
Brzy cynowe wykazuj dobr odporno na korozj, szczeglnie w rodowisku
atmosfery przemysowej i wody morskiej. Odporno ta ulega polepszeniu wraz ze
zwikszeniem stenia Sn, lecz do wartoci nie wikszej od zapewniajcej wyst-
pienie struktury dwufazowej, decydujcej o uatwieniu korozji. Brzy cynowe
o strukturze jednorodnego roztworu cechuje dua plastyczno i z tego wzgldu
mog by obrabiane plastycznie na zimno, podobnie jak stopy o niejednorodnej
strukturze , zawierajce nie wicej ni 4% Sn. Wraz ze zwikszeniem stenia Sn
ponad ok. 4% w strukturze pojawiaj si fazy midzymetaliczne, najczciej prze-
chodzona faza wchodzca w skad mieszaniny eutektoidalnej + .
729
Rysunek 7.15
Fragment wykresu rwnowagi CuSn (wedug R.E. Johnsona)
7 roz 8-11-02 18:21 Page 729
Wpraktyce do obrbki plastycznej s przeznaczone brzy cynowe zawierajce
do ok. 8% Sn (tabl. 7.33 i 7.34), cho obrabia si je le, przy duej skonnoci do
pkni. Wstanie obrobionym plastycznie na zimno brzy cynowe charakteryzuj
si duymi wasnociami mechanicznymi, co umoliwia stosowanie ich w przemy-
le chemicznym, papierniczym i okrtowym, m.in. na elementy aparatury kontrol-
nopomiarowej, siatki, spryny, tulejki, oyska lizgowe, limacznice i limaki.
730
Tablica 7.33
Orientacyjne zakresy stenia dodatkw stopowych w rnych grupach stopw miedzi z cyn i/lub
innymi pierwiastkami, przeznaczonych do obrbki plastycznej
Grupa stopw
Cynowe
dwuskadnikowe
Cynowe
wieloskadnikowe
Aluminiowe
wieloskadnikowe
Berylowe Krzemowe Manganowe
Zakres
stenia
skadnikw
stopu, %
Cu 9096,5 85,495,9 7192,2 95,598,2 94,399,2 83,586
Sn 3,58,5 3,55,5 00,2
Zn 00,3 010 00,5 01,5
Pb 04,5 00,6
Al 612,5
Fe 07 00,2 00,8
Mn 03,5 01,3 11,513
Ni 00,3 07 02,5 2,53,5
Si 02,4 0,83,2
Be 0,22,1
inne P: 0,010,4
Te: 01,
P: 00,4
Co: 02,8
Gatunki
podano w tabl.
7.34
podano w tabl.
7.37
podano w tabl.
7.38
podano w
tabl. 7.40
podano w
tabl. 7.42
CuMn12Ni3
Normy
Tablica 7.34
Orientacyjny skad chemiczny dwuskadnikowych stopw miedzi z cyn, przeznaczonych do obrbki plastycznej
Znak
stopu
Stenie pierwiastkw
1)
, %
Norma
Sn P Zn Ni Fe Pb
CuSn4 4 0,2 0,2 0,2 0,02
2)
,
3)
,
5)
CuSn5 5 0,2 0,2 0,2 0,02
2)5)
CuSn6 6,3 0,2 0,2 0,2 0,1 0,02
2)6)
CuSn8 8 0,2 0,2 0,2 0,02
2)6)
CuSn9P 8 0,3 0,3 0,3 0,05
4)
1)
Normy:
2)
PN-EN 1652:1999,
3)
PN-EN 1654:2001,
4)
PN-EN 12163:2002,
5)
PN-EN 12166:2002,
6)
PN-EN 12167:2002.
7 roz 8-11-02 18:21 Page 730
WYMAGANIA DOTYCZCE STOPW MIEDZI Z CYN
Wymagania dotyczce m.in. brzw do obrbki plastycznej znajduj si w nor-
mach obejmujcych produkty hutnicze: pyty, blachy, tamy i krki oglnego prze-
znaczenia (PN-EN 1652:1999), tamy na spryny i zczki (PN-EN 1654:2001),
prty oglnego przeznaczenia (PN-EN 12163:2002), prty do obrbki skrawaniem
na automatach (PN-EN 12164:2002), druty oglnego przeznaczenia, na spryny
i elementy zczne (PN-EN 12166:2002), ksztatowniki i prty prostoktne oglne-
go przeznaczenia (PN-EN 12167:2002), odkuwki (PN-ISO 1640:1999). Na podsta-
wie tych norm zestawiono w tablicy 7.33 zakresy stenia pierwiastkw stopowych
w brzach do obrbki plastycznej.
Krajowe gatunki brzw cynowych zawiera take dotychczasowa norma PN-
92/H-87050. Brzy stosowane na spoiwa do lutowania twardego podano w projek-
cie normy PN-EN 1044, a krajowe w dotychczasowej normie PN-70/M-69413.
Orientacyjne zakresy stenia podstawowych pierwiastkw stopowych wystpu-
jcych w brzach cynowych odlewniczych (wedug projektu normy PN-EN 1982)
zestawiono w tablicach 7.35 i 7.36. Krajowe odlewnicze stopy miedzi z cyn s tak-
e ujte w dotychczasowej normie PN-91/H-87026.
STOPY MIEDZI Z CYN I FOSFOREM
Ze wzgldu na konieczno przeciwdziaania wydzielaniu si bardzo twardego
tlenku cyny SnO
2
, powstajcego podczas odlewania np. panewek brzowych, co za-
graa uszkodzeniem czopw wsppracujcych z nimi waw, odlewnicze brzy cy-
nowe s odtleniane fosforem, dodawanym zwykle w steniu ok. 1,2% jeszcze
przed wprowadzeniem cyny do kpieli metalowej. Wbrzach do obrbki plastycz-
nej stenie P nie moe przekracza 0,4% (tabl. 7.33 i 7.34), gdy pierwiastek ten
bardzo niekorzystnie wpywa na plastyczno, zwikszajc jednak wasnoci wy-
trzymaociowe i odporno brzw na cieranie. W odlewniczych stopach z do-
datkiem fosforu, zawierajcych do 1% P, np. w CuSn11PC (tabl. 7.36), wystpuje
eutektoid potrjny + + Cu
3
P. Brzy cynowofosforowe s stosowane na panew-
ki, koa limakowe, spryny.
731
Tablica 7.35
Orientacyjne zakresy ste-
nia pierwiastkw stopowych
w odlewniczych stopach
miedzi z cyn i/lub innymi
pierwiastkami
Grupa stopw Cynowe dwuskadnikowe Cynowe wieloskadnikowe Aluminiowe
Zakres
stenia
skadnikw
stopu, %
Cu 84,590 7090 7292
Sn 913 211
Zn 2 09,5
Pb 1 123
Al 812
Fe 07
Ni 02,5 02,5 07,5
Mn 03
inne P: 01 P 0,1, Sb 0,5
7 roz 8-11-02 18:21 Page 731
WIELOSKADNIKOWE STOPY MIEDZI Z CYN
W celu polepszenia niektrych wasnoci oraz zaoszczdzenia Sn s produko-
wane stopy zawierajce oprcz Cu i Sn dodatki Zn lub Pb, nazywane brzami cy-
nowymi wieloskadnikowymi (tabl. 7.33 i 7.35). Dodatek Zn przeciwdziaa segrega-
cji brzw cynowych przez zmniejszenie zakresu temperatury krystalizacji fazy ,
sprzyjajc ujednorodnieniu ich wasnoci mechanicznych i zwikszeniu wasnoci
wytrzymaociowych. Cynk jest dobrym odtleniaczem i poprawia lejno tych sto-
pw. Ow, nietworzcy roztworw, polepsza skrawalno brzu cynowego, zmniej-
sza wspczynnik tarcia i korzystnie wpywa na szczelno odleww, jednak przy
wikszym steniu powoduje pogorszenie wasnoci mechanicznych.
Brzy cynowe wieloskadnikowe do obrbki plastycznej maj stenie Sn ogra-
niczone do ok. 5% (tabl. 7.33 i 7.37). Wieloskadnikowe stopy miedzi z cyn i in-
nymi pierwiastkami s stosowane gwnie jako odlewnicze (tabl. 7.35 i 7.36). Cha-
rakteryzuj si dobr odpornoci na korozj oraz na cieranie (wynikajc z obec-
noci w strukturze twardych faz midzymetalicznych). Szczeglnie duy udzia
tych faz wystpuje w brzach cynowych stosowanych na dzwony (np. w nieznor-
malizowanym stopie CuSn21C).
Brzy cynowocynkowe (nazywane tradycyjnie spiami) maj zastosowanie po-
dobne jak brzy cynowe dwuskadnikowe, natomiast brzy cynowocynkowooowio-
we (tabl. 7.36) stosuje si gwnie na tulejki i panewki oyskowe, a take na elemen-
ty maszyn, aparatury, osprztu silnikw pojazdw mechanicznych i armatury wodnej.
732
Tablica 7.36
Orientacyjny skad chemiczny odlewniczych stopw miedzi z cyn oraz miedzi z cyn i oowiem
Znak stopu
Stenie pierwiastkw
1)
, %
Sn Pb Zn P Ni Fe Si Mn Sb S
CuSn10-C 10 1 0,5 0,2 2 0,2 0,02 0,1 0,2 0,05
CuSn11P-C 10,8 0,25 0,05 0,75 0,1 0,1 0,01 0,05 0,05 0,05
CuSn11Pb2-C 11,5 1,6 2 0,4 2 0,2 0,01 0,2 0,2 0,08
CuSn12-C 12 0,7 0,5 0,6 2 0,2 0,01 0,2 0,15 0,05
CuSn12Ni2-C 12 0,3 0,4 0,4 2 0,2 0,01 0,2 0,1 0,05
CuSn3Zn8Pb5-C 2,8 4,5 8,3 0,05 2 0,5
0,3
0,1
CuSn5Zn5Pb5-C 5 5 5 0,1 2 0,3 0,25
CuSn7Zn2Pb3-C 7 3 2,3 0,1 2 0,2 0,01 0,25
CuSn7Zn4Pb7-C 7 6,5 4,5 0,1 2 0,2 0,3
CuSn6Zn4Pb2-C 6 1,5 4 0,05 1 0,25 0,25
CuSn5Pb9-C 5 9
2 0,1
2
0,2
0,5
0,1
CuSn10Pb10-C 10 9,5 2
0,25 0,01
0,5
CuSn7Pb15-C 7 15 2 0,5
CuSn5Pb20-C 5 20,5 2,5
1)
Al 0,01; wartoci bez znaku oznaczaj stenie rednie.
7 roz 8-11-02 18:21 Page 732
7.2.6. Stopy miedzi z aluminium
UKAD CuAl
Ukad rwnowagi CuAl czciowo omwiono w rozdz. 7.1.5, najwaniejsze fa-
zy za zestawiono w tablicy 7.10. Wukadzie CuAl wystpuj trzy eutektoidy
Cu
+
2
, +
1
,
2
+
1
, a take jeden perytektoid
Cu
+
2
. Frag-
ment wykresu rwnowagi CuAl przedstawiono na rysunku 7.16.
733
Tablica 7.37
Orientacyjny skad chemiczny wieloskadnikowych stopw miedzi z cyn, przeznaczonych do obrbki plastycznej
Znak stopu
Stenie pierwiastkw
1)
, %
Norma
Sn Zn Pb Te P Ni Fe
CuSn3Zn9 2,5 8,8 0,1 0,2
0,2 0,1
2)
,
3)
CuSn4Pb2P 4 0,3 2 0,3
4)
CuSn4Pb4Zn4 4 4 4 0,2 0,2
4)
CuSn4Te1P 4,5 0,3 0,75 0,25
4)
CuSn5Pb1 4,5 0,3 1 0,2
4)
1)
Normy:
2)
PN-EN 1652:1999,
3)
PN-EN 1654:2001,
4)
PN-EN 12164:2002.
Rysunek 7.16
Fragment wykresu
rwnowagi CuAl
7 roz 8-11-02 18:21 Page 733
734 734
Kolejki linowe znalazy zastosowanie w wielu miejscach w wiecie, zwaszcza w rejonach grskich, chocia nie
tylko (np. Wojewdzki Park Kultury i Wypoczynku w Chorzowie ma kolejk wiszc Elka). Pomys jest dosy
odlegy w czasie. Mona pomin przedstawiony przez Greka Zorb w synnym filmie fabularnym, natomiast
wydaje si, e bardzo bliski mu jest ten przedstawiony na zdjciu z 1906 roku, a pochodzcy
z poudniowoafrykaskiej kopalni diamentw do przewozu robotnikw i wywozu diamentw z dna wykopu kopal-
ni odkrywkowej. Gardner F. Williams napisa w swej ksice z 1905 roku, e liny te rozpinano tak gsto, e
wydawao si, e ca powierzchni ogromnej odkrywki zasnuwa monstrualna pajczyna.... Pierwsz kolejk
linow w wiecie zbudowa Adam Wybe w 1844 roku i transportowaa ona mae gondole na gdask Gr
Biskupi. Nowoczesne kolejki mogy by uruchomione dopiero po wynalezieniu lin stalowych w 1870 roku. Na
przeomie XIX i XX wieku kolejki linowe powstay w wielu kurortach, jak np. ta szynowo-linowa (8), a z czasem
zarwno w Alpach jak i innych rejonach grskich do przewozu turystw, gwnie uprawiajcych narciarstwo (4)
(5) (6), a sie wycigw krzesekowych pokrya niemal wszystkie gry (7). Synne z nich cz np. Singapur
z parkiem wypoczynku na przylegej wyspie, przebiegajc nad cienin morsk, albo w San Marino (2) umoliwia-
j szybkie przemieszczanie si na szczyt, a take w 7 minut umoliwiaj jazd na najwyszy wulkaniczny szczyt
Hiszpanii Teide w centrum Teneryfy na Wyspach Kanaryjskich (3). Podstaw tych rozwiza s liny stalowe
umocowane na stalowych supach zwykle o konstrukcji kratowej, napdzane maszynami wycigowymi o wiel-
kich stalowych koach. Sam wagonik moe mie konstrukcj z wysokowytrzymaych stopw lekkich, czsto alu-
minium lub tytanu, podobnie jak rami lub wysignik, na ktrym zwisa (2) (3) (5).
1
7 8
2
6
3
4
5
7 roz 8-11-02 18:21 Page 734
735 735
Struktura
1) stopu Cu-Sn, pow. 350x;
2) stopu jednofazowego Cu-Zn,
pow. 100x;
3) stopu typu CuZn42-C odlewanego
w piasku i wolno chodzonego,
pow. 200x, kontrast rnicowo-
interferencyjny;
4) cienkiej folii ze stopu CuZn37;
zrekrystalizowana faza z obszarami
fazy wewntrz ziarn, pow. 14000x;
5) stopu Cu-Ni, pow. 400x;
6) stopu Cu-Al, pow. 160x;
7) cienkiej folii ze stopu Cu-Al; martenzyt
listwowy , pow. 25000x;
8) stopu Cu-Al; niewielkie kolonie eutek-
toidu +
2
widoczne midzy pytkami
byego martenzytu , pow. 220x
1 2 3
4 5
6 7 8
Stopy miedzi
7 roz 8-11-02 18:21 Page 735
PRZEMIANA MARTENZYTYCZNA W STOPACH CuAl
W stopach CuAl, nazywanych tradycyjnie brzami aluminiowymi, w przypad-
ku zastosowania szybkiego chodzenia nie nastpuje rozpad eutektoidalny fazy ,
lecz jej bezdyfuzyjna przemiana typu martenzytycznego w faz lub
1
, o struk-
turze listwowej.
Przemiana ta w stopach o steniu ok. 11% Al polega na pocztkowym upo-
rzdkowaniu roztworu , w wyniku czego tworzy si faza
1
, i nastpnie na prze-
mianie w martenzyt
1
. Przy steniu ok. 13,5% Al bezporednio nastpuje prze-
miana w martenzyt . Przemiany te s odwracalne w odrnieniu od przemiany
martenzytycznej w stalach. Przy szybkim grzaniu do temperatury znacznie wyszej
od 565C ponownie powstaje bowiem faza , natomiast przy wolnym nagrzewaniu
w wyniku procesw dyfuzyjnych powstaje mieszanina +
2
. Przemiany martenzy-
tyczne zachodzce w brzach aluminiowych w zakresie ste odpowiadajcych
wystpowaniu eutektoidu +
2
umoliwiaj obrbk ciepln tych stopw, polega-
jc na hartowaniu. Procesy te s stosowane zwykle dla wieloskadnikowych br-
zw aluminiowych, rzadziej za dla stopw dwuskadnikowych.
Na rysunku 7.17 przedstawiono przykadowo krzywe CTP
i
izotermicznego roz-
padu fazy podczas chodzenia brzu CuAl9Fe3, a na rysunku 7.18 zaleno
temperatury M
s
pocztku oraz M
f
koca przemiany martenzytycznej od stenia
aluminium.
736
M
s
Rysunek 7.17
Wykres CTP
i
izotermicznego rozpadu fazy podczas chodzenia brzu aluminiowego typu CuAl9Fe3
(wedug S. Prowansa)
7 roz 8-11-02 18:21 Page 736
DWUSKADNIKOWE STOPY MIEDZI Z ALUMINIUM
Jednofazowe brzy aluminiowe zawieraj do 8% Al i ze wzgldu na du pla-
styczno mog by obrabiane plastycznie na zimno i na gorco. Brzy o skadzie
eutektoidalnym mona odksztaca plastycznie wycznie na gorco w temperatu-
rze, w ktrej istnieje struktura jednofazowa . Brzy aluminiowe wykazuj dobr
odporno na korozj w rodowisku wody morskiej i kwasw utleniajcych, dziki
pasywacji i tworzeniu si warstewki Al
2
O
3
na ich powierzchni. Charakteryzuj si
duymi wasnociami mechanicznymi w temperaturze pokojowej i podwyszonej
oraz wysok odpornoci na cieranie. Jedynie nieliczne gatunki tych stopw, np.
CuAl8 lub odlewniczy CuAl9C, s wytwarzane jako dwuskadnikowe.
WIELOSKADNIKOWE STOPY MIEDZI Z ALUMINIUM
Wasnoci mechaniczne brzw aluminiowych zwikszaj dodatki stopowe,
gwnie Fe, Mn, Ni (tabl. 7.33, 7.35, 7.38 i 7.39). Pierwiastki Fe i Ni powoduj
podwyszenie wasnoci wytrzymaociowych i odpornoci na cieranie w wyniku
dziaania modyfikujcego i sprzyjania drobnoziarnistoci stopw. Ze wzgldu na
niewielk rozpuszczalno w roztworze
Cu
, pierwiastki te mog by dodawane
w niewielkiej iloci, gdy wydzielajce si bogate w nie fazy powoduj zmniejsze-
nie odpornoci korozyjnej. Mangan rozpuszcza si w roztworze
Cu
w steniu do
ok. 10%, powodujc znaczne zwikszenie odpornoci tych stopw na korozj i cie-
ranie oraz wasnoci mechanicznych.
737
M
s
M
f
Rysunek 7.18
Wpyw stenia aluminium
na temperatur pocztku
i koca przemiany
martenzytycznej w brzie
aluminiowym
7 roz 8-11-02 18:21 Page 737
Wieloskadnikowe brzy aluminiowe s stosowane jako odlewnicze (tabl. 7.35
i 7.39 wedug projektu normy PN-EN 1982) i przeznaczone do obrbki plastycz-
nej (tabl. 7.33 i 7.38 wedug PN-EN 1652:1999, PN-ISO 1640:1999, PN-EN
12163:2002 i PN-EN 12167:2002). Krajowe stopy miedzi z aluminium s ujte
w dotychczasowej normie PN-92/H-87051 (stopy do obrbki plastycznej) oraz
PN-91/H-87026 (stopy odlewnicze). Stopy te wykazuj skurcz odlewniczy wik-
szy ni brzy cynowe, lecz znacznie mniejsz skonno do segregacji dendry-
tycznej. Obrabia si je cieplnie przez hartowanie z temperatury 9501000C
i odpuszczanie w temperaturze 300600C. Korzystne zmiany wasnoci br-
zw aluminiowych odlewniczych powoduje ich modyfikowanie, np. niewielkim
dodatkiem Ca.
Stopy miedzi z aluminium znalazy zastosowanie na panewki oysk lizgo-
wych, koa zbate, gniazda zaworw, elementy konstrukcyjne w przemyle che-
micznym, elementy pracujce w wodzie morskiej, w tym take ruby okrtowe.
Stop CuAl5Zn5Sn1 jest stosowany do wytwarzania monet.
738
Tablica 7.38
Orientacyjny skad chemiczny stopw miedzi z aluminium, przeznaczonych do obrbki plastycznej
Znak stopu
Stenie pierwiastkw
1)
, %
Norma
Al Fe Ni Mn Si Sn Zn Pb
CuAl6Si2Fe 6,2 0,6 0,1 0,1 2,2 0,1 0,4 0,5
3)
,
4)
CuAl7Si2 7 0,3 0,2 0,2 1,9 0,2 0,5 0,5
3)
,
4)
CuAl8Fe3 7,5 2,5 1 1 0,2 0,1 0,5 0,05
2)
CuAl10Fe1 9,5 1 1 0,5 0,2 0,1 0,5 0,5
3)
,
4)
CuAl10Ni5Fe4 9,8 4 5 1 0,2 0,1 0,4 0,5
3)
,
4)
CuAl10Fe3Mn2 10 3 1 2,5 0,2 0,1 0,5 0,5
3)
,
4)
CuAl11Fe6Ni6 11,5 6 6 1,5 0,2 0,1 0,5 0,5
3)
,
4)
1)
Normy:
2)
PN-EN 1652:1999,
3)
PN-EN 12163:2002,
4)
PN-EN 12167:2002.
Tablica 7.39
Orientacyjny skad chemiczny odlewniczych stopw miedzi z aluminium
Znak stopu
Stenie pierwiastkw
1)
, %
Al Fe Ni Mn Si Sn Zn Pb Mg
CuAl9-C 9,3 1,2 1 0,5 0,2 0,3
0,5
0,3
CuAl10Fe2-C 9,5 2,5 1,5 1 0,2 0,2 0,1
CuAl10Ni3Fe2-C 9,5 2 2,8 2 0,2 0,2 0,1 0,05
CuAl10Fe5Ni5-C
2)
9,5 4,8 5 3 0,1 0,1 0,03 0,05
CuAl11Fe6Ni6-C 11 5,5 5,8 2,5 0,1 0,2 0,05 0,05
1)
2)
Cr 0,05, Bi 0,01.
7 roz 8-11-02 18:21 Page 738
7.2.7. Stopy miedzi z berylem
UKAD CuBe
Ukad CuBe naley do skomplikowanych ukadw rwnowagi. Wzakresie st-
enia Be waciwego dla stopw technicznych wystpuj roztwr stay graniczny
o zmniejszajcej si rozpuszczalnoci Be wraz z obnieniem temperatury oraz
faza
1
o sieci regularnej przestrzennie centrowanej, ulegajca rozpadowi eutekto-
idalnemu w temperaturze 605C na mieszanin faz i
2
. Faza
2
jest roztworem
wtrnym na osnowie fazy midzymetalicznej CuBe o sieci B2 typu CsCl. Fragment
wykresu rwnowagi CuBe przedstawia rysunek 7.19.
STOPY MIEDZI Z BERYLEM I ICH OBRBKA CIEPLNA
Stopy Cu z Be, nazywane tradycyjnie brzami berylowymi, zawieraj do 2,1%
gwnego pierwiastka stopowego, czsto Co i Ni, a niekiedy do 0,25% Ti (PN-EN
1652:1999, PN-EN 1654:2001, PN-EN 12163:2002, PN-EN 12164:2002, PN-EN
12166:2002 i PN-EN 12167:2002, tabl. 7.33 i 7.40). W normach europejskich s
klasyfikowane w grupie stopw miedzi niskostopowych. Stopy te s brzami
o najwyszych wasnociach mechanicznych oraz odpornoci na korozj i ciera-
nie. Cechuj si du przewodnoci ciepln i elektryczn (zwiksza j dodatek
Co), brakiem skonnoci do iskrzenia oraz dobr podatnoci na obrbk pla-
styczn na zimno i na gorco. Krajowe gatunki brzw berylowych zawiera do-
tychczasowa norma PN-92/H-87060.
739
Rysunek 7.19
Fragment wykresu rwnowagi CuBe (wedug D.T. Hawkinsa)
7 roz 8-11-02 18:21 Page 739
Obrbka cieplna brzw berylowych polega na utwardzaniu wydzieleniowym,
chocia mog by one poddawane rwnie niskotemperaturowej obrbce ciepl-
nomechanicznej. Utwardzanie wydzieleniowe skada si z przesycania z tempera-
tury 720760C i starzenia w temperaturze 300400C, w czasie ktrego wydziela
si dyspersyjna faza
2
, powodujca umocnienie stopu. W wyniku uzyskuje si
twardo brzu ok. 340 HV, a wytrzymao R
m
ok. 1250 MPa. Brzy te mog
by rwnie umacniane zgniotowo przez obrbk plastyczn na zimno.
Brzy berylowe s stosowane na elementy maszyn w wytwrniach materiaw
wybuchowych i prochowniach, na szczotki silnikw elektrycznych i przewody trak-
cji elektrycznej, elektrody i przewody spawalnicze, a take na spryny, niektre o-
yska lizgowe, elementy pomp i narzdzia chirurgiczne.
7.2.8. Stopy miedzi z krzemem
UKAD CuSi
Wykres rwnowagi ukadu CuSi przedstawiono na rysunku 7.20, a waniejsze
fazy wystpujce w ukadzie w tablicy 7.41.
DWU- I WIELOSKADNIKOWE STOPY MIEDZI Z KRZEMEM
Techniczne stopy Cu z Si, nazywane brzami krzemowymi, wykazuj struktur
jednofazow roztworu , a stenie Si w stopach dwuskadnikowych nie przekra-
cza 34%. Jednofazowa struktura zapewnia brzom krzemowym due wasnoci
plastyczne, przy czym Si powoduje zwikszenie ich odpornoci na korozj. Prak-
tyczne zastosowanie znalazy gwnie brzy krzemowe wieloskadnikowe zawiera-
jce dodatki Mn, Fe, Zn, Ni, niekiedy take Co i Cr. Pierwiastki Mn, Zn i Ni, wy-
stpujce w roztworze, silnie zmniejszaj rozpuszczalno Si w fazie , przy czym
Mn i Ni zwikszaj wytrzymao i odporno na korozj, natomiast Zn polepsza
lejno. Wasnoci mechaniczne najbardziej poprawia Fe. Pierwiastek ten prawie
740
Tablica 7.40
Orientacyjny skad chemiczny stopw miedzi z berylem przeznaczonych do obrbki plastycznej
Znak stopu
Stenie pierwiastkw
1)
, %
Norma
Be Co Ni Fe Pb
CuBe1,7 1,7 0,3 0,3 0,2
3)
CuBe2 1,95 0,3 0,3 0,2
2)4)
,
6)
,
7)
CuBe2Pb 1,9 0,3 0,3 0,2 0,4
5)
,
6)
CuNi2Be 0,4 0,3 1,8 0,2
2)4)
,
6)
CuCo1Ni1Be 0,55 1,05 1,05 0,2
2)
,
4)
,
6)
,
7)
CuCo2Be 0,55 2,4 0,3 0,2
2)4)
,
6)
,
7)
1)
Normy:
2)
PN-EN 1652:1999,
3)
PN-EN 1654:2001,
4)
PN-EN 12163:2002,
5)
PN-EN 12164:2002,
6)
PN-EN 12166:2002,
7)
PN-EN 12167:2002.
7 roz 8-11-02 18:21 Page 740
741
Rysunek 7.20
Fragment wykresu rwnowagi CuSi (wedug D.T. Hawkinsa)
Tablica 7.41
Waniejsze fazy wystpujce w ukadzie CuSi
Faza Rodzaj fazy
Przybliony
wzr
Typ sieci
krystalograficznej
Uwagi
regularna ciennie
centrowana typu A1
zmienna rozpuszczalno Si w Cu wraz z obnie-
niem temperatury poniej 853C
roztwr stay wtrny na

osnowie fazy elektronowej
heksagonalna zwarcie
wypeniona, zbliona
do A3
tworzy si w temperaturze 843C w wyniku rozpadu
perytektoidalnego + ; w temperaturze 555C
rozpad eutektoidalny +

o steniu elektronowym 3/2
regularna
przestrzennie
centrowana
tworzy si w temperaturze 853C w wyniku
przemiany perytektycznej + L ; w tempe-
raturze 785C rozpad eutektoidalny +

Cu
5
Si
regularna zoona
A13 typu Mn
przemiany perytektoidalnej +

o steniu elektronowym 21/13
Cu
31
Si
8
regularna zoona
przemiany perytektycznej + L ; w tempe-
raturze 710C rozpad eutektoidalny +

Cu
15
Si
4
regularna zoona
o 76 atomach
przemiany perytektoidalnej +
7 roz 8-11-02 18:21 Page 741
wcale nie rozpuszcza si w roztworze , wchodzc w skad faz midzymetalicz-
nych FeSi i Fe
3
Si. Z tego wzgldu Fe jest wprowadzane wycznie do brzw krze-
mowych odlewniczych. Wasnoci tych stopw, zwaszcza plastyczno, znaczco
polepsza take modyfikowanie niewielkim dodatkiem Ca.
Orientacyjne zakresy stenia pierwiastkw stopowych w niskostopowych sto-
pach Cu z Si zestawiono w tablicach 7.33 i 7.42 (wedug norm PN-EN 12163:2002
i PN-EN 12166:2002). Krajowe gatunki brzw krzemowych ujto w dotychczaso-
wej normie PN-92/H-87060).
Brzy krzemowe charakteryzuj si duymi wasnociami mechanicznymi
w temperaturze pokojowej i podwyszonej do ok. 300C, du wytrzymaoci
zmczeniow i dobrymi wasnociami lizgowymi. Cechuje je ponadto dua odpor-
no na korozj, dobra lejno i skrawalno.
Stopy miedzi z krzemem s poddawane obrbce cieplnej polegajcej na wya-
rzaniu ujednorodniajcym i odprajcym, a brzy przeznaczone do obrbki pla-
stycznej take wyarzaniu rekrystalizujcemu. Niektre brzy krzemowe spo-
rd nieznormalizowanych w kraju mog by take utwardzane wydzieleniowo.
Stopy miedzi z krzemem, przeznaczone do obrbki plastycznej, s stosowane
na elementy aparatury w przemysach maszynowym, chemicznym i chodniczym,
w tym na siatki, spryny, oyska i elementy samochodowe.
Brzy krzemowe odlewnicze s stosowane na panewki oysk lizgowych, wir-
niki pomp, koa cierne i zbate, elementy przekadni limakowych, zastpujc dro-
sze brzy cynowe.
7.2.9. Stopy miedzi z manganem
UKAD CuMn
Mied i mangan tworz nieograniczony roztwr stay (rys. 7.21), w zalenoci
od stenia Mn wykazujcy rn struktur krystaliczn. Roztwr () (Mn w Cu)
krystalizuje w sieci regularnej ciennie centrowanej A1, roztwr (Cu w Mn)
w sieci regularnej przestrzennie centrowanej A2, natomiast roztwory (na osno-
wie Mn) i (na osnowie Mn) w sieciach regularnych zoonych.
742
Tablica 7.42
Orientacyjny skad chemiczny stopw miedzi z krzemem, przeznaczonych do obrbki plastycznej
Normy:
2)
PN-EN 12163:2002,
3)
PN-EN 12166:2002.
Znak
stopu
Stenie pierwiastkw
1)
, %
Norma
Si Mn Fe Zn Pb Al P
CuSi1 1,4 0,7 0,8 1,5 0,05 0,02 0,02
3)
CuSi3Mn1 3 1 0,2 0,4 0,05 0,05 0,05
2)
,
3)
1)
7 roz 8-11-02 18:21 Page 742
STOPY MIEDZI Z MANGANEM
Stopy Cu z Mn (nazywane brzami manganowymi) zawieraj zwykle 56 lub
1215% Mn i s przeznaczone do obrbki plastycznej. Najczciej stosuje si sto-
py wieloskadnikowe, oprcz Mn zawierajce Ni, w niektrych gatunkach take Si
lub Al. Manganin CuMn12Ni3 (tabl. 7.33) o bardzo maej rezystywnoci jest sto-
sowany na rezystory (oporniki) wzorcowe. Izabelin CuMn13Al13 wykazuje du
rezystywno, a stopy Heuslera, zawierajce powyej 20% Mn i 9% Al, cechuj si
dobrymi wasnociami ferromagnetycznymi. Brzy manganowe z Si typu
CuMn12Si3, nazywane stopami isima, s stosowane na opatki turbin. Wieloskad-
nikowe stopy Cu z Mn i Al, np. CuMn13Al8Fe3Ni2, s stosowane na ruby okr-
towe. Podobne wasnoci ma rwnie stop odlewniczy CuMn11Al8Fe3Ni3C (we-
dug projektu normy PN-EN 1982).
743
Rysunek 7.21
Wykres rwnowagi CuMn (wedug D. Lanama)
7 roz 8-11-02 18:21 Page 743
744 744
7 roz 8-11-02 18:25 Page 744
745 745
Stopy monetarne
7 roz 8-11-02 18:25 Page 745
7.3. Inne metale nieelazne
i ich stopy
7.3.1. Nikiel i jego stopy
WASNOCI NIKLU
Nikiel ma liczb atomow rwn 28, a mas atomow 58,6934. Nie wykazuje
odmian alotropowych, krystalizujc w sieci ciennie centrowanej ukadu regularne-
go A1 o parametrze a = 0,3516 nm, co decyduje o tym, e metal ten jest podatny na
obrbk plastyczn zarwno na zimno, jak i na gorco. Temperatura topnienia Ni
wynosi 1453C, a temperatura wrzenia 2730C. Gsto Ni wynosi 8,902 g/cm
3
.
Nikiel jest metalem ferromagnetycznym poniej punktu Curie, tj. 358C.
Wstanie zmikczonym uzyskuje wytrzymao na rozciganie R
m
= 450 MPa i wy-
duenie A = 45%, a w stanie odksztaconym na zimno z 50% stopniem gniotu
R
m
= 750 MPa, a A = 3%. Zachowuje wysokie wasnoci mechaniczne w tempera-
turze podwyszonej do ok. 500C.
Wasnoci Ni pogarszaj szkodliwe zanieczyszczenia, gwnie C, O i S. Zanie-
czyszczenia Co, Fe, Si i Cu tworzce z Ni roztwory stae, powoduj jedynie nie-
znaczne zmiany wasnoci, gwnie zwikszenie rezystywnoci. Zanieczyszczenia
Bi, Pb, Se, tworzce niskotopliwe eutektyki, znacznie zmniejszaj cigliwo Ni,
a As, Sb, Cd i P tworz z Ni twarde i kruche fazy, obniajce wasnoci mecha-
niczne.
Nikiel jest odporny na korozj atmosferyczn oraz w rodowisku wody mor-
skiej, wd mineralnych i kwasw organicznych, nie wykazuje natomiast odporno-
ci na dziaanie kwasw azotowego i fosforowego oraz zwizkw siarki.
ZASTOSOWANIE NIKLU
Nikiel, nalecy do wanych metali technicznych, jest stosowany w ograniczo-
nym stopniu ze wzgldu na stale powikszajcy si jego deficyt. W zalenoci od
metody wytwarzania mona wyrni nikiel elektrolityczny, karbonylkowy, hutni-
czy i rafinowany ogniowo, o rnych stopniach czystoci. Nikiel rafinowany, za-
wierajcy co najmniej 99,8 do 99,95% Ni, jest dostarczany w postaci brykietw,
katod, granul, rutu lub proszku (np. NR9995 wedug PN-ISO 6283:2000). Dwa
gatunki Ni do obrbki plastycznej Ni99,0 i Ni99,0LC (niskowglowy, 0,02% C)
podano w PN-ISO 9722:2000; krajowe gatunki Ni s take ujte w dotychczaso-
wej normie PN-79/H-82180. W tablicy 7.43 podano udzia rnych zastosowa
technicznych niklu.
Nikiel jest cennym dodatkiem stopowym stali (porwnaj rozdz. 6.46.7) oraz
osnow licznych stopw. Czysty nikiel stosuje si na podzespoy w lotnictwie i ko-
smonautyce (w tym na obudowy silnikw rakietowych), w elektronice i elektro-
technice, na elementy specjalnej aparatury badawczej i chemicznej odpornej na
746
7 roz 8-11-02 18:25 Page 746
dziaanie substancji rcych oraz na sprzt w przetwrstwie ywnoci. Nikiel uy-
wany jest take w galwanotechnice oraz jako katalizator w wielu procesach che-
micznych.
OGLNA KLASYFIKACJA STOPW NIKLU
Ze wzgldu na zastosowanie stopy niklu mona podzieli na: konstrukcyjne,
oporowe, o szczeglnych wasnociach fizycznych, w tym stopy magnetycznie
mikkie (porwnaj rozdz. 8.5.6), odporne na korozj i arowytrzymae. Ponadto
niektre stopy niklu znajduj zastosowanie jako stopy z pamici ksztatu (porw-
naj rozdz. 7.3.11).
Orientacyjny skad chemiczny stopw niklu do obrbki plastycznej po-
dano w tablicy 7.44 (wedug PN-ISO 9722:2000). Oznaczenie tych stopw
(zgodnie z ISO/TR9721:1992) rozpoczyna si od symbolu Ni, po nim s ko-
lejno symbole oraz rednie stenie gwnych pierwiastkw stopowych, np.
NiCr20Co13Mo4Ti3Al. Wymagania dotyczce stopw niklu do obrbki plastycz-
nej znajduj si take w normach obejmujcych produkty hutnicze: pyty, blachy
i tamy w PN-ISO 6208:2000, rury w PN-ISO 6207:2001, druty w PN-ISO
9724:2000, prty w PN-ISO 9723:2001, odkuwki w PN-ISO 9725:1998. Krajowe
stopy niklu do obrbki plastycznej s opisane take w dotychczasowej normie PN-
80/H-87045. Gatunki stopw stosowanych na spoiwa do lutowania twardego
podano w projekcie PN-EN 1044, a krajowe w PN-70/M-69413.
STOPY KONSTRUKCYJNE NIKLU
Do stopw konstrukcyjnych naley przede wszystkim nikiel stopowy objty
dotychczasow norm PN-79/H-87046, zawierajcy zwykle jeden pierwiastek sto-
powy na og 0,10,2% Si, 15,4% Mn, do 0,1% Mg lub 3,74,2% W. Nikiel sto-
powy jest stosowany w elektronice, przemyle elektrycznym, chemicznym i ma-
szynowym. Najczciej stosowanymi stopami konstrukcyjnymi niklu s monele,
zawierajce 2734% Cu, do 2% Mn i do 2,5% Fe (tabl. 7.44). Maj one struktur
roztworu staego. Wasnoci wytrzymaociowe moneli s zwikszane gwnie
7.3. Inne metale nieelazne i ich stopy
747
Tablica 7.43
Udzia zastosowa technicznych niklu (wedug Nickel Development Institute, USA)
Zastosowanie Oglny udzia masowy, %
Stale odporne na korozj 57
Stale stopowe 9,5
Stopy niklu 13
Stopy miedzi 2,3
Platerowanie 10,4
Odlewnictwo 4,4
Inne 3,4
7 roz 8-11-02 18:25 Page 747
przez dodatki Fe i Mn, natomiast wasnoci fizyczne i twardo stopu zale
przede wszystkim od stenia Ni. Ze wzgldu na du odporno na korozj mo-
nele s stosowane na zbiorniki oraz elementy aparatury chemicznej i maszyn
748
Tablica 7.44
Orientacyjny skad chemiczny stopw niklu do obrbki plastycznej
Znak stopu
Stenie pierwiastkw
1)
, %
Cr Fe Co Mo Cu Mn Si C B Al Ti inne
NiCo20Cr15Mo5Al4Ti 14,9 1 20 5 0,2 1 1 0,15 0,006 4,7 1,2
2)
NiCo20Cr20Mo5Ti2Al 20 0,7 20 5,8 0,2 0,6 0,4 0,06 0,005 0,45 2,2 Ti+Al: 2,6,
2)
NiCr20Co13Mo4Ti3Al 19,5 2 13,5 4,3 0,1 1 0,1 0,06 0,006 1,4 3 Zr: 0,05,
2)
NiCr20Co18Ti3 19,5 1,5 18 0,2 1 1 0,13 0,02 1,5 2,5 Zr: 0,15
NiCr22Co12Mo9 22 3 12,5 9 0,5 1 1 0,1 0,006 1,2 0,6
NiCr15Fe7Ti2Al 15,5 7 0,5 1 0,5 0,08 0,7 2,5 Nb+Ta: 0,95
NiCr15Fe8 15,5 8 0,5 1 0,5 0,15
NiCr15Fe8-LC 15,5 8 0,5 1 0,5 0,02
NiCr19Fe19Nb5Mo3 19 18,5 3 0,3 0,4 0,4 0,08 0,006 0,5 0,9 Nb+Ta: 5,1
NiCr21Fe18Mo9 21,8 18,5 1,5 9 1 1 0,1 0,01 W: 0,6
NiCr22Fe20Mo6Cu2Nb 22,3 19,5 2,5 6,5 2 1,5 1 0,05 Nb+Ta: 2,1
NiCr22Fe20Mo7Cu2 22,3 19,5 5 7 2 1 1 0,015 Nb+Ta: 0,5, W 1,5
NiCr23Fe15Al 23 15 1 1 0,5 0,1 1,35
NiCr26Fe20Co3Mo3W3 25,5 19,5 3,3 3,3 2 1,5 0,1 W: 3,3
NiCr29Fe9 29 9 0,5 0,5 0,5 0,05
NiCr16Mo16Ti 16 3 2 15,5 1 0,08 0,015 0,07
NiCr21Mo13Fe4W3 21,3 4 2,5 13,5 0,5 0,08 0,015 W: 3, V 0,35
NiCr22Mo9Nb 21,5 5 1 9 0,5 0,5 0,1 0,4 0,4 Nb+Ta: 3,7
NiCr20Ti 19,5 5 5 0,5 1 1 0,12 0,4 Pb 0,005
NiCr20Ti2Al 19,5 1,5 2 0,2 1 1 0,07 0,008 1,4 2,3
2)
NiCu30 2,5 31 2 0,5 0,3
NiCu30-LC 2,5 31 2 0,5 0,04
NiCu30Al3Ti 2 30,5 1,5 0,5 0,25 2,7 0,5
NiFe30Cr21Mo3 21,5 30 3 2,3 1 0,5 0,05 0,9
NiFe36Cr12Mo6Ti3 12,5 36 5,8 0,2 0,5 0,4 0,04 0,015 0,35 2,9
NiMo16Cr15Fe6W4 15,5 5,5 2,5 16 1 0,08 0,01 W: 3,8
NiMo28 1 2 1 28 1 0,1 0,02
NiMo30Fe5 1 5 2,5 28 1 1 0,05 V: 0,3
1)
2)
Ag 0,0005, Bi 0,00010,0005, Pb 0,0010,002.
7 roz 8-11-02 18:25 Page 748
pracujcych w orodkach korozyjnych, np. instalacje do produkcji wglowodorw,
wymienniki ciepa, pompy, zawory. Bardzo wysok wytrzymao, przekraczajc
nawet 1000 MPa, mona uzyska po utwardzaniu wydzieleniowym stopu Ni-
Cu30Al3Ti, ktry mona stosowa na way napdowe statkw, ale take na spry-
ny oraz narzdzia chirurgiczne.
STOPY OPOROWE NIKLU
Do podstawowych stopw oporowych niklu nale chromel, alumel i nichrom.
Chromel zawierajcy ok. 910% Cr, wykazuje struktur roztworu staego Cr w Ni.
Chrom powoduje zwikszenie rezystywnoci, aroodpornoci i arowytrzymaoci
Ni. Alumel zawierajcy do 2,5% Al, 2% Mn i 2% Si, wykazuje rwnie struktur roz-
tworu staego. Chromel i alumel s stosowane na termoelementy do pomiaru tem-
peratury, w ktrych chromel jest elektrod dodatni (porwnaj rozdz. 8.5.2). Ni-
chromy, zawierajce 1520% Cr, wykazuj wysokie wasnoci mechaniczne, dobr
arowytrzymao i du rezystywno, ok. 70krotnie wiksz ni Cu. Nichromy
s uywane na elementy oporowe grzejne i rezystory oraz na termoelementy pra-
cujce w temperaturze do ok. 900C. Dodatek ok. 0,1% Ce powoduje blisko
10krotne przeduenie czasu pracy elementw grzejnych wykonanych z nichromu
i podwyszenie temperatury ich pracy do 1200C. Nichromy mog zawiera do ok.
25% Fe, ktre obnia temperatur pracy do 800C.
Stopy typu kanthal, stosowane na elementy grzewcze w zakresie temperatury
do 1300C, zawieraj 2035% Cr, 47% Al, a take do 3% Co i do 0,1% C.
STOPY NIKLU O SZCZEGLNYCH WASNOCIACH FIZYCZNYCH
Spord stopw niklu o szczeglnych wasnociach fizycznych naley wymie-
ni przede wszystkim inwary, elinwary i permalloye. Stopy typu inwar, zawierajce
3652% Ni i reszt Fe, a w niektrych gatunkach ponadto do 5% Cr lub 1,25% Mn,
cechuj si niemal staym wspczynnikiem rozszerzalnoci liniowej w zalenoci
od skadu chemicznego w zakresie temperatury od 20 do ok. 300C lub od 80 do
100C.
W przypadku zastpienia czci Ni kobaltem otrzymuje si stop zwany kowa-
rem lub fernico, zawierajcy ok. 30% Ni, 1520% Co i reszt Fe, o mniejszym od
inwaru temperaturowym wspczynniku rozszerzalnoci liniowej. Stopy typu inwar
i kowar s stosowane do zczy metalceramika lub metalszko, np. w produkcji
lamp w elektrotechnice.
Stopy typu elinwar, zawierajce 3343% Ni, 59% Cr, do 0,4% C, a take do 4%
W, do 2% Ti, do 3% Mn i reszt Fe, cechuj si staymi wartociami moduu spr-
ystoci wzdunej E i poprzecznej w okrelonym zakresie temperatury. S sto-
sowane do produkcji przyrzdw precyzyjnych, kamertonw i spryn.
Stopy Ni z dodatkiem ok. 2022% Fe, zwane permalloyami, charakteryzuj si
ok. 10krotnie wiksz przenikalnoci magnetyczn od elaza technicznego. Uj-
to je w dotychczasowej normie PN-75/H-87047. Jako magnetycznie mikkie (po-
rwnaj rozdz. 8.5.6) s stosowane w przyrzdach pracujcych w staych polach,
gwnie w radiotechnice i telekomunikacji. Przenikalno magnetyczn permalloy-
w mona zwikszy przez zastpienie czci Fe dodatkiem ok. 3% Mo.
749
7 roz 8-11-02 18:25 Page 749
STOPY NIKLU ODPORNE NA KOROZJ, AROWYTRZYMAE I ZAWOROWE
Wtablicy 7.45 przedstawiono gwne zastosowania stopw niklu odpornych na
korozj i arowytrzymaych.
Podstawowe stopy Ni odporne na korozj typu hastelloy zawieraj do 20% Fe
i do 25% Mo, czciowo zastpowanego przez Cr, ktrego stenie moe docho-
dzi rwnie do 20%. Na rysunku 7.22 przedstawiono wpyw stenia niklu i mo-
libdenu na odporno korozyjn wybranych stopw niklu. Stopy te zawieraj po-
nadto niewielkie dodatki Si, Mn, V lub W, a stenie C jest w nich ograniczone do
ok. 0,1%, np. stop NiFe30Cr21Mo3 (tabl. 7.44, wedug PN-ISO 9722:2000). Mog
by stosowane do budowy aparatury chemicznej pracujcej we wrzcych lub gor-
cych kwasach siarkowym i solnym, a take na elementy turbin gazowych, urzdze-
nia do przetwarzania paliwa jdrowego, instalacje przesyania paliwa i sprzt do
wytrawiania (tabl. 7.45). Stop NiCr29Fe9 jest stosowany na osprzt majcy kon-
takt z roztworami kwasw azotowego i fluorowodorowego oraz na elementy pracu-
jce w wysokiej temperaturze w atmosferze gazw zawierajcych siark,
a NiCr22Fe20Mo7Cu2 na puczki wieowe spalin i zbiorniki do przechowywania
kwasw fosforowego i siarkowego.
arowytrzymae stopy Ni zawieraj gwnie dodatki do 20% Cr lub do 20%
Mo i do 10% Fe, a take niewielkie dodatki Si, Mn, Ti, Nb, V lub W. Mog by
wprowadzane ponadto w steniu 510% dodatki Al lub Cu, a take Co
w steniu do 15%. Do czsto stosowanych stopw tej grupy nale tzw. nimonic
(krajowy odpowiednik w dotychczasowych normach PN-H-93230:1998 i PN-H-
93233:1998) i inconel. arowytrzymae stopy Ni s stosowane na opatki wirnikw
750
Tablica 7.45
Podstawowe zastosowania stopw niklu odpornych na korozj i/lub arowytrzymaych
Obszar zastosowania Wytwarzane elementy
Energetyczne turbiny parowe dysze, opatki, przegrzewacze midzystopniowe
Silniki tokowe turboadowarki, zawory wydechowe, gniazda zaworowe, wiece zaponowe
Przetwrstwo metali narzdzia i matryce do pracy na gorco
Lotnicze turbiny gazowe
tarcze, komory spalania, dysze, osony, way, systemy wydechowe, opatki,
obudowy, kierownice, palniki, odwracacze cigu, dopalacze
Zastosowania medyczne zastosowania stomatologiczne, elementy protez
Statki kosmiczne elementy silnikw rakietowych, pokrycia aerodynamiczne
Oprzyrzdowanie do obrbki cieplnej palety, mufle piecw, osprzt, tamy przenonikw, kosze, wentylatory
Systemy elektrowni jdrowych trzpienie zaworw, spryny, kierownice
Przemys chemiczny i petrochemiczny dysze, wentylatory, zawory, zbiorniki, rury, pompy
Systemy kontroli zanieczyszcze
puczki wieowe, oprzyrzdowanie do odsiarczania gazw (kierownice,
wentylatory, przegrzewacze midzystopniowe)
Urzdzenia technologiczne piece, wentylatory spalin, dopalacze
Systemy gazyfikacji wgla i skraplania spalin wymienniki ciepa, podgrzewacze, rury
Urzdzenia papiernicze rury, listwy zgarniajce, chlorotory
7 roz 8-11-02 18:25 Page 750
oraz dysze turbin gazowych, silnikw rakietowych i odrzutowych oraz elementy
aparatury chemicznej, pracujce w wysokiej temperaturze i w warunkach korozji
gazowej (tabl. 7.45, porwnaj take rozdz. 6.6.5). W przemyle lotniczym i ko-
smicznym stosowane s m.in. stopy NiCr15Fe7Ti2Al, NiCr19Fe19Nb5Mo3,
NiCr22Fe20Mo6Cu2Nb (tabl. 7.44).
WPYW DODATKW STOPOWYCH
NA STRUKTUR AROWYTRZYMAYCH STOPW NIKLU
Skad chemiczny i niektre wasnoci stopw niklu aroodpornych i arowytrzy-
maych (wedug EN 10095:1999) podano w tablicy 7.46. S dostarczane w postaci
blach, tam, prtw i ksztatownikw walcowanych na gorco i na zimno. Do szcze-
glnych stopw arowytrzymaych mona zaliczy take stopy stosowane na zawo-
ry silnikw spalinowych. Stopy NiCr20TiAl i NiFe25Cr20NbTi (wedug PN-EN
10090:2001) po utwardzaniu wydzieleniowym (przesycaniu z 10001080C i starze-
niu w ok. 700C) s stosowane na najbardziej obcione zawory wylotowe.
Cz z arowytrzymaych stopw niklu jest stosowana w stanie lanym, np.
GX50NiCr6515 oraz wieloskadnikowy GX45NiCrCoW3525155 (wedug
ISO 11973:1999); mona je uytkowa w stanie surowym, tj. bez obrbki cieplnej
po odlewaniu.
751
Rysunek 7.22
Wpyw Ni i Mo na odporno
korozyjn stopw niklu
(wedug W.L. Mankinsa
i S. Lamba)
7 roz 8-11-02 18:25 Page 751
W tablicy 7.47 porwnano znaczenie dodatkw stopowych w nadstopach na
osnowie niklu lub elaza.
752
Tablica 7.46
Orientacyjny skad chemiczny i niektre wasnoci aroodpornych i arowytrzymaych stopw niklu
Znak stopu
Stenie pierwiastkw
1)
, % R
z /10000
2)
, MPa
aroodporne
w powietrzu do
temperatury, C C Ni Cr Fe Si Mo inne 700C 800C
NiCr15Fe 0,08 72 15,5 8 0,5 63 29 1150
NiCr20Ti 0,11 67 19,5 5 1 Co 5, Ti: 0,4 36 17 1150
NiCr22Mo9Nb 0,07 58 21,5 5 0,5 9 Nb+Ta: 3,7 190 63 1000
NiCr23Fe 0,07 60,5 23 18 0,5 Al: 1,4, B 0,006 101 31 1200
NiCr28FeSiCe 0,09 45 27,5 23 2,8 Ce: 0,06 40 19 1200
1)
P 0,02, S 0,010,015, Mn 0,51, Cu 0,30,5, Co 11,5, Ti 0,30,5, Al 0,30,4;
stenie rednie.
wartoci bez znaku lub oznaczaj
2)
Czasowa wytrzymao na pezanie w podanej temperaturze.
Tablica 7.47
Znaczenie pierwiastkw stopowych w nadstopach na osnowie niklu lub elaza
(opracowano wedug W.L. Mankinsa i S. Lamba)
Oddziaywanie
Pierwiastki stopowe w nadstopach
na osnowie Ni na osnowie Fe
Umocnienie roztworu staego Co, Cr, Fe, Mo, W, Ta Cr, Mo
Stabilizacja struktury sieciowej A1 C, W, Ni
- typu MC
T
w
o
r
z
e
n
i
e

w
g
l
i
k
w
W, Ta, Ti, Mo, Nb Ti
- typu M
7
C
3
Cr
- typu M
23
C
6
Cr, Mo, W Cr
- typu M
6
C Mo, W Mo
Tworzenie wglikoazotkw typu M(C,N) C, N C, N
Tworzenie fazy ' Ni
3
(Al,Ti) Al, Ti Al, Ni, Ti
Opnienie tworzenia fazy heksagonalnej Ni
3
Ti Al, Zr
Podwyszanie temperatury solvus fazy ' Co
Utwardzanie wydzieleniowe Al, Ti, Nb Al, Ti, Nb
Tworzenie fazy '' Ni
3
Nb Nb
Odporno na utlenianie Al, Cr Cr
Zwikszanie odpornoci korozyjnej na gorco La, Th La, Y
Odporno na nasiarczanie Cr Cr
Polepszanie udarnoci B
1)
, Zr B
Segregacja na granicach ziarn B, C, Zr
1)
W nadmiernym steniu tworzy borki.
7 roz 8-11-02 18:25 Page 752
Pierwiastki wystpujce w tych stopach oraz stopach kobaltu i elaza, w zale-
noci od wasnoci i ich oddziaywania na struktur, mog by zaliczone do 5 gw-
nych grup (rys. 7.23), jako:
tworzce i umacniajce roztwr stay o sieci Al, stanowicy osnow,
tworzce faz midzymetaliczn (A
3
B) o sieci regularnej pasko centrowanej
typu L1
2
,
wpywajce na skad fazowy i struktur granic ziarn,
tworzce fazy wglikowe lub borkowe,
stanowice domieszki.
Nikiel stanowi podstawowy skadnik wikszoci z tych stopw, determinujc
ich struktur, stabilno faz i zachowanie w procesach technologicznych. Tytan
i tantal stabilizuj faz . elazo moe czciowo zastpowa nikiel, chocia wzrost
stenia elaza wpywa niekorzystnie na aroodporno, gdy tlenki zawierajce
ten pierwiastek wykazuj zmniejszon przyczepno do podoa, oraz powoduje
zwikszenie podatnoci stopw niklu na wydzielenie fazy midzymetalicznej .
Dodatek kobaltu wpywa na podwyszenie arowytrzymaoci i popraw wa-
snoci technologicznych roztworu staego i powoduje zmniejszenie rozpuszczal-
noci w osnowie aluminium i tytanu.
Chrom zapewnia dobr odporno na utlenianie w wysokiej temperaturze,
a ponadto przyczynia si do umocnienia osnowy stopu i zwikszenia odpornoci
na pezanie i wasnoci plastycznych. Dodatek aluminium wpywa na wzrost aro-
odpornoci i tworzenie umacniajcych faz midzymetalicznych .
753
Rysunek 7.23
Oddziaywanie pierwiastkw stopowych w arowytrzymaych stopach Ni, Fe i Co
(wedug K. Bungardta, A. Steinena i F. Schuberta)
7 roz 8-11-02 18:25 Page 753
Molibden i wolfram gwnie wpywaj na umocnienie osnowy w stopach
Ni(Co)Cr a take FeNiCr, a take s zwizane w fazie .
Tytan, niob, tantal i wanad mog zastpowa aluminium w fazie , tworz jed-
nak take wydzielenia prostych wglikw wedug kolejnoci: Ta, Nb, Ti i V, niesta-
bilnych przy duszym czasie i w wyszej temperaturze pracy lub wygrzewania.
Wgiel wystpuje w omawianych stopach niklu w nastpujcym steniu maso-
wym:
ok. 0,05% C w stopach przerobionych plastycznie,
0,120,18% C w stopach odlewniczych.
Bor w steniu do 0,02% podwysza wytrzymao na pezanie, wpywajc na
morfologi granic ziarn, a dodatki do 0,05% Zr oraz do 2% Hf wpywaj na morfo-
logi wydziele na granicach ziarn i podwyszenie odpornoci na pezanie oraz od-
pornoci na kruche pkanie w wysokiej temperaturze.
Cer oraz inne pierwiastki ziem rzadkich dodawane w niewielkim steniu
zwikszaj odporno na wysokotemperaturowe utlenianie. Powyej 0,2% Si wy-
wiera korzystny wpyw na aroodporno, a magnez w steniu 0,010,05% popra-
wia wasnoci mechaniczne stopw Ni obrobionych plastycznie. arowytrzymae
stopy niklu wykazuj struktur roztworu staego , a po przekroczeniu ok. 10% Al
wystpuje faza . Rozpuszczalno Al w roztworze staym zaley od temperatu-
ry, umoliwiajc utwardzanie wydzieleniowe tych stopw przez obrbk ciepln.
Dodatki Cr, Ti i Nb wpywaj na zmian rozpuszczalnoci Al w fazie , a obszar
dwufazowy + ulega zaweniu (rys. 7.247.27).
754
Rysunek 7.24
Przekrj izotermiczny wykresu rwnowagi stopw NiAl od strony niklu (wedug F. Schuberta i E. Horn)
7 roz 8-11-02 18:25 Page 754
755
24
18
12
6
6
12
18
24
76 82 88 94 Ni Ti
Al
Rysunek 7.25
wykresu rwnowagi
NiCrAl (wedug F.
Schuberta i E. Horn)
Rysunek 7.26
wykresu rwnowagi
NiTiAl (wedug F.
Schuberta i E. Horn)
7 roz 8-11-02 18:25 Page 755
Charakterystyczne struktury arowytrzymaych stopw na osnowie niklu przed-
stawiono schematycznie na rysunku 7.28.
ROZWJ AROWYTRZYMAYCH STOPW NIKLU
Rozwj stopw niklu oraz innych stopw arowytrzymaych schematycznie
przedstawiono na rysunku 7.29, gdzie:
1. stopy obrabiane plastycznie,
2. stopy topione prniowo,
3. stopy krystalizujce kierunkowo kolumnowe,
4. stopy krystalizujce kierunkowo monokrystaliczne.
Rozwj materiaw na elementy turbin gazowych determinowany jest przede
wszystkim zwikszeniem temperatury pracy (rys. 7.30). Dalsze moliwoci zwik-
szania temperatury poprzez modyfikacj skadu chemicznego stopw lub techno-
logii otrzymywania elementw s coraz bardziej ograniczone.
POKRYCIA OCHRONNE NA AROWYTRZYMAYCH STOPACH NIKLU
Maksymalna temperatura, w ktrej speniane s wymagania odpowiednich wa-
snoci uytkowych przez stopy krystalizowane kierunkowo oraz monokrysztay nie
przekracza 1100C, a dalszy jej wzrost jest moliwy jedynie przez zastosowanie
756
Rysunek 7.27
Przekrj izotermiczny wykresu rwnowagi NiNbAl (wedug F. Schuberta i E. Horn)
7 roz 8-11-02 18:25 Page 756
pokry ochronnych, aluminiowych lub modyfikowanych na osnowie aluminium,
takich jak: AlSi, AlCr, AlPt, PtAlCr.
Pokrycia opisywane oglnie jako MeCrAlY, gdzie Me to Co, Ni, NiCo, a take
CoNiCrAlYHfSi oraz CoCrAlYSi oraz pokrycia typu barier cieplnych TBC (ther-
mal barrier coating), tworzcych izolacj ciepln chronic stop przed oddziaywa-
niem wysokiej temperatury. Materiaem na te pokrycia jest ZrO
2
Y
2
O
3
lub Al
2
O
3
,
Al
2
O
3
+5% Ni, a jako midzywarstwy stosowane s pokrycia typu MeCrAl.
Rodzaj i morfologia warstw w rnym stopniu oddziauj na trwao zmcze-
niow stopw niklu z pokryciami. Najkorzystniej zachowuj si warstwy adhezyj-
nodyfuzyjne.
7.3.2. Kobalt i jego stopy
WASNOCI KOBALTU
Kobalt wykazuje dwie odmiany alotropowe. W temperaturze pokojowej wyst-
puje odmiana o sieci heksagonalnej A3, a w temperaturze wyszej od 417C
odmiana o sieci regularnej ciennie centrowanej typu A1. Liczba atomowa Co
wynosi 27, masa atomowa 58,9332, a gsto 8,832 g/cm
3
. Temperatura top-
nienia Co osiga 1494C, a temperatura wrzenia 2900C.
757
Rysunek 7.28
Schematy podstawowych struktur stopw na osnowie niklu (wedug E. Hornbogena): a), b) rne morfologie
fazy , c) koherentna faza oraz faza niekoherentna (tlenki, wgliki, borki), d) eutektyka po kierunkowej
krystalizacji, e) granica wolna od wydziele, f), g) granica z segregacj atomw bd faz niekoherentnych,
h) struktura pytkowa po przemianie niecigej
7 roz 8-11-02 18:25 Page 757
758
Rysunek 7.29
Rozwj arowytrzymaych stopw niklu i kobaltu oraz technologii ich wytwarzania (na rysunku przedstawiono
firmowe oznaczenia gatunkw stopw) (wedug Y. Koizumi, T. Kobayashi i in.)
Rysunek 7.30
Rozwj materiaw
oraz pokry ochronnych
determinowany wzrostem
temperatury pracy
elementw turbin
do roku 2010
(wedug P. Saho
i G.W. Gowarda)
7 roz 8-11-02 18:25 Page 758
Wytrzymao kobaltu na rozciganie waha si od 235 do 945 MPa w zaleno-
ci od tego czy jest odlewany czy przetapiany strefowo. Modu sprystoci
wzdunej przy rozciganiu wynosi 211 GPa, przy cinaniu 826 GPa, a przy ci-
skaniu 183 GPa.
Kobalt charakteryzuje si dobr odpornoci na korozj atmosferyczn, w ro-
dowiskach wd gruntowych, siarkowodoru, wodorotlenkw sodu i potasu, ulegajc
korozji pod dziaaniem chloru, bromu, amoniaku i dwutlenku siarki. Jest stosowa-
ny do elektrolitycznego powlekania metali i stopw o duej odpornoci na korozj,
jako lepiszcze w produkcji wglikw spiekanych oraz jako dodatek stopowy w sta-
lach szybkotncych, stopach na magnesy (porwnaj rozdz. 8.5.6) oraz stopach a-
rowytrzymaych. Podstawowe zastosowania kobaltu podano w tablicy 7.48. Gatun-
ki kobaltu s ujte w dotychczasowej normie PN-75/H-18019.
STOPY KOBALTU
Dwuskadnikowe stopy kobaltu nie znalazy szerszego zastosowania. arowy-
trzymae stopy kobaltu zawieraj zwykle kilka spord nastpujcych pierwiast-
kw: Fe, Ni, Si, Mn, Ti, W, V, Be, Ta oraz C, B lub N. Znaczenie tych pierwiast-
kw jest analogiczne jak w stopach niklu (porwnaj rozdz. 7.3.1). Stop o nazwie vi-
talium oprcz Co zawiera przykadowo 25% Cr, 5% W, 3% Fe, 2% Ni, 0,6% Mn
i 0,25% C. Stopy arowytrzymae, do ktrych nale take stopy typu Haynes, za-
wierajce 2022,5% Cr, 715% W, 0,10,6% C, 1,53% Fe, 1022% Ni, 0,351% Si,
a take ok. 3,5% Ta, 0,2% Ti, 0,5% Zr i 0,5% La, charakteryzuj si du wytrzy-
maoci na pezanie. Wykazuj jednak ma plastyczno i z tego wzgldu s
759
Tablica 7.48
Techniczne zastosowania kobaltu
Grupa zastosowa Zastosowanie
Stopy na osnowie
kobaltu
stopy odporne na zuycie
stopy wysokotemperaturowe
stopy odporne na korozj
Dodatek stopowy
materiay magnetycznie twarde i mikkie wysokotemperaturowe
nadstopy arowytrzymae na osnowie niklu
stopy odporne na zuycie i do napawania
stale szybkotnce, narzdziowe i inne
materiay narzdziowe na osnowie kobaltu
faza wica wglikw spiekanych
stopy oporowe
wysokotemperaturowe stopy sprynowe i oyskowe
stopy magnetostrykcyjne
stopy o specjalnej rozszerzalnoci oraz staym module sprystoci
Inne
pigmenty farb
sztuczne rda promieniowania (kobalt 60)
7 roz 8-11-02 18:25 Page 759
stosowane przewanie w stanie lanym, gwnie na elementy maszyn do pracy
w podwyszonej temperaturze. Stopy te poddaje si utwardzaniu wydzieleniowemu
z przesycaniem w wodzie z temperatury 10001100C i starzeniem przez ok. 50 h
w temperaturze 700800C. Niektre z nich, np. GX30CoCr5028 (wedug ISO
11973:1999), mona take stosowa w stanie surowym, tj. bez obrbki cieplnej po
odlewaniu.
Kobalt jest gwnym lub jednym z kilku skadnikw stopu na magnesy trwae
(porwnaj rozdz. 8.5.6). Stopy te maj du indukcj nasycenia, redni przeni-
kalno magnetyczn i wysokie wasnoci wytrzymaociowe. Do stopw tych na-
ley permedur, zawierajcy 50% Co i 50% Fe oraz niekiedy niewielki dodatek V.
Stop o nazwie permiwar zawiera 25% Co, do 25% Fe, do 45% Ni oraz do 7% Mo,
a hiperco 35% Co, do 65% Fe i do 2% Cr.
Stopy odlewnicze, zawierajce 24% C, 3555% Co, 2535% Cr, 1025% W
oraz do 10% Fe, zwane stellitami, bywaj stosowane na narzdzia skrawajce, ci-
gada i matryce do wyciskania na gorco oraz do pokrywania metodami metaliza-
cji natryskowej elementw maszyn naraonych na cieranie w wysokiej temperatu-
rze i atmosferze gazw spalinowych. Znaczenie stellitw zmalao z chwil po-
wszechnego zastosowania wglikw spiekanych do zbrojenia rnych narzdzi.
W tablicy 7.49 podano typowe zastosowania rnych stopw kobaltu odpornych
na zuycie cierne, polizgowe i erozyjne.
760
Tablica 7.49
Typowe zastosowania stopw kobaltu odpornych na zuycie (wedug P. Crooka)
Zastosowanie
Grupa
stopw
Forma Typowe zuycie
Przemys
samochodowy
powierzchnia gniazd zaworw silnikw
spalinowych
stellity napoiny
erozja z udziaem cierniwa staego,
korozja wysokotemperaturowa
Energetyka
powierzchnie zasuw i zaworw stellity napoiny zuycie polizgowe, erozja kawitacyjna
osony erozyjne turbin parowych
stellity,
Haynes
blachy
erozja z udziaem cierniwa
staego i kropel cieczy
Przemys stoczniowy oyska usterzenia stellity napoiny zuycie polizgowe
Hutnictwo stali
krawdzie tnce okrojnikw i wykrojnikw
kuniczych wysokotemperaturowych
stellity napoiny zuycie polizgowe i cierne, uderzenia
walce robocze stellity napoiny zuycie polizgowe i cierne, uderzenia
Chemia procesowa
powierzchnie zasuw i zaworw stellity napoiny zuycie polizgowe, erozja kawitacyjna
elementy robocze do wyciskania polimerw stellity napoiny zuycie polizgowe i cierne
piercienie uszczelniajce pomp stellity napoiny zuycie polizgowe
formy baterii suchych stellity odlewy cieranie
Przemys celulozowo-
papierniczy
prowadnice pi acuchowych Haynes
blachy,
napoiny
zuycie polizgowe i cierne
Przemys tekstylny noe do dywanw stellity
blachy,
napoiny
zuycie cierne
Gazownictwo
i naftownictwo
oyska widrw stellity napoiny zuycie polizgowe i cierne
7 roz 8-11-02 18:25 Page 760
761 761
Struktura
1) nadstopu na osnowie Ni w stanie
lanym, pow. 200x;
2) cienkiej folii ze stopu niklu typu
NiCr13Al6Mo4Nb2FeTiCo po odlaniu
i starzeniu; wydzielenia , ,
Ni
3
(Al,Ti,Nb), pow. 58000x;
3) stopu Ni-Cu, pow. 100x;
4) przeomu kobaltu, pow. 1000x,
mikroskop skaningowy;
5) czystego oowiu, pow. 60x;
6) stopu Pb-Sb, pow. 600x;
7) czystego cynku, pow. 80x;
8) stopu Zn-Al odlewanego matrycowo,
pow. 100x
1 2 3
4 5
6 7 8
Stopy metali nieelaznych
7 roz 8-11-02 18:26 Page 761
762 762
Struktura
1) czystego tytanu, pow. 100x;
2) tytanu technicznego, pow. 1000x,
3) stopu TiMo5Al3, pow. 1000x, wiato
spolaryzowane;
4) stopu TiAl5Mo4Fe1Cr1, pow. 1000x,
5) stopu TiAl6V4 umocnionego
odksztaceniowo, pow. 100x, wiato
spolaryzowane;
6) stopu TiAl6V4 w stanie dostawy,
pow. 1000x;
7) stopu TiAl6Mo2Cr2 w stanie
dostawy, pow. 1000x;
8) stopu TiAl6Sn2,5, pow. 50x
1 2 3
4 5
6 7 8
Tytan i jego stopy
7 roz 8-11-02 18:26 Page 762
7.3.3. Tytan i jego stopy
OGLNA CHARAKTERYSTYKA TYTANU
Tytan jest pierwiastkiem o liczbie atomowej 22 i masie atomowej 47,8671. Ma
dwie odmiany alotropowe: Ti w temperaturze pokojowej krystalizujcy w uka-
dzie heksagonalnym, ktry w temperaturze 882,5C ulega przemianie na wysoko-
temperaturowy Ti, krystalizujcy w ukadzie regularnym. rednie parametry ko-
mrki Ti o sieci gsto upakowanej typu A3 wynosz: a = 0,29503 nm i c =
0,46831 nm, natomiast parametr komrki Ti o sieci przestrzennie centrowanej ty-
pu A2 wynosi a = 0,332 nm.
Temperatura topnienia Ti wynosi ok. 1668C, a wrzenia ok. 3260C. Gsto
Ti w temperaturze pokojowej wynosi ok. 4,507 g/cm
3
, natomiast w 885C (Ti)
ok. 4,35 g/cm
3
i jest znaczco mniejsza od Fe, Ni lub Cu. Pojemno cieplna wa-
ciwa Ti w temperaturze pokojowej wynosi 540,5 J/(kgK). Tytan charakteryzuje
si bardzo ma przewodnoci ciepln, ok. 18,9 W/(mK), mniejsz ni elaza
34 razy, a miedzi a 16 razy. Wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej Ti jest rw-
nie mniejszy ni Fe i wynosi ok. 8,210
6
1/K.
Wasnoci elektryczne Ti s podobne do innych pierwiastkw przejciowych.
Jego rezystywno wynosi ok. 0,421 m i zwiksza si przy nawet niewielkich
dodatkach innych pierwiastkw. Tytan jest pierwiastkiem paramagnetycznym.
W produkcji tytanu metalicznego najwiksze znaczenie maj mineray z grupy
rutylu (dwutlenki tytanu TiO
2
) i ilmenitu (zoone tlenki tytanu z dwuwartocio-
wym elazem FeTiO
3
). Gwn trudnoci w wyprodukowaniu czystego Ti jest
jego silne powinowactwo do tlenu, azotu i wgla. Metoda przemysowego otrzymy-
wania tego metalu polega na redukcji czterochlorku tytanu magnezem w obecno-
ci gazu szlachetnego w temperaturze 800900C. Produktem tego procesu jest ty-
tan w postaci gbczastej, zwany gbk tytanow, ktr nastpnie przetapia si na
lity metal, najczciej dwukrotnie w prniowym piecu elektrycznym ukowym,
rzadziej w piecu elektronowym lub plazmowym. Jedn z innych stosowanych me-
tod wytwarzania tytanu jest termiczna dysocjacja czterojodku tytanu. Metoda ta
jest droga, ale dajca bardzo czysty tytan, tzw. jodkowy. Metaliczny tytan jest dro-
gi, gdy w porwnaniu z innymi metalami konstrukcyjnymi, jego wytwarzanie zwi-
zane jest z duym zuyciem energii i surowcw.
WASNOCI TECHNOLOGICZNE TYTANU I STOPW TYTANU
Tytan i jego stopy nale do materiaw konstrukcyjnych nadajcych si do
ksztatowania metodami obrbki plastycznej, jednak wymagaj zachowania spe-
cjalnych warunkw, np. zabezpieczania przed utlenianiem w wysokiej temperatu-
rze. Ksztatowanie stopw tytanu w temperaturze pokojowej jest trudne ze wzgl-
du na duy opr odksztacenia.
Spawanie tytanu wykonuje si w osonie gazw obojtnych, pod topnikiem lub
w prni, co zabezpiecza obszar spawany przed reagowaniem z gazami atmosferycz-
nymi. Uzyskane spoiny maj wasnoci porwnywalne z materiaem rodzimym.
Wykonywanie odleww ze stopw tytanu stwarza znaczne trudnoci z powodu
wysokiej temperatury topnienia, duej rozpuszczalnoci tlenu i azotu w ciekym
tytanie oraz duej lepkoci stopw w temperaturze odlewania (zwizanej z ma
763
7 roz 8-11-02 18:26 Page 763
pojemnoci ciepln tytanu). Przy zachowaniu ustalonych warunkw moliwe jest
jednak otrzymanie odleww o wysokiej jakoci.
Podczas obrbki skrawaniem stopy tytanu nale do materiaw trudno obra-
bialnych. Wynika to z ich wasnoci fizykochemicznych oraz tendencji do tworze-
nia narostu i przylepiania si wirw podczas skrawania, co sprzyja szybkiemu t-
pieniu i wykruszaniu si ostrza narzdzia skrawajcego. Pracochonno obrbki
stopw tytanu jest kilkakrotnie wiksza ni podczas skrawania elementw ze sto-
pw elaza.
OGLNA CHARAKTERYSTYKA I STRUKTURA STOPW TYTANU
Tytan jest podstawowym skadnikiem wielu opracowanych i stosowanych w prze-
myle stopw zawierajcych od jednego do kilku pierwiastkw stopowych, w ste-
niu od dziesitych czci % do kilkudziesiciu %. Ksztatowanie zmian struktury
krystalograficznej przez dodatki stopowe i procesy cieplnomechaniczne stanowi
podstaw rozwoju stopw tytanu i ich wasnoci w szerokim zakresie. Struktura fa-
zowa stanowi rwnie podstaw kategoryzacji produktw ze stopw tytanu, na jed-
nofazowe , dwufazowe + oraz jednofazowe . W tablicy 7.50 podano wpyw
dodatkw stopowych na stabilizacj odpowiednio faz lub w stopach tytanu.
Stopy tytanu s umacniane przez dodatki pierwiastkw stopowych, np. Al, Mo,
Cr, Si, Fe. Wasnoci Ti i jego stopw ulegaj pogorszeniu w obecnoci zanieczysz-
cze, ktrymi s gwnie pierwiastki midzywzowe, tj. O, N, C, H. Schematy uka-
dw rwnowagi, jakie tworzy tytan z dodatkami stopowymi, przedstawiono na ry-
sunku 7.31, natomiast na rysunku 7.32 przedstawiono schematycznie wykres rw-
nowagi stopw stabilizowanych przez dodatki stopowe, z zaznaczeniem zakresu
stabilnoci stopw bogatych i ubogich w faz . W tablicy 7.51 podano przykady
stopw tytanu z podziaem na poszczeglne grupy ze wzgldu na skad fazowy.
Stopy tytanu charakteryzuj si kombinacj wasnoci wyrniajc je spord
innych materiaw wysok wytrzymaoci wzgldn i arowytrzymaoci w po-
czeniu z dobr odpornoci na korozj. Stopy tytanu s stosowane w przemyle
rodkw transportu, gwnie lotniczym i okrtowym, chemicznym na elementy
764
Tablica 7.50
Oddziaywanie dodatkw stopowych na struktur stopw tytanu (wedug S. Lampmana)
Dodatek
stopowy
Zakres stenia
masowego, %
Oddziaywanie
na struktur
Al 27 stabilizuje
Sn 26 stabilizuje
V 220 stabilizuje
Mo 220 stabilizuje
Cr 212 stabilizuje
Cu 26 stabilizuje , umacnia i
Zr 28 sabo stabilizuje i zmniejsza stopie przemiany
Si 0,051 zwiksza odporno na pezanie
7 roz 8-11-02 18:27 Page 764
765
a) b)
c) d)
zakres stopw
STABILNO FAZY STABILNO FAZY
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A
stopy bogate w stopy ubogie w
+
+
s
M
s
+
izo
+
Rysunek 7.31
Schematy wykresw
rwnowagi tytanu
z rnymi dodatkami
stopowymi
Rysunek 7.32
Schemat wykresu rwnowagi
obejmujcego stopy tytanu
z zaznaczeniem obszarw
stabilnoci stopw bogatych
i ubogich w faz ;
fazy
s
,
izo
i wydzielaj
si jako metastabilne
podczas starzenia
(wedug T. Dueriga
i J. Williamsa)
7 roz 8-11-02 18:27 Page 765
aparatury chemicznej, spoywczym, elektrotechnicznym, elektronicznym, celulo-
zowopapierniczym, sprztu medycznego i sportowego, a take w geologii i medy-
cynie. Stosowane s na elementy turbin parowych, silnikw odrzutowych, samo-
chodw, okrtw (stosujc je do budowy niektrych nowoczesnych okrtw pod-
wodnych nie tylko wykorzystuje si ich wysok wytrzymao i odporno na koro-
zj, ale i paramagnetyczno utrudniajc wykrycie metodami magnetycznymi), na
pokrycia samolotw i rakiet i wiele innych. Bez obaw mona stosowa tytan w bu-
dowie reaktorw atomowych, gdy jego izotopy nie staj si promieniotwrcze.
Unikatowe wasnoci stopw tytanu stwarzaj znaczne moliwoci doskonale-
nia procesw technologicznych, oprzyrzdowania i produktw w najbardziej r-
norodnych gaziach przemysu i gospodarki. Obecnie wytwarza si stopy tytanu
odporne na korozj, o duej wytrzymaoci (do 1800 MPa), do pracy w tempera-
turze podwyszonej (do 800C) i niskiej (do 250C) oraz stopy o specjalnych
wasnociach. Na przykad stop typu TiAl5Sn3 o strukturze roztworu , cechuj-
cy si wytrzymaoci w granicach 7501000 MPa, wykazuje ponadto bardzo do-
br arowytrzymao i odporno na korozj w wikszoci agresywnych chemicz-
nie rodowisk.
OBRBKA CIEPLNA I WASNOCI STOPW TYTANU
Stopy tytanu o strukturze jednofazowej wykazuj lepsz odporno na peza-
nie od stopw , wobec czego znajduj zastosowanie do pracy w wysokiej tempe-
raturze. Poniewa nie wykazuj progu kruchoci, w przeciwiestwie do stopw jed-
nofazowych , s take stosowane do pracy w warunkach kriogenicznych. Stopy te
charakteryzuj si wystarczajc wytrzymaoci, cigliwoci i spawalnoci, lecz
gorsz odksztacalnoci ni stopy o strukturze . Wadom obrbki plastycznej
tych stopw mona przeciwdziaa przez zmniejszenie stopnia przerobu oraz
czstsze podgrzewanie midzyoperacyjne. Wprzeciwiestwie do stopw o struktu-
rze fazy , stopy nie mog by umacniane metodami obrbki cieplnej. Stosowa-
ne moe by tylko wyarzanie normalizujce lub rekrystalizujce w celu obnienia
poziomu napre wewntrznych.
Stopy o strukturze dwufazowej + zawieraj 1050% fazy w temperaturze
pokojowej. Najbardziej typowym przykadem tych stopw jest stop TiAl6V4. Cho-
cia ten stop cechuje si ma odksztacalnoci, generalnie stopy dwufazowe charak-
teryzuj si dobr podatnoci na odksztacenie plastyczne. Wasnoci tych stopw
766
Tablica 7.51
Przykady stopw tytanu
Grupa stopw Przykady stopw
1)
Stopy TiAl5Sn2,5
Stopy zblione
do
TiAl8Mo1V1, TiSn11Zr5Al2,3Mo1Si, TiAl6Zr4Sn2Mo2,
TiAl5Sn5Zr2Mo2Si, TiAl6Nb2Ta1Mo1, TiAl6Sn2Zr1,5Mo1BiSi,
TiAl6Zr5MoSi, TiAl5,5Sn3,5Zr3Nb1MoSi, TiAl5,5Sn4,5Zr4Nb0,7MoSi
Stopy +
TiMn8, TiAl3V2,5, TiAl6V4, TiAl6V6Sn2, TiAl7Mo4, TiAl6Mo6Zr4Sn2,
TiAl6Sn2Zr2Mo2Cr2Si, TiMo5Al4,5Cr1,5, TiAl4Mo4Sn2Si
Stopy
TiV13Cr11Al3, TiMo8V8Al3Fe2, TiV8Cr6Mo4Zr4Al3,
TiMo11,5Zr6Sn4,5, TiV10Al3Fe2, TiV15Cr3Al3Sn3, TiAl5Mo4Cr4Sn2Zr2
1)
Podane liczby odpowiadaj redniemu steniu masowemu
w % danego pierwiastka w stopie tytanu.
7 roz 8-11-02 18:28 Page 766
mog by ksztatowane metod obrbki cieplnej. Przesycanie i nastpne starzenie
odpowiednio w 480650C zwizane jest z wydzielaniem fazy w osnowie .
Stopy o strukturze fazy zawierajce dodatki stopowe obniajce temperatur
przemiany cechuj si bardzo dobr odksztacalnoci w znacznie szerszym
zakresie temperatury odksztacenia ni w przypadku stopw , a blachy s walco-
wane. Dodatki stopowe stabilizujce faz mona podzieli na 2 grupy: izomor-
ficzne z faz lub sprzyjajce przemianie eutektoidalnej. Izomorficzna faza po-
wstaje z rozpadu metastabilnej fazy z dodatkami pierwszej grupy, natomiast dru-
ga grupa dodatkw powoduje przemian eutektoidaln, ktra wystpuje w tempe-
raturze ponad 335C poniej temperatury przemiany czystego tytanu. Po-
wstaje wwczas mieszanina eutektoidalna + TiX, gdzie X jest dodatkiem
stopowym. Stopy charakteryzuj si bardzo dobr utwardzalnoci, a ich obrb-
ka cieplna polega na przesycaniu i nastpnym starzeniu w 450650C, w wyniku
czego powstaje struktura dyspersyjnych czstek wydziele fazy TiX w osnowie roz-
tworu .
Przemiana fazowa moe przebiega dyfuzyjnie i bezdyfuzyjnie jako mar-
tenzytyczna, w zalenoci od szybkoci chodzenia. W wyniku przemiany marten-
zytycznej powstaje faza lub przy wysokim stopniu stopowoci. Fazy ,
i maj struktur heksagonaln A3, lecz rni si stopniem zdefektowania.
W trakcie odpuszczania zahartowanych roztworw i nastpuje wydziela-
nie czstek lub faz midzymetalicznych TiX. Zwikszenie stenia pierwiastkw
stabilizujcych faz oraz zwikszenie szybkoci chodzenia wpywa na obnienie
temperatury pocztku przemiany martenzytycznej (rys. 7.33).
767
Rysunek 7.33
Wpyw pierwiastkw
stopowych na temperatur
pocztku przemiany
martenzytycznej M
s
stopw tytanu
7 roz 8-11-02 18:28 Page 767
Wasnoci stopw tytanu zale od klasy stopu oraz od morfologii fazy (rys.
7.34). Na rysunku 7.35 porwnano podstawowe wasnoci rnych stopw tytanu.
KONSTRUKCYJNE I MASZYNOWE STOPY TYTANU
Wporwnaniu z innymi materiaami konstrukcyjnymi, tytan i jego stopy wyr-
niaj si przede wszystkim du wytrzymaoci wzgldn (stosunek wytrzymao-
ci do gstoci) w szerokim zakresie temperatury. Na rysunku 7.36 porwnano
wasnoci wytrzymaociowe oraz stosunek wytrzymaoci do gstoci w podwy-
szonej temperaturze badania rnych materiaw inynierskich ze stopami tytanu.
Wytrzymao na rozciganie stopw tytanu osiga 1500 MPa, co przy ich gsto-
ci ok. 4,5 g/cm
3
daje wytrzymao wzgldn rwn 33. Natomiast powszechnie
produkowane stale, o wytrzymaoci na rozciganie 15001800 MPa i gstoci
7,8 g/cm
3
, maj wytrzymao wzgldn 1923. Wytrzymao wzgldna stopw
aluminium i magnezu rwnie ustpuje wytrzymaoci stopw tytanu (i to tym
bardziej, im wysza jest temperatura pracy, na przykad w temperaturze
300350C stopy tytanu s dziesiciokrotnie bardziej wytrzymae) std te ich du-
e zastosowanie w konstrukcjach lotniczych i kosmicznych. Niektre stopy tytanu
768
Rysunek 7.34
Schemat wasnoci rnych grup stopw tytanu (wedug S. Lampmana)
7 roz 8-11-02 18:28 Page 768
769
Rysunek 7.35
Porwnanie wasnoci mechanicznych wybranych stopw tytanu (wedug S. Lampmana)
Rysunek 7.36
Porwnanie wytrzymaoci
na rozciganie rnych
w podwyszonej
temperaturze badania
(wedug S. Lampmana)
7 roz 8-11-02 18:28 Page 769
zachowuj swoje wasnoci w wysokiej temperaturze, np. wieloskadnikowy, aro-
wytrzymay stop typu TiZr11Al8Nb1MoSi, o strukturze roztworu z wydzielenia-
mi fazy midzymetalicznej Ti
3
Al, jest przeznaczony do dugotrwaej pracy w tem-
peraturze nawet do 800C (rys. 7.37), np. na opatki i dyski sprarek. Wytrzyma-
o wzgldna tego stopu przewysza ok. 2krotnie wytrzymao stali odpornych
na korozj, a wytrzymao zmczeniowa jest 2,5 razy wiksza.
Najwiksze wasnoci wytrzymaociowe osigaj stopy Ti o strukturze dwufa-
zowej + . Uzyskuje si je wykorzystujc przemiany fazowe zachodzce w tych
stopach podczas obrbki cieplnej. W szczeglnoci podczas chodzenia tych sto-
pw z zakresu istnienia fazy zachodzi przemiana bezdyfuzyjna typu martenzy-
tycznego w fazy lub . Fazy te s roztworami rnowzowymi, wic nie wyka-
zuj tak duego umocnienia jak martenzyt w stalach (bdcy przesyconym roztwo-
rem midzywzowym). Wczasie nastpnego odpuszczania przebiega rozpad fazy
martenzytycznej, czsto przez fazy porednie, z utworzeniem bardzo dyspersyj-
nych wydziele fazy . Powoduje to zwikszenie wytrzymaoci stopw o ok. 20 do
30% w porwnaniu ze stanem zahartowanym. Na przykad, czsto stosowany stop
typu TiAl6V4 moe by hartowany z 880950C i odpuszczany w zakresie
400600C przez co osiga wytrzymao do ok. 1200 MPa. Stosowany jest na r-
norodne elementy konstrukcyjne, zbiorniki cinieniowe (take pracujce w bardzo
niskiej temperaturze), silnie obcione elementy maszyn oraz rne elementy
w przemyle lotniczym i kosmicznym.
770
Rysunek 7.37
Wpyw temperatury
badania na wasnoci stopu
typu TiZr11Al8Nb1MoSi
7 roz 8-11-02 18:28 Page 770
ODPORNO NA KOROZJ STOPW TYTANU
Tytan reaguje z kwasem siarkowym, fluorowodorowym, solnym (na gorco)
i stonym azotowym oraz z gorcymi mocnymi zasadami; silnie ogrzany reaguje
z tlenem, fluorowcami, azotem, siark i wglem; wchania w swoj sie przestrzen-
n gazowy wodr i tlen. Jednake Ti jest odporny na czynniki atmosferyczne oraz
jest odporny na korozj w wielu innych rodowiskach. Jego odporno na korozj
jest znacznie wiksza ni elaza, chromu lub niklu i jest zwizana z szybkim two-
rzeniem si na jego powierzchni cienkiej, pasywnej warstwy tlenkw, mocno zwi-
zanych z osnow metalu podstawowego, uniemoliwiajcej bezporedni stycz-
no metalu ze rodowiskiem. Warstw pasywn tworz nie tylko tlenki tytanu,
lecz rwnie np. siarczan tytanylu TiOSO
4
w stonym roztworze kwasu siarkowe-
go lub wodorki tytanu w niektrych roztworach kwasu siarkowego i solnego. Wie-
le stopw tytanu ma znacznie wysz odporno na korozj w rnych rodowi-
skach w porwnaniu z czystym tytanem, np. stop z dodatkiem ok. 0,2% Pd
(o strukturze roztworu ), lub szczeglnie odporny na korozj stop tytanu zawie-
rajcy ok. 33% Mo (o strukturze roztworu ). W obecnoci zwizkw organicz-
nych tytan i jego stopy cechuj si wycznie bardzo du odpornoci na korozj.
Ze wzgldu na bardzo du odporno na korozj, tytan i jego stopy znajduj
te zastosowanie w budowie maszyn i aparatury chemicznej, przy czym wyszy
koszt aparatury szybko rekompensuje si dziki znacznemu przedueniu trwaoci
oraz zmniejszeniu strat zwizanych z remontami i wymian oprzyrzdowania.
INNE ZASTOSOWANIA TYTANU I JEGO STOPW
Jednym z zastosowa stopw tytanu z niklem s stopy z tzw. pamici ksztatu
(porwnaj rozdz. 7.3.11). Tytan i jego stopy s dobrze tolerowane przez organizm
ludzki i znajduj coraz szersze zastosowanie w medycynie, zarwno w protetyce
(np. na protezy staww i rnorodne implanty) jak i w technice medycznej (np. na-
rzdzia chirurgiczne i elementy takich urzdze jak dializatory, sztuczne serce).
Implanty ze stopw tytanu, pomimo e drosze, maj wiele zalet w porwnaniu ze
stopami elaza: s lejsze i przede wszystkim nie ulegaj korozji przez wiele lat (po-
rwnaj rozdz. 8.6).
Tytan wykorzystuje si do wytwarzania pokry z borku, azotku i wglika tytanu
(porwnaj rozdz. 4.15) zwikszajcych twardo i odporno na zuycie narzdzi
ze stali oraz z wglikw spiekanych. Zwizki tytanu, a zwaszcza wglik tytanu
TiC, s wykorzystywane take w produkcji bardzo twardych materiaw narzdzio-
wych, takich jak wglikostale i wgliki spiekane (porwnaj rozdz. 8.2.58.2.8).
7.3.4. Beryl i jego stopy
WASNOCI BERYLU
Beryl jest jasnoszarym metalem, wykazujcym 2 odmiany alotropowe o struk-
turze heksagonalnej zwartej typu A3 wystpujcej poniej 1250C i o sieci prze-
strzennie centrowanej typu A2 wystpujcej powyej 1250C, a do temperatury
topnienia, ktra wynosi 1287C. Gsto Be wynosi 1,845 g/cm
3
. Znanych jest
okoo 40 mineraw, w ktrych wystpuje ten pierwiastek, w tym beryl (krzemian
771
7 roz 8-11-02 18:28 Page 771
berylu i aluminium) o najwikszym znaczeniu praktycznym. Oglny udzia tego
pierwiastka w skorupie ziemskiej jest niewielki i wynosi tylko 510
4
%. Metaliczny
beryl o czystoci 99,98% uzyskuje si przez redukcj fluorku berylu w temperatu-
rze 9001300C lub przez elektroliz chlorku berylu zmieszanego z chlorkiem so-
du i nastpn destylacj prniow. Beryl plastyczny o wydueniu nawet 140%
i o udziale mniejszym od 10
4
% domieszek jest otrzymywany przez elektroliz sto-
pionych chlorkw i nastpnie 810krotne przetapianie strefowe. Pprodukty
z berylu zwykle wytwarza si metodami metalurgii proszkw (porwnaj rozdz.
8.2.1), przez rozpylanie proszku w szczelnie zamknitych kapsuach stalowych
w prni i nastpne prasowanie na gorco w prni. Zmniejszenie wielkoci ziarn
proszku istotnie wpywa na zwikszenie wytrzymaoci i plastycznoci spiekw.
Naley zwrci uwag, e proszek lub pary berylu s silnie toksyczne i alergogen-
ne, natomiast w postaci uksztatowanej beryl jest nieszkodliwy. Blachy berylowe
uzyskuje si przez walcowanie na gorco, natomiast prty, ksztatowniki i rury wy-
twarza si przez wyciskanie na zimno w 400500C lub na gorco w temperaturze
9001100C ze stopniem przerobu wikszym od 5.
Beryl mona obrabia metodami obrbki skrawaniem, lecz wycznie przy uy-
ciu wglikw spiekanych. Mona go spawa ukiem krytym w osonie argonu lub
w prni. Wasnoci mechaniczne berylu mocno zale od jego czystoci i historii
technologicznej. W stanie prasowanym na gorco z wykorzystaniem proszku
o wielkoci ziarna mniejszej od 70 m beryl uzyskuje wytrzymao R
m
= 240300
MPa, i wyduenie A = 12%, gdy w stanie wyciskanym na gorco ma wytrzyma-
o R
m
= 500700 MPa i wyduenie A = 710%.
W tablicy 7.52 porwnano wasnoci berylu oraz innych metali lekkich z wa-
snociami stali typu maraging. Wielko R
m
/(g) podawana w kilometrach od-
powiada tzw. wytrzymaoci waciwej, okrelajcej dugo materiau, ktry ule-
gnie zerwaniu pod wpywem wasnej masy. Ze wzgldu na wysoki modu spry-
stoci E (ok. 300 GPa) oraz ma gsto, waciwy modu sprystoci berylu po-
niej temperatury ok. 500C jest najwikszy wrd wszystkich materiaw. Beryl
ma natomiast ma udarno nieprzekraczajc 5 J/cm
2
i nie nadaje si do pracy
w niskiej temperaturze. Beryl cechuje si wysokim przewodnictwem elektrycznym
i cieplnym, zblionym do aluminium i wykazuje najwiksz pojemno ciepln
waciw wrd wszystkich metali. Beryl jest odporny na korozj i podobnie jak
772
Tablica 7.52
Wytrzymao waciwa i sztywno niektrych stopw metali (wedug F. Wojtkuna i J.P. Soncewa)
Metal lub stop
Wytrzymao
na rozciganie
R
m
, MPa
Gsto ,
g/cm
3
Wytrzymao
waciwa ,
km
Modu sprystoci
waciwy ,
Beryl 680 1,8 38 16,1
Stop tytanu TiAl6V4 1500 4,5 33 2,6
Stop magnezu MgAl10ZnMn 430 1,8 24 2,3
Stal typu maraging N18K9M5T 1750 7,8 23 2,6
Stopy Al 700 2,9 21 2,4
km
R
g
m E
g
10
-3
7 roz 8-11-02 18:28 Page 772
aluminium ulega pasywacji pokrywajc si cienk warstw tlenkw, nie wykazujc
objaww korozji poniej 700C. Beryl ma najmniejszy efektywny przekrj wychwy-
tywania neutronw cieplnych i najwikszy przekrj ich rozpraszania, co decyduje
o jego zastosowaniach w technice jdrowej.
STOPY BERYLU
Znaczenie techniczne maj stopy berylu z pierwiastkami o wzajemnej bardzo
maej rozpuszczalnoci, ktre tworz mieszaniny. Znaczenie maj stopy BeAl, za-
wierajce 2443% Al, w tym stop o steniu 62% Be i 38%Al, zwany lockalloy, od
nazwy koncernu amerykaskiego Lockheed. Osnow tych stopw stanowi pla-
styczna i mikka mieszanina eutektyczna, w ktrej krystalizuj twarde i kruche
krysztay berylu. Stopy te cz w sobie wysok sztywno i wytrzymao oraz ma-
gsto cechujc beryl, z du plastycznoci aluminium. Stopy takie mog by
rwnie wytwarzane metodami metalurgii proszkw. Dodatek Mg i Ag wpywa na
zwikszenie wytrzymaoci tych stopw. Wstopach BeAg stenie Ag moe osi-
gn 60%, a dodatkowo mog by wprowadzane dodatki Li i La. Beryl moe by
rwnie dodawany do stopw elaza (np. FeBe0,6Ni20Cr15Mo7) stosowanych na
narzdzia chirurgiczne i igy do strzykawek, lub do stopw miedzi, tradycyjnie na-
zywanych brzami berylowymi (porwnaj rozdz. 7.2.7).
ZASTOSOWANIE BERYLU I JEGO STOPW
Stopy berylu znajduj due zastosowanie w technice lotniczej i kosmicznej, lecz
ze wzgldu na du krucho, gwnie na elementy pracujce na ciskanie. Beryl
umoliwia 3krotne obnienie masy w porwnaniu z aluminium i magnezem,
4krotne w stosunku do tytanu i 5krotne w porwnaniu do stali. Przewodnictwo
cieplne berylu jest porwnywalne z aluminium, a jego pojemno cieplna jest
2krotnie wiksza od aluminium, 3krotnie od elaza i 3,5krotnie od tytanu.
Beryl i jego stopy s stosowane na elementy silnikw rakietowych, w tym komr
spalania i dysz pracujcych do 3000C. Z berylu wykonywane s systemy anten stat-
kw kosmicznych i sztucznych satelitw, stery oraz poszycia systemw ochrony
cieplnej promw kosmicznych, a take zwierciada teleskopw optycznych instalo-
wanych na obiektach kosmicznych, np. na statkach typu Apollo. Beryl jest rwnie
stosowany na tarcze hamulcowe samolotw, a take samochodw wycigowych. Ze
wzgldu na wasnoci jdrowe beryl jest stosowany na powoki wytwornic ciepa
w reaktorach atomowych, cyklotrony oraz okienka lamp rentgenowskich o bardzo
maej absorpcji promieniowania. Beryl znalaz rwnie zastosowanie na elementy
inercyjne elektrostatycznych urzdze yroskopowych w statkach kosmicznych, o-
dziach podwodnych, samolotach wojskowych i meteozwiadowczych.
7.3.5. Magnez i jego stopy
MAGNEZ I JEGO WASNOCI
Magnez naley do metali lekkich, jego gsto wynosi 1,738 g/cm
3
. Masa ato-
mowa magnezu wynosi 24,3056. Krystalizuje w sieci heksagonalnej zwartej typu
A3 o parametrach a = 0,3209 nm i c = 0,521 nm. Temperatura topnienia Mg
773
7 roz 8-11-02 18:28 Page 773
wynosi 649C, a wrzenia 1107C. Wasnoci wytrzymaociowe Mg s niskie
(R
m
= 120160 MPa). Wykazujc due powinowactwo chemiczne do tlenu i azo-
tu, atwo utlenia si do chwili, a caa powierzchnia zostanie pokryta zwart war-
stw tlenkw utrudniajcych dalsz korozj. Wstanie czystym jest rzadko stosowa-
ny, jest jednak wartociowym skadnikiem oraz odtleniaczem i modyfikatorem sto-
pw metali. Zgodnie z dotychczasow norm PN-79/H-82161 jest produkowany ja-
ko elektrolityczny w dwch gatunkach, zawierajcych odpowiednio do 0,05 lub
0,1% zanieczyszcze. Magnez niestopowy odlewniczy zawierajcy co najmniej od
99,5 do 99,95% Mg, np. EN-MB99,5, jest ujty w projekcie normy PN-EN 12421.
STOPY MAGNEZU
Wtablicy 7.53 przedstawiono orientacyjnie udzia rnych zastosowa w rocz-
nym wiatowym zapotrzebowaniu na pierwotny magnez.
Stopy Mg cechuje maa gsto ok. 1,8 g/cm
3
i korzystne wasnoci mechanicz-
ne, w tym R
m
= 300350 MPa, A
11,3
do 20% oraz twardo ok. 100 HB. Z tego wzgl-
du stopy Mg znalazy zastosowanie w budowie samolotw, przemyle motoryzacyj-
nym, do wytwarzania aparatury automatycznej oraz na elementy sprztu domowe-
go i maszyn biurowych. W zalenoci od sposobu wytwarzania stopy Mg dzieli si
na odlewnicze i przeznaczone do obrbki plastycznej na zimno i na gorco.
Gwnym dodatkiem w stopach Mg jest Al w steniu 311%. Stopy Mg z Al
do obrbki plastycznej wykazuj struktur roztworu staego (Al w Mg), nato-
miast stopy utwardzone dyspersyjnie oraz stopy odlewnicze struktur podeutek-
tyczn mieszaniny roztworu oraz roztworu staego (rys. 7.38). Aluminium
zwiksza wytrzymao i wyduenie stopw odlewniczych Mg, poprawia te lej-
no i zmniejsza skurcz.
774
Tablica 7.53
Orientacyjny udzia rnych zastosowa w rocznym zuyciu magnezu
(wedug International Magnesium Association)
Zastosowanie Udzia, %
Konstrukcyjne, w tym: 15
- odlewy matrycowe 11,311,4
- odlewy grawitacyjne 0,8
- produkty walcowane 2,9
Niekonstrukcyjne, w tym: 85
- dodatek stopowy w stopach Al 53,5
- odsiarczanie 11,5
- modyfikacja eliwa 6,3
- redukcja metali 4,1
- chemikalia 3,2
- elektrochemikalia 3,2
- inne 3,2
7 roz 8-11-02 18:28 Page 774
Oprcz Al do stopw Mg czsto jest dodawany Zn, w steniu zwykle nieprze-
kraczajcym 5%. Cynk tworzy z Mg roztwr stay graniczny o zmniejszajcej si
rozpuszczalnoci Zn wraz z obnieniem temperatury, roztwr stay wtrny na
osnowie fazy midzymetalicznej Mg
7
Zn
3
ulegajcej rozpadowi eutektoidalnemu na
mieszanin roztworu i roztworu staego wtrnego na osnowie fazy midzyme-
talicznej MgZn (rys. 7.39). Cynk zwiksza wytrzymao i wyduenie stopw Mg,
polepsza rwnie lejno. Zwykle jest dodawany cznie z Al oraz Mn. Mangan
w steniu do ok. 0,5% zwiksza wytrzymao, poprawia odporno na korozj
i umoliwia spawanie stopw Mg (stop EN-MCMgAl6Mn jest stosowany m.in. na
obrcze k samochodowych). Wieloskadnikowe stopy Mg, zawierajce 310% Al,
13% Zn oraz dodatek Mn, nazywane elektronami, s stosowane zarwno na ele-
menty odlewane, jak i w postaci obrobionej plastycznie, przewanie na gorco.
Wasnoci stopw magnezu, zwaszcza odlewniczych, w podwyszonej tempe-
raturze polepszaj Zr, Ce w steniu do 1%, a take dodatki metali ziem rzadkich
do ok. 4%. Stosowane s take stopy odlewnicze MgZnCu oraz MgAlSi,
a take stopy Mg niezawierajce Al i Zn, w ktrych podstawowymi pierwiastkami
stopowymi s metale ziem rzadkich w steniu do 4,5% oraz Y do 5,5%, a take
dodatki Ag do 3% i Zr do 1%. Po odlewaniu stopy te s poddawane przesyca-
niu i starzeniu.
Odlewnicze stopy magnezu znormalizowane w PN-EN 1753:2001 zestawiono
w tablicy 7.54. Dotychczas w kraju stosowano odlewnicze stopy magnezu ujte
w wycofanej normie PN-88/H-88050.
775
Rysunek 7.38
Fragment wykresu rwnowagi
MgAl (wedug L.A. Willeya)
7 roz 8-11-02 18:28 Page 775
STOPY MAGNEZU WYTWARZANE PRZEZ KRZEPNICIE
Z DUYMI SZYBKOCIAMI I SZKA METALICZNE
Niektre stopy magnezu mog by wytwarzane z wykorzystaniem niekonwen-
cjonalnych technologii, np. przez krzepnicie z duymi szybkociami RSP (ra-
pidsolidification process). Zapewnia to nawet 20krotny wzrost odpornoci tego
materiau na korozj w porwnaniu ze stopami konwencjonalnymi, a take popra-
w odpornoci na pezanie. Odlewane tamy wytworzone z tych materiaw s na-
stpnie mechanicznie mielone na proszki, ktre umieszczone w pojemniku meta-
lowym s wyciskane w celu wytworzenia prtw. Struktura stopu typu
MgAl5Zn5Nd5 wytworzonego metod RSP wykazuje wielko ziarna 0,35 m,
co zapewnia wytrzymao na rozciganie R
m
ok. 500 MPa, czyli niemal dwukrot-
nie wiksz ni stopw konwencjonalnych. Niektre ze stopw magnezu wytwarza-
ne metod RSP wykazuj wasnoci nadplastyczne.
Zwikszone wasnoci mechaniczne stopw magnezu mona rwnie uzyska
wytwarzajc z nich szka metaliczne (porwnaj rozdz. 7.3.12). Najbardziej obiecu-
jce wasnoci wykazuj stopy potrjne z ukadw MgMLn, gdzie Mjest Ni lub
Cu, natomiast Ln to lantanowce, np. Y. Wytrzymao na rozciganie niektrych
szkie metalicznych ze stopw MgMLn moe osign R
m
= 610850 MPa,
a modu sprystoci E = 4060 GPa. Wasnoci szkie metalicznych Mg
65
Cu
25
Y
10
s zblione do otrzymywanych metod RSP. Nanokrystalizacja w trakcie wyarza-
nia przez 20 s w 100C odlewanych tam o strukturze amorficznej, moe zapewni
776
Rysunek 7.39
Fragment wykresu rwnowagi MgZn (wedug D.T. Hawkinsa)
7 roz 8-11-02 18:28 Page 776
777 777
Ludzie nauczyli si obrabia i stosowa srebro, niemal rwnoczenie ze zotem. S tego liczne dowody materi-
alne. W cigu 100 lat na zachodnich terenach Azji Mniejszej oraz w caym wiecie greckim od Italii po Libi
rozprzestrzenia si idea bicia srebrnych monet. Stemple na monetach symbolizuj miejsce ich powstania. W Karii
w Azji Mniejszej wybijano lwa (1) ok. 500 r. p.n.e., na wyspach na Morzu Egejskim w Andros wybijano amfor
(2) ok. 525 r. p.n.e., w Keos - kaamarnic (3) ok. 525 r. p.n.e., na Eginie - wia (4) ok. 540 r. p.n.e., natomiast
w Atenach - skarabeusza (5) ok. 540 r. p.n.e. Z czasem w Atenach bito monety z sowami - ptakami powicony-
mi bogini Atenie, jak moneta dziesiciodrachmowa z ok. 486 r. p.n.e. (6 awers i rewers), z ok. 460 r. p.n.e. (7)
i okresu pniejszego (8). Miasto Ateny, najbogatsze w caej Grecji, prowadzio handel z caym wczesnym
wiatem, wykorzystujc wasne monety z wizerunkiem sowy, ktry sta si tak popularny, e zaczto go nalad-
owa w innych krajach, tj. w Egipcie (9), Palestynie (10), Italii (11), Azji Mniejszej (12), Mezopotamii (13), Persji
(14) i Arabii (15). Z III wieku p.n.e. pochodzi moneta srebrna z Kartaginy ze soniem bojowym, upamitniajca
synne Hannibal ante portas (Hannibal przed bramami) wieczce marsz jego armii przez Alpy z 50 soniami
afrykaskimi, ktrych cz dotara do Rzymu, powodujc wielkie osupienie wrd bronicych si Rzymian.
Z Persji pochodzi sasanidzki talerz srebrny przedstawiajcy krla Szapurna II z IV wieku p.n.e. Kultura srebra
dotara z czasem w rejony Europy Zachodniej. Dowodzi tego srebrna blacha kocioka z Gundestrup
w dzisiejszej Danii z III wieku n.e. obrazujca wierzenia celtyckie. Bg krw przyjmuje ofiar w postaci rogw
jelenia (18), a bg Ezeus - Cernunnus ma poroe jelenia na gowie, a naga posta dosiadajca delfina, wyobraa
najpewniej podr ludzkiej duszy na wysp szczcia. Wspaniae produkty ze srebra zachoway si w Irlandii,
w tym brosza z Tary z VIII wieku, wykonana ze srebra i zotej plecionki, bogato zdobiona motywami celtyckimi
i inkrustowana bursztynem oraz emali (20) oraz srebrna brosza z okresu najazdu Wikingw (21) i pochodzcy
z VIII wieku kielich wykonany ze srebra i dekorowany inkrustacj z brzu, zota i emalii (22). Dzisiaj srebro nie
stracio na swym znaczeniu zdobniczym, jest stosowane podobnie jak jego stopy jako metal monetarny, a ze
wzgldu na stosunkowo du warto i relatywnie du odporno na korozj jest czsto rodkiem tezauryzacji
i lokat majtkow, zwaszcza w cennych produktach jubilerskich, jak rwnie ma due znaczenie uytkowe,
m.in. na sztuce i galanteri stoow, a take jako materia techniczny, m.in. na styki elektryczne.
1
5
3
7
8
9
10
11
12 13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
6
2
4
7 roz 8-11-02 18:28 Page 777
778 778
Struktura
1) czystego magnezu, pow. 160x;
2) stopu Mg-Al, pow. 160x;
3) stopu EN-MCMgAl8Zn1 po obrbce
cieplnej, z obszarami eutektycznymi na
granicach ziarn, pow. 650x;
4) stopu EN-MCMgAl8Zn1 w stanie
lanym, z wydzieleniami Mg
17
(Al,Zn)
12
,
pow. 650x;
lanym, pow. 70x;
lanym, z wydzieleniami Mg
17
(Al,Zn)
12
i eutektyk, pow. 320x;
lanym, po prbie skrcania, pow. 70x;
lanym, po prbie skrcania, pow. 320x
1 2 3
4 5
6 7 8
Magnez i jego stopy
7 roz 8-11-02 18:28 Page 778
np. w stopie Mg
85
Zn
12
Ce
3
uzyskanie nanokrystalicznych ziarn o wielkoci 320
nm i wytrzymao na rozciganie R
m
= 930 MPa. Trwaj prace nad opracowaniem
dalszych stopw z tej grupy oraz nad ich praktycznymi aplikacjami.
7.3.6. Metale trudno topliwe i ich stopy
OGLNA CHARAKTERYSTYKA METALI TRUDNO TOPLIWYCH
Do grupy metali trudno topliwych nale Nb, Ta, Mo, Woraz Re. Z wyjtkiem
dwch metali z grupy platynowcw, tj. osmu i irydu, maj najwysz temperatur
topnienia i najnisze jest cinienie par tych metali. Metale te charakteryzuj si du-
wytrzymaoci na rozciganie i du twardoci, wysok odpornoci na koro-
zj w rodowisku silnych kwasw oraz du arowytrzymaoci, przy braku odpor-
noci na utlenianie. W celu zapewnienia wymaganej aroodpornoci s pokrywa-
ne odpowiednimi powokami ochronnymi. Rozwj tych pokry ochronnych, gw-
nie na stopach niobu, umoliwia zastosowanie tych metali w technice kosmicznej,
w wysokiej temperaturze oraz rodowisku silnie utleniajcym. Pocztkowo szczel-
nie oklejano metal lub pokrywano go metod CVD. Wramach programu kosmicz-
nego Apollo opracowano warstwy nanoszone z gstwy aluminianw i krzemianw,
779
Tablica 7.54
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci odlewniczych stopw magnezu
Znak stopu
Stan
1)
Al Zn Mn RE
2)
Zr inne R
m
, MPa R
p0,2
, MPa A, %
EN-MCMgAl8Zn1 7,9 0,7 0,2 T4 240 90 8
EN-MCMgAl9Zn1(A) 9 0,7 0,2 240 120 6
EN-MCMgAl2Mn 2,1 0,1 0,5 F 150 80 8
EN-MCMgAl5Mn 5 0,1 0,4 180 110 5
EN-MCMgAl6Mn 6 0,1 0,4 190 120 4
EN-MCMgAl2Si 2,2 0,1 0,2 Si: 0,9 F 170 110 4
EN-MCMgAl4Si 4,3 0,1 0,2 Si: 1 200 120 3
EN-MCMgZn6Cu3Mn 6 0,6 Cu: 2,7 T6 195 125 2
EN-MCMgZn4RE1Zr
3)
4,3 0,1 1,2 0,7 T5 210 135 3
EN-MCMgRE3Zn2Zr
3)
2,5 0,1 3,3 0,7 145 100 3
EN-MCMgRE2Ag2Zr
4)
0,1 0,1 2,5 0,7 Ag: 2,5 T6 240 175 3
EN-MCMgRE2Ag1Zr
4)
0,1 0,1 2,3 0,7 Ag: 1,5 240 175 2
EN-MCMgY5RE4Zr
5)
0,1 0,1 3,7 0,7 Y: 5,1 T6 250 170 2
EN-MCMgY4RE3Zr
5)
0,1 0,1 3,4 0,7 Y: 4 220 170 2
1)
Odlewy cinieniowe (stan surowy F) lub w kokilach (stan utwardzony wydzieleniowo T4, T5 i T6).
2)
Metale ziem rzadkich.
Stopy wzbogacone w:
3)
cer,
4)
neodym,
5)
neodym i metale cikie ziem rzadkich.
7 roz 8-11-02 18:28 Page 779
nastpnie take nanoszonych przez zanurzanie, natryskiwanie i malowanie. Ze
wzgldu na wymagania powok eliminuje si zgrzewanie i nitowanie elementw
w trakcie produkcji oprzyrzdowania z powlekanych metali trudno topliwych.
Obecnie ograniczono zuycie metali trudno topliwych na arwki, siatki elek-
trod rurowych, elementy grzejne i zestyki elektryczne, poprzednio typowe dla tych
metali. Znajduj one natomiast powszechnie zastosowanie w technice kosmicznej,
elektronice, technice jdrowej, fizyce wysokich energii oraz przemysowych proce-
sach chemicznych. Kadego z tych metali, z wyjtkiem renu, rocznie zuywa si
ponad 1000 ton w skali wiatowej.
Wikszo niobu jest stosowana w postaci elazostopu do produkcji wysokowy-
trzymaych stali niskostopowych. Moe by take stosowany w postaci wglikw
NbC w wglikach spiekanych. Jedynie ok. 6% cakowitej produkcji niobu jest prze-
znaczana do wytwarzania stopw na osnowie Nb.
Najwiksze zuycie tantalu jest zwizane z zastosowaniem na spiekane anody
lub folie kondensatorw elektronicznych i obejmuje ok. 50% cakowitej produkcji
tego metalu. Okoo 25% obejmuj produkty walcowane, tj. blachy, pyty, prty i ru-
ry. Tantal jest take uywany na oprzyrzdowanie chemiczne, jak wymienniki cie-
pa, kondensatory i zbiorniki.
Wolfram jest gwnie stosowany do produkcji wglikw spiekanych uywanych
na narzdzia skrawajce i jako materia odporny na zuycie. Wgliki wolframu
obejmuj ok. 60% oglnej produkcji tego metalu. Wolfram jest rwnie stosowany
jako dodatek stopowy w stalach i stopach metali. Jedynie 16% oglnej produkcji
wolframu obejmuj produkty ze stopw wolframu stosowanych gwnie na kine-
tyczne penetratory energii, przeciwciary, koa zamachowe i regulatory, a take
ekrany i tarcze emitujce promieniowanie rentgenowskie. Wpostaci drutu wolfram
jest stosowany w sprzcie owietleniowym i elektronicznym oraz na termoelemen-
ty (porwnaj rozdz. 8.5.2). Okoo 3% oglnej produkcji wolframu dotyczy chemi-
kaliw.
Najwiksza cz molibdenu jest stosowana w postaci dodatkw stopowych
w stalach i stopach elaza oraz nadstopach. Jedynie 5% produkcji molibdenu obej-
muj produkty ze stopw molibdenu. Molibden jest stosowany w przemyle elek-
trotechnicznym i elektronicznym na katody i oprzyrzdowanie radarw, przewody
prdowe w magnetronach, trzpienie do nawijania uzwoje wolframowych w arw-
kach. Jest stosowany jako drut do lutowania wolframu, a take na elementy grzej-
ne oporowe w piecach elektrycznych pracujcych do ok. 2200C.
Platynoworenowe katalizatory obejmuj ok. 85% produkcji renu. Stopy renu
s natomiast stosowane w technice kosmicznej.
Na rysunku 7.40 przedstawiono wasnoci mechaniczne metali trudno topli-
wych w zalenoci od temperatury badania. Wtablicy 7.55 przedstawiono orienta-
cyjne skady chemiczne wybranych stopw metali trudno topliwych, a w tablicy
7.56 ich orientacyjne wasnoci arowytrzymae.
NIOB I JEGO STOPY
Niob ma gsto 8,57 g/cm
3
, krystalizuje w sieci regularnej przestrzennie cen-
trowanej typu A2 o parametrze sieci 0,294 nm. Masa atomowa niobu wynosi
92,9064. Jego temperatura topnienia wynosi 2468C, a wrzenia 4927C. Niob jest
780
7 roz 8-11-02 18:28 Page 780
stosowany jako pierwiastek stopowy w nadstopach niklu i kobaltu, jak rwnie
w niektrych typach stali odpornych na korozj oraz niskostopowych. S take sto-
sowane stopy niobu gownie z dodatkami Zr, Hf, W, Ta i Mo zwikszajcym aro-
wytrzymao. Stopy te znajduj zastosowanie w technice kosmicznej i lotniczej,
lecz zawsze do pracy w temperaturze podwyszonej wymagaj pokrywania po-
wierzchniowego, zwykle krzemkami. Zastosowanie w warunkach korozyjnocier-
nych znajduj stopy niobu z pierwiastkami grupy IV B, tj. Ti, Zr i Hf oraz grupy VI
B, tj. Mo i W, ktre w oddziaywaniach z C, O
2
i N
2
powoduj znaczne umocnie-
nie powierzchni elementw i produktw z tych stopw. Niob, stopy NbTi
i NbSn s stosowane jako nadprzewodniki (porwnaj rozdz. 8.5.5). Powyej ok.
400C niob ulega utlenieniu i kontaminacji zaabsorbowanym tlenem w atmosferze
utleniajcej, a take w atmosferze normalnie obojtnej lub redukujcej. Niob ab-
sorbuje wodr w temperaturze 250950C z atmosfery zawierajcej ten pierwia-
stek. Kontaminacja przez pierwiastki midzywzowe wpywa na zmniejszenie ci-
gliwoci w temperaturze pokojowej. Zwikszenie poziomu zanieczyszcze pogar-
sza wasnoci technologiczne, zwikszajce temperatur progu kruchoci, polep-
sza niskotemperaturowe umocnienie ze zwizanym z tym pogorszeniem cigliwo-
ci, intensyfikuje efekt utwardzania wydzieleniowego w nieznacznie podwyszonej
temperaturze i nieznacznie polepsza umocnienie w wysokiej temperaturze.
Stopy niobu mona podzieli na 3 grupy, charakteryzujce si:
wysok wytrzymaoci i nisk cigliwoci,
redni wytrzymaoci i cigliwoci,
nisk wytrzymaoci i wysok cigliwoci.
781
Rysunek 7.40
Zaleno wytrzymaoci
na rozciganie metali
trudno topliwych od
temperatury badania
(wedug J.B. Lamberta)
7 roz 8-11-02 18:28 Page 781
Wyduenie w prbie rozcigania w temperaturze pokojowej tych stopw (po
optymalnej obrbce cieplnej) wynosi odpowiednio 1015, 20 oraz 30%. Stopy na-
lece do drugiej grupy, rwnie po spawaniu i odpowiedniej obrbce cieplnej, ce-
chuj si wystarczajc cigliwoci, w przeciwiestwie do stopw pierwszej gru-
py, ktre s trudno spawalne.
Pomimo znacznych wiatowych zasobw rud niobu, jego stopy oraz wykonywa-
ne z nich produkty znajduj mniejsze praktyczne zastosowanie ni znacznie od
nich tasze i konkurencyjne produkty z molibdenu i jego stopw. Zastosowanie to
782
Tablica 7.55
Orientacyjny skad chemiczny stopw metali trudno topliwych (wedug J.B. Lamberta)
Oznaczenie stopw
Skad chemiczny, %
Nb Ta Mo W Re Zr Hf Ti Y C ThO
2
Stopy niobu
NbZr reszta 1
NbTa27W11Zr reszta 27,5 11 1
NbW10Zr2 reszta 10 2,5
NbHf10Ti reszta 10 1
NbW10Hf10Ti reszta 10 10 0,15
NbHf30W10 reszta 10 30
NbTi47 reszta 46,5
Stopy tantalu
TaW2Nb 0,15 reszta 2,5
TaW10 reszta 10
TaW8Hf2 reszta 8 2
TaW10Hf10 reszta 10 10 0,01
TaNb40 40 reszta
TaRe7 reszta 7,5
Stopy molibdenu
MoTiW reszta 0,02 0,5
MoTiZrW reszta 0,02 0,1 0,5
Stopy wolframu
WThO
2
reszta 1
WMo2 2 reszta
WMo15 15 reszta
WRe2 reszta 1,5
WRe3 reszta 3
WRe25 reszta 25
7 roz 8-11-02 18:28 Page 782
praktycznie ogranicza si do elementw rakiet oraz statkw kosmicznych oraz do
rurek osonowych elementw paliwowych w reaktorach atomowych. Stopy niobu
znajduj rwnie zastosowanie na elementy systemw wytwarzajcych lub magazy-
nujcych energi, pracujcych z wykorzystaniem agresywnych chemicznie lub bar-
dzo gorcych nonikw energii. Przykadowo mog to by tory atomowe, kapsuy
do przechowywania radioizotopw, obiegi turbin na pary metali, zbiorniki i obiegi
ciekych metali i soli, na ktre to elementy stosowane s gwnie stopy z grupy
o wysokiej cigliwoci. Wysokowytrzymae stopy niobu nalece do grupy pierw-
szej stosowane s natomiast na elementy turbin gazowych o krtkotrwaym oddzia-
ywaniu bardzo wysokiej temperatury. Ze wzgldu na podatno na utlenianie, sto-
py niobu nie s stosowane w turbinach gazowych silnikw odrzutowych do dugo-
trwaej pracy.
TANTAL I JEGO STOPY
Gsto tantalu wynosi 16,6 g/cm
3
, jego masa atomowa wynosi 180,948,
a krystalizuje w sieci regularnej przestrzennie centrowanej typu A2 o parametrze
sieci 0,33026 nm. Jego temperatura topnienia wynosi 2996C, a temperatura
wrzenia osiga 5427C. Tantal czy korzystne wasnoci niewystpujce w in-
nych metalach trudno topliwych, tzn. bardzo dobre wasnoci technologiczne, ni-
sk temperatur progu kruchoci i wysok temperatur topnienia. Wtablicy 7.57
podano gwne obszary zastosowa tego pierwiastka. Obecnie najwiksze jest zu-
ycie tego pierwiastka na kondensatory elektrolityczne (porwnaj rozdz. 8.5.3).
Znaczce jest rwnie zastosowanie tantalu na elementy wyposaenia i urzdze
chemicznych, w tym na wymienniki ciepa, skraplacze, studzienki i wykadziny
783
Tablica 7.56
Wytrzymao na rozciganie oraz czasowa wytrzymao na pezanie wybranych stopw metali trudno topliwych
(wedug A. Hernasa)
Metal
Oznaczenie
stopu
Wytrzymao na rozciganie
R
m
, MPa
Czasowa wytrzymao
na pezanie
R
z z /100
/ R
/1000
, MPa
20C 1000C 1200C 1400C 1000C 1200C
Nb
Nb 300 120 50 30 70 / 50 25 /
Nb-1Zr 400 270 170 50 130 / 35 /
Cb-752 600 380 250 110 90 / 25
FS-85 700 450 300 130 / 150 110 / 60
Ta
Ta 400 200 100 70 50 / 25 /
T-111 800 530 360 250 / 200 / 90
Mo
Mo(0,02C) 700 270 150 100 140 / 70 /
Mo-0,5Ti 750 460 280 130 330 / 120 /
TZM 900 600 500 250 470 / 400 230 / 100
W
W 800 400 320 250 230 / 130 /
W-2ThO
2
340 250
7 roz 8-11-02 18:28 Page 783
wewntrzne zbiornikw; pojemniki na kwasy: azotowy, solny, bromowy i siarkowy
oraz inne chemikalia.
Dysze do wyciskania wykonane z tantalu umoliwiaj wytwarzanie wkien
z rnych materiaw. Ze wzgldu na wysok temperatur topnienia, tantal jest sto-
sowany na elementy grzewcze, osony termiczne i inne elementy prniowych pie-
cw do obrbki cieplnej. Tantal znajduje take specjalne zastosowania kosmiczne
i nuklearne. Jest rwnie stosowany na protezy pozostajce w kontakcie z pynami
fizjologicznymi w organizmie (porwnaj rozdz. 8.6) jak rwnie jest skadnikiem
stopowym nadstopw arowytrzymaych. Wgliki tantalu s wanym skadnikiem
wglikw spiekanych (porwnaj rozdz. 8.2.6) stosowanych na ostrza narzdzi skra-
wajcych. Nowym i wanym militarnym zastosowaniem tantalu jest wykorzystanie
go jako penetratora pancerzy. Stopy tantalu z pierwiastkami grupy IV B, tj. Ti, Zr
i Hf, oraz grupy VI B, tj. Mo i W, w kombinacji z pierwiastkami midzywzowy-
mi C, H, N i O, zapewniaj bardzo du odporno powierzchni na cieranie i ko-
rozj. Pierwiastki te powoduj zwikszenie wytrzymaoci na rozciganie i granicy
plastycznoci przy rwnoczesnym obnieniu cigliwoci. Zwikszenie kruchoci
nastpuje jeeli kontaminacja osignie wystarczajco wysoki poziom, przy czym
dopuszczalne zanieczyszczenie tantalu o wysokiej czystoci (min. 99,90% Ta) wy-
nosi: 0,05% Nb, 0,03% W, 0,010,02% O, 0,01% Fe, 0,01% Mo, 0,0050,0075% C,
0,005% Ni, 0,005% Si, 0,005% Ti oraz 0,001% H.
Stopy tantalu nadaj si do pracy w bardzo wysokiej temperaturze, wyszej od
1500C, maj jednak mniejsz arowytrzymao ni stopy niobu i molibdenu. Od-
nosi si to szczeglnie do wytrzymaoci krtkotrwaej na pezanie.
Ograniczenia w zastosowaniu stopw tantalu wi si z jego wysok cen oraz
mniejszymi wiatowymi zasobami ni niobu, molibdenu lub wolframu. Zalet sto-
pw tantalu jest natomiast, w odrnieniu od stopw niobu i molibdenu, ich atwa
przerbka w temperaturze pokojowej i dobra spawalno. Stopy tantalu znalazy
zastosowanie np. w systemach przetwarzania energii dla kosmonautyki oraz wyka-
zuj szczeglnie wysok odporno korozyjn na dziaanie agresywnego rodowi-
ska chemicznego. Wolfram i molibden w stopach tantalu su do umocnienia roz-
tworu staego, hafn dodawany jest w celu zwizania zanieczyszcze wgla, azotu,
tlenu, a przy celowo podniesionym steniu wgla i azotu do utwardzania wydzie-
leniowego stopu. Ze wzgldu na zapewnienie wystarczajco wysokiej cigliwoci
w temperaturze pokojowej, sumaryczny udzia dodatkw stopowych w stopach tan-
talu nie moe jednak przekroczy atomowo ok. 10%.
784
Tablica 7.57
Gwne obszary zastosowa tantalu (wedug danych Tantalum Producers Association)
Obszar zastosowa Udzia masowy, %
Elektronika 65,7
Technika kosmiczna i lotnicza 8,2
Wgliki spiekane 5,9
Przemys chemiczny 2,7
Inne 17,5
7 roz 8-11-02 18:29 Page 784
MOLIBDEN I JEGO STOPY
Gsto Mo wynosi 10,2 g/cm
3
. Jego temperatura topnienia osiga 2625C,
a wrzenia ok. 4800C. Nie wykazujc odmian alotropowych, krystalizuje w sieci
regularnej przestrzennie centrowanej A2 o parametrze sieci 0,31468 nm. Masa ato-
mowa molibdenu wynosi 95,941. Wytrzymao na rozciganie wynosi ok. 2500
MPa. Jak si sdzi, temperatura progu kruchoci Mo mieci si w przedziale od
50 do +40C, chocia zwikszenie stenia domieszek i zanieczyszcze powodu-
je przesunicie tej temperatury do wikszych wartoci. Molibden jest wic kruchy
na zimno i dlatego moe by obrabiany plastycznie jedynie na gorco.
Molibden jest odporny na korozj atmosferyczn oraz w rodowiskach ciekych
soli metali alkalicznych i kwasw organicznych. Wpodwyszonej temperaturze Mo
silnie si utlenia, a jego tlenki sublimuj w zakresie temperatury 680700C. Ele-
menty wykonane z molibdenu wymagaj zatem zabezpieczenia powokami ochron-
nymi, np. przez platerowanie stopem CrAlSi. Natomiast niezabezpieczony Mo
moe by nagrzewany w atmosferze azotu, wodoru, argonu, helu lub w prni.
Molibden znalaz zastosowanie w mechanice precyzyjnej, elektronice, w budo-
wie aparatury chemicznej, a take na elementy grzejne i odbyniki w piecach pr-
niowych do obrbki cieplnej lub spiekania proszkw metali.
Znaczenie praktyczne zyskay rwnie stopy molibdenu, stosowane gwnie
w elektronice, tele- i radiotechnice, w inynierii chemicznej, a take w budowie re-
aktorw atomowych, rakiet oraz samolotw odrzutowych.
Stopy Mo zawierajce do ok. 60% Re mog by obrabiane plastycznie na zim-
no, gdy ren powoduje obnienie temperatury progu kruchoci do ok. 150C.
Czciej s stosowane podwjne stopy Mo, zawierajce dodatki do ok. 0,5% Ti,
Zr, Nb lub Hf, znacznie podwyszajce wasnoci wytrzymaociowe roztworu sta-
ego, ktry tworz z Mo bez obniania jego plastycznoci. Stopy wieloskadnikowe
Mo z Ti i Zr oraz ok. 0,3% C s umacniane w wyniku utwardzania wydzieleniowe-
go przez wgliki Mo, Ti i Zr, co sprzyja rwnie znacznemu zwikszeniu arowy-
trzymaoci tych stopw.
WOLFRAM I JEGO STOPY
Wolfram ma gsto 19,254 g/cm
3
, krystalizuje w sieci regularnej przestrzennie
centrowanej typu A2 o parametrze sieci 0,31652 nm. Masa atomowa wolframu wy-
nosi 183,841. Jego temperatura topnienia wynosi 3410C, a wrzenia ok. 5700C.
Wtemperaturze pokojowej wolfram w stanie zgniecionym ma wprawdzie du wy-
trzymao na rozciganie ok. 4200 MPa, lecz bardzo niskie wasnoci plastycz-
ne, gdy temperatura jego progu kruchoci wynosi ponad 300C. Wolfram ma wy-
sok temperatur rekrystalizacji, dziki czemu jego czasowa wytrzymao na pe-
zanie jest dua do temperatury ok. 1000C. Wykazuje jednak du skonno do
utleniania, czemu mona przeciwdziaa stosujc powoki dyfuzyjne z Al lub Si.
Wolfram jest wytwarzany metodami metalurgii proszkw, a jego obrbka pla-
styczna polega na cignieniu lub walcowaniu na gorco.
Stopy Wz ok. 30% Re o wysokich wasnociach wytrzymaociowych i wyszych
od wolframu wasnociach plastycznych, ze wzgldu na wysokie koszty, s stosowa-
ne rzadko, gwnie na przewody wysokotemperaturowych termopar, na niektre
785
7 roz 8-11-02 18:29 Page 785
elementy w elektronice oraz do wytwarzania stycznikw. Wysokie wasnoci wytrzy-
maociowe oraz zadowalajc plastyczno wykazuj rwnie stopy W z Mo, Zr
lub Nb, stosowane w przemyle lotniczym oraz elektro-, radio- i teletechnice.
7.3.7. Cynk i jego stopy
WASNOCI CYNKU
Cynk jest metalem cikim, o gstoci 7,133 g/cm
3
, krystalizujcym w sieci A3
o parametrach a = 0,26649 nm i c = 0,49468 nm. Masa atomowa cynku wynosi
65,392. Temperatura topnienia Zn wynosi 419,5C, a wrzenia 906C. W tempe-
raturze 150200C cynk charakteryzuje si dobr podatnoci na odksztacenie
plastyczne. Jego dobra odporno na korozj sprawia, e jest stosowany do zabez-
pieczania stali przed korozj.
Gatunki cynku (od Z1 do Z5) s objte norm PN-EN 1179:1998. W zaleno-
ci od sposobu wytwarzania (rektyfikowany, elektrolityczny, rafinowany, hutniczy
lub wtrny) cynk w rnym stopniu jest zanieczyszczony domieszkami, do ktrych
nale Pb, Cd, Fe, Cu, As, Sb i gwnie Sn, sprzyjajca pkniciom na gorco
w czasie obrbki plastycznej oraz korozji midzykrystalicznej. Wytrzymao na
rozciganie Zn wynosi ok. 100140 MPa przy twardoci ok. 35 HB, a wyduenie
A
11,3
= 55%.
Cynk i jego stopy s stosowane w formie powok, odleww, blach, drutw ci-
gnionych, odkuwek i wyciskanych ksztatownikw. Due znaczenie odgrywa cynk
w zastosowaniu w stopach miedzi (mosidzach, porwnaj rozdz. 7.2.3) i jako ano-
da ochronna w rodowisku wody morskiej. Powoki ochronne z cynku, o najwik-
szym znaczeniu wrd wszystkich stopw na wiecie, s stosowane do ochrony an-
tykorozyjnej stali i stopw elaza i s nanoszone jedn z nastpujcych metod:
ogniowo w kpieli metalowej,
metodami elektrochemicznymi jako powoki galwaniczne elektrolityczne,
metodami metalizacji natryskowej przez rozpylanie ciekego metalu,
przez nanoszenie proszku cynku metodami chemicznymi lub mechanicznymi
przez tzw. mechaniczne galwanizowanie.
Cynk jest take stosowany na pyty poligraficzne oraz do produkcji ogniw i ba-
terii elektrycznych. Blachy i tamy z cynku z niewielkim dodatkiem Cu i Ti (PN-
EN 988:1998) s stosowane w budownictwie.
STOPY CYNKU
Techniczne zastosowanie znalazy stopy Zn z Al o steniu 330%, zwane zna-
lami. Znale wieloskadnikowe zawieraj ponadto do 5% Cu i 0,06% Mg. Znale wy-
kazuj struktur mieszaniny eutektoidalnej roztworw (Al w Zn) oraz (Zn
w Al) rysunek 7.41. Przemiana eutektoidalna wywouje skurcz stopu. Zmiany wy-
miarowe powoduje rwnie starzenie stopu w temperaturze pokojowej, przebiega-
jce nawet przez kilka lat. Tym niekorzystnym przemianom przeciwdziaa dodatek
do ok. 0,1% Mg, polepszajcy odporno znali na korozj midzykrystaliczn.
786
7 roz 8-11-02 18:29 Page 786
Wieloskadnikowe znale z Cu ulegaj starzeniu, ktre nie powodujc istotnego
zwikszenia wasnoci wytrzymaociowych, wywouje zmiany wymiarowe i pogor-
szenie odpornoci na korozj. Z tego wzgldu stopy te s starzone w temperaturze
ok. 95C.
Stopy o duym steniu Al s stosowane jako odlewnicze, gwnie na odlewy ci-
nieniowe korpusw, obudw i pokryw rnych urzdze w przemyle precyzyj-
nym, elektrotechnicznym i motoryzacyjnym. Wykonuje si z nich np. elementy
ganikw, maszyn do pisania i licznikw, a take oyska lizgowe oraz tuleje.
Znale o maym steniu Al s obrabiane plastycznie na gorco
w 200300C w przypadku stopw dwuskadnikowych oraz poniej 240C lub po-
wyej 300C w przypadku stopw wieloskadnikowych. Stosuje si je na elemen-
ty osprztu motoryzacyjnego i elektrotechnicznego oraz elementy zamkw byska-
wicznych. Wstanie obrobionym plastycznie wasnoci znali s zblione do wasno-
ci mosidzw i dlatego czsto je zastpuj.
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci odlewniczych stopw cynku podano
w tablicy 7.58 (wedug PN-EN 12844:2001). Krajowe stopy cynku do obrbki pla-
stycznej ujto w dotychczasowej normie PN-80/H-87101.
Wtablicy 7.59 zestawiono typowe zastosowania cynku i stopw cynku obrabia-
nych plastycznie.
787
Rysunek 7.41
Wykres rwnowagi ZnAl (wedug L.A. Willeya)
7 roz 8-11-02 18:29 Page 787
7.3.8. Cyna i ow oraz ich stopy
WASNOCI CYNY
Cyna wystpuje w dwch odmianach alotropowych. Odmiana (szara) o sieci
regularnej wystpuje poniej temperatury 13,2C. Odmiana (biaa) o sieci tetra-
gonalnej ciennie centrowanej jest trwaa powyej tej temperatury. Ochodzenie cy-
ny poniej 13,2C, a w praktyce poniej ok. 20C, powoduje nieodwracaln prze-
mian , zwizan ze znacznym zwikszeniem objtoci i napre wasnych,
a w konsekwencji z rozpadem cyny na szary proszek. Dodatki co najmniej 0,5% Pb
lub Sb przeciwdziaaj temu zjawisku.
788
Tablica 7.58
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci odlewniczych stopw cynku
Znak
stopu
rednie stenie pierwiastkw, % Wasnoci mechaniczne
1)
Al Cu Mg inne R
m
, MPa R
p0,2
, MPa A
50mm
, %
ZP16 0,03 1,2 0,01 Cr: 0,15, Ti: 0,2 220
ZP3 4 0,08 0,04 280 200 10
ZP5 4 1 0,04 330 250 5
ZP2 4 3 0,04 355 270 5
ZP6 5,7 1,4 0,003
ZP8 8,4 1 0,02 370 220 8
ZP12 11 0,8 0,02 400 300 5
ZP27 26,5 2,3 0,015 425 370 2,5
1)
Wartoci rednie dla odleww cinieniowych; stop ZP6 nie jest odlewany t metod.
Tablica 7.59
Typowe zastosowania cynku i stopw cynku obrabianych plastycznie
(wedug International LeadZinc Research Organisation)
Grupa stopw Zastosowanie
Czysty cynk oprzyrzdowanie do gbokiego toczenia, roztaczany metal
Stopy
Zn-Cu
materiay na konstrukcje budowlane, oprzyrzdowanie
do gbokiego toczenia, stopy monetarne
Stopy
Zn-Cu-Ti
pokrycia dachw, rynny i rury spustowe, materiay na konstrukcje
budowlane, oprzyrzdowanie do gbokiego toczenia,
kolektory soneczne, pytki adresowe
Stopy
Zn-Pb-Cd-Fe
materiay na konstrukcje budowlane, pojemniki suchych baterii, oprzyrz-
dowanie do gbokiego toczenia, pytki adresowe, odczynniki elektrolityczne
Nadplastyczne
stopy Zn-Al
elementy ksztatowe, jak obudowy maszyn do pisania,
panele komputerowe, obudowy
7 roz 8-11-02 18:29 Page 788
Masa atomowa cyny wynosi 118,717. Temperatura topnienia cyny wynosi
232C, a wrzenia 2270C. Gsto fazy Sn wynosi 7,29 g/cm
3
, natomiast faza
wykazuje gsto 5,765 g/cm
3
. Wasnoci mechaniczne cyny s bardzo niskie:
R
m
= 2030 MPa, A
11,3
= 40%, a twardo 56 HB. Cyny nie mona umacnia
zgniotowo, gdy temperatura rekrystalizacji jest nisza od 0C.
Cyna wykazuje dobr odporno na korozj, szczeglnie za w rodowisku
kwasu octowego, tlenu, acetylenu, amoniaku, rodkw spoywczych oraz wody
morskiej. Z tego wzgldu jest stosowana w postaci folii do pakowania ywnoci.
Przez galwaniczne nanoszenie powok cynowaniu poddaje si blachy stalowe,
a take przewody elektryczne w izolacji gumowej. Gatunki cyny (od Sn 99,85 do
Sn 99,99) ujto w normie PN-EN 610:1998.
WASNOCI OOWIU
Ow, niewykazujcy odmian alotropowych, krystalizuje w sieci regularnej
ciennie centrowanej typu A1 o parametrze 0,49489 nm. Jego masa atomowa wy-
nosi 207,21. Gsto oowiu wynosi 11,3 g/cm
3
. Temperatura topnienia oowiu wy-
nosi 327,4C, natomiast temperatura wrzenia osiga 1750C. Wasnoci wytrzyma-
ociowe s bardzo niskie, gdy R
m
wynosi ok. 20 MPa, a twardo ok. 3 HB. Za
to Pb ma bardzo due wasnoci plastyczne, w tym wyduenie A
11,3
ok. 70% oraz
przewenie Z ok. 100%. Wykazuje du podatno na pezanie nawet w tempe-
raturze pokojowej. Cechuje si ponadto dobr odpornoci na korozj w rodowi-
sku kwasu siarkowego, rozcieczonego kwasu solnego oraz rozcieczonych alka-
liw, np. KOH lub NaOH.
Ow jest stosowany na pyty akumulatorowe, blachy w budownictwie (PN-EN
12588:2002U), osony kabli oraz w rentgenografii i radiografii na osony prze-
ciwradiacyjne. Gatunki oowiu podane w projekcie normy PN-EN 12659 zawiera-
j co najmniej od 99,94 do 99,99% Pb (oznaczone odpowiednio PB940R do
PB990R). Krajowe gatunki oowiu zawiera dotychczasowa norma PN-75/H-82201.
STOPY OOWIU Z ANTYMONEM OW TWARDY
W celu polepszenia twardoci i odpornoci na cieranie do Pb dodaje si
110% Sb, a take niewielkie stenie Sn, As, Cd lub Te (wedug dotychczasowej
normy PN-79/H-87201). Twardo takich stopw, zwanych oowiami twardymi,
wzrasta do ok. 17 HB. Podobnie jak ow, stopy te s stosowane na powoki kabli
(wedug projektu PN-EN 12548; porwnaj rozdz. 8.5.2), podkadki, uszczelki, do
produkcji akumulatorw, elementw aparatury chemicznej, anod do galwanizacji.
Stop PbSb3As jest stosowany do produkcji rutu.
STOPY CYNY DO OBRBKI PLASTYCZNEJ I ODLEWNICZE
Stopy cyny z niewielkim dodatkiem antymonu (ok. 2,5%) s przeznaczone do
obrbki plastycznej. Stosuje si je do wytwarzania folii na otuliny i do platerowa-
nia folii oowianej. Stopy zawierajce ok. 38% Sb oraz do 2,5% Cu (PN-EN 611-
1:1999) s stosowane zarwno jako odlewnicze jak i do obrbki plastycznej. Stopy
cyny zawierajce 1215% Sb i ok. 5% Cu, a take do 10% Pb s stosowane na od-
lewy cinieniowe i elementy aparatury pomiarowej.
789
7 roz 8-11-02 18:29 Page 789
STOPY OYSKOWE CYNY I OOWIU
Do najpowszechniej stosowanych stopw
cyny i oowiu nale stopy oyskowe, stoso-
wane do wylewania panewek oysk lizgo-
wych w samochodach, wagonach, sprar-
kach, turbinach, walcarkach i innych maszy-
nach. Stopy te maj mikk i plastyczn
osnow z czstkami nonymi twardych faz
zapewniajcych du odporno na ciera-
nie (rys. 7.42).
Najkorzystniejsze wasnoci wykazuj
stopy na osnowie cyny, zawierajce 713%
Sb, 37% Cu i do 1,2% Cd, zwane babbitami
cynowymi (tabl. 7.60 wedug PN-ISO
4381:1997). Ich osnow stanowi drobnoziar-
nista eutektyka bogata w cyn o niskiej twar-
doci, z wydzieleniami twardych faz Sn
3
Sb
2
w ksztacie szecianw oraz Cu
6
Sn
5
w kszta-
cie igie. Babbity cynowe mog przenosi na-
ciski powierzchniowe ok. 1 kN/cm
2
przy
prdkoci obwodowej ok. 5 m/s.
Ze wzgldu na oszczdnoci Sn przy na-
ciskach wikszych ni 1 kN/cm
2
i prdkoci
obwodowej mniejszej od 1,5 m/s s stosowa-
ne babbity oowiowe z dodatkiem Sb, a take
Sn i Cu. Stopy te zawieraj 916% Sb,
0,911% Sn, do 1,5% Cu, do 1,2% As i reszt Pb (tabl. 7.60 wedug PN-ISO
4381:1997). Eutektyki bogate w Pb stanowi plastyczn osnow babbitw oowio-
wych, a twarde wydzielenia faz Sn
3
Sb
2
i Cu
2
Sb decyduj o odpornoci tych stopw
na cieranie. Babbity oowiowe cechuj si wysok wytrzymaoci i dobr odpor-
noci na korozj. S stosowane do wylewania panewek i tam bimetalowych o-
ysk silnikw samochodowych, pomp i sprarek.
790
Rysunek 7.42
Schemat wpywu struktury stopu oyskowego na wspprac
elementw oraz smarowanie oyska lizgowego
Tablica 7.60
Orientacyjny skad chemiczny i twardo stopw oyskowych
Grupa stopw Znak stopu
Twardo, HB
Sn Pb Sb Cu Cd As Ni
Na osnowie cyny
(babbity cynowe)
SnSb12Cu6Pb 80 2 12 6 25
SnSb8Cu4 89 7,5 3,5 22
SnSb8Cu4Cd 87,7 7,5 3,5 1 0,3 28
Na osnowie oowiu
(babbity oowiowe)
PbSb15SnAs 1,3 83,2 14,5 1 18
PbSb15Sn10 10 75 15 21
PbSb14Sn9CuAs 9 74,3 14 1,1 0,5 0,7 0,4 22
PbSb10Sn6 6 84 10 27
7 roz 8-11-02 18:29 Page 790
STOPY DRUKARSKIE
Stopy oowiu zawierajce 1226% Sb i ok. 57% Sn, w niektrych przypad-
kach 2% Sn lub bezcynowe (wedug dotychczasowej normy PN-78/H-87202), sto-
sowano w poligrafii na czcionki lub do odlewania skadu metodami linotypow,
monotypow lub stereotypow. Stopy drukarskie o duym steniu Sb maj osno-
w trjskadnikowej eutektyki z wydzieleniami krysztaw pierwotnych roztworu
(Sb i Sn w Pb). Natomiast w stopach o maym steniu Sb wydziela si faza
(Sb
2
Sn
3
).
STOPY NISKOTOPLIWE
Wieloskadnikowe stopy Pb, Sn lub Bi, zawierajce zwykle ponadto dodatki Cd,
Sb lub Cu, maj nisk temperatur topnienia 70400C. S stosowane na czujni-
ki i automaty przeciwpoarowe, na odlewy precyzyjne, oprawy strzykawek i sprzt
medyczny, panewki oysk oraz w przemyle elektrotechnicznym. W stopach tych
mona rwnie inkludowa zgady metalograficzne.
Wybrane stopy o najniszej temperaturze topnienia (wedug dotychczasowej
normy PN-91/H-87203) zestawiono w tablicy 7.61.
SPOIWA CYNOWOOOWIOWE I INNE LUTY MIKKIE
Lut mikki jest spoiwem metalowym przeznaczonym do czenia innych meta-
li, przy czym jego temperatura topnienia jest nisza od temperatury topnienia me-
tali czonych i zwykle jest nisza od 450C. Luty te zapewniaj dobre zwilanie
powierzchni czonych metali oraz maj wski zakres temperatury topnienia.
Spoiwa cynowooowiowe oraz cynowooowiowe z dodatkiem antymonu sta-
nowi wikszo gatunkw okrelonych w normie PN-EN 29453:2000 (tabl. 7.62).
791
Tablica 7.61
Orientacyjny skad chemiczny i temperatura topnienia wybranych stopw niskotopliwych
*)
Stop rednie stenie pierwiastkw, %
Temperatura topnienia,
C
znak nazwa Bi Sn Pb Cd Sb Cu
BiPb25Sn12Cd12 Wooda 50 12,5 25 12,5 70
BiPb26Sn13Cd10 Lipowitza 50 13,5 26,5 10 80
BiPb30Sn20 Lichtenberga 50 20 30 92
BiPb31Sn19 Newtona 50 19 31 96
BiPb28Sn14Sb9 matrix 47,5 14,5 28,5 9,5 108
PbSn30Bi25 strzykawkowy 25 30 45 135
PbBi25Sn13Cd13 Rosego 25 13,5 49 12,5 146
PbSn20Bi20 strzykawkowy 20 20 60 195
SnPb33Sb13Cu4 50 33 13 4 200
*)
7 roz 8-11-02 18:29 Page 791
Na luty mikkie stosowane s rwnie inne stopy SnPb lub PbSn z dodatkiem
Bi, Cd Cu, Bi lub Ag oraz stopy BiSn, PbAg, SnIn. Temperatura topnienia tych
stopw mieci si w zakresie od ok. 120 do 365C. Oznaczenie lutw mikkich
(wedug projektu PN-EN ISO 3677) skada si z litery S, mylnika, a nastpnie
symboli pierwiastkw chemicznych oraz liczb odpowiadajcych redniemu ste-
niu masowemu gwnych skadnikw stopu (tabl. 7.62).
Wytrzymao uzyskiwanych zczy na rozciganie R
m
wynosi ok. 5070 MPa,
a wytrzymao na cinanie R
t
maksymalnie osiga ok. 22 MPa.
7.3.9. Metale szlachetne i ich stopy
OGLNA CHARAKTERYSTYKA METALI SZLACHETNYCH
*)
Do metali szlachetnych nale: Au, Ag, Pt oraz inne platynowce, tj. Ru, Rh, Pd,
Os i Ir. Metale szlachetne wykazuj du odporno na korozj w atmosferze po-
wietrza, nawet przy duej wilgotnoci. Nie utleniaj si i s odporne na dziaanie
wszystkich kwasw z wyjtkiem tzw. wody krlewskiej. Stosuje si je gwnie
w elektronice i elektrotechnice, a Au, Ag i Pt i ich stopy take w jubilerstwie do
wytwarzania biuterii i przedmiotw artystycznych, do produkcji monet i medali,
792
Tablica 7.62
Orientacyjny skad chemiczny i temperatura topnienia wybranych lutw mikkich
Znak stopu
Temperatura
topnienia, C
Sn Pb inne
S-Sn63Pb37 63 37 183
S-Sn50Pb50 50 50 183190
S-Pb70Sn30 30 70 183255
S-Pb92Sn8 8 92 320325
S-Sn60Pb40Sb 60 39,7 Sb: 0,3 183190
S-Pb78Sn20Sb2 20 78,2 Sb: 1,8 185270
S-Sn95Sb5 95 Sb: 5 230240
S-Bi57Sn43 43 Bi: 57 138
S-Sn50Pb32Cd18 50 32 Cd: 18 145
S-Sn60Pb38Cu2 60 38,2 Cu: 1,8 183190
S-Sn50In50 50 In: 50 117125
S-Sn96Ag4 96,2 Ag: 3,8 221
S-Pb93Sn5Ag2 5 93,5 Ag: 1,5 296301
*)
Stopy metali szlachetnych, gwnie zota, tradycyjnie (zwaszcza w jubilerstwie) okrela si
w karatach (jednostka niezgodna z ukadem SI) i std w dalszej czci podano np. 10 k Au
(zoto prby 416), 14 k Au (zoto prby 585) lub 18 k Au (zoto prby 750) itd.
7 roz 8-11-02 18:29 Page 792
naczy i sztucw, a take w protetyce stomatologicznej. Stopy metali szlachet-
nych s ponadto gwnymi skadnikami spoiw i lutowi (dotychczasowa norma PN-
80/M-69411), stosowanych do wykonywania pocze w tych produktach. Podsta-
wowe wasnoci metali szlachetnych podano w tablicy 7.63. Wtablicy 7.64 przed-
stawiono zastosowanie przemysowe metali szlachetnych. Zastosowanie metali
szlachetnych na powoki ochronne i dekoracyjne przedstawiono w tablicy 7.65.
ZOTO I STOPY ZOTA
Zoto krystalizuje w sieci regularnej ciennie centrowanej typu A1. Jego wasno-
ci podano w tablicy 7.63. Dotychczasowa polska norma (PN-M-17006:1998) obej-
muje trzy gatunki zota: Au 99,96, Au 99,90 i Au 99,60. Ze wzgldu na bardzo du-
plastyczno moe by obrabiane plastycznie na zimno, a wytwarzane folie osi-
gaj grubo mniejsz od 0,1 m. Twardo Au jest jednak niewielka mniejsza
od 20 HB, co wie si z bardzo ma odpornoci zota na cieranie. Dlatego zwy-
kle nie stosuje si czystego metalu, lecz stopy Au o znacznie wikszej twardoci
i wyszych wasnociach wytrzymaociowych.
793
Tablica 7.63
Wybrane wasnoci metali szlachetnych (wedug A.R. Robertsona)
Wasnoci Pt Pd Ir Rh Os Ru Au Ag
Liczba atomowa 78 46 77 45 76 44 79 47
Masa atomowa 195,078 106,421 192,217 102,906 190,233 101,072 196,967 107,868
Struktura krystaliczna A1 A1 A1 A1 A3 A3 A1 A1
Gsto, g/cm
3
21,45 12,02 22,65 12,41 22,61 12,45 19,32 10,49
Temperatura topnienia, C 1769 1554 2447 1963 3045 2310 1064,4 961,9
Temperatura wrzenia, C 3800 2900 4500 3700 5020100 4080100 2808 2210
Rezystywno w 0C, cm 9,85 9,93 4,71 4,33 8,12 6,8 2,06 1,59
Wytrzymao na rozciganie, MPa
- druty odksztacone 207214 324414 20702480 13801585 495 210220 290
- druty wyarzone 124165 145228 11001240 830900 125140 125185
Wyduenie A, %
- druty odksztacone 13 1,52,5 1518 2 3 4 35
- druty wyarzone 3040 3035 2022 3035 4045 4050
Twardo, HV
- druty odksztacone 9095 105110 600700 5560 2530
- druty wyarzone 3742 3744 200240 120140 300670 200350 2527 2530
- w stanie lanym 43 44 210240 800 170450 3335
Modu sprystoci wzdunej, GPa
- statyczny 171 115 517 319 558 414 77 74
- dynamiczny 169 121 527 378 476
7 roz 8-11-02 18:29 Page 793
794
Tablica 7.64
Zastosowanie metali szlachetnych w przemyle (wedug A.R. Robertsona)
Zastosowanie Specjalne wymagania Metal lub stop
Urzdzenia elektryczne i elektroniczne
Elektrody korpusu wiecy zaponowej odporne na korozj i erozj PtW4 pokrywany Th, Ir, ODS Pt, Pd-Au
wieca arowa
/ podgrzewacz silnika odrzutowego
ponowne uruchomienie silnika podczas lotu
/ podczas zerwania pomienia
Rh-Pt
Doprowadzenia termistorw nie utleniaj si Pt i Ag oraz spoiwo
Zcze tranzystorowe domieszkowane, niedomieszkowane Au i domieszkowany stop Ir-Pt
Rezystory i potencjometry
wysoka rezystywno, niski wspczynnik
temperaturowy, niska rezystancja zestyku
PtW8, PtMo5, PtRu10, Au-Pd-Fe,
stopy dentystyczne
Drut i warstwa rezystancyjna
wysoka rezystywno, niski wspczynnik
temperaturowy, niska rezystancja zestyku
Au-Pd-Pt
Elektrody do przewodw ceramicznych
nie utleniaj si, odpowiednie
do lutowania mikkiego
Ag lub Pt, ze spoiwem
Elektrody do kondensatorw powietrznych odporne na korozj Ag i Au
Przewody w obwodach drukowanych
odporne na korozj, odpowiednie do
lutowania mikkiego, odporne na zuycie (Rh)
Ag, Au, Rh, Pd (Ag moe prowadzi
do zwarcia jonowego)
Zestyki (tj. kocwki/zaciski)
niska rezystancja zestyku, odpowiednie
do lutowania mikkiego
prdowe lub bezprdowe
powoki Ag, Au, Pd
Poczenia wysokotemperaturowe
konduktywno, odporno na utlenianie,
niska rezystancja zestyku
bimetal, stae Ag, Ag-Mg-Ni
Bezpieczniki topikowe dobrze przewodz, odporne na starzenie Ag-Au
Doprowadzenia od rtciowych
urzdze stykowych
nieznaczna rozpuszczalno,
nie utleniaj si
Pt gdzie jest wymagane nawilenie,
take PtIr10; Ir gdzie nawilenie jest
niepodane; pokrywany Rh do
piercieni kolektorowych
Wizanie w urzdzeniach prniowych wyma-
gajcych prniowo szczelnych uszczelek
niskoparowego uszczelnienia cinieniowego
podana niska temperatura topnienia
i niska prno pary
AgCu28, AuCu20, PdNi40, Au-Pd
Aparatura pomiarowa
Lut twardy dla wolframu
cigliwo, niska temperatura topnienia
i niska prno pary
Pt
Sensory do termometrw rezystancyjnych
staa i znana rezystancja, wysoki wsp-
czynnik temperaturowy
ultraczysta Pt
Termoogniwa
stabilny pomiar temperatury
do pomiaru ultrawysokiej temperatury
w atmosferze beztlenowej
dua sia elektromotoryczna
PtRh10 do Pt, PtRh6 do PtRh30,
PtRh13 do Pt, PtRh5 do PtRh20,
Au-Pd do Rh-Pt, Au-Pd do Ir-Pt
Ir-Rh do Ir
Au-Pd do Rh-Pt, Au-Pd do Au-Pd-Pt
Zcza termoelektryczne
zcza o niskiej rezystancji z drutami
z metali nieszlachetnych
platynowanie
Zawieszenie galwanometru
odporne na korozj, wytrzymao,
konduktywno
PdCu40 (powoli chodzone),
14 k Au, Ag-Cu
O galwanometru twardy i odporny na korozj OsRu40
7 roz 8-11-02 18:29 Page 794
795
Tablica 7.64
(cig dalszy)
Aparatura pomiarowa
Styki w przecznikach niskoprdowych niska rezystancja zestyku
powlekany galwanicznie Rh,
AuAg25Pt6, Pt, Pd
i twarde stopy dentystyczne
Piercienie lizgowe, szczotki do selsynw
niska rezystancja zestyku, dobra odporno
na cieranie/zuycie i minimalne tarcie
18 k Au, stopy dentystyczne PdCu40,
Ag, powlekane galwanicznie Au,
powlekany galwanicznie Rh
Sensory do analizatorw gazu
dziaanie katalityczne proporcjonalne
do zawartoci gazu
Pd-Pt, Pt
Przemys szklarski i ceramiczny
Wanny szklarskie i tygle do szka optycznego
nierozpuszczalne, wysoka temperatura
topnienia, nie zanieczyszczaj
czysta Pt
Dysze i zawory do wytwarzania
wkien szklanych
nierozpuszczalne, bardzo wytrzymae PtRh10, PtRh20, ODS
Tygle do staego topienia fryty szklanej nie zanieczyszczaj Pt
Tygle do topienia krysztaw soli optycznych
nierozpuszczalne, dua wytrzymao,
nie zanieczyszczaj
Pt
Metalizowane szko i ceramika, folie
metalowe poczone z ceramik przez wytop
nie utleniaj si, podany kolor pynne byszczce Au i Pt
Metalizowane szko i ceramika, folie
metalowe poczone z ceramik przez
napylanie prniowe
podane wasnoci Au, Pd, Rh, Ag i ich stopy
Uzwojenie pieca grzewczego do bada szka,
ceramiki i ferrytw
nie utlenianie, wysoka temperatura topnienia,
niska prno pary
Pt, PtRh20 i PtRh40
Przemys chemiczny
Przegroda w wodorowym systemie oczyszczania selektywna transmisja Pd, PdAg40
Katalizator do usuwania tlenu z H
2
aktywno w niskiej temperaturze Pd na Al
Przegroda w tlenowym systemie oczyszczania selektywna transmisja czyste Ag
Katalizator do produkcji azotu lub atmosfery
azot-wodr do obrbki cieplnej z amoniaku
aktywno i dua trwao Pt
Katalizator do produkcji formaldehydu
z metanolu
aktywno Ag
Katalizator do produkcji tlenku etylenu z etylenu aktywno Ag
Katalizator do usuwania cuchncych lub
niebezpiecznych substancji zanieczyszczajcych
aktywno Rh-Pt
Katalizator do otrzymywania HNO
3
z amoniaku i powietrza
dua trwao, wysoka wydajno Rh-Pt
Dysza przdzalnicza do jedwabiu sztucznego
odporno na korozj, wytrzymao,
plastyczno
Rh-Pt, Pt-Au
Pojemniki wysokotemperaturowe na HCl odporno ma korozj Pt
7 roz 8-11-02 18:29 Page 795
796
Tablica 7.64
(cig dalszy)
Zastosowanie elektrochemiczne
Nierozpuszczalna anoda do ochrony
elektrolitycznej
brak tendencji do tworzenia nalotu, dua
odporno na korozj
Pt, PtPd20 i PtPd50
Nierozpuszczalna anoda do produkcji
nadsiarczanw i nadchloranw i galwanizacji
odporno na korozj w chlorkach
i siarczanach, odpowiednie reakcje anodowe
Pt i PtIr5
Dodatnie elektrody w bateriach
galwanicznych i akumulatorowych
odporno na korozj, przewodno,
depolaryzacja
Ag-Ag
2
O
2
Elektrody ogniw paliwowych aktywno katalityczna, odporno na korozj platynowce
Zbiorniki do kondensatorw tantalowych odporno na korozj, wysoka przewodno Ag
Zastosowanie w przemyle lotniczym
Lut twardy w systemie ze stali nierdzewnej
do przenoszenia paliwa rakietowego i utleniaczy
odporno na korozj, kompatybilno Au-Cu-Ni, Au-Ni-Cr
Specjalne zastosowania
Tygle do pynnego oowiu nierozpuszczalne, wysoka temperatura topnienia Ir pod beztlenow atmosfer
Tygle do pynnego bizmutu nierozpuszczalne, wysoka temperatura topnienia Ru pod beztlenow atmosfer
Tygle do pynnego NaOH wysoka odporno na korozj Ag
Zbiornik na wysokotemperaturow siark
i gazy siarkowe
wysoka odporno na korozj Au
Zbiornik na wysokotemperaturowe SO odporno na korozj, cigliwo czysta Pt, czyste Au, stop Au-Pt
Zbiornik na wysokotemperaturowy (1000C) H
2
S
2
odporno na korozj, cigliwo Au, Pt
Zbiornik na S i H
2
S (<1000C) odporno na korozj, cigliwo Au
Absorber neutronw duy przekrj czynny absorbenta Ir
Intensywne rdo promieniowania
energia promieniowania, umiarkowany okres
poowicznego rozpadu
Ir
Naczynia laboratoryjne odporno na korozj i aroodporno Pt
Reflektory
Powierzchnia odbijajca wiato widzialne
i podczerwie
wysoka wydajno
Ag gdy chronione, Rh gdy
eksponowane
Powierzchnia odbijajca promieniowanie
ultrafioletowe i podczerwie
wysoki i umiarkowany wspczynnik odbicia Rh
Powierzchnia odbijajca promieniowanie
czerwone i podczerwie
wysoki dugofalowy wspczynnik odbicia Au
Urzdzenia zabezpieczajce
Czujnik podcinienia
powtarzalne wasnoci wytrzymaociowe,
odporno na korozj
PtIr0,6, Ag, Au
Drut topikowy do bezpiecznika
temperaturowego
wymagana i staa temperatura topnienia,
odporno na utlenianie
Au
7 roz 8-11-02 18:29 Page 796
Najczciej skadnikami stopw Au s Cu i Ag (dotychczasowa norma PN-M-
17006:1998), a take Zn, Ni, Pt, Pd i Mn. Niekiedy s stosowane dodatki Cd, Co
i Be. Zoto tworzy roztwory stae cige z Cu, Ag, Pd, Pt i Ni. W niszej tempera-
turze w stopach Au z Cu tworz si dwie nadstruktury AuCu i AuCu
3
, a stopy Au
z Pt lub Ni w wyniku przemiany spinoidalnej rozpadaj si na mieszanin dwch
roztworw staych granicznych. Stopy Au z Ni poniej 340C cechuj si wasno-
ciami ferromagnetycznymi.
797
Tablica 7.65
Powoki z metali szlachetnych (wedug A.R. Robertsona)
Metoda Charakterystyka Grubo Przykady zastosowa
czenie mechaniczne i termiczne
Lutowanie twarde,
kucie na prasie, walcowanie
na zimno, odlewanie
100% gstoci, dobra
adhezja, bardzo dobra
odporno na cieranie,
rwnomierna grubo
2,5 m podoe z metali szlachetnych do biuterii; zestyki
elektryczne, aparatura chemiczna oraz inne
zastosowania w przemyle, stosowany do wszystkich
kowalnych metali i stopw szlachetnych
Naparowywanie prniowe
Metalizacja prniowa rwnomierna powoka,
przezroczyste warstwy,
dobra adhezja
0,02512,5 m do celw dekoracyjnych, reflektory (rod na szkle),
kondensatory do urzdze elektrycznych (gwnie
metale na papierowych, polimerowych i lakiero-
wanych powierzchniach), stosowana do Ag i Au,
nukleacja w przypadku Ag wymaga uprzedniego
zastosowania Zn na polimerowych kondensatorach
Napylanie katodowe bardzo gadka powoka,
dobra adhezja
1,2125 m w celu zwikszenia odpornoci na korozj, srebro
w gazie chirurgicznej, zoto na cienkich foliach
ze stopw aluminium, membrany, lustra
Powoki elektrochemiczne i chemiczne
Powlekanie elektrolityczne do gsta i zwykle dobrze
przylegajca warstwa,
wasnoci mechaniczne
i fizyczne zale gwnie
od warunkw galwanizacji
2,5 m do celw dekoracyjnych, zwikszona odporno
na korozj i cieranie, zestyki elektryczne,
stosowane do rnych metali szlachetnych
i niektrych ich stopw
Folie
Rozpuszczanie
metaloorganiczne
cienkie, dobrze
przylegajce folie
0,050,25 m zastosowanie w ceramice i elektronice, obwody
drukowane, stosowany do byszczcych Au, Ir, Pt, Pd
i Ag, gwnie na powierzchniach niemetalicznych
ywice zawierajce zawiesin
bardzo drobnych czstek
metalu z niskostopowymi
nieorganicznymi topnikami
szklanymi
cienkie, przylegajce folie 1240 m w elektronice
Powoki rozkadu
chemicznego
cienkie, przylegajce folie zwykle bardzo
cienkie
lustra
7 roz 8-11-02 18:29 Page 797
Dodatek Ag do Au w zalenoci od stenia zmienia jego zabarwienie od
tego przez zielonote do biaego. Dodatek Cu powoduje zmian zabarwienia
stopw Au od tego przez czerwonote do czerwonego w zalenoci od st-
enia Cu. Zabarwienie stopu jest zalene rwnie od stanu, w jakim znajduj si
stopy, gdy zgniot powoduje przesunicie zabarwienia w kierunku tego. Bia
barw maj stopy Au z Ni lub Pd, a stopy Au z Fe i Cu lub z Al maj barw nie-
bieskaw. Na rysunku 7.43 podano kolory stopw AuAgCu. Na rysunkach 7.44
i 7.45 podano natomiast izotermiczne przekroje potrjnych ukadw rwnowagi
odpowiednio AuAgCu w 370C oraz AuNiCu w 315C, a na rysunku 7.46
rozkad twardoci stopw AuAgPd.
W zalenoci od stenia zota w jego stopach, podawanego w promilach, wy-
rnia si 6 prb, a mianowicie: 960, 750, 585, 500, 375 oraz prb 333 stosowa-
n tylko dla obrczek lubnych i niektrych produktw jubilerskich. Stopy zota,
poza prb, s jeszcze oznaczane przez znak i cech, np. jeden z gatunkw prby
750 ma znak AuCu20Ag5 i cech Z 21.
Odlewnicze stopy zota i innych metali szlachetnych s stosowane take w den-
tystyce. Oglne wymagania dotyczce tych stopw zawarto w normie PN-EN ISO
1562:2002 (porwnaj rozdz. 8.6.3).
798
Rysunek 7.43
Wpyw skadu chemicznego trjskadnikowych stopw AuAgCu na ich kolor
(wedug A.R. Robertsona)
7 roz 8-11-02 18:29 Page 798
799
Rysunek 7.44
Izotermiczny przekrj
potrjnego wykresu
rwnowagi AuAgCu
w 370C (wedug
A.R. Robertsona)
Rysunek 7.45
Izotermiczny przekrj
potrjnego wykresu
rwnowagi AuNiCu
w 315C (wedug
A.R. Robertsona)
7 roz 8-11-02 18:29 Page 799
800 800
2
7
8
11
10
9
1
5
6
3
4
7 roz 8-11-02 18:29 Page 800
801 801
Zoto peni obecnie wiele funkcji. Jest symbolem majestatu i majtnoci. Korona witego Edwarda, wykonana
wprawdzie jeszcze w 1661 roku z uyciem 2,04 kg czystego zota z 444 kamieniami szlachetnymi
i pszlachetnymi, w roku 1938 suya w czasie koronacji Krla Jerzego VI w Wielkiej Brytanii (1). Wiele ozdb
wykonuje si ze zota, w tym wisiorki, klipsy i bransolety, np. firmy Urart w stylu anatolijskim (2), piercionki
inkrustowane kamieniami szlachetnymi (3), take z biaego i tego zota (4), koperty i bransolety zegarkw
produkowanych przez najsynniejsze firmy jak Rollex (5) i projektowane przez najsynniejszych projektantw, np.
Cartier (6). Stalwki w najelegantszych pirach najlepszych firm, np. Parker, wykonywane s rwnie ze zota
(7). Zoto jest symbolem najwyszej jakoci, std bardzo czsto prestiowe nagrody wykonane s ze zota, jak
World Cup przyznawany w Mistrzostwach wiata w Pice Nonej, ostatnio w roku 2002 w Korei i Japonii (8).
Zote monety maj niezwyk warto, gdy symbolizuj potg kraju, ktry je emituje, ale take s dowodem
zasobnoci ich posiadaczy. Nieco inny los spotka 20 dolarwk zot z 1933 roku, wyemitowan w czasie
wielkiego kryzysu i std wczesny Prezydent USA Franklin Delano Roosevelt nakaza zniszczy i nie wprowadzi
do obiegu caego pmilionowego nakadu, najprawdopodobniej z wyjtkiem jednej jedynej (9), ktra jako numi-
zmat pod nazw podwjny orze uzyskaa ostatnio na licytacji zawrotn cen 7 milionw dolarw. Zoto jest
przedmiotem tezauryzacji, jak rwnie zabezpieczenia wartoci, i std jest gromadzone w bankach w postaci
sztabek (10) lub wlewkw (gsek) (11). Zoto jest rwnie cennym metalem technicznym. Nic dziwnego,
e wydobycie tak cennego materiau dla wielu ludzi jest bardzo wiele warte. We wspczesnej Brazylii rozkopano
ca zotonon gr Serra Pelada (12)(15), a warunki pracy tam stworzone ludziom, nie tylko z Brazylii, ale
take z Boliwii, Peru i Kolumbii, daj szans, aby wyobrazi sobie pieko. Tylko niektrzy z nich maj szans
wydoby kilka samorodkw zota (16), podobnie jak w rejonach Sudetw w Polsce, w ktrych jest ok. 150
zotononych miejsc, a jak si ocenia Polska zajmuje pod tym wzgldem 4 miejsce w Europie po Finlandii, Francji
i Szwecji, a zabawa polegajca na wypukiwaniu bryek zota w dolinie Kaczawy koo Zotoryi przez
australijskich turystw (17), jak si przypuszcza, moe wkrtce przeksztaci si w dziaalno przemysow,
gdy zainteresowanie tym przejawi kapita z Irlandii, Australii i USA.
17
13 12
14
16
15
7 roz 8-11-02 18:29 Page 801
SREBRO I STOPY SREBRA
Srebro krystalizuje w sieci regularnej ciennie centrowanej typu A1. Jego wa-
snoci podano w tablicy 7.63. Jest odporne na wiele kwasw organicznych oraz za-
sad. Stosuje si je w jubilerstwie, medalierstwie, na monety oraz w elektrotechnice
i elektronice. Bromek AgBr i chlorek AgCl s stosowane do powlekania klisz i pa-
pierw wiatoczuych w przemyle fotochemicznym. Gatunki srebra ujto w do-
tychczasowej normie PN-70/H-82205.
Gwnym skadnikiem stopw Ag jest Cu (wedug dotychczasowej normy PN-
75/H-87206). Czsto jako skadniki stopowe s stosowane Zn, Cd, Mn, Ni i Pd,
rzadziej Sb, Sn, Cr, Mg lub Al. Zarwno Cu, jak i Zn tworz z Ag roztwory stae
graniczne o malejcej rozpuszczalnoci skadnikw w miar spadku temperatury.
Stopy te mog wic by poddawane utwardzaniu wydzieleniowemu.
Stopy srebra stosowane w jubilerstwie maj 4 prby: 916 1 prba, 875
2 prba, 800 3 prba, 750 4 prba.
PLATYNA I STOPY PLATYNY
Platyna, krystalizujca w sieci A1, ma wasnoci podane w tablicy 7.63. Spo-
rd metali szlachetnych ma najwiksze znaczenie techniczne. Jest stosowana do
wytwarzania tygli, elektrod, termoelementw, uzwoje grzewczych oraz jako kata-
lizator podczas syntezy amoniaku.
802
Rysunek 7.46
Zaleno twardoci stopw AuAgPd w stanie wyarzonym, od ich skadu chemicznego (wedug A.R. Robertsona)
7 roz 8-11-02 18:29 Page 802
Stopy Pt zawieraj zwykle metale szlachetne oraz Cu lub Ni. Wszystkie platy-
nowce podnosz wasnoci wytrzymaociowe i twardo Pt (rys. 7.47). Najinten-
sywniej dziaa Os, a najsabiej Pd. Stopy Pt maj zwykle wiksz odporno na
korozj od czystego metalu. Stop Pt z 2530% Ir jest nawet odporny na dziaanie
gorcej wody krlewskiej. Stopy Pt z Cu, Ir lub Pd s stosowane w jubilerstwie do
oprawy kamieni szlachetnych. Stopy Pt z Rh, zawierajce zwykle od 610% Rh,
znajduj zastosowanie na termoelementy (tabl. 7.64, porwnaj take tabl. 8.116
w rozdz. 8.5.2). Jubilerskie stopy Pt o prbie oznaczonej jako 1 zawieraj 950
czystego metalu.
7.3.10. Intermetaliki stopy o skadzie faz
midzymetalicznych
Jako materiay konstrukcyjne do pracy w podwyszonej temperaturze
650850C, a nawet do 1000C lub w agresywnym rodowisku chemicznym szero-
kie zastosowanie znalazy stopy o strukturze uporzdkowanych faz midzymeta-
licznych (porwnaj rozdz. 3.3.2) Ni
3
Al, NiAl, Ti
3
Al, TiAl, Fe
3
Al i FeAl, a take
Co
3
V, Co
3
Ti, Al
3
X (gdzie X to Ti, Zr, Nb, V) oraz Ni
3
X (gdzie X to Fe, Mn, Al,
Ga, Si oraz Ge), stopy Heuslera Ni
2
AlX (gdzie X to Ti, Ta oraz Hf), a take Ni
3
Si,
Fe
3
Si, MoSi
2
, Nb
3
Si, Nb
5
Si
3
oraz Ti
5
Si
3
, nazywane intermetalikami.
803
Rysunek 7.47
Wpyw dodatkw stopowych
na twardo stopw platyny
(wedug A.R. Robertsona)
7 roz 8-11-02 18:29 Page 803
STRUKTURA I WASNOCI INTERMETALIKW
Silne wizania atomowe w uporzdkowanej nadstrukturze decyduj o duej sta-
bilnoci wasnoci tych stopw kontrolowanych przez dyfuzj. Struktura tych sto-
pw jest zrnicowana w zalenoci od skadu chemicznego i moe by:
jednofazowa , drobno- i gruboziarnista, rwnoosiowa lub pryzmatyczna,
dwufazowa duplex + (
2
+),
Widmanstttena drobno- i gruboziarnista w ukadzie kolonii pytek /
2
,
gdzie
2
oznacza Ti
3
Al.
Na rysunku 7.48 przedstawiono schematycznie przykad zakresw rozpuszczal-
noci licznych pierwiastkw w fazie Ni
3
Al w 1000C, decydujcych o umocnieniu
roztworu staego tego stopu. Pierwiastki te mona podzieli na trzy grupy.
W pierwszej grupie znajduj si Si, Ge, Ti, V i Hf wystpujc zawsze w pozycjach
w podsieci Al w tej fazie. Drug grup tworz Cu, Co i Pt zastpujce Ni w jego
podsieci. Trzecia grupa pierwiastkw, do ktrych nale Fe, Mn i Cr, zajmuj w sie-
ci pozycje obydwu pierwiastkw. O takich zachowaniach decyduje gwnie wiel-
ko atomw tych pierwiastkw.
Na rysunku 7.49 przedstawiono natomiast fragment przekroju trjskadnikowe-
go ukadu rwnowagi TiAlSi. Do zalet tych stopw, zwaszcza z udziaem Al lub
Ti naley:
maa gsto i wysoka wytrzymao waciwa,
wysoka granica plastycznoci oraz dobra wytrzymao na pezanie,
wysoki modu sprystoci wzdunej (Younga),
zadowalajca wytrzymao na zmczenie niskocykliczne,
wysoka temperatura topnienia,
may wspczynnik samodyfuzji i zwizana z tym wysoka odporno na rekry-
stalizacj, pezanie i utlenianie,
stabilno struktury i wasnoci do ok. 900C (w zalenoci od skadu che-
micznego).
804
Rysunek 7.48
Schemat fragmentu przekroju trjskadnikowego wykresu rwnowagi NiXAl z dodatkami pierwiastka X
(X to Cu, Co, Pt, Sc, Cr, Fe, Mn, In, Sb, Sn, Mo, W, Ta, V, Hf, Nb, Zn, Ti, Ga, Si, Ge) w 1000C (wedug S. Ohiai,
Y. Oya i T. Suzuki)
7 roz 8-11-02 18:30 Page 804
Do wad tych stopw naley zaliczy:
nisk plastyczno,
ma odporno na kruche pkanie,
skonno do przeomu midzykrystalicznego w temperaturze pokojowej.
Wasnoci wybranych stopw na osnowie faz midzymetalicznych przedstawiono
w tablicy 7.66.
805
Rysunek 7.49
Fragment izotermicznego przekroju wykresu rwnowagi TiAlSi w temperaturze 1200C
(wedug J.S. Wu, P.A. Beavena, R. Wagnera, C. Hartiga i J. Seegera)
Tablica 7.66
Wasnoci wybranych intermetalikw oraz stopw Ti i Ni (wedug C.T. Liu, J.O. Stieglera oraz F.H.S. Froesa)
Wasnoci Intermetaliki Ti
3
Al Intermetaliki TiAl Stopy Ti Nadstopy Ni
Struktura krystaliczna D0
19
L1
0
A3/A2 A1/L1
2
Gsto, g/cm
3
4,14,7 3,73,9 4,5 8,3
Modu sprystoci wzdunej E, GPa 110145 160180 95115 206
Granica plastycznoci R
p0,2
, MPa 700990 400650 3801150 2801150
Wytrzymao na rozciganie R
m
, MPa 8001140 450800 4801200 7501400
Wyduenie A, %
w temperaturze pokojowej 210 14 1025 540
w temperaturze podwyszonej 1020 1060 1250 1040
Odporno na pkanie K
Ic
, MPam
1/2
1330 1020 wysoka 25
Granica pezania, C 760 1000 600 1090
Utlenianie, C 650 900 600 1090
7 roz 8-11-02 18:30 Page 805
WYTWARZANIE I ZASTOSOWANIE INTERMETALIKW
Podstawowym procesem technologicznym wytwarzania tych stopw s metody
odlewnicze, chocia moliwe jest rwnie zastosowanie mechanicznego stopowa-
nia i metalurgii proszkw. Stopy te znajduj zastosowanie na:
elementy turbin gazowych, sprarek w lotnictwie,
wirniki turbosprarek oraz zawory i piercienie w silnikach wysokoprnych
w przemyle samochodowym,
elementy pracujce w podwyszonej temperaturze przy zmiennych obcie-
niach w warunkach cierania i korozji, w tym na pompy pracujce w warun-
kach intensywnej kawitacji, narzdzia do obrbki plastycznej na gorco, ele-
menty piecw do obrbki cieplnej i cieplnochemicznej, czasze wirujce
w przemyle metalowym, chemicznym, szklarskim i wkienniczym,
na osnow kompozytw metalowoceramicznych.
Dodatki chromu, cyrkonu, molibdenu, niobu i boru wpywaj na zmian rodza-
ju wiza w tych stopach, podwyszaj ich wasnoci technologiczne i cigliwo.
Liczne z intermetalikw wykazuj niewystarczajc odporno na utlenianie powy-
ej 650C, co wymaga zastosowania odpowiednich pokry ochronnych.
Pocztkowo grupa tych stopw obejmowaa aluminidki niklu, elaza i tytanu,
ktrych rozwj doprowadzi do ich szerokich zastosowa praktycznych, a obecnie
ponadto stosowane s inne generacje tych stopw, zwaszcza trjaluminidki
Al
3
X oraz ognioodporne krzemki. Ich skonno do kruchego pkania i maa ci-
gliwo decyduj o ograniczeniach w praktycznych zastosowaniach. Niemniej za-
notowano wyrany postp dotyczcy zwikszenia niskotemperaturowej cigliwoci
oraz arowytrzymaoci tych stopw. Intermetaliki z nadstruktur i podwyszon
cigliwoci s stosowane w podwyszonej temperaturze, wykazujc wysok aro-
wytrzymao, nisk gsto i du odporno na korozj. Aluminidki tytanu Ti
3
Al
i TiAl o wysokiej wytrzymaoci waciwej s stosowane na silniki odrzutowe i ele-
menty samochodw oraz w wielu innych przypadkach. Aluminidki niklu Ni
3
Al
o dobrej wytrzymaoci, cigliwoci i odpornoci na korozj s stosowane na ma-
tryce do pracy w wysokiej temperaturze, elementy grzejne i gorce elementy w sil-
nikach spalinowych i systemach wymiany ciepa.
Stopy zawierajce aluminidki Fe
3
Al i FeAl wykazuj bardzo dobr odporno
na korozj w atmosferze utleniajcej i nasiarczajcej oraz rodowisku stopionych
soli. Stopy zawierajce aluminidki elaza cechuje niszy wskanik korozji od naj-
lepszych znanych stopw elaza odpornych na korozj, w tym take z warstwami
ochronnymi, nawet o 2 rzdy wielkoci w przypadku atmosfery nasiarczonej
w 800C. Kombinacja niskich kosztw materiaowych i gstoci z odpowiedni ci-
gliwoci i technologicznoci, czyni stopy na bazie krzemkw elaza bardzo atrak-
cyjnymi konstrukcyjnymi materiaami do pracy w rodowiskach korozyjnych. Ze
wzgldu na najwysz odporno na korozj aluminidkw i krzemkw, stopy te od-
grywaj wan rol jako nowa generacja materiaw odpornych na korozj.
Intermetaliki zawierajce nadstruktury znalazy dotychczas wiele zastosowa
konstrukcyjnych. Dwukrzemek molibdenu MoSi
2
od 1956 roku jest stosowany na
elektryczne elementy grzejne w wysokotemperaturowych piecach do obrbki ciepl-
nej. Stop zawierajcy Fe
3
(Si,Al), znany jako sendust, ze wzgldu na swe wasnoci
magnetyczne jest stosowany jako materia magnetyczny (porwnaj rozdz. 8.5.6).
806
7 roz 8-11-02 18:30 Page 806
Nitinol oparty na nadstrukturze NiTi jest najpowszechniej stosowanym materia-
em z pamici ksztatu (porwnaj rozdz. 7.3.11). Rozwijane s obecnie stopy z pa-
mici ksztatu oparte na intermetalikach do zastosowania w temperaturze wyszej
od 70C. Do grupy tych materiaw nale take stopy SaCo (samarkobalt) na
magnesy trwae, a take stopy nadprzewodzce na bazie niobu (porwnaj rozdz.
8.5.5). Nadal trwaj prace nad rozwojem tej obszernej i atrakcyjnej grupy materia-
w inynierskich i ich nowoczesnymi zastosowaniami praktycznymi.
7.3.11. Stopy metali nieelaznych z pamici
ksztatu
OGLNA CHARAKTERYSTYKA STOPW Z PAMICI KSZTATU
Specjaln grup metali nieelaznych stanowi stopy z pamici ksztatu (tabl.
7.67). Stopy te s now jakociowo grup materiaw, rozwijajc si od roku 1962,
kiedy to W.J. Buehler odkry zjawisko w stopie NiTi. Szczeglne wasnoci tych
stopw zwizane s z odwracaln przemian martenzytyczn (rys. 7.50). Odwracal-
na przemiana martenzytyczna polega na powtrnej przemianie martenzytu w faz
macierzyst (austenit) podczas nagrzewania. Przemiana ta rozpoczyna si w tem-
peraturze A
s
(austenite start) i koczy w temperaturze A
f
(austenite finish). Przemia-
na martenzytyczna nie dotyczy tylko stali (porwnaj rozdz. 4.7.2) i stopw CuAl
(porwnaj rozdz. 7.2.6), lecz ma charakter bardziej powszechny i wystpuje w wie-
lu stopach metali, niektrych materiaach ceramicznych, a nawet w komrkach y-
wych organizmw. Spontaniczna i nieodwracalna przemiana martenzytyczna wy-
stpujca w stalach jest tylko jedn z jej odmian.
807
Tablica 7.67
Przykady stopw wykazujcych efekt pamici ksztatu (wedug K. Shimizu i T. Tadaki)
Stop
Stenie atomowe
skadnika stopowego
1)
, %
Zakres temperatury przemiany, T, C
(wedug rys. 7.50)
Zakres przemiany, T, C
(wedug rys. 7.50)
Ag-Cd Cd: 4449 19050 15
Au-Cd Cd: 46,550 30100 15
Cu-Al-Ni Al: 1414,5, Ni: 34,5 140100 35
Cu-Sn Sn: 15 12030
Cu-Zn Zn: 38,541,5 18010 10
Cu-Zn-X (X = Si, Sn, Al) Zn: 38,541,5, X: kilka 180200 10
In-Ti Ti: 1823 60100 4
Ni-Al Al: 3638 180100 10
Ni-Ti (nitinol) Ni: 4951 50110 30
Fe-Pt Pt: 25 130 4
Mn-Cu Cu: 535 250180 25
Fe-Mn-Si Mn: 32, Si: 6 200150 100
1)
Efekt pamici ksztatu w wikszoci stopw przy steniu elektronowym e/a = 1,5 (porwnaj rozdz. 3.3.4).
7 roz 8-11-02 18:30 Page 807
MECHANIZMY STRUKTURALNE DECYDUJCE O PAMICI KSZTATU
O zjawisku pamici ksztatu decyduj nastpujce mechanizmy:
jednokierunkowy efekt pamici ksztatu,
pseudosprysto,
dwukierunkowy efekt pamici ksztatu.
JEDNOKIERUNKOWY EFEKT PAMICI KSZTATU
W zalenoci od stanu pocztkowego, jednokierunkowy efekt pamici ksztatu
polega na:
przemianie martenzytycznej fazy macierzystej w przedmiocie o wymaganym
ksztacie, wywoanej przez odksztacenie; po nastpnym nagrzaniu do tempera-
tury charakterystycznej, martenzyt ulega odwrotnej przemianie w faz macie-
rzyst wedug reakcji:
odksztacenie
faza macierzysta faza martenzytyczna; (7.1)
nagrzewanie
808
Rysunek 7.50
Typowa krzywa przemiany w funkcji temperatury dla prbek ze stopu z pamici ksztatu pod staym
obcieniem, pod wpywem chodzenia i nagrzewania; T zakres temperatury przemiany,
T zakres przemiany, M
s
, M
f
odpowiednio temperatura pocztku i koca przemiany martenzytycznej,
A
s
, A
f
odpowiednio temperatura pocztku i koca powstania austenitu
7 roz 8-11-02 18:30 Page 808
po przebiegu tej reakcji przedmiot powraca do swego pierwotnego ksztatu;
zmianach struktury martenzytycznej, wystpujcej w zahartowanym przedmio-
cie o wymaganym ksztacie, w wyniku odksztacenia i usuwanych nastpnie
podczas nagrzewania, w wyniku czego struktura powraca do stanu pocztkowe-
go, a podczas dalszego nagrzewania przemienia si w faz macierzyst, za
przedmiot powraca do pierwotnego ksztatu zgodnie z sekwencj reakcji:
hartowanie odksztacenie
faza macierzysta martenzyt martenzyt odksztacony. (7.2)
nagrzewanie nagrzewanie
PSEUDOSPRYSTO
Zjawisko pseudosprystoci jest zwizane z odwracaln przemian martenzy-
tyczn pod wpywem naprenia zewntrznego. W wyniku utworzenia martenzy-
tu w temperaturze wyszej od A
f
nastpuje spryste odksztacenie przedmiotu
o kilka do kilkunastu procent, cakowicie zanikajce po odcieniu. Wtakim przy-
padku powrt do pierwotnego ksztatu nastpuje podczas nagrzewania, a w czasie
chodzenia nie wystpuje zmiana ksztatu, a zatem zapamitywany jest wycznie
ksztat wysokotemperaturowej fazy macierzystej. Schematycznie przedstawiono
to na rysunku 7.51 na przykadzie monokrysztau. Monokryszta fazy macierzy-
stej (rys. 7.51a) po ochodzeniu do temperatury niszej od M
f
ulega przemianie
809
a)
b)
c)
d)
e)
Rysunek 7.51
Schemat przemian strukturalnych w monokrysztale stopu metali z pamici ksztatu a) i e) faza rodzima,
b)d) faza martenzytyczna (opracowano wedug K. Otsuka i K. Shimizu)
7 roz 8-11-02 18:30 Page 809
w martenzyt o dwch orientacjach krystalograficznych (rys. 7.51b). Uzyskanie ta-
kiej struktury powoduje obnienie energii odksztacenia. Naprenie zewntrzne
przyoone nastpnie powoduje przesunicie granic midzy rnie zorientowany-
mi listwami martenzytu (nastpuje rozrost listew o jednej orientacji kosztem pozo-
staych) (rys. 7.51c,d). Nastpne nagrzanie przedmiotu do temperatury wyszej od
A
f
powoduje przemian pozostaych listew martenzytu o obydwch orientacjach
w faz macierzyst o orientacji pocztkowej (rys. 7.51e). Wwyniku tego nastpuje
powrt ksztatu przedmiotu do stanu wyjciowego.
DWUKIERUNKOWY EFEKT PAMICI KSZTATU
Dwukierunkowy efekt pamici ksztatu stopu polega na zachowywaniu pami-
ci ksztatu zarwno wysokotemperaturowej fazy macierzystej jak i niskotemperatu-
rowej fazy martenzytycznej. W wyniku dwukierunkowego efektu pamici ksztatu,
w zakresie temperatury M
f
A
f
, cyklicznie przebiegaj przemiany wywoujce od-
wracalne zmiany ksztatu przedmiotu, bez udziau zewntrznego naprenia. Po-
niewa przemiana martenzytyczna powoduje zwykle utworzenie podczas chodze-
nia listew martenzytu o rnej orientacji, oprcz zmiany objtoci przewanie nie
nastpuje makroskopowa zmiana ksztatu. Uprzywilejowana orientacja zarodkw
martenzytu wpywa na ograniczenie wariantw orientacji listew powodujc anizo-
tropowe, makroskopowe zmiany ksztatu. Przemiany powodujce zmiany ksztatu
mog by powtarzane cyklicznie przez chodzenie i nagrzewanie pod warunkiem,
e podczas odwracalnej przemiany w faz macierzyst, lub w wyniku wysokotem-
peraturowego wyarzania, nie nastpi usunicie zarodkw martenzytu.
ZASTOSOWANIE STOPW METALI Z PAMICI KSZTATU
W BUDOWIE MASZYN I URZDZE
Efekt pamici ksztatu przedstawiono na przykadzie anteny pkolistej wyko-
nanej z drutu ze stopu nitinol (rys. 7.52). Anten wykonan w temperaturze ni-
szej od M
f
= 52C zgnieciono w kul o rednicy ok. 50 mm, a nastpnie nagrzano
do temperatury wyszej od A
f
= 77C. Antena wwczas powrcia do ksztatu po-
cztkowego.
Wykorzystanie stopw metali z pamici ksztatu w budowie rnych maszyn
i urzdze umoliwia wprowadzenie nowych zasad konstrukcyjnych. W wyniku te-
go moliwe jest znaczne uproszczenie konstrukcji i miniaturyzacja produktw oraz
obnienie kosztw ich wytwarzania. Wiele z tych stopw znalazo praktyczne zasto-
sowanie w wielkoseryjnej produkcji przemysowej. Wrd licznych technicznych
zastosowa stopw metali z pamici ksztatu mona wymieni: trwae poczenia
mechaniczne i elektryczne, temperaturowe zawory bezpieczestwa w sieci gazowni-
czej, czujniki przeciwpoarowe, zabezpieczenia przed spaleniem elektrycznego
sprztu gospodarstwa domowego, systemy regulacyjne w grzejnikach wodnych, sys-
temy regulacji dopywu paliwa i powietrza do ganika w silnikach samochodowych,
ekrany wentylatorw, automatyczne systemy otwierania okien w szklarniach, ele-
menty siowe w wycznikach obwodw elektrycznych, ukady tumice drgania i ha-
as, druty pseudospryste jako wypeniacze kompozytw w butlach cinieniowych,
oprawki okularw, elementy magazynujce energi, silniki cieplne oraz elementy ro-
botw. Stopy metali z pamici ksztatu mog take zastpowa termobimetale.
810
7 roz 8-11-02 18:30 Page 810
ZASTOSOWANIE STOPW METALI Z PAMICI KSZTATU W MEDYCYNIE
Niektre spord dostpnych stopw metali z pamici ksztatu znalazy zasto-
sowanie w medycynie (porwnaj rozdz. 8.6). Stopy FeCrNi stosowane s na im-
planty w chirurgii i ortopedii przeznaczone do implantacji przez krtki czas, nato-
miast stopy TiAl przeznaczone s na implanty dugookresowe. Stosowanie im-
plantw ze stopw metali z pamici ksztatu wymaga odpowiedniego doboru spo-
sobu ich nagrzewania do temperatury odwrotnej przemiany. Mona tak dobra
skad stopu, by przemiana i zwizane z tym odzyskanie ksztatu nastpoway
w temperaturze ciaa pacjenta. Chirurg nie ma wwczas moliwoci ingerowania
w ustalanie ksztatu kocowego implantu, gdy przy zastosowaniu implantw o tem-
peraturze przemiany wyszej od ciaa ludzkiego i przy stopniowym doprowadzaniu
ciepa z zewntrz przy uyciu sondy kontaktowej lub metod oporow mona re-
gulowa stopie odzyskiwania pierwotnego ksztatu implantu. Ze znanych dotych-
czas innych zastosowa stopw z pamici ksztatu w medycynie mona wymieni:
klamry do osteosyntezy i leczenia zama eber, pytki do osteosyntezy, np. szcz-
ki, druty ukowe w ortodoncji, gwodzie kostne, prty Harringtona i tulejki dystan-
sowe w leczeniu schorze krgosupa, zaciski do ttniakw oraz filtry skrzepw
krwi. Implanty ze stopw z pamici ksztatu umoliwiaj usprawnienie i uprosz-
czenie wielu operacji, a take daj moliwo wprowadzenia nowych technik
811
Rysunek 7.52
Schemat zmian ksztatu anteny stanowicej fragment czaszy kulistej z drutu ze stopu NiTi (nitinol) podczas
chodzenia i nastpnego nagrzewania (opracowano wedug K. Otsuka i K. Shimizu)
7 roz 8-11-02 18:30 Page 811
operacyjnych. Wprowadzenie stopw metali z pamici ksztatu wpyno take na
podniesienie poziomu technicznego aparatury medycznej. Przykadami mog by
zmiany konstrukcyjne sztucznego serca lub miniaturyzacja pomp do dializy.
7.3.12. Stopy o strukturze szkie metalicznych
OGLNA CHARAKTERYSTYKA TECHNICZNYCH SZKIE METALICZNYCH
*)
Cieke stopy, zwykle o skadzie zblionym do eutektycznego, silnie przecho-
dzone ze stanu ciekego z szybkoci 10
4
do 10
6
K/s, przechodz ze stanu cieke-
go w stan stay amorficzny (porwnaj rozdz. 3.2.9). Struktur amorficzn przy za-
stosowaniu trudno osigalnych szybkoci chodzenia 10
10
K/s prawdopodobnie
take mog uzyska czyste metale. Temperatura zeszklenia szkie metalicznych wy-
nosi T
g
= (0,30,5)T
t
(tabl. 7.68), a krzywe CTP czastemperaturaprzemiana
otrzymywania szkie metalicznych przedstawiono na rysunku 7.53.
Zeszkleniu atwo ulegaj stopy zawierajce skadniki niemetaliczne, np. Si, B,
P, dla ktrych ukady rwnowagi fazowej przykadowo zestawiono na rysunkach
7.547.57. W tablicy 7.68 przedstawiono przykadowo wybrane szka metaliczne.
812
*)
Skad chemiczny szkie metalicznych w znaku stopu okrela si podajc w indeksie stenie
atomowe danego pierwiastka w procentach, np. A
x
B
y
C
z
, gdzie A, B, C oznaczaj odpowied-
nio pierwiastki chemiczne, x, y, z stenie atomowe pierwiastkw, przy czym x + y + z = 100.
Rysunek 7.53
Schemat wykresu: czastemperaturaprzemiana zeszklenia stopw metali; T
t
temperatura topnienia,
T
g
temperatura zeszklenia, lepko
7 roz 8-11-02 18:30 Page 812
Materiay amorficzne s wytwarzane metodami odparowania metali i kondensacji
ich par na chodnym podou, rozpylania w wyniku bombardowania metali atoma-
mi gazu szlachetnego o duej energii, osadzania na podou w wyniku zachodz-
cych reakcji chemicznych i elektrolizy roztworw wodnych, osadzania elektroche-
micznego oraz szybkiego ozibiania stopw ze stanu ciekego do temperatury ni-
szej od T
g
. Znaczenie techniczne maj metody cigego odlewania strugi roztworu
ciekego midzy obracajce si walce lub na powierzchni wirujcego bbna z bla-
chy miedzianej, chodzonego wod od wewntrz.
813
Tablica 7.68
Niektre stopy metaliczne ulegajce zeszkleniu (wedug danych P.G. Zieliskiego i H. Matyji oraz W.L. Johnsona)
Stop
Temperatura
zeszklenia
T
g
, K
Stosunek temperatury eutektyki do
temperatury topnienia gwnego
pierwiastka stopowego T
E
/T
A
t
Temperatura
krystalizacji
T
x
, K
Au
55
Pb
22,5
Sb
22,5
312,9 337,3
Au
81
Si
19
292 0,48 320
Cu
60
Cd
40
0,6
Cu
60
Zr
40
740 0,85 (0,55)
Fe
80
B
20
>713 0,79 713
Fe
80
P
13
C
7
705 730
Fe
83
P
17
0,73
La
80
Au
20
0,7
Mg
70
Zn
30
0,67
Ni
60
Nb
40
0,84 (0,53)
Ni
80
P
20
620 0,67 640
Pd
80
P
20
610 630
Pd
77,5
Cu
6
Si
16,5
645
Pd
83
Si
17
632 0,57
Pt
80
P
20
485 0,42
Pt
66
Sb
34
0,44
Ta
80
Si
10
B
10
1225
W
40
Re
40
B
20
1300
Zr
50
Cu
50
705 730
Zr
35
Cu
65
781 815
Zr
72
Ni
28
642 671
Zr
60
Ni
40
713 751
Zr
36
Ni
64
834 864
Zr
70
Pd
30
680 0,61
Zr
80
Rh
20
0,63
7 roz 8-11-02 18:30 Page 813
814
Rysunek 7.55
Wykres rwnowagi NbNi
(wedug J. Adamczyka)
Rysunek 7.54
Wykres rwnowagi BeTi
7 roz 8-11-02 18:30 Page 814
815
Rysunek 7.56
Wykres rwnowagi FeB
Rysunek 7.57
Wykres rwnowagi PdSi
7 roz 8-11-02 18:30 Page 815
WASNOCI SZKIE METALICZNYCH
Szka metaliczne maj unikalne wasnoci fizyczne i mechaniczne, nieosigal-
ne przez stopy krystaliczne o tym samym skadzie chemicznym. Wygrzewanie
szkie metalicznych w temperaturze niszej od T
g
wywouje procesy relaksacyjne
aktywowane cieplnie, prowadzce do niewielkich zmian rozmieszczenia atomw,
a w temperaturze T
x
wyszej od T
g
powoduje krystalizacj metastabilnych faz
krystalicznych. Procesy te s wykorzystywane do polepszenia wasnoci fizycz-
nych, zwaszcza magnetycznych, przez obrbk ciepln szkie ferromagnetycznych
w polu magnetycznym (porwnaj rozdz. 8.5.6). Szka metaliczne maj mniejsze
przewodnictwo elektryczne od stopw krystalicznych o tym samym skadzie che-
micznym oraz czsto ujemn warto wspczynnika temperaturowego rezystyw-
noci, dziki czemu mog by stosowane do budowy termometrw oporowych do
pomiaru niskiej temperatury. Niektre szka metaliczne w temperaturze niszej od
ok. 7 K wykazuj nadprzewodnictwo (porwnaj rozdz. 8.5.5).
Due znaczenie maj wasnoci magnetyczne szkie metalicznych. Szka meta-
liczne ze stopw metali ferromagnetycznych Fe, Co i Ni o steniu atomowym ok.
20% niemetali B, C, P, Si, Ge lub metali przejciowych Hf i Zr, wykazuj zmniej-
szony wypadkowy moment magnetyczny w stosunku do Fe, Ni i Co.
816
Tablica 7.69
Wasnoci mechaniczne niektrych szkie metalicznych (wedug P.G. Zieliskiego i H. Matyji)
Stop
Twardo
H, MPa
Granica
plastycznoci
R
e
, MPa
Stosunek twardoci
do granicy
plastycznoci H/R
e
Modu sprystoci
wzdunej E,
GPa
Stosunek moduu
sprystoci
do twardoci E/H
Gsto,
g/cm
3
Pd
77,5
Cu
6
Si
16,5
4900
1440 (rozciganie)
1540 (ciskanie)
3,4
3,18
88 18 10,3
Pd
40
Ni
40
P
20
5300 98 18,5 9,48
Ni
80
P
20
5980 113,8 19 7,9
Fe
80
P
15
C
5
7360 1960 3,76 121,6 16,5
Ni
40
Fe
40
P B
6 14
7360 124,5 16,9 7,51
Fe
80
P
20
7400 130,4 17,6 7,1
Ni
49
Fe
29
P
14
B
6
Si
2
7750 2380 3,26 132,4 17,1 7,65
Fe
80
P
16
C
3
B
1
8190 2440 3,36 135,3 16,5 7,3
Ni
36
Fe
32
Cr
14
P
12
B
6
8630 2730 3,16 141,2 16,4 7,46
Fe
80
B
20
10790 3630 2,97 165,7 15,4 7,4
Mg
70
Zn
30
2160 690 3,13
Cu
50
Zr
50
5690 83,5 14,7 7,33
Cu
84
Zr
36
5890 90 15,3 7,54
Cu
60
Ti
40
6720 105,9 15,8 6,69
Be
40
Ti
50
Zr
10
7160 104,9 14,7 4,13
7 roz 8-11-02 18:30 Page 816
Szka metaliczne s bardzo dobrymi materiaami magnetycznie mikkimi
o prostoktnej ptli histerezy magnetycznej i cechuj si ma anizotropi magne-
tyczn i magnetostrykcj. Wasnoci mechaniczne i magnetyczne wybranych szkie
metalicznych zestawiono w tablicach 7.697.71.
817
Tablica 7.70
Wasnoci magnetyczne niektrych szkie metalicznych (wedug P.G. Zieliskiego i H. Matyji)
Stop
Maksymalna
przenikalno
magnetyczna
maks.
(10
3
)
Koercja
H , A/m
Indukcja
magnetyczna
szcztkowa
(remanencja)
B
r
, T
Wspczynnik
prosto-
ktnoci
1)
S = B /B
Magneto-
strykcja
s
s
(10
-6
)
Tempe-
ratura
Curie
T
C
, K
Rezys-
tywno
, m
Twardo
H, MPa
Fe
80
B
20
102 6,379,55 0,70,8 0,440,5 30 648 1,3 10780
Fe
80
B
20
2)
320 3,18 1,23
Fe
45
Co
35
P
13
C
7
40 15,12 0,54 0,51 20,4 713 2,7 9600
Fe
80
P
13
C
7
130 6,37 0,6 0,42 19,1 583 1,35 7550
Fe
40
Ni
40
P
14
B
6
65 3,98 0,35 0,44 11 798
Co
74
Fe
6
B
20
280 2,78 0,98 0,83 < 0,4 700
Co
70
Fe
5
Si
15
B
10
181 1,03 0,23 0,36 0,1 703 1,34 8920
Co
70
Fe
5
Si
15
B
10
2)
700 0,48 0,42 0,63
Co
75
Si
15
B
10
30 2,39 0,2 0,3 3 673 1,2 9020
Ni
78
Fe
22
(permalloy) 400 0,56 0,65 3,5 873 0,6 1270
1)
Stosunek remanencji B
r
do indukcji nasycenia B
s
.
2)
Materia wyarzony w polu magnetycznym.
c
r
Tablica 7.71
Wasnoci magnetyczne niektrych szkie metalicznych (wedug R. Bulla i H. Warlimonta)
Stop
Indukcja
magnetyczna
nasycenia B
s
, T
Koercja
H
c
, A/m
Przenikalno magnetyczna
(10
3
, przy 50 Hz)
Stratno
magnetyczna
P
Fe
, W/kg
Ptla
histerezy
1)
i

maks.
Fe
80
B
20
1,6 3,2 320 30
Fe
81
Si
5,5
B
15,5
C
2
68 1 50 10
Fe
40
Ni
40
P
14
B
6
0,75
0,6 400
Fe
40
Ni
38
Mo
4
B
18
0,88
Fe
39
Ni
39
Mo
4
Si
6
B
12
0,78 14 150 200
Co
58
Ni
10
Fe
5
(Si,B)
27
0,55 0,81 200 1015
2)
Co
66
Fe
4
(Mo,Si,B)
30
0,20,4 300 5
1)
Rodzaj ptli histerezy: prostoktna, paska.
2)
Stop bezporednio po odlewaniu.
100
7 roz 8-11-02 18:30 Page 817
818 818
Struktura
1) wglikw spiekanych AC2000 firmy
Sumitomo, pow. 1000x;
2) przeomu wglikw spiekanych AC2000
firmy Sumitomo, pow. 10000x, mikroskop
skaningowy;
3) cienkiej folii z wglikw spiekanych 890
firmy SECO, pow. 64000x;
4) cienkiej folii z cermetalu narzdziowego
T130A firmy Sumitomo, pow. 64000x;
5) materiau ceramicznego o osnowie Al
2
O
3
(ciemniejsze) i TiO
2
(janiejsze), pow. 640x;
6) warstwowa materiau ceramicznego
Ti
3
SiC
2
o charakterze samosmarujcym,
pow. 1000x;
7) granicy ziarn Si
3
N
4
i SiC w cienkiej folii,
pow. 3600000x, wysokorozdzielczy
mikroskop elektronowy transmisyjny;
8) pytki spiekanej z polikrystalicznego
diamentu, pow. 160x
1 2 3
4 5
6 7 8
Cermetale i ceramika inynierska
7 roz 8-11-02 18:30 Page 818
Materiay
specjalne,
funkcjonalne
i niemetalowe
Materiay
specjalne,
funkcjonalne
i niemetalowe
8_1i2 roz 9-11-02 14:18 Page 1
8.1. Materiay ceramiczne
i wglowe
8.1.1. Klasyfikacja i struktura materiaw
ceramicznych
KLASYFIKACJA MATERIAW CERAMICZNYCH
Grupa materiaw nieorganicznych o jonowych i kowalencyjnych wizaniach
midzyatomowych wytworzonych zwykle w procesach wysokotemperaturowych
nazywana jest ceramik (porwnaj rozdz. 2.2.4). Do grupy tej zaliczone s rwnie
szka i ceramika szklana.
Ogln klasyfikacj materiaw ceramicznych ze wzgldu na zastosowania po-
dano na rysunku 8.1, a w tablicy 8.1 oglny opis gwnych typw materiaw ce-
ramicznych.
ZASTOSOWANIE MATERIAW CERAMICZNYCH
Wtablicy 8.2 zestawiono gwne zastosowania podstawowych grup materiaw
ceramicznych. Materiay ceramiczne wykazuj rwnie wasnoci elektryczne i ma-
gnetyczne przydatne w elektronice i elektrotechnice (porwnaj rozdz. 8.5.58.5.7).
820
produkty
i materiay
ceramiczne
Rysunek 8.1
Oglna klasyfikacja materiaw ceramicznych (opracowano wedug K.G. Budinskiego)
8_1i2 roz 9-11-02 14:18 Page 820
WIZANIA MIDZY ATOMAMI W MATERIAACH CERAMICZNYCH
Materiay ceramiczne s zoone z co najmniej dwch elementw, a czsto
i wikszej ich liczby, a ich struktura krystaliczna jest bardziej zoona ni metali.
W tablicy 8.3 podano przykady kilku skadnikw materiaw ceramicznych.
Midzy atomami w tych materiaach wystpuj wizania od czysto jonowych do
cakowicie kowalencyjnych, a w wielu materiaach ceramicznych wystpuje kombi-
nacja tych dwch rodzajw wiza. Wtablicy 8.4 przedstawiono udzia wiza jo-
nowych dla kilku skadnikw materiaw ceramicznych.
Wmateriaach ceramicznych, w ktrych przewaaj wizania jonowe, wystpu-
je rwnowaga midzy dodatnio naadowanymi elektrycznie kationami jonami
8.1. Materiay ceramiczne i wglowe
821
Tablica 8.1
Gwne typy i oglny opis niektrych materiaw ceramicznych i wglowych
Typ materiau ceramicznego Oglny opis
wolframu
twardo, wytrzymao i odporno na cieranie zalena od udziau osnowy kobaltowej;
stosowane na narzdzia skrawajce i matryce
tytanu
nie tak cigliwe jak wgliki wolframu; nikiel i molibden stosowane jako lepiszcze;
stosowane na narzdzia skrawajce
krzemu
wysokotemperaturowa wytrzymao i odporno na cieranie;
stosowane w turbinach cieplnych i jako cierniwo
boru o regularnej
sieci przestrzennej
druga najtwardsza znana substancja po diamencie;
stosowany jako cierniwo i na narzdzia skrawajce
tytanu stosowane jako pokrycia ze wzgldu na du odporno na cieranie, o zotym kolorze
krzemu wysoka odporno na pezanie i udary cieplne, stosowany w turbinach cieplnych
aluminium
wysoka twardo, umiarkowana wytrzymao;
najpowszechniej stosowane na narzdzia skrawajce, izolatory elektryczne i cieplne
cyrkonu
wysoka wytrzymao i cigliwo, rozszerzalno cieplna zbliona do eliwa,
odpowiednie na elementy turbin cieplnych
Sialony czy cechy azotku krzemu i tlenku aluminium; stosowany na narzdzia skrawajce i jako materia aroodporny
Cermetale
zawieraj tlenki, wgliki i azotki oraz metalow osnow;
zastosowania wysokotemperaturowe, a niektre na narzdzia skrawajce
Krzemionka
arowytrzymaa; kwarc wykazuje efekt piezoelektryczny;
silikaty, zawierajce rne tlenki, s stosowane na wysokotemperaturowe elementy
Szka
zawieraj nie mniej ni 50% krzemionki; struktura bezpostaciowa;
liczne typy o zrnicowanych wasnociach mechanicznych i fizycznych (porwnaj tabl. 8.16)
Ceramika szklana
zawiera w strukturze bardzo drobne krysztay;
bardzo dobra odporno na udary cieplne i arowytrzymao
Grafit krystaliczna posta wgla; wysoka przewodno elektryczna i cieplna, dobra odporno na udary cieplne
Diament
jedna z najtwardszych znanych substancji
1)
, dostpny jako monokryszta lub w postaci polikrysta-
licznej; stosowany na narzdzia skrawajce i cierniwo, a take na matryce do cignienia cienkich drutw
1)
Porwnaj rozdz. 8.1.7, obecnie sdzi si, e najtwardszym materiaem jest fulleryt (porwnaj rozdz. 8.1.4).
T
l
e
n
k
i
A
z
o
t
k
i
W
g
l
i
k
i
8_1i2 roz 9-11-02 14:18 Page 821
metali, oddajcymi swe elektrony walencyjne a ujemnie naadowanymi anionami
jonami niemetali. Wprzypadku gdy aniony pozostaj w kontakcie z otaczajcy-
mi kationami, materiay ceramiczne cechuj si struktur stabiln (rys. 8.2).
Liczba koordynacyjna, odpowiadajca liczbie anionw najbliej ssiadujcych
z kationem, jest zalena od stosunku promieni kationu i anionu r
k
/r
a
(tabl. 8.5).
W przypadku gdy stosunek r
k
/r
a
>1 liczba koordynacyjna wynosi 12, jednak dla
8. Materiay specjalne, funkcjonalne i niemetalowe
822
Tablica 8.2
Zastosowanie gwnych grup materiaw ceramicznych
Tablica 8.3
Przykady skadnikw
materiaw ceramicznych
Tablica 8.4
Udzia wiza jonowych
w wybranych skadnikach
Obszary zastosowa
Grupa materiaw
ceramicznych
Przykady zastosowa lub rodzaje produktw
Budownictwo
ceramika
porowata
cega, cement, beton, dachwka, tynk, szyby szklane
Szko butelki, aparatura laboratoryjna, glazura
Produkty ogniotrwae cega, tygle, formy, cement
Produkty z gliny cega, produkty garncarskie, kamionka, rury kanalizacyjne
Produkty porcelanowe
i emaliowane
porcelana stoowa, kafelki, armatura sanitarna, emalie i produkty emalierskie
Produkty cierne tarcze cierne, ptna i papiery cierne, dysze do piaskowania, kule do mielenia
Przemys samochodowy
i lotniczy
ceramika
inynierska
elementy turbin, osony termiczne i wymienniki, uszczelnienia, elementy
systemu osony termicznej promw kosmicznych
Wytwarzanie
narzdzia skrawajce, elementy odporne na cieranie i korozj, ceramika
szklana, magnesy, wkna optyczne, wiatowody
Elektronika pprzewodniki, izolatory, nadprzewodniki, lasery, dielektryki, elementy grzejne
Wysoka temperatura produkty ogniotrwae, armatura instalacyjna, piece
Medycyna osprzt laboratoryjny, elementy sterowania, protezy, materiay stomatologiczne
Skadniki materiaw
ceramicznych
Temperatura
topnienia, C
Skadniki materiaw
ceramicznych
Temperatura
topnienia, C
HfC 4150 B
4
C 2450
TiC 3120 Al
2
O
3
2050
WC 2850 SiO
2
1715
MgO 2798 Si
3
N
4
1900
SiC 2500 TiO
2
1605
Materia Udzia wiza jonowych, % Materia Udzia wiza jonowych, %
CaF
2
89 SiO
2
51
MgO 73 Si
3
N
4
30
NaCl 67 ZnS 18
Al
2
O
3
63 SiC 12
8_1i2 roz 9-11-02 14:18 Page 822
823
Rysunek 8.2
Wpyw kontaktu midzy anionami
i kationami (w rodku) na stabilno
struktury krystalicznej materiaw
ceramicznych;
a) i b) kation stabilny,
c) niestabilny
Tablica 8.5
Zaleno liczby koordynacyjnej od stosunku promieni atomowych kationu i anionu r
k
/r
a
(wedug W.D. Kingeryego, H.K. Bowena i D.R. Uhlmanna)
8_1i2 roz 9-11-02 14:18 Page 823
wikszoci materiaw ceramicznych liczba koordynacyjna wynosi 4, 6 lub 8.
Wtablicy 8.6 podano orientacyjnie promienie atomowe niektrych anionw i ka-
tionw.
STRUKTURY KRYSTALICZNE W MATERIAACH CERAMICZNYCH
Struktura czci materiaw ceramicznych charakteryzuje si tym, e jednako-
wa jest liczba kationw i anionw oznaczonych odpowiednio jako A i X. Odpo-
wiednie fazy, oznaczone jako AX, mog charakteryzowa si kilkoma typami struk-
tur krystalograficznych NaCl (rys. 8.3), CsCl (rys. 8.4), ZnS (rys. 8.5).
W przypadku gdy adunki elektryczne kationw i anionw nie s takie same,
mog powstawa fazy typu A
m
X
p
, gdzie m i/lub p1, np. AX
2
typu fluorytu CaF
2
(rys. 8.6) lub A
2
X
3
typu korundu Al
2
O
3
(rys. 8.7). Moliwe jest rwnie wyst-
powanie wicej ni jednego typu kationw. W przypadku gdy wystpuj dwa typy
kationw oznaczone odpowiednio przez A i B tworz si fazy typu A
m
B
n
X
p
, np.
BaTiO
3
, zawierajce kationy Ba
2+
i Ti
4+
, z grupy struktur krystalicznych perowskitw
824
Tablica 8.6
Promienie wybranych kationw i anionw wystpujcych w materiaach ceramicznych
Kation Anion
rodzaj promie, nm rodzaj promie, nm rodzaj promie, nm
Al
3+
0,053 Mg
2+
0,072 Br
0,196
Ba
2+
0,136 Mn
2+
0,067 Cl
0,181
Ca
2+
0,1 Na
+
0,102 F
0,133
Cs
+
0,17 Ni
2+
0,069 I
0,22
Fe
2+
0,077 Si
4+
0,04 O
2
0,14
Fe
3+
0,069 Ti
4+
0,061 S
2
0,184
K
+
0,138
Na
+
Cl
Rysunek 8.3
Komrka elementarna
sieci NaCl
8_1i2 roz 9-11-02 14:18 Page 824
825
Cs
+
Cl
Zn
S
Rysunek 8.4
Komrka elementarna
sieci CsCl
Rysunek 8.5
Komrka elementarna
sieci ZnS
Ca
2+
F
Rysunek 8.6
Komrka elementarna
sieci CaF
2
8_1i2 roz 9-11-02 14:18 Page 825
(rys. 8.8). Jedn ze struktur typu A
m
B
n
X
p
jest struktura spinelowa wystpujca
w glinianie magnezu (aluminianie magnezu) MgAl
2
O
4
, gdzie aniony O
2
tworz
sie regularn ciennie centrowan, natomiast kationy Mg
2+
zajmuj w tej sieci po-
zycje w lukach tetraedrycznych, a Al
3+
pozycje w lukach oktaedrycznych.
CERAMIKA KRZEMIANOWA
Krzemiany s zoone gwnie z krzemu i tlenu. W przypadku tych materia-
w, zamiast charakteryzowa struktury krystaliczne, korzystniej jest podawa
wzajemne uoenie tetraedrw SiO
4
4
, jako powtarzalnego elementu sieci krystalo-
graficznej (rys. 8.9).
826
Ba
2+
Ti
4+
O
2
Rysunek 8.8
Komrka elementarna sieci perowskitu BaTiO
3
Al
3+
luki oktaedryczne
w 2/3 zajte przez Al
3+
O
2
Rysunek 8.7
Komrka elementarna sieci Al
2
O
3
8_1i2 roz 9-11-02 14:18 Page 826
Kady atom krzemu jest poczony wi-
zaniami kowalencyjnymi z 4 atomami tlenu,
uoonymi w naroach tetraedru, w ktrym
atom Si zajmuje pozycj centraln. Ponie-
wa adunek takiego tetraedru wynosi 4,
kady z czterech atomw tlenu ponadto wy-
maga jednego dodatkowego elektronu dla
uzyskania stabilnej struktury elektronowej.
Rne struktury krzemianowe powstaj
przez czenie SiO
4
4
w jedno-, dwu- lub trj-
wymiarowych ukadach. Najprostszym
z moliwych materiaw jest krzemionka
SiO
2
. Struktura krystaliczna powstaje jako
trjwymiarowa sie, kiedy kady narony
atom tlenu w kadym tetraedrze rwnocze-
nie uczestniczy w ssiednim tetraedrze
(rys. 8.10). Krzemionka ma 3 odmiany alo-
tropowe, z ktrych kada ma 2 lub 3 modyfi-
kacje, w tym niskotemperaturowy kwarc (po-
niej 573C), kwarc wysokotemperaturowy
(573867C), tridymit (8671470C) oraz
krystobalit (14701710C). Krzemionka mo-
e take wystpowa jako ciao niekrystalicz-
ne lub szko, o duej przypadkowoci w uo-
eniu atomw, typowej dla cieczy (rys. 8.11).
Tetraedr SiO
4
4
tak jak w strukturach krysta-
licznych i tu jest jednostk podstawow, cho-
cia w ukadzie nieuporzdkowanym. Struk-
tury szka mog rwnie tworzy tlenki B
2
O
3
827
Si
4+
O
2
Si
4+
O
2
Si
4+
O
2
Rysunek 8.9
Tetraedr SiO
4
4
Rysunek 8.10
Rozkad atomw krzemu i tlenu w sieci przestrzennej krystoba-
litu, odmiany polimorficznej krzemionki SiO
2
Rysunek 8.11
Dwuwymiarowy schemat struktury: a) krystalicznego dwutlenku krzemu,
b) niekrystalicznego dwutlenku krzemu
8_1i2 roz 9-11-02 14:18 Page 827
i GeO
2
. Nazywane s skadnikami szkotwr-
czymi.
Wskad szka, oprcz skadnikw szkotwr-
czych, mog wchodzi tlenki zasadowe metali
alkalicznych (Na
2
O, K
2
O) i ziem alkalicznych
(MgO, CaO) zwane modyfikatorami wiza sie-
ci przestrzennej (rys. 8.12).
Trzeci grup skadnikw szkie stanowi
tlenki porednie, takich metali jak aluminium,
beryl lub tytan, ktre nie mog samodzielnie
utworzy sieci przestrzennej szka, lecz mog je-
dynie przyczy si do istniejcej sieci. Skadni-
ki modyfikujce i porednie wpywaj na obnie-
nie temperatury topnienia i lepko szka, wpy-
wajcych na polepszenie moliwoci formowa-
nia w niszej temperaturze.
W rnych mineraach krzemionkowych je-
den, dwa lub trzy narone atomy tlenu w tetra-
edrze SiO
4
4
s poczone z innymi tetraedrami
tworzc rne struktury zoone (rys. 8.13).
W przypadku prostych krzemianw, jak
np. forsterytu (Mg
2
SiO
4
) dwa jony Mg
2+
s po-
czone z kadym tetraedrem SiO
4
4
, w wyniku
czego kady jon Mg
2+
ma 6 najbliej pooonych
828
Si
4+
Na
+
O
2+
Si
4+
O
2
Rysunek 8.12
Schemat rozmieszczenia jonw w szkle
sodowokrzemianowym
Rysunek 8.13
Typy struktur krzemionkowych utworzonych przez tetraedry SiO
4
4
:
a) SiO
4
4
, b) Si
2
O
7
6
, c) Si
3
O
9
6
, d) Si
6
O
18
12
, e) (SiO
3
)
n
2n
8_1i2 roz 9-11-02 14:18 Page 828
atomw tlenu. Akermanit jest mineraem maj-
cym dwa jony Ca
2+
i jeden Mg
2+
poczony
z kad jednostk Si
2
O
7
6
.
Krzemiany warstwowe powstaj take przez
poczenie trzech jonw tlenowych i kadego te-
traedru SiO
4
4
. Dla tych struktur powtarzaln jed-
nostk jest (Si
2
O
5
)
2
(rys. 8.14). Sie ujemnie na-
adowana jest poczona z niezwizanymi atoma-
mi tlenu (zrzutowanymi na paszczyzn rysun-
ku). Elektroobojtno jest zapewniona przez
drug warstw majc w nadmiarze kationy, kt-
re cz si z niezwizanymi atomami tlenu
z warstwy (Si
2
O
5
)
2
. Najbardziej powszechny
z mineraw z gliny kaolinit ma wzgldnie
prost struktur krzemianw warstwowych
Al
2
(Si
2
O
5
)(OH)
4
, w ktrych warstwy tetra-
edryczne reprezentowane przez (Si
2
O
5
)
2
s elek-
trycznie neutralizowane przez ssiadujce war-
stwy Al
2
(OH)
4
2+
(rys. 8.15). Innymi materiaami
z tej samej grupy s talk Mg
2
(Si
2
O
5
)
2
(OH)
2
i mi-
ka, np. muskowit KAl
3
Si
3
O
10
(OH)
2
, ktre s wa-
nymi surowcami dla materiaw ceramicznych.
829
Si
4+
O
2
Rysunek 8.14
Schemat struktury krzemianu warstwowego
o powtarzalnej jednostce (Si
2
O
5
)
2
Rysunek 8.15
Struktura kaolinitu (opracowano wedug W.E. Hautha)
8_1i2 roz 9-11-02 14:18 Page 829
WADY BUDOWY KRYSTALICZNEJ MATERIAW CERAMICZNYCH
Wady budowy krystalicznej waciwe dla metali mog wystpowa take w ma-
teriaach ceramicznych. Poniewa materiay ceramiczne zawieraj jony dwch ty-
pw, wic wakanse jak i jony midzywzowe mog wystpowa zarwno w posta-
ci kationowej jak i anionowej (rys. 8.16).
Wakans kationowy wywoujcy kation midzywzowy wie si z defektem
Frenkla, natomiast wakans kationowy wywoujcy wakans anionowy nazywany jest
defektem Schottkyego (porwnaj rozdz. 3.2.2) (rys. 8.17). Wkrysztaach jonowych
830
Rysunek 8.16
Schemat wakansw
anionowych (1)
i kationowych (2)
oraz kationw
midzywzowych (3)
w krysztaach jonowych
(opracowano wedug
G. Moffatta,
G.W. Pearsalla
i J. Wulffa)
Rysunek 8.17
Defekty Frenkla (1)
i Schottkyego (2)
w krysztaach jonowych
(opracowano wedug
G. Moffatta,
G.W. Pearsalla
i J. Wulffa)
8_1i2 roz 9-11-02 14:18 Page 830
mog take wystpowa wakanse kationowe spowodowane niestechiome-
trycznoci, np. w krysztale FeO obecno 2 kationw Fe
3+
eliminuje jeden kation
Fe
2+
(rys. 8.18). Ponadto w sieci krystalicznej mog wystpowa zanieczyszczenia
zarwno rnowzowe jak i midzywzowe (rys. 8.19).
WYKRESY RWNOWAGI FAZOWEJ MATERIAW CERAMICZNYCH
Wykresy rwnowagi fazowej materiaw ceramicznych s analogiczne do wykre-
sw systemw metalmetal (porwnaj rozdz. 3.4) i podobnie s interpretowane.
831
Rysunek 8.18
Schemat wystpowania
wakansu kationowego Fe
2+
(1) w sieci krysztau FeO
w wyniku utworzenia
dwch kationw Fe
3+
(opracowano wedug
W.D. Callistera)
1
2
3
Rysunek 8.19
Zanieczyszczenia
midzywzowe (1),
rnowzowe anionowe (2)
oraz rnowzowe
kationowe (3)
(opracowano wedug
G. Moffatta,
G.W. Pearsalla i J. Wulffa)
8_1i2 roz 9-11-02 14:18 Page 831
Spord wielu opracowanych przedstawiono kilka wykresw dwuskadnikowych
(rys. 8.208.23) i trjskadnikowych (rys. 8.248.28).
832
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A

(
C
)
Rysunek 8.20
Wykres rwnowagi
fazowej Al
2
O
3
Cr
2
O
3
(wedug E.N. Buntinga)
Rysunek 8.21
Wykres rwnowagi
fazowej MgOAl
2
O
3
;
r.s. roztwr stay
(wedug B. Hallstedta)
8_1i2 roz 9-11-02 14:18 Page 832
833
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A

(
C
)
Rysunek 8.22
Wykres rwnowagi fazowej ZrO
2
CaO; r.s. roztwr stay (wedug V.S. Stubicana i S.P. Raya)
Rysunek 8.23
Wykres rwnowagi
fazowej SiO
2
Al
2
O
3
(wedug R.A. Flinna
i P.K. Trojana)
8_1i2 roz 9-11-02 14:18 Page 833
834
Rysunek 8.24
Przekrj trjskadnikowego
ukadu rwnowagi fazowej
leucytmullitkrzemionka
(wedug W.D. Kingeryego,
H.K. Bowena
i D.R. Uhlmanna)
Rysunek 8.25
K
2
OAl
2
O
3
SiO
2
(wedug O.H. Wyatta
i D. DewHughesa)
8_1i2 roz 9-11-02 14:18 Page 834
835
Rysunek 8.26
MgOAl
2
O
3
SiO
2
(wedug E.M. Levina i in.)
Rysunek 8.27
skaleglinakrzemionka
(wedug M. Blicharskiego)
8_1i2 roz 9-11-02 14:18 Page 835
836 836
1
6
7
8
9
10
11
12 13
2
5
3
4
8_1i2 roz 9-11-02 14:18 Page 836
837 837
Czowiek opanowa procesy wypalania ceramiki zanim pozna metale i ich stopy. S tego dowody w wielu
czciach wiata, szczeglnie w rejonie Mezopotamii i Anatolii. W Biblii w I ksidze Mojesza znale mona
zdanie Chodcie, wyrabiajmy ceg i wypalmy j w ogniu. Wykonywano rwnie liczne naczynia uytkowe
znajdywane w Grecji, np. sosjerk z 2500 r. p.n.e. z Tirynsu (1). Figurka matki z dzieckiem pochodzi z XIV wieku
p.n.e. (2), a znaleziona w Tirynsie - z XII wieku p.n.e. (3), natomiast figurki mykeskie z XIII wieku p.n.e. znajduj
si w Nauplion (4). Waza mykeska z jednym uchwytem z Koryntu datowana jest na XIII-XVI wiek p.n.e. (5),
a waza z trzema uchwytami z Tirynsu zostaa wykonana w XIV wieku p.n.e. (6). Waza wojenna z Myken
pochodzi z XIII wieku p.n.e. (7). Zastawa stoowa zoona z lampki oliwnej i dwch czarek z jednym uchem
pochodzi z zatopionego statku greckiego w Morzu Egejskim u Wybrzey Turcji koo Tektas Burnu ok. 440425
r. p.n.e. (8) i zostaa wyowiona przez nurkw (9). Biaa patera z Apollinem z 480 r. p.n.e. pochodzi z Delf (10),
natomiast czarna patera ze scenami batalistycznymi pochodzi z Attyki z lat 550500 p.n.e. i znaleziono j
w Koryncie (11), a dzban koryncki ze sfinksem z roku 640625 p.n.e. z Delf (12). Amfora z Melos z 640 r. p.n.e.
(13) oraz amfora z Nessos z ok. 600 r. p.n.e. (14) reprezentuj wczesny styl attyczny. Herakles w Egipcie zdobi
waz z Tespie, reprezentujc styl attyczny z czerwonymi figurami z 470 r. p.n.e. (15). Smuka biaa waza
z Eretreii pochodzi z 410 r. p.n.e. (16). Ko trojaski na szyjce amfory z terakoty z VII wieku p.n.e. z Myken
opisany zosta take przez Homera w Odyssei (17). Dua urna z wzorami geometrycznymi z Dipylonu pochodzi
z VII wieku p.n.e. (18). Wielka twarz ceramiki barwionej z Wari w Peru (19) oraz ceremonialny zbiorniczek
z postaci jaguara dowodz rozpowszechnienia si techniki ceramicznej w przedkolumbijskiej Ameryce
Poudniowej (20). Niezwykym dowodem opanowania tej techniki w Azji, jest terakotowa armia (21) strzegca
Pierwszego Cesarza Chin Qin Shihuangdi z III wieku p.n.e., odkryta w latach 19746 w pobliu dzisiejszego Xi'an
w pnocnochiskiej prowincji Shaanxi. W obszarze wykopalisk o 250 m dugoci i 70 metrach szerokoci
znaleziono 1100 wojownikw, 32 konie, 8 dwukoowych rydwanw, a jak si ocenia okoo 5000 wojownikw
dalej oczekuje na odkrycie. W Samarkandzie za rzdw Uug-Bega w latach 14101449 powstay liczne monu-
mentalne budowle, w tym synna Madrasa (22) zdobiona przepiknymi, wielobarwnymi kaflami ceramicznymi.
14 15 16
17
21
22
18
19
20
8_1i2 roz 9-11-02 14:18 Page 837
Wtablicy 8.7 przedstawiono ogln charakterystyk opisanych struktur krysta-
licznych oraz podano przykady ich wystpowania w materiaach ceramicznych.
838
Rysunek 8.28
CaOAl
2
O
3
SiO
2
(wedug
M. Blicharskiego)
Tablica 8.7
Charakterystyka sieci krystalicznych w materiaach ceramicznych
Rodzaj
sieci
Typ
struktury
Uoenie atomw
Liczba koordynacyjna podsieci
Przykady
kationowej anionowej
NaCl AX
regularna ciennie
centrowana
6 6
NaCl, MgO,
FeO, MnS, LiF
CsCl AX regularna prymitywna 8 8 CsCl
ZnS AX
regularna ciennie
centrowana
4 4 ZnS, SiC, ZnTe
CaF
2
AX
2
regularna prymitywna 8 4
CaF
2
, UO
2
,
ThO
2
, PuO
2
Al
2
O
3
A
2
X
3
heksagonalna
gsto upakowana
12 6 Al
2
O
3
Perowskit ABX
3
regularna ciennie
centrowana
12 (A)
6 (B)
6
BaTiO
3
, SrZrO
3
,
SrSnO
3
Spinel AB
2
X
4
regularna ciennie
centrowana
4 (A)
6 (B)
4
MgAl
2
O
4
,
FeAl
2
O
4
8_1i2 roz 9-11-02 14:19 Page 838
8.1.2. Ceramika inynierska
OGLNA CHARAKTERYSTYKA CERAMIKI INYNIERSKIEJ
Ceramika inynierska, okrelana rwnie jako ceramika specjalna lub cerami-
ka drobnoziarnista, wytwarzana jest w wyniku spiekania, w wysokiej temperaturze,
bez udziau fazy ciekej, bardzo czystych zwizkw, takich jak tlenki, wgliki, azot-
ki ale take diament i wykazuje w stanie staym posta krystaliczn bez udziau fa-
zy szklistej oraz prawie teoretyczn gsto. Wtablicach 8.8 i 8.9 podano przyka-
dy zastosowa ceramiki inynierskiej. Na rysunku 8.29 podano schemat blokowy
procesw technologicznych materiaw ceramicznych, a na rysunku 8.30 schema-
tyczne przykady procesw wytwarzania gwnych grup materiaw ceramicznych.
MATERIAY CERAMICZNE TLENKOWE
Zastosowania ceramiki inynierskiej obejmuj materiay odporne na zuycie,
oyska, narzdzia skrawajce, elementy samochodw, oprzyrzdowanie energe-
tyczne, endoprotezy, oraz rne elementy w przemyle kosmicznym, lotniczym
i militarnym.
Materiay ceramiczne oparte na tlenku aluminium Al
2
O
3
stosowane s w bardzo
wielu przypadkach, na podoa w elektronice, wiece zaponowe, przewodniki i izo-
latory ognioodporne, oyska, zbiorniki chemiczne, zawory wodne, endoprotezy,
839
Tablica 8.8
Oglna charakterystyka zastosowa inynierskich materiaw ceramicznych
(wedug G.L. DePoortera, T.K. Broga i M.J. Readeya)
Ga przemysu Rodzaje urzdze i technologii Wasnoci Zastosowania
Transport cieczy
transport i przechowywanie
agresywnych cieczy
odporno na korozj,
erozj i cieranie
kocwki tocznikw, oyska silnikw,
gwki zaworw, kocwki rozpylaczy,
membrany mikrofiltrw
Obrbka
mineraw,
energetyka
transport rud, rozdrabnianie
wgla, klinkieru cementowego,
elementy instalacji ciekych gazw
twardo, odporno na
korozj, izolacyjno
elektryczna
okadziny rur i cyklonw, materiay
cierne, elementy pomp, izolatory
Produkcja drutw
elementy naraone na zuycie
i do obrbki wykoczajcej
twardo, cigliwo
bloki cigarek i nawijarek, przewod-
niki, rolki, matryce, wielokrki
Produkcja miazgi
i papieru
wytwarzanie papieru
z du wydajnoci
odporno na cieranie
i na korozj
noe do cicia
Obrabiarki
i oprzyrzdowanie
technologiczne
elementy maszyn
i oprzyrzdowanie
technologiczne
twardo, maa bezwadno,
wysoki wskanik sztywnoci
do masy
oyska, matryce do wyciskania
i formowania, toczniki, rolki,
narzdzia, elementy maszyn
Procesy cieplne
wymiana ciepa, procesy
obrbki cieplnej
odporno na naprenia cieplne,
na korozj, stabilno wymiarowa
zwarte wymienniki ciepa, rury, elementy
piecw, izolatory, rury ochronne
termoelementw, wymurwki piecw
Spalanie
wewntrzne
Elementy silnikw
elementy silnikw
arowytrzymao w wysokiej
temperaturze, odporno
na zuycie i na korozj
elementy ukadu wydechowego,
zawory, gowice, wkadki przeciw-
zuyciowe, denka tokw, oyska
Produkty
biomedyczne
i naukowe
elementy biomedyczne obojtno chemiczna
stymulatory serca, pompy krwi,
instrumenty chirurgiczne, elementy
implantw, produkty do laboratoriw
8_1i2 roz 9-11-02 14:19 Page 839
emitery lamp prniowych. Wpostaci szafiru s stosowane na odporne na zaryso-
wanie i przezroczyste szkieka do zegarkw. Materiay te s klasyfikowane w za-
lenoci od udziau czystego tlenku aluminium (od 96 do 99,9%). W najczystszej
ceramice tego typu udzia dodatku MgO nie przekracza 0,5%. W ceramice zawie-
rajcej 96% Al
2
O
3
dodaje si zwykle SiO
2
i tlenki metali ziem rzadkich. Wane zna-
czenie oprcz udziau dodatkw i zanieczyszcze wywiera wielko ziarna oraz
udzia fazy szklistej, a take moliwa do zastosowania obrbka cieplna.
Materiay ceramiczne oparte na tlenku cyrkonu ZrO
2
s umocnione w wyniku
przemiany martenzytycznej od sieci tetragonalnej przez trjskon do jednosko-
nej. Jeeli tlenek cyrkonu jest stabilizowany przez Y
2
O
3
, CaO lub MgO, odmiana
o sieci trjskonej moe wystpowa w stanie metastabilnym w zalenoci od
udziau pozostaych dodatkw, obrbki cieplnej, szybkoci chodzenia i wielkoci
ziarna. Rysunek 8.31 obrazuje jak przemiana martenzytyczna odmiany tetragonal-
nej ZrO
2
w odmian jednoskon wpywa na naprenia u wierzchoka pknicia.
Towarzyszy temu powstawanie napre cinajcych wok tetragonalnych czstek
ZrO
2
ulegajcych przemianie martenzytycznej i zwizan z tym zmian ich obj-
toci, wywoujcych bardzo drobne pknicia w tych strefach, co wpywa na nawet
trzykrotne zwikszenie krytycznej wartoci wspczynnika intensywnoci napr-
e K
Ic
, bdcego miar cigliwoci materiau. Poniewa w warstwie powierzchnio-
wej powstaj wysokie naprenia ciskajce, materiay ceramiczne z tlenkiem cyr-
konu maj znaczc odporno na zuycie i cieranie. Grubo warstwy odpornej
na cieranie moe by ponadto zwikszona przez cieranie lub dodatkow obrb-
k mechaniczn (rys. 8.32).
840
Tablica 8.9
Zastosowanie ceramiki inynierskiej
Funkcje Wasnoci Zastosowania Materiay ceramiczne
Mechaniczne
wasnoci cierne, smarowanie w stanie
styku, odporno na cieranie,
wytrzymao mechaniczna
smary stae, cierniwa i narzdzia,
elementy maszyn o duej trwaoci
i ciasnych tolerancjach wymiarowych
Al
2
O
3
, C, BN, TiC,
TiN, TiB
2
, B
4
C, WC,
ZrB
2
, SiC, Si
3
N
4
, ZrO
2
Cieplne
rozszerzalno cieplna, odporno na
udary cieplne, izolacyjno, przewodno
i pojemno, ognioodporno
powoki piecw, elektrody wysokotem-
peraturowe, rda ciepa w elektronice,
przegrody cieplne
SiC, TiC, TiB
2
,
Si
3
N
4
, BeO, MgO,
ZrO
2
, Al
2
O
3
Nuklearne
odporno na promieniowanie,
arowytrzymao
paliwo jdrowe, powoki i materiay
na ekrany i osony
UO
2
, UC, US, ThS,
SiC, B
4
C, Al
2
O
3
, BeO
Optyczne
przezroczysto, przenikalno,
polaryzacja, fluorescencja
soczewki optyczne, lampy prniowe
Na, Hg, wkna optyczne, diody, emitery
radarowe i laserowe
Al
2
O
3
, MgO, Y
2
O
3
,
SiO
2
, CdS, ZrO
2
,
TiO
2
, ZnS
Elektryczne
Magnetyczne
izolacyjno i przewodno, pprzewo-
dnictwo, dielektryczno, piezoelektry-
czno, nadprzewodnictwo, magnetyzm
opornociowe i pojemnociowe, sensory
i przewodniki, oscylatory, baterie,
pamici komputerowe, anteny odbiorcze
ferryty, perowskity,
SnO, ZnO, SiO
2
,
BeO, SiC, Al
2
O
3
Chemiczne
Biologiczne
absorpcyjno i katalizatory,
membrany i filtry, biokompatybilno,
odporno chemiczna
katalizatory, filtry, endoprotezy,
podpory, sensory gazu
i temperatury, reaktory obojtne
zeolity, MgO, Al
2
O
3
,
SnO
2
, ZrO
2
, apatyty
8_1i2 roz 9-11-02 14:19 Page 840
841
Rysunek 8.29
Schemat blokowy procesu technologicznego materiaw ceramicznych
(wedug G.L. DePoortera, T.K. Broga i M.J. Readeya)
8_1i2 roz 9-11-02 14:19 Page 841
842
a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)
h)
8_1i2 roz 9-11-02 14:19 Page 842
843
pierwotne czstki
metastabilnej cyrkonii
(sie tetragonalna)
czstki cyrkonii
po przemianie
martenzytycznej
(sie jednoskona)
a) powierzchnia spiekana b) powierzchnia spiekana i chodzona
tetragonalny ZrO
2
jednoskony ZrO
2
warstwa
z napreniami
ciskajcymi
c) powierzchnia szlifowana
Rysunek 8.30 (na poprzedniej stronie)
Schematyczne porwnanie procesw wytwarzania gwnych grup materiaw ceramicznych i wglowych:
a) produktw betonowych, b) monokrysztaw, c) produktw szklanych, d) cegie, e) tarcz szlifierskich,
f) pytek ze spiekanych materiaw narzdziowych, g) grafitu, h) elementw ceramicznych w procesach zolel
(porwnaj rozdzia 8.4.4) (opracowano wedug K.G. Budinskiego)
Rysunek 8.31
Wpyw przemiany martenzytycznej ZrO
2
, indukujcej naprenia ciskajce wok czstek, na pole napre
sprystych wok wierzchoka pknicia (wedug V.A. Greenhuta)
Rysunek 8.32
Schemat wpywu przemiany tetragonalnej odmiany alotropowej ZrO
2
wystpujcej w materiale spiekanym (a)
w odmian jednoskon w materiale po ochodzeniu (b) wywoujc stan napre ciskajcych w strefie
powierzchniowej dodatkowo powikszonej w wyniku szlifowania (c) lub cierania podczas eksploatacji
(wedug V.A. Greenhuta)
8_1i2 roz 9-11-02 14:19 Page 843
Czsteczki tetragonalne ZrO
2
mog by dodawane do innych materiaw cera-
micznych, np. zoonych z tlenkw aluminium, azotkw krzemu i wglikw krze-
mu, polepszajc ich odporno na pkanie (rys. 8.33). Wasnoci wytrzymaocio-
we i cigliwe tych materiaw s wykorzystywane jedynie do nieznacznie podwy-
szonej temperatury. Materiay te s stosowane na noe przemysowe oraz narz-
dzia skrawajce, a take na noe i ostrza do uytku domowego i sportowego, gdzie
ich trwao jest wielokrotnie wiksza ni noy wykonanych ze stopw metali. Ma-
teriay te mog by take uywane na przewodniki oraz powierzchnie w rodowi-
sku ciernym i korozyjnym, nieiskrzce motki w rodowiskach atwopalnych, r-
ne narzdzia i matryce, jako materia biomedyczny, a nawet na guziki odporne na
dziaanie agresywnych rodkw piorcych. Dla materiaw zawierajcych ZrO
2
, ale
take Al
2
O
3
, materiaw wzmacnianych i kompozytowych, a take nietlenkowych
materiaw ceramicznych charakterystyczne jest zachowanie zgodne z krzyw R
zwizane ze zwikszaniem si odpornoci na propagacj pkni (rys. 8.34).
Odporno na pkanie zwiksza si ze wzrostem dugoci pknicia, a katastro-
ficzne zniszczenie moe nastpi dopiero wtedy, gdy energia odksztacenia G osi-
gnie warto krytyczn odpornoci R
c
. Daje to zupenie niespotykan w innych
materiaach moliwo regulowania odpornoci na pkanie poprzez dodawanie
czstek ZrO
2
i regulowanie dugoci pkni wok nich.
844
Rysunek 8.33
Wpyw dodatku czstek ZrO
2
na krytyczn warto wspczynnika intensywnoci napre K
Ic
a) Al
2
O
3
, b) Si
3
N
4
, c) SiC; supki rowe bez dodatku ZrO
2
, supki niebieskie z dodatkiem ZrO
2
;
S spiekane, HP prasowane na gorco (wedug V.A. Greenhuta)
8_1i2 roz 9-11-02 14:19 Page 844
MATERIAY CERAMICZNE NIETLENKOWE
W skad materiaw ceramicznych nietlenkowych wchodz azotki krzemu
Si
3
N
4
, wgliki krzemu SiC i azotki boru BN. Materiay te wykazuj zblion wy-
trzymao i cigliwo w wysokiej temperaturze powyej 1300C, s stabilne
w rodowisku chemicznym, wykazuj dobr odporno na zuycie i niski wsp-
czynnik tarcia. Si
3
N
4
i SiC s stosowane w samolotach oraz turbinach i silnikach
rakietowych, a take w przemyle samochodowym na gniazda i gwki zaworw,
rotory turbosprarek oraz komory spalania. Ze wzgldu na niski wspczynnik
tarcia oraz odporno na zuycie nietlenkowe materiay ceramiczne s stosowane
na oyska pracujce w rnych rodowiskach, kocwki urzdze do cicia stru-
mieniem wodnym oraz na wysokowydajne narzdzia skrawajce, a take na po-
jemniki do przechowywania materiaw aktywnych chemicznie, szczeglnie w wy-
sokiej temperaturze. Wielko ziarn zwizana z dodatkami, obecnoci materia-
w tlenkowych i tlenu wprowadzanego podczas procesu, silnie wpywaj na wa-
snoci. Ponadto cz czstek, zarwno podstawowego jak dodatkowego skadni-
ka, ma wyduony ksztat, losowo zorientowany, co nadaje tym materiaom cera-
micznym wasnoci zblione do materiaw kompozytowych, a zatem zapewnia
wysze wasnoci wytrzymaociowe i cigliwe, zwaszcza w agresywnym rodowi-
sku i wysokiej temperaturze.
845
Rysunek 8.34
Schematyczny przebieg krzywej R (wedug V.A. Greenhuta), a
o
, a
c
odpowiednio pocztkowa i krytyczna
dugo pknicia, R
o
, R
c
odpowiednio pocztkowa i krytyczna warto energii odksztacenia
8_1i2 roz 9-11-02 14:19 Page 845
WKNA CERAMICZNE
Od 30tych lat XX wieku znane s wkna ceramiczne, ktrych produkcja roz-
wina si po roku 1965, gwnie ze wzgldu na wymagania przemysu kosmiczne-
go i lotniczego. W tablicy 8.10 przedstawiono skady chemiczne cigych i nieci-
gych wkien ceramicznych produkowanych obecnie, gwnie do zastosowania
w materiaach kompozytowych.
Do zastosowania w materiaach kompozytowych wkna ceramiczne, podobnie
jak wkna szklane i wglowe, s produkowane w formie:
rowingu (niedoprzdu),
tkanin,
mat,
wkien citych,
prtw.
8.1.3. Cermetale inynierskie
OGLNA CHARAKTERYSTYKA CERMETALI INYNIERSKICH
Cermetale zoone s z drobnych czstek krystalicznych, np. wglikw lub azot-
kw rwnomiernie rozmieszczonych w osnowie metali lub ich stopw stanowi-
cych faz wic, o udziale masowym 515%, wykazujc gsto prawie teoretycz-
n. Materiay te bywaj rwnie zaliczane w skad ceramiki inynierskiej lub
w skad materiaw kompozytowych. Cermetale s wytwarzane metodami metalur-
gii proszkw (porwnaj rozdz. 8.2) ze spiekaniem w wysokiej temperaturze, naj-
czciej niszej od temperatury topnienia kadego ze skadnikw. Niektre z tych
materiaw mog by poddawane obrbce cieplnej, podobnie jak stopy metali. Naj-
bardziej typowymi przedstawicielami tej grupy materiaw inynierskich s wgli-
ki spiekane i cermetale narzdziowe.
W tablicy 8.11 przedstawiono histori rozwoju cermetali inynierskich.
Pocztkowo cermetale inynierskie byy stosowane gwnie jako materiay na-
rzdziowe. Cermetale zawierajce dwutlenki uranu UO
2
, jak i wgliki uranu UC s
skadnikami paliw nuklearnych. Cermetale inynierskie zawierajce borki cyrkonu
846
Tablica 8.10
Skady chemiczne cigych i niecigych wkien ceramicznych
(opracowano na podstawie danych D.D. Johnsona i A.G. Sowmana)
Grupa wkien ceramicznych Typowe skady chemiczne
Cige tlenkowe
99 Al
2
O
3
; 85 Al
2
O
3
15 SiO
2
; 80 Al
2
O
3
20 SiO
2
; 70 Al
2
O
3
2 B
2
O
3
28 SiO
2
;
62 Al
2
O
3
14 B
2
O
3
24 SiO
2
; 99,95 SiO
2
; 98 SiO
2
2 inne; 68 ZrO
2
32 SiO
2
Niecige tlenkowe
95 Al
2
O
3
5 SiO
2
; 72 Al
2
O
3
28 SiO
2
; 70 Al
2
O
3
2 B
2
O
3
28 SiO
2
;
6068 Al
2
O
3
49 B
2
O
3
2332 SiO
2
; 62 Al
2
O
3
14 B
2
O
3
24 SiO
2
;
52 Al
2
O
3
48 SiO
2
; 4950 Al
2
O
3
5051 SiO
2
; 5255 Al
2
O
3
4144 SiO
2
;
47Al
2
O
3
53 SiO
2
; 42,5 Al
2
O
3
2,5 Cr
2
O
3
55 SiO
2
;
40Al
2
O
3
50 SiO
2
5 CaO 3,5 MgO 1,5 TiO
2
; 92 ZrO
2
8 Y
2
O
3
Wglikowe i azotkowe SiC; SiC na rdzeniu C; Si
3
N
4
; SiC+TiC; SiC+ZrC
8_1i2 roz 9-11-02 14:19 Page 846
ZrB
2
, wgliki krzemu SiC i inne zawierajce tlenki aluminium Al
2
O
3
, dwutlenki
krzemu SiO
2
, wgliki boru B
4
C lub skadniki ogniotrwae poczone z diamentem,
zapewniaj unikatowe wasnoci cermetali, umoliwiajce ich zastosowanie na na-
rzdzia do pracy na gorco, elementy wysokotemperaturowych zaworw i elemen-
ty odporne na cieranie, ultrawysokotemperaturowe przewody, dysze i inne ele-
menty silnikw rakietowych, elementy instalacji i palenisk piecw, ciernice, zawie-
rajce diament kocwki widrw i zby pi.
KLASYFIKACJA CERMETALI INYNIERSKICH
Cermetale inynierskie mog by klasyfikowane, pod wzgldem udziau w nich
gwnych skadnikw, na:
wgliki,
wglikoazotki,
azotki,
tlenki,
borki,
rne zwizki zawierajce wgiel.
Cermetale zawierajce wgliki stanowi najliczniejsz grup jako wgliki spie-
kane, pomimo e tradycyjnie wydziela si z nich grup opart na wglikach tytanu
TiC.
Cermetale bazujce na wglikach tytanu TiC, nawet jeeli zawieraj skadniki
wystpujce w wglikach spiekanych, s stosowane jako materiay narzdziowe
847
Tablica 8.11
Historia rozwoju cermetali inynierskich (opracowano wedug J.L. Ellisa i C.G. Goetzela)
Rok Skad Wytwrca
1930
WCCo KruppWidia
TiCMo
2
C(Ni,Mo,Cr) Metallwerk Plansee
TaCNi Fansteel Coorporation
1933 TiCTaCNi Siemens AG
19381945 TiCVC(Fe,Ni,Co) Metallwerk Plansee
19491955
TiC(NbC)(Ni,Co,Cr,Mo,Al) Metallwerk Plansee
TiC(Nb,Ta,Ti)C(Ni,Mo,Co) Kennametal
19521954 TiC(stal, Mo) Sintercast
1960 TiC(Ni,Mo) Ford Motor Company
1970 Ti(C,N)(Ni,Mo) Technical University, Vienna
1974 (Ti,Mo)(C,N)(Ni,Mo) Teledyne Firth Sterling
1975 TiCTiNWCMo
2
CVC(Ni,Co) Kyocera
19771980 TiCMo
2
C(Ni,Mo,Al) Ford Motor Company, Mitsubishi
19801983 ((Ti,Mo,W)(C,N)(Ni,Mo,Al) Mitsubishi
1988 (Ti,Ta,Nb,V,Mo,W)(C,N)(Ni,Co)Ti
2
AlN KruppWidia
8_1i2 roz 9-11-02 14:19 Page 847
i odporne na cieranie, pracujce w wysokoobcionych i wysokotemperaturowych
systemach oraz w rodowisku korozyjnym. Cermetale bazujce na wglikach krze-
mu i boru SiC i B
4
C, ktre zwykle s traktowane jako materiay kompozytowe
o osnowie metalowej, znajduj zastosowanie jako materiay odporne na zuycie,
korozj i cieranie oraz w reaktorach jdrowych. Cermetale z wglikami chromu
Cr
3
C
2
utraciy ju swe znaczenie techniczne gwnie na czujniki i elementy odpor-
ne na korozj.
Cermetale z wglikoazotkami mog zawiera take wgliki, gwnie Mo
2
C oraz
faz wic typow dla wglikw spiekanych. Stosowane s gwnie na narzdzia,
a dziki dodatkom TiC, TiN, MoC i MoN maj wysze wasnoci wytrzymaocio-
we od konwencjonalnych wglikw spiekanych.
Azotki tytanu TiN oraz regularny azotek boru BN wraz z tward osnow metalo-
w decyduj o bardzo dobrych wasnociach tych cermetali w zastosowaniu na narz-
dzia. Azotki tytanu TiN oraz cyrkonu ZrN, z odpowiadajc im metalow faz wi-
c, tworz cermetale wymagajce odpornoci na wysok temperatur oraz na korozj.
Grupa cermetali zawierajcych tlenek uranu UO
2
i dwutlenek toru ThO
2
znaj-
duje zastosowanie jako paliwo jdrowe. Cermetale z tlenkami aluminium Al
2
O
3
i innymi tlenkami ogniotrwaymi s stosowane na elementy manipulatorw pracu-
jcych w ciekych metalach i elementy piecw, a cermetale z tlenkami SiO
2
s sto-
sowane dla obnienia wspczynnika tarcia. Cermetale zawierajce mieszanin
Al
2
O
3
i TiC s stosowane na narzdzia do pracy na gorco.
Cermetale, w ktrych dominujc faz s borki jednego z metali przejciowych,
wykazuj bardzo dobr odporno na korozj w rodowisku ciekych metali, np.
aluminium, lub ich par. Cermetale zawierajce mieszaniny ZrB
2
i SiC s odporne
na erozj w gazowych ukadach napdowych rakiet.
Cermetale zawierajce grafit w rnym udziale s stosowane na szczotki i sty-
ki elektryczne oraz skadniki smarne elementw odpornych na cieranie. Do tej
grupy nale rwnie cermetale zawierajce drobne czsteczki diamentu w osno-
wie metalowej, ktre s stosowane na narzdzia specjalne.
Na rysunku 8.35 przedstawiono schemat procesu technologicznego cermetali
i wglikw spiekanych.
W tablicy 8.12 podano metody technologiczne formowania cermetali.
8.1.4. Ceramika porowata
OGLNA CHARAKTERYSTYKA CERAMIKI POROWATEJ
*)
Ceramika porowata, okrelana jest rwnie tradycyjn, klasyczn lub wielko-
tonaow z tego wzgldu, e zwykle obejmuje masowo produkowane materiay bu-
dowlane, ogniotrwae lub stosowane m.in. w technice sanitarnej, w tym m.in. por-
celan, kamionk, dachwk i ceg. Ceramika porowata obejmuje produkty z gli-
ny oraz materiay ogniotrwae i charakteryzuje si sporym udziaem fazy szklistej
848
*)
Ze wzgldu na gwne zastosowania w budownictwie, a nie w budowie maszyn, ceramika tra-
dycyjna nie jest szerzej opisana w niniejszej ksice.
8_1i2 roz 9-11-02 14:19 Page 848
849
Rysunek 8.35
Schemat procesu technologicznego cermetali i wglikw spiekanych (opracowano wedug J.L. Ellisa i C.G. Goetzela)
8_1i2 roz 9-11-02 14:19 Page 849
otaczajcej skadniki krystaliczne, utworzone gwnie z Al
2
O
3
, SiO
2
i H
2
O wyst-
pujcych w rnych proporcjach (gwnie z gliny, krzemionki lub kwarcu, skale-
nia lub kaolinu).
Ceramika porowata charakteryzuje si 515% udziaem porw, po wypaleniu
w wysokiej temperaturze, stosowanym w celu odprowadzenia wody. W skad cera-
miki porowatej zaliczany jest rwnie cement oraz beton, wytwarzane w wyniku wy-
palania w wysokiej temperaturze, przemielenia uzyskanego w ten sposb klinkieru
w drobny proszek i nastpnego tenia i twardnienia, po zmieszaniu z wod i drob-
noziarnistym piaskiem w przypadku zaprawy cementowej, lub z wod, piaskiem
i kruszywem w przypadku betonu (porwnaj rozdz. 8.4.3).
MATERIAY OGNIOTRWAE
Materiay ogniotrwae s materiaami ceramicznymi stosowanymi na piece
przemysowe i na wymurwki kadzi na cieke metale, pracujce w temperaturze do
ok. 1700C i cechujce si ogniotrwaoci zwyk i pod obcieniem, odpornoci
na udary cieplne, odpornoci na cieranie i na dziaanie uli oraz wymagan na-
sikliwoci, przewodnictwem cieplnym i elektrycznym. Materiay ogniotrwae mo-
g by formowane, odlewane i wycinane ze ska naturalnych oraz mog by stoso-
wane w postaci ziarn, proszkw lub wkien. W zalenoci od ogniotrwaoci ma-
teriay te dzieli si na:
850
Tablica 8.12
Metody technologiczne formowania cermetali (opracowano wedug C.G. Goetzela i J.L. Ellisa)
Technologia Moliwy rozmiar Moliwy ksztat
Wymagane formy
lub matryce
Wielko
produkcji
Statyczne prasowanie
na zimno
ograniczony przez
zakres cinienia
ksztat pryzmatyczny
bez podci
matryce ze stali
hartowanej lub wglikw
Hydrostatyczne
prasowanie na zimno
ograniczony przez rozmiary
naczy cinieniowych
proste i zoone ksztaty formy gumowe
Walcowanie proszku
ograniczona grubo,
szeroko i dugo
paskie i cienkie walce
Wyciskanie na ciepo
oprzyrzdowania
dugie elementy o jednolitym
przekroju poprzecznym
matryce ze stali
Formowanie wtryskowe
proszku (PIM)
mae elementy
zoone ksztaty
z podciciami
matryce ze stali
Statyczne prasowanie
na gorco
ograniczony przez
zakres cinienia
ksztat pryzmatyczny
bez podci
formy grafitowe
lub ceramiczne
Prasowanie izostatyczne
na gorco (HIP)
naczy cinieniowych
proste i zoone ksztaty
Wyciskanie na gorco
zaleny od zakresu
cinienia
dugie elementy o jednolitym
przekroju poprzecznym
matryce ze stali
stopowych
Infiltracja zaleny od oprzyrzdowania skomplikowane ksztaty
matryce grafitowe
lub ceramiczne
Oznaczenia: dua, rednia, maa.
8_1i2 roz 9-11-02 14:19 Page 850
zwyke (do 1700C),
wysokoogniotrwae (17002000C),
o bardzo wysokiej ogniotrwaoci (powyej 2000C).
Ze wzgldu na wasnoci chemiczne materiay ogniotrwae dzieli si na:
kwane, zawierajce SiO
2
i Al
2
O
3
,
zasadowe, w skad ktrych wchodz CaO i MgO.
Wedug skadu chemicznego materiay ogniotrwae dziel si na:
krzemionkowe,
glinokrzemianowe,
szamotowe,
magnezytowe,
magnezytowokrzemianowe,
wapienne,
dolomitowe,
chromitowe,
wglowe,
karborundowe (SiC),
korundowe (Al
2
O
3
),
cyrkonowe,
inne.
Jednym ze skadnikw materiaw ogniotrwaych, decydujcych o ich wasno-
ciach ognioodpornych, jest mullit 3Al
2
O
3
2SiO
2
, ktry powstaje w procesie wypa-
lania mineraw zawierajcych tlenki glinu i krzemu.
Wtablicy 8.13 przedstawiono orientacyjne skady chemiczne wybranych mate-
riaw ogniotrwaych.
Glina ogniotrwaa poddana spiekaniu i rozdrobniona, zawierajca 2548%
Al
2
O
3
i 5070% SiO
2
o ogniotrwaoci zwykej 16501700C, a pod obcieniem
12501500C, jest nazywana szamotem. Cegy szamotowe wytwarzane metod
wyciskania z nastpnym dotaczaniem s stosowane na wymurwki piecw prze-
mysowych. Ogniotrwao i odporno na dziaanie uli wiksz ni zwyke
materiay szamotowe wykazuj materiay szamotowe o zwikszonym udziale
tlenku glinu.
851
Tablica 8.13
Orientacyjne skady chemiczne niektrych materiaw ogniotrwaych
(wedug W.D. Kingeryego, H.K. Bowena i D.R. Uhlmanna)
Materiay ogniotrwae
Orientacyjny udzia masowy skadnikw, %
Porowato,
%
Al
2
O
3
SiO
2
MgO Cr
2
O
3
Fe
2
O
3
CaO TiO
2
Materiay szamotowe 2545 7050 01 01 01 12 1025
Materiay szamotowokorundowe 9050 1045 01 01 01 14 1825
Materiay krzemianowe 0,2 96,3 0,6 2,2 25
Materiay magnezytowe (peryklazowe) 1 3 90 0,3 0,3 2,5 22
Materiay peryklazowochromowe 9 5 73 8,2 2 2,2 21
8_1i2 roz 9-11-02 14:19 Page 851
Materiay korundowe (alundowe), karborundowe (z wglika krzemu), wglowe,
a take otrzymywane z wglikw, azotkw, borkw, krzemkw i siarczkw niekt-
rych metali oraz cermetale, zaliczane s do materiaw ogniotrwaych specjalnych.
Wytwarza si z nich np. opatki turbin gazowych, elementy silnikw rakietowych,
pracujce w najtrudniejszych warunkach. Korundowe materiay ogniotrwae zawie-
rajce 7599% Al
2
O
3
, cechuj si du ogniotrwaoci i odpornoci na cieranie,
ale ma odpornoci na zmiany temperatury.
Czsto jako materiay ogniotrwae s stosowane materiay wglowe skadajce
si gwnie z wgla (>90%), moliwe do wykorzystania do temperatury ponad
1700C. S odporne na ciskanie, cieranie i szoki termiczne, a take na stopione
ule, sole i metale, ktre nie reaguj z wglem. Su jako wykadziny piecw, wa-
nien oraz do wytwarzania rur do piecw Tammanna.
KAMIONKA, TERAKOTA I KLINKIER
Kamionka jest materiaem ceramicznym wytwarzanym z gliny kamionkowej
z dodatkami, w skad ktrego wchodz SiO
2
, Al
2
O
3
, tlenki potasu, sodu i ela-
za, wypalanym jedno- lub dwukrotnie (w 12001300C) i zwykle szkliwionym.
Kamionka cechuje si wytrzymaoci na ciskanie ok. 800 MPa, na zginanie
ok. 90 MPa, oraz du rezystywnoci i odpornoci chemiczn, wobec czego
jest stosowana w elektrotechnice, na produkty stosowane w gospodarstwie do-
mowym i sanitarne, rury kanalizacyjne, elementy aparatury chemicznej i labo-
ratoryjnej.
Terakota jest materiaem ceramicznym skadajcym si z gliny ogniotrwaej,
skalenia, piasku kwarcowego i tlenkw metali (pigmentw), wypalanym w ok.
1200C i cechujcym si du odpornoci na cieranie. Jest stosowana na pytki
podogowe i dekoracyjne.
Klinkier jest materiaem ceramicznym wytwarzanym z glin elazistych, wapien-
noelazistych lub wapiennomagnezjowych, wypalanym w ok. 1300C, o duej
wytrzymaoci i udarnoci, maej porowatoci i nasikliwoci, stosowanym jako
materia drogowy, budowlany i posadzkowy.
PORCELANA, PORCELIT I FAJANS
Porcelana jest spiekanym materiaem ceramicznym z mullitu, kwarcu i szka
skaleniowego i dzieli si na:
tward i
mikk.
Porcelan wypala si jednokrotnie w temperaturze 8501000C (nieszkliwio-
n) lub dwukrotnie w 12801320C (szkliwion) i w 13501460C (tward).
Formowanie porcelany nastpuje:
z masy lejnej przez odlewanie w formach gipsowych lub
z masy plastycznej przez toczenie lub prasowanie.
Do szkliwienia su najczciej szkliwa skaleniowe, a farby naszkliwne do
zdobienia.
Twarda porcelana biskwitowa bez szkliwa, ktra moe by barwiona, stosowa-
na jest gwnie jako dekoracyjna, np. na figurki lub paskorzeby. Jest wytwarzana
z kaolinu (ok. 50%), kwarcu (ok. 25%) i skalenia (ok. 25%).
852
8_1i2 roz 9-11-02 14:19 Page 852
W zalenoci od zastosowania porcelan dzieli si na:
stoow,
artystyczn,
elektrotechniczn,
laboratoryjn i
dentystyczn.
Porcelana stoowa suy do wytwarzania zastaw stoowych jako twarda lub mik-
ka. Jest formowana przez odlewanie wylewne lub nalewne w formach gipsowych
lub przez toczenie i dwukrotnie wypalana na biskwit i nastpnie w wyszej tempe-
raturze, po naoeniu szkliwa zwykle przezroczystego skaleniowego, po czym zdo-
bionego przez malowanie lub sposobami specjalnymi.
Porcelana mikka cechuje si wiksz przewiecalnoci i jest bielsza, ale mniej
wytrzymaa ni porcelana twarda, gdy zawiera mniej substancji ilastej i jest wypa-
lana w niszej temperaturze. Porcelana mikka moe zawiera ok. 40% popiou
z palonych koci (porcelana kostna angielska) lub dodatki stopu szklanego (fry-
ty) (porcelana frytowa francuska).
Porcelana techniczna jest porcelan tward, do ktrej wprowadza si dodatki,
m.in. tlenku cyrkonu, krzemianw, magnezu i aluminium oraz tlenku aluminium.
Zalicza si do niej porcelan chemiczn, elektrotechniczn, a take pirometrycz-
n i dentystyczn.
Porcelana chemiczna ma podobny skad do porcelany biskwitowej i moe by
wypalana jedno- lub dwukrotnie w temperaturze 1450C. Stosuje si j do produk-
cji sprztu laboratoryjnego i elementw aparatury chemicznej, gdy jest bardzo od-
porna na dziaanie kwasw (z wyjtkiem HF) oraz do odporna na ugi i szoki ter-
miczne.
Porcelana elektrotechniczna twarda o barwie biaej lub kremowej zawiera wi-
cej substancji ilastej i moliwie mao tlenkw sodu i potasu, jest pokrywana szkli-
wem o specjalnym skadzie, najczciej w trakcie jednokrotnego wypalania w ok.
1450C. Ze wzgldu na du rezystywno i wytrzymao na ciskanie ok.
400550 MPa, jest gwnie stosowana na izolatory niskiego napicia. Porcelana
elektrotechniczna z dodatkami zwizkw cyrkonu jest stosowana na izolatory wy-
sokiego napicia (porwnaj rozdz. 8.5.3).
Fajans jest tworzywem ceramicznym o barwie biaej lub kremowej, porowatym
i przewanie pokrywanym szkliwem, cechujcym si skonnoci do nasikania
wod i znacznie mniejsz wytrzymaoci od porcelany. Wytwarza si go z glin fa-
jansowych z dodatkami m.in. kwarcu i skalenia. Formuje si go podobnie jak por-
celan i wypala dwukrotnie w temperaturze ok. 1250C i nastpnie po szkliwieniu
w 1050C. Szkliwo fajansu z czasem pka, nasika wod i trwale brudzi si. Wy-
twarza si fajans m.in. stoowy, sanitarny, techniczny, twardy, szamotowy. Najlep-
szym gatunkiem jest fajans twardy (zawierajcy do 40% kwarcu), o wytrzymaoci
na zginanie dochodzcej do 23 MPa i porowatoci ok. 25%, stosowany na pytki a-
zienkowe, naczynia domowe i sprzt sanitarny.
Porcelit jest tworzywem ceramicznym o wasnociach porednich midzy por-
celan a fajansem, o barwie kremowej, mniejszej porowatoci i wikszej wytrzyma-
oci od fajansu. Wytwarza si go z gliny fajansowej, substancji ilastej (ok. 50%),
853
8_1i2 roz 9-11-02 14:19 Page 853
kwarcu i skalenia, przez wypalanie jedno- lub dwukrotne w temperaturze niszej
ni porcelana. Z porcelitu wytwarza si nakrycia stoowe, produkty sanitarne
i sprzt laboratoryjny.
8.1.5. Materiay ceramiczne o specjalnych
zastosowaniach
ZASTOSOWANIE MATERIAW CERAMICZNYCH
NA SILNIKI SAMOCHODOWE I LOTNICZE
Ze wzgldu na temperatur pracy ceramiki konstrukcyjnej osigajc ok.
1750C, jej nisk gsto i przewodnictwo cieplne, oraz wysok aroodporno
i odporno na zuycie, nastpuje rozwj zastosowa ceramiki w budowie silnikw
turbinowych i wewntrznego spalania, pomimo nierozwizanych dotychczas w pe-
ni problemw zwizanych m.in. z zawodnoci i trudnociami w czeniu elemen-
tw z tych materiaw.
Dwutlenek cyrkonu ZrO
2
i azotek krzemu Si
3
N
4
znajduj zastosowanie w pro-
dukcji adiabatycznych wysokoprnych silnikw tokowych o izolacji ceramicznej
oraz wysokotemperaturowych turbin gazowych. Prace nad silnikami ceramicznymi
s najbardziej zaawansowane w Japonii i USA (tabl. 8.14). Silnik ciarwki z na-
niesionym plazmowo pokryciem z dwutlenku cyrkonu ZrO
2
na denko toka, we-
wntrzne powierzchnie cylindrw, kanay wdechowe i wydechowe, wyprodukowa-
ny przez Cammin Engine (USA) zapewnia oszczdno paliwa o ponad 30%. Sil-
nik ceramiczny firmy Isuzu (Japonia) zapewnia wspczynnik stopnia spalania
wyszy o 3050% ni silniki klasyczne i o 30% mniejsz mas.
Materiaami stosowanymi na komory spalania, elementy turbosprarek wir-
nik i stojany w silnikach turboodrzutowych s wgliki i azotki krzemu odznaczaj-
ce si wysok aroodpornoci.
854
Tablica 8.14
Przykady zastosowania materiaw ceramicznych w silnikach samochodowych
(wedug danych zebranych przez E.Wojtkuna i J.P. Soncewa)
Firma Typ silnika Materia ceramiczny Elementy silnika
Isuzu
1,6L4
Si
3
N
4
SiC
piercienie tokowe, wkadki tulejowe, zawory, waki rozrzdu,
popychacze, wirniki, dmuchawy
1,8L4Diesel
Al
2
Ti
0,5
Si
3
N
4
wkadki kanaw wydechowych, wkadki tulejowe, piercienie tokowe,
zawory, wirnik dmuchawy
Mazda
3,0LV6 DOHC Si
3
N
4 wkadki kanaw wydechowych, wkadki tulejowe, piercienie tokowe,
zawory, wirnik dmuchawy, czop tokowy, zawory wlotowe
2,0L4 DOHC Si
3
N
4
Nissan Feazer Consept Si
3
N
4
wirniki turbin, zawory wlotowe i wylotowe
Toyota
CAX 2,0L4 Si
3
N
4
zawory wlotowe
GTVII turbina
spalinowa reakcyjna
kompozyt
ceramiczny
komory spalania, wirniki turbin, opatki turbin, regeneratory i inne
8_1i2 roz 9-11-02 14:19 Page 854
MATERIAY CERAMICZNE W TECHNICE KOSMICZNEJ
W czasie lotu rakiet, statkw ko-
smicznych, wahadowcw w gstych
warstwach atmosfery, ich czoowe po-
wierzchnie nagrzewaj si do wyso-
kiej temperatury. Wdroono rne
zestawy ceramicznych pyt stanowi-
cych system ochrony termicznej po-
jazdw kosmicznych (rys. 2.25
i 8.36). S to materiay kompozytowe
wzmacniane wknami o gruboci
ok. 10 m. Odpowiednie wasnoci
wytrzymaociowe, optyczne i abla-
cyjne powierzchni zewntrznych tych
pyt zapewniaj pokrycia emaliami
o gruboci ok. 300 m zawierajcymi
SiC lub 94% SiO
2
i 6% B
2
O
3
nanoszo-
nymi na skrzydach promw kosmicz-
nych, rakiet balistycznych i samolo-
tw hiperdwikowych.
MATERIAY CERAMICZNE O NADPRZEWODNICTWIE
WYSOKOTEMPERATUROWYM
Nadprzewodniki ceramiczne cechuj si bardzo dobrymi wasnociami i cigle
si rozwijaj poczwszy od odkrycia dokonanego w 1986 roku przez J.G. Bedno-
rza i K.A. Mllera z IBM Research Laboratory w Zurychu, ktrzy otrzymali po raz
pierwszy nadprzewodzcy materia ceramiczny na bazie lantanu, baru i tlenku mie-
dzi
*)
, o krytycznej temperaturze przejcia nadprzewodzcego T
k
= 35 K, o 12 K wy-
szej od najlepszych znanych wwczas nadprzewodnikw metalicznych (porwnaj
rozdz. 8.5.5). Kolejno opracowano materiay ceramiczne na bazie itru, baru, tlen-
ku miedzi, bizmutu (BiSrCuO) i talu (TlBaCaCuO), o temperaturze
T
k
= 9095 K, a nastpnie o temperaturze T
k
= 125 K (Tl
2
Ca
2
Ba
2
Cu
3
O
10
,
Bi
2
Sr
2
Ca
2
Cu
3
O
10
), a nawet 135 K (HgBa
2
Ca
2
Cu
3
O
8
).
Materiay o temperaturze T
k
wyszej od temperatury wrzenia azotu (77 K),
umoliwiaj rezygnacj z kosztownego i deficytowego helu i stworzenie realnych
szans na zastosowanie nadprzewodzcych materiaw ceramicznych. Przewiduje
si rozwj zastosowa materiaw ceramicznych o wasnociach nadprzewodnic-
twa wysokotemperaturowego (T
k
>77 K) w krioenergetyce, elektronice, systemach
przesyania energii, generatorach MHD, transporcie kolejowym oraz samocho-
dach z silnikiem elektrycznym okoo 10krotnie mniejszym od klasycznego silnika
elektrycznego o tej samej mocy.
855
Rysunek 8.36
Schematyczny przekrj fragmentu systemu ochrony termicznej promu
kosmicznego (wedug L.J. Korba, C.A. Moranta, R.M. Callanda
i C.S. Thatchera)
*)
J.G. Bednorz i K.A. Mller w roku 1987 za to odkrycie otrzymali nagrod Nobla.
8_1i2 roz 9-11-02 14:19 Page 855
856 856
1
6
7
8
2
5
3
4
8_1i2 roz 9-11-02 14:19 Page 856
857 857
Szko po raz pierwszy powstao ok. 5000 lat temu w Mezopotamii, przypadkowo podczas wypalania ceramiki lub
fajansu. Ze wzgldu na wyjtkowe cechy, jak wielobarwno, a pniej take przezroczysto i due trudnoci
w jego wytworzeniu, szybko zyskao pozycj wrd bardzo wartociowych i poszukiwanych dbr, na rwni
ze zotem. W Grecji sowo Kyanos pojawio si po raz pierwszy dla nazwania liniowych pytek z Pylos i Myken
(Ku-wa-no), a pniej byo wzmiankowane w epice Homera jako ciemno-niebieski, poyskujcy materia. Pierwsze
wazy szklane datowane na przeomie XVI i XV wieku p.n.e. znaleziono w Egipcie i Mezopotamii. Liczne naczynia
w postaci barwnych naczy zwanych szkem fenickim okoo VI wieku p.n.e. wytwarzano w caym wiecie
greckim od Morza Czarnego po Egipt i Afryk Pnocn oraz od Bliskiego Wschodu po Hiszpani, a gwnym cen-
trum produkcyjnym bya najpewniej wyspa Rodos. Naczynia szklane o zielonkawym lub tawym zabarwieniu
uzyskiwane przez odlewanie w formach, wytwarzane w V wieku p.n.e. pochodz gwnie z Persji. W poowie
I wieku p.n.e. po raz pierwszy zastosowano technologi wydmuchiwania szka przez dugie rury, co zre-
wolucjonizowao produkcj szka. Naczynia szklane (1) pochodz z I wieku p.n.e. do II wieku n.e. z Grecji. Urna (2)
pochodzi z II wieku p.n.e., a waza (3) z IV wieku p.n.e. Krysztaow waz z uchwytem w ksztacie gowy kaczki
(4) wydobyto w Mykenach, a zatem pochodzi z XV wieku p.n.e. Mae naczynia (5) na perfumy pochodz z Grecji
z 500-425 roku p.n.e., natomiast waza i misa z II i I wieku p.n.e. (6).
Krysztaowa czaszka zostaa bardzo precyzyjnie wykonana przez Aztekw, podczas trwania ich imperium
w Ameryce w latach 1420-1519 (7). Zwierciada z teleskopw Gemini o rednicy 8,1 m i gruboci 20 cm zostay
wykonane w ostatnich latach ze szka borokrzemowego jako cienka warstwa bardzo precyzyjnie szlifowana,
ze spodu wzmocniona szkieletem w ksztacie plastra miodu (8).
Od wczesnego redniowiecza rozwina si w Europie sztuka witraowa. Odpowiednio przycite kawaki
przezroczystych kolorowych pytek szklanych ukadano w cae obrazy, najczciej przedstawiajce opowieci
biblijne, a take obrazy fundatorw, ktre oprawiane w tamy oowiane umoliwiay zamontowanie w oknach
kocielnych. Liczne przykady tej sztuki mona znale w wielu kocioach chrzecijaskich, np. w katedrze
w Rheims w Champagne w Ardenach we Francji, ktra w latach 1223-1825 bya katedr koronacyjn kolejnych
25 krlw Francji, ale wielka rozeta frontowej fasady z XIII wieku jest jednym z najwikszych osigni tej sztu-
ki w wiecie, szczeglnie zyskujcym przy wietle zachodzcego soca (9). Katedra Notre Dame w Chartres we
Francji w ktrym w XII wieku dziaa jeden z waniejszych orodkw intelektualnych w Europie znany jako
szkoa chartryjska, sawna jest swymi 186 oknami ze redniowiecznymi witrazami, w wikszoci powstaymi
w latach 1200-1235, a w tym rozet nad portalem poudniowym, ufundowan przez Pierre'a de Dreux z Jezusem
Chrystusem w otoczeniu aniow, apostow i witych (10). W Katedrze Notre Dame w Paryu we Francji,
ktrej budow rozpocz w 1160 roku biskup Parya Maurice de Sully i ktra po wybudowaniu suya celom
religijnym a do 1793 roku, gdy Wielka Rewolucja Francuska zorganizowaa w niej wityni Najwyszej
Istoty, a potem skad wina, a ponownie od roku 1795 sucej Kocioowi, w 1804 roku bdcej miejscem
koronacji Napoleona Bonaparte na Cesarza Francuzw, nastpnie odrestaurowanej w latach 1844-1864 pod
kierunkiem architekta Eugene'a Viollet-le-Duca i w ten sposb ocalonej przed cakowit ruin, znajduje si
przepikny witra w wielkiej rozecie w fasadzie ramienia transeptu, utrzymany niezmiennie od XIII wieku, o red-
nicy 13 m (11) w strefie okiennej o cakowitej wysokoci 18 m. Szko ulega dewitryfikacji m.in. z upywem czasu
i jak si ocenia po ok. 800 latach przechodzi w stan ceramiki szklanej, ktr mona obecnie wytworzy w szy-
bkim procesie z udziaem napromieniowania, o bardzo duej odpornoci na kruche pkanie. redniowieczne
witrae trwajce ju ok. omiu wiekw oraz naczynia szklane sprzed 2-3 tysicy lat, obecnie s zatem o wiele
bardziej odporne na uszkodzenia ni w czasie, kiedy je stworzono. Witrae s rwnie tworzone wspczenie,
w tym przez bardzo wielkich artystw, np. przez francuskiego malarza, rzebiarza, witrayst i grafika,
pochodzenia rosyjskiego z rodziny ydowskiej z Witebska Marca Chagalla, ktry majc 87 lat w 1974 roku
wykona witrae w 3 centralnych oknach prezbiterium Katedry w Rheims we Francji (13), ze szczegem doty-
czcym sceny chrztu (12), jak rwnie w roku 1970 w Kociele Fraumuenster z XIII wieku w Zurichu w Szwajcarii.
9
10
11
12 13
8_1i2 roz 9-11-02 14:19 Page 857
MATERIAY CERAMICZNE W TECHNICE JDROWEJ
Kontenery do przechowywania odpadw radioaktywnych s wykonywane z ma-
teriaw ceramicznych na bazie tlenkw B
2
O
3
i wglika boru B
4
C z dodatkami tlen-
kw oowiu PbO lub zwizkw typu 2PbOPbSO
4
. Mieszanki te po spiekaniu two-
rz zwart mas ceramiczn o niewielkiej porowatoci, silnie pochaniajc neutro-
ny i promieniowanie .
ZASTOSOWANIA MILITARNE MATERIAW CERAMICZNYCH
Materiay ceramiczne znalazy zastosowanie na pancerze ldowych pojazdw
bojowych, okrtw, samolotw i helikopterw. Obserwuje si rwnie wzrost pro-
dukcji materiaw kompozytowych na osnowie materiaw ceramicznych, kulood-
pornych do ochrony osobistej si porzdkowych. W tablicy 8.15 zestawiono wa-
snoci materiaw ceramicznych najczciej stosowanych na pancerze.
Do ochrony przed pociskami pancernymi stosuje si pytki z tlenku aluminium
Al
2
O
3
, np. o gruboci 12,6 mm i np. 35 warstw Kevlaru (porwnaj tabl. 8.71).
8.1.6. Szka i ceramika szklana
SZKA
Szka mog by uwaane za odmian materiaw ceramicznych, pomimo prze-
wagi struktury bezpostaciowej nad krystaliczn. Stan struktury szkie jest pored-
ni midzy stanami ciekym i staym. Stan ten nie jest stanem rwnowagi i jest osi-
gany przez powstrzymanie krystalizacji, w wyniku szybkiego chodzenia w zakre-
sie temperatury krzepnicia, zapewniajcej powstanie fazy krystalicznej, w razie
powolnego chodzenia w warunkach zblionych do rwnowagowych. Szka podle-
gaj odszkleniu (dewitryfikacji), stajc si materiaami krystalicznymi, lecz okres
ten trwa minimum kilkaset lat. Podstawowymi skadnikami szkotwrczymi s trzy
tlenki kwasowe: SiO
2
, B
2
O
3
i P
2
O
5
, tlenki arsenu i germanu, a take siarka, selen
i fluorek oowiu. W skad szka, oprcz skadnikw szkotwrczych, mog wcho-
dzi modyfikatory wiza sieci przestrzennej oraz tlenki porednie (rys. 8.37).
Wtablicy 8.16 zestawiono gwne typy szkie przemysowych, a w tablicy 8.17 po-
rwnano wasnoci rnych szkie.
858
Tablica 8.15
Porwnanie wasnoci materiaw ceramicznych w zastosowaniu na pancerze
(wedug danych E. Wojtkuna i J.P. Soncewa)
Materia
Gsto
, g/cm
3
Twardo
Knoopa
HK, GPa
Wytrzymao
na rozciganie
R
m
, MPa
Modu
sprystoci
E, GPa
Temp.
topnienia
T
t
, K
Kryterium odpor-
noci pancernej
M, (GPa
.
m)
3
K/kg
Prasowany na gorco wglik boru B
4
C 2,5 30 300 450 3300 5300
Prasowany na gorco dwuborek tytanu TiB
2
4,5 33 350 570 3400 5000
Wglik krzemu (karborund) SiC 3,1 21 200 410 3300 1800
Spiekany korund Al
2
O
3
3,9 18 370 390 2320 1500
Stal pancerna 7,8 3,5 3000 210 1950 500
8_1i2 roz 9-11-02 10:39 Page 858
859
Tablica 8.16
Skad chemiczny i zastosowanie niektrych szkie i ceramiki szklanej
Rodzaj szka
Udzia masowy, %
Uwagi
SiO
2
Na
2
O K
2
O CaO MgO BaO PbO B
2
O
3
Al
2
O
3
TiO
2
Szko
sodowo-
wapienne
71
73
12
14
10
12
1
4
0,5
1,5
atwe do wytworzenia; ma szerokie
zastosowanie w nieco rnicych
si odmianach na szyby okienne,
zbiorniki i arwki elektryczne
Szko
oowiowe
63
35
7,6
6
7,2
0,3 0,2
21
58
0,2 0,6
atwo topliwe i atwe do wytwarza-
nia, o dobrych wasnociach ele-
ktrycznych; przy duej zawartoci
oowiu absorbuje promieniowanie,
dobrze zaamuje wiato i suy
do wyrobu soczewek chroma-
tycznych; dekoracyjne krysztay
Szko boro-
krzemianowe
o maej
rozszerzalnoci
80,5 3,8 0,4 12,9 2,2
maa rozszerzalno, dobra odpor-
no na udary cieplne i stabilno
chemiczna; szerokie zastosowanie
w przemyle chemicznym
Szko boro-
krzemianowe
o maej
stratnoci
dielektrycznej
70 0,5 1,2 28 1,1 mae straty elektryczne
Szko glinoboro-
krzemianowe
aparaturowe
74,7 6,4 0,5 0,9 2,2 9,6 5,6
podwyszony udzia tlenku alumi-
nium i mniejszy udzia tlenku boru
poprawiaj trwao chemiczn
Szko glinoboro-
krzemianowe
E o maej zawar-
toci alkalii
54,7 0,5 22 8,5 14,5
szerokie zastosowanie na wkna
w kompozytach z polimerw
tworzyw sztucznych
wzmocnionych szkem
Szko glino-
krzemianowe
57 1 5,5 12 4 20,5
wytrzymao na wysokie tempe-
ratury, maa rozszerzalno
Krzemionka
96%-owa
96,3 <0,2 <0,2 2,9 0,4
otrzymywana z do mikkiego
szka borokrzemianowego,
ogrzewana w celu oddzielenia
faz SiO
2
i B
2
O
3
, ugowana
kwasem fazy B
2
O
3
, ogrzewana
w celu zasklepienia porw
Krzemionka 99,5
trudnotopliwa i trudna do
wytworzenia, lecz moe by
stosowana do 1000C; bardzo
maa rozszerzalno i dua
odporno na udar cieplny
Ceramika
szklana
40
70
10
30
10
35
7
15
ceramika drobnokrystaliczna
otrzymana przez dewitryfikacj
szka; atwa do wytwarzania jako
szko; dobre wasnoci;
rne szka i katalizatory
8_1i2 roz 9-11-02 10:39 Page 859
Szko jest przezroczyste dla wiata widzialnego, a wspczynnik zaamania
wiata moe by regulowany przez odpowiednie dodatki tlenkw, np. oowiu
(rys. 8.38). Podobnie mona zmienia zabarwienie przez dodatki tlenkw metali
860
Tablica 8.17
Porwnanie wasnoci rnych rodzajw szkie
Wasnoci
Szko sodowo-
wapienne
Szko
oowiowe
Szko boro-
krzemianowe
Krzemionka
96%
Krzemionka
Gsto
Wytrzymao
Obrabialno cieplna
Odksztacalno na gorco
Odporno na udarowe cieranie
Odporno na udary cieplne
Rezystywno elektryczna
Odporno chemiczna
Przepuszczalno promieniowania
nadfioletowego
Wzgldny koszt
najwysze lub najlepsze, bardzo dobre lub wysokie,
sabe lub niskie, ze lub najnisze.
dobre lub rednie, wystarczajce, Oznaczenia:
Rysunek 8.37
Wpyw rnych skadnikw na wasnoci szkie (opracowano wedug V.A. Greenhuta)
8_1i2 roz 9-11-02 10:39 Page 860
przejciowych, co moe nawet doprowadzi do utraty przezroczystoci. Szko jest
izolatorem elektrycznym, a take cechuje si bardzo ma przewodnoci ciepln.
Szko moe by hartowane termicznie lub chemicznie albo umacniane chemicznie
niskotemperaturowo, co zapewnia umocnienie szka lub jego powierzchni.
WKNA SZKLANE
Przez wyciskanie ciekego szka przez oczko o rednicy 0,7933,175 mm i na-
stpne szybkie cignienie otrzymywane s cige wkna szklane o kocowej red-
nicy 320 m. Wydzieli mona kilka typw wkien szklanych o rnym skadzie
chemicznym zapewniajcym wymagane wasnoci:
wkna szklane E zawierajce aluminioborokrzemian wapnia i stenie alka-
liw mniejsze od 2%, o oglnych zastosowaniach i wymaganej wysokiej wytrzy-
maoci i rezystywnoci,
wkna szklane S zawierajce aluminiokrzemian magnezu o wysokiej wytrzy-
maoci na rozciganie gwnie o zastosowaniach militarnych,
wkna szklane C sodowowapniowoborokrzemianowe ze wzgldu na stabil-
no chemiczn stosowane w rodowisku korozyjnym i w materiaach kompo-
zytowych kontaktujcych si lub zawierajcych materiay kwane.
W tablicy 8.18 przedstawiono udziay tlenkw w wymienionych 3 typach w-
kien szklanych stosowanych w materiaach kompozytowych. W tablicy 8.19 poda-
no natomiast orientacyjne wasnoci mechaniczne tych wkien.
861
11%
retransmi-
towane 3%
retransmitowane
11% przechodzce
9% przechodzce
78%
przechodzce
81% przechodzce
19%
rozproszone
80%
rozproszone 20% przechodzce
54%
retransmi-
towane
Rysunek 8.38
Schemat przechodzenia energii sonecznej przez szko przezroczyste i antysolowe (wedug Societa Italiana Vetro)
8_1i2 roz 9-11-02 10:39 Page 861
CERAMIKA SZKLANA
Ceramika szklana zwana te dewitryfikatami lub pyroceramik powstaje przez
krystalizacj (odszklenie) masy szklanej w cile okrelony sposb, umoliwiajcy
utworzenie struktury bardzo drobnoziarnistej, bez porowatoci, z pozostaoci tyl-
ko ok. 2% fazy szklistej. Otrzymuje si j w wyniku krystalizacji szka na zarodkach
tworzonych przez niewielkie dodatki Cu, Ag lub Au pod wpywem promieniowa-
nia ultrafioletowego. Moliwe jest rwnie uzyskanie podobnych materiaw przez
dodatki katalizatorw, np. platynowcw lub tlenkw tytanu, bez koniecznoci na-
promieniowania lecz podczas obrbki cieplnej. Materiay te maj wasnoci me-
chaniczne i odporno na udary cieplne znacznie wiksze od szkie, a niektre wa-
snoci lepsze od ceramiki inynierskiej.
Wyrnia si 5 podstawowych typw ceramiki szklanej, w zalenoci od obec-
noci podstawowej fazy krystalicznej:
862
Tablica 8.18
Orientacyjne udziay tlenkw we wknach szklanych stosowanych w materiaach kompozytowych
(wedug D.M. Millera)
Rodzaj tlenku
Udzia masowy we wknach szklanych danego typu, %
E S C
SiO
2
5256 65 6468
Al
2
O
3
1216 25 35
B
2
O 510 46
Na
2
O, K
2
O 02 710
MgO 05 10 24
CaO 1625 1115
BaO 01
TiO
2
01,5
Fe
2
O
3
00,8 00,8
Fe 01
3
Tablica 8.19
Orientacyjne wasnoci mechaniczne wkien szklanych (wedug D.M. Millera)
Typ wkna
szklanego
Gsto,
g/cm
3
Wytrzymao na rozciganie, MPa
Modu sprystoci
wzdunej w 540C,
GPa
Wyduenie,
%
w 190C w 25C w 370C w 540C
E 2,62 5310 3445 2630 1725 81,3 4,88
S 2,5 8275 4585 4445 2415 88,9 5,7
C 2,56 5380 3310 4,8
8_1i2 roz 9-11-02 10:39 Page 862
spodumenowa, otrzymywana przez zarodkowanie spodumenu
(Li
2
OAl
2
O
3
nSiO
2
) na wtrceniach TiO
2
w temperaturze 780C i nastpn ob-
rbk w 1125C stosowana gwnie na naczynia stoowe arowytrzymae oraz
formy do pieczenia i gotowania,
kwarcowa, podobna do spodumenowej lecz zawierajca krysztay przezro-
czystego kwarcu, obrobiona w temperaturze do 900C w wyniku zarodkowa-
nia na czsteczkach TiO
2
lub ZrO
2
, charakteryzujca si najmniejsz rozsze-
rzalnoci ciepln i stosowana na zwierciada teleskopowe jak rwnie na na-
czynia stoowe arowytrzymae oraz formy do pieczenia i gotowania,
kordierytowa (2MgO2Al
2
O
3
5SiO
2
) charakteryzujca si dobr rezystywno-
ci i wysok wytrzymaoci mechaniczn, stosowana na osony anten radaro-
wych oraz urzdze radiotechnicznych, a take na szpice pociskw,
mikowa, zawierajca rne rodzaje miki z dodatkiem fluoru, np. KMg
3
Al-
Si
3
O
10
F
2
, KMg
2,5
Si
4
O
10
F
2
, (Ca,Sr,Ba)
0,5
Mg
3
AlSi
3
O
10
F
2
, stosowana na narz-
dzia o wysokiej tolerancji (0,01 mm),
z krzemkiem litu, o wasnociach wiatoczuych, powstajca ze szka z dodat-
kiem srebra metalicznego inicjujcego zarodkowanie oraz CeO
2
sprzyjajcego
temu procesowi, poddana promieniowaniu nadfioletowemu.
W tablicy 8.20 przedstawiono skady chemiczne niektrych typw ceramiki
szklanej.
Ponadto s stosowane materiay pyroceramiczne z uli hutniczych, ze wzgldu na
wysok odporno na cieranie, gwnie na posadzki w budownictwie przemysowym.
8.1.7. Materiay wglowe
ODMIANY ALOTROPOWE WGLA
W rozdziale niniejszym o materiaach ceramicznych, omwiono rwnie w-
giel, pomimo e materia ten nie jest zoony z kationw metali oraz anionw nie-
metali. Wgiel wystpuje w rnych odmianach alotropowych oraz w stanie amor-
ficznym. Ta grupa materiaw nie naley waciwie do adnej z podstawowych grup
materiaw inynierskich, ani do metali, ani do materiaw ceramicznych, ani do
materiaw polimerowych. Niemniej jednak jedna z odmian alotropowych wgla,
tzn. grafit, jest klasyfikowana coraz czciej jako materia ceramiczny, a dodatkowo
863
Tablica 8.20
Orientacyjne skady chemiczne niektrych typw ceramiki szklanej
(wedug J.F. Shackelforda, W. Alexandra i J.S Parka)
Typ ceramiki
szklanej
Orientacyjny udzia masowy skadnikw, %
SiO
2
LiO
2
Al
2
O
3
MgO ZnO B
2
O
3
TiO
2
P
2
O
5
LiO
2
Al
2
O
3
SiO
2
74 4 16 6
MgOAl
2
O
3
SiO
2
65 19 9 7
LiO
2
MgOSiO
2
73 11 7 6 3
LiO
2
ZnOSiO
2
58 23 16 3
8_1i2 roz 9-11-02 10:39 Page 863
diament inna z odmian alotropowych wgla, ma struktur krystaliczn podobn
do blendy cynkowej ZnS. To wanie skania do opisu tej grupy materiaw w ni-
niejszym rozdziale.
Wgiel wystpuje w nastpujcych odmianach alotropowych:
grafit,
diament,
fullereny,
nanorurki.
Wgiel moe take wystpowa w stanie amorficznym.
GRAFIT
Grafit jako odmiana alotropowa wgla ma struktur warstwow. Izolowane po-
jedyncze warstwy zbudowane z regularnych szecioktw, ktrych wierzchoki s
zajte przez atomy wgla, s nazywane grafenami. Kady z atomw wgla w grafe-
nie jest silnie poczony wizaniami kowalencyjnymi z trzema ssiednimi uoony-
mi w tej samej paszczynie (rys. 8.39). Czwarty elektron uczestniczy w wizaniu
Van der Wallsa pomidzy warstwami atomw. W konsekwencji grafit cechuje si
dobrymi wasnociami smarnymi, a w kierunkach rwnolegych do paszczyzn
z heksagonalnymi ukadami atomw wgla charakteryzuje si bardzo dobrym
przewodnictwem elektrycznym. Ponadto grafit wykazuje si wysok wytrzymao-
ci i dobr stabilnoci chemiczn w wysokiej temperaturze i atmosferze nieutle-
niajcej, wysokim przewodnictwem cieplnym, niskim wspczynnikiem rozszerzal-
noci cieplnej i wysok odpornoci na szoki cieplne, wysok adsorpcj gazw
oraz dobr obrabialnoci. Jest uywany na elementy grzejne piecw elektrycz-
nych, na elektrody do spawania ukowego, w piecach topielnych, na formy odlew-
nicze dla stopw metali oraz do spiekania materiaw ceramicznych, jako materia
864
Rysunek 8.39
Struktura sieciowa grafitu
8_1i2 roz 9-11-02 10:39 Page 864
ogniotrway i izolacyjny, na zbiorniki reaktorw chemicznych, dysze rakiet, styki
elektryczne, szczotki kolektorowe i rezystory, elektrody baterii oraz w urzdze-
niach oczyszczajcych powietrze.
DIAMENT
Diament w temperaturze pokojowej i przy cinieniu atmosferycznym jest meta-
stabiln odmian alotropow wgla. Jego struktura krystaliczna jest wariantem
struktury ZnS, w ktrej wszystkie pozycje sieciowe zajmuj atomy wgla. Wzwiz-
ku z tym wszystkie wizania kadego atomu wgla z 4 innymi atomami wgla s
kowalencyjnymi. Ta struktura krystaliczna nazywana jest struktur regularn dia-
mentu, ktr charakteryzuj si take inne pierwiastki grupy IV A ukadu okreso-
wego (tzn. Ge, Si, i szara cyna poniej 13
o
C) (rys. 8.40).
Wasnoci fizyczne diamentu decyduj o jego atrakcyjnoci jako materiau in-
ynierskiego, ze wzgldu na prawie najwysz moliw twardo
*)
, bardzo ma
przewodno elektryczn, bardzo wysok przewodno ciepln, przezroczysto
w zakresie wiata widzialnego i podczerwieni oraz wysoki wspczynnik zaama-
nia wiata.
Wostatnim pwieczu opanowano produkcj diamentw syntetycznych, w tym
rwnie o jakoci kamieni szlachetnych. Wokresie kilkunastu ostatnich lat rozwi-
nito natomiast technologi cienkich warstw diamentowych zarwno w postaci
polikrystalicznej, jak rwnie i amorficznej. Wasnoci mechaniczne, elektryczne
i optyczne warstw diamentowych lub diamentopodobnych s zblione do diamen-
tu litego, co umoliwia wytwarzanie produktw o nowych podanych wasno-
ciach, np. narzdzi o wysokich wasnociach ciernych, soczewek o wysokiej prze-
zroczystoci i odpornoci na zuycie, mikrometrw odpornych na cieranie, endo-
protez i implantw o duej biokompatybilnoci (porwnaj odpowiednio rozdz.
8.2.3, 8.2.6, 8.2.9, 8.5.7 i 8.6.2).
865
a) b)
C
*)
Obecnie uwaa si, e najwysz twardo wykazuje fulleryt porwnaj tekst o strukturze ful-
lerenw na str. 868.
Rysunek 8.40
Diament a) struktura sieciowa, b) komrka elementarna sieci regularnej
8_1i2 roz 9-11-02 10:39 Page 865
WGIEL AMORFICZNY
Wgiel wystpuje take w fazie amorficznej, pozbawionej uporzdkowania da-
lekiego zasigu lecz z wystpujcym w nim uporzdkowaniem bliskiego zasigu
w obszarach do 2 nm. Moe by otrzymywany przez odparowanie grafitu lub przez
nawietlanie grafitu intensywn wizk neutronw lub jonw. Wgiel amorficzny
charakteryzuje si przerw energetyczn zalen od sposobu jego otrzymywania.
KARBIN
Wgiel tworzy polimery liniowe zwane karbinami, o strukturze acuchowej
(rys. 8.41), otrzymywane przez szybkie ochodzenie
par wglowych lub sublimacj pirolitycznego grafitu, albo przez szybkie zestalanie
ciekych kropli wgla. Karbiny s stabilne do 4500C.
SADZA
Sadza powstaje m.in. w pomieniu
i jest produktem odwodornienia wglo-
wodorw. Moe by take otrzymywana
w procesie pirolizy grafitu lub wglowo-
dorw w wyniku promieniowania lasero-
wego, najkorzystniej w obecnoci
Fe(CO)
5
jako katalizatora. Rozmiary po-
jedynczych czstek sadzy (rys. 8.42) za-
le od sposobu syntezy i mog by wik-
sze od 100 nm.
Sadza w postaci zdyspergowanej jest
dodawana jako wypeniacz do rnych
materiaw, np. kauczuku, dla poprawy
ich wasnoci, m.in. mechanicznych lub
fizycznych.
WGIEL SZKLISTY
Wgiel szklisty, otrzymywany w procesie kontrolowanej degradacji niektrych
polimerw w 9001000C, ma wygld szka, gsto ok. 1,50 g/cm
3
i daje si atwo
polerowa. Gwnym elementem jego struktury s wzajemnie spltane mikrofibry-
le o rednicy ok. 3 nm i dugoci ok. 10 nm (rys. 8.43).
Wfibrylach atomy wgla s uporzdkowane w paskie fragmenty warstw grafe-
nowych. Wgiel szklisty ma budow ziarnist, jest stabilny do 3000C i wykazuje
dobre przewodnictwo cieplne. Jest twardy i cechuje si dobr biotolerancj (po-
rwnaj rozdz. 8.6.2).
866
Rysunek 8.42
Model struktury czstki sadzy
(wedug Y. Ishihashiego)
C
Rysunek 8.41
Schemat rozmieszczenia atomw wgla w karbinie
8_1i2 roz 9-11-02 10:39 Page 866
WKNA WGLOWE
Liczne zastosowania techniczne w ostatnich dziesicioleciach zyskay wkna
wglowe, odkryte jeszcze w XIX wieku. Wytwarzane s z rnych materiaw,
w tym z polimerw naturalnych i sztucznych, smoy, ywic fenolowych i fenolo-
woformaldehydowych. Wkna wglowe z polichlorku winylu uzyskuj modu
sprystoci wzdunej ok. 50 GPa i wytrzy-
mao na rozciganie 1800 MPa, a wytwo-
rzone z poliakrylonitrylu PAN odpowiednio
nawet 700 GPa i 1800 MPa. Trwaj dalsze
prace nad polepszeniem wasnoci tych mate-
riaw, stanowicych jedn z najwaniejszych
grup materiaw wzmacniajcych w kompo-
zytach (porwnaj rozdz. 8.4). We wknach
wglowych atomy wgla s uporzdkowane
w dwuwymiarowych warstwach heksagonal-
nych o dugoci 1012 nm, uoonych w sto-
sy o gruboci do 10 nm i tworzcych mikrofi-
bryle o dugoci wikszej od 20 nm, midzy
ktrymi wystpuj podune pcherze po-
wietrzne o gruboci ok. 15 nm i dugoci
wikszej od 30 nm (rys. 8.44). Wkna w-
glowe maj ksztat walca lub rury cylindrycz-
nej. Proces wytwarzania jest zwizany z epi-
taksjalnym wzrostem krysztaw w ok.
1050C w parach wglowodorw przesyco-
nych gazowym wglem.
867
Rysunek 8.43
Model ziarnistej struktury
wgla szklistego
(wedug G.M. Jenkinsa
i K. Nakamury)
Rysunek 8.44
Schemat struktury wstgi wkien wglowych wytwarzanych
z poliakrylonitrylu PAN (wedug R.J. Diefendorfa)
8_1i2 roz 9-11-02 10:39 Page 867
STRUKTURA FULLERENW
Odmian alotropow wgla, odkryt w roku 1985, s fullereny
*)
(nazwa pocho-
dzi od nazwiska R. Buckminster Fuller) zawierajce 60 atomw w sferycznych kla-
strach (rys. 8.45) zoonych z ukadw heksagonalnych i pentagonalnych (np. od-
powiednio 20 i 12, odpowiadajcych strukturze skrzanej piki nonej). W stanie
staym, klatki C
60
tworz struktur krystaliczn, uoone razem w ukadzie regular-
nym ciennie centrowanym. Posta krystaliczna fullerenu nazywana fullerytem mo-
e wykazywa twardo wiksz od diamentu chocia jego cena jeszcze wielo-
krotnie przewysza warto zota.
Potwierdzono rwnie dowiadczalnie wystpowanie fullerenw C
70
, ostatnio
take C
36
, a uwaa si, e wystpuje najpewniej rwnie fulleren C
50
.
Fullereny zdefiniowano jako wielocienne klatki utworzone z atomw wgla
znajdujcych si w stanie hybrydyzacji trygonalnej, zawierajce 12 cian pentago-
nalnych i (n/2 10) cian heksagonalnych, przy czym n 20. W ostatnich latach
trwaj bardzo intensywne prace nad tymi strukturami. Z oblicze teoretycznych
wynika, e wystpuj rwnie fullereny giganty C
n
o liczbie n 84 (rys. 8.46
i 8.47), w wielu przypadkach potwierdzonych ju dowiadczalnie, np. C
240
, C
540
.
Obliczenia modelowe dotycz wycznie fullerenw idealnych, czyli zbudowa-
nych z picioktw i szecioktw, gdy w rzeczywistych fullerenach gigantach,
a take fullerenie C
36
wystpuj defekty, gdy w sieci wglowej mog by take
wbudowane czworokty, siedmiokty i omiokty. Wykryto rwnie obiekty fulle-
renowe o strukturze cebulkowej, zwane hiperfullerenami (rys. 8.48), charakteryzu-
jce si tym, e wewntrz fullerenu jest wbudowany inny mniejszy.
868
*)
Za odkrycie fullerenw R.F. Curl, H.W. Kroto i R.E. Smalley w roku 1996 uzyskali nagrod
Nobla w dziedzinie chemii.
a) b)
C
Rysunek 8.45
Struktura fullerenu C
60
a) widok atomw z przedniej powierzchni, b) widok wszystkich atomw
8_1i2 roz 9-11-02 10:39 Page 868
869
a) c)
e)
b) d)
f)
Rysunek 8.46
Fullereny a) C
60
oraz giganty b) C
140
, c) C
240
, d) C
260
, e) C
530
, f) C
960
(skala rysunkw jest rna)
(wedug H.W. Kroto, J.E. Fishera i D.E. Coxa)
Rysunek 8.47
Struktury fullerenw a) C
70
oraz b)d) C
84
(wedug R. Ettla, I. Chao i R. Diedericha)
8_1i2 roz 9-11-02 10:39 Page 869
WYTWARZANIE I CHEMIA FULLERENW
Fullereny s produkowane w ilociach makroskopowych z czystego grafitu,
a trwaj prace nad uyciem do tego celu benzenu, a nawet wgla kamiennego i ro-
py naftowej, z zastosowaniem generatora naddwikowego R. Smalleya z plazmy
wglowej, w uku elektrycznym metod W. Kraetschmera i R.D. Huffmana, przez
870
Rysunek 8.48
Budowa hiperfullerenu
a) widok wszystkich atomw,
b) widok fullerenu wewntrznego,
c) widok fullerenu zewntrznego
(opracowano wedug R.D. Huffmana
i W. Kraetschmera)
8_1i2 roz 9-11-02 10:39 Page 870
ogrzewanie oporowe, odparowanie laserowe pytki wglowej, grzanie indukcyjne
prdem wielkiej czstotliwoci i odparowanie grafitu w strumieniu plazmy helo-
woneonowej. Fullereny powstaj take w trakcie spalania wiecy zwykle w sa-
dzy tworzcej si wwczas jest 250 fullerenw. W Karelii znaleziono fullereny
w udziale masowym 0,61% w rzadkich skaach wglowych zwanych szungitami.
Odkrycie fullerenw stao si podstaw rozwoju chemii fullerenw, a badania nad
reaktywnoci fullerenw w cigu kilku lat umoliwiy poznanie zwizkw fullere-
nw z obcym atomem usytuowanym wewntrz klatki fullerenu, speniajcej rol
kontenera molekularnego (chemia endoedryczna) lub zwizkw, w ktrych atomy
i grupy atomw s poczone wizaniami chemicznymi z klatk C
n
od strony ze-
wntrznej bd s wbudowane w jej szkielet (chemia egzoedryczna). Pochodne
chemiczne fullerenw nazywane s fullerydami lub fulleroidami. Na rysunku 8.49
podano schematycznie typowe reakcje chemiczne z udziaem fullerenw.
871
n
n
n
n
n
n
n
2
2
2
Rysunek 8.49
Schemat typowych reakcji chemicznych z udziaem fullerenw na przykadzie C
60
; R grupa funkcyjna
(opracowano wedug M.S. Dresselhausa, G. Dresselhausa i P.C. Eklunda)
8_1i2 roz 9-11-02 10:39 Page 871
FULLERYT I INNE FULLERYDY JAKO MATERIAY MAKROSKOPOWE
Metod hodowli z roztworu lub z pary otrzymuje si monokrysztay makrosko-
powego materiau fullerenowego, bdcego krystaliczn odmian fullerenu C
60
,
zwanego fullerytem. Krysztay fullerytu zanieczyszczone atomami rozpuszczalni-
ka wykazuj struktur sieciow A3, natomiast czyste struktur sieciow A1 o licz-
bie koordynacyjnej 12 (rys. 8.50). Midzy atomami wgla w klatkach C
60
wystpu-
j silne wizania kowalencyjne, a z kolei midzy czsteczkami C
60
wystpuj znacz-
nie sabsze wizania siami Van der Waalsa. Parametr sieci A1 wynosi 1,417 nm.
W czasie chodzenia w temperaturze 11,1C nastpuje przemiana sieci A1 fulle-
rytu w sie prymitywn regularn. Gsto fullerytu wynosi 1,72 g/cm
3
.
Cienkie warstwy fullerytu zastosowane mog by w mikroelektronice i nano-
technologii w budowie tranzystorw i fotoczuych diod i s otrzymywane przez
wzrost epitaksjalny (porwnaj rozdz. 4.15.3) na powierzchni krysztaw MoS
2
,
GaSe, GeS, Ge, Au, Cu, Bi, Ag, Mg, Cr, miki, Si, NaCl, KCl i KBr. W cienkich
krystalicznych warstwach domieszkowanych fullerytw wystpuje ostre przejcie
do stanu nadprzewodnictwa. Fulleryty znajduj zastosowanie na nadprzewodniki
elektryczne (porwnaj rozdz. 8.5.5), szczeglnie po interkalacji, tj. umieszczeniu
w rodku klatek fullerenu zwykle atomw metali alkalicznych (domieszkowanie
endoedryczne) i utworzeniu metalofullerenu M@C
60
, gdzie M atom metalu.
Wprzypadku fullerydw A
3
C
60
, gdzie A metale alkaliczne (domieszkowanie eg-
zoedryczne), np. K
3
C
60
lub Rb
3
C
60
, atomy odpowiednio K lub Rb zajmuj poo-
enia w lukach tetraedrycznych i oktaedrycznych w komrce elementarnej fulle-
rytu (rys. 8.51).
Fulleryd TDAEC
60
(TDAEtetrakisdimetyloaminoetylen C
2
H
4
(CH
3
)
8
)
w temperaturze Curie T
C
= 16,1 K przechodzi w stan ferromagnetyczny praktycz-
nie bez histerezy (porwnaj rozdz. 8.5.6) i jest molekularnym ferromagnetykiem
o najwyszej temperaturze Curie i moe przej take w stan nadprzewodnictwa.
Trwaj cigle bardzo intensywne prace w wielu laboratoriach i orodkach badaw-
czych na wiecie nad t zupenie now grup materiaw oraz nad ich aplikacjami.
872
Rysunek 8.50
Struktury sieciowe fullerytu a) A1 i b) A3 (opracowano wedug schematu K. Tanigaki, S. Kuroshimy i T. Ebbesena)
8_1i2 roz 9-11-02 10:39 Page 872
OGLNA CHARAKTERYSTYKA NANORUREK WGLOWYCH
Warstwy grafenowe mog si zwija w obiekty cylindryczne jedno- lub wielo-
cienne, ktre wewntrz s puste, zwane nanorurkami
*)
o rednicy 1,22,0 nm
w przypadku nanorurek jednociennych oraz do ponad 25 nm dla nanorurek wie-
lociennych i dugoci ok. 1 m lub wikszej. Nanorurki s jednowymiarowymi
przewodami kwantowymi (drutami typu 1D) (rys. 8.52).
Do okrelenia nanorurki wykorzystuje si tzw. chiralno, charakteryzowan
przez dwie liczby m i n, bdce wsprzdnymi szeciokta na paszczynie grafe-
nowej, ktry po jej zwiniciu w nanorurk ma identyczn orientacj jak szeciokt
znajdujcy si na pocztku ukadu (rys. 8.53). Kady zestaw liczb (n,m) odpowia-
da innemu sposobowi zwinicia nanorurki.
Nanorurki mog by zamknite przez pkul fullerenu C
60
gdy rednice nano-
rurek i fullerenw s jednakowe, a w innych przypadkach czci zamykajce nie
maj ksztatu pkulistego.
Nanorurki mona wytworzy przez syntez elektroukow, take katalityczn,
piroliz wglowodorw, laserowe rozpylanie grafitu lub wysokotemperaturow syn-
tez elektrolityczn i nastpne oczyszczanie. Wodrnieniu od fullerenw, nanoru-
rek nie odkryto dotychczas w naturze, wic s materiaami cakowicie sztucznymi.
Podobnie jak w przypadku fullerenw, wasnoci nanorurek mona ksztatowa
przez domieszkowanie atomami rnych pierwiastkw, jak rwnie przez napenia-
nie pustych rdzeni nanorurek atomami i czsteczkami innych substancji. Przewod-
nictwo elektryczne mona regulowa przez interkalacj metalami alkalicznymi (K,
Rb, Cs) i chlorowcami (I
2,
Br
2
).
873
Rysunek 8.51
atomw potasu K w sieci
fullerydu K
3
C
60
rzut
komrki elementarnej
na paszczyzn (100);
1 pooenie tetraedryczne
atomw K, 2 pooenie
oktaedryczne atomw K
(opracowano wedug
P. Stephensa,
L. Mihalyego i in.)
*)
Nanorurki wglowe odkry w roku 1991 Sumio Iijima z NEC Fundamental Research Labora-
tories w Tsukuba w Japonii.
8_1i2 roz 9-11-02 10:39 Page 873
Wasnoci sorpcyjne mona zmieni przez dodatek H
2
i Ne. Dokonano rw-
nie udanej syntezy nanorurek BN oraz BCN, a take TiO
2
.
PERSPEKTYWY ZASTOSOWA NANORUREK WGLOWYCH
Przewiduje si, e przyszociowy rozwj ludzkoci, zwizany ze skokowym roz-
wojem nanotechnologii
*)
, wynikajcym z ksztatowania materii o rozmiarach w za-
kresie 10100 nm, decydujcym o makroskopowych wasnociach materiaw, jest
zaleny od postpu w zakresie wytwarzania i stosowania materiaw makroskopo-
wych opartych na nanorurkach. Przewiduje si, e wytrzymao na rozciganie
materiaw makroskopowych opartych na nanorurkach jednociennych moe by
100krotnie wiksza od najlepszej stali przy masie mniejszej od niej 6krotnie. Wy-
prawa na Marsa planowana przez NASA w USA na przeomie 2 i 3 dziesiciolecia
XXI wieku wymaga wczesnej przemysowej produkcji wkien i przewodw fulle-
renowych oraz nanorurkowych i membran o silnej orientacji, przy rwnoczesnej
niskiej cenie tych materiaw. Tymczasem cena 1 g materiau makroskopowego
opartego na nanorurkach wielociennych oczyszczonych, wynosi obecnie ok. 1400
USD i jest 10krotnie wiksza od ceny zota. Wymaga to wic rozwoju nowych
874
a)
b)
c)
d)
Rysunek 8.52
Modele nanorurek o chiralnoci: a) (10,10), b) (5,5), c) (9,0), d) (10,5) (a)c) wedug B.J. Yakobsona
i R.E. Smalleya, d) wedug M.S. Dresselhausa)
*)
Pojcie nanotechnologii wprowadzi R.P. Feynman, laureat nagrody Nobla w dziedzinie fizy-
ki w roku 1965.
8_1i2 roz 9-11-02 10:39 Page 874
technologii produkcji nanorurek o wysokiej jakoci i dostpnej cenie. Badania ta-
kie podjto w wielu orodkach naukowych, w tym take w zespole laureata nagro-
dy Nobla prof. R.E. Smalleya, jednego z odkrywcw fullerenw.
Dotychczasowe osignicia zwizane z makroskopowymi materiaami oparty-
mi na nanorurkach stanowi o istotnym postpie w konstrukcji jonowych baterii li-
towych oraz ogniw paliwowych. Opracowana technologia wytwarzania nanorurek
wykorzystywanych na nanokontenery umoliwia produkcj nanodrutw pprze-
wodnikowych, najcieszych spord dostpnych w technice, co moe zapewni na-
wet 100krotne zmniejszenie rozmiarw podzespow elektronicznych i informa-
tycznych w stosunku do najmniejszych stosowanych obecnie. Po napenieniu ta-
kich nanodrutw odpowiednimi cieczami istnieje moliwo zastosowania ich
w medycynie, np. na dozowniki farmaceutykw podawanych precyzyjnie do cile
okrelonych miejsc, a nawet komrek w organizmie pacjenta. Materiay makrosko-
powe zoone z nanorurek mog suy take jako nanokontenery do bezpieczne-
go magazynowania wodoru. Rozwizanie tego problemu jest jednym z gwnych
czynnikw determinujcych lot na Marsa. Materiay takie mog znale take za-
stosowanie w przemyle samochodowym dla umoliwienia wdroenia silnika wo-
dorowego cakowicie przyjaznego ekologicznie, a w postaci materiaw kompozy-
towych o osnowie polimerowej z ok. 10% udziaem nanorurek w produkcji karo-
serii niemetalowych przewodzcych prd elektryczny, co daje szans wprowadze-
nia znaczcych zmian w technologii lakierowania takich nowoczesnych samocho-
dw. Moliwe jest zastpienie stosowanego dotychczas kopolimeru luminescencyj-
nego PPV materiaem kompozytowym o osnowie polimerowej z udziaem ok. 10%
nanorurek, zapewniajcym 10
10
krotne zwikszenie przewodnoci elektrycznej, co
moe by wykorzystywane do wytworzenia wycznikw optycznych stosowanych
w technologii laserowej. Nanozwojnice, jako najmniejsze znane solenoidy, wytwo-
rzone z nanorurek BC
2
N, znajd zastosowanie w produkcji miniaturowych trans-
formatorw, induktorw, odbiornikw pamici magnetycznej.
Intensywne prace nad t supernowoczesn grup nanomateriaw z pewnoci
przynios w najbliszej przyszoci wiele nowych rozwiza aplikacyjnych.
875
Rysunek 8.53
Schemat chiralnoci nanorurki jednociennej (wedug A.M. Elickiego)
8_1i2 roz 9-11-02 10:40 Page 875
876 876
1
6
2
5
3 4
8_1i2 roz 9-11-02 10:40 Page 876
877 877
Wszystkie diamenty, zarwno te wydobyte, jak i te, ktre nadal pozostaj pod ziemi s bardzo stare - najstarsze
maj 3,3 miliarda lat, a najmodsze - 1,2 miliarda lat. Obecnie pod powierzchni ziemi temperatura jest znacznie
nisza ni bya w tamtym czasie, wobec czego nie zachodz ju procesy powodujce powstawanie diamentw
naturalnych. Amerykascy uczeni z Carnegie Institution w Waszyngtonie sporzdzili dokadn map geologiczn
wiatowych zasobw diamentw. Zoa diamentw wystpuj w Jakucji w Rosji, w tym w wyrobisku Mir
o gbokoci 600 m, ktre dziaao w latach 19572001 (4) i nad Morzem Biaym, na pnocy Australii w pobliu
Perth, w Afryce w Sierra Leone, Demokratycznej Republice Konga, Angoli, Botswanie, Namibii np. pod
Oranjemundem (5), gdzie utworzono na wybrzeu wielkie hady piasku, by na gbokoci 18 m odsoni skay
z diamentami i w Republice Poudniowej Afryki oraz w Kanadzie. Kopalnie diamentw na wiecie wydobywaj
w cigu roku 800 milionw kamieni, jak te z Botswany (3), stosowanych na klejnoty oraz do celw
przemysowych, o masie surowych kamieni ok. 120 milionw karatw, tzn. ok. 24 ton, o redniej wartoci
ok. 7 miliardw dolarw. 80% diamentw, ktre mog by wykorzystywane na klejnoty, jak te szlifowane z Perth
w Australii (1) przechodzi przez gied w Antwerpii w Belgii, za reszta przez Londyn w Anglii, Nowy Jork w USA,
Tel Awiw w Izraelu lub Bombaj w Indiach. 90% klejnotw jest citych i szlifowanych w Indiach, reszta
w Tajlandii, Izraelu i Nowym Jorku. Okoo 50% brylantw powstaych przez szlifowanie diamentw trafia na
rynek w USA. Sporzdzona mapa wskazuje, e wiatowe zoa diamentw mog si szybko wyczerpa. Kady
ze szlifowanych brylantw ma 58 fasatek (1) zgodnie z wzorem opracowanym w XVII wieku przez Vincentiego
Peruzziota. Do najsynniejszych ze szlifowanych brylantw naley Pierwsza Gwiazda Afryki (Cullinan I) o masie
ponad 530 karatw i 74 fasetach, powstaa z podziau najwikszego kiedykolwiek znalezionego diamentu
- Cullinana (nazwisko murarza, ktry sta si wacicielem kopalni diamentw) o masie 680 g, 100 mm dugoci
i 64 mm wysokoci, wydobytego w styczniu 1906 roku w kopalni Premier Mine niedaleko Pretorii w Transvaalu
(obecnie Republika Poudniowej Afryki) i 10 lutego 1908 roku podzielonego wielkim uderzeniem przez Josepha
Asschera w Amsterdamie na dwie czci, a nastpnie 9 wikszych i 96 maych kamieni o szlifie brylantowym
(nazwanych przez Krlow Angielsk Elbiet II Babcinymi Okruchami), w roku 1908 umieszczona w Berle
z Krzyem, Cullinan II o 317,4 karatach i 64 fasetach, umieszczony w Koronie Imperium Brytyjskiego uytej pod-
czas koronacji Krlowej Elbiety II 2 czerwca 1953 roku, w ktrej obecnie jest 2868 brylantw, 17 szafirw,
11 szmaragdw, 5 rubinw z Czarnym Ksiciem i 273 pery, Koh-i-Noor (Gra wiata) z Golkondy w Indiach,
pocztkowo o masie 186,5 karatw, na polecenie Krlowej Wiktorii ponownie przeszlifowany i obecnie o masie
108,93 karata, zabudowany w Koronie Krlowej Elbiety Matki, od czasu koronacji jej ma Krla Jerzego VI
w dniu 12 maja 1937 roku, a take Kongijski Olbrzym, wydobyty wiosn 2000 roku w Mbudzi-Maji, o masie
265,82 karata, z ktrego szlifierz Motti Bernstein z pracowni Williama Goldberga w Nowym Jorku wykona 4
brylanty, w tym najwikszy o proponowanej nazwie Bieuga o masie 102,23 karata, o wielkoci jaja, bdcy
najwikszym w historii brylantem bez skazy o szlifie owalnym (6).
Diamenty znalazy take szerokie zastosowanie przemysowe, w tym do obrbki materiaw niemetalowych,
np. do cicia granitu (9), cicia materiaw metalowych z wyjtkiem stali (8), a take do przygotowania
preparatw metalograficznych (7) (8), ktre mog by take polerowane z uyciem past diamentowych. Do tego
celu najczciej, jeeli obecnie nie wycznie, jest stosowany polikrystaliczny diament produkowany metodami
zblionymi do wytwarzania materiaw ceramicznych, a take narzdzia z nasypem diamentowym. Po raz
pierwszy w USA wyprodukowano diamenty syntetyczne w roku 1955. Wymaga to cinienia (3,55)10
3
MPa
oraz temperatury 12001600C i nastpuje z grafitu obecnego w ciekych metalach - niklu, elazie lub tantalu,
ktre dziaaj jak katalizatory, a efektem s syntetyczne diamenty o rednicy 0,011,2 mm. Polikrystaliczny
diament syntetyczny moe by stosowany np. do obrbki kamieni szlachetnych i twardych metali, na kocwki
wierte i widrw, np. do wierce w poszukiwaniu ropy naftowej, na narzdzia do cicia szka. Technologia
produkcji diamentw syntetycznych zostaa rwnie opracowana i opanowana w Rosji, wczenie w Zwizku
Radzieckim.
7
8
9
10
11
8_1i2 roz 9-11-02 10:40 Page 877
8.2. Materiay spiekane
i wytwarzane metodami
metalurgii proszkw
8.2.1. Metalurgia proszkw jako technologia
materiaw i gotowych produktw
DEFINICJA METALURGII PROSZKW
Metalurgia proszkw jest dziedzin techniki, obejmujc metody wytwarzania
proszkw metali i materiaw metalowych lub ich mieszanin z proszkami niemeta-
lowymi oraz otrzymywania pproduktw i produktw z tych proszkw bez ko-
niecznoci roztapiania gwnego skadnika. Zajmuje ona szczeglne miejsce wrd
technologii metali, z powodzeniem konkurujc m.in. z odlewaniem, obrbk pla-
styczn i obrbk skrawaniem, uzupeniajc lub zastpujc te technologie. Elemen-
ty z niektrych materiaw, np. metali trudno topliwych, wglikw spiekanych, mo-
g by wytworzone jedynie metodami metalurgii proszkw. Technologia metalurgii
proszkw w wielu przypadkach wykazuje podobiestwo do technologii materiaw
ceramicznych, wobec czego w niektrych nastpnych rozdziaach cznie omawia-
ne s wybrane materiay spiekane i materiay ceramiczne.
Do zalet metalurgii proszkw w porwnaniu z innymi technologiami mona za-
liczy ograniczenie zuycia materiaw, moliwo otrzymywania materiaw, kt-
rych nie da si wytworzy innymi metodami, stosowanie niszej temperatury ni
w metalurgii konwencjonalnej. Wady metody metalurgii proszkw s zwizane
z uzyskiwaniem materiaw o duej porowatoci, a co za tym idzie o maej wy-
trzymaoci, oraz z trudnociami w uzyskiwaniu produktw o zoonym ksztacie
ze wzgldu na nierwnomierny rozkad cinienia w objtoci proszku podczas pra-
sowania. Porowato produktw mona wykorzysta, np. w filtrach i oyskach po-
rowatych (samosmarujcych).
PROCES TECHNOLOGICZNY PRODUKTW METOD METALURGII PROSZKW
Najoglniej w procesie technologicznym produktw metod metalurgii prosz-
kw mona wyszczeglni nastpujce operacje:
wytworzenie proszku metalu lub mieszaniny proszkw rnych materiaw,
przygotowanie proszku,
formowanie proszku na zimno,
spiekanie,
obrbk wykoczajc.
Przykadowy proces technologiczny produktw z proszkw elaza podano
schematycznie na rysunku 8.54.
W praktyce przemysowej lub badawczej czsto wystpuj odstpstwa od typo-
wego procesu technologicznego. Przykadowo formowanie wstpne i spiekanie
czsto mog by poczone w jedn operacj. Niekiedy otrzymany spiek o duej
878
8_1i2 roz 9-11-02 10:40 Page 878
8.2. Materiay spiekane i wytwarzane metodami
879
metalurgii proszkw
Rysunek 8.54
Uproszczony schemat produkcji masowej produktw z proszkw elaza i stali (wedug W. Rutkowskiego);
a) wytwarzanie proszkw, b) przygotowanie proszkw, c) formowanie wstpne i spiekanie, d) obrbka wykoczajca
8_1i2 roz 9-11-02 10:40 Page 879
porowatoci jest nastpnie nasycany roztopionym metalem o temperaturze topnie-
nia niszej ni gwnego skadnika. Mog wystpowa rwnie inne odstpstwa od
podanego typowego procesu technologicznego, lecz charakterystyczne jest zawsze
otrzymywanie wyjciowego materiau w postaci proszku i jego spiekanie w tempe-
raturze niszej od temperatury topnienia gwnego skadnika.
KLASYFIKACJA METOD WYTWARZANIA PROSZKW
Proszki s wytwarzane w wyniku mechanicznego lub fizykochemicznego roz-
drabniania wyjciowego materiau litego albo reakcji chemicznych lub fizykoche-
micznych z innych materiaw lub zwizkw chemicznych. Metody wytwarzania
proszkw podano na rysunku 8.55.
METODY MECHANICZNE WYTWARZANIA PROSZKW
Metodami mechanicznymi przez rozdrabnianie w mynach kulowych, wibracyj-
nych lub wirowoudarowych uzyskuje si proszki w ksztacie talerzykowatym (pro-
szek Hametag na rysunku 8.56a), wielociennym lub odamkowym.
880
Rysunek 8.55
Oglna klasyfikacja metod wytwarzania proszkw
8_1i2 roz 9-11-02 10:40 Page 880
Metody mechaniczne nale do mao wydajnych i mog by stosowane w zasa-
dzie do rozdrabniania metali i niemetali kruchych. Proszki rozdrobnione w my-
nach kulowych lub wibracyjnych zwykle s zanieczyszczone materiaem okadzin
myna i kul, co wymaga nastpnego ich oczyszczania chemicznego.
Najczciej stosowanym urzdzeniem do mechanicznego rozdrabniania prosz-
kw jest myn wirowoudarowy typu Hametag. W bbnie myna dwa stalowe mi-
ga obracajce si w przeciwnych kierunkach z du prdkoci powoduj powsta-
wanie wirw powietrza, ktre porywaj czstki wsadu metalowego w postaci poci-
tego drutu, wirw i innych odpadkw. Rozdrobnienie czstek nastpuje w wyniku
uderzania ich o miga i ciany bbna oraz o siebie. Gaz wdmuchiwany do bbna
przez wentylator unosi proszek, kierujc go przez segregator do osadnika. Proszek
jest odbierany okresowo do hermetycznych zasobnikw.
WYTWARZANIE PROSZKW METOD ROZPYLANIA
Rozpylanie polega na rozbijaniu strumienia ciekego metalu (rys. 8.57) na
drobne kropelki przez rodek rozpylajcy dziaajcy pod znacznym cinieniem.
rodkiem tym jest zwykle woda, para wodna, powietrze lub gazy obojtne. Kro-
pelki cieczy zastygaj (rys. 8.56b) przed opadniciem na dno zbiornika. Dodatko-
wo, w metodzie znanej jako DPG poza rozpylaniem stosuje si rwnie mecha-
niczne rozbijanie strumienia ciekego metalu za pomoc opatek klinw, zamo-
cowanych na wirujcej tarczy (rys. 8.58). W metodzie okrelanej jako RZ (rys.
8.56c) proces rozpylania jest poczony z wystpujcymi w jego trakcie lub stoso-
wanymi pniej reakcjami chemicznymi utleniania, wypalania wgla lub redukcji.
881
metalurgii proszkw
Rysunek 8.56
Przykady ksztatw proszkw metali otrzymanych rnymi metodami (wedug W. Rutkowskiego)
8_1i2 roz 9-11-02 10:40 Page 881
METODY FIZYKOCHEMICZNE OTRZYMYWANIA PROSZKW
Bardzo czyste chemicznie proszki metali, gwnie elaza, o charakterystycznej
strukturze warstwowej i o ksztacie kulistym (rys. 8.56d) otrzymuje si metod kar-
bonylkow. Polega ona na wstpnym wytworzeniu karbonylkw, np. Fe(CO)
5
, w wy-
niku dziaania tlenku wgla na rud lub zom metalu w reaktorach wysokocinienio-
wych. Karbonylki metali, ktre s cieczami, ogrzewane nastpnie powyej tempera-
tury wrzenia rozkadaj si na czysty metal, osadzajcy si w chodzonych zbiorni-
kach, oraz tlenek wgla, sucy do wytwarzania nastpnych porcji karbonylkw.
Proszki metali trudno topliwych mog by uzyskane przez redukcj (rys. 8.56g)
ich tlenkw lub soli, najczciej w piecach przepychowych w przeciwprdzie gazu
redukcyjnego, np. wodoru, lub w piecach zawiesinowych.
Metoda elektrolityczna polega na wydzielaniu metalu na katodzie, najczciej
w postaci gbki, ktr po wysuszeniu rozdrabnia si na proszek (rys. 8.56e).
Proszki metali o niskiej temperaturze wrzenia, np. Zn, mog by wytwarzane
metod odparowywania metalu i nastpnie kondensacji jego par w zbiorniku, zwa-
nym kondensatorem.
PRZYGOTOWANIE PROSZKU
Przygotowanie proszku ma na celu uzyskanie odpowiedniego wsadu do dal-
szych operacji technologicznych. Procesy przygotowania wsadu obejmuj sortowa-
nie proszku na rne frakcje ziarnowe, mieszanie w odpowiednich proporcjach,
dodawanie rodkw polizgowych i porotwrczych, a take granulacj proszkw.
882
Rysunek 8.57
Schemat urzdzenia do rozpylania metali;
1 kad, 2 tygiel, 3 dysza,
4 komora rozpylania, 5 proszek
Rysunek 8.58
Schemat urzdzenia do otrzymywania proszkw
metali przez rozpylanie metod DPG;
1 cieky metal, 2 lejek z dysz, 3 woda,
4 wirujca tarcza z opatkamiklinami
8_1i2 roz 9-11-02 10:40 Page 882
METODY FORMOWANIA PROSZKW NA ZIMNO
Formowanie na zimno polega na poddawa-
niu proszku ciskaniu w zamknitej przestrzeni,
w wyniku czego nastpuje jego zagszczenie.
W zalenoci od ksztatu formy oraz wasnoci
proszku, w szczeglnoci za od jego plastycz-
noci, zagszczalnoci i formowalnoci, dobiera
si odpowiedni metod formowania na zimno,
a mianowicie:
prasowanie na zimno w rnego rodzaju pra-
sach w zamknitych matrycach (rys. 8.59),
prasowanie izostatyczne w komorach wyso-
kocinieniowych,
wibracyjne zagszczanie proszkw,
prasowanie obwiedniowe (rys. 8.60),
prasowanie kroczce (rys. 8.61),
walcowanie proszkw (rys. 8.62),
wyciskanie proszkw na zimno (rys. 8.63),
formowanie udarowe,
kucie na zimno,
odlewanie i napylanie gstwy, tj. silnie za-
gszczonej zawiesiny proszku materiau pod-
stawowego w cieczy z dodatkiem rodkw za-
pobiegajcych aglomeracji ziarn (rys. 8.64).
Wwyniku formowania uzyskuje si formw-
ki, np. wypraski, odkuwki, walcwki.
883
metalurgii proszkw
Rysunek 8.59
Schemat prasowania
jednostronnego
proszkw;
1 stempel grny,
2 matryca,
3 proszek,
4 stempel dolny
Rysunek 8.60
Schemat prasowania
obwiedniowego
proszkw;
1 obracajcy
si stempel,
2 matryca,
3 wypychacz,
4 proszek
Rysunek 8.61
Schemat urzdzenia do prasowania kroczcego proszkw
(wedug W. Rutkowskiego); 1 poduna matryca,
2 przesuwajcy si tok metalowy, 3 proszek
Rysunek 8.62
Schemat walcowania proszkw; 1 walce,
2 lej zasypowy, 3 proszek
8_1i2 roz 9-11-02 10:40 Page 883
ISTOTA SPIEKANIA
Spiekaniem proszkw jest nazywana operacja technologiczna (ktrej poddaje
si formwk lub luno zasypane ziarna proszku), polegajca na zczeniu pod
wpywem ogrzewania poszczeglnych ziarn proszku w kompozyt o okrelonych
wasnociach mechanicznych i fizykochemicznych. W wyniku spiekania otrzymu-
je si spieki metali lub spieki ceramicznometalowe, zwane cermetalami. Spieka-
nie moe przebiega jako:
swobodne,
pod dziaaniem siy, tj. poczone z formowaniem zapewniajcym okrelony
ksztat, np. w wyniku prasowania proszkw na gorco, walcowania na gorco
lub kucia na gorco.
SPIEKANIE Z FAZ STA
Spiekanie jest wykonywane zwykle poniej temperatury topnienia gwnego
skadnika. Moe przebiega w fazie staej, gdy w czasie tej operacji nie wystpuje
faza cieka. W pierwszym etapie spiekania w fazie staej ziarna proszku cz si
w wyniku adhezji, wywoywanej gwnie formowaniem. Po nagrzaniu na po-
wierzchni ziarn nastpuje dyfuzja atomw, w miar upywu czasu przebiegajca
w caej objtoci proszku. Wwyniku tych zjawisk nastpuje trwae zespolenie ziarn
oraz zmniejszenie porowatoci spieku.
884
Rysunek 8.63
Schemat wyciskania
proszkw bez osony;
1 matryca,
2 rura stalowa,
3 popychacz proszku,
4 stempel,
5 uformowany proszek
Rysunek 8.64
Zasada odlewania gstwy
a) forma,
b) zalewanie gstwy,
c) uzyskana ksztatka
8_1i2 roz 9-11-02 10:40 Page 884
SPIEKANIE POCZONE Z FORMOWANIEM
Wprzypadku gdy spiekanie jest poczone z formowaniem, zewntrzne siy po-
woduj dodatkowe odksztacenie plastyczne ziarn proszkw metali, ktremu ze
wzgldu na wysok temperatur towarzysz zwykle procesy zdrowienia i rekry-
stalizacji statyczne lub dynamiczne.
SPIEKANIE Z FAZ CIEK
Wczasie tzw. spiekania z faz ciek przejciowo lub stale moe wystpowa fa-
za cieka, mimo e temperatura jest nisza od temperatury topnienia gwnego
skadnika. Spiekanie z faz ciek jest zazwyczaj waciwe dla proszkw wieloskad-
nikowych, a roztopieniu ulegaj niskotopliwe eutektyki utworzone przez poszcze-
glne skadniki. Wpierwszym etapie spiekania z faz ciek tworzy si ciecz zape-
niajca pory midzy ziarnami proszku, uatwiajca przegrupowywanie si i zwarte
uoenie ziarn. Z kolei nastpuje rozpuszczanie si w cieczy niektrych drobnych
ziarn oraz wydzielanie z cieczy krysztaw na duych ziarnach. W kocu czstki
stae zrastaj si i spiekaj.
Spieki otrzymane w wyniku spiekania z faz ciek charakteryzuj si struktu-
r skadajc si z rwnomiernie rozoonych ziarn fazy staej w zakrzepej cieczy.
WASNOCI SPIEKW
W wyniku spiekania uzyskuje si materia zwarty, jednak zwykle w pewnym
stopniu porowaty, o strukturze jedno- lub wielofazowej. Zarwno spiekanie z faz
sta, jak i ciek moe prowadzi do uzyskania struktury jednorodnej lub niejed-
norodnej.
Spieki cechuj si:
zespoleniem poszczeglnych ziarn proszku,
utworzeniem nowych granic ziarn,
wasnociami rnymi od wasnoci formwek,
zazwyczaj objtoci mniejsz od formwek,
wiksz gstoci od formwek.
Niekiedy spiekanie moe jednak powodowa zwikszenie objtoci. Zmian ob-
jtoci powodowan spiekaniem naley bra pod uwag podczas projektowania
przez uwzgldnienie odpowiednich naddatkw formwek.
OPERACJE OBRBKI WYKOCZAJCEJ SPIEKW
Obrbka wykoczajca spiekw obejmuje:
obrbk ciepln,
kalibrowanie,
nasycanie spiekw metalami,
obrbk plastyczn,
obrbk skrawaniem.
OBRBKA CIEPLNA SPIEKW
Wcelu polepszenia wasnoci mechanicznych oraz fizycznych spieki metali mo-
g by poddawane obrbce cieplnej zwykej, ktra w zalenoci od skadu che-
micznego spieku polega na hartowaniu i odpuszczaniu, przesycaniu i starzeniu,
885
metalurgii proszkw
8_1i2 roz 9-11-02 10:40 Page 885
a take obrbce cieplnochemicznej, gwnie nawglaniu lub azotowaniu. Ze wzgl-
du na mniejsze przewodnictwo cieplne, szybkoci nagrzewania i chodzenia spiekw
s mniejsze ni materiaw konwencjonalnych, a czas ich wygrzewania jest duszy.
KALIBROWANIE
W celu uzyskania wysokiej dokadnoci wymiarowej gotowe produkty z prosz-
kw spiekanych poddaje si kalibrowaniu przy naciskach znacznie mniejszych ni
podczas operacji formowania na zimno.
NASYCANIE SPIEKW METALAMI
Spieki o znacznej porowatoci mog by nasycane metalami o temperaturze
topnienia niszej ni gotowego spieku. Moe si to odbywa przez zanurzanie spie-
kanego i porowatego szkieletu w roztopionym metalu nasycajcym lub wygrzewa-
nie szkieletu z proszkiem metalu nasycajcego w piecu z atmosfer regulowan.
OBRBKA PLASTYCZNA I OBRBKA SKRAWANIEM
Wcelu nadania wymaganych cech geometrycznych oraz wasnoci, pproduk-
ty ze spiekanych metali w ksztacie blokw poddaje si obrbce plastycznej, np. ku-
ciu lub walcowaniu. Obrbka skrawaniem, np. szlifowanie, umoliwia ostateczne
nadanie ksztatu i uzyskanie wymaganej gadkoci powierzchni.
8.2.2. Wybrane materiay oraz produkty spiekane
z proszkw
*)
PRODUKTY SPIEKANE ZE STALI NIESTOPOWYCH I STOPOWYCH
Metody metalurgii proszkw znalazy zastosowanie w masowej produkcji licz-
nych elementw wytwarzanych z elaza, stali niestopowych i stali stopowych.
Umoliwiaj bowiem znaczne zmniejszenie pracochonnoci, odcienie obrabia-
rek, oszczdnoci surowcowe i zmniejszenie iloci odpadw. Spiekane elementy
maszyn s stosowane w przemyle maszynowym i motoryzacyjnym. Wpostaci pro-
duktw z proszkw spiekanych s wytwarzane koa zbate, rolki, podkadki, nakrt-
ki, zapadki, elementy amortyzatorw, gniazda zaworw, oyska, okucia budowla-
ne, elementy uzbrojenia, maszyn biurowych i maszyn do szycia.
Produkty spiekane ze stali niskowglowej cechuj si wytrzymaoci na rozci-
ganie ok. 220 MPa, twardoci 50 HB i wydueniem do 20%. Zwikszenie wytrzy-
maoci i odpornoci na korozj i cieranie jest moliwe w przypadku zastosowa-
nia produktw z proszkw stalowych, w szczeglnoci o skadzie chemicznym od-
powiadajcym stalom specjalnym. Produkty takie mona uzyskiwa rnymi meto-
dami, a mianowicie przez:
spiekanie proszkw stali o skadzie chemicznym odpowiadajcym gotowemu
spiekowi,
886
*)
Spiekane zestyki i przewodniki elektryczne oraz materiay magnetyczne omwiono w rozdz.
8.5.2 oraz 8.5.6.
8_1i2 roz 9-11-02 10:40 Page 886
wymieszanie w odpowiednio dobranych proporcjach proszkw elaza ze sprosz-
kowanym wglem i proszkami innych skadnikw stopowych i nastpne spiekanie,
wymieszanie proszkw elaza z proszkami eliwa lub elazostopw i nastpnie
spiekanie,
nawglanie produktw otrzymanych przez spiekanie proszkw elaza.
PRODUKTY SPIEKANE Z MIEDZI I JEJ STOPW
Szeroko s stosowane produkty spiekane z miedzi i jej stopw. Wytwarza si je
z mieszaniny proszkw Cu, Sn lub Zn albo proszkw stopowych, np. CuPb lub
CuZn. Mied oraz brzy lub mosidze s stosowane do wytwarzania spiekanych
elementw urzdze i maszyn, oku budowlanych, w medalierstwie.
OYSKA I FILTRY SPIEKANE
Metody metalurgii proszkw umoliwiaj wytwarzanie produktw, ktrych nie
mona wytworzy innymi metodami. Do produktw tych nale midzy innymi:
oyska lite,
oyska porowate,
filtry spiekane.
SPIEKANE OYSKA LITE
Spiekane oyska lizgowe wykazuj dobre wasnoci mechaniczne. Spiekane
oyska lite zwykle s wytwarzane przez prasowanie na gorco lub nasycanie szkie-
letu z metali trudno topliwych metalami o niszej temperaturze topnienia. S sto-
sowane w podwyszonej i obnionej temperaturze oraz przy wysokich obcie-
niach, ktre to warunki wykluczaj smarowanie olejami.
Spiekane oyska lite o odpowiednim udziale grafitu lub mikkich metali nisko-
topliwych s samosmarowne. Najczciej wytwarza si je z elazografitu lub mie-
dziografitu. elazo moe by czciowo zastpione przez Cu, Pb, Sn lub Zn, nato-
miast mied przez Sn, Zn, lub Pb. Moe by stosowany rwnie brz oowiowy
o steniu 1040% Pb. Wzalenoci od warunkw pracy oyska lizgowe mog za-
wiera take 060% Cu, 070% Ni, 070% Co, 030% Cr, 010% Al, 010% Mo,
do 50% grafitu oraz 040% wglikw lub borkw metali.
POROWATE OYSKA SAMOSMAROWNE
W przeciwiestwie do licznych materiaw spiekanych, w tym take oysk li-
tych, charakteryzujcych si du gstoci, niektre produkty, takie jak oyska
samosmarowne, s wytwarzane jako porowate. Pory istniejce wewntrz materiau
s poczone ze sob, tworzc kapilarne kanaliki. Objto porw siga 50% cako-
witej objtoci oysk. oyska porowate (PN-H-97044:1996) s wytwarzane
z proszkw metali, najczciej ze stopw elaza lub miedzi, m.in. z brzw cyno-
wych, do ktrych mog by dodawane proszki niemetali, np. grafitu. Najczciej
oyska te produkuje si w postaci cienkociennych tulei lub tulei z konierzami,
a take w postaci barykowatej. S rwnie wytwarzane tamy porowate, nakada-
ne nastpnie na podkadki stalowe i zwijane w ppanewki.
oyska porowate nasyca si odpowiednim olejem, ktry w czasie pracy sma-
ruje wa lub o. Wystpuje wwczas rwnowaga midzy siami wysysania oleju
887
metalurgii proszkw
8_1i2 roz 9-11-02 10:40 Page 887
a siami kapilarnymi porw, dziki czemu olej nie wycieka, a po zaprzestaniu pra-
cy natychmiast jest wcigany w gb oyska.
Spiekane oyska porowate s stosowane w ukadach, w ktrych nie ma moli-
woci doprowadzenia dodatkowego smarowania oraz wykonywania przegldw
okresowych oraz tam, gdzie nie mona dopuci do wyciekania oleju. oyska po-
rowate z dodatkowym smarowaniem s stosowane w cikich warunkach pracy
przy duej prdkoci oraz obcieniu.
SPIEKANE FILTRY POROWATE
Do produktw spiekanych o porowatoci do 50% nale filtry. Wzalenoci od
warunkw pracy, gwnie od temperatury, wykonuje si je z proszkw brzw cy-
nowych, stali chromowych lub austenitycznych odpornych na korozj albo mosi-
dzw niklowych, a take z proszkw innych metali. Spiekane mog by rwnie
wkna metali.
Porowate filtry spiekane umoliwiaj oczyszczanie z czstek o rednicy
10
3
10
4
mm. Gazy s oczyszczane z zanieczyszcze mechanicznych, a take
w pewnym stopniu osuszane. Za pomoc porowatych filtrw moliwa jest rw-
nie regulacja cinienia gazw. Ciecze s oczyszczane gwnie z zanieczyszcze
mechanicznych.
Filtry spiekane o porowatoci do 50% cechuj si dobrymi wasnociami me-
chanicznymi, w tym wytrzymaoci na rozciganie, wytrzymaoci na zginanie,
a take du odpornoci na obcienia udarowe i dziaanie wysokiej temperatury.
Mog by regenerowane przez przepukiwanie lub przedmuchiwanie oraz metoda-
mi chemicznymi. S stosowane w przemysach zbrojeniowym, lotniczym, motory-
zacyjnym, chemicznym i obrabiarkowym.
SPIEKANE STALE ODPORNE NA KOROZJ
Spord materiaw spiekanych pewne znaczenie techniczne zyskay stale od-
porne na korozj, wytwarzane metodami metalurgii proszkw, np. metod ASP
lub spiekania proszkw Fe, Cr, Ni. Metody te umoliwiaj wytworzenie stali
o bardzo maym steniu wgla, bardzo trudnych do otrzymania metod konwen-
cjonaln.
SPIEKANE METALE TRUDNO TOPLIWE
Metody metalurgii proszkw umoliwiaj otrzymanie czystych metali trudno
topliwych, np. Ta, Nb, Ti, odpornych na korozj, albo W lub Mo stosowanych do
pracy w wysokiej temperaturze, szczeglnie w elektrotechnice i elektronice (po-
rwnaj rozdz. 7.3.6 i 8.5.2). Spiekane metale trudno topliwe poddaje si obrbce
plastycznej na gorco, np. motkowaniu, cignieniu drutw, kuciu lub walcowaniu.
CERMETALE AROODPORNE I AROWYTRZYMAE
Liczn grup spiekw aroodpornych i arowytrzymaych stanowi kompozyty
ceramicznometalowe. Materiaami ceramicznymi s zwykle tlenki, wgliki, krzem-
ki lub borki. Powoduj one zwikszenie odpornoci na dziaanie wysokiej tempera-
tury i niewraliwo wasnoci wytrzymaociowych na zmian temperatury, aro-
odporno, du twardo i odporno na cieranie w wysokiej temperaturze. Jako
888
8_1i2 roz 9-11-02 10:40 Page 888
materiay aroodporne mog by stosowane wgliki spiekane oraz tlenki spiekane
opisane w rozdz. 8.2.68.2.8.
Do omawianej grupy materiaw nale rwnie metale umacniane dyspersyj-
nie przez obc faz tward i aroodporn, jak np. wolfram spiekany z niewielkim
dodatkiem tlenku sodu, wapnia lub aluminium, dwutlenku krzemu albo dwutlenku
toru, zapobiegajce nadmiernemu rozrostowi ziarn i pezaniu wolframu. Podobnie
jest spiekany chrom z dodatkiem tlenku itru.
Metoda SAP (spiekanie proszku aluminium) jest stosowana w produkcji spie-
kw Al+Al
2
O
3
. Udzia tlenkw w tych spiekach siga 15%, zwykle wynosi jednak
511%. Obecnie, oprcz aluminium, metod t s wytwarzane m.in. spieki U+UO
2
,
Fe+Al
2
O
3
, FeCr+Al
2
O
3
, Fe+Fe
2
O
3
i Ni+Al
2
O
3
.
SPIEKANE MATERIAY NA OSNOWIE NIKLU I ELAZA
UTWARDZANE WYDZIELENIAMI TLENKW
Od ponad 30 lat materiay na osnowie niklu, elaza i aluminium s wytwarza-
ne metodami metalurgii proszkw przez mechaniczne stopowanie i utwardzanie
dyspersyjne tlenkami MA ODS (mechanical alloying oxides dispersion strengthe-
ned). Materiay te po raz pierwszy zastosowano na elementy turbin gazowych sil-
nikw lotniczych, a pniej na turbiny przemysowe, w tym opatki, dysze, komory
spalania. Obecnie s stosowane na liczne elementy w rnych gaziach przemysu,
wczajc wiece arowe silnikw Diesla, elementy piecw do obrbki cieplnej, jak
osony, kosze, palety, szyny lizgowe dla palet stalowych, paleniska kotw wglo-
wych i olejowych, osony termoelementw, elementy do obrbki ciekego szka.
Proszki metali o odpowiednio dobranym skadzie chemicznym oraz strukturze
wytwarzane s metod mechanicznego stopowania w mynach z poziomymi kula-
mi lub midzy pionowymi tarczami ciernymi. Nastpuje czenie na zimno czste-
czek proszkw o rnym skadzie, tj. Ni, Ti i Al, a rwnoczenie pkanie innych
czstek. Powoduje to stabilizacj zarwno rozmiarw jak i skadu chemicznego
proszku. Z kolei nastpuje mieszanie proszku wytworzonego metod stopowania
mechanicznego jako osnowy o redniej wielkoci 150 m (w udziale ok. 15%)
z proszkiem niklu o rozmiarach 47 m (w udziale ok. 64%), proszkiem chromu
o rozmiarach 150 m (w udziale ok. 20%), a take z ok. 2% Y
2
O
3
o rozmiarach ok.
25 nm (rys. 8.65).
Materiay te wytwarzane s jako prty, pyty, blachy, rury, druty, ksztatki i od-
kuwki. Ich wasnoci zale od struktury ziarn, a take od obecnoci drobnoziar-
nistych wydziele tlenkw. Zwykle po wytwarzaniu stosuje si wyarzanie w tem-
peraturze 1315C. Ziarna maj wyduon struktur zwizan z technologi wyci-
skania lub odksztacenia i zapewniaj wysokie wasnoci mechaniczne w podwy-
szonej temperaturze. Jeeli w wyniku starannoci technologicznej zapewniona jest
rwnoosiowa struktura ziarn w paszczynie blachy, w jej paszczynie wystpuj
niemal izotropowe wasnoci.
Wtablicy 8.21 podano przykadowo skady chemiczne kilku komercyjnych ma-
teriaw spiekanych wytwarzanych t technologi. Materiay te mog by spawane
elektrod wolframow w osonie gazw obojtnych, wizk elektronow lub lasero-
wo, a take zgrzewane w prni lub lutowane dyfuzyjnie.
889
metalurgii proszkw
8_1i2 roz 9-11-02 10:40 Page 889
8.2.3. Spiekane materiay narzdziowe
ZASTOSOWANIE METALURGII PROSZKW
W PRODUKCJI MATERIAW NARZDZIOWYCH
Metalurgia proszkw znalaza szerokie zastosowanie w produkcji spiekanych
materiaw narzdziowych, takich jak wgliki spiekane metali, wglikostale, stale
szybkotnce o bardzo duym steniu wgla i pierwiastkw stopowych, a take
innych cermetali i spiekw ceramicznych nie do wytworzenia innymi sposo-
bami. Metalurgia proszkw umoliwia ponadto uzyskanie materiaw, np. stali
890
Rysunek 8.65
Schemat procesu technologicznego wytwarzania materiaw spiekanych MA ODS
(opracowano wedug J.J. deBarbadillo i J.J. Fischera)
Tablica 8.21
Orientacyjne skady chemiczne kilku wybranych stopw wytwarzanych metod stopowania mechanicznego
i utwardzania dyspersyjnymi tlenkami (MA ODS) (wedug J.J. deBarbadillo i J.J. Fischera)
Rodzaj nadstopu
wedug ASTM
Udzia masowy skadnikw, %
Cr Al Ti W Mo Ta Y
2
O
3
C B Zr Ni Fe
MA 754 20 0,3 0,5 0,6 0,05 reszta
MA 758 30 0,3 0,5 0,6 0,05 reszta
MA 760 20 6 3,5 2 0,95 0,05 0,01 0,15 reszta
MA 6000 15 4,5 2,5 4 2 2 1,1 0,05 0,01 0,15 reszta
MA 956 20 4,5 0,5 0,5 0,05 reszta
8_1i2 roz 9-11-02 10:40 Page 890
szybkotncych, o lepszych wasnociach technologicznych od materiaw pro-
dukowanych metodami konwencjonalnymi (rys. 8.66). W stalach tych zdoano
891
metalurgii proszkw
Rysunek 8.66
Schemat: a) zakresw szybkoci skrawania i dopuszczalnego posuwu, b) twardoci i wytrzymaoci na zginanie
rnych spiekanych materiaw narzdziowych i konwencjonalnych stali szybkotncych
8_1i2 roz 9-11-02 10:40 Page 891
bowiem wyeliminowa niemal zupenie segregacj i pasmowo wglikw, nawet
w produktach o najwikszym przekroju. Ze stali szybkotncych lub wglikostali
mona wykona narzdzia bezporednio przez prasowanie i spiekanie.
OGLNE WYMAGANIA STAWIANE
SPIEKANYM MATERIAOM NARZDZIOWYM
Szybko rozwijajca si technika i technologia stwarza konieczno zwikszania
wymaga stawianych spiekanym materiaom narzdziowym w zakresie wasnoci
mechanicznych, midzy innymi odpornoci na zuycie. Nieustanny rozwj nowo-
czesnych spiekanych materiaw narzdziowych zwizany jest z szybkim postpem
w dziedzinie inynierii materiaowej. Nowoczesne spiekane materiay narzdziowe
ze wzgldu na charakter ich pracy oraz zoono mechanizmw zuycia, ktrym
podlegaj ostrza narzdzi skrawajcych, powinny spenia liczne wymagania, do
ktrych nale midzy innymi:
wysoka twardo,
dua udarno,
odporno na zoone zuycie (adhezyjne, dyfuzyjne, cierne i cieplne),
odporno na wysok temperatur,
dua wytrzymao na ciskanie, rozciganie, skrcanie i zginanie,
wysoka odporno na zmczenie mechaniczne i cieplne,
dobra przewodno cieplna i pojemno cieplna,
stabilno krawdzi skrawajcych,
dobra cigliwo.
Idealny materia narzdziowy o uniwersalnym zastosowaniu, powinien czy
w sobie podane wasnoci, a szczeglnie najwiksz odporno na zuycie i twar-
do z du wytrzymaoci i dobr cigliwoci przy jednoczesnej obojtnoci
chemicznej w stosunku do obrabianego materiau. Jednake pomimo intensywne-
go rozwoju inynierii materiaowej cigle nie wytworzono idealnego materiau
narzdziowego ze wzgldu na podstawow sprzeczno midzy takimi wasnocia-
mi jak twardo i cigliwo.
ZASTOSOWANIE SPIEKANYCH MATERIAW NARZDZIOWYCH
W zalenoci od skadu fazowego oraz udziau czstek twardych faz w spieka-
nych materiaach narzdziowych (od ich obecnoci lub nie) oraz skadu chemicz-
nego materiau wicego, a take moliwoci poddania materiau obrbce ciepl-
nej zrnicowane s wasnoci i zastosowanie produktw gotowych ze spiekanych
materiaw narzdziowych. Zakresy zastosowania poszczeglnych grup tych mate-
riaw narzdziowych w procesach obrbki skrawaniem podano orientacyjnie na
rysunku 8.66. Wtablicy 8.22 przedstawiono moliwoci zastosowania spiekanych
materiaw narzdziowych do obrbki rnych materiaw.
OGLNA KLASYFIKACJA SPIEKANYCH MATERIAW NARZDZIOWYCH
Najoglniej w grupie spiekanych materiaw narzdziowych mona wy-
dzieli:
stale i cermetale oparte na wglikach metali przejciowych oraz cermetale
oparte na azotkach lub mieszaninach azotkw i wglikw metali przejciowych,
892
8_1i2 roz 9-11-02 10:40 Page 892
materiay ceramiczne zawierajce gwnie Al
2
O
3
i/lub Si
3
N
4
, ewentualnie
z dodatkiem tlenkw innych pierwiastkw,
materiay mieszane ceramicznowglikowe zawierajce zarwno Al
2
O
3
oraz (lub) Si
3
N
4
, jak i wgliki metali przejciowych z ewentualnym dodatkiem
tlenkw lub azotkw innych pierwiastkw,
supertwarde materiay spiekane w tym polikrystaliczny syntetyczny diament
i azotek boru BN o regularnej sieci przestrzennej, zwany borazonem przewa-
nie nakadane na pytki z wglikw spiekanych.
Grup materiaw opartych na wglikach metali przejciowych ze wzgldu na
udzia objtociowy wglikw w strukturze mona dodatkowo podzieli na:
spiekane stale szybkotnce,
wglikostale spiekane,
wgliki spiekane.
8.2.4. Spiekane stale szybkotnce
METODY OTRZYMYWANIA PROSZKU STALI SZYBKOTNCYCH
Pproduktem do wytwarzania spiekanych stali szybkotncych jest proszek
o skadzie chemicznym odpowiadajcym gotowej stali. Podstawowa metoda otrzy-
mywania proszku polega na rozpylaniu ciekej stali szybkotncej:
gazami obojtnymi (gwnie azotem, niekiedy argonem lub helem) albo
wod.
Stal o odpowiednim skadzie chemicznym jest zwykle wytapiana w piecu induk-
cyjnym redniej czstotliwoci. Cieky metal z pieca jest wylewany do kadzi, w kt-
rej jest transportowany i przelewany do tygla umieszczonego na szczycie kilkuna-
stometrowej komory. Przez centryczny otwr cieky metal spywa do komory, do
ktrej rwnoczenie jest wprowadzany gaz obojtny lub woda.
893
metalurgii proszkw
Tablica 8.22
Moliwoci zastosowania rnych spiekanych materiaw narzdziowych
Materia narzdziowy
Materia obrabiany
stal eliwo
stale odporne
na korozj
stopy niklu
metale
nieelazne
materiay
niemetalowe
Cermetale narzdziowe TiN / / / / /
Tlenkowe materiay ceramiczne /
Tlenkowo-wglikowe materiay ceramiczne / /
Spiekany azotek krzemu / /
Sialony / /
Lity regularny azotek boru / /
Ostrza pytkowe z regularnego azotku boru
Ostrza pytkowe z polikrystalicznego
syntetycznego diamentu
/ /
Oznaczenia: zalecane do toczenia, zalecane do frezowania, nie zalecane.
8_1i2 roz 9-11-02 10:40 Page 893
PROSZKI ROZPYLONE GAZEM OBOJTNYM
Gaz rozpyla spywajcy strumie metalu na bardzo drobne krople, ktre opa-
dajc na dno komory s studzone gazem i krzepn w postaci kulistych ziarn.
Uzyskany w ten sposb proszek jest przesiewany w celu usunicia zbyt duych
ziarn. Dobierajc odpowiednio parametry rozpylania, tj. temperatur i mas cieke-
go metalu oraz cinienie i natenie przepywu gazu, mona regulowa skad ziar-
nowy i wielko ziarn. Proszki rozpylone z fazy ciekej gazami obojtnymi cechuj
si ksztatem kulistym o rednicy 0,011 mm, steniem tlenu wikszym ni 0,01%
oraz dobr sypkoci, lecz niekorzystn prasowalnoci.
PROSZKI ROZPYLONE WOD
Proszki otrzymane przez rozpylanie wod cieczy metalicznej maj ksztat strz-
piasty o rozwinitej powierzchni i dobr prasowalno. W porwnaniu z rozpyla-
nymi gazami obojtnymi proszki te wykazuj 2050krotnie wiksze stenie tle-
nu. Rozpylanie wod jest wielokrotnie tasze od rozpylania gazami obojtnymi
o duej czystoci.
ROZDRABNIANIE PROSZKU METODAMI MECHANICZNYMI
Proszek uzyskany przez rozpylenie wod bardzo czsto jest poddawany dalsze-
mu rozdrobnieniu metodami mechanicznymi. Oprcz grubego proszku uzyskane-
go w wyniku rozpylenia wod ciekej stali, mechanicznemu rozdrabnianiu s pod-
dawane take odpady drutw, odcinki blach i wiry ze stali szybkotncej o wielko-
ci 25 mm. Wmetodzie The Coldstream Process rozdrabniany materia jest wpro-
wadzany do urzdzenia, w ktrym jest transportowany za pomoc spronego po-
wietrza lub azotu o cinieniu min. 7 MPa. Nastpnie, materia ten jest przyspiesza-
ny do szybkoci odpowiadajcej liczbie Macha M = 1 i kierowany na pyt pancer-
n w komorze rozprnej, w ktrej panuje cinienie ok. 10 Pa. Wwyniku tego ma-
teria rozbija si na proszek o redniej wielkoci ziarna ok. 10 m. W innych me-
todach materia wsadowy w postaci odcinkw drutu, blach, wirw lub grubego
proszku (uzyskanego przez rozpylanie wod) moe by mielony w mynach wibra-
cyjnych lub kulowych przez kilka do kilkudziesiciu godzin w obecnoci aktywizu-
jcego 10% roztworu kwasu oleinowego w czterochlorku wgla CCl
4
. Metoda po-
legajca na mieleniu wibracyjnym proszku uzyskanego uprzednio przez rozpylanie
wod ciekej stali szybkotncej, zapewnia otrzymanie proszku o wielkoci ziarna
12 m, rozwinitej powierzchni i bardzo dobrze prasowalnego.
KLASYFIKACJA METOD WYTWARZANIA
SPIEKANYCH STALI SZYBKOTNCYCH
Metody technologiczne produkcji stali szybkotncych z proszkw mona po-
dzieli na dwie grupy:
specjalistyczne lub klasyczne metody metalurgii proszkw, pozwalajce na wy-
twarzanie gotowych narzdzi lub pproduktw i produktw o ksztacie zblio-
nym do kocowego,
kombinacje technologii metalurgii proszkw i konwencjonalnej obrbki pla-
stycznej, w wyniku ktrych uzyskuje si wielkogabarytowe bloki, ksy lub pr-
ty, z ktrych metodami obrbki skrawaniem s wykonywane gotowe narzdzia.
894
8_1i2 roz 9-11-02 10:40 Page 894
METODA CMII
Otrzymywanie spiekw ksztatowych ze stali szybkotncych, charakteryzuj-
cych si bardzo duym stopniem zagszczenia, umoliwia metoda CMII amery-
kaskiej firmy Consolidated Metallurgical Industries Incorporation. Proszek uzy-
skany w wyniku rozpylania wod ciekej stali szybkotncej jest dodatkowo rozdrab-
niany mechanicznie (rys. 8.67). Gotowe narzdzia s wykonywane przez klasycz-
ne prasowanie proszku w matrycach na zimno. Narzdzia due i smuke oraz
o skomplikowanych ksztatach s poddawane prasowaniu izostatycznemu na zim-
no, a nastpnie wypraski s spiekane w prni. Metod t s produkowane gotowe
narzdzia, zwaszcza drobne, ktre po obrbce cieplnej podlegaj jedynie ostrze-
niu i szlifowaniu. W przypadku narzdzi skomplikowanych metod t s wykony-
wane pprodukty, ktre nastpnie wymagaj niewielkiej obrbki mechanicznej
w celu nadania produktom wymaganych ksztatw i wymiarw.
METODA POWDREX
Uzyskanie niemal gotowych produktw umoliwia rwnie brytyjska metoda
POWDREX. Wmetodzie tej nie rozpyla si ciekej stali szybkotncej, lecz oddziel-
nie uzyskuje si proszek stali wglowej i niezbdnych dodatkw stopowych przez
kolejne rozpylanie wod ciekej stali wglowej i pierwiastkw stopowych. Uzyska-
ny proszek wyarza si w celu odwodnienia i wysuszenia, a take zmniejszenia st-
enia tlenu i zmikczenia. Po sprasowaniu w prasie mechanicznej lub hydraulicz-
nej albo izostatycznie na zimno pod cinieniem 10001500 MPa wypraska jest
spiekana w prni, a nastpnie wyarzana i poddawana wykoczajcej obrbce
skrawaniem i obrbce cieplnej.
895
metalurgii proszkw
Rysunek 8.67
Schemat procesu technologicznego CMII Fuldens otrzymywania spiekw ksztatowych ze spiekanych stali
szybkotncych: a) mechaniczne rozdrobnienie proszkw, b) napenianie pojemnikw, c) prasowanie izostatyczne
na zimno, d) konwencjonalne prasowanie proszku w matrycach stalowych na zimno, e) spiekanie w prni,
f) obrbka wykoczajca narzdzia, g) kontrola
8_1i2 roz 9-11-02 10:40 Page 895
METODA ASP
Najpowszechniej stosowana metoda szwedzkich firm ASEASTORA (rys.
8.68) otrzymywania spiekanych stali szybkotncych, okrelana jako ASP, polega
na uzyskaniu proszku stali szybkotncej przez rozpylanie normalnie wytopionej
stali szybkotncej w strumieniu bardzo czystego azotu, izostatycznym prasowaniu
bloku z tej stali o masie ok. 1500 kg pod cinieniem 400 MPa i nastpnie spieka-
niu izostatycznym na gorco w temperaturze 1150C pod cinieniem 100 MPa
w atmosferze argonu. Bloki o rednicy 400 mm i wysokoci 1500 mm, wykazujce
we wszystkich miejscach drobnoziarnist i jednorodn struktur, poddaje si wy-
arzaniu zmikczajcemu, po czym mona z nich bezporednio wykonywa narz-
dzia lub podda je obrbce plastycznej na gorco w celu nadania ksztatu i wymia-
rw najdogodniejszych do wytwarzania narzdzia. Stale otrzymane t metod cha-
rakteryzuj si dobr plastycznoci na gorco i uzyskiem w procesach obrbki
plastycznej znacznie wikszym ni w przypadku stali konwencjonalnych. Poddaje
si je podobnej obrbce cieplnej jak konwencjonalne stale szybkotnce (porwnaj
rozdz. 6.6.2). Rne gatunki spiekanych stali szybkotncych wytwarzanych meto-
d ASP zestawiono w tablicy 8.23.
METODA STAMP
Modyfikacj metody ASP stanowi metoda STAMP. W metodzie tej rozpyla-
nie ciekej stali szybkotncej gazem obojtnym nastpuje w komorze poziomej
(rys. 8.69). Pozioma komora do rozpylania moe by usytuowana w istniejcych
896
Rysunek 8.68
Schemat procesu technologicznego spiekania stali szybkotncej metod ASEASTORA (ASP): a) rozpylanie
w pojemniku pionowym, b) przesiewanie proszku, c) napenianie zbiornika stalowego, d) zaspawanie zbiornika
stalowego, e) prasowanie izostatyczne na zimno, f) blok stali szybkotncej wstpnie sprasowany, g) podgrzewanie
wstpne i odgazowanie, h) podgrzewanie, i) spiekanie izostatyczne na gorco, j) blok spiekanej stali szybkotncej
8_1i2 roz 9-11-02 10:40 Page 896
niewysokich nawet halach stalowni. Ponadto zagszczenie podgrzanego proszku
w pojemniku w metodzie STAMP nie jest wykonywane w prasie izostatycznej, lecz
w prasie hydraulicznej w matrycy zamknitej ze wszystkich stron. Cykl prasowania
moe by w ten sposb skrcony do ok. 5 min. Zalet metody STAMP, przy ana-
logicznej jakoci produktw jak w innych metodach metalurgii proszkw, s
oszczdnoci wynikajce ze zmniejszenia kosztw inwestycyjnych oraz uproszcze-
nia i skrcenia operacji zagszczania.
METODA CAP
W brytyjskiej metodzie CAP (zestalania pod cinieniem atmosferycznym) wy-
twarzania spiekanych stali szybkotncych (rys. 8.70), stal szybkotnca wytopiona
w piecu indukcyjnym w powietrzu lub w prni jest rozpylana odpowiednio azo-
tem lub argonem. Bardzo drobne krople metalu krzepn przed osigniciem dna
897
metalurgii proszkw
Rysunek 8.69
Schemat procesu technologicznego wytwarzania spiekanych stali szybkotncych metod STAMP:
a) rozpylanie w pojemniku poziomym, b) przesiewanie proszku, c) napenianie zbiornika stalowego,
d) zaspawanie zbiornika stalowego, e) podgrzewanie, f) zagszczanie w prasie hydraulicznej,
g) obrbka plastyczna, h) blok stali szybkotncej
Tablica 8.23
Orientacyjny skad chemiczny, warunki obrbki cieplnej i twardo stali szybkotncych wytwarzanych metod ASP
Znak
stali
rednie stenie pierwiastkw, % Temperatura, C
Twardo po obrbce
cieplnej, HRC
C Si Cr Mo W V Co hartowania odpuszczania
P653 1,27 0,3 4,2 5 6,4 3,1 1180 560 67
P6538 1,27 0,3 4,2 5 6,4 3,1 8,5 1180 560 68
P77710 2,3 0,4 4 7 6,5 6,5 10,5 1190 560 69
8_1i2 roz 9-11-02 10:40 Page 897
komory rozpylajcej. Przesianym, oczyszczonym chemicznie i osuszonym w pr-
ni proszkiem s zasypywane szklane formy o zaoonym ksztacie, ktre po obsy-
paniu piaskiem s umieszczane w ogniotrwaym zbiorniku. Zesp form jest na-
grzewany w atmosferze powietrza do temperatury wyszej od ok. 1100C w trady-
cyjnym piecu elektrycznym lub gazowym. Wwyniku dyfuzji w stanie staym nast-
puje zestalenie pproduktw, ktre s nastpnie chodzone w powietrzu, kiedy to
nastpuje samoczynne rozbicie szklanej formy. Uzyskany w ten sposb jednorod-
ny pprodukt, w celu nadania wymaganych ksztatw i wymiarw, jest poddawa-
ny konwencjonalnej obrbce plastycznej na gorco przez kucie lub walcowanie.
Ograniczenie obrbki plastycznej w tym procesie w porwnaniu z innymi powodu-
je ograniczenie zuycia energii o 50%, a oglny koszt jest znacznie mniejszy w po-
rwnaniu z innymi procesami metalurgii proszkw i nie wikszy ni w procesach
metalurgii konwencjonalnej.
FORMOWANIE WTRYSKOWE PROSZKU PIM
Jedn z nowoczesnych metod wytwarzania narzdzi ze stali szybkotncych jest
metoda formowania wtryskowego proszku PIM (powder injection molding), ktra
moe by rwnie stosowana np. dla stali kwasoodpornych i arowytrzymaych.
Dynamiczny rozwj metody PIM przypada na ostatnie dziesiciolecie. Metoda ta
wzia swj pocztek z formowania wtryskowego tworzyw sztucznych, stosowane-
go na szerok skal gwnie dla wytwarzania tworzyw termoplastycznych. Umoli-
wia ona wykorzystanie zalet formowania wtryskowego polimerw do wytwarzania
materiaw metalowych, ceramicznych i metalowoceramicznych.
898
Rysunek 8.70
Schemat procesu technologicznego wytwarzania spiekanych stali szybkotncych metod CAP:
a) rozpylanie w pojemniku pionowym, b) przesiewanie, c) napenianie szklanej formy,
d) odgazowanie w temperaturze 300500C, e) zestalanie w piecu, f) obrbka plastyczna na gorco
8_1i2 roz 9-11-02 10:42 Page 898
Proces formowania wtryskowego proszku polega na mieszaniu polimeru oraz
proszku nieorganicznego i podawaniu go do zasobnika wtryskarki (rys. 8.71). Po
procesie wtryskiwania i polimeryzacji ksztatka jest poddawana czciowej lub zu-
penej depolimeryzacji w celu usunicia polimeru. Etap ten wymaga stosowania
nagrzewania z ma szybkoci i dugiego wygrzewania w temperaturze depolime-
ryzacji. Nastpnie ksztatka jest spiekana. Odpowiednie parametry spiekania po-
zwalaj na uzyskanie gstoci materiau zblionej do gstoci teoretycznej. Wielkie
sukcesy w masowym zastosowaniu tej metody zostay odnotowane w produkcji
zamkw samochodowych, czujnikw poduszek powietrznych, aparaturze sygnali-
zacji wietlnej, napdw dyskw komputerowych, elementw broni palnej, a nawet
zawiasw w oprawkach okularw czy mechanizmw do elektrycznych szczoteczek
do zbw. Te i inne szerokie zastosowania metody formowania wtryskowego prosz-
ku wynikaj z moliwoci stosowania jej do wytwarzania elementw o skompliko-
wanych ksztatach, stosunkowo maej masie i wysoko rozwinitej powierzchni, co
w przypadku innych metod wytwarzania materiaw spiekanych jest wyjtkowo
trudne lub te niemoliwe. Dodatkowym atutem tej metody jest niewtpliwie mo-
liwo uniknicia obrbki plastycznej i ubytkowej, oraz zwizane z tym korzyci
ekonomiczne i ekologiczne. Te zalety s powodem stosowania formowania wtry-
skowego proszku do wytwarzania narzdzi. Dodatkow zalet procesu spiekania
jest wgiel znajdujcy si pomidzy ziarnami proszku, pozostajcy w wyniku de-
gradacji polimeru. Pozwala to na obnienie temperatury spiekania materiaw na-
rzdziowych, w tym stali szybkotncych. Materiay narzdziowe wytwarzane meto-
d formowania wtryskowego proszku mog by spiekane w piecach prniowych
jak i w piecach z atmosfer ochronn, co wiadczy o elastycznoci metody i mo-
liwoci jej dopasowania do posiadanych urzdze.
899
metalurgii proszkw
Rysunek 8.71
Schemat procesu formowania wtryskowego proszku (opracowano wedug R.M. Germana)
8_1i2 roz 9-11-02 10:42 Page 899
OBRBKA CIEPLNA I STRUKTURA SPIEKANYCH STALI SZYBKOTNCYCH
Spiekane stale szybkotnce, w porwnaniu z gatunkami konwencjonalnymi,
charakteryzuj si o wiele bardziej rwnomiern struktur. W spiekanych stalach
szybkotncych nie wystpuje segregacja wglikw. W stalach tych nie wystpuj
due wgliki, ktre w stalach konwencjonalnych pochodz z rozbitych wglikw
dendrytycznych. Rwnomierna struktura uatwia obrbk ciepln spiekanych stali
szybkotncych i zapewnia znaczn izotropowo tych stali w stanie obrobionym
cieplnie.
Spiekane stale szybkotnce s poddawane obrbce cieplnej analogicznej jak
stale konwencjonalne. Podczas obrbki tej w stalach spiekanych zachodz analo-
giczne przemiany fazowe, jak w stalach konwencjonalnych o identycznym skadzie
chemicznym (porwnaj rozdz. 6.6.2). Temperatura austenityzowania poszczegl-
nych gatunkw stali spiekanych jest nisza o 3040C od odpowiedniej temperatu-
ry dla stali konwencjonalnych o zblionym skadzie chemicznym. Decyduje o tym
wiksze stenie wgla w stalach spiekanych i technologia wytwarzania. Tempera-
tura nadtapiania spiekanych stali szybkotncych jest nisza ni stali konwencjonal-
nych o analogicznym skadzie chemicznym, co te wpywa na obnienie tempera-
tury austenityzowania.
Spiekane stale szybkotnce s rwnie poddawane obrbce cieplnochemicznej,
gwnie azotowaniu, wgloazotowaniu i zabiegom pokrewnym, analogicznie jak sta-
le otrzymywane konwencjonalnie. Zabiegi te zapewniaj polepszenie wasnoci eks-
ploatacyjnych narzdzi wytworzonych ze spiekanych stali szybkotncych.
WASNOCI SPIEKANYCH STALI SZYBKOTNCYCH
Spiekane stale szybkotnce, w porwnaniu ze stalami konwencjonalnymi, wy-
kazuj wiele korzystnych wasnoci technologicznych (rys. 8.72):
dobr plastyczno,
dobr obrabialno mechaniczn,
bardzo dobr szlifowalno,
du stabilno wymiarow po hartowaniu i odpuszczaniu,
w przewaajcej liczbie przypadkw lepsze wasnoci uytkowe.
Narzdzia wykonane z tych stali maj lepsze wasnoci skrawne od wykona-
nych ze stali konwencjonalnych o analogicznym skadzie chemicznym, szczeglnie
w przypadku obrbki stali trudno obrabialnych i przy wikszej szybkoci skrawa-
nia. Wskaniki zwikszania wasnoci uytkowych ksztatuj si rnie w zaleno-
ci od rodzaju narzdzia, warunkw prb, a w tym gwnie od wytrzymaoci ma-
teriau obrabianego. Wasnoci ulegaj zwikszeniu o kilkadziesit do kilkuset pro-
cent w miar zwikszania parametrw skrawania. Narzdzia ze spiekanych stali
szybkotncych wykazuj przy tym bardziej rwnomiern skrawno w porwnaniu
z narzdziami ze stali konwencjonalnych.
DOBR I ZASTOSOWANIE SPIEKANYCH STALI SZYBKOTNCYCH
Spiekane stale szybkotnce s gwnie przeznaczone na narzdzia skrawajce
do obrbki materiaw trudno obrabialnych, jak np. stali stopowych, stali o duej
wytrzymaoci i stali konstrukcyjnych ulepszonych cieplnie, do obrbki wykocza-
jcej z zastosowaniem narzdzi pracujcych z du wydajnoci, automatycznej
900
8_1i2 roz 9-11-02 10:42 Page 900
obrbki skrawaniem, przy wymaganych zwikszonych wspczynnikach niezawod-
noci pracy narzdzi, a wic gwnie na narzdzia montowane w obrabiarkach ste-
rowanych numerycznie, w centrach i liniach obrbkowych oraz obrabiarkach zespo-
lonych. Spiekane stale szybkotnce s szczeglnie przydatne jako materia na narz-
dzia o bardzo duych wymiarach i masie oraz zoonym ksztacie, np. na frezy li-
makowe, ktre nie mog by wykonane jako skadane. Wprzypadku narzdzi o du-
ych wymiarach i zmiennych przekrojach zaznacza si wyrana rnica trwaoci
spiekanych stali szybkotncych i stali konwencjonalnych. Przy kosztach wytwarza-
nia ok. dwu-, trzykrotnie wikszych, trwao narzdzi ze stali spiekanych moe by
wiksza nawet kilkunastokrotnie, co jest ekonomicznym uzasadnieniem zastosowa-
nia takiego materiau. Wobec wikszych kosztw wytwarzania spiekanych stali szyb-
kotncych, zawsze o zastosowaniu ich na jakiekolwiek narzdzia musi decydowa
rachunek ekonomiczny. Jako gwny wskanik naley przy tym uwzgldni koszt
narzdzia na jednostk wytworzonego nim produktu. Pomocniczy moe by wska-
nik czstotliwoci zatrzyma linii produkcyjnej z powodu koniecznoci wymiany
uszkodzonego narzdzia na jednostk wytworzonego produktu.
8.2.5. Wglikostale spiekane
SKAD CHEMICZNY WGLIKOSTALI SPIEKANYCH
Cermetale narzdziowe uzyskiwane metodami metalurgii proszkw, w ktrych
objtociowy udzia wglikw wynosi ok. 50%, a osnow wic stanowi stale
stopowe lub stopy utwardzane wydzieleniowo o strukturze martenzytycznej lub
901
metalurgii proszkw
Rysunek 8.72
Porwnanie podstawowych
wasnoci wybranych
konwencjonalnych
i spiekanych stali
szybkotncych
8_1i2 roz 9-11-02 10:42 Page 901
austenitycznej, s nazywane wglikostalami spiekanymi. Wprodukowanych gatun-
kach osnowa wglikostali spiekanych odpowiada swym skadem chemicznym sta-
lom konstrukcyjnym nisko- i redniostopowym do ulepszania cieplnego, stalom lub
stopom austenitycznym odpornym na korozj, a take stalom martenzytycznym
utwardzanym wydzieleniowo typu maraging (tabl. 8.24).
METODY WYTWARZANIA WGLIKOSTALI SPIEKANYCH
Wglikostale spiekane nale do najdroszych tworzyw narzdziowych. Do
produkcji tych materiaw spiekanych s wykorzystywane gwnie wgliki tytanu
TiC, nieulegajce niemal zupenie rozpuszczaniu w osnowie stalowej podczas ob-
rbki cieplnej, ktrej poddaje si narzdzia lub inne elementy wykonane z tych
materiaw.
Wglikostale spiekane s produkowane dwoma sposobami:
przez spiekanie porowatego szkieletu z proszku wglika tytanu i nastpnie na-
sycaniu szkieletu ciek stal,
klasycznymi metodami metalurgii proszkw przez mieszanie proszkw TiC
i proszkw odpowiedniej stali, prasowanie i nastpnie spiekanie.
Ze wzgldu na ogromne powinowactwo chemiczne tytanu do tlenu produkcja
wglikostali spiekanych wymaga urzdze z atmosferami ochronnymi lub pr-
niowych.
Wymiary produktw i pproduktw wykonanych z wglikostali spiekanych s
ograniczone wymiarami urzdze produkcyjnych, gwnie pras i piecw. Wgliko-
stale spiekane dostarcza si w stanie wyarzonym w postaci prtw o przekroju ko-
owym lub kwadratowym, kostek, krkw, tulei lub piercieni.
OBRBKA PLASTYCZNA I CIEPLNA WGLIKOSTALI SPIEKANYCH
Wglikostali spiekanych nie mona podda konwencjonalnej obrbce plastycz-
nej polegajcej np. na kuciu lub walcowaniu. W temperaturze 11001200C mate-
riay te mona jednak w ograniczonym zakresie odksztaca plastycznie. Narzdzia
902
Tablica 8.24
Orientacyjny skad chemiczny niektrych gatunkw wglikostali spiekanych
(wedug katalogw firmy TEW AG Krefeld)
Gatunek
Ferro-
Titanit
Udzia
objtociowy
wglika
TiC, %
Udzia
masowy
wglika
TiC, %
Stenie masowe pierwiastkw w osnowie, %
C Cr Mo Cu Ni Co Ti Al inne Fe
C-spezial 50 33 0,6 3 3 1,5 reszta
WFN 50 33 0,65 14 3 0,8 0,4 V: 0,5 reszta
S 48 32 0,5 20,5 2 0,25 reszta
Nikro 292 42 28 15 0,5 15 15 0,2 B: 0,02 reszta
UNI 42 28 18 2 0,8 reszta 2 1 Nb: 0,5
Cromoni 34 22 20 15,5 reszta Nb: 0,5
GU 30 4550 3033 3,55 1,8 1 Si: 2,2 reszta
8_1i2 roz 9-11-02 10:43 Page 902
lub ich elementy wykonuje si z wglikostali spiekanych gwnie metodami obrb-
ki wirowej. Wymagane ksztaty i wymiary w stanie zmikczonym mona nadawa
rwnie metodami elektroerozyjnymi, elektrochemicznymi, ultradwikowymi,
a take przez szlifowanie.
Wzalenoci od skadu chemicznego osnowy wglikostale spiekane poddaje si
hartowaniu i odpuszczaniu lub przesycaniu i starzeniu. Obrbk ciepln naley wy-
konywa w warunkach uniemoliwiajcych odwglenie powierzchni, najkorzyst-
niej z wykorzystaniem piecw prniowych. Przed hartowaniem narzdzia lub
ich elementy poddaje si wyarzaniu odprajcemu w temperaturze 650C. Do
temperatury austenityzowania wglikostale naley nagrzewa powoli i stopniowo,
z wygrzaniem kolejno w temperaturze 350 i 650C, a dla elementw o zoonym
ksztacie dodatkowo w 750800C. Wglikostale spiekane austenityzuje si w tem-
peraturze 8001200C w zalenoci od ich gatunku i skadu chemicznego osnowy.
Czas austenityzowania, np. w piecach prniowych, wynosi ok. 45 minut dla ele-
mentw o polu powierzchni przekroju poprzecznego mniejszym lub rwnym 100
mm
2
i ok. 140 minut dla elementw o rednicy ok. 100 mm.
Podczas hartowania chodzenie wykonuje si w kpieli olejowej lub strumieniu
obojtnego gazu. Zahartowane wglikostale spiekane poddaje si odpuszczaniu.
Wglikostale spiekane przeznaczone do pracy na zimno odpuszcza si w tempera-
turze ok. 180200C, co zapewnia twardo 7072 HRC. Gatunki arowytrzyma-
e uzyskuj najwiksz twardo po odpuszczaniu w temperaturze ok. 500580C.
Wglikostale spiekane mog by stosowane wielokrotnie. W celu regeneracji
elementy poddaje si wyarzaniu zmikczajcemu w temperaturze 720C przez
46 h, obrbce skrawaniem i ponownej obrbce cieplnej.
Narzdzia lub ich elementy z wglikostali spiekanych obrobione cieplnie mo-
na szlifowa (najkorzystniej tarczami z nasypem polikrystalicznego diamentu syn-
tetycznego), dociera i polerowa.
WASNOCI I ZASTOSOWANIE WGLIKOSTALI SPIEKANYCH
Trwao narzdzi wykonanych z wglikostali spiekanych jest 1020krotnie
wiksza ni narzdzi wytworzonych z konwencjonalnych stali narzdziowych.
Mimo znacznych kosztw produkcji, bardzo korzystne wasnoci eksploata-
cyjne wglikostali spiekanych sprawiaj, e znalazy one due zastosowanie. Po-
niewa jako materiay wytwarzane metodami metalurgii proszkw maj ogra-
niczone wymiary, a przy tym s szczeglnie kosztowne, nie wykonuje si z nich
caych narzdzi, lecz jedynie zbroi czci bezporednio pracujce. Elementy wy-
konane z wglikostali spiekanych czy si z oprawami i obudowami narzdzi me-
todami mechanicznymi, przez lutowanie mikkie i twarde, zgrzewanie oporowe,
zalewanie w obudowie metalami niskotopliwymi lub ywicami termoutwardzal-
nymi, a take przez klejenie. Poczenia mechaniczne mog by wykonane przez
wprasowanie na gorco lub na zimno, skurczowo lub przez zaciskanie rubami
i nitami.
W zalenoci od gatunku wglikostale spiekane s stosowane do wytwarzania
narzdzi do obrbki plastycznej na zimno i na gorco, narzdzi wykrojnikowych
i elementw pras w metalurgii proszkw.
903
metalurgii proszkw
8_1i2 roz 9-11-02 10:43 Page 903
904 904
9
1
2
3
4
5
6
7
8
8_1i2 roz 9-11-02 10:43 Page 904
905 905
Secesyjny dworzec Atocha w Madrycie to konstrukcja ze stali i szka (1), dzisiaj suca jako palmiarnia (2).
W dniu 15 wrzenia 1867 roku otwarto Galeri Wiktora Emanuela II w Mediolanie, zaprojektowan przez
Giuseppe Mengoniego, szczytowe osignicie w architekturze pasay XIX wieku, opart na krzyu aciskim,
symbolu dynastii sabaudzkiej. Ramiona podune pasau (3) maj dugo 196,6 m, a krtsze ok. 100 m i s
przykryte konstrukcj dachow z elaznych (stalowych) dwigarw i szka. Nad oktogonalnym skrzyowaniem
obu pasay wznosi si potna szklana kopua (4), ktrej wierzchoek wznosi si ok. 40 m nad podog. Pikna
secesyjna kopua ze stalowymi dwigarami promieniowymi oraz szkem witraowym zdobi od 1912 roku restau-
racj The Westin Palace Hotel w Madrycie (5). Nowoczesna konstrukcja pawilonu (6) zoona jest
z elementw nonych ze stali kwasoodpornej i szka antisolowego. Budynek Ambasady Szwecji w Berlinie pro-
jektu Gerta Wingardha ma niemal ca elewacj wykonan ze szka (7). W stanie Arizona w USA ze szka
i metalu zbudowano szklan kopu (8 - widok z gry) Biosfera 2 o powierzchni ponad 200 tysicy m
2
, w ktrej
odtworzono warunki naturalne pustyni, wilgotnej dungli, sawanny i oceanu, symulowane i kontrolowane przez
komputer, a przedsiwzicie uruchomione w 1994 roku zyskao nazw Ziemi w miniaturze. Przeszklone okna
Reichstagu w Berlinie w metalowej konstrukcji, gwnie ze stopw aluminium otwarto na wiat (9). Siedziba
EHPT firm Ericsson i Hewlett Packard w Sztokholmie projektu Pontusa Lomara rwnie jest niemal przezroczysta
w wyniku zastosowania szka jako gwnego materiau osonowego cian i znacznych czci dachu (10).
Architekt Santiago Calatrava zbudowa The City of Art and Sciences w Walencji w Hiszpanii, wykorzystujc
szko, elbeton oraz stopy metali, gwnie aluminium (11).
W Planetarium Haydena w Muzeum Historii Naturalnej w Nowym Jorku jest perfekcyjny wirtualny model
wszechwiata. Szklana kula o rednicy 27 metrw zoona z 2474 paneli aluminiowych o masie 2 tysicy ton
znajduje si w budynku The Rose Center o konstrukcji kratownicowej o wysokoci 7 piter. Wiszca szklana
ciana osonowa tego Centrum jest najwiksza w USA i skada si z 736 indywidualnych pyt (12). Eden Garden
w Cornwalii w Wielkiej Brytanii, bdcy najwiksz szklarni wiata, otwarty cakowicie na wiosn 2001 roku
skada si z kilku gigantycznych kopu typu R. Buckminstera Fullera o szkielecie z ksztatownikw i dwigarw
stalowych z przezroczystym wypenieniem z materiau polimerowego EFTE (etyltetrafluoroetylenu) (13) (14)
o masie okoo 100-krotnie mniejszej ni ze szka. Najwiksza kopua symulujca las tropikalny ma 240 m dugoci,
111 m szerokoci i 55 m wysokoci. Najwikszy na wiecie kryty park wodny, w padzierniku 1996 roku wpisany
do ksigi Guinnessa, tzw. Ocean Dome znajduje si w Phoenix Resort Seagaia w Japonii (15). Dach rozwierany
skada si z 4 niezalenych sekcji o cznej masie 700 ton, o wymiarach kadej z nich 51,1 x 110 m. Stalowe ramy
konstrukcji s pokryte politetrafluoroetylenem PTFE natomiast przezroczyste pyty s wykonane z materiau
kompozytowego zoonego z wkien szklanych z obydwu stron pokrytych ywic.
15
14
10
11
12
13
8_1i2 roz 9-11-02 10:43 Page 905
8.2.6. Wgliki spiekane
OGLNY PRZEGLD WGLIKW SPIEKANYCH
Materiaami tradycyjnie wytwarzanymi metodami metalurgii proszkw i po-
wszechnie stosowanymi s spiekane wgliki metali.
Wgliki spiekane s materiaami skadajcymi si z wglikw metali trudno to-
pliwych, gwnie W, a take Ti, Ta i Nb, o udziale objtociowym ok. 6595% oraz
metalu wicego, ktrym jest zwykle kobalt (tabl. 8.25, wedug PN-88/H-89500).
Ponadto mog by produkowane wgliki spiekane, w ktrych metalem wicym
jest nikiel, molibden oraz elazo lub ich stopy z kobaltem.
METODY WYTWARZANIA PROSZKU WGLIKW
Pierwszy etap produkcji wglikw spiekanych polega na wytwarzaniu proszku
wglikw. Spord licznych metod jego wytwarzania mona wyrni:
metod stapiania,
nawglanie proszkw czystych metali, tlenkw lub wodorkw metali w stanie
staym przez spiekanie,
nawglanie proszkw czystych metali, tlenkw lub wodorkw metali gazami za-
wierajcymi wgiel,
wydzielanie z fazy gazowej,
wytrcanie wglikw ze stopionych metali,
elektroliz soli.
Wgliki otrzymane rnymi metodami s poddawane zwykle oczyszczaniu
i rozdrabnianiu.
METODY WYTWARZANIA WGLIKW SPIEKANYCH
Produkty z wglikw wytwarza si przez prasowanie i spiekanie oraz prasowa-
nie na gorco. Coraz wikszego znaczenia nabieraj ponadto inne technologie, po-
legajce np. na spiekaniu pod cinieniem z ogrzewaniem indukcyjnym, wyciskanie
prtw i tulejek z proszkw z dodatkiem plastyfikatorw oraz odlewanie w zawie-
sinie.
Zwykle wgliki spiekane wytwarza si jedn z trzech metod (rys. 8.73):
wielostopniow,
skrcon,
jednostopniow.
Ze wzgldu na najwiksz wydajno i najnisze koszty najczciej jest stoso-
wana metoda skrcona. Spiekanie odbywa si zwykle w piecach prniowych in-
dukcyjnych lub oporowych. Metoda jednostopniowa jest stosowana do celw spe-
cjalnych do wytwarzania produktw duych i bez porw, a take do wytwarzania
produktw naraonych w czasie eksploatacji na obcienia udarowe oraz produk-
tw stosowanych na narzdzia do obrbki plastycznej. Dodatkowe dogszczanie
podczas prasowania izostatycznego na gorco w temperaturze 13501450C pod
cinieniem argonu 100300 MPa wpywa decydujco na zwikszenie wytrzymao-
ci na zginanie wglikw spiekanych i zwikszenie ich gstoci (rys. 8.74).
906
8_1i2 roz 9-11-02 10:43 Page 906
907
metalurgii proszkw
Tablica 8.25
Orientacyjny skad chemiczny wglikw spiekanych niepokrywanych
*)
Grupa
i zastosowanie
Gatunek
Udzia masowy skadnikw, %
WC TiC+TaC+NbC Co
S (P)
1)
Gatunki stosowane
do obrbki skrawaniem
materiaw dajcych dugi
wir, gwnie stali i staliwa
S10S 56 35 9
S10 78 16 6
S20S 58 31,5 10,5
S20 78 14 8
SM25 69,5 21 9,5
S30S 79 13 8
S30 87 5 8
S35S 78 12 10
S40S 79 7 14
U (M)
1)
Gatunek stosowany do obrbki skrawaniem materiaw
dajcych zarwno dugi, jak i krtki wir
U10S 84,8 9,7 5,5
H (K)
1)
Gatunki stosowane
do obrbki skrawaniem
materiaw dajcych krtki
wir, gwnie eliwa
H03 94 6
H10S 91 4,5 4,5
H10 94 6
H15X 92,5 0,5 7
H20S 92 2,5 5,5
H20 94 6
H30 91 9
G
Gatunki stosowane do obrbki plastycznej
i na elementy urzdze odporne na cieranie
G10 94 6
G15 91 9
G20 89 11
G25N 86,5 13,5
G30 85 15
G35N 82 18
G40 80 20
G50S 74,8 0,2 25
B
Gatunki stosowane do zbrojenia narzdzi grniczych
B0 93 7
B1 92 8
B2 91 9
B23 90,5 9,5
B40 89 11
B45 89 11
1)
Oznaczenie gwnej grupy obrbki wirowej wedug PN-ISO 513:1999 (porwnaj tabl. 8.26).
*)
Wrozdziale 8 zaznaczono czerwonym drukiem tytu tablicy, jeli zawiera informacje o mate-
riaach, ktre nie s ujte w opracowanych dotychczas normach europejskich EN.
8_1i2 roz 9-11-02 10:43 Page 907
Wglikw spiekanych nie poddaje si obrbce cieplnej, gdy metal wicy nie
podlega przemianom fazowym. Wgliki spiekane nie nadaj si rwnie do obrb-
ki plastycznej i mechanicznej polegajcej na toczeniu i frezowaniu. Mog by jed-
nak szlifowane lub docierane.
STRUKTURA I SKAD FAZOWY WGLIKW SPIEKANYCH
W strukturze wglikw spiekanych w temperaturze pokojowej mog wystpo-
wa nastpujce fazy:
spiekane czstki pierwotne wglika wolframu WC,
908
otrzymywanie wglikw
otrzymywanie proszku kobaltu
prasowanie
spiekanie wstpne spiekanie kocowe
Rysunek 8.73
Schemat procesu
technologicznego
wglikw spiekanych
8_1i2 roz 9-11-02 10:43 Page 908
1
roztwr stay wtrny kobaltu w wgliku wolframu WC, nieprzekrystalizowa-
nym w czasie spiekania, wystpujcy w postaci drobnych zaokrglonych ziarn,
2
roztwr stay wtrny kobaltu w wgliku wolframu WC, utworzony w wyni-
ku przekrystalizowania w czasie spiekania, wystpujcy w postaci duych ziarn
o regularnych ksztatach,
roztwr stay wolframu, tantalu i wgla w kobalcie,
wgliki (Ti,W)C, (Ta,W)C lub (Ti,Ta,W)C w postaci acuchw lub ziarn
kulistych,
faza zuboona w wolfram o zwikszonym steniu tytanu lub tantalu.
W przypadku niedomiaru wgla mog utworzy si fazy:
faza o strukturze zoonej Co
3
W
3
C,
3
W
6
C
2
,
3
W
10
C
4
,
faza typu Co
3
W.
Na rysunku 8.75 przedstawiono schematycznie morfologi niektrych faz wyst-
pujcych w wglikach spiekanych. Osnow wglikw spiekanych stanowi roztwr .
Wgatunkach wglikw spiekanych z grup zastosowa S, U i H wedug PN (tabl.
8.25) odpowiednio P, M i K wedug PN-ISO (tabl. 8.26) wystpuj fazy
2
,
i lub tylko i . W gatunkach tych faza wystpuje w postaci acuchw.
Wprzypadku niewaciwego spiekania nastpuje rozpad fazy na pojedyncze okr-
ge ziarna. Jeeli wglik tytanu nie jest nasycony wolframem, to powstaje faza .
Znaczne zwikszenie udziau wglika (Ti,W)C powoduje zanik fazy w strukturze.
909
metalurgii proszkw
Rysunek 8.74
Wpyw dogszczania izostatycznego na gorco na wytrzymao na zginanie wglikw spiekanych WCCo
o rnym steniu kobaltu
8_1i2 roz 9-11-02 10:43 Page 909
Wgatunkach wglikw spiekanych z grup zastosowa C i B wg PN (tabl. 8.25)
zoonych z wglikw wolframu WC niezawierajcych wglikw tytanu TiC i tan-
talu TaC wystpuj jedynie fazy
1
,
2
i .
WASNOCI WGLIKW SPIEKANYCH
Wasnoci wglikw spiekanych zale gwnie od skadu chemicznego i ska-
du fazowego wglikw, ksztatu i wielkoci jego ziarn oraz udziau objtociowego
w strukturze.
Wgliki spiekane wykazuj du odporno na dziaanie wysokiej temperatury
do ok. 1000C nie trac swej duej twardoci (rys. 8.76) i odpornoci na ciera-
nie. Umoliwia to ich stosowanie do skrawania z du szybkoci.
Wytrzymao na zginanie wglikw spiekanych ulega zwikszeniu ze wzrostem
stenia kobaltu, zwikszeniem udziau wglika tantalu i zmniejszeniem udziau
wglika tytanu. Wytrzymao na zginanie zaley rwnie od wielkoci ziarn osno-
wy i ziarn wglikw, przy czym maksymalna wytrzymao na zginanie odpowiada
okrelonej wielkoci ziarn osnowy zwikszajcej si ze zwikszeniem stenia ko-
baltu w wglikach spiekanych.
Wgliki spiekane wykazuj bardzo du wytrzymao na ciskanie. Wytrzyma-
o na ciskanie zmniejsza si ze zwikszeniem stenia kobaltu oraz udziau w-
glika tytanu.
W licznych zastosowaniach wglikw spiekanych wykorzystano ich bardzo du-
odporno na cieranie, ktra zaley od skadu chemicznego. Najwiksz od-
porno na cieranie uzyskuj wgliki spiekane WCCo z maym steniem kobal-
tu. Gatunki te mog by stosowane wycznie w przypadku, gdy w czasie pracy nie
wystpuj uderzenia, a gwnym mechanizmem zuycia jest cieranie. Wprzypad-
ku, gdy w czasie pracy wystpuj obcienia udarowe, stosuje si wgliki spiekane
o wikszym steniu kobaltu.
910
Rysunek 8.75
Morfologia poszczeglnych
faz w strukturze wglikw
spiekanych
8_1i2 roz 9-11-02 10:43 Page 910
Do podstawowych wasnoci uytkowych wglikw spiekanych nale bardzo
dobre wasnoci skrawne, ulegajce polepszeniu ze zmniejszeniem stenia kobal-
tu oraz ze zwikszeniem udziau wglika TiC w wgliku spiekanym. Polepszeniu
wasnoci skrawnych spowodowanych zwikszeniem twardoci wglikw spieka-
nych towarzyszy zmniejszenie cigliwoci, ktrej miar jest m.in. wytrzymao na
zginanie (rys. 8.77).
Do obrbki z du prdkoci skrawania i w wysokiej temperaturze skrawania
stosuje si wgliki spiekane z dodatkiem wglika tytanu TiC. Dodatek wglika
TiC zmniejsza okoo 20krotnie skonno wglikw spiekanych do zgrzewania
si z materiaem obrabianym i wykazuje wiksz od wglika WC odporno na
cieranie w wysokiej temperaturze. Powoduje on jednak rwnoczenie zmniejsze-
nie wasnoci wytrzymaociowych, w tym gwnie wytrzymaoci na ciskanie,
dlatego te wgliki spiekane zawierajce w skadzie chemicznym wgliki TiC sto-
sowane s gwnie do obrbki metali. Nowoczesne gatunki wglikw spiekanych
zawieraj oprcz WC i TiC, take wgliki TaC oraz niewielki udzia wglika NbC.
Dodatki wglikw tantalu i niobu sprzyjaj znacznemu zwikszeniu twardoci
i wytrzymaoci na zginanie w wysokiej temperaturze skrawania, a ponadto
zmniejszeniu skonnoci do erozji w wyniku przywierania wira. Wpyw skadu
chemicznego na wasnoci wglikw spiekanych przedstawiono schematycznie na
rysunku 8.78.
911
metalurgii proszkw
Rysunek 8.76
Wpyw temperatury badania na twardo wglikw spiekanych na osnowie kobaltu WCCo i WCTiCCo
oraz stali szybkotncej
8_1i2 roz 9-11-02 10:43 Page 911
912
Rysunek 8.78
Schemat wpywu skadu
chemicznego na wybrane
wasnoci wglikw
spiekanych typu WCCo
(opracowano wedug
pomysu W. Grzesika)
Rysunek 8.77
Zalenoci prdkoci skrawania i odpornoci na cieranie oraz wytrzymaoci na zginanie i cigliwoci
od twardoci wglikw grupy zastosowania P wg PN-ISO (tabl. 8.26); VB = 0,3 mm, = 10 min, a = 2 mm,
s = 0,46 mm, materia obrabiany stal 0,6% C
8_1i2 roz 9-11-02 10:43 Page 912
Wrd licznych dziaa dotyczcych poprawy wasnoci wglikw spiekanych,
podjtych gwnie w przedostatnim i ostatnim dziesicioleciu XX wieku, naley
wymieni:
doskonalenie procesu wytwarzania wglikw spiekanych w celu zapewnienia
powtarzalnoci wasnoci produktw, gwnie przez dodatkowe dogszczanie
podczas prasowania izostatycznego na gorco w temperaturze 13501450C
pod cinieniem argonu 100300 MPa, co wpywa decydujco na zwikszenie
wytrzymaoci na zginanie wglikw spiekanych, a ich gsto osiga w przybli-
eniu teoretyczn gsto krystaliczn,
stosowanie stopw ukadu FeNiCo oraz niklu i elaza jako osnowy technicz-
nych wglikw w miejsce czystego kobaltu,
opracowanie wglikw spiekanych typu WCCo, bardzo drobnoziarnistych
o jednolitej wielkoci ziarn stosowanych w przypadku, gdy wystpuje gwnie
zuycie cierne narzdzi (rys. 8.79),
wykorzytanie odksztacenia plastycznego ziarn fazy WC w wglikach spieka-
nych typu WCCo podczas quasiizostatycznego ciskania,
stosowanie wycznie wglikw TiC w miejsce wglikw WC, co wpywa na
znaczne zmniejszenie zuycia ostrza w porwnaniu z wglikami konwencjonal-
nymi (rys. 8.80) lub stosowanie mieszaniny wglikw WC, TaC i TiC, a take
TiC, TaC i Mo
2
C przy rwnoczesnej zamianie kobaltu w osnowie na nikiel
i molibden lub mieszanin tych pierwiastkw z kobaltem,
913
metalurgii proszkw
Rysunek 8.79
Wpyw drobnoziarnistoci na wasnoci spiekanych wglikw WCCo o rnym steniu kobaltu
8_1i2 roz 9-11-02 10:43 Page 913
stosowanie azotkw TaN i TiN czciowo w miejsce wglikw TiC
w wglikach spiekanych o osnowie NiMo typu TaNTiCNiMo
i typu TiCMo
2
CTiNTaNNiMo oraz o osnowie niklu typu
TiCTiNMo
2
CNi,
dobr skadw chemicznych i fazowych wglikw spiekanych umoliwiajcych
rozpuszczanie lub wydzielanie faz Lavesa i innych faz midzymetalicznych
w osnowie wglikw spiekanych podczas chodzenia z temperatury spiekania
lub podczas ewentualnej obrbki cieplnej.
ZASTOSOWANIE WGLIKW SPIEKANYCH
Wgliki spiekane znalazy zastosowanie gwnie na nakadki narzdzi uywa-
nych do obrbki wirowej, a take na ostrza widrw i narzdzi grniczych, narz-
dzia do obrbki plastycznej i inne narzdzia lub elementy o duej twardoci i od-
pornoci na cieranie. Twarde materiay skrawajce (do ktrych nale i wgliki
spiekane) pod wzgldem zastosowania podzielono wedug PN-ISO 513:1999 na
trzy gwne grupy (tabl. 8.26).
Oznaczenie grupy wglikw spiekanych z przewaajcym udziaem WC,
przeznaczonych do obrbki skrawaniem, skada si z liter HW i oznaczenia gru-
py zastosowania, np. HWP20, lub tylko z symbolu grupy zastosowania, np.
914
Rysunek 8.80
Porwnanie wasnoci konwencjonalnych wglikw spiekanych oraz cermetali zawierajcych TiCTaN zamiast
wglikw WC; materia obrabiany: stal stopowa CrMo, p = 0,36 mm/obrt, a = 1,5 mm, V = 170 m/min
(wedug materiaw firmy Sumitomo Electric Industries Ltd., Itami, Hyogo, Japan)
8_1i2 roz 9-11-02 10:43 Page 914
P40. Niepokrywane spieki zawierajce gwnie TiC i/lub TiN s oznaczane litera-
mi HT i symbolem odpowiedniej grupy zastosowania, np. HTK01.
W zalenoci od przeznaczenia wgliki spiekane s wytwarzane w postaci r-
nych ksztatek. Powszechnie s uywane narzdzia skadane z wieloostrzowymi
pytkami wymiennymi z wieloma ostrzami, nieostrzonymi w czasie eksploatacji.
Pytki wieloostrzowe s stosowane do obrbki skrawaniem do rnych typw noy
skadanych, do skadanych gowic frezowych oraz do rnych innych narzdzi ska-
danych. Mog mie one rne ksztaty, np. z otworem lub bez otworu do mocowa-
nia, a take mog by stosowane jako pytki podporowe. Sposb oznaczania pytek
wieloostrzowych (wedug PN-ISO 1832:1998) podano w tablicy 8.27.
915
metalurgii proszkw
Tablica 8.26
Klasyfikacja twardych materiaw skrawajcych pod wzgldem zastosowania
Grupa zastosowania Zmiana parametru
Ozna-
czenie
Materia obrabiany Zastosowanie i warunki pracy
1)
skrawania
twardego
materiau
skrawajcego
Gwna grupa obrbki wirowej P do obrbki stopw elaza dajcych dugi wir
P01 stal, staliwo
toczenie i wytaczanie wykoczajce, dua prdko
skrawania, may przekrj wira, dokadne wymiary
i powierzchnia, brak drga podczas obrbki
P10 stal, staliwo
toczenie, kopiowanie, gwintowanie i frezowanie,
dua prdko skrawania, may i redni przekrj wira
P20
stal, staliwo,
eliwo cigliwe
(wir wstgowy)
toczenie, kopiowanie, frezowanie, rednia
prdko skrawania i przekrj wira,
toczenie czoowe z maym przekrojem wira
P30 stal, staliwo
toczenie, frezowanie, toczenie czoowe, rednia
i maa prdko skrawania, redni lub duy
przekrj wira, niekorzystne warunki pracy
2)
P40
stal, staliwo
z zapiaszczeniem
i pcherzami
toczenie, toczenie czoowe, dutowanie, dua prdko
skrawania, duy przekrj wira, niekorzystne
warunki pracy
2)
na obrabiarkach automatycznych
P50
stal, staliwo o redniej
lub maej wytrzymaoci
z zapiaszczeniem
i pcherzami
obrbka wymagajca materiau skrawajcego o bardzo
duej wytrzymaoci na obcienia dynamiczne:
toczenie, toczenie czoowe, dutowanie, maa prdko
skrawania, duy przekrj wira, obrbka w niekorzy-
stnych warunkach
2)
i na obrabiarkach automatycznych
Gwna grupa obrbki wirowej M do obrbki stopw elaza dajcych wir dugi lub krtki oraz metali nieelaznych
M10
stal, staliwo, stal manganowa,
eliwo szare, eliwo stopowe
toczenie, rednia lub dua prdko skrawania,
may lub redni przekrj wira
M20
stal, staliwo, stal austenityczna
lub manganowa, eliwo szare
toczenie, frezowanie, rednia prdko
skrawania i przekrj wira
M30
stal, staliwo, stal austenityczna,
eliwo szare, stopy aroodporne
toczenie, frezowanie, toczenie czoowe, rednia
prdko skrawania, redni lub duy przekrj wira
M40
stal automatowa, stal o niskiej wytrzyma-
oci, metale nieelazne i stopy lekkie
toczenie, odcinanie, np. na obrabiarkach
automatycznych
w
z
r
o
s
t

p
r
d
k
o
c
i

w
z
r
o
s
t

p
o
s
u
w
u
w
z
r
o
s
t

p
r
d
k
o
c
i

w
z
r
o
s
t

p
o
s
u
w
u
w
z
r
o
s
t

o
d
p
o
r
n
o
c
i

n
a

z
u
y
c
i
e

c
i
e
r
n
e

w
z
r
o
s
t

o
d
p
o
r
n
o
c
i

n
a

o
b
c
i
e
n
i
a

d
y
n
a
m
i
c
z
n
e
w
z
r
o
s
t

o
d
p
o
r
n
o
c
i
n
a

z
u
y
c
i
e

c
i
e
r
n
e

w
z
r
o
s
t

o
d
p
o
r
n
o
c
i

n
a

o
b
c
i
e
n
i
a

d
y
n
a
m
i
c
z
n
e
8_1i2 roz 9-11-02 10:43 Page 915
Pytki z wglikw spiekanych mog by przylutowywane za pomoc lutowi
twardych do stalowych trzonkw narzdzi. W ten sposb s wytwarzane niektre
narzdzia skrawajce oraz gwnie narzdzia grnicze.
WARSTWY POWIERZCHNIOWE NANOSZONE NA WGLIKI SPIEKANE
Poczwszy od lat szedziesitych XX wieku rozwinito produkcj wglikw
spiekanych pokrywanych twardymi warstwami powierzchniowymi. Metod t s
wytwarzane gwnie pytki wieloostrzowe przeznaczone do jednorazowego uytku.
Na pytki z wglikw spiekanych o relatywnie duej cigliwoci i wytrzymaoci na
zginanie jest nakadana warstwa superdrobnoziarnistych czystych wglikw lub
azotkw, gwnie tytanu lub warstwy ceramiczne o gruboci kilku m o znacznie
wikszej odpornoci na cieranie od materiau podoa i duej twardoci po-
wierzchniowej. Ta grupa twardych materiaw skrawajcych jest oznaczana litera-
mi HC i symbolem grupy zastosowania wedug tablicy 8.26, np. HCM15.
Na skal techniczn pokrywanie wglikw spiekanych twardymi warstwami
realizuje si poprzez chemiczne osadzanie z fazy gazowej CVD (chemical vapour
916
Tablica 8.26
(cig dalszy)
Grupa zastosowania Zmiana parametru
Ozna-
czenie
Materia obrabiany Zastosowanie i warunki pracy
1)
skrawania
twardego
materiau
skrawajcego
Gwna grupa obrbki wirowej K do obrbki stopw elaza dajcych wir krtki, metali nieelaznych oraz materiaw niemetalowych
K01
bardzo twarde eliwo szare, wysoko-
krzemowe stopy Al, stal utwardzona,
tworzywa sztuczne cierne, twardy
karton, materiay ceramiczne
toczenie, toczenie wykoczajce,
wytaczanie, frezowanie, skrobanie
K10
eliwo szare >220 HB, eliwo cigliwe
(wir odpryskowy), stal utwardzona,
stopy SiAl, stopy Cu, tworzywa
sztuczne, szko, twarda guma,
twardy karton, porcelana, kamie
toczenie, frezowanie, wiercenie, wytaczanie,
przeciganie, skrobanie
K20
eliwo szare 220 HB, metale
nieelazne: mied, mosidz,
aluminium
toczenie, frezowanie, toczenie czoowe, wytaczanie,
przeciganie, wymagajce materiau skrawajcego o
bardzo duej wytrzymaoci na obcienia dynamiczne
K30
eliwo szare o niskiej twardoci, stal
o maej wytrzymaoci, drewno prasowane
toczenie, frezowanie, toczenie czoowe, dutowanie,
obrbka w niekorzystnych warunkach
2)
K40
mikkie lub twarde drewno,
metale nieelazne
toczenie, frezowanie, toczenie czoowe, dutowanie,
obrbka w niekorzystnych warunkach
2)
1)
Grupa zastosowania nie jest oznaczeniem gatunku twardego materiau skrawajcego, dlatego liter P, M, K nie mona stosowa
w handlowych oznaczeniach gatunkw. Podane oznaczenia grup zastosowania dotycz rwnie innych grup twardych materiaw
skrawajcych opisanych w rozdz. 8.2.78.2.9. Jeli wystpuje rzeczywista potrzeba wyrnienia poredniej grupy zastosowania, mona
j oznaczy poredni liczb, np. M15. Jedynie grup P01 mona wyjtkowo dzieli stosujc oznaczenia dziesitne, np. P01.1, P01.2,
jeeli konieczne jest wyrnienie odrbnych stopni odpornoci na zuycie cierne i wytrzymaoci na kruche pkanie materiaw tej grupy.
2)
Materia obrabiany w stanie surowym, pprodukt o ksztacie trudnym do obrbki, z naskrkiem odlewniczym
lub kuniczym, o zmiennej twardoci i/lub zmiennej gbokoci skrawania, moliwo drga podczas obrbki.
w
z
r
o
s
t

p
r
d
k
o
c
i

w
z
r
o
s
t

p
o
s
u
w
u
w
z
r
o
s
t

o
d
p
o
r
n
o
c
i

n
a

z
u
y
c
i
e

c
i
e
r
n
e

w
z
r
o
s
t

o
d
p
o
r
n
o
c
i

n
a

o
b
c
i
e
n
i
a

d
y
n
a
m
i
c
z
n
e
8_1i2 roz 9-11-02 10:43 Page 916
917
metalurgii proszkw
Tablica 8.27
Sposb oznaczania pytek wieloostrzowych (opracowano wedug PN-ISO 1832:1998)
8_1i2 roz 9-11-02 10:43 Page 917
deposition) (porwnaj rozdz. 4.15.1). Pocztkowo pytki z wglikw spiekanych po-
krywano wycznie pojedynczymi warstwami TiC, TiN lub Ti(C,N,O), nastpnie
warstwami podwjnymi TiC+TiN, a obecnie stosuje si pokrycia wielowarstwowe
TiC+TiN+Ti(C,N) i/lub Al
2
O
3
. Jako porednie mona take stosowa inne war-
stwy ceramiczne. Podejmowane s prby nakadania na podoe z tradycyjnych w-
glikw spiekanych bardzo cienkich warstw borkw cyrkonu, tantalu i tytanu, a tak-
e tlenkw rnych od Al
2
O
3
. Wtablicy 8.28 podano skady fazowe najczciej sto-
sowanych warstw, ktrymi mog by pokryte wgliki spiekane. Oddziaywanie po-
szczeglnych warstw i materiau podoa na wasnoci pokrywanych wglikw
spiekanych przedstawiono natomiast schematycznie na rysunku 8.81.
WASNOCI WGLIKW SPIEKANYCH
POKRYWANYCH WARSTWAMI POWIERZCHNIOWYMI
Skad chemiczny wglikw spiekanych pokrywanych twardymi warstwami nie-
jednokrotnie odbiega od skadu klasycznych gatunkw (rys. 8.82). Wosnowie kobal-
towej wglikw spiekanych przeznaczonych do pokrywania powinno by bowiem
918
Tablica 8.28
Skad fazowy warstw, ktrymi najczciej s pokrywane wgliki spiekane i inne ceramiczne materiay narzdziowe
Typ powoki Skad fazowy powok
Typ materiau
wgliki
spiekane
cermetale
ceramika
narzdziowa
Jednowarstwowe
TiC /
TiN / / /
Al
2
O
3
HfN /
diament
Wielowarstwowe
TiC+Ti(C,N)+TiN / / /
TiN+Al
2
O
3
TiC+Ti(C,N)+TiN+Al
2
O
3
Metastabilne
(Ti,Al)N
(Hf,Al)N
(Ti,Si)(C,N)
(Ti,Al,Si)N /
Wieloskadnikowe
(Ti,Ta)(N,O) /
(Ti,Zr)N
(Ti,Al,V)
Wielofazowe
TiN/NbN
TiN/VN
TiN/AlN
Stosowana metoda nanoszenia powok: CVD, PACVD, PVD, PAPVD, nie stosuje si.
8_1i2 roz 9-11-02 10:44 Page 918
mae stenie wolframu, natomiast due stenie wgla. Udzia wglika TiC powi-
nien by rwnie may, co zapewnia lepsz cigliwo pokrywanych wglikw spie-
kanych. Stenie Co oraz udzia wglikw TiC i TaC w materiale podoa wpywa-
j na wasnoci eksploatacyjne wglikw spiekanych pokrywanych twardymi war-
stwami powierzchniowymi.
Trwao pytek pokrywanych twardymi warstwami powierzchniowymi TiC
i TiN jest kilkakrotnie wiksza od konwencjonalnych wglikw spiekanych. Jeszcze
lepsze wasnoci zapewniaj warstwy wglikw HfC, a szczeglnie azotkw HfN.
Spord warstw pojedynczych najkorzystniejsze efekty daj warstwy Al
2
O
3
(rys.
8.83). W przeciwiestwie do warstw wglikw i azotkw wykazuj one nawet
919
metalurgii proszkw
Rysunek 8.81
Schemat oddziaywania poszczeglnych warstw i materiau podoa na wasnoci pokrywanych wglikw
spiekanych (wedug katalogw firmy Mitsubishi Metal Corporation, Tokyo, Japan)
8_1i2 roz 9-11-02 10:44 Page 919
920
Rysunek 8.83
Porwnanie wasnoci
skrawnych pytek
z konwencjonalnych
wglikw spiekanych
oraz pokrywanych
jednowarstwowo TiC
lub Al
2
O
3
(wedug T.E. Halego
i D.E. Grahama)
Rysunek 8.82
Porwnanie wzgldnej
trwaoci pytek
z konwencjonalnych
wglikw spiekanych
i pokrywanych TiC,
o rnym steniu
kobaltu i TiC
(wedug H. Grewego
i J. Kolaski)
8_1i2 roz 9-11-02 10:44 Page 920
w temperaturze wyszej od 1000C du odporno na utlenianie oraz zuycie
ostrza w wyniku dyfuzji wgla do stali. Daje to moliwo skrawania z bardzo du-
prdkoci.
Pokrywanie wglikw spiekanych warstwami podwjnymi TiC+Al
2
O
3
powodu-
je zwikszenie trwaoci ostrza o 40100% w zalenoci od rodzaju obrabianego
materiau. Wgliki spiekane pokrywane warstwami potrjnymi TiC+TiN+Al
2
O
3
charakteryzuj si wiksz odpornoci na cieranie przy cigliwoci nieulegajcej
istotnemu pogorszeniu w stosunku do gatunkw konwencjonalnych. Wwyniku te-
go mona zwikszy szybko skrawania bez zmniejszania trwaoci narzdzi przy
rwnoczesnym obnieniu wzgldnych oglnych kosztw obrbki skrawaniem (rys.
8.84). Wgliki spiekane pokrywane wielowarstwowo wykazuj lepsze wasnoci
eksploatacyjne w porwnaniu z wglikami spiekanymi pokrywanymi jednowar-
stwowo wglikiem tytanu TiC, azotkiem tytanu TiN lub warstw ceramiczn
Al
2
O
3
oraz warstwami potrjnymi TiC+Ti(C,N)+TiN lub TiC+Al
2
O
3
+TiN. Stwier-
dzono, e zarwno przy toczeniu, jak i frezowaniu najkorzystniejsze wasnoci wy-
kazuj pokrycia wielowarstwowe skadajce si z warstw AlON i Al
2
O
3
, ktre s
kombinowane z warstwami wglikw TiC, azotkw TiN i wglikoazotkw Ti(C,N)
(rys. 8.85).
921
metalurgii proszkw
Rysunek 8.84
Porwnanie: a) wasnoci skrawnych pytek z wglikw spiekanych konwencjonalnych i pokrywanych
jedno- i wielowarstwowo, b) wzgldnych kosztw obrbki skrawaniem przy uyciu tych materiaw
(wedug F. Burrichtera)
8_1i2 roz 9-11-02 10:44 Page 921
8.2.7. Cermetale narzdziowe
OGLNA CHARAKTERYSTYKA CERMETALI NARZDZIOWYCH
Do nowoczesnych spiekanych materiaw narzdziowych, o szybko rosncym
znaczeniu w technologii obrbki skrawaniem nale cermetale narzdziowe.
Cermetale narzdziowe stanowi samodzieln grup spiekanych materiaw na-
rzdziowych. Komponentami wspczesnych cermetali narzdziowych oprcz
czstek ceramicznych wglika tytanu TiC, azotku tytanu TiN i wglikoazotku ty-
tanu Ti(C,N) odpowiadajcych za twardo spieku s inne dodatki wglikw
i azotkw czsto zoonych: (Ti,Ta)N, (Ti,Mo)C, (Ti,W)C, (Ti,Ta,W)C,
(Ti,Ta,Mo,W,Nb)(C,N) oraz faza wica skadajca si najczciej z kobaltu i ni-
klu. Pierwsze cermetale narzdziowe wyprodukowane ju w 1931 roku (Metall-
werk Plansee) nie znajduj szerszego zastosowania z powodu zbyt duej kruchoci
i zej lutowalnoci. Nastpn generacj cermetali narzdziowych wprowadzono
w latach pidziesitych XX wieku w firmie Ford Motor Co. W tych cermetalach
narzdziowych jako nonik twardoci wykorzystano ceramiczne czstki TiC stapia-
ne z Mo
2
C w trakcie procesu spiekania z faz ciek, z faz wic zawierajc
rwnie nikiel. Kolejn generacj cermetali narzdziowych, zawierajcych azotek
922
Rysunek 8.85
Porwnanie wasnoci skrawnych wglikw spiekanych konwencjonalnych i pokrywanych dwuwarstwowo
TiC+Al
2
O
3
oraz wielowarstwowo TiC+TiN+AlON przy frezowaniu eliwa szarego o twardoci 180 HB;
a = 3 mm, s = 0,3 mm, V = 250 m/min (wedug H. Grewego i J. Kolaski)
8_1i2 roz 9-11-02 10:44 Page 922
tytanu TiN, zwanych spiekami spinoidalnymi Rudyego (firma Teledyne) wprowa-
dzono w 1974 roku. Wspiekach spinoidalnych przybliony stosunek N/(C+N) jest
mniejszy ni 0,3. Dodatek twardych czstek TiN powoduje wzrost odpornoci na
zuycie oraz zmniejszenie odksztacenia plastycznego ostrzy skrawajcych. Cerme-
tale narzdziowe produkowane w latach osiemdziesitych XX wieku charakteryzu-
j si wikszym ni 0,3 stosunkiem N/(C+N). Dodatek kobaltu do fazy wicej
oraz tantalu i/lub niobu do zoonych wglikoazotkw wpywa na popraw wasno-
ci skrawnych cermetali narzdziowych. Rozwj cermetali narzdziowych zwiza-
ny by gwnie z optymalizacj skadu chemicznego zarwno fazy wicej, jak
i odpowiedzialnych za twardo spieku zoonych faz o maksymalnej twardoci
i modyfikowanym skadzie chemicznym, zwizanym m.in. z podnoszeniem ste-
nia azotu (rys. 8.86) oraz zmniejszaniem wielkoci ziarn.
STRUKTURA I WASNOCI CERMETALI NARZDZIOWYCH
Cermetale, podobnie jak inne spiekane materiay narzdziowe, np. wgliki spie-
kane, wytwarzane s metod metalurgii proszkw (rys. 8.73). Formowanie jest naj-
czciej przeprowadzane przez jednoosiowe prasowanie, natomiast spiekanie, za-
lenie od skadu chemicznego, przebiega w temperaturze 14001550C (z udzia-
em fazy ciekej) w piecu prniowym. Wcelu polepszenia wasnoci (zmniejsze-
nia porowatoci spieku) stosowane jest izostatyczne spiekanie na gorco HIP
923
metalurgii proszkw
Rysunek 8.86
Zaleno twardoci i wytrzymaoci na pkanie rnych generacji spiekanych cermetali narzdziowych
(oznaczenia gatunkw wedug firmy Sumitomo)
8_1i2 roz 9-11-02 10:44 Page 923
(hot isostatic pressing). Dla spiekanych cermetali narzdziowych typow jest struk-
tura rdzeniowopaszczowa (rys. 8.87) bdca nonikiem twardoci, powodujca
e cermetale s niewraliwe na rozrost ziarn podczas spiekania, uzyskujc w efek-
cie drobnoziarnist struktur. Niklowokobaltowa faza wica zapewnia odpo-
wiedni zwilalno czstek ceramicznych, powodujc stabilne wizanie poszcze-
glnych ziarn oraz wymagan cigliwo. Zwikszanie stenia kobaltu w fazie wi-
cej powoduje jednak wyrane zmniejszenie odpornoci na zuycie cierne spieka-
nych cermetali narzdziowych.
Jedn z charakterystycznych cech spiekanych cermetali narzdziowych jest ich
gsto, zawierajca si najczciej w granicach 67,5 g/cm
3
, wynikajca z obecno-
ci azotkw i wglikw tytanu. Wytwarzanie cermetali narzdziowych o polepszo-
nych wasnociach, takich jak wytrzymao na zginanie, powoduje szersze zainte-
resowanie tym materiaem w obrbce skrawaniem. W porwnaniu z wglikami
spiekanymi, wspczesne spiekane cermetale narzdziowe wykazuj wiksz wy-
trzymao na zginanie i du cigliwo.
Cermetale narzdziowe charakteryzuj si nastpujcymi wasnociami:
ma gstoci,
niskim wspczynnikiem tarcia,
du twardoci i odpornoci na zuycie (dobry spyw wirw i brak tenden-
cji do tworzenia si narostu),
du wytrzymaoci na zginanie, wiadczc o duej cigliwoci,
wystarczajco du odpornoci na pkanie,
924
fazy midzywzowe:
faza wica:
roztwr NiCo
Ni
3
(Ti,Al)
(Co,Ni)(Ti,W,Mo)
Rysunek 8.87
Schematyczna struktura cermetalu narzdziowego (opracowano wedug M. Wysieckiego)
8_1i2 roz 9-11-02 10:44 Page 924
du stabilnoci krawdzi skrawajcych,
ograniczon wraliwoci na szoki termiczne,
du odpornoci na utlenianie w podwyszonej temperaturze,
du odpornoci chemiczn,
dobr jakoci powierzchni obrobionych elementw,
relatywnie nisk cen gwnych skadnikw (TiC, Ni) w porwnaniu z podsta-
wowymi skadnikami wglikw spiekanych (WC, Co).
ZASTOSOWANIE CERMETALI NARZDZIOWYCH
Zastosowanie pytek wieloostrzowych wykonanych ze spiekanych cermetali na-
rzdziowych moe wpywa na rne aspekty procesu skrawania (tabl. 8.29).
W porwnaniu z wglikami spiekanymi, ostrza ze spiekanych cermetali narz-
dziowych wykazuj wysz twardo w podwyszonej temperaturze oraz odpor-
no na utlenianie zapewniajc im wymagan stabilno w wyszej temperaturze
i przy wyszych prdkociach skrawania. Spiekane cermetale narzdziowe stwarza-
j moliwo skrawania na sucho, bez udziau cieczy chodzcosmarujcych,
w wyniku mniejszej przewodnoci cieplnej ni wgliki spiekane. Maa przewod-
no cieplna spiekanych cermetali narzdziowych powoduje odprowadzanie znacz-
nej czci ciepa powstajcego w procesie skrawania z wirami i nie jest odbierana
przez obrabiany materia. Dua wytrzymao cieplna cermetali oraz stabilno
wymiarowa zwizana z zachowaniem ostrych krawdzi skrawajcych, pozwala na
znaczce zwikszenie prdkoci skrawania, bez utraty wysokiej jakoci obrobio-
nych powierzchni.
Cermetale narzdziowe, mimo tak dobrych wasnoci, wykazuj wady, w po-
rwnaniu np. do wglikw spiekanych, do ktrych nale przede wszystkim:
mniejsza odporno na kruche pkanie,
mniejsza odporno na odksztacenia, zwizana z mniejsz przewodnoci tych
materiaw oraz
moliwo pkni cieplnych podczas przerywanego skrawania, w wyniku
wikszej rozszerzalnoci cieplnej.
925
metalurgii proszkw
Tablica 8.29
Charakterystyka i efekty procesu skrawania ostrzami ze spiekanych cermetali narzdziowych
Wasnoci procesu lub narzdzia Charakterystyka oddziaywania
Mae tarcie,
maa skonno do dyfuzji
wysoka jako obrobionej powierzchni
Maa przewodno
cieplna ostrza
moliwa obrbka na sucho, mae nagrzewanie si
obrabianego przedmiotu
Wysoka sprawno niepotrzebne zaokrglanie krawdzi, ostre ostrze
Dua wytrzymao cieplna dua prdko skrawania, zmniejszony czas obrbki
Dugi okres trwaoci ostrza niski koszt wymiany narzdzi
Niewielka cieralno powierzchni
przyoenia ostrza
wysoka stao i powtarzalno wymiarw,
may koszt regulacji
Przystosowany amacz wirw amanie wirw rwnie przy ich maych przekrojach
8_1i2 roz 9-11-02 10:44 Page 925
Wspczenie gwny zakres zastosowania spiekanych cermetali narzdzio-
wych zwizany jest z obrbk skrawaniem stali niestopowych i wysokostopowych,
np. stali nierdzewnych i kwasoodpornych oraz eliw sferoidalnych, a take stali au-
tomatowych i stopw metali nieelaznych. Gwnym sposobem obrbki spiekany-
mi cermetalami narzdziowymi, oprcz toczenia jest take wytaczanie, rowkowa-
nie, toczenie gwintw oraz frezowanie, gdzie szczeglnie wymagana jest wysoka
stabilno wymiarowa.
8.2.8. Spiekane materiay narzdziowe ceramiczne
i ceramicznowglikowe
OGLNA CHARAKTERYSTYKA SPIEKANYCH MATERIAW
CERAMICZNYCH I CERAMICZNOWGLIKOWYCH
W ostatnich latach wzrasta zuycie ceramicznych i ceramicznowglikowych
materiaw skrawajcych. Do tej grupy materiaw zalicza si jednofazowy, spieka-
ny i/lub prasowany na gorco Al
2
O
3
oraz Si
3
N
4
, a take mieszaniny tych faz z twar-
dymi tlenkami, azotkami i/lub wglikami, wytwarzane zmodyfikowanymi metoda-
mi metalurgii proszkw. Pytki wykonane z tych materiaw s stosowane do ob-
rbki eliwa i stali przy duej prdkoci skrawania.
Spiekane materiay ceramiczne i ceramicznowglikowe s odporne chemicz-
nie, stabilne w atmosferze obojtnej i utleniajcej, a take w wysokiej temperatu-
rze. Przy maej gstoci wykazuj korzystn odporno na cieranie w tempera-
turze pokojowej i podwyszonej. Surowce do wytwarzania tych materiaw s a-
two dostpne. Materiay te s jednak wraliwe na mechaniczne obcienia uda-
rowe i na zmczenie cieplne. arowytrzymao spiekanych materiaw cera-
micznych i ceramicznowglikowych jest wiksza ni wglikw spiekanych.
W odrnieniu od wglikw spiekanych materiay te nie zawieraj metalu wi-
cego i z tego wzgldu ich cigliwo jest znacznie mniejsza ni wglikw spieka-
nych. Moliwoci stosowania spiekanych materiaw ceramicznych i ceramicz-
nowglikowych s determinowane przez du skonno do zamania. Pytki
skrawajce z tych materiaw, oprcz ujemnego kta natarcia, maj dodatkowo
fazk wzmacniajc o szerokoci 0,20,3 mm. Najwiksz zalet spiekanych ma-
teriaw ceramicznych i ceramicznowglikowych jest moliwo skrawania
z bardzo du prdkoci.
TLENKOWE CERAMICZNE MATERIAY NARZDZIOWE
Gwnym skadnikiem materiaw ceramicznych o biaej barwie, stosowanych
na narzdzia skrawajce, jest chemicznie i cieplnie stabilny tlenek aluminium
Al
2
O
3
, do ktrego w celu ograniczenia rozrostu ziarna dodaje si w ladowych
udziaach inne tlenki, np. MgO. Tlenek aluminium Al
2
O
3
charakteryzuje si du-
twardoci w temperaturze pokojowej i podwyszonej. Przy najwikszej szybko-
ci skrawania i wystpujcej wtedy wysokiej temperaturze jedynie w ograniczonym
zakresie wystpuje dyfuzja pomidzy stal a warstw tlenkow (rys. 8.88). Tlenek
Al
2
O
3
jest pasywny w powietrzu. Jego zasadnicz wad jest jednak krucho
i maa odporno na uderzenia mechaniczne i zmczenie cieplne.
926
8_1i2 roz 9-11-02 10:44 Page 926
Oznaczenie grupy zastosowania twardych materiaw skrawajcych zawieraj-
cych gwnie Al
2
O
3
skada si z liter CA i symbolu grupy wedug tablicy 8.26, np.
CAK10.
Znaczn popraw cigliwoci oraz zwikszenie wytrzymaoci na zginanie spie-
kw z czystego Al
2
O
3
osignito dziki wprowadzeniu dodatkw uatwiajcych
otrzymanie spiekw o duej gstoci oraz zastosowanie drobnoziarnistego
Al
2
O
3
o rednicy ziarna nie wikszej od 1 m. Zmniejszenie wielkoci ziarna
powoduje ponad dwukrotne zwikszenie wytrzymaoci na zamanie. Wytrzyma-
o spieku z czystego Al
2
O
3
take mona zwikszy o ok. 25% w wyniku prasowa-
nia na gorco lub prasowania izostatycznego na gorco. Wasnoci skrawne ostrzy
z czystego Al
2
O
3
prasowanego na gorco s wiksze od wasnoci ostrzy z wgli-
kw spiekanych oraz cermetalu opartego na mieszaninie TiC i TiN.
Stwierdzono, e dodatek dyspersyjnych czstek tlenku cyrkonu ZrO
2
do mate-
riaw ceramicznych na osnowie Al
2
O
3
wpywa na ich znaczne umocnienie spowo-
dowane oddziaywaniem tej mechanicznie aktywnej fazy. Maksimum wytrzymao-
ci na zginanie tych materiaw wystpuje przy 15% udziale objtociowym tlenku
cyrkonu (rys. 8.89 i 8.90). Umacnianie i zwikszanie odpornoci na pkanie ma-
teriaw ceramicznych na osnowie Al
2
O
3
z dodatkiem czstek ZrO
2
moe nastpi
w wyniku:
absorpcji energii w polu napre rozcigajcych w strefie wierzchoka propa-
gujcej wady powierzchniowej spowodowanej przez przemian martenzytyczn
927
metalurgii proszkw
Rysunek 8.88
Porwnanie wasnoci skrawnych wglikw spiekanych, cermetali zawierajcych TiC i TiN oraz materiaw
ceramicznych i ceramicznowglikowych
8_1i2 roz 9-11-02 10:44 Page 927
odmiany tetragonalnej ZrO
2
w jednoskon, co wie si ze zwikszeniem ob-
jtoci waciwej o ok. 35%,
powstawania mikropkni absorbujcych energi pkania wok dyspersyj-
nych czstek ZrO
2
lub powstawania napre w osnowie, wywoanych zmian
objtoci tych czstek ulegajcych przemianie martenzytycznej podczas cho-
dzenia materiau,
wymuszenia przemiany w czstkach ZrO
2
o strukturze tetragonalnej znajduj-
cych si na powierzchni narzdzia, np. przez szlifowanie, i wywoania wok
nich napre ciskajcych.
Dobierajc odpowiednio skad fazowy i ziarnowy spiekanych materiaw cera-
micznych, mona w pewnym zakresie sterowa ich wasnociami. Wwyniku zasto-
sowania odpowiednich metod wytwarzania w strukturze materiaw ceramicznych,
oprcz duych czstek tlenku cyrkonu ulegajcych przemianie alotropowej przez
zmian temperatury, wystpuj take czstki drobne ulegajce przemianie wskutek
zmiany napre w osnowie. Obecnie materiay ceramiczne z dyspersyjnymi czst-
kami ZrO
2
s stosowane do wykoczajcego toczenia elementw z eliwa szarego,
umoliwiajc znaczne zwikszenie wydajnoci tego procesu, a take do toczenia
stali oraz frezowania eliwa szarego (rys. 8.91). Wczasie obrbki skrawaniem tlen-
kowymi materiaami ceramicznymi nie mona stosowa cieczy chodzcych.
928
Rysunek 8.89
Zaleno cigliwoci materiaw ceramicznych na osnowie Al
2
O
3
od udziau ZrO
2
8_1i2 roz 9-11-02 10:44 Page 928
929
metalurgii proszkw
Rysunek 8.91
Zakres zastosowa
i ceramicznowglikowych
w zalenoci od udziau
ZrO
2
i TiC
(wedug H. Kunza,
P. Johansena
i N. Claussena)
Rysunek 8.90
Zaleno wasnoci materiaw ceramicznych na osnowie Al
2
O
3
od udziau ZrO
2
8_1i2 roz 9-11-02 10:44 Page 929
930 930
11.09.2001
8_1i2 roz 9-11-02 10:44 Page 930
931 931
World Trade Center, czwarty co do wielkoci budynek wiata, zaprojektowany przez Minoru Yamasaki, zoony
z dwch wie o wysokoci 411,43 m, o cznej powierzchni biurowej 817520 m
2
, z 43600 oknami, 198 windami
i 3000 km kabli, w dystrykcie finansowym Manhattanu w Nowym Jorku USA (po CN Tower - 554 m, Petronas
Tower w Kuala Lumpur w Malezji - 452 m i Sears Tower w Chicago w USA - 443 m) o czci nonej zbudowanej
z ksztatownikw stalowych i pokryty z zewntrz oknami aluminiowymi i szkem, w wyniku bezprecedensowego
terrorystycznego ataku zosta brutalnie zburzony w dniu 11.09.2001 roku. W ruinach mier ponioso kilka
tysicy osb. Pasaerowie i zaoga obydwu samolotw Boeing 767, ktre terroryci skierowali kolejno
o godz. 8.45 i 9.03 na obydwie bliniacze wiee rwnie ponieli mier. Z ruin wystaway jedynie kikuty resztek
stalowych konstrukcji nonych obydwu wieowcw. Symbol wielkoci Ameryki i Jej swobd demokratycznych
oddany do uytku w 1973 roku (chocia budow zakoczono w 1976 roku), zosta bestialsko zniszczony w cigu
kilku godzin, a wraz z nim przewiadczenie Amerykanw i miliardw ludzi na Ziemi o budowanym systemie
bezpieczestwa globalnego.
8_1i2 roz 9-11-02 10:44 Page 931
MATERIAY NARZDZIOWE CERAMICZNOWGLIKOWE
Inne materiay stosowane do skrawania, oprcz tlenku glinu Al
2
O
3
i ewentual-
nie ZrO
2
, zawieraj wglik tytanu TiC nadajcy im czarn barw i dodawany w ce-
lu podwyszenia odpornoci na cieranie (rys. 8.92). Dodatek wglika tytanu
w udziale 3040% poprawia take odporno ostrza materiaw ceramicznych na
wykruszanie i odporno na tworzenie si rowka. Niekiedy do materiaw cera-
micznych dodawane s zamiast wglika TiC wgliki WC lub Mo
2
C.
Spiekane materiay ceramicznowglikowe charakteryzujce si zwikszon
odpornoci na cieranie s gwnie stosowane do dokadnej obrbki materiaw
lanych, a take do toczenia i frezowania materiaw utwardzonych i wysokostopo-
wych. W tej grupie spiekanych materiaw narzdziowych zamiast wglikw TiC
wprowadza si niekiedy azotki tytanu TiN w udziale masowym 12,5%. Szczeglnie
korzystne wasnoci uzyskuje si, gdy pytki po spiekaniu s dodatkowo dogszcza-
ne izostatycznie na gorco. Spieki ceramiczne Al
2
O
3
zawierajce azotek tytanu
TiN s wydajniejsze ni gatunki zawierajce wycznie wglik tytanu TiC, szczegl-
nie przy frezowaniu.
Oznaczenie grupy zastosowania materiaw skrawajcych ceramicznowgliko-
wych skada si z liter CM i symbolu grupy wedug tablicy 8.26, np. CMK01.
Oznaczenie grupy zastosowania pokrywanych materiaw ceramicznych rozpoczy-
na si od liter CC.
932
Rysunek 8.92
Porwnanie wasnoci skrawnych wglikw spiekanych i materiaw ceramicznowglikowych
8_1i2 roz 9-11-02 10:44 Page 932
SPIEKANY AZOTEK KRZEMU
Wgliki spiekane coraz czciej s zastpowane przez spiekany azotek krzemu
Si
3
N
4
o barwie szarej. Azotek ten moe by take stosowany z dodatkiem Y
2
O
3
lub
w osnowie zawierajcej 92% Si
3
N
4
, 6% Y
2
O
3
i 2% Al
2
O
3
mog by rozmieszczone
w 30% dyspersyjne czstki TiC.
Spiekany azotek krzemu moe by stosowany do toczenia i frezowania eliwa
szarego, sferoidalnego i stopowego, stopw na osnowie niklu w silnie przerywa-
nych procesach technologicznych. Zastosowanie tego materiau umoliwia zarw-
no przy toczeniu, jak i frezowaniu bardzo znaczne skrcenie gwnego czasu skra-
wania przy prdkociach wikszych od 1000 m/min, niemoliwych do uzyskania
przy obrbce pytkami z wglikw spiekanych lub materiaw tlenkowych czy tlen-
kowowglikowych. Trwao spiekanego azotku krzemu, ewentualnie z dodatkiem
tlenku itru, a take wglika tytanu, jest wiksza od innych materiaw ceramicz-
nych (rys. 8.93). Wanymi cechami azotku krzemu s dua przewodno cieplna
i bardzo maa rozszerzalno cieplna. Umoliwia to podczas skrawania chodzenie
ciecz narzdzi z tego tworzywa, co jest niemoliwe przy zastosowaniu wglikw
spiekanych lub tlenkowych materiaw ceramicznych.
Oznaczenie grupy zastosowania materiaw ceramicznych zawierajcych gw-
nie azotek krzemu rozpoczyna si od liter CN, np. CNK10.
933
metalurgii proszkw
Rysunek 8.93
Porwnanie wasnoci skrawnych pytek z Si
3
N
4
i wglikw spiekanych pokrywanych wielowarstwowo Al
2
O
3
8_1i2 roz 9-11-02 10:44 Page 933
SIALONY
W kocu XX wieku opracowano i wprowadzono do produkcji oraz do eksplo-
atacji w warunkach przemysowych sialon jako nowy rodzaj spiekanych materiaw
skrawajcych, czcy w sobie zalety tworzyw tlenkowych i beztlenkowych zawie-
rajcych Si
3
N
4
. Nazwa tego materiau pochodzi od pierwszych liter pierwiastkw
wchodzcych w jego skad (silicon, aluminium, oxynitride). Sialon o skadzie che-
micznym okrelonym wzorem Si
6z
O
z
N
8z
jest izomorficzny z azotkiem krzemu
Si
3
N
4
(rys. 8.94). Liczba z = 04,5 odpowiada liczbie atomw Al zastpujcych Si
w sieci azotku . Ze wzgldu na izomorficzno wasnoci mechaniczne i fizyczne
sialonu s zblione do odpowiednich wasnoci Si
3
N
4
. Wasnoci chemiczne tej
fazy odpowiadaj z kolei tlenkowi aluminium Al
3
O
2
. Ze wzgldw technologicz-
nych korzystne jest wprowadzenie do spieku sialonu dodatkw innych tlenkw,
np. Y
2
O
3
, gdy powoduje to zmniejszenie prnoci par i decyduje o obnieniu
temperatury topnienia sialonu . Umoliwia to spiekanie pod cinieniem, a nie na
gorco. W takim przypadku nisza temperatura spiekania umoliwia zachowanie
struktury drobnoziarnistej, a przez to podwyszenie wasnoci wytrzymaocio-
wych spieku. Wpywa jednak rwnoczenie na zmniejszenie odpornoci na utlenia-
nie i sprzyja przyspieszonemu rozpadowi roztworu w wysokiej temperaturze. Z cie-
czy powstaej w przestrzeniach midzyczsteczkowych podczas zagszczania sialo-
nu z dodatkiem Y
2
O
3
w wysokiej temperaturze w czasie chodzenia powstaje
szko. Powtrna obrbka cieplna takiego spieku w temperaturze 1400C powodu-
je przebieg reakcji z osnow sialonu :
Si
5
AlON
7
+ YSiAlON Si
5+x
Al
1x
N
7+x
+ Y
3
Al
5
O
12
(8.1)
sialon szko sialon YAG,
934
Rysunek 8.94
Rozkad atomw
Si, Al, N i O w sieci
krystalograficznej
sialonu (wedug
K.H. Jacka)
8_1i2 roz 9-11-02 10:44 Page 934
w wyniku ktrej na granicach ziarn powstaje zwizek Y
3
Al
5
O
12
nazywany grana-
tem itrowoaluminiowym, w skrcie oznaczonym YAG (yttriumaluminiumgar-
net). Wystpowanie tego zwizku bardzo efektywnie polepsza odporno sialonu
na utlenianie i odporno na pezanie.
Sialony mona otrzyma przez prasowanie na gorco w formach grafitowych
w temperaturze ok. 17001750C. Stosowane jest jednak czciej bezcinieniowe
spiekanie reakcyjne w atmosferze azotu w temperaturze 17501850C. Przed spie-
kaniem produkty z sialonu s formowane na zimno lub na gorco metodami sto-
sowanymi zwykle przy wytwarzaniu tlenkowych materiaw ceramicznych, tj.
przez prasowanie izostatyczne, prasowanie jednoosiowe, wyciskanie na zimno i na
gorco, formowanie wtryskowe lub odlewanie gstwy. Przed spiekaniem wypraski
mog by obrobione przez toczenie konwencjonalnymi narzdziami, cicie piami
tamowymi, frezowanie, wiercenie i szlifowanie konwencjonalnymi ciernicami.
Umoliwia to ograniczenie do minimum szlifowania ciernicami diamentowymi
gotowych spiekw, zapewniajcego im cechy geometryczne z wymagan dokadno-
ci. Stosowane jest rwnie polerowanie ultradwikowe gotowych spiekw. Mo-
g by one rwnie przecinane z wykorzystaniem lasera.
Narzdzia wykonane ze sialonu z powodzeniem s stosowane do toczenia i fre-
zowania stali i stopw trudno obrabialnych (rys. 8.95), m.in. eliwa, stali ulepszonej
cieplnie, stopw niklu, tytanu i aluminium oraz stopw wysokoarowytrzymaych.
935
metalurgii proszkw
Rysunek 8.95
Porwnanie wasnoci skrawnych pytek z materiaw ceramicznowglikowych i sialonu
przy toczeniu arowytrzymaego stopu niklu (Inconel 718)
8_1i2 roz 9-11-02 10:44 Page 935
Wydajno skrawania przy uyciu sialonu jest znacznie wiksza ni w przypad-
ku zastosowania innych materiaw ceramicznych lub wglikw spiekanych pokry-
wanych wielowarstwowo. Stwierdzono przy tym, e zuycie narzdzi zmniejsza si
ze wzrastajc prdkoci skrawania. Sialony znalazy take zastosowanie na na-
rzdzia do cignienia rur i drutw, narzdzia do cigego odlewania metali oraz na-
rzdzia grnicze do ska i wgla kamiennego.
8.2.9. Supertwarde materiay narzdziowe
KLASYFIKACJA MATERIAW SUPERTWARDYCH
Podstawowe supertwarde materiay s fazami wystpujcymi w ukadzie
BCNSi (rys. 8.96).
Wdziesiciostopniowej skali Mohsa najwikszy wskanik 10 uzyska diament
*)
a korund ma wskanik 9. Materiay twardsze od korundu, tzn. cechujce si twar-
doci wiksz od 20 GPa, uznawane s za materiay supertwarde. Mona zesta-
wi tzw. piramidy twardoci obejmujce zarwno materiay twarde, jak i super-
twarde niemetaliczne (rys. 8.97) oraz wykazujce wizania metaliczne (rys. 8.98).
936
*)
Porwnaj informacje (w rozdz. 8.1.4) o fullerycie, ktry jak odkryto niedawno jest najtward-
szym materiaem.
Rysunek 8.96
Tetraedr skadw
chemicznych CBNSi
obrazujcy podstawowe
znane materiay
supertwarde
(wedug T.J. Clarka
i R.C. DeVriesa)
8_1i2 roz 9-11-02 10:44 Page 936
937
metalurgii proszkw
Rysunek 8.97
Piramida twardoci
materiaw niemetalicznych
(wedug B. Ciszewskiego
i W. Przetakiewicza)
Rysunek 8.98
Piramida twardoci
materiaw wykazujcych
wizania metaliczne
(wglikw, azotkw
i borkw) (wedug
B. Ciszewskiego
i W. Przetakiewicza)
8_1i2 roz 9-11-02 10:44 Page 937
Materiay supertwarde o znaczeniu komercyjnym obejmuj azotek krzemu
(Si
3
N
4
), wglik krzemu (SiC), wglik boru (B
4
C), diament i regularny azotek bo-
ru (BN). Azotek krzemu stanowi podstaw dla wanej kategorii materiaw cera-
micznych sialonw, ktre s uywane jako materiay konstrukcyjne, a take jako
materiay narzdziowe do skrawania z bardzo du szybkoci (porwnaj rozdz.
8.2.8). Wgliki metaloidw B i Si (B
4
C i SiC) maj take due znaczenie przemy-
sowe i znajduj zastosowania tak rne, jak supertwarde narzdzia oraz rezystory
elektryczne elementw grzejnych. Te materiay mog by wytwarzane zarwno
bez, jak i z metalow faz wic. W przypadku gdy nie ma tej fazy, wytworzony
materia jest zaliczany do grupy ceramicznych materiaw inynierskich (porwnaj
rozdzia 8.1.2), natomiast gdy jest zastosowana metalowa faza wica materia
jest cermetalem inynierskim (porwnaj rozdzia 8.1.3).
PROCESY TECHNOLOGICZNE MATERIAW SUPERTWARDYCH
Podstaw syntezy diamentu i regularnego azotku boru BN jest przemiana alo-
tropowa mikkiej fazy heksagonalnej w tward odmian o strukturze sieciowej re-
gularnej. W przypadku wgla grafit o strukturze heksagonalnej ulega przemianie
w diament o strukturze regularnej (rys. 8.99). Analogicznym przemianom ulega
azotek boru (rys. 8.100). Obydwa te materiay mog by wytwarzane jako lite
o strukturze ziarnistej lub jako produkty spiekane polikrystaliczne. Synteza regu-
larnego azotku boru BN lub diamentu nastpuje w wyniku procesu statycznego wy-
sokocinieniowego i wysokotemperaturowego HPHT (highpressure hightempera-
ture) lub technik wybuchow dynamiczn. Metoda HPHT pomimo wysokich
938
Rysunek 8.99
Zakresy stabilnoci
diamentu i grafitu oraz
wpyw rozpuszczalnika
i katalizatora na obnienie
warunkw syntezy
(wedug T.J. Clarka,
G.E. Superabrasivesa
i R.C. DeVriesa)
8_1i2 roz 9-11-02 15:32 Page 938
kosztw oprzyrzdowania technologicznego jest podstawow technik produkcji
diamentw oraz regularnego azotku boru. W procesie jednoosiowego prasowania
w prasach o bardzo duym nacisku mona wytworzy te materiay w formie litej.
Dla uatwienia przemiany grafitu w diament, ktra przy bardzo duym cinieniu
moe zaj bezporednio, wprowadza si rozpuszczalniki/katalizatory, takie jak
Ni, Fe, Co, Mn lub stopy tych metali, w wyniku czego moliwe jest znaczce obni-
enie wymaganego cinienia, nawet o ok. 5 GPa, oraz temperatury o ok. 1500C.
Podobnie postpuje si w przypadku regularnego azotku boru, lecz jako reagenty
stosuje si alkaliny metali ziem rzadkich, a take takie same metale, jak w przypad-
ku syntezy diamentu. Cinienie wymagane do syntezy regularnego azotku boru jest
nisze ni w przypadku diamentu, wobec czego czsto stosuje si proces syntezy
bezporedniej.
Metodami niskotemperaturowymi, ok. 900C, przy niskim cinieniu, ok. 0,1
MPa, moliwe jest uzyskiwanie cienkich powok lub pytek zarwno diamentu jak
i regularnego azotku boru, ktre mona wykorzysta jako narzdzia szlifierskie lub
do obrbki mechanicznej, a take na elementy diafragm gonikw, okienka apara-
tw rentgenowskich i na powierzchnie odporne na cieranie.
Moliwa jest rwnie produkcja polikrystalicznego diamentu (PCD) lub poli-
krystalicznego regularnego azotku boru (PCBN) przez spiekanie z udziaem lub
bez udziau fazy wicej wielu indywidualnych krysztaw diamentu lub regular-
nego azotku boru BN w jednolit polikrystaliczn mas.
939
metalurgii proszkw
Rysunek 8.100
Zakresy stabilnoci
regularnej i heksagonalnej
odmiany alotropowej
azotku boru
(wedug T.J. Clarka,
G.E. Superabrasivesa
i R.C. DeVriesa)
8_1i2 roz 9-11-02 15:32 Page 939
ZASTOSOWANIE SUPERTWARDYCH MATERIAW NARZDZIOWYCH
Wtablicy 8.30 przedstawiono typowe zastosowania supertwardych materiaw
narzdziowych w procesach obrbki skrawaniem i szlifowania stopw metali.
940
Tablica 8.30
Typowe zastosowania supertwardych materiaw narzdziowych w procesach obrbki skrawaniem i szlifowania
stopw metali (opracowano wedug T.J. Clarka i R.C. DeVriesa)
Stop metali poddany obrbce
skrawaniem lub szlifowaniu
Podstawowe
skadniki
obrabianego
stopu
Twardo
obrabianego
stopu
Zastosowanie supertwardych
materiaw narzdziowych w procesach
szlifowania obrbki skrawaniem
diament BN PCD PCBN
Stale utwardzone
Narzdziowe do pracy na gorco, szybkotnce Co, Cr, Mo, V, W >50 HRC
Stopowe Cr, Mo, Ni, V >50 HRC
Niestopowe Mn, Si >50 HRC
Odporne na korozj o strukturze austenitycznej Cr, Ni, Mn >50 HRC
Odporne na korozj o strukturze martenzytycznej Cr >50 HRC
eliwa
Szare C, Si >180 HB
Biae C, Ni, Si, Cr >450 HB
Cigliwe C, Si >200 HB
Nadstopy
Na osnowie Ni Cr, Co, Mo, W, Ti >35 HRC
Na osnowie Co Cr, W >35 HRC
Na osnowie Fe Cr, Ni, Mo >35 HRC
Materiay umocnione powierzchniowo
Na bazie wglikw/tlenkw Al
2
O
3
, Cr
2
O
3
, WC >35 HRC
Na bazie metali (stellity, hastelloye) Mo, Ni, Cr, Co, Fe >35 HRC
Stopy aluminium
Odlewnicze Si, Cu, Mg, Zn 40145 HB
Obrabiane plastycznie Cu, Zn, Mg 40150 HB
Wgliki spiekane
Narzdzia i matryce WC, TaC, TiC, Co 8495 HRA
Narzdzia i matryce wstpnie spiekane WC, TaC, TiC, Co
Spiekane matryce WC, >6% Co <90 HRA
Oznaczenia: stosowane, nie stosowane, stosowane w przypadku uycia specjalnego oprzyrzdowania.
8_1i2 roz 9-11-02 15:32 Page 940
WASNOCI I ZASTOSOWANIE POLIKRYSTALICZNEGO
SYNTETYCZNEGO DIAMENTU
Polikrystaliczny syntetyczny diament jest stosowany na narzdzia. Wykazuje on
najwiksz twardo ze wszystkich materiaw narzdziowych przy bardzo maej
wytrzymaoci na zginanie (rys. 8.101). Podstawow postaci narzdzi z polikry-
stalicznego diamentu s pytki o niewielkich wymiarach, zwykle o gruboci nie
wikszej od 0,5 mm, niekiedy od 1 mm i pozostaych wymiarach nie wikszych od
kilku mm. Pytki te s czone z czci non, wykonan z materiau o mniejszej
kruchoci, najczciej z pytk z wglikw spiekanych o znormalizowanych wymia-
rach pytek wieloostrzowych (rys. 8.102).
Narzdzia z polikrystalicznego syntetycznego diamentu s stosowane do tocze-
nia i frezowania aluminium, magnezu, miedzi, cynku i ich stopw, a take innych
stopw metali nieelaznych, gwnie z Si, wglikw spiekanych, porcelany i mate-
riaw ceramicznych, gumy, tworzyw sztucznych, drewna, materiaw kompozyto-
wych z tworzyw sztucznych i wkien szklanych, stopw srebra, zota i platyny oraz
wgla z du prdkoci skrawania. Narzdzia z polikrystalicznego syntetycznego
diamentu umoliwiaj uzyskanie bardzo gadkich powierzchni obrabianych ele-
mentw o R
a
= 0,41,7 m przy kilkudziesicio- do kilkusetkrotnym wzrocie licz-
by przedmiotw obrobionych jednym narzdziem w porwnaniu z narzdziami
941
metalurgii proszkw
Rysunek 8.101
Porwnanie twardoci i wytrzymaoci na zginanie rnych materiaw narzdziowych
(wedug katalogw firmy SandvikCoromant, Sandviken, Szwecja)
8_1i2 roz 9-11-02 15:32 Page 941
z wglikw spiekanych, ze wzgldu na znacznie mniejsze zuycie ostrza. Natomiast
polikrystaliczny syntetyczny diament nie nadaje si do skrawania stali. Ze wzgldu
na reaktywno chemiczn w wysokiej temperaturze wytwarzajcej si w czasie
skrawania, nastpuje dyfuzja wgla i jego grafityzacja w stali.
Oznaczenie grupy zastosowania supertwardych materiaw skrawajcych z dia-
mentu polikrystalicznego rozpoczyna si od liter DP, np. DPK01.
Polikrystaliczny syntetyczny diament jest rwnie stosowany na cigada do ci-
gnienia drutu ze stali nierdzewnych i kwasoodpornych, galwanizowanych stali w-
glowych, aluminium i miedzi oraz ich stopw, niklu, wolframu, molibdenu, a tak-
e innych materiaw. Zastosowanie tych cigade powoduje znaczne zwikszenie
wydajnoci pracy cignienia i polepszenia jakoci powierzchni drutw.
WASNOCI I ZASTOSOWANIE SPIEKANEGO AZOTKU BORU
Materiaem narzdziowym, ktry zyska powszechne zastosowanie w ostatnim
dziesicioleciu jest spiekany azotek boru BN o sieci regularnej. Narzdzia z regu-
larnego azotku boru s wykonywane podobnie, jak w przypadku polikrystaliczne-
go syntetycznego diamentu, w postaci pytek o gruboci 0,51 mm poczonych
dyfuzyjnie z pytk non z wglikw spiekanych (rys. 8.103). Twardo regularne-
go azotku boru jest mniejsza ni diamentu. W odrnieniu od polikrystalicznego
diamentu wykazuje on znaczn arowytrzymao, w zakresie temperatury do
1000C nie reagujc z metalami oraz stal i jest odporny na utlenianie.
Narzdzia ze spiekanego azotku boru s wykorzystywane do obrbki stali ulep-
szonych cieplnie, utwardzonego eliwa oraz stopw na osnowie niklu i kobaltu. Na-
rzdzia z regularnego azotku boru wykazuj przy tym znacznie wiksz trwao
od narzdzi z wglikw spiekanych, cermetali zawierajcych azotek tytanu oraz
materiaw ceramicznowglikowych (rys. 8.104 i 8.105). Umoliwia to stosowa-
nie duej prdkoci skrawania.
Oznaczenie grupy zastosowania materiaw skrawajcych z polikrystalicznego
azotku boru skada si z liter BN i symbolu grupy wedug tablicy 8.26, np.
BNM10.
942
Rysunek 8.102
Schemat pytek narzdziowych z polikrystalicznym syntetycznym diamentem
8_1i2 roz 9-11-02 15:32 Page 942
943
metalurgii proszkw
Rysunek 8.103
Schemat pytki narzdziowej z pytk z regularnego azotku boru
Rysunek 8.104
Porwnanie wasnoci skrawnych wglikw spiekanych i regularnego azotku boru; materia obrabiany: stal
o twardoci 65 HRC, p = 0,1 mm/obrt, a = 0,2 mm, VB = 0,15 mm
(wedug materiaw firmy Sumitomo Electric Industries Ltd., Itami, Hyogo, Japan)
8_1i2 roz 9-11-02 15:32 Page 943
Ostatnie doniesienia wskazuj, e w USA zsyntetyzowano podtlenek boru,
ktry okaza si twardszy od BN i rwnoczenie bardziej cigliwy od niego.
Materia ten jest taszy w produkcji od BN i nie wykluczone, e w najbliszej
przyszoci zyska techniczne znaczenie jako materia supertwardy.
944
Rysunek 8.105
Porwnanie wasnoci skrawnych materiaw ceramicznowglikowych i regularnego azotku boru;
materia obrabiany: eliwo szare o twardoci 54 HRC, p = 5 mm, VB = 0,3 mm (wedug H.K. Tnshoffa)
8_1i2 roz 9-11-02 15:32 Page 944
945
Architekci Ginter Behnisch i Frei Otto stworzyli konstrukcj namiotow dachu obiektw olimpijskich w Mona-
chium w 1972 roku (1). Elementy none konstrukcji dachowej stanowi liny stalowe o cznej dugoci 410 km,
natomiast 7 cm gruboci pyty polimetakrylanu metylu PMMA chroni przed deszczem i wiatrem, nie zasaniajc
naturalnego wiata, czynic pogodn, odpron atmosfer igrzysk, zakcon niestety brutalnie 5 wrzenia
1972 roku przez atak grupy Palestyczykw na druyn Izraela, co w efekcie kosztowao ycie 18 osb. Dach
o masie 3400 ton i powierzchni ok. 75 tysicy m
2
podtrzymywany jest przez stalowe maszty o wysokoci do 80
m (2). Stadion sportowy w Japonii pokryty jest natomiast politetrafluoroetylenem PTFE, a elementami nonymi
dachu s rwnie liny stalowe (3). Gigantyczna woliera z materiaw polimerowych o ksztacie wyliczonym na
Uniwersytecie w Bath w Anglii znajduje si w Ogrodzie Zoologicznym w Monachium (4). Dach pawilonu
Wenezueli na wystawie EXPO w Hanowerze wykonany z materiaw polimerowych rozchyla si lub zamyka
w zalenoci od pogody (5). Przezroczyste pyty poliwglanowe pokrywaj pasae przy obiektach handlowych
(6). The Millennium Dome na pwyspie North Greenwich w Londynie, zaprojektowany w 1999 roku, z trzech
stron jest otoczony Tamiz (7) i ma rednic 320 m i wysoko 50 m w centrum. Dwuwarstwowy dach zapobie-
gajcy kondensacji pary wykonany z wkien szklanych pokrytych politetrafluoroetylenem PTFE jest zawieszony
na 12 masztach stalowych o wysokoci 100 m i spoczywa na sieci o dugoci ponad 72 km kabli wykonanych
ze stali wysokowytrzymaej. Stalowa konstrukcja rurowa podtrzymuje dach stadionu w Seulu, gdzie odbyy si
Mistrzostwa wiata w Pice Nonej w roku 2002 (8). Pyty poliwglanowe wykorzystano na ciany salonu samo-
chodowego (9), na oson stadionu sportowego (10) oraz zadaszenie szklarni (11).
1 2
3
6
9
10 11
4
7
8
5
945
8_1i2 roz 9-11-02 15:32 Page 945
946 946
Okoo 200 zabiegw jest wymagane do wytworzenia buta. Eleganckie
buty wytwarzane s najczciej z rnych gatunkw skry bydlcej lub
cielcej. Buty sportowe i turystyczne niemal w caoci wytwarzane s
z materiaw polimerowych lub kompozytowych. Kada dyscyplina
sportowa wymaga innego obuwia, ze wzgldu na rnice si siy nacisku na
podoe, powtarzalno ruchw lub obcienie stawu skokowego.
Przykadowo buty skoczka wzwy wymagaj kolcw (2), a pikarza korkw (3).
Obuwie narciarskie wymaga cakowitego usztywnienia stopy oraz zabez-
pieczenia przed zimnem (1821). Damskie buty na wysokim obcasie szpilki,
czsto wytwarzane take z materiaw polimerowych skropodobnych, stay si
symbolem kobiecoci XX wieku (22). Wewntrz bardzo wskiego obcasa
umieszczony jest zwykle element metalowy lub kompozytowy o wymaganej
odpornoci na wyboczenie. But wspczesny (8) moe by wyposaany
w pompk w jzyku polepszajc wentylacj stopy, elektroniczny
wskanik szybkoci, warstwy amortyzujce w elastycznych
podeszwach i obcasie, w postaci poczonych kanaw
powietrznych, sznurowada przesuwajce si na
bloczkach oraz odpowiednio wzmocniony
napitek, bardzo elastyczne przyszwy
i wzmocniony nosek chronicy palce.
1
5
3
9
10
11
8
6
2
4
7
12
13
14
15
16
17
18 19 20 21
22
8_1i2 roz 9-11-02 15:32 Page 946
8.3. Materiay polimerowe
8.3.1. Oglna charakterystyka materiaw
polimerowych
HISTORYCZNY ROZWJ MATERIAW POLIMEROWYCH
Materiay polimerowe
*)
nale do jednej
z podstawowych grup materiaw inynier-
skich o rnorodnych wasnociach, dziki
ktrym znajduj zastosowanie w rnych
dziedzinach wspczesnej techniki, stano-
wic wane tworzywo dla inyniera kon-
struktora. Materiay polimerowe nie s kon-
kurencyjne, lecz komplementarne w stosun-
ku do pozostaych grup materiaw.
Na rysunku 8.106 przedstawiono histo-
ryczny rozwj rnych materiaw polimero-
wych, poczwszy od wynalezienia celuloidu
CN (azotanu celulozy) w drugiej poowie
XIX wieku, a rysunek 8.107 ilustruje wzrost
produkcji materiaw polimerowych w ostat-
nim pwieczu.
Do zalet materiaw polimerowych zali-
czane s: maa gsto, dua wytrzymao
mechaniczna w stosunku do masy, trwao,
odporno na czynniki atmosferyczne i ro-
dowiska aktywne, termostabilno, wasno-
ci elektryczne, cieplne oraz dua zdolno
ksztatowania gotowych produktw w sto-
sunkowo prostych procesach technologicz-
nych. Do wad materiaw polimerowych za-
licza si nisk odporno na pezanie, ogra-
niczony zakres temperatury dugotrwaego
uytkowania oraz problemy zwizane z pro-
cesami wtrnego wykorzystania i utylizacji
zuytych produktw i elementw konstruk-
cyjnych. Ta grupa materiaw inynierskich
947
*)
Z jzyka greckiego; poly znaczy wiele, a mer znaczy cz.
Rysunek 8.106
Historyczny rozwj waniejszych materiaw polimerowych
(pene nazwy w tabl. 8.31) (wedug K.G. Budinskiego)
8_3 roz 9-11-02 11:06 Page 947
jest cigle rozwijana, m.in. przez wprowadzenie dodatkw, modyfikacj procesu
wytwarzania oraz tworzenie nowych lub udoskonalanie stosowanych technologii
przetwrstwa i wytwarzania gotowych produktw.
OZNACZANIE MATERIAW POLIMEROWYCH
Materiay polimerowe obejmuj kilkanacie tysicy gatunkw rnicych si
chemicznie i morfologicznie, a przede wszystkim wasnociami. W zapisie penej
nazwy polimeru, jeli po przedrostku poli wystpuje wicej ni jedno sowo, to
sowa te powinno si uj w nawiasie, np. poli(akrylan butylu). W powszechnym
stosowaniu, zwaszcza jeli dotyczy to materiaw oglnie znanych, dopuszcza si
moliwo opuszczenia tego nawiasu, np. polichlorek winylu, zamiast poli(chlorek
winylu). Denie do uproszczenia zapisu niejednokrotnie dugich nazw, spowodo-
wao wprowadzenie skrtw. Oznaczenie konkretnego polimeru, oprcz skrtu
penej jego nazwy, zawiera moe informacje o jego wasnociach mechanicznych
i technologicznych zwizanych z przetwrstwem, postaci, sposobie wytwarzania,
rodzaju, postaci i udziale substancji pomocniczych lub napeniaczy hybrydowych
w nim zawartych.
W tablicach 8.318.38 podano zestawienia rnych materiaw polimerowych
i waciwych im skrtw pochodzcych z odpowiednich okrele w jzyku angiel-
skim. Skrty te s powszechnie stosowane i okrelone przez normy midzynarodo-
we, m.in. w normie PN-EN ISO 1043-1:2001 (polimery podstawowe), EN ISO
1043-2:2001 (napeniacze i materiay wzmacniajce), PN-EN ISO 1043-3:2001
948
Rysunek 8.107
Rozwj wiatowej produkcji materiaw polimerowych (opracowano wedug danych W. Szlezyngiera)
8_3 roz 9-11-02 11:06 Page 948
949
Tablica 8.31
Oznaczenia homopolimerw i polimerw naturalnych
Oznaczenie Nazwa materiau polimerowego Oznaczenie Nazwa materiau polimerowego
AF anilinaformaldehyd PET poli(tereftalan etylenu)
CA octan celulozy PEUR polieterouretan
CAB octanomalan celulozy PF fenolformaldehyd
CAP octanopropionian celulozy PHA akrylan fenylu
CF krezolformaldehyd PI poliimid
CH celuloza hydratyzowana, celofan PIB poliizobutylen
CMC karboksymetyloceluloza PIR poliizocyjanuran
CN azotan celulozy PMI polimetakryloimid
CP propionian celulozy PMMA poli(metakrylan metylu)
CSF kazeinaformaldehyd PMMI poli(Nmetylometakryloimid)
CTA trioctan celulozy PMP poli(4metylo1penten)
EC etyloceluloza PMS poli(metylostyren)
EP epoksyd, epoksy (ywica epoksydowa) PO poliolefina
MC metyloceluloza POB poliphydroksybenzoesan
MF melaminaformaldehyd POM poliacetal (polioksymetylen, poliformaldehyd)
PA poliamid (porwnaj tabl. 8.33) PP polipropylen
PAE poliaryloeter, polieter arylowy PPA poliftalamid
PAEK poliakryloeteroketon PPE poli(eter fenylenu)
PAI poliamidoimid PPOX poli(tlenek propylenu)
PAK poliakrylan PPS poli(sulfid fenylenu)
PAN poliakrylonitryl PPSU poli(sulfon fenylenu)
PAR poliarylan PPTA polipfenyleno-tereftaloamid (aramid)
PB polibuten PS polistyren
PBAK poli(akrylan butylu) PSU polisulfon
PBI polibenzimidazol PTFE politetrafluoroetylen
PBMI polibismaleimid PUR poliuretan
PBT poli(tereftalan butylenu) PVAC poli(octan winylu)
PC poliwglan PVAL poli(alkohol winylowy)
PCT poli(cykloheksanodimetylenotereftalan) PVB poli(winylobutyral)
PCTFE polichlorotrifluoroetylen PVC poli(chlorek winylu)
PDAP poli(ftalan diallilu) PVDC poli(chlorek winylidenu)
PDCPD polidicyklopentadien PVDF poli(fluorek winylidenu)
PE polietylen PVF poli(fluorek winylu)
PDMS polidimetylsiloksan PVFM poliwinyloformal
PEEK polieteroeteroketon PVK poliwinylokarbazol
PEEKK polieteroeteroketonoketon PVME poli(eter winylometylowy)
PEI polieteroimid PVP poliwinylopirolidon
PEK polieteroketon SI silikon
PEKEKK polieteroketonoeteroketonoketon SP poliester nasycony
PEKK polieteroketonoketon UF mocznik-formaldehyd
PEOX poli(tlenek etylenu) UP poliester nienasycony
PES polieterosulfon VF celuloza hydratyzowana, fibra
8_3 roz 9-11-02 11:06 Page 949
(plastyfikatory), PN-EN ISO 1043-4:2001 (rodki zmniejszajce palno), ISO
1629:1995 (kauczuki i gumy). W celu oznaczenia przedrostka poli dodaje si li-
ter P przed skrtem homopolimeru. W celu rozrnienia skadnikw o tej samej
literze pocztkowej stosuje si skrty dwuliterowe, np. poliakrylan PAK, a polia-
rylan PAR.
Kopolimery oznacza si podajc symbole skadnikw monomerycznych w ko-
lejnoci w jakiej wystpuj w penej nazwie, ktrej skrt jest tworzony. Z reguy za-
chowuje si kolejno zgodn ze zmniejszaniem si udziau masowego skadnikw
monomerycznych w kopolimerze. Wpenej nazwie kopolimeru oddziela si czni-
kami kolejne nazwy skadnikw (tabl. 8.32). W literaturze technicznej oraz nor-
mach sprzed 2000 roku zarwno w skrtach, jak i penych nazwach czsto stosuje
si kresk ukon / do oddzielania kolejnych nazw skadnikw kopolimerw.
950
Tablica 8.32
Oznaczenia kopolimerw
Oznaczenie Nazwa kopolimeru Oznaczenie Nazwa kopolimeru
ABAK akrylonitrylbutadienakrylan PFA polimeryczny perfluoroalkoksyloalkan
ABS akrylonitrylbutadienstyren PFEP perfluorowany etylenpropylen
ACS akrylonitrylchlorowany polietylenstyren SAN styrenakrylonitryl
AEPDS akrylonitryl/etylenpropylendien/styren SB styrenbutadien
AMA akrylonitrylmetakrylan SEPDM styrenetylen-propylen-dien
AMMA akrylonitrylmetakrylan metylu SMAH styrenbezwodnik maleinowy
ASA akrylonitrylstyrenakrylan SMAHB styrenbezwodnik maleinowybutadien
EBA etylenakrylan butylu SMMA styrenmetakrylan metylu
ECO etylencykloolefina SMS styrenmetylostyren
ECTFE etylenchlorotrifluoroetylen TFEHFPVDF tetrafluoroetylenheksafluoropropylenfluorek winylidenu
EEAK etylenakrylan etylu TFEPDD tetrafluoroetylenperfluoro(dioksol)
EFEP etylentetrafluoroetylenheksafluoropropen VCE chlorek winyluetylen
EMA etylenkwas metakrylowy VCEMAK chlorek winyluetylenakrylan metylu
E/P etylenpropylen VCEMMA chlorek winyluetylenmetakrylan metylu
ETFE etylentetrafluoroetylen VCEVAC chlorek winyluetylenoctan winylu
EVAC etylenoctan winylu VCMAK chlorek winyluakrylan metylu
EVOH etylenalkohol winylowy VCMAH chlorek winylubezwodnik maleinowy
FEP perfluoro(etylenpropen) VCMMA chlorek winylumetakrylan metylu
FF furanformaldehyd VCOAK chlorek winyluakrylan oktylu
LCP polimer ciekokrystaliczny VCVAC chlorek winyluoctan winylu
MBS metakrylanbutadienstyren VCVDC chlorek winyluchlorek winylidenu
MMABS metakrylan metyluakrylonitrylbutadienstyren VDFHFP fluorek winylidenuheksafluoropropylen
MPF melaminafenolformaldehyd
8_3 roz 9-11-02 11:06 Page 950
Po skrcie oznaczenia polimeru podstawowego podaje si niekiedy liczby i/lub
litery umoliwiajce odrnienie polimerw otrzymanych w wyniku polikondensa-
cji rnych substratw w danej serii homologicznej, np. rnych poliamidw (tabl.
8.33). W przypadku kopoliamidw symbole cyfrowe poszczeglnych skadnikw
poliamidowych oddziela si kresk ukon.
Mieszaniny polimerw oznacza si podajc skrty nazw polimerw podstawo-
wych, oddzielone znakiem + i umieszczajc ten skrt w nawiasie, np. mieszanin
polimetakrylanu metylu i terpolimeru akrylonitrylbutadienstyren oznacza si
skrtem (PMMA+ABS).
Skrty nazw polimerw podstawowych mona uzupenia (po czniku) do-
datkowymi symbolami w celu rozrnienia poszczeglnych modyfikacji polimeru,
np. PVCC to chlorowany poli(chlorek winylu), a PSHI to polistyren wysoko-
udarowy. Symbole te uwzgldniaj specjalne wasnoci oraz sposoby wytwarzania
951
Tablica 8.33
Oznaczenia niektrych poliamidw
Oznaczenie Nazwa polimeru
1)
PA 6 polimer kaprolaktamu
PA 66 polimer heksametylenodiaminy i kwasu adypinowego
PA 610 polimer heksametylenodiaminy i kwasu sebacynowego
PA 11 polimer kwasu 11aminoundekanowego
PA 12 polimer dodekanolaktamu
PA 66/610 polimer heksametylenodiaminy, kwasu adypinowego i kwasu sebacynowego
PA 6/12 kopolimer kaprolaktam/dodekanolaktam
PA 46 polimer tetrametylenodiaminy i kwasu adypinowego
PA 612 polimer heksametylenodiaminy i kwasu dekanodikarboksylowego
PA 63T polimer trimetyloheksametylenodiaminy i kwasu tereftalowego
1)
Wikszo poliamidw jest czsto nazywana nylonami, np. PA 66 to nylon 6.6
Tablica 8.34
Oznaczenie kopolimerw blokowych elastomerw termoplastycznych
Oznaczenie Nazwa materiau polimerowego Oznaczenie Nazwa materiau polimerowego
Telecheliczne kopolimery blokowe
ISI izoprenstyrenizopren SEBS styrenetylenbutylenstyren
SBS styrenbutadienstyren SIS styrenizoprenstyren
Segmentowe kopolimery blokowe
PEBA poli(etero blok amid) PESTEST poliestroester
PEEST polieteroester PESTUR poliestrouretan
PEESTUR polieteroestrouretan PEUR polieterouretan
8_3 roz 9-11-02 11:06 Page 951
952
Tablica 8.35
Oznaczenie wybranych kauczukw i termoplastycznych elastomerw
ABR
ACM
AEM
ANM
AU
BR
CIIR
CM
CO
CR
CSM
ECO
EPDM
EPM
EU
EU/AU
EVM
FFKM
FKM
FVMQ
FZ
GPO
IIR
IM
IR
MQ
NBR
NIR
NR
OT
PBR
PSBR
SBR
SIBR
TPA
TPE
TPEA
kauczuk akrylanowobutadienowy
kopolimer akrylanu etylu z niewielk iloci monomeru (kauczuk akrylowy)
kopolimer akrylanu etylu z etylenem
kopolimer akrylanu etylu z akrylonitrylem
kauczuk estrowouretanowy
kauczuk butadienowy
kauczuk izoprenowoizobutylenowy chlorowany (kauczuk chlorobutylowy)
polietylen chlorowany
kauczuk epichlorohydrynowy
kauczuk chloroprenowy (polichloropren)
polietylen chlorosulfonowany
kopolimer tlenku etylenu z chlorometylooksiranem
kopolimer etylenu z propylenem i wglowodorem dienowym
kopolimer etylenu z propylenem
kauczuk eterowouretanowy
kauczuk uretanowy poliestrowy/polieterowy
kopolimer etylenu z octanem winylu
kauczuk majcy wszystkie grupy fluorowe, fluoroalkilowe lub fluoroalkoksylowe w acuchu
kauczuk z grupami fluorowymi, fluoroalkilowymi lub fluoroalkoksylowymi w acuchu
kauczuk silikonowy zawierajcy grupy metylowe, winylowe i fluoroalkilowe
kauczuk majcy acuch P=N i grupy fluoroalkoksylowe doczone do atomw P
kopolimer tlenku propylenu i (2propenyloksy)metylu
kauczuk izoprenowoizobutylenowy (kauczuk butylowy)
poliizobutylen
kauczuk izoprenowy (poliizopren)
kauczuk silikonowy zawierajcy grupy metylowe
kauczuk butadienowoakrylonitrylowy (kauczuk nitrylowy)
kauczuk izoprenowoakrylonitrylowy
kauczuk naturalny, izoprenowy (poliizopren naturalny)
kauczuk polisiarczkowy zawierajcy take grupy CH
2
CH
2
OCH
2
OCH
2
CH
2
w acuchu
kauczuk butadienowowinylopirydynowy
kauczuk winylopirydynowobutadienowostyrenowy
kauczuk butadienowostyrenowy
kauczuk izoprenowobutadienowostyrenowy
termoplastyczny elastomer amidowy
termoplastyczny elastomer
termoplastyczny elastomer eterowoamidowy
Oznaczenie
1)
Nazwa materiau polimerowego
8_3 roz 9-11-02 11:06 Page 952
953
Tablica 8.35
(cig dalszy)
Oznaczenie
1)
Nazwa materiau polimerowego
TPE-E
TPO
TPU
VMQ
XBR
XCR
XSBR
termoplastyczny elastomer poliestrowy
termoplastyczny elastomer olefinowy
termoplastyczny elastomer uretanowy
kauczuk silikonowy zawierajcy grupy metylowe i winylowe
kauczuk karboksylowy butadienowy
kauczuk karboksylowy chloroprenowy
kauczuk karboksylowy butadienowostyrenowy
1)
Znaczenie ostatniej litery: M kauczuk o acuchu wglowym nasyconym typu polimetylenu,
O kauczuk zawierajcy wgiel i tlen w acuchu, Q kauczuk zawierajcy krzem i tlen w acuchu,
R kauczuk z nienasyconym acuchem wglowym, T kauczuk zawierajcy wgiel, tlen i siark w acuchu,
U kauczuk zawierajcy wgiel, tlen i azot w acuchu, Z kauczuk zawierajcy fosfor i azot w acuchu.
Tablica 8.36
Symbole okrelajce dodatkowe cechy charakterystyczne materiaw polimerowych
Symbol Znaczenie Symbol Znaczenie Symbol Znaczenie Symbol Znaczenie
B blok, blokowy I udarno O orientowany T termoutwardzalny
B bromowany jon jonomer P plastyfikowany T mocny
C chlorowany L liniowy R zwikszony, podwyszony U ultra, bardzo
D gsto L may, niski R rezol U nieplastyfikowany
E elastomer M redni S nasycony U nienasycony
E spieniony, spienialny M czsteczkowy S sulfonowany V bardzo
F gitki lub cieky N normalny T temperatura (odporno) W ciar
H duy, wielki, wysoki N nowolak T termoplastyczny X usieciowany, ulegajcy sieciowaniu
Oznaczenia szczeglnych wasnoci materiaowych
1)
twardoci (sztywnoci) struktury
R twarde (sztywne) F jednorodne tworzywo spienione (w skrcie: tworzywo spienione)
SR ptwarde SF pianki integralne lub strukturalne
F mikkie (elastyczne)
1)
Zaproponowane skrty (nie ujte dotychczas przez norm PN-EN), uwzgldniajce m.in. szczeglne wasnoci materiaw,
s stosowane dla uatwienia przekazu informacji. Oznaczenia spienionych materiaw polimerowych zawieraj dodatkowo
okrelenie twardoci i struktury materiau, np.: PURSRF spieniony poliuretan ptwardy,
PPSF strukturalny spieniony polipropylen.
Tablica 8.37
Oznaczenie spienionych materiaw polimerowych
8_3 roz 9-11-02 11:06 Page 953
polimerw (tabl. 8.36). Przed skrtem nazwy polimeru podstawowego nie naley
umieszcza adnych symboli.
W tablicy 8.39 przedstawiono natomiast struktury rnych grup chemicznych
wystpujcych w podstawowych jednostkach monomerycznych, od ktrych nazwy
uzyskuj poszczeglne materiay polimerowe.
954
Oznaczenie
1)
Rodzaj materiau Oznaczenie
1)
Posta materiau
B bor B kulki, pereki, granulki
C wgiel
2)
C krajanka, wiry, cinki
C1 koks D mczka, proszek, wir
G szko F wkno, kaczki
K kreda (wglan wapnia) G zmielona, rozdrobniona
L celuloza H krysztay woskowate (wiskery)
M mineray, metale
2)
K dzianina
M1 tlenek aluminium L wknina, warstwa
M2 brz M mata
M5 stal nierdzewna N wknina, woal
P mika P papier, folia
Q krzemionka R wkno cignione (rowing), yka
R poliamid aromatyczny S patki, uski, wkienka
S syntetyczny, organiczny
2)
T dzianiny, sznur
T talk V kord
W drewno
2)
W tkanina, skrawki
X nieokrelony X nieokrelona
Z2 materia regenerowany Y przdza
Z3 materia pouytkowy Z inna
1)
Skrty szczegowe tworzy si przez poczenie oznacze okrelajcych rodzaj i posta materiau
(np. wkno szklane GF, tkanina syntetyczna SW).
2)
Skrty tych materiaw mona dodatkowo uzupenia liczb lub liter (np. fluorek wapnia M4, grafit CG)
lub mona dodatkowo wprowadza znormalizowane skrty powszechnie stosowanych materiaw tradycyjnych
(np. stal ST, aluminium Al, bawena CD). Dla materiaw jednoznacznie okrelonych chemicznie mona poda
ich wzr sumaryczny (np. baryt BaSO
4
, biel tytanowa TiO
2
).
Dodatki polimerowe, ktre nie s czci skadow mieszanin (np. PTFE, silikony) traktuje si jak substancje pomocnicze.
Oznaczenie struktury materiau jest konieczne wwczas, gdy nie mona w sposb jednoznaczny okreli jego nazwy.
Materiay specjalne mona oznaczy przez wykorzystanie okrelonych norm (np. konstrukcje wkiennicze, spoiwa,
rodki poprawiajce przyczepno, rozmiary czstek).
Tablica 8.38
Oznaczenie substancji pomocniczych w zalenoci od rodzaju i postaci
8_3 roz 9-11-02 11:06 Page 954
955
grupa benzimidazolowa
grupa karboksylowa
Tablica 8.39
Struktury chemiczne niektrych grup wystpujcych w materiaach polimerowych (R rodnik)
(opracowano wedug danych L.L. Clements)
8_3 roz 9-11-02 11:06 Page 955
956
Tablica 8.39
(cig dalszy)
8_3 roz 9-11-02 11:06 Page 956
KLASYFIKACJA MATERIAW POLIMEROWYCH
Materiay polimerowe mona sklasyfikowa ze wzgldu na rne kryteria. Ze
wzgldu na wasnoci reologiczne zwizane z procesami technologicznymi prze-
twrstwa, materiay polimerowe dzieli si na elastomery i plastomery (tabl. 8.40).
Elastomery to materiay polimerowe, ktre przy maych napreniach wykazuj du-
e odksztacenie (do 1000%), gdy ich temperatura zeszklenia jest nisza od tem-
peratury pokojowej, a wic zakres temperatury uytkowania znajduje si w stanie
wysokosprystym. Materiay polimerowe wykazujce bardzo mae odksztacenia
(mniejsze ni 1%) nazywane s plastomerami, a zaliczaj si do nich termoplasty
(amorficzne i krystaliczne) i duroplasty (chemoutwardzalne i termoutwardzalne).
Na rysunku 8.108 podano klasyfikacj uwzgldniajc reakcje otrzymywania
i struktur materiaw polimerowych.
Materiay polimerowe mona sklasyfikowa w trzech grupach zastosowa:
masowe (np. PE, PP, PVC, PS),
konstrukcyjne (np. ABS, PBT, PET, PA, POM, PC, PMMA, PPS),
specjalne (np. o duej wytrzymaoci PAEK, PI, przewodzce prd elektryczny,
wzmacnianie wknami, biodegradowalne).
Na rysunku 8.109 podano orientacyjne udziay podstawowych grup materiaw
polimerowych w ich oglnej produkcji.
957
Grupa
Podstawowe wasnoci
Charakterystyka struktury
Czynniki wpywajce
na wasnoci
Typowe
przykady
1)
mechaniczne cieplne
Termoplasty
sztywne
w temperaturze
pokojowej
odwracalne
miknienie
w wyniku
ogrzania
i pynicia
sztywne
acuchy
budowa acuchw
polimerowych,
masa czsteczkowa,
rozgazianie
PS, ABS,
SAN, PC,
PPE, PSU
czciowa
krystalizacja
2)
j.w., stopie
krystalicznoci zaley
od usieciowania
struktury
PE, PP, PA
2)
,
PVAC, SP
2)
,
PPS
Elastomery
elastyczne
w temperaturze
pokojowej
zwikszajca
si tendencja
do pynicia
z grzaniem
elastyczne acuchy, czciowo
skrystalizowane, obecne
acuchy rozgazione
i nieznacznie usieciowane
budowa acuchw
polimerowych,
masa czsteczkowa,
stopie usieciowania
guma
naturalna,
rne gumy
syntetyczne
Duroplasty
sztywne
w temperaturze
pokojowej
bez miknienia
w wyniku grzania
po pocztkowym
formowaniu
chemicznie silne usieciowanie
reaktywne skadniki
uzupeniajce
i wzmacniajce
PF, UF, MF,
UP, EP
1)
Pene nazwy materiaw polimerowych podano w tablicach 8.31 i 8.32.
2)
Gatunki przezroczyste s amorficzne.
Tablica 8.40
Klasyfikacja materiaw polimerowych (opracowano wedug N.A. Watermana)
8_3 roz 9-11-02 11:06 Page 957
8.3.2. Budowa chemiczna materiaw polimerowych
RODZAJE CZSTECZEK POLIMERW
Materiaami polimerowymi s wieloskadnikowe zwizki chemiczne zoone
z polimeru oraz z co najmniej jednego dodatku takiego jak: stabilizator, plastyfi-
kator, napeniacz, antyutleniacz, barwnik, pigment, antystatyk, antypiren, no-
nik. Polimery jako zwizki wielkoczsteczkowe (masa czsteczkowa >10000) po-
wstaj w wyniku poddania syntezie chemicznej wielu powtarzalnych jednostek
958
Rysunek 8.108
Klasyfikacja materiaw polimerowych w zalenoci od reakcji ich otrzymywania oraz struktury
8_3 roz 9-11-02 11:06 Page 958
strukturalnych zwanych podstawowymi jednostkami monomerycznymi (monome-
rami) (porwnaj rys. 2.9). Reakcje bdce podstaw syntezy, prowadzce do po-
wstawania polimerw, s nazywane polireakcjami. W zalenoci od typu syntezy
chemicznej i jej warunkw, dodatkw substancji pomocniczych ksztatujcych pro-
ces syntezy, a take rodzaju wykorzystanego monomeru uzyskuje si odpowiedni
struktur oraz zesp wasnoci danego polimeru.
W budowie chemicznej podstawowej jednostki monomerycznej polimeru
uczestnicz takie pierwiastki jak wgiel, wodr, tlen, azot, chlor, fluor, siarka
i krzem, pomidzy ktrymi wystpuj wizania kowalencyjne (tabl. 8.41). Budow
makroczsteczki mona zaliczy do struktur jedno-, dwu- lub trjwymiarowych
w zalenoci od funkcyjnoci podstawowej jednostki monomerycznej, czyli stopnia
zdolnoci do reakcji. Przebieg syntezy podstawowych jednostek monomerycznych
jest moliwy tylko w przypadku, gdy zawieraj co najmniej dwie zdolne do reakcji
grupy funkcyjne takie jak: NH
2
, COOH, OH lub wizania wielokrotne C=C al-
bo piercie (np. benzenowy). Dwufunkcyjne podstawowe jednostki monomerycz-
ne w wyniku polireakcji acuchowych tworz liniowe (acuchowe, jednowymia-
rowe) czsteczki, podczas gdy trj- i wicej funkcyjne umoliwiaj utworzenie
struktur wielowymiarowych, rozgazionych w wyniku polireakcji stopniowych
959
Rysunek 8.109
Orientacyjne udziay podstawowych grup materiaw polimerowych w ich oglnej produkcji
(opracowano wedug K.G. Budinskiego)
8_3 roz 9-11-02 11:06 Page 959
(rys. 8.110). Atomy wgla tworz acuchy liniowe przez zgicie lub skrcenie
w trzech kierunkach (rys. 8.111), w wyniku czego powstaje struktura wielkocz-
steczkowa rozbudowana w przestrzeni (rys. 8.112).
960
Wizanie
Energia wizania,
kJ/(gmol)
Wizanie
Energia wizania,
kJ/(gmol)
Wizanie
Energia wizania,
kJ/(gmol)
CN nitril 875 CH etylen 444 S=S 318
CC 837 CH metan 410 SiH 314
C=O 728 SiO 373 SiC 293
C=C 607 CO 364 CN nitrometan 285
CS 540 SH 364 CS 276
CC aromatyczne 519 NH 352 OO nadtlenek 268
CH acetylen 507 CC alifatyczne 335 NN hydrazyna 155
CF 498 CO eter 331
OH 460 CCl 327
Tablica 8.41
Energia wizania w czsteczkach organicznych (opracowano wedug J.H. DuBoisa i F.W. Johna)
Rysunek 8.110
Schemat polimerw o strukturze a) liniowej, b) rozgazionej, c) usieciowanej
8_3 roz 9-11-02 11:06 Page 960
961
Rysunek 8.112
Schemat spltanych
i skrconych acuchw
w strukturze materiaw
polimerowych
Rysunek 8.111
Schemat a)c) tworzenia si w polimerach acuchw liniowych o rnych ksztatach (krawdzie stokw
wskazuj moliwe pooenie nastpnych atomw wgla) (wedug D.R. Askelanda), d) makroczsteczki polimeru
zoonej z jednego acucha liniowego o zoonym ksztacie (wedug L.R.G. Treloara)
8_3 roz 9-11-02 11:06 Page 961
Oglny podzia czsteczek polimerw przedstawiono na rysunku 8.113.
Poszczeglne makroczsteczki w polimerach poczone s ze sob w acuch
znacznie sabszymi wizaniami wtrnymi, ktre mog by silniejsze w przypadku
(rys. 8.114):
usieciowania, polegajcego na utworzeniu silnych wiza midzy makrocz-
steczkami, np. w jonomerach (porwnaj tabl. 8.49),
usztywniania acucha, na skutek wystpowania rwnomiernie powtarzajcych
si wiza poprzecznych, czcych makroczsteczki w podwjne acuchy.
Wzalenoci od ksztatu i budowy makroczsteczek oraz wiza midzy nimi,
polimery dziel si na:
liniowe,
liniowe z rozgazieniami,
nieznacznie usieciowane z wizaniami poprzecznymi,
silnie usieciowane.
962
Rysunek 8.113
Schematyczna klasyfikacja wasnoci czsteczek polimerw
8_3 roz 9-11-02 11:06 Page 962
Polimery liniowe s zbudowane z monomerw z dwoma aktywnymi wizaniami
(rys. 8.110a), poczonych liniowo w acuch siami van der Waalsa. Polimery te
s termoplastyczne (termoplasty). Daj si atwo wyciga w wysokowytrzymae
wkna, jak np. poliamidy, w tym nylon. Do polimerw liniowych nale take po-
lietylen, polichlorek winylu, polipropylen oraz polistyren.
Polimery silnie usieciowane powstaj z monomerw, majcych wicej ni dwa
aktywne wizania (rys. 8.110c), w wyniku czego powstaj czsteczki dwu- lub trj-
wymiarowe. Utworzona w ten sposb silna struktura zapobiega miknieniu tych
materiaw podczas podgrzewania i decyduje o tym, e stanowi polimery utwar-
dzalne (duroplasty). Do polimerw utwardzalnych nale ywice: fenolowofor-
maldehydowa (bakelit), epoksydowa i poliestrowa.
Polimery rozgazione i nieznacznie usieciowane pod wzgldem struktury i wa-
snoci wykazuj porednie pooenie midzy podanymi uprzednio.
963
Rysunek 8.114
Schemat wiza wtrnych midzy acuchami w polimerach krystalicznych, usieciowanych i z usztywnionymi
acuchami (opracowano wedug H.F. Marka)
8_3 roz 9-11-02 11:06 Page 963
964 964
1
6
8
9
10
2
3
7
4
5
11
13
12
8_3 roz 9-11-02 11:06 Page 964
965 965
Kauczuk naturalny znali Majowie i Aztekowie. Mleczko kauczukowe spuszczone z drzew kauczukowych (1) pod-
grzewali i wykonywali z niego piki do gry. Hiszpanie po podbiciu Ameryki Poudniowej uywali kauczuku do pro-
dukcji paszczy przeciwdeszczowych dla onierzy. Francuz Charles de Condamine w XVIII wieku, jako pierwszy,
przywiz kauczuk do Europy. Joseph Priestley nada nazw rubber (angielska nazwa kauczuku), gdy w 1770
roku uy kauczuku do wycierania ladw owka (rubber out - wyciera, wymazywa). Szkot Charles Macintosh
opracowa paszcz deszczowy zwany macintoshem z kauczuku dwustronnie pokrytego warstw taniej tkaniny
ubraniowej. Charles Goodyear z Filadelfii w USA w poowie XIX wieku zmiesza kauczuk z siark, a nastpnie go
podgrza, opracowujc w ten sposb proces wulkanizacji, ktrego wynikiem jest ebonit oraz guma. Pod koniec
XIX wieku Michelin we Francji, Dunlop w Anglii oraz Goodrich w USA opanowali cao produkcji opon
pneumatycznych w wiecie. Kauczukowce naturalnie rosn gwnie w Brazylii, ale w roku 1876 sadzonki tych
drzew przewieziono do Anglii i nastpnie rozesano do rejonw Imperium Brytyjskiego o odpowiednim klimacie,
w celu rozpoczcia produkcji kauczuku. W wyniku tego, obecnie spord ok. 4 mln ton rocznej produkcji kauczuku,
ok. 90% pochodzi z Malezji i innych krajw Azji poudniowo-wschodniej. W wyniku konkursu na zastpienie bil
bilardowych z koci soniowej innym tworzywem, w roku 1860 John Wesley Hyatt zdoby 10 tys. dolarw
nagrody, wytwarzajc celuloid przez rozpuszczenie celulozy - wielocukru rolinnego, w roztworze kamfory
i alkoholu etylowego, jako pierwszy materia polimerowy termoplastyczny, a w 1907 roku Belg Leo Backeland
w USA wynalaz pierwszy materia polimerowy termoutwardzalny, ktry od swego nazwiska nazwa
bakelitem. Te wydarzenia zapocztkoway dynamiczny rozwj materiaw polimerowych, zwanych czsto,
cho najpewniej niesusznie, tworzywami sztucznymi, poniewa nazwa ta moe by adekwatna do wszystkich
materiaw inynierskich, ktre przecie te nie wystpuj w naturze. Obecnie produkowanych jest bardzo wiele
gatunkw materiaw polimerowych (2)(22) stosowanych w rnych postaciach i do wytwarzania bardzo
wielu produktw.
15
18
19
14
20
21
22
16
17
8_3 roz 9-11-02 11:06 Page 965
IZOMERYZM POLIMERW
Podobnie jak w przypadku wglowodorw, polimery makroczsteczkowe ce-
chuj si izomeryzmem, polegajcym na rnych moliwociach usytuowania rod-
nikw (podstawnikw) w strukturze acuchw czsteczek polimerw o takim sa-
mym skadzie chemicznym.
Stereoizomeryzm odpowiada sytuacji, w ktrej monomery w acuchu makro-
czsteczki s poczone w takim samym porzdku (pocztek z kocem monome-
ru) lecz rni si przestrzennym rozmieszczeniem atomw i rodnikw w poszcze-
glnych monomerach. Jeeli wszystkie rodniki (podstawniki) wystpuj po tej sa-
mej stronie paszczyzny acucha polimer jest izotaktyczny (rys. 8.115a)
*)
, gdy
w polimerze syndiotaktycznym rodniki wystpuj regularnie po obu stronach pasz-
czyzny acucha (rys. 8.115b), a w polimerze ataktycznym rodniki wystpuj niere-
gularnie po obu stronach paszczyzny acucha (rys. 8.115c).
Izomeryzm geometryczny moe wystpowa w polimerach utworzonych z mo-
nomerw majcych podwjne wizania midzy acuchem atomw wgla. Rodnik
(podstawnik) i atom podstawowy mog by przyczone odpowiednio do kadego
z atomw wgla, tworzc podwjne wizanie, z tej samej strony (cis) lub ze strony
przeciwnej (trans).
966
Rysunek 8.115
Struktura makroczsteczek
polimerw:
a) polimer izotaktyczny,
b) polimer syndiotaktyczny,
c) polimer ataktyczny;
R rodnik
*)
W roku 1963 Woch G. Natta uzyska nagrod Nobla w dziedzinie chemii za opracowanie
technologii polimeryzacji polimerw izotaktycznych z udziaem katalizatora wynalezionego
przez Niemca K. Zieglera, ktry za to uzyska nagrod Nobla w tym samym roku.
8_3 roz 9-11-02 11:07 Page 966
HOMOPOLIMERY I KOPOLIMERY
Homopolimery s utworzone przez makroczsteczki zawierajce acuchy po-
limerowe utworzone przez pojedyncze powtarzajce si podstawowe jednostki mo-
nomeryczne, ktre mona oznaczy jako A. Wwczas acuch homopolimeru ma
sekwencj AAAAAA...
Kopolimery s utworzone z makroczsteczek, ktre maj acuchy utworzone
z dwch lub kilku typw rnicych si budow chemiczn powtarzajcych si
podstawowych jednostek monomerycznych, ktre mona oznacza odpowiednio
jako A, B, C itd., wystpujcych w rnych sekwencjach (rys. 8.116) waciwych
dla rnych typw kopolimerw:
statystycznych (bezadnych), w ktrych podstawowe jednostki monomeryczne
o rnej budowie chemicznej s statystycznie umieszczone w acuchach poli-
merowych o sekwencji ABAABABBBAA... (rys. 8.116a),
przemiennych, w ktrych podstawowe jednostki monomeryczne o rnej budo-
wie chemicznej s uoone w uporzdkowany sposb, na przemian w acuchu
polimerowym o sekwencji ABABABA... (rys. 8.116b),
blokowych, w ktrych podstawowe jednostki monomeryczne o rnej budowie
chemicznej s uoone w acuchach polimerw w relatywnie dugich blokach
uoonych odpowiednio z takich samych podstawowych jednostek monome-
rycznych, o sekwencji acucha polimerowego AAAAABBBBBB... co mo-
na rwnie zapisa jako A
x
B
y
A
x
B
y
A
x
... (rys. 8.116c), przy czym w kopolime-
rach blokowych segmentowych o strukturze acuchowej, sekwencja blokw jest
967
podstawowe jednostki monometryczne:
typ A typ B
Rysunek 8.116
Sekwencje podstawowych
jednostek monomerycznych
w kopolimerach
a) statystycznych
(bezadnych),
b) przemiennych,
c) blokowych,
d) sczepionych
(opracowano wedug
W.G. Moffatta,
G.W. Pearsalla i J. Wulffa)
8_3 roz 9-11-02 11:07 Page 967
powtarzalna [A
x
B
y
]
n
[A
x
B
y
]
n
, natomiast dla kopolimerw blokowych telechelicz-
nych charakterystyczne jest umiejscowienie kocowych blokw czsteczek tego
samego rodzaju po obu stronach homopolimerycznego lub kopolimerycznego
bloku rodkowego w makroczsteczce wedug sekwencji A
x
B
y
A
x
B
y
A
x
... lub
A
x
(BC)
y
A
x
(BC)
y
A
x
...,
sczepionych, w ktrych z gwnym dugim acuchem polimerowym zoonym
z podstawowych jednostek monomerycznych o takiej samej budowie chemicz-
nej sczepione s acuchy polimerowe zoone z podstawowych jednostek mo-
nomerycznych o innej budowie chemicznej (rys. 8.116d), ktrych struktur sie-
ciow mona przedstawi jako AAAAAAAAAAAAAA...
B B B
B B B
B B B
. . .
. . .
. . .
czenie monomerw w makroczsteczki nastpuje podczas polireakcji (rys.
8.117):
polimeryzacji midzy monomerami tego samego typu, zwanymi homopolimera-
mi, o wizaniu nienasyconym podwjnym, np. w polietylenie
(8.2)
968
Rysunek 8.117
Schemat polireakcji:
a) polimeryzacji,
b) polikondensacji,
c) poliaddycji
8_3 roz 9-11-02 11:07 Page 968
kopolimeryzacji midzy dwoma lub wicej rnymi rodzajami monomerw, np.
w bipolimerach w tym syntetycznych kauczukach, jak styrenbutadien BS, lub
terpolimerach midzy trzema rnymi rodzajami monomerw, np. takimi jak
akrylonitrylbutadienstyren ABS, stosowany np. na hemy i obudowy telefo-
nw, lub bipolimerach, takich jak chlorek winyluoctan winylu VCVAC
(8.3)
polikondensacji, w przypadku gdy w monomerze nie wystpuje wizanie niena-
sycone, a w wyniku reakcji powstaje produkt uboczny, taki jak woda, jak np.
podczas powstawania bakelitu z fenolu, lub poliamidu PA 66 (nylonu 6.6)
(8.4)
poliaddycji, tj. polireakcji o cechach polimeryzacji i polikondensacji, lecz bez
wydzielania si produktu ubocznego, w ktrej czsto uczestnicz dwa rne mo-
nomery, a proces przebiega stopniowo, czsto z przegrupowaniem atomw
w czsteczce monomeru, umoliwiajcym wzrost acucha polimeru; typowymi
przykadami s reakcje otrzymywania poliuretanw, ywic epoksydowych lub
polikaproamidu stanowicego podstaw do otrzymywania poliamidw, a take
metylofenolu
(8.5)
969
m
n
8_3 roz 9-11-02 11:07 Page 969
Niektre polimery mona uzyskiwa w wyniku modyfikacji polimerw natural-
nych (np. pochodnych celulozy).
Wprzypadku wykorzystania (m + n) atomw siarki do pocze midzy acu-
chami, w procesie wulkanizacji uzyskuje si zmienne wasnoci elastyczne termo-
utwardzalnego kauczuku
(8.6)
Przy zbyt duej liczbie takich pocze powstaje natomiast kruchy i twardy ebonit.
Proces otrzymywania polimerw nie zawsze przebiega na podstawie tylko jed-
nego typu polireakcji, lecz moe czy nawet wszystkie jednoczenie lub w zale-
noci od etapu syntezy zmienia jej typ. W zalenoci od liczby rnych uytych
wykorzystanych podstawowych jednostek monomerycznych rozrnia si bi-, ter-,
kwater- ... polimery, np. terpolimer akrylonitrylbutadienstyren ABS. W zaleno-
ci od liczby blokw, wyrnia si kopolimery di-, tri-, tetra- ... blokowe, np. kopo-
limer tetrablokowy styrenetylenbutylenstyren SEBS.
Polimeryzacja i kopolimeryzacja nale do polireakcji acuchowych, nato-
miast polikondensacja i poliaddycja do polireakcji stopniowych.
POLIMERY WGLOWODOROWE
Wgiel i wodr tworz struktur licznych polimerw wglowodorowych, stano-
wicych wan cz materiaw termoplastycznych. W wielu z nich podstawowa
jednostka monomeryczna jest bardzo prosta, na czele z najprostsz wystpujc
w polietylenie PE, w ktrym wielokrotnie powtarza si
(8.7)
gdzie n jest du liczb naturaln.
W polietylenie ta jednostka jest poczona wizaniami kowalencyjnymi w du-
gie acuchy liniowe lub rozgazione. Std te polietylen jest wanym materiaem
polimerowym termoplastycznym o duej masie czsteczkowej i duej gstoci.
970
(m + n)S (S)
m
(S)
n
8_3 roz 9-11-02 11:07 Page 970
Bardziej zoona jest podstawowa jednostka monomeryczna polipropylenu PP:
(8.8)
Polimery wglowodorowe mog mie jeszcze bardziej skomplikowane podsta-
wowe jednostki monomeryczne, jak np. guma naturalna:
(8.9)
Struktury chemiczne innych polimerw wglowodorowych przedstawiono w ta-
blicy 8.42.
POLIMERY O ACUCHACH WGLOWYCH
Wikszo polimerw nie jest wglowodorowymi, bowiem w wielu z nich
oprcz wgla i wodoru wystpuje kilka innych pierwiastkw (porwnaj rozdz.
2.2.3). Do heteroatomw zawartych w podstawowych jednostkach monomerycz-
nych tworzcych acuchy gwne polimerw nale Cl, F, O i N. Jednym z naj-
prostszych niewglowodorowych polimerw o acuchach wglowych jest polite-
trafluoroetylen PTFE, ktry powstaje przez substytucj atomw H przez atomy
F w podstawowej jednostce monomerycznej polietylenu PE:
(8.10)
Polimetakrylan metylu PMMA ma bardziej skomplikowan struktur chemiczn:
971
8_3 roz 9-11-02 11:07 Page 971
972
Materia polimerowy
Temperatura, C
Struktura
monomeru
zeszklenia T
g
topnienia T
t
Polietylen PE
o duej gstoci PEHD 9020 137
o maej gstoci PELD 11020 115
Polipropylen PP
ataktyczny 18 176
izotaktyczny 10 176
Poliizobutylen PIB
7060 128
Poliizopren IR
cis (kauczuk naturalny) 73 28
trans (gutaperka) ... ...
Poli(4-metylo-1-penten) PMP
29 250
Polibutadien BR (kauczuk butadienowy)
syndiotaktyczny 90 154
izotaktyczny 90 120
Polistyren PS
ataktyczny 100105
1)
izotaktyczny 100105 240
1)
Stopie krystalicznoci nie przekracza 5%.
Nie podano temperatury T
t
dla ladowego udziau fazy krystalicznej.
Tablica 8.42
Struktury chemiczne oraz temperatury zeszklenia i topnienia wybranych termoplastycznych polimerw
wglowodorowych (opracowano wedug danych L.L. Clements)
8_3 roz 9-11-02 11:07 Page 972
(8.11)
Inne polimery niewglowodorowe o acuchach wglowych podano w tablicy
8.43.
973
Materia
polimerowy
Temperatura, C
Struktura
monomeru
zeszklenia Tg topnienia Tt
Poli(chlorek winylu)
PVC
87 212
Poli(fluorek winylu)
PVF
20 200
Poli(chlorek winylidenu)
PVDC
17 198
Poli(fluorek winylidenu)
PVDF
35 ...
Politetrafluoroetylen
PTFE
97126 327
Polichlorotrifluoroetylen
PCTFE
45 220
Polichloropren
(kauczuk chloroprenowy
lub neopren) CR
50 80
Tablica 8.43
Struktury chemiczne oraz temperatury zeszklenia i topnienia wybranych niewglowodorowych
termoplastycznych polimerw o acuchach wglowych (opracowano wedug danych L.L. Clements)
8_3 roz 9-11-02 11:07 Page 973
POLIMERY HETEROACUCHOWE
Innymi pierwiastkami wystpujcymi oprcz wgla w acuchach gwnych po-
limerw heteroacuchowych s O, N, S i Si. Tlen i siarka maj po dwa, natomiast
azot trzy wizania. Krzem (wystpujcy w silikonach) podobnie jak wgiel wyka-
zuje 4 wizania tetraedryczne, lecz nie tworzy dugich acuchw oraz trjwymia-
rowych struktur typowych dla wgla.
Polimery heteroacuchowe s czsto mocniejsze i maj wysz odporno
temperaturow ni polimery o acuchach wglowych. Wanym materiaem poli-
merowym heteroacuchowym szeroko stosowanym jest jeden z poliamidw PA 66
(nylon 6.6):
974
Materia polimerowy
Temperatura, C
Struktura
monomeru
zeszklenia T
g
topnienia T
t
Poliakrylonitryl
PAN
104130 317
Poli(alkohol winylowy)
PVAL
85 258
Poli(octan winylu)
PVAC
29 ...
Poliwinylokarbazol
PVK
150208 ...
Poli(metakrylan metylu) PMMA
syndiotaktyczny 3 105120
izotaktyczny 3 45
Tablica 8.43
(cig dalszy)
8_3 roz 9-11-02 11:07 Page 974
(8.12)
Krzem i tlen tworz acuchy gwne silikonw, ale nawet w przypadku acu-
chw nieorganicznych, wgiel wystpuje w podstawowych jednostkach monome-
rycznych nie uczestniczc w tworzeniu acuchw gwnych. Jednym z typowych
silikonw jest polidimetylsiloksan PDMS:
(8.13)
Silikony s zwykle stosowane jako kleje, smary, szczeliwa i elastomery. Struktu-
ry innych polimerw heteroacuchowych podano w tablicy 8.44.
POLIMERY ZAWIERAJCE PIERCIENIE AROMATYCZNE
Wstrukturze wielu polimerw wystpuj piercienie aromatyczne, zwane take
piercieniem benzenowym lub grup fenylow, utworzonym przez 6 atomw wgla
alternatywnie z dwoma lub jednym wizaniem midzy nimi:
(8.14)
Piercienie aromatyczne wystpuj w acuchach gwnych wysokotemperatu-
rowych polimerw termoplastycznych, istotnie wpywajc na wasnoci materiaw
polimerowych. Struktur kilku podstawowych wysokotemperaturowych polimerw
termoplastycznych przedstawiono w tablicy 8.45.
975
8_3 roz 9-11-02 11:07 Page 975
Piercienie aromatyczne mog by rwnie doczone jako czci podstawo-
wych jednostek monomerycznych w innych grupach polimerw, np. w dosy pro-
stych polimerach wglowodorowych, gdy piercie aromatyczny jest utworzony
wycznie przez atomy wgla i wodoru, jak w wanym polimerze termoplastycz-
nym jakim jest polistyren PS:
976
Materia polimerowy
Temperatura, C
Struktura monomeru
zeszklenia T
g
topnienia T
t
Polioksyetylen
PEOX
6727 6272
Polioksymetylen
POM
85 175
Poliamid PA
PA 6 (nylon 6) 50 215
PA 610 (nylon 6/10) 40 227
Poli(tereftalan etylenu)
PET
69 265
Poliwglan
PC
150 265
Kauczuk silikonowy
zawierajcy grupy
metylowe MQ
123 54
Tablica 8.44
Struktury chemiczne oraz temperatury zeszklenia i topnienia wybranych polimerw
termoplastycznych heteroacuchowych (opracowano wedug danych L.L. Clements)
8_3 roz 9-11-02 11:07 Page 976
977
Materia polimerowy
Temperatura, C
Struktura monomeru
zeszkleniaT
g
topnienia T
t
Polipfenyleno
tereftaloamid
(aramid) PPTA
375 640
Polieteroeteroketon
PEEK
143 334
Poli(sulfid fenylenu)
PPS
85 285
Poliamidoimid
PAI
277289
1)
Polieterosulfon
PES
225
1)
Polieteroimid
PEI
215
1)
Polisulfon
PSU
193
1)
Poliimid (termoplastyczny)
PI
280330
1)
1)
Stopie krystalicznoci nie przekracza 5%. Nie podano temperatury T dla ladowego udziau fazy krystalicznej.
t
Tablica 8.45
Struktury chemiczne oraz temperatury zeszklenia i topnienia wybranych wysokotemperaturowych polimerw
termoplastycznych (opracowano wedug danych L.L. Clements)
8_3 roz 9-11-02 11:07 Page 977
(8.15)
POLIMERY ROZGAZIONE I USIECIOWANE
O ile polimery liniowe zawieraj acuchy gwne zoone z podstawowych
jednostek monomerycznych poczonych ze sob wizaniami kowalencyjnymi po
jednej z kadej strony, co jest charakterystyczne dla materiaw polimerowych ter-
moplastycznych, o tyle w polimerach utwardzalnych (duroplastach) powstaje struk-
tura w postaci trjwymiarowej sieci wiza kowalencyjnych. W tablicy 8.46 przed-
stawiono przykady polimerw termoutwardzalnych, ktre maj zwykle wysz
odporno temperaturow ni termoplasty. Wasnoci porednie maj polimery
nieznacznie usieciowane, o sztywnych acuchach, takie jak elastomery i gumy.
ZNACZENIE DODATKW I RODKW POMOCNICZYCH
W MATERIAACH POLIMEROWYCH
Wasnoci mechaniczne i uytkowe polimerw poprawia si take przez wpro-
wadzenie dodatkw i rodkw pomocniczych takich jak: stabilizatory promieniowa-
nia nadfioletowego, antyutleniacze, barwniki, pigmenty, napeniacze proszkowe
(kreda, talk, mika, kaolin, proszki metali, wodorotlenek aluminium) oraz napenia-
cze wzmacniajce (wkno szklane, wkna polimerowe). Wpyw dodatkw i rod-
kw pomocniczych na wybrane wasnoci polimerw przedstawiono w tablicy 8.47.
8.3.3. Struktury acuchw wmateriaach
polimerowych
KONFORMACJE ACUCHW, STRUKTURY NADCZSTECZKOWE
I ICH WPYW NA CHARAKTERYSTYK ODKSZTACENIA POLIMERW
Czsteczki polimerw o bardzo dugich acuchach, w zalenoci od czynni-
kw wewntrznych i zewntrznych, takich jak budowa czsteczki, temperatura,
czas niezbdny do zmiany stanu uporzdkowania, mog wykonywa ruchy powo-
dujce powstanie czyli konformacj
*)
acuchw. Czciowe ruchy segmentw cz-
steczki oraz zmiany pooenia caych makroczsteczek nazywane s odpowiednio
mikro- lub makroruchami Browna. Makroruchy Browna s przyczyn tworzenia
sptle i zwizanej z tym struktury amorficznej kbkowej polimerw. Polimery
charakteryzuj si ponadto wystpowaniem struktur nadczsteczkowych, czyli sta-
nw uporzdkowania czsteczek, ktre mog by uoone nie tylko w formie sk-
bionej struktury amorficznej, lecz take struktury czciowo uporzdkowanej.
978
*)
Za rozwj koncepcji konformacji i jej zastosowania w chemii, w roku 1969 nagrod Nobla w
dziedzinie chemii uzyskali D.H.R. Barton (Wielka Brytania) i O. Hassel (Norwegia).
8_3 roz 9-11-02 11:07 Page 978
979
Nazwa chemiczna Materia wyjciowy Struktura chemiczna
ywica fenolowo
formaldehydowa
PF
ywica melaminowo
formaldehydowa
(melamina)
MF
Epoksyd
EP
Polibismaleimid
PBMI
poprzecznie usieciowany
przez kocowe materiay maleimidowe
Tablica 8.46
Struktury chemiczne wybranych materiaw wyjciowych do wytwarzania polimerw utwardzalnych
(opracowano wedug danych L.L. Clements)
8_3 roz 9-11-02 11:07 Page 979
980
Skadnik napeniajcy
lub wzmacniajcy
Polepszone wasnoci
Al
2
O
3
pytkowy
Al
2
O
3
drobnoczstkowy
Proszek aluminium
Mosidz
Wglan wapnia
Metakrzemian wapnia
Krzemian wapnia
Sadza
Wkna wglowe
Celuloza
Celuloza
Sproszkowany wgiel
Wkna baweniane
Wkna szklane
Kora jodowa
Grafit
Juta
Kaolin
Kaolin wapnowany
Mika
Mo
2
S
Wkna poliamidowe
Krzemionka amorficzna
Wkna sizalowe
PTFE
Talk
Trociny
O
d
p
o
r
n
o

c
h
e
m
i
c
z
n
a
O
d
p
o
r
n
o

n
a

t
e
m
p
e
r
a
t
u
r
I
z
o
l
a
c
y
j
n
o

e
l
e
k
t
r
y
c
z
n
a
U
d
a
r
n
o
W
y
t
r
z
y
m
a

n
a

r
o
z
c
i
g
a
n
i
e
S
t
a
b
i
l
n
o

w
y
m
i
a
r
o
w
a
S
z
t
y
w
n
o
T
w
a
r
d
o
S
m
a
r
n
o
P
r
z
e
w
o
d
n
o

e
l
e
k
t
r
y
c
z
n
a
P
r
z
e
w
o
d
n
o

c
i
e
p
l
n
a
O
d
p
o
r
n
o

n
a

z
a
w
i
l
g
o
c
e
n
i
e
P
o
d
a
t
n
o

n
a

p
r
z
e
t
w
r
s
t
w
o
t
e
r
m
o
p
l
a
s
t
w
Z
a
l
e
c
e
n
i
e

d
o
s
t
o
s
o
w
a
n
i
a
d
l
a
d
u
r
o
p
l
a
s
t
w
Tablica 8.47
Wpyw rnych napeniaczy i skadnikw wzmacniajcych na wasnoci materiaw polimerowych
(opracowano na podstawie danych J.H. DuBoisa i F.W. Johna)
8_3 roz 9-11-02 11:07 Page 980
W polimerach nie wystpuj jednoznacznie okrelone granice fazowego rozdziau
strukturalnego, a w czasie przejcia polimerw w stan stay powstaj swobodne
objtoci, decydujce bezporednio o zalenoci wasnoci polimerw od czasu lub
czstotliwoci dziaajcego obcienia. W tablicy 8.48 przedstawiono charaktery-
styk odksztacenia polimerw pod wpywem dziaajcych obcie.
STAN CIEKY, AMORFICZNY ORAZ SZKLISTY POLIMERW
Wtypowych termoplastycznych materiaach polimerowych wystpuj wizania
kowalencyjne, ale take wtrne wizania Van der Waalsa midzy spltanymi cz-
ciami acuchw (rys. 8.118).
Po przyoeniu naprenia zewntrznego w termoplastycznych materiaach po-
limerowych nastpuje rozlunienie wiza midzy acuchami i wzgldny polizg
midzy nimi. atwo wzajemnego polizgu midzy acuchami zaley zarwno
od temperatury jak i struktury polimeru. Kilka krytycznych wartoci temperatury
przedstawiono schematycznie na rysunkach 8.119 i 8.120.
Wtemperaturze wyszej od T
d
nastpuje degradacja lub dekompozycja polime-
ru, kiedy to zanikaj wizania kowalencyjne midzy atomami, a polimer moe ulec
spaleniu lub zwgleniu. Dziaanie tlenu, promieniowanie nadfioletowe lub zaatako-
wanie przez bakterie mog take by przyczyn degradacji polimerw, nawet w ni-
skiej temperaturze.
W temperaturze topnienia T
t
sabn wizania midzy skrconymi i spltanymi
acuchami. Wraz z przyoeniem siy zanika polizg midzy acuchami a polimer
pynie bez udziau odksztace sprystych. Polimer wykazuje stan zdatny do odle-
wania i wielu procesw formowania. W tablicach 8.428.46 podano temperatur
981
Rodzaj Mechanizm
Odksztacenie
w funkcji czasu przy
Zmiana moduu
sprystoci przy
wzrocie
temperatury
Warunki dla idealnej
efektywnoci
odksztacenia strukturalny
obcianiu odcianiu
stan tempe-
raturowy
mikroruchy
Browna
makroruchy
Browna
Energetyczno
sprysty (take:
samorzutnie
sprysty)
zmiana
konfiguracji
bez wymiany
czsteczkowej
odksztacenie
samorzutne
odksztacenie
samorzutne
odwracalne
niewielki spadek
(podobnie do
stali) ok. 10
4
Pa
szklisty
Entropowo
sprysty (take:
gumopodobny
lub skropodobny
sprysty)
zmiana
konfiguracji,
mikroruchy
Browna
odksztacenie
opnione
w czasie
odksztacenie
opnione
w czasie
wzrost liniowy
(podobnie do
gazu) 110
3
Pa
termo-
sprysty
Plastyczny (take:
lepkosprysty)
zmiana
konfiguracji,
makroruchy
Browna
odksztacenie
opnione
w czasie
odksztacenie
plastyczne
nieodwracalne
spadek
wykadniczy
(podobnie do
cieczy) <10
1
Pa
termo-
plastyczny
Ruchy: maksymalne, minimalne.
Tablica 8.48
Charakterystyka odksztacenia polimerw poddanych dziaaniu obcie mechanicznych
(opracowano wedug Saechtling KunststoffTaschenbuch)
8_3 roz 9-11-02 11:07 Page 981
topnienia typowych materiaw polimerowych. W zalenoci od typu struktury
polimeru (amorficznej, krystalicznej lub mezomorficznej) oraz temperatury, zr-
nicowany jest stan fazowy polimerw (rys. 8.121).
982
T
t
T
g
Rysunek 8.119
Wpyw temperatury na
struktur i zachowanie
materiaw polimerowych
termoplastycznych
(wedug D.R. Askelanda)
Rysunek 8.118
Schemat wiza a) kowalencyjnych i Van der Waalsa w acuchach materiaw termoplastycznych,
b) w termoplastycznym elastomerze (kopolimerze SB) (opracowano wedug D.R. Askelanda)
8_3 roz 9-11-02 11:07 Page 982
983
T
t
T
g
T
n
T
g
T
t
T
t
T
t
T
c
T
c
T
c1
T
c2
T
g
T
k
T
k
T
u
T
u
T
c
T
g
T
g
T
n
T
T
n
Rysunek 8.121
Stany fazowe polimerw
i temperatury przemian;
a) struktura amorficzna,
b) struktura krystaliczna,
c) struktura mezomorficzna
(wedug Saechtling
Kunststoff Taschenbuch)
Rysunek 8.120
Wpyw temperatury
na modu sprystoci
amorficznych polimerw
termoplastycznych
(opracowano wedug
D.R. Askelanda)
8_3 roz 9-11-02 11:07 Page 983
Poniej temperatury topnienia T
t
acuchy polimerowe s spltane i skrcone,
a polimery maj amorficzn struktur kbkow.
Nieznacznie poniej temperatury topnienia polimer osiga stan termoplastycz-
ny gumopodobny (rys. 8.120), gdy po przyoeniu naprenia nastpuje odkszta-
cenie zarwno plastyczne jak i spryste. Po zwolnieniu obcienia odksztacenie
spryste szybko ustpuje, natomiast odksztacenie plastyczne stale postpuje jako
efekt makroruchw Browna i zwizanych z tym ruchw acuchw i ich segmen-
tw. Moe by osignite due cige wyduenie, umoliwiajce formowanie poli-
meru przez wytaczanie lub wyciskanie, w celu uzyskania podanych ksztatw.
W niszej temperaturze od temperatury miknienia i pynicia, wizania mi-
dzy acuchami s mocniejsze, a polimer jest bardziej sztywny i wytrzymay oraz
wykazuje stan termosprysty skropodobny, waciwy dla wielu handlowych ma-
teriaw polimerowych na czele z polietylenem.
Poniej temperatury zeszklenia T
g
polimery liniowe s twarde, kruche i szkli-
ste. Struktura acuchw polimerowych jest rwnie amorficzna, lecz dalsze
ochodzenie polimeru poniej tej temperatury powoduje zmiany jego wasnoci,
np. gstoci lub moduu sprystoci, z wiksz szybkoci ni powyej tej tempe-
ratury (rys. 8.122).
Polimery w stanie szklistym charakteryzuj si dobr wytrzymaoci, sztyw-
noci i odpornoci na pezanie lecz ma cigliwoci i formowalnoci. Wiele
wanych, ze wzgldw praktycznych, materiaw polimerowych ma temperatur
984
T
t
T
g
Rysunek 8.122
Zaleno struktury i gstoci materiaw polimerowych od temperatury
8_3 roz 9-11-02 11:07 Page 984
zeszklenia powyej temperatury pokojowej, jak polistyren oraz polichlorek winylu
(tabl. 8.428.46). Zwykle
T
g
= (0,50,75)T
t
. (8.16)
Polimery o nieskomplikowanej budowie chemicznej podstawowych jednostek mo-
nomerycznych wykazuj nisz temperatur zeszklenia ni polietylen, nawet poni-
ej temperatury pokojowej, w porwnaniu z polimerami o bardziej zoonej budo-
wie chemicznej, jak np. polistyren.
KRYSTALIZACJA POLIMERW
Wraz z ochodzeniem poniej temperatury topnienia liczne polimery ulegaj
czciowej krystalizacji. Zwikszenie gstoci jest zwizane z uporzdkowaniem
i upakowaniem struktury polimerw w porwnaniu ze stanem ciekym, w ktrym
wystpuj skrcone i spltane acuchy (rys. 8.123).
Polimery krystaliczne maj obszary o uporzdkowanym upakowaniu makrocz-
steczek oraz obszary amorficzne o trudnych do jednoznacznego okrelenia grani-
cach podziau, charakteryzowane przez stopie krystalicznoci:
(8.17)
gdzie:
zmierzona gsto polimeru,
a
gsto polimeru amorficznego,
c
gsto cakowicie krystalicznego polimeru.
Stopie krystalicznoci polimerw atwo krystalizujcych moe osiga 6080%.
985
Rysunek 8.123
Pytkowa struktura
lamelarna acuchw
polimerowych
(wedug W.D. Callistera)
=
( )
( )
C , 100%
c
c a
a
8_3 roz 9-11-02 11:07 Page 985
Gitkie acuchy polimeru tworz
pytkow struktur lamelarn ukadajc
si rwnolegle do siebie i prostopadle do
ciany krysztau (rys. 8.123). Na rysunku
8.124 przedstawiono natomiast struktu-
r acuchw czsteczkowych w komr-
ce elementarnej polietylenu.
Wiele polimerw krystalizujcych
z cieczy tworzy sferolity stanowice agre-
gaty krystalitw (rys. 8.125), jak np. poli-
etylen lub poliamidy. Czsteczki sztywne
tworz natomiast krystality skadajce si
z paczek rwnolegle uporzdkowanych
acuchw tworzcych micele, jak w przy-
padku celulozy (rys. 8.126). Krystality
tworzone s take jako mikrokonformacje
ukierunkowane wzdu acuchw ma-
kroczsteczki, np. helis, czyli rubowych
form waciwych dla politetrafluoro-
etylenu PTFE (rys. 8.127). W polime-
rach krystalicznych, np. w poliamidzie
PA 6, wystpuj mikrokonformacje typu
zygzakowatego lub harmonijkowego
(8.18)
Do czynnikw sprzyjajcych krystalizacji polimerw nale:
zoono budowy chemicznej krystalizacja jest atwiejsza w przypadku
prostszej budowy podstawowych jednostek monomerycznych, np. polietylenu,
ni polimerw o bardziej zoonych acuchach,
szybko chodzenia wolniejsze chodzenie daje wicej czasu na uporzdko-
wanie acuchw, sprzyjajc krystalizacji,
986
Rysunek 8.124
Struktura komrki elementarnej krystalitu polietylenu
(wedug C.W. Bunna)
8_3 roz 9-11-02 11:08 Page 986
987
Rysunek 8.125
Schemat struktury sferolitu (wedug J.C. Coburna)
Rysunek 8.126
Frdzlowomicelowy
model polimeru
semikrystalicznego
(wedug H.W. Haydena,
W.G. Moffatta i J. Wulffa)
8_3 roz 9-11-02 11:08 Page 987
wyarzanie nagrzewanie struktury amorficznej tu poniej temperatury top-
nienia powoduje aktywacj ciepln, co sprzyja krystalizacji,
stopie polimeryzacji polimery o duszych acuchach krystalizuj trudniej,
odksztacenie wolne odksztacenie polimerw w zakresie midzy temperatu-
r topnienia i zeszklenia sprzyja krystalizacji przez wyprostowanie acuchw,
co umoliwia ich ruch w bliszej odlegoci od siebie.
MIKNIENIE TERMOPLASTYCZNE POLIMERW
W ZALENOCI OD STRUKTURY ACUCHW
Klasyfikacja polimerw przedstawiona na rysunku 8.128 dokonana jest w za-
lenoci od mikro- i makroruchw czsteczek Browna w temperaturze pokojowej
i dotyczy materiau polimerowego jako produktu kocowego, a nie toczyw lub p-
produktw. Makroruchy Browna w duroplastach i usieciowanych elastomerach
(gumach) lub termoplastach i termoplastycznych elastomerach s ograniczone ze
wzgldu na moliwy proces sieciowania. Duroplasty (polimery utwardzalne) i gu-
ma nie mog by formowane plastycznie, a w przypadku niecakowitego usieciowa-
nia mog jedynie ulega niewielkim odksztaceniom. Termoplasty (plastomery)
i termoplastyczne elastomery s nieusieciowane, poniewa wystpuj w nich tylko
makroczsteczki liniowe i rozgazione, co umoliwia wystpowanie stanu termo-
plastycznego. Polimery czce wasnoci elastomerw i termoplastw, nazywane
s elastomerami termoplastycznymi. W tablicy 8.49 przedstawiono typy struktur
usieciowanych wystpujce w materiaach polimerowych. Umieszczono w niej
988
podstawowa jednostka monometryczna
Rysunek 8.127
Helisa krysztau politetrafluoroetylenu PTFE;
a) krystalizacja heksagonalna t >19C, b) krystalizacja trjskona t <19C
8_3 roz 9-11-02 11:08 Page 988
polimery termoplastyczne (a, b) i elastomery termoplastyczne (dg). Grupa c obej-
muje materiay czce cechy tych dwch grup.
Termoplasty amorficzne zawieraj makroczsteczki liniowe i rozgazione
o strukturze amorficznej i podlegaj termoplastycznemu miknieniu lub tylko mik-
nieniu termosprystemu przy bardzo duych masach czsteczkowych, jak rwnie
rozpuszczaj si w odpowiednich rozpuszczalnikach. Poniewa T
g
< T
r
(T
r
tempe-
ratura pokojowa), polimery te s plastospryste w temperaturze pokojowej. Zacho-
wanie si polimerw o duych masach czsteczkowych jest podobne do gumy. Poli-
mery twardospryste w temperaturze pokojowej maj T
g
> T
r
. W przypadku poli-
merw drabinkowych etap miknienia nie wystpuje do temperatury degradacji.
Termoplasty czciowo krystaliczne charakteryzuje w porwnaniu do termopla-
stw amorficznych wiksza twardo i mniejsza rozpuszczalno. Jeeli T
g
< T
r
po-
limer osiga w temperaturze pokojowej stan cigliwotwardy. Powyej temperatu-
ry koca topnienia T
t
moliwe jest wystpowanie stanu termoplastycznego. Jeeli
T
t
jest znacznie wysza od T
g
, to stan termoplastyczny wystpuje bezporednio po
roztopieniu krystalitw. Dla polimerw o bardzo duej masie czsteczkowej (np.
wielkoczsteczkowe poliamidy) charakterystyczny jest stan termosprysty, a stan
miknienia termoplastycznego moe nie wystpowa, gdy radykalnie zostanie
ograniczona ruchliwo czsteczek (np. odwodniona celuloza o T
g
= 225C), ana-
logicznie jak stan termoplastyczny (np. PTFE, PEUHMW) przed degradacj.
Rozpuszczalno takich materiaw polimerowych w temperaturze pokojowej jest
znacznie ograniczona, a dla niektrych z nich wcale nie opracowano odpowiednie-
go rozpuszczalnika (np. PTFE).
989
Rysunek 8.128
Klasyfikacja polimerw
w zalenoci od ruchliwoci
czsteczek w temperaturze
pokojowej
8_3 roz 9-11-02 11:08 Page 989
990
Oznaczenie Schemat struktury Opis
1)
a
termoplasty amorficzne ( T
g
< T
r
), ze sptleniami makroczsteczek,
penicych rol czasowych wzw sieci (PIB, PEC, PVCP)
b
termoplasty (T
g
< T
r
) o maym stopniu krystalizacji,
w ktrych obszary krystaliczne stanowi miejsca usieciowania (PEVLD)
c
mieszaniny osnowy termoplastw z elastomerami nieusieciowanymi
(EPDM+PP), (NR+PP) (c) lub usieciowanymi (NRX+PP),
(NBRX+PP), (EPDMX+PP), (IIRX+PP) (d)
o duej dyspersji, gdzie osnowa stanowi sie przestrzenn;
poprawa sprzenia faz moe by wynikiem kompatybilizacji
(kopolimery sczepione)
d
e
termoplasty (T
g
< T
r
), w ktrych skupiska jonw s miejscami sieciujcymi
(jonomery zawieraj jony metali, najczciej Na
+
lub Zn
2+
, wprowadzone
do czsteczek acuchw organicznych, najczciej kopolimerw etylenu
zawierajcych grupy karboksylowe, lecz take innych polimerw,
w tym elastomerw)
f
telecheliczne amorficzne terpolimery blokowe
o mikkich, dugoacuchowych segmentach, w segmentach rodkowych
(T
g
< T
r
), i o twardych kocowych blokach czsteczek m (T
g
> T
r
),
w ktrych twarde domeny stanowi wzy sieci (SBS, SEBS, (SBS+PP),
(SEBS+PP))
g
kopolimery blokowe skadajce si z dugich mikkich
segmentw blokowych (T
g
< T
r
) jak i z twardych segmentw czciowo
krystalicznych, ktre stanowi miejsca sieciujce (PESTEST, PEEST,
PESTUR, PEUR, PEESTUR, PEBA)
1)
Pene nazwy materiaw polimerowych podano w tablicach 8.31 i 8.348.38;
T
g
temperatura zeszklenia, T
r
temperatura pokojowa.
Tablica 8.49
Schemat typowych struktur wystpujcych w polimerach termoplastycznych oraz elastomerach termoplastycznych
(opracowano wedug Saechtling KunststoffTaschenbuch)
8_3 roz 9-11-02 11:08 Page 990
Elastomery termoplastyczne maj makroczsteczki czciowo usieciowane
w zwizku z obecnoci skupisk jonowych lub twardych domen (np. styrenu na
kocwkach acuchw butadienu w kopolimerze blokowym SB) oraz zawieraj
obszary amorficzne i czciowo krystaliczne, a take lokalnie mieszaniny czcio-
wo usieciowanych termoplastw i nieusieciowanych elastomerw (tabl. 8.49 i rys.
8.118b). Takie polimery wykazuj cechy elastomerw, ale ulegaj termoplastyczne-
mu miknieniu i s rozpuszczalne.
Polimery termoplastyczne po podgrzaniu przechodz w stan plastyczny,
a twardniej po ochodzeniu, zachowujc zdolno do nastpnego uplastycznienia
po ponownym nagrzaniu. Dziki tej wasnoci materiay te mog by przetwarza-
ne na gorco i wielokrotnie ksztatowane. Moliwe jest rwnie przetwrstwo od-
padw. W skad termoplastw wchodz m.in.: polietylen, polipropylen, kopolime-
ry etylenpropylen i etylenwinyl, polichlorek winylu, polistyren, terpolimer akry-
lonikrylbutadienstyren ABS, poliamidy, polimetakrylan metylu PMMA (szko
organiczne), poliwglany, poliacetale, poliestry termoplastyczne, termoplastyczne
pochodne celulozy (tabl. 8.428.45).
Usieciowane elastomery (guma) zawieraj makroczsteczki usieciowane o struk-
turze termicznie nieodwracalnej z przewaajcym udziaem struktur amorficznych
i niewielkim stopniu usieciowania. Nie ulegaj miknieniu termoplastycznemu
oraz nie rozpuszczaj si, natomiast ulegaj pcznieniu oraz odksztaceniu entro-
powosprystemu bez udziau odksztace plastycznych.
Elastomerami s polimery cechujce si skonnoci do duych odksztace
sprystych, a po poddaniu duemu odksztaceniu w temperaturze pokojowej i po
nastpnym odcieniu powracaj do pierwotnej postaci lub bardzo do niej zblio-
nej. Elastomery mog by modyfikowane w procesie wulkanizacji do stanu nieroz-
puszczalnego we wrzcych rozpuszczalnikach organicznych. Wyduenie elasto-
merw przy rozerwaniu nie przekracza kilku procent. W skad elastomerw (tabl.
8.42 i 8.43) wchodz m.in. kauczuk naturalny, wszystkie rodzaje kauczuku synte-
tycznego, poliizobutylen, a take niekiedy s zaliczane polietylen i niektre odmia-
ny zmikczonego polichlorku winylu. Maj one wane zastosowania na opony,
uszczelnienia, we, spody obuwia, pasy i amortyzatory.
Duroplasty zoone s z makroczsteczek usieciowanych i maj struktur ter-
micznie nieodwracaln, amorficzn o wysokim stopniu usieciowania. W zaleno-
ci od wielkoci si midzyczsteczkowych i stopnia usieciowania, cechuje je rna
zdolno do miknienia termoplastycznego i zwykle s nierozpuszczalne, chocia
ulegaj pcznieniu.
Polimery utwardzalne dziel si na:
termoutwardzalne,
chemoutwardzalne.
Polimery termoutwardzalne utwardzaj si w podwyszonej temperaturze stajc
si nietopliwymi i nierozpuszczalnymi i nie wykazuj zdolnoci do uplastycznienia.
Do polimerw termoutwardzalnych nale fenoplasty i aminoplasty (tabl. 8.46).
Polimery chemoutwardzalne ulegaj utwardzeniu pod dziaaniem utwardzaczy,
czyli odpowiednich substancji chemicznych, w temperaturze pokojowej lub pod-
wyszonej, co zwykle przyspiesza proces. Do polimerw chemoutwardzalnych na-
le ywice poliestrowe i epoksydowe.
991
8_3 roz 9-11-02 11:08 Page 991
992 992
23
26
24
27
28
30 31
32 33
25
29
8_3 roz 9-11-02 11:08 Page 992
993 993
Wspczenie liczne wytwarzane gatunki materiaw polimerowych wykorzystywane s do produkcji licznych
produktw lub ich elementw (23)(44), a zarwno ze wzgldu na unikatowe wasnoci tych materiaw,
(np. ma gsto, atw formowalno, przezroczysto), wzgldy technologiczne, wzgldy estetyczne, a take
aspekty ekonomiczne, s niekiedy konkurencyjnymi, a najczciej komplementarnymi w stosunku do innych grup
materiaw inynierskich, zwaszcza stopw metali. To oczywicie przesdza o dynamicznym rozwoju tej bardzo
obszernej grupy materiaw inynierskich.
35
37
41
42
36
40
38
39
43
44
34
8_3 roz 9-11-02 11:08 Page 993
STRUKTURA MEZOMORFICZNA POLIMERW CIEKOKRYSTALICZNYCH
Cakowicie sztywne makroczsteczki nie tworz amorficznej struktury kbko-
wej ani struktury krystalicznej. W polimerach ciekokrystalicznych
*)
LCP (liquid
crystals polymers) wystpuj mezogeny, czyli czsteczki prtopodobne. Wykazuj
one niewielk gitko i may stopie swobody mikroruchw Browna, a makroru-
chy Browna prowadz do utworzenia anizotropowych zbiorw rwnolegle uoo-
nych czsteczek, pomidzy ktrymi wystpuj siy midzyczsteczkowe znacznie
sabsze ni w strukturze krystalicznej. Struktura taka, jako porednia midzy amor-
ficzn i krystaliczn, nazywana jest mezomorficzn.
Cieke krysztay zawieraj czsteczki organiczne o wyduonym ksztacie,
z wizaniami podwjnymi lub piercieniami aromatycznymi, np. homopoliestru
(8.19)
w poliphydroksybenzoesanie POB, zapewniajcymi ich sztywno i wykazuj
wasnoci anizotropowe krysztaw optycznie jednoosiowych, przy jednoczesnym
zachowaniu pynnoci zwykej cieczy. Do ciekych krysztaw nale: bromek cho-
lesterylu C
27
H
45
Br, pazoksytoluen CH
3
C
6
H
4
N=NOC
6
H
4
CH
3
, pkwinkwefe-
nyl C
6
H
5
C
6
H
4
C
6
H
4
C
6
H
4
C
6
H
5
.
Rozrnia si trzy typy struktur mezomorficznych o rnym uporzdkowaniu
makroczsteczkowym:
smektyczne (najsilniej uporzdkowane),
nematyczne,
cholesterolowe (najmniej uporzdkowane).
Nematyki maj czsteczki uoone w jednym kierunku, tworzce nieregularne
linie zwizane ze zmian orientacji caych obszarw (nema po grecku znaczy ni).
Budowa fazy smektycznej rni si od nematycznej tym, e czsteczki uoone s
w warstwach (smektos po grecku znaczy mydopodobne, gdy pierwsze poznane
smektyki byy mydami). Wfazie nematycznej skrconej (nazwano j cholesterolo-
w, gdy pierwotnie bya spotykana w pochodnych cholesterolu), czsteczki uoo-
ne s podobnie jak w fazie nematycznej, ale kada nastpna warstwa jest skrcona
o pewien kt wzgldem poprzedniej, tworzc struktur rubow.
Cieke krysztay dziel si rwnie na:
termotropowe i
liotropowe.
Makroczsteczki termotropowych ciekych krysztaw maj anizotropowy
ksztat, prtopodobny albo dyskopodobny, z fragmentami sztywnymi zapewniany-
mi przewanie przez piercienie aromatyczne. Czsteczki liotropowych ciekych
994
*)
Pojcie cieke krysztay wprowadzi niemiecki fizyk O. Lehmann, chocia odkry je znacz-
nie wczeniej austriacki botanik F. Reinitzer, natomiast za odkrycie uporzdkowania struktur
ciekych krysztaw fizyk francuski P.G. de Gennes uzyska w roku 1991 nagrod Nobla
w dziedzinie fizyki.
8_3 roz 9-11-02 11:08 Page 994
krysztaw maj inn budow, gdy nie musz by sztywne, lecz maj niepolarne
czci i grupy polarne na kocu, zbudowane z przynajmniej dwch rnych ato-
mw o nierwnomiernie rozoonym adunku elektrycznym, tworzce wiksze
ugrupowania, np. podune lamele lub sferyczne micele.
Prtopodobne czsteczki mog przechodzi w czasie ogrzewania od razu
w stan cieczy izotropowej lub wykazywa przemiany wedug schematu podanego
na rysunku 8.129. Przeksztacenia te wymagaj niewielkiego ciepa przemiany.
Polimery ciekokrystaliczne, ktrych acuchy gwne skadaj si wycznie
z obszarw mezomorficznych nie mog by poddawane przetwrstwu termopla-
stycznemu, gdy ich temperatura topnienia 400600C jest wysza od temperatu-
ry degradacji. Polimery ciekokrystaliczne termotropowe o temperaturze topnienia
250400C, w strukturze swych acuchw gwnych midzy obszarami mezomor-
ficznymi zawieraj przeszkody w postaci elastycznych grup CH
2
, wbudowanych
zagi, np. z kwasu izoftalowego, elementy rwnolege, np. kwas 2,6hydroksyna-
ftoesowy albo due objtociowe podstawniki, tworzce liniowe sztywne segmenty
acuchw gwnych.
W polimerach rozgazionych obszary mezomorficzne s uporzdkowane
w acuchach bocznych i wszczepione ruchliwymi czsteczkami w atwo topliwe
makroczsteczki. Mezogeny ulegaj uporzdkowaniu po stopieniu pod wpywem
pola elektrycznego, wobec czego polimery ciekokrystaliczne z bocznymi acu-
chami mezomorficznymi znajduj zastosowanie jako magazyny informacji opto-
elektronicznych, zamroonych i wymazywanych przez stopienie.
Wwyniku przetwrstwa termoplastycznego polimerw ciekokrystalicznych ta-
kich jak politereftalany, poliarylany, poliestrowglany, poliazometyny, politioestry,
poliestroamidy i poliestroimidy, mona uzyska cienkocienne ksztatki, w ktrych
nastpuje samoutrwalenie orientacji kierunkowej czsteczek wzdu lub w poprzek
przepywu i anizotropia wasnoci.
995
ciecz izotropowa
Rysunek 8.129
Modele przemian fazowych
czsteczek prtopodobnych;
a) przemiana krysztau
w ciecz,
b) przemiana z udziaem
struktury nematycznej,
c) przemiana z udziaem
struktur smektycznej
i nematycznej
8_3 roz 9-11-02 11:08 Page 995
Szczeglne wasnoci tej grupy materiaw polimerowych decyduj o ich zasto-
sowaniu w optoelektronice na ekrany komputerw i telewizorw oraz wskaniki cy-
frowe wielu urzdze.
8.3.4. Techniczne znaczenie materiaw
polimerowych
METODY PRZETWRSTWA MATERIAW POLIMEROWYCH
Opracowano liczne metody technologiczne przetwrstwa materiaw polimero-
wych zapewniajcych wymagane ksztaty produktw lub ich elementw.
Techniki ksztatowania produktw z materiaw polimerowych s uzalenione
gwnie od natury materiaw polimerowych i s rne dla materiaw termopla-
stycznych i termoutwardzalnych.
Najwiksza jest rnorodno technik stosowanych do ksztatowania materia-
w polimerowych termoplastycznych. Materia jest nagrzewany do temperatury
zblionej lub nieco wyszej od temperatury topnienia w celu osignicia stanu gu-
mopodobnego lub ciekego i jest ksztatowany w matrycy lub formie. W podobny
sposb s rwnie ksztatowane elastomery termoplastyczne. Procesy te charakte-
ryzuj si maym udziaem odpadw, gdy materiay te atwo poddaj si procesom
recyrkulacji.
Znacznie mniejsza jest liczba technik stosowanych do przetwrstwa materiaw
polimerowych termoutwardzalnych, gdy po przebiegu procesw usieciowania mate-
riay te nie mog ju by przetwarzane. Po wulkanizacji elastomery nie mog ju by
ksztatowane. Odpady w tych przypadkach nie mog by poddawane recyrkulacji.
996
Rysunek 8.130
Schemat typowych procesw formowania materiaw polimerowych termoplastycznych: a) wytaczanie,
b) rozdmuchiwanie, c) wtryskiwanie, d) termoforming (ksztatowanie termiczne), e) kalandrowanie,
f) przdzenie (rysunek wedug D.R. Askelanda)
8_3 roz 9-11-02 11:08 Page 996
Typowe procesy technologiczne ksztatowania materiaw polimerowych przed-
stawiono schematycznie na rysunkach 8.1308.132.
Wytaczanie (rys. 8.130a) podgrzanego materiau polimerowego przez mecha-
nizm limakowy do matrycy stosowane jest w celu wytwarzania m.in. rnych ele-
mentw ksztatowych, tam, pyt, rur, wy, toreb, a take oson kabli i przewodw
elektrycznych, oraz folii m.in. metod przedstawion na rysunku 8.131.
Rozdmuchiwanie (rys. 8.130b) ksztatki wstpnej z otworem, zwanej parisonem,
pod cinieniem gazu rozprzestrzeniajcej si do cian wewntrznych formy jest sto-
sowane w produkcji polimerowych butelek, pojemnikw, zbiornikw na paliwo i in-
nych ksztatw z otworami.
Wtryskiwanie (rys. 8.130c) termoplastycznych materiaw polimerowych na-
grzanych powyej temperatury topnienia do zamknitych matryc przy uyciu stem-
pla lub specjalnego mechanizmu limakowego (podobnie jak ciekych metali
w procesie odlewania matrycowego) umoliwia wytwarzanie wielu produktw, po-
czwszy od kubkw, grzebieni i k zbatych do koszy na odpadki.
Termoformowanie (termoforming) (rys. 8.130d) umoliwia ksztatowanie pyt
z materiaw polimerowych termoplastycznych nagrzanych do odpowiedniej tem-
peratury z uyciem matryc i nacisku wywoanego z wykorzystaniem prni lub po-
wietrza pod zwikszonym cinieniem, w celu uzyskania wielu produktw, np. deko-
racyjnych paneli lub opakowa na jajka.
Kalandrowanie (rys. 8.130e) roztopionych materiaw polimerowych z uyciem
zespou walcw umoliwia wytwarzanie cienkich tam, gwnie z polichlorku wi-
nylu, np. wykadzin podogowych lub zason azien-
kowych i prysznicowych oraz pyt kauczukowych.
Przdzenie (rys. 8.130f) stopionych materiaw
polimerowych termoplastycznych przez wyciganie
przez matryce z jednym oczkiem dla wytwarzania
yek lub szczeciny, z wieloma otworami dla
otrzymywania kabli citych nastpnie na wkna
cite, a w przypadku gdy matryca dodatkowo obra-
ca si wok kierunku wycigania dla produkcji
przdzy.
Odlewanie wielu materiaw polimerowych do
form, np. w ksztacie szklanych pyt, dla wytwarza-
nia cienkich pyt polimerowych lub w ksztacie ru-
chomych pyt ze stali odpornych na korozj, dla ci-
gego odlewania cienkich tam polimerowych. Odle-
wanie rotacyjne stopionych materiaw polimero-
wych w formach obracajcych si wzdu 2 wzajem-
nie prostopadych osi, w wyniku czego siy odrod-
kowe zapewniaj uoenie si polimeru na cianach
wewntrznych formy i wytworzenie cienkich po-
wok, np. dachu przyczepy kempingowej.
Prasowanie (rys. 8.132a) termoutwardzalnych
materiaw polimerowych w stanie staym przed
usieciowieniem w podgrzewanej matrycy umoliwia
997
Rysunek 8.131
Schemat wytwarzania folii rkawowych przez wytaczanie
z rozdmuchem (rysunek wedug D.R. Askelanda)
8_3 roz 9-11-02 11:08 Page 997
produkcj licznych elementw, m.in. drobnego osprztu elektrotechnicznego ale
take botnikw, pokryw silnikw i pokry drzwi w przemyle samochodowym.
Prasowanie przetoczne (rys. 8.132b) materiaw polimerowych termoutwar-
dzalnych nastpuje w podwjnych komorach, po nagrzaniu i stopieniu materiau
polimerowego pod cinieniem w pierwszej komorze i przetoczeniu do drugiej ko-
mory w celu nadania ksztatu odpowiadajcego wykrojowi matrycy.
Reakcyjne wytaczanie RIM (reaction injection molding) materiaw polimero-
wych termoutwardzalnych, ktre w formie ciekej ywicy pocztkowo s wtryski-
wane do mieszalnika, a nastpnie bezporednio do podgrzewanej matrycy, umo-
liwia uzyskanie kocowego ksztatu w trakcie jednoczesnego ksztatowania oraz
utwardzania. Do matrycy mona rwnie wprowadzi materia wzmacniajcy
w postaci czsteczek lub krtkich wkien, ktry po zaimpregnowaniu przez ciek
ywic umoliwia produkcj materiaw kompozytowych (porwnaj rozdz. 8.4)
Spienianie jest stosowane m.in. dla polistyrenu, poliuretanw, polimetakrylanu
metylu oraz dla niemal wszystkich innych materiaw termoplastycznych, w celu
wytworzenia cienkich pyt przez ogrzewanie i wprowadzenie do masy do formowa-
nia niskowrzcych poroforw w postaci monomerw lub rozpuszczalnikw (wglo-
wodorw od pentanu do heptanu o temperaturze wrzenia 30100C, wglowodo-
rw chlorowanych, w tym chlorku metylenu o temperaturze wrzenia 24C i tri-
chloroetanu, o temperaturze wrzenia 87C), lub przez mechaniczne rozmieszanie
rodkw porujcych (np. zwizkw azowych, nitrozowych, sulfonylohydrazydw
o temperaturze rozkadu 90275C), ktre odgazowuj lub rozkadaj si, a take
przez wprowadzenie pod cinieniem ok. 20 MPa gazu technicznego, np. azotu lub
dwutlenku wgla, a nawet powietrza. Wkocowym etapie masa do formowania jest
spieniana swobodnie lub w zamknitej formie i umoliwia uzyskanie materiaw
spienionych mikkich lub twardych.
W tablicy 8.50 podano warunki procesw technologicznych przetwrstwa nie-
ktrych materiaw polimerowych. W tablicy 8.51 zestawiono natomiast uzupe-
niajce procesy technologiczne stosowane dla rnych materiaw polimerowych.
998
Rysunek 8.132
Schemat typowych
procesw formowania
materiaw polimerowych
termoutwardzalnych:
a) prasowanie,
b) prasowanie przetoczne
(transferowe) (rysunek
wedug D.R. Askelanda)
8_3 roz 9-11-02 11:08 Page 998
999
Materia
polimerowy
1)
Temperatura
przetwrstwa, C
Wstpne
suszenie, C/h
Temperatura formy,
C
Skurcz przetwrczy,
%
PELD 160270 2060 1,55
PEHD 200300 1060 1,53
EVAC 130240 1050 0,82,2
PP 220300 2090 1,32,5
PB 220290 1060 1,52,6
PS 170280 1060 0,40,7
SAN 200260 85/24 5080 0,40,7
SB 190280 1080 0,40,7
ABS 200260 7080/2
2)
1080 0,40,7
ASA 220260 7080/24 5085 0,40,7
PVCU 170210 2060 0,40,8
PVCP 160190 2060 0,73
PMMA 190290 70120/26 4090 0,30,8
POM 180230 110/2
2)
60120 1,52,5
PA 6 240290 80/815
2)
40120 0,82,5
PA 66 260300 80/815
2)
40120 0,82,5
PA 610 230290 80/815 40120 0,82
PA 11 200270 7080/46 4080 12
PA 11 230300 7080/46 6090 0,30,7
PA 12 190270 100/4
2)
20100 12
PA 63T 250320 8090/10 7090 0,50,6
PC 270320 110120/4 80120 0,60,7
PET 260300 120/4
2) 130150
20
3)
1,62
0,2
3)
PBT 230280 120
2)
4080 12,2
(PPE+PS) 260310 100/2 40110 0,50,8
PSU 340390 120/5 100160 0,60,8
PPS 320380 20200
PES 320390 160/5 100190 0,20,5
PVDF 250270 90140 36
PTFE 320360 200230 3,56
PFA 380400 95230 3,55,5
Tablica 8.50
Warunki procesw technologicznych przetwrstwa niektrych materiaw polimerowych
8_3 roz 9-11-02 11:08 Page 999
MECHANIZMY USZKODZENIA I METODY OCENY
WASNOCI MATERIAW POLIMEROWYCH
Wasnoci mechaniczne materiaw polimerowych s charakteryzowane przez
takie same wielkoci jak w przypadku metali, chocia zwykle s bardziej czue na
szybko odksztacenia, temperatur, rodzaj rodowiska (obecno wody, tlenu,
rozpuszczalnikw organicznych). Metody bada materiaw polimerowych zesta-
wione w tablicy 8.52 rni si w szczegach od stosowanych dla metali, zwasz-
cza w odniesieniu do materiaw o duej sprystoci, takich jak gumy.
Na rysunku 8.133 przedstawiono trzy typowe przebiegi krzywych odksztace-
nia materiaw polimerowych. Polimery kruche (krzywa a) ulegaj zerwaniu przy
niewielkim odksztaceniu wycznie sprystym. Elastomery (krzywa c) ulegaj
bardzo duemu odksztaceniu sprystemu. W przypadku materiaw termopla-
stycznych (krzywa b na rys. 8.133 i rys. 8.134) pocztkowe odksztacenie spryste
odpowiada wystpujcemu w stopach metali i materiaach ceramicznych, co jest
1000
Materia
polimerowy
1)
Temperatura
przetwrstwa, C
Wstpne
suszenie, C/h
Temperatura formy,
C
Skurcz przetwrczy,
%
PAI 330380 180/8 ok. 230
PEI 340425 150/4 65175 0,40,7
PEK 360420 150/3 120160 ok. 1
PEEK 350390 150/3 120150 ok. 1
CA 180220 80/24 4080 0,40,7
CP 190230 80/24 4080 0,40,7
CAB 180220 80/24 4080 0,40,7
PF typ 31 6080 170190 1,2
MF typ 131 7080 150165 1,22
MF/PF typ 180/182 6080 160180 0,81,8
UP typ 802 4060 150170 0,50,8
EP typ 891 ok.70 160170 0,2
TPO 180200 75/2 lub 65/3 1080 1,52
SBS 175250 1090 0,32,2
TPA 170230 110/24 lub 100/36 1580 12
TPE 170250 120/34 5080 0,31,4
TPEA 120280 80/4 lub 70/6 2040 0,51
TPU 180250 110/0,5 lub 100/2 2040 0,81,5
1)
Pene nazwy materiaw polimerowych podano w tablicach 8.318.36.
2)
Czasem niekonieczne, gdy surowiec dostarczany w stanie wstpnie wysuszonym.
3)
Gatunki o strukturze amorficznej.
Tablica 8.50
(cig dalszy)
8_3 roz 9-11-02 11:08 Page 1000
1001
Procesy
technologiczne
Materia
polimerowy
1)
PELD
PEHD
EVAC
PP
PB
PS
SAN
SB
ABS
ASA
PVCU normalny
PVCU spieniony
PVCP normalny
PVCP spieniony
PMMA
POM
PA 6
PA 66
PA 610
PA 11
PA 12
PA 63T
PC
PET
PBT
(PPE+PS)
PSU
PPS
PES
G
a
l
w
a
n
i
z
a
c
j
a
L
a
k
i
e
r
o
w
a
n
i
e
n
a
t
r
y
s
k
o
w
e
i

d
r
u
k
o
w
a
n
i
e
O
d
c
i
s
k
a
n
i
e
w
z
o
r
w

n
a

g
o
r
c
o
N
a
p
a
r
o
w
y
w
a
n
i
e
S
p
a
w
a
n
i
e
u
l
t
r
a
d
w
i
k
a
m
i
S
p
a
w
a
n
i
e
n
a

p
o
y
s
k
S
p
a
w
a
n
i
e
p
r
d
a
m
i

w
i
e
l
k
i
e
j
c
z
s
t
o
t
l
i
w
o
c
i
K
l
e
j
e
n
i
e
r
o
z
t
w
o
r
a
m
i
Tablica 8.51
Procesy technologiczne uzupeniajcej obrbki wybranych materiaw polimerowych
8_3 roz 9-11-02 11:08 Page 1001
zwizane ze sprystym odksztaceniem wiza metalicznych, jonowych i kowalen-
cyjnych midzy atomami. Dodatkowo cae segmenty acuchw polimerowych mo-
g by znieksztacone. Po usuniciu naprenia te segmenty acuchw powracaj
do swych pierwotnych pooe po przekroczeniu czasu (czsto kilkunastu godzin,
a nawet kilku miesicy), zalenego od lepkosprystoci, decydujcej o nieliniowym
1002
Procesy
technologiczne
Materia
polimerowy
1)
G
a
l
w
a
n
i
z
a
c
j
a
L
a
k
i
e
r
o
w
a
n
i
e
n
a
t
r
y
s
k
o
w
e
i

d
r
u
k
o
w
a
n
i
e
O
d
c
i
s
k
a
n
i
e
w
z
o
r
w

n
a

g
o
r
c
o
N
a
p
a
r
o
w
y
w
a
n
i
e
S
p
a
w
a
n
i
e
u
l
t
r
a
d
w
i
k
a
m
i
S
p
a
w
a
n
i
e
n
a

p
o
y
s
k
S
p
a
w
a
n
i
e
p
r
d
a
m
i

w
i
e
l
k
i
e
j
c
z
s
t
o
t
l
i
w
o
c
i
K
l
e
j
e
n
i
e
r
o
z
t
w
o
r
a
m
i
PVDF
PTFE
PFA normalny
PEEK
PAI
PEI
PEK
CA
CP
CAB
PF typ 31
MF typ 131
MF/PF typ 180/182
UP typ 802
EP typ 891
TPO
SBS
TPA
TPE
TPEA
TPU
1)
Oznaczenia: bez wstpnej obrbki, dla okrelonych gatunkw,
moliwe warunkowo po wstpnej obrbce,
nie zalecane, niemoliwe, nie dotyczy.
Tablica 8.51
(cig dalszy)
8_3 roz 9-11-02 11:08 Page 1002
zakresie odksztacenia. Odksztacenie plastyczne nastpuje po przekroczeniu gra-
nicy plastycznoci, lecz nie jest zwizane z polizgiem dyslokacji jak w przypad-
ku stopw metali, lecz z rozciganiem, rozkrcaniem, przemieszczaniem i wypro-
stowywaniem acuchw polimerowych pod wpywem przyoonego obcienia.
1003
Rodzaj
wasnoci
Nazwa wasnoci Jednostka
Norma okrelajca
metod badania
Oglne
Gsto g/cm
3
PN-EN ISO 1183-3:2002U
Lepko (liczba lepkociowa) cm
3
/g PN-EN ISO 307:1998
Masowy wskanik pynicia (MFI /MFR) g/10 min
PN-EN ISO 1133:2002U
Objtociowy wskanik pynicia (MVI /MVR) cm
3
/10 min
Mechaniczne
Naprenie na granicy plastycznoci MPa
PN-EN ISO 527-1:1998
PN-EN ISO 527-2:1998
PN-EN ISO 527-3:1998
Wyduenie wzgldne przy granicy plastycznoci %
Wytrzymao na rozciganie MPa
Wyduenie wzgldne przy zerwaniu %
Modu sprystoci przy rozciganiu E MPa
Wytrzymao na zginanie MPa
PN-EN ISO 178:1998
Modu sprystoci przy zginaniu MPa
Udarno z karbem (metoda Charpy'ego)
kJ/m
2
PN-EN ISO 179-1:2002U
PN-EN ISO 179-2:2001
Udarno bez karbu (metoda Charpy'ego)
Udarno z karbem (metoda Izoda) PN-EN ISO 180:2002U
Twardo Rockwella (R) PN-EN ISO 2039-2:2002
Twardo metod wciskania kulki MPa PN-EN ISO 2039-1:2002U
Cieplne
Temperatura miknienia wg Vicata (VST)
C
PN-EN ISO 306:2002U
Temperatura ugicia pod obcieniem
PN-EN ISO 75-1:1998
PN-EN ISO 75-2:1998
Temperatura topnienia C EN ISO 3146:2000
Elektryczne
Rezystywno waciwa powierzchniowa
IEC 60093:1980
Rezystywno waciwa skrona cm
Wytrzymao dielektryczna skrona kV/mm
PN-EN 60243-1:2002U
PN-EN 60243-2:2002U
PN-IEC 243-3:1996/Apl:1999
Staa dielektryczna (1 MHz)
IEC 60250:1969 Wspczynnik strat dielektrycznych (1 MHz)
Odporno na prdy pezajce
Palno Badanie wknem arowym C PN-EN 60695-2-10:2002U
PN-EN ISO 75-3:2000
Tablica 8.52
Metody badania wasnoci materiaw polimerowych
8_3 roz 9-11-02 11:08 Page 1003
Pocztkowo acuchy polimerowe mog by bardziej spltane i skrcone. Zwik-
szenie naprenia sprzyja rozpltywaniu i wyprostowywaniu acuchw. Nastpu-
je take sieciowanie umoliwiajce wzajemne przemieszczanie si acuchw poli-
merowych przy mniejszym napreniu. Wprawdzie wikszo acuchw polime-
rowych jest rwnolegych i wzajemnie zblionych do siebie, niemniej jednak silniej-
sze z si Van der Waalsa, wystpujcych midzy bliej uoonymi i spltanymi a-
cuchami, wymagaj wikszych napre do dalszego odksztacenia plastycznego
i przebiegu procesu pkania.
Wniskiej temperaturze oraz przy duej szybkoci obcienia, materiay polime-
rowe termoplastyczne zachowuj si jak inne ciaa stae, w tym materiay metalo-
we i ceramiczne. W zakresie odksztace sprystych, midzy napreniem i od-
ksztaceniem wystpuje zaleno liniowa. Natomiast w podwyszonej temperatu-
rze oraz przy maej szybkoci odksztacenia materiay polimerowe termoplastycz-
ne zachowuj si jak lepka ciecz. To lepkospryste zachowanie si polimerw
umoliwia wyjanienie ich odksztacenia w wyniku obcienia oraz daje moliwo
nadania podanych ksztatw uytkowych produktom z materiaw polimero-
wych termoplastycznych.
Lepko polimerw wyjania atwo z jak acuchy polimerowe poruszaj si
i umoliwiaj odksztacenie (rys. 8.135). Lepko opisuje zaleno:
1004
ODKSZTACENIE
Rysunek 8.133
Typowe przebiegi krzywych odksztacenia materiaw polimerowych
a) kruchych, b) termoplastycznych, c) elastomerw
8_3 roz 9-11-02 11:08 Page 1004
(8.20)
gdzie:
naprenie cinajce powodujce wzajemny polizg ssiadujcych a-
cuchw polimerowych,
dv/dz gradient szybkoci odksztacenia, odpowiadajcy szybkoci wzajemne-
go relatywnego przemieszczania si acuchw polimerowych podczas
odksztacenia.
1005
Rysunek 8.134
Schemat krzywej rozcigania poliamidu PA 66 jako typowego materiau polimerowego termoplastycznego
Rysunek 8.135
Schemat ukadu acuchw polimerowych a) przed b) podczas odksztacenia lepkosprystego; naprenie
cinajce, dv/dz gradient szybkoci odksztacenia (rysunek wedug D.R. Askelanda)
=
dv/dz
,
8_3 roz 9-11-02 11:08 Page 1005
Wpyw temperatury T na lepko opisuje zaleno:
(8.21)
gdzie:
o
staa,
Q
energia aktywacji, ktra odpowiada atwoci z jak acuchy polimerowe

lizgaj si jeden po drugim,
R staa gazowa.
W miar podwyszenia temperatury zmniejsza si lepko polimerw, wobec
czego atwiej odksztacaj si w takich warunkach. Polimery o strukturze amorficz-
nej charakteryzuj si nisk energi aktywacji, wobec czego ich odksztacenie na-
stpuje przy niskim napreniu. Polimery przy niskim napreniu szybko zwiksza-
j swe odksztacenie zwizane z mikroruchami Browna. Wprzeciwiestwie do me-
tali lub materiaw ceramicznych naprenie nie osiga staej wartoci, lecz dziki
lepkoci, naprenie cigle wzrasta w miar powolnego polizgu acuchw poli-
merowych wzgldem siebie. Zjawisko to nazywane jest pezaniem polimerw, prze-
biegajcym w niektrych polimerach nawet w temperaturze pokojowej. Szybko
pezania polimerw wzrasta w miar zwikszenia naprenia i temperatury, co ma
zwizek ze zmniejszeniem lepkoci.
W materiaach polimerowych wyst-
puje rwnie relaksacja napre po ob-
cieniu ze staym napreniem, co jest
take konsekwencj lepkosprystego za-
chowania si polimerw.
Przy obcieniu udarowym czas jest
niewystarczajcy do polizgu acuchw
polimerowych oraz do wywoania od-
ksztacenia plastycznego. W tych warun-
kach termoplasty s kruche, a ich udar-
no jest maa. W niskiej temperaturze
przy obcieniu udarowym nastpuje kru-
che pkanie, gdy w temperaturze wyszej
od temperatury przejcia w stan kruchy
przebieg pkania jest cigliwy, w zwizku
z wzajemnym polizgiem acuchw poli-
merowych wzgldem siebie (rys. 8.136).
W trakcie odksztacenia polimerw
o strukturze czciowo krystalicznej w la-
melach krystalicznych sferolitw fady
ulegaj skrceniu i wyprostowaniu i nast-
puje ich oddzielenie si z odksztaceniem
struktury amorficznej (rys. 8.137ac).
Lamele krystaliczne ulegaj fragmentacji
na drobniejsze jednostki wykazujce
1006
=
R T
Q

o
exp ,
Rysunek 8.136
Zaleno udarnoci Izoda poliamidu od temperatury badania
8_3 roz 9-11-02 11:09 Page 1006
wzajemny polizg wzgldem siebie i orientacj rwnoleg do dziaajcego obci-
enia zewntrznego (rys. 8.137d,e). Sferolity take zmieniaj ksztat i ulegaj wy-
dueniu w kierunku przyoonej siy. Kontynuacja odksztacenia powoduje wysu-
pywanie si i pkanie acuchw polimerowych i w konsekwencji cakowite uszko-
dzenie polimeru.
1007
Rysunek 8.137
Stadia odksztacenia polimerw semikrystaliczych: a) struktura dwch lamelarnych obszarw krystalicznych
oraz midzylamelarnej przestrzeni o strukturze amorficznej przed odksztaceniem, b) wyduenie amorficznych
wicych acuchw podczas pierwszego stadium odksztacenia, c) obrt obszarw lamelarnych acuchw
podczas drugiego stadium odksztacenia, d) fragmentacja segmentw obszarw krystalicznych podczas trzeciego
stadium odksztacenia, e) orientacja segmentw obszarw oraz acuchw wicych rwnolegle do
przyoonego naprenia rozcigajcego w kocowym stadium odksztacenia (wedug J.M. Schultza)
8_3 roz 9-11-02 11:09 Page 1007
Fragmentacja (crazing) powierzchni termoplastw nastpuje gdy odksztacenie
plastyczne jest zlokalizowane w kierunku prostopadym do przyoonego napre-
nia (rys. 8.138). W przezroczystych termoplastach oraz niektrych szklistych po-
limerach, fragmentacja jest przyczyn powstawania obszarw nieprzezroczystych
i matowych wygldajcych jak pknicia. Efekt ten moe si rozprzestrzenia w po-
przek odksztacanego elementu polimerowego. Na rysunku 8.138 schematycznie
przedstawiono ten proces na przykadzie polietylenu. Moe on przebiega nawet
przy niskim napreniu dziaajcym przez dugi czas. acuchy wice midzy la-
melami krystalicznymi ulegaj rozpltywaniu i wyprostowywaniu, by w kocu na-
stpio rozdzielenie blokw krystalicznych. Pomidzy tymi blokami oraz pomidzy
wyduonymi acuchami powstaj pustki. Wzrost tych pustek doprowadza do two-
rzenia cienkich fibryli, a w wyniku ich pkania przy odpowiednio duych napre-
niach (rys. 8.139), na skutek czenia si pustek do cakowitego zniszczenia mate-
riau polimerowego.
1008
Rysunek 8.138
Kolejne stadia fragmentacji
(crazingu) i pkania semi-
krystalicznego polietylenu
(wedug A. Lustigera)
Rysunek 8.139
Schemat pkania polime-
rw w wyniku czenia si
pustek i zaniku fibryli (we-
dug P.K. So)
8_3 roz 9-11-02 11:09 Page 1008
1009 1009
Narty s wykorzystywane przez ludzi od dawna. Naturalnym materiaem byo drewno,
zwaszcza jesionowe o bardzo dobrej wytrzymaoci na zginanie. Obecnie wytwarza si je
wycznie z materiaw kompozytowych hybrydowych laminowanych (3)(7), zoonych
z wielu warstw, najczciej wzmacnianych wknami aramidowymi lub wglowymi, ktrych
kompozycja zaley od tego czy su do skokw (3), biegw (4) czy zjazdw (5)(7).
Analogicznie s zbudowane deski snowbordowe, chocia tu mog by rwnie wykorzystane
na rdze materiay w ksztacie plastra miodu lub drewno (8)(10). Kijki narciarskie najczciej
s wytwarzane z materiaw kompozytowych o osnowie metalowej lub polimerowej
wzmacnianej wknami aramidowymi lub wglowymi. Wspinaczka wysokogrska wymaga
wielu przyrzdw, w tym czekanw, hakw i karabinkw, najczciej wykonanych ze stopw
tytanu (1) (2), lekkich i wytrzymaych take w niskiej temperaturze.
1
2
5
6
7
8
9
10
3
4
8_3 roz 9-11-02 11:09 Page 1009
1010 1010
W sporcie najszybciej wykorzystywane s
awangardowe osignicia techniczne
w zakresie nowych materiaw.
Przykadowo w ucznictwie (1), sporcie
wdkarskim (2), tenisie (3), golfie (11) i
(12) wykorzystywane s nowoczesne
m a t e r i a y
kompozytowe odpowiednio o osnowie
polimerowej i metalowej wzmacniane wknami szklanymi, aramidowymi i wglowymi. Deskorolki (4) (5),
yworolki (7) wymagaj rwnie materiaw lekkich o osnowie polimerowej i duej odpornoci na cieranie, a
przystosowanie do cateringu wymaga materiaw polimerowych o najniszym wspczynniku tarcia (7).
Deskorolka BMW (6) wykonana jest wycznie z elementw seryjnie stosowanych w samochodach tej marki i
wycznie ze stopw aluminium. Hulajnoga (8) wykonana jest ze stopw aluminium, a deskorolka z drkiem
Wetzer Stickboard wykonywana
w Zurichu w Szwajcarii z drewna z Finlandii, k z USA i uszczelnionych oysk kulkowych SKF i jest wyposaona
w skadany drek sterowy i hamulec na podstawie projektu Patricka Rohnera i Philippe Chretiena. Sport
motorolotniacki wykorzystuje spadochrony z tkanin zawierajcych wkna poliamidowe lub nowszych
1
6
7
8
9
10
11
12
2
5
3 4
13
14
15
8_3 roz 9-11-02 11:09 Page 1010
PODSTAWOWE WASNOCI MATERIAW POLIMEROWYCH
W tablicach 8.538.58 zestawiono wasnoci mechaniczne, elektryczne
i optyczne wybranych materiaw polimerowych oraz porwnano odporno r-
nych materiaw polimerowych na korozj w rnych orodkach chemicznych
i biologicznych. Dobr odpornoci na dziaanie promieniowania jonizujcego
powinny cechowa si materiay polimerowe stosowane w technice jdrowej
(rys. 8.140). Szczeglny zesp wasnoci jest take wymagany od materiaw sto-
sowanych na oyska (tabl. 8.59).
1011
Materia
polimerowy
1)
Gsto,
g/cm
3
Wasnoci mechaniczne Wasnoci termiczne
wytrzymao
na rozciganie,
MPa
wyduenie
przy zerwaniu,
%
temperatura cigego
uytkowania, C
wspczynnik
rozszerzalnoci
liniowej,
10
6
1/K
pojemno
cieplna,
kJ/(kgK)
maksymalna minimalna
PELD 0,9140,928 823 30010000 6075 50 250 2,12,5
PEHD 0,940,96 1835 1001000 7080 50 200 2,12,7
EVAC 0,920,95 1020 600900 55 60 160200 2,3
PE jon 0,94 2135 250500 100 50 120 2,2
PVK 1,19 2030 160 100
PP 0,90,907 2137 20800 100 030 150 2
PB 0,9050,92 3038 250280 90 0 150 1,8
PIB 0,910,93 26 >1000 65 50 120
PMP 0,83 2528 1322 120 0 117 2,18
PS 1,05 4565 34 5070 10 70 1,3
SAN 1,08 75 5 85 20 80 1,3
SB 1,05 2638 2560 5070 20 70 1,3
ABS 1,041,06 3245 1530 7585 40 60110 1,3
ASA 1,04 32 40 7075 40 80110 1,3
PVCU 1,381,55 5075 1050 6585 5 7080 0,850,9
PVCP 1,161,35 1025 170400 5055 020 150210 0,91,8
PTFE 2,152,2 2536 350550 250 200 100 1
PFEP 2,122,17 2228 250330 205 100 80 1,12
PCTFE 2,12,12 3240 120175 150 40 60 0,9
ETFE 1,7 3554 400500 150 190 40 0,9
PMMA 1,171,2 5077 210 6590 40 70 1,47
POM 1,411,42 6270 2570 90110 60 90110 1,46
Tablica 8.53
Wasnoci mechaniczne i termiczne wybranych materiaw polimerowych
8_3 roz 9-11-02 11:09 Page 1011
1012
Materia
polimerowy
1)
Gsto,
g/cm
3
Wasnoci mechaniczne Wasnoci termiczne
wytrzymao
na rozciganie,
MPa
wyduenie
przy zerwaniu,
%
temperatura cigego
uytkowania, C
wspczynnik
rozszerzalnoci
liniowej,
10
6
1/K
pojemno
cieplna,
kJ/(kgK)
maksymalna minimalna
PA 6 1,13 7085 200300 80100 30 80 1,7
PA 66 1,14 7784 150300 80120 30 80 1,7
PA 11 1,04 56 500 7080 70 130 1,26
PA 12 1,02 5665 300 7080 70 150 1,26
PA 63T 1,12 7084 70150 80100 70 80 1,6
PC 1,2 5667 100130 135 100 6070 1,17
(PET+PS) 1,37 47 50300 100 20 70 1,05
(PBT+PS) 1,31 40 15 100 30 60 1,3
(PPE+PS) 1,06 5568 5060 80 30 60 1,4
PSU 1,24 50100 2530 150 100 54 1,3
PPS 1,34 75 3 200 55
PES 1,37 85 3080 200 55 1,1
PAI 100 12 36
PEI 1,27 105 60 62
PI 1,43 74100 5060
PEEK 1,32 90 50 47
CA typ 432 1,3 38 (
s
) 3 (
g
) 70 40 120 1,6
CP 1,191,23 1455 30100 60115 40 110130 1,7
CAB typ 413 1,18 26 (
s
) 4 (
g
) 60115 40 120 1,6
VF 1,11,45 85100 105 30
PUR 1,05 7080 36 80 1020 1,76
TPU 1,2 3040 400450 80 40 150 0,5
PF typ 31 1,4 25 0,40,8 110 3050 1,3
UF typ 131 1,5 30 0,51 70 5060 1,2
MF typ 152 1,5 30 0,60,9 80 5060 1,2
UP typ 802 2 30 0,61,2 150 2040 1,2
PDAP (toczywo GF) 1,511,78 4075 150180 50 1035
SI (toczywo) 1,81,9 2846 170180 50 2050 0,80,9
PI (toczywo) 1,43 75100 49 260 200 5063
EP typ 891 1,9 3040 4 130 1135 0,8
1)
Tablica 8.53
(cig dalszy)
8_3 roz 9-11-02 11:09 Page 1012
1013
Materia
polimerowy
1)
Rezystywno waciwa
skrona, cm
Staa dielektryczna
(przy 50 Hz)
Tangens kta strat
tg (przy 50 Hz)
Wytrzymao
na przebicie, kV/mm
PELD >10
17
2,29 1,510
4
PEHD >10
17
2,35 2,410
4
EVAC <10
15
2,53,2 (320)10
3
6278
PE jon >10
16

PVK >10
16
(610)10
4
PP >10
17
2,27 <410
4
5065
PB >10
17
2,5 710
4
PIB >10
15
2,3 410
4
PMP >10
16
2,12 710
5
70
PS >10
16
2,5 (14)10
4
3070
SAN >10
16
2,63,4 (68)10
3
4050
SB >10
16
2,44,7 (420)10
4
3060
ABS >10
15
2,45 3,810
3
3550
ASA >10
15
34 0,020,05 3640
PVCU >10
15
3,5 0,011 3550
PVCP >10
11
4,8 0,08 3040
PTFE >10
18
<2,1 <210
4
48
PFEP >10
18
2,1 <210
4
55
PCTFE >10
18
2,32,8 110
3
55
ETFE >10
16
2,6 810
4
40
PMMA >10
15
3,33,9 0,040,4 4050
POM >10
15
3,7 510
3
3850
PA 6 10
12
3,8 0,01 40
PA 66 10
12
8 0,14 60
PA 11 10
13
3,7 0,06 42,5
PA 12 10
13
4,2 0,04 45
PA 63T 10
11
4 0,03 35
PC >10
17
3 710
4
38
(PET+PS) 10
16
4 210
3
42
(PBT+PS) 10
16
3 210
3
42
(PPE+PS) 10
16
2,6 410
4
45
PSU >10
16
3,1 810
4
42,5
PPS >10
16
3,1 410
4
59,5
PES 10
17
3,5 110
3
40
Tablica 8.54
Wasnoci elektryczne wybranych materiaw polimerowych
8_3 roz 9-11-02 11:09 Page 1013
1014
Materia
polimerowy
1)
Rezystywno waciwa
skrona, cm
Staa dielektryczna
(przy 50 Hz)
Tangens kta strat
tg (przy 50 Hz)
Wytrzymao
na przebicie, kV/mm
PAI 10
17

PEI 10
18

PI >10
16

PEEK 510
16
310
3
CA typ 432 10
13
5,8 0,02 40
CP 10
16
4,2 0,01 40
CAB typ 413 10
16
3,7 0,006 40
VF 10
10
0,08
PUR (lany) 10
16
3,6 0,05 24
TPU 10
12
6,5 0,03 3060
PF typ 31 10
11
6 0,1 3040
UF typ 131 10
11
8 0,04 3040
MF typ 152 10
11
9 0,06 2930
UP typ 802 >10
12
6 0,04 2553
PDAP (toczywo GF) 10
13
10
16
5,2 0,04 40
SI (toczywo) 10
14
4 0,03 2040
PI (toczywo) >10
16
3,5 210
3
56
EP typ 891 >10
14
3,55 110
3
3040
1)
Tablica 8.54 (cig dalszy)
Materia
polimerowy
1)
Wspczynnik
zaamania wiata
n
D
w 20C
Przepuszczalno
wiata
2)
Materia
polimerowy
1)
Wspczynnik
zaamania wiata
n
D
w 20C
Przepuszczalno
wiata
2)
PE 1,51 / CA 1,471,5 /
PP 1,5 / CAB 1,48 /
PMP 1,46 / CP 1,47 /
PE jon 1,51 PC 1,581,59
PS 1,581,59 PET 1,57 /
SB PBT 1,55
SAN 1,57 / PA 6, 11, 12, 66 1,521,53 /
ABS 1,52 / PA 63T 1,57
PVC 1,521,54 / PSU 1,63 /
PTFE 1,35 PES 1,65 /
Tablica 8.55
Wasnoci optyczne wybranych materiaw polimerowych
8_3 roz 9-11-02 11:09 Page 1014
1015
PCTFE 1,43 / PPS
PVDF 1,42 / PF 1,63
PMMA 1,49 UP 1,541,58 /
POM 1,48 EP 1,47 /
(PPE+PS)
1)
2)
przezroczyste jak szko, przejrzyste, przewitujce, mtne.
Materia
polimerowy
1)
Wspczynnik
zaamania wiata
n
D
w 20C
Przepuszczalno
wiata
2)
Materia
polimerowy
1)
Wspczynnik
zaamania wiata
n
D
w 20C
Przepuszczalno
wiata
2)
Materia
polimerowy
1)
PELLD
PELD
PEHD
PEC
EVAC
PIB
PP
PMP
PS
SB
SAN
ABS
PVCU
VCVAC
PVCP
PTFE
PCTFE
W
o
d
a
s
a
b
e
s
i
l
n
e
f
l
u
o
r
o
w
o
d
o
r
o
w
y
s
a
b
e
s
i
l
n
e
S
o
l
e

n
i
e
o
r
g
a
n
i
c
z
n
e
C
h
l
o
r
o
w
c
e
U
t
l
e
n
i
a
c
z
e
w
g
l
o
w
o
d
o
r
y

p
a
r
a
f
i
n
o
w
e
c
h
l
o
r
o
w
c
o
a
l
k
a
n
y
a
l
k
o
h
o
l
e
e
t
e
r
y
e
s
t
r
y
k
e
t
o
n
y
a
l
d
e
h
y
d
y
a
m
i
n
y
k
w
a
s
y

o
r
g
a
n
i
c
z
n
e
z
w
i
z
k
i

a
r
o
m
a
t
y
c
z
n
e
P
a
l
i
w
a
R
o
p
a

n
a
f
t
o
w
a
T
u
s
z
c
z
e
,

o
l
e
j
e
Substancja Kwasy Zasady Rozpuszczalniki
Tablica 8.56
Odporno wybranych materiaw polimerowych na dziaanie substancji chemicznych
8_3 roz 9-11-02 11:09 Page 1015
1016
Materia
polimerowy
1)
W
o
d
a
s
a
b
e
s
i
l
n
e
f
l
u
o
r
o
w
o
d
o
r
o
w
y
s
a
b
e
s
i
l
n
e
S
o
l
e

n
i
e
o
r
g
a
n
i
c
z
n
e
C
h
l
o
r
o
w
c
e
U
t
l
e
n
i
a
c
z
e
w
g
l
o
w
o
d
o
r
y

p
a
r
a
f
i
n
o
w
e
c
h
l
o
r
o
w
c
o
a
l
k
a
n
y
a
l
k
o
h
o
l
e
e
t
e
r
y
e
s
t
r
y
k
e
t
o
n
y
a
l
d
e
h
y
d
y
a
m
i
n
y
k
w
a
s
y

o
r
g
a
n
i
c
z
n
e
z
w
i
z
k
i

a
r
o
m
a
t
y
c
z
n
e
P
a
l
i
w
a
R
o
p
a

n
a
f
t
o
w
a
T
u
s
z
c
z
e
,

o
l
e
j
e
Substancja Kwasy Zasady Rozpuszczalniki
PMMA
AMMA
POM
(PPE+PS)
CA
CTA
CAB
CP
PC
PET
PBT
PA 6
PA 12
PA 66
PA 610
PA arom
PSU
PF
UF
MF
UP
UP
2)
EP
TPU
AU/EU
1)
Pene nazwy materiaw polimerowych podano w tablicach 8.31, 8.32, 8.35 i 8.36.
2)
Odporny na alkalia.
Oznaczenia: odporny, odporny do warunkowo odpornego, warunkowo odporny,
warunkowo odporny do nieodpornego, nieodporny, brak danych lub nie dotyczy.
Tablica 8.56
(cig dalszy)
8_3 roz 9-11-02 11:09 Page 1016
1017
Materia
polimerowy
1)
Odporno na dziaanie warunkw atmosferycznych Odporno na
niestabilizowane stabilizowane mikroorganizmy makroorganizmy
PELD
PEHD
PP
PB
PMP
PS
SB
SAN
ABS
ASA
PVCU
PVCP
PVDC
PTFE
PCTFE
PVF
PVDF
PMMA
POM
PPE
CA
CAB
PC
PET
PA
PSU
PI
PUR
UPGF
EP
PF
MF
UF
1)
Pene nazwy materiaw polimerowych podano w tablicach 8.31, 8.32, 8.36 i 8.38.
Oznaczenia: bardzo dobra, dobra, przecitna, saba, bardzo saba, brak danych lub nie dotyczy.
Tablica 8.57
Odporno wybranych materiaw polimerowych na dziaanie warunkw atmosferycznych oraz organizmy ywe
8_3 roz 9-11-02 11:09 Page 1017
1018
Substancja chemiczna
Materia polimerowy
1)
ABS AMMA PA PC PE PMMA PP PS PVC SAN SB
Aceton
Etanol
Eter
Alkohole
Anilina
Benzyna
Ropa naftowa
Kwas octowy
Estry
Gliceryna
Olej opaowy
Heptan
Heksan
Izopropanol
Wodorotlenek potasu
Ketony
Wglowodory aromatyczne
Halogenki metali
Metanol
Wodorotlenek sodu
Podchloryn sodu
Olej parafinowy
Olej rolinny
rodek spczniajcy, chlorowany
Kwas azotowy
Kwas krzemowy
Kwas siarkowy
rodki powierzchniowoczynne
Terpentyna
Tetrachlorek wgla
Woda
1)
Tablica 8.58
Wpyw niektrych substancji chemicznych na korozj napreniow wybranych materiaw polimerowych
8_3 roz 9-11-02 11:09 Page 1018
1019
DAWKA PROMIENIOWANIA (Gy) DAWKA PROMIENIOWANIA (Gy)
Grupa
materiaw
polimerowych
Materia
polimerowy
Rysunek 8.140
Moliwo stosowania wybranych materiaw polimerowych w technice jdrowej (pene nazwy materiaw
polimerowych podano w tablicach 8.318.33, 8.35 i 8.38) (wedug Schnbachera)
8_3 roz 9-11-02 11:09 Page 1019
W tablicach 8.60 i 8.61 porwnano oglne podstawowe wasnoci oraz odpor-
no na dziaanie czynnikw chemicznych gum otrzymanych z podstawowych ty-
pw kauczukw.
ZASTOSOWANIE MATERIAW POLIMEROWYCH
Wtablicy 8.62 przedstawiono typowe zastosowania wybranych materiaw po-
limerowych.
1020
Materiay
polimerowe
Wasnoci
Niemodyfikowane Modyfikowane
Maksymalne obcienie, MPa 33,8 35,8 6,89 68,9 27,56 6,89 12,4 13,78 68,9 27,56
Szybko przy pracy cigej,
m/min
60,89
121,92
152,4 30,48 304,8 304,8
60,89
121,92
243,84 304,8 304,8 304,8
PV przy pracy cigej
(zuycie 1,27 mm po 1000 h)
1000 1000 200 300 100 1000 2500
2500
50000
3000 5000
Graniczne PV przy 30,5 m/min 1219,2 914,4 548,64 30480 1524 1219,2 1676,4 9144 30480 12192
Wspczynnik tarcia
0,2
0,4
0,15
0,3
0,04
0,13
0,1
0,3
0,9
1,1
0,1
0,25
0,05
0,15
0,04
0,25
0,1
0,3
0,05
0,45
Wspczynnik zuycia
K10
8
, cm
3
min/(kgmh)
59,05 59,05 2952,5 177,15
295,25
2362
59,05 23,62
1,181
23,62
17,715 11,81
Modu sprystoci przy
zginaniu, GPa
2,067 2,756 0,5512 3,1005 34,45 2,756 2,756 2,756 4,3407 34,45
Krytyczna temperatura na
powierzchni oyska, C
204 149 260 316
149
209
204 149 260 316
149
209
Odporno na:
wilgotno
chemikalia
Gsto, g/cm
3
1,2 1,43
2,15
2,2
1,42 1,4 1,2 1,54
2,15
2,25
1,49 1,4
Wskanik kosztu wzgldem
materiaw podstawowych
1,4 1 5 15 1,5 6 5 15
Odporno: bardzo dobra, dobra, wystarczajca.
p
o
l
i
a
m
i
d

(
n
y
l
o
n
)
p
o
l
i
a
c
e
t
a
l
f
l
u
o
r
o
w
g
l
a
n
p
o
l
i
i
m
i
d
f
e
n
o
p
l
a
s
t
n
y
l
o
n

+
w
k
n
a

g
r
a
f
i
t
o
w
e
p
o
l
i
a
c
e
t
a
l
,

z
b
r
o
j
o
n
y
w
k
n
a
m
i

T
F
E
f
l
u
o
r
o
w
g
l
a
n
z

r
n
y
m
i

w
k
n
a
m
i
p
o
l
i
i
m
i
d

z

w
k
n
a
m
i
g
r
a
f
i
t
o
w
y
m
i
f
e
n
o
p
l
a
s
t
,

z
b
r
o
j
o
n
y
w
k
n
a
m
i

T
F
E
Tablica 8.59
Wasnoci materiaw polimerowych stosowanych na oyska (opracowano na podstawie danych R.P. Steijna)
8_3 roz 9-11-02 11:09 Page 1020
1021
Typ kauczuku
1)
Wasnoci
Sprysto
Odporno na cieranie
Odporno na czynniki
atmosferyczne i ozon
Odporno cieplna
Sprysto na zimno
Przepuszczalno gazw
Temperatura dugotrwaego
stosowania, C
100 100 120 110 130 120 140 130 170 160 130 130 200 210 180
1)
Pene nazwy kauczukw podano w tablicy 8.35.
Oznaczenie: najlepsza, dobra, rednia, saba, za.
N
R
B
R
C
R
S
B
R
I
I
R
N
B
R
E
P
D
M
C
S
M
E
V
M
A
C
M
E
C
O
A
U
V
M
Q
F
K
M
F
V
M
Q
Tablica 8.60
Porwnanie wasnoci gum otrzymanych z najwaniejszych typw kauczukw
(opracowano wedug danych F. Freudenberga)
Typ kauczuku
1)
Czynniki
rodowiskowe
Wglowodory parafinowe
Paliwa
Zwizki aromatyczne
Wglowodory chlorowane
Oleje silnikowe
Oleje przekadniowe
Smary mineralne
Alkohole
Ketony
Estry
Woda
Kwasy (rozcieczone)
Alkalia (rozcieczone)
Pyny hamulcowe
1)
Pene nazwy kauczukw podano w tablicy 8.35.
Oznaczenie: bez oddziaywania lub niewielkie dziaanie (10% wzrostu objtoci),
dziaanie sabe do redniego (25% wzrostu objtoci), silne dziaanie (>25% zmiany objtoci).
N
R
B
R
C
R
S
B
R
I
I
R
N
B
R
E
P
D
M
C
S
M
E
V
M
A
C
M
E
C
O
A
U
V
M
Q
F
K
M
F
V
M
Q
Tablica 8.61
Odporno gum otrzymanych z najwaniejszych typw kauczukw na oddziaywanie rodowisk aktywnych
chemicznie (opracowano wedug danych F. Freudenberga)
8_3 roz 9-11-02 11:09 Page 1021
1022
Rodzaj materiau Gwne wasnoci uytkowe Typowe zastosowania
Termoplasty
Akrylonitryl
butadienstyren
ABS
wyjtkowa wytrzymao i cigliwo, odporny na
znieksztacenia na gorco, dobre wasnoci elektryczne,
palny i rozpuszczalny w rozpuszczalnikach organicznych
materia na lodwki, maszyny
ogrodnicze i kosiarki, zabawki,
drogowe urzdzenia zabezpieczajce
Polimetakrylan
metylu PMMA
wyjtkowa przezroczysto i odporno
na starzenie, zadowalajce wasnoci mechaniczne
soczewki, przezroczyste lotnicze
ramy, sprzt do projektowania, znaki
Fluorowglany
PTFE lub TFE
chemicznie obojtny w prawie wszystkich rodowiskach,
bardzo dobre wasnoci elektryczne, niski wspczynnik tarcia,
moe by uywany w temperaturze do 260C,
stosunkowo sabe pynicie na zimno
uszczelki przeciwkorozyjne, rury
i zawory chemiczne, oyska,
nieprzyczepne powoki, wysoko-
temperaturowe czci elektroniczne
Poliamidy PA
(nylony)
dobre wasnoci mechaniczne, odporno na cieranie i cigliwo,
niski wspczynnik tarcia, absorbuje wod i niektre ciecze
oyska, koa zbate, krzywki,
uchwyty i osony kabli i drutw
Poliwglany PC
wymiarowo stay, saba absorpcja wody, przezroczysty,
bardzo dobra odporno na uderzenia i plastyczno,
nie najlepsza odporno chemiczna
kaski ochronne, soczewki,
lekkie kule, podoe do filmw
fotograficznych
Polietylen PE
odporny chemicznie i elektrycznie izolacyjny, odporny
na przecienia dynamiczne, stosunkowo niski wspczynnik
tarcia, niedua wytrzymao i odporno na czynniki
atmosferyczne
gitkie butelki, zabawki, oczyszczarki
bbnowe, elementy baterii, tace do
lodwek, opakowania na filmy
Polipropylen PP
odporny na znieksztacenia na gorco, bardzo dobre wasnoci
elektryczne i wytrzymao zmczeniowa, chemicznie obojtny,
stosunkowo niedrogi, saba odporno na promieniowanie
ultrafioletowe
wyjaowione butelki, opakowania
na filmy, odbudowy telewizorw,
walizki
Polistyren PS
bardzo dobre wasnoci elektryczne i optyczna przezroczysto,
dobra stabilno cieplna i wymiarowa, stosunkowo niedrogi
pytki cienne, obudowy baterii,
zabawki, nawietla drzwiowe
Polichlorek winylu
PVC
dobre, niedrogie materiay oglnego uytku, zwykle sztywne,
lecz z dodatkiem zmikczaczy mog te by elastyczne, czsto
tworz kopolimery, skonne do znieksztace na gorco
pytki PVC, rury, izolacja przewodw
elektrycznych, we ogrodowe,
dawniej pyty fonograficzne
Poliester PET
lub PETE
jedne z najbardziej cigliwych folii z materiaw polimerowych,
bardzo dobra wytrzymao na zmczenie i rozdarcie oraz
odporno na wilgo, kwasy, tuszcze, oleje i rozpuszczalniki
kasety magnetofonowe, tkaniny,
kordy opon samochodowych,
kontenery na napoje
Polimery utwardzalne
ywice epoksydowe
EP
bardzo dobre poczenie wasnoci mechanicznych
i odpornoci na korozj, stabilne wymiarowo, dobra adhezja,
stosunkowo tanie, dobre wasnoci elektryczne
syfony zlewozmywakowe,
ksztatki elektrotechniczne, kleje,
powoki ochronne, uywane razem
z wknem szklanym do laminatw
Fenoplasty PF
bardzo dobra stabilno cieplna do ponad 150C, mog by
czone z licznymi ywicami i wypeniaczami, niedrogie
obudowy silnikw, telefony,
osprzt elektryczny
Poliestry UP
bardzo dobre wasnoci elektryczne i niski koszt,
mog by stosowane w temperaturze pokojowej i wyszej,
czsto wzmacniane wknami
kaski ochronne, odzie z wkna
szklanego, czci samochodowe,
krzesa, wentylatory
Tablica 8.62
Charakterystyka i typowe zastosowanie niektrych materiaw polimerowych (opracowano wedug C.A. Harpera)
8_3 roz 9-11-02 11:09 Page 1022
8.3.5. Specjalne zastosowania materiaw
polimerowych
POLIMEROWE MATERIAY WARSTWOWE
W celu lepszego dostosowania wasnoci do stawianych wymaga praktycz-
nych, czsto produkuje si materiay polimerowe, a zwaszcza wytwarzane z nich
produkty, jako warstwowe.
Materiay polimerowe wielowarstwowe s zoone z oddzielnych warstw r-
nych materiaw, jak np. folie wielowarstwowe, pyty, rury, we, konstrukcje ue-
browane, w skad ktrych wchodz stosunkowo cienkie warstwy wierzchnie oraz
rdzenie lite, w ksztacie plastra miodu lub o strukturze pianki. Materiay te mog
by take zoone z rnobarwnych skadnikw prasowanych lub formowanych
wtryskowo oraz wyprodukowanych przez zaprasowywanie i wprasowywanie. Po-
czenie ze sob rnych materiaw polimerowych, a take materiaw polimero-
wych z innymi materiaami, np. metalami lub drewnem, dziki strukturze warstwo-
wej zapewnia korzystne ksztatowanie wasnoci zarwno mechanicznych, este-
tycznych jak i eksploatacyjnych wytworzonych z nich produktw. Koniecznym wa-
runkiem technologicznym jest zapewnienie wzajemnej przyczepnoci poszczegl-
nych warstw, co wymaga odpowiednich procesw technologicznych.
Materiay polimerowe warstwowe s rwnie otrzymywane przez wymieszanie
osnowy polimerowej z dodatkami nadajcymi wymagane wasnoci, np. wknami
lub tkaninami (rys. 8.141). Wskad tej grupy materiaw wchodz rwnie materia-
y polimerowobetonowe, laminaty termoutwardzalne, polimery termoplastyczne
1023
Rodzaj materiau Gwne wasnoci uytkowe Typowe zastosowania
Elastomery
Naturalny poliizopren
(kauczuk naturalny)
NR
bardzo dobre wasnoci fizyczne, dobra odporno na skrawanie,
wyobienie i cieranie, niska odporno cieplna, niska odporno
na dziaanie ozonu i oleju, dobre wasnoci elektryczne
opony pneumatyczne i rury,
podeszwy i obcasy, uszczelki
Kauczuk
butadienowo
styrenowy SBR
dobre wasnoci fizyczne, bardzo dobra odporno
na cieranie, brak odpornoci na olej, dziaanie ozonu
i wpywy atmosferyczne, dobre wasnoci elektryczne
takie same jak w przypadku
kauczuku naturalnego
Kauczuk
butadienowo
akrylonitrylowy NBR
bardzo dobra odporno na dziaanie olejw rolinnych,
zwierzcych i ropy naftowej, sabe wasnoci w niskiej
temperaturze, sabe wasnoci elektryczne
we benzynowe, chemiczne
i olejowe, uszczelki,
obcasy i podeszwy
Kauczuk
chloroprenowy
CR
bardzo dobra odporno na dziaanie ozonu, odporno cieplna
i na wpywy atmosferyczne, bardzo dobra ognioodporno,
wasnoci elektryczne gorsze ni w przypadku kauczuku naturalnego
izolacje drutw i kabli, wyoenie
zbiornikw chemicznych, paski,
we, uszczelki
Kauczuk silikonowy
zawierajcy grupy
metylowe i winylowe
VMQ
bardzo dobra odporno na nisk i wysok temperatur, niska
wytrzymao, bardzo dobre wasnoci elektryczne
izolacje przeciw niskiej i wysokiej
temperaturze, uszczelki,
membrany, tuby do celw
spoywczych i medycznych
Tablica 8.62
(cig dalszy)
8_3 roz 9-11-02 11:09 Page 1023
wzmocnione matami szklanymi oraz napeniane materiay utwardzalne. W istocie
spor cz tych wanie materiaw mona zaliczy rwnie do grupy materiaw
kompozytowych (porwnaj rozdz. 8.4).
POKRYCIA POLIMEROWE
Pokrycia polimerowe s stosowane od niepamitnych czasw
*)
. Obecnie do po-
krywania s stosowane zarwno termoplasty, duroplasty, jak i elastomery. Wrd
metod nanoszenia pokry polimerowych wymieni mona m.in.:
odparowanie polimerw rozpuszczonych w rozpuszczalnikach,
napylanie proszkw polimerw na gorce podoe,
elektrostatyczne napylanie na podoe o negatywnym potencjale elektrycznym,
osadzanie elektrolityczne z wodnych roztworw polimerw,
osadzanie nagrzanych w parze czstek imersyjnych w zou fluidalnym.
W tablicy 8.63 zestawiono wasnoci i zastosowania typowych pokry polime-
rowych.
1024
CFRC CFRC
AFRC AFRC
GFRC GFRC
Rysunek 8.141
Porwnanie wybranych wasnoci warstwowych materiaw polimerowych napenianych z konwencjonalnymi
materiaami konstrukcyjnymi; SMC toczywo arkuszowe (materia polimerowy utwardzalny wzmocniony
mat szklan), GMPP polipropylen wzmocniony mat szklan, materiay kompozytowe wzmocnione
wknami: GFRC szklanymi, AFRC aramidowymi, CFRC wglowymi (opracowano wedug Saechtling
Kunststoff Taschenbuch)
*)
W Biblii znajduje si zapis, e Arka Noego zarwno z zewntrz jak i wewntrz pokryta zo-
staa smo.
8_3 roz 9-11-02 11:09 Page 1024
MIESZANINY POLIMERW
W wielu przypadkach mona poprawi wasnoci materiaw polimerowych
przez tworzenie mieszanin, tzw. blend. Tworzenie mieszanin jednorodnych przez
rne polimery jest ograniczone (tabl. 8.64). Stabilna struktura jest zoona z osno-
wy z rwnomiernie zdyspergowan drug faz lub ich wiksz liczb, o odpowiedniej
1025
Rodzaj
pokrycia
Przyrzdy
stosowane do
nanoszenia
Metoda
utrwalania
Najwysza
temperatura
cigej pracy, C
Odporno
na zawil-
gocenie
Przyczep-
no do
metali
Elasty-
czno
Typowe
zastosowania
Poliestry
akrylowe
rozpylacz,
pdzel,
kpiel
suche powietrze
85
lakier
samochodowy,
pokrycia obwodw
drukowanych
Alkidowe ywice
lakiernicze
95
emalia
samochodowa
ywice
epoksydowe
rozpylacz,
kpiel
reakcja,
wygrzewanie
200
izolacja
elektryczna
Polifluoro-
karbony
osuszanie
rozpuszczalnika
260
naczynia
arowytrzymae
Fenoplasty grzanie 180
pokrycia wysoko-
temperaturowe
Poliamid (nylon)
pomie,
rozpylacz
120
oyska
niskotarciowe
Polistyren
rozpylacz,
kpiel
odparowanie
rozpuszczalnika
70 pokrycia cewek
Poliuretan
rozpylacz,
pdzel, kpiel
suche powietrze 120 pokrycia mebli
Silikon
suche powietrze,
wygrzewanie
260
powoki odporne
na nagrzewanie
Polichlorek
winylu
rozpylacz,
kpiel, waek
suche powietrze 65
pokrycia
puszek, mebli
Elastomery
Kauczuk
butylowy
rozpylacz,
kpiel,
pdzel
suche powietrze
/
pokrycia gumy
naturalnej
Kauczuk
chloroprenowy
85 /
pokrycia odziey
sportowej
Fluoroelastomer 230 /
pokrycia konserwa-
cyjne w agresyw-
nych rodowiskach
Neopren pokrycia
Oznaczenia: bardzo dobre, dobre, wystarczajce, sabe, brak danych lub nie dotyczy.
Tablica 8.63
Porwnanie wasnoci i zastosowania typowych pokry polimerowych
(opracowano na podstawie danych C.A. Harpera)
8_3 roz 9-11-02 11:09 Page 1025
Stwierdzono rwnie, e niektre polimery wykazuj nadprzewodnictwo (po-
rwnaj rozdz. 8.5.5), jak regioregularny polialkilotiofen lub nieorganiczny polimer
eksplodujcy poli(azotek siarki) (SN)
x
o temperaturze T
k
= 0,26 K.
MECHANIZM PRZEWODNICTWA ELEKTRYCZNEGO POLIMERW
Rola domieszek w omawianych polimerach polega na usuniciu lub dodaniu
elektronw. W przypadku jodyny I
2
elektron jest usuwany wraz z utworzeniem jo-
nu I
3
(porwnaj zaleno (8.25)). Wraz z usuniciem elektronu z pasma walen-

cyjnego (porwnaj rozdz. 8.5.1) pprzewodzcych polimerw, takich jak poliace-
tylen lub polipirol, powstaje dziura elektronowa zdelokalizowana (niezakotwiczo-
na) (inaczej ni w klasycznej teorii pasmowej porwnaj rozdz. 8.5.1).
Lokalne usunicie elektronu z jednego atomu wgla jest przyczyn utworzenia
kationorodnika zwanego rwnie polaronem. Polaron jest zlokalizowany (zakotwi-
czony), czciowo ze wzgldu na przyciganie Coulomba przez przeciwjon I
3
o bardzo maej ruchliwoci, a czciowo z powodu lokalnych zmian rwnowagowej

geometrii polaronu w stosunku do czsteczki obojtnej.
Ruchliwo polaronu wzdu acucha polietylenu jest dua, w wyniku czego
nastpuje przepyw prdu elektrycznego (rys. 8.147). Przeciwjony I
3
nie s zbyt-
nio mobilne przy dodatnim przepywie prdu. Poruszanie si polaronw w polu
przeciwjonw I
3
moliwe jest wic jeeli s pooone blisko siebie, wobec czego

wymagana jest ich dua koncentracja. To wanie uzasadnia potrzeb stosunkowo
duego domieszkowania w polimerach przewodzcych prd elektryczny.
W przypadku usunicia drugiego elektronu z uprzednio utlenionej strefy poli-
meru, moe powsta drugi niezaleny polaron lub jeeli ten elektron nie stanowi
pary dla pierwszego polaronu wraz z jego usuniciem powstaje bipolaron. Dwa do-
datnie adunki bipolaronu nie s niezalene, lecz poruszaj si jako para, analo-
gicznie jak pary Coopera w teorii nadprzewodnictwa (porwnaj rozdz. 8.5.5) O ile
spin pojedynczego polaronu wynosi S = 1/2, o tyle spin bipolaronu S = 0. Wane
1046
Rysunek 8.147
Polaron a), b) utworzony w wyniku usunicia jednego elektronu na co pity atom wgla w acuchu
poliacetylenu, c)e) migrujcy (opracowano wedug A.J. Heegera, A.G. MacDiarmida i H. Shirakawy)
8_3 roz 9-11-02 11:11 Page 1046
znaczenie dla przewodnictwa, np. poliacetylenu, odgrywaj rwnie defekty fali
odosobnionej (samotnej) zwane solitonami. Solitony odpowiadaj falom samot-
nym skierowanym ku sobie i przechodzcym przez siebie bez deformacji przy za-
chowaniu stabilnoci. W przestrzeni (1+1)wymiarowej (1 zmienna przestrzenna
i czas) soliton jest pod wieloma wzgldami podobny do czstki elementarnej: m.in.
gsto jego energii jest zlokalizowana, cakowita energia jest skoczona, zderza
si zachowujc sw tosamo. Na rysunku 8.148 przedstawiono jak w acuchu
cispoliacetylenu w wyniku termicznej izomeryzacji do struktury transpoliace-
tylenu powstaje defekt, stabilny wolny rodnik, ktry jest obojtnym solitonem,
ktry pomimo moliwoci propagacji (rozchodzenia si) wzdu acucha nie
przenosi adnego adunku elektrycznego. Z drugiej strony moe jednak przyczy-
nia si do transferu adunku midzy rnymi acuchami. Oglnie solitony two-
rzce si w wyniku domieszkowania maj wiksze znaczenie ni alternatywne de-
fekty wiza. Przewodnictwo objtociowe w materiaach polimerowych jest limi-
towane moliwociami przeskokw elektronw z jednego acucha do nastpnego,
jak rwnie czynnikami makroskopowymi, np. zym kontaktem midzy rnymi
domenami krystalicznymi w materiale.
Rysunek 8.149 przedstawia mechanizm przeskokw midzysolitonowych maj-
cy rwnie udzia w przewodnictwie polimerw przez przeskoki adunkw elektrycz-
nych midzy rnymi acuchami polimerw. W tym przypadku elektron przeska-
kuje midzy zlokalizowanymi stanami w ssiadujcych acuchach polimerowych,
natomiast soliton porusza si wokoo i zamienia elektron z innym blisko pooonym
zlokalizowanym i naadowanym solitonem. Naadowane solitony (na dole) s puap-
kowane przez rodniki domieszkowe, natomiast uwolnione solitony obojtne (na g-
rze) maj moliwo ruchu. W wyniku bliskiego pooenia obojtnych solitonw
wzgldem naadowanych moe wystpi interakcja midzy nimi, w wyniku czego
1047
Rysunek 8.148
Soliton a), b) tworzenie si solitonu przez izomeryzacj cispoliacetylenu, b)e) ruch solitonu w wyniku
utworzenia pary z ssiednim elektronem (opracowano wedug A.J. Heegera, A.G. MacDiarmida i H. Shirakawy)
8_3 roz 9-11-02 11:11 Page 1047
elektron przeskakuje z jednego defektu do innego. Mechanizm przeskokw midzy-
solitonowych jest bardzo zbliony do wystpujcego w lepiej przewodzcych poli-
merach, niekiedy o przewodnictwie podobnym do metali przy wysokim domieszko-
waniu lub do pprzewodnikw przy domieszkowaniu bardzo maym.
Solitony nie wystpuj we wszystkich polimerach z ukadami wiza sprzo-
nych, gdy polarony wystpuj w wikszoci z nich. Transport adunkw w polime-
rach, w ktrych w wyniku domieszkowania powstaj polarony, nastpuje przez
transfer elektronw midzy zlokalizowanymi (zakotwiczonymi) stanami powstay-
mi przez iniekcj adunkw w acuchach polimerowych.
Dla polimerw przewodzcych prd elektryczny moe mie zastosowanie mo-
lekularna teoria transferu elektronw opracowana przez R. Marcusa
*)
, odnoszca
si jednak gwnie do biopolimerw.
POLIMERY PPRZEWODNIKOWE I ELEKTROLUMINESCENCYJNE
Wynalezienie przewodnictwa elektrycznego polimerw w roku 1977 skonio
do dalszych poszukiwa. Okazao si, e bardzo interesujce s poszukiwania w za-
kresie zastosowania polimerw jako materiaw pprzewodnikowych. Std rozwj
materiaw na organiczne tranzystory polowe oraz na fotodiody i diody wiecce
LEP (porwnaj rozdz. 8.5.4), szczeglnie atrakcyjne ze wzgldu na atwo i niskie
koszty procesu technologicznego.
Podobnie jak w przypadku polimerw przewodzcych prd elektryczny, rw-
nie polimery pprzewodnikowe zawdziczaj swe wasnoci obecnoci pasm
przewodnictwa i walencyjnych zwizanych z wystpowaniem wiza typu .
Elektroluminescencja polimerw z ukadami wiza sprzonych bya stwier-
dzona po raz pierwszy w 1990 roku. Poliwinylen pfenylenu PPV zosta wykorzy-
stany jako prosty pprzewodnik, zapewniajcy emisj wiata o barwie tozielo-
nej. Wbateriach elektrochemicznych emitujcych wiato polimery pprzewodni-
kowe mog by otoczone symetrycznie, natomiast w diodzie wieccej asymetrycz-
nie, elektrodami do iniekcji dziur elektronowych (zwykle tlenek indowocynowy
ITO indium tin oxide) z jednej strony i kontaktami metalowymi emitujcymi elek-
trony (np. aluminium, magnez lub wap) z drugiej strony. Emisja wiata nastpu-
je w wyniku rekombinacji wypromieniowanego nonika adunku w polimerze jako
elektronu z jednej strony i dziury elektronowej z drugiej.
1048
Rysunek 8.149
Mechanizm przeskokw
midzysolitonowych
a) soliton obojtny,
b) soliton naadowany
(opracowano wedug
A.J. Heegera,
A.G. MacDiarmida
i H. Shirakawy)
*)
R. Marcus (USA) uzyska za to osignicie nagrod Nobla w dziedzinie chemii w 1992 roku.
8_3 roz 9-11-02 11:11 Page 1048
Wysok wydajno osigaj polimerowe diody wiecce, w ktrych warstwa po-
lidioksyetylenu tienylenu PEDOT jest domieszkowana kwasem polistyrenowosul-
fonowym PSS o strukturach przedstawionych odpowiednio zalenociami:
(8.29)
i
(8.30)
lub warstwa chlorku polianiliny, s uoone midzy tlenkami indowocynowymi
(ITO). Struktury chemiczne innych pprzewodnikowych materiaw polimero-
wych przedstawiono w zalenociach
(8.31)
dla emisji wiata zielonego i
(8.32)
dla emisji wiata pomaraczowoczerwonego.
1049
,
8_3 roz 9-11-02 11:11 Page 1049
Na rysunku 8.150 przedstawiono przekrj polimerowej diody wieccej, ktrej
technologi przedstawiono w rozdziale 8.5.4. W rozdziale tym podano rwnie
przykady zastosowania materiaw polimerowych pprzewodnikowych na tranzy-
story polowe.
ZASTOSOWANIE POLIMERW
PRZEWODZCYCH PRD ELEKTRYCZNY I PPRZEWODNIKOWYCH
Polimery przewodzce prd elektryczny zyskuj coraz wiksze znaczenie prak-
tyczne. Podstawow zalet jest niski koszt wytwarzania tych polimerw w postaci
cienkich filmw, z wykorzystaniem procesu zolel (porwnaj rozdz. 8.4.4). Przy-
kadowo, ekrany wietlne lub ukady scalone, teoretycznie mogyby by wytworzo-
ne z uyciem techniki zblionej do stosowanej w drukarce atramentowej.
O moliwociach zastosowania decyduje struktura chemiczna polimerw prze-
wodzcych prd elektryczny oraz zwizane z tym ich podstawowe wasnoci uyt-
kowe. Domieszkowana polianilina jest stosowana jako przewodnik elektryczny, na
osony elektromagnetyczne w obwodach i ukadach elektronicznych, a take jako
inhibitor korozji (porwnaj rozdz. 5.8.8). Pochodne polifluorenu dialkilu s stoso-
wane jako warstwy emisyjne w matrycach w peni kolorowych urzdze wideo. Po-
lietylenodioksytiofen (PEDOT) domieszkowany kwasem polistyrenosulfonowym
(PSS) jest stosowany na powoki antystatyczne zapobiegajce oddziaywaniu pr-
du elektrycznego na emulsj fotograficzn, jak rwnie jako materia na elektrody
iniekcji dziur elektronowych w polimerowych diodach wieccych (porwnaj
rozdz. 8.5.4).
S rwnie bardzo zaawansowane prace wskazujce na moliwo innych za-
stosowa polimerw przewodzcych prd elektryczny. Poliwinyliden fenylenu
jest gwnym kandydatem na aktywne warstwy w pilotaowej produkcji ekranw
1050
Rysunek 8.150
Przekrj polimerowej diody wieccej (opracowano wedug B. Nordena i E. Krutmeijer)
8_3 roz 9-11-02 11:11 Page 1050
elektroluminescencyjnych (porwnaj rozdz. 8.5.4) stosowanych w telefonach ko-
mrkowych. Polipirol zosta przetestowany w zastosowaniu na pokrycia ekranw
sabo wykrywalnych przez radar i absorbujcych mikrofale radiowe, stosowanych
w lotnictwie, jak rwnie moe by uywany w postaci cienkich folii w rnych
urzdzeniach sensorowych. Pochodne politiofenu mog znale zastosowanie
w urzdzeniach kontrolnych w supermarketach.
Moliwe s rwnie inne zastosowania polimerw przewodzcych prd elek-
tryczny, w tym m.in. na superkondensatory i kondensatory elektrolityczne. Niekt-
re polimery przewodzce prd elektryczny, jak np. polianilina, przyjmuj szeroki
zakres barw w niemal caym zakresie widma widzialnego w zalenoci od sposobu
oksydacji (utleniania). Te wasnoci elektrochromatyczne mog by wykorzystane
do produkcji inteligentnych szyb okiennych, absorbujcych promieniowanie so-
neczne w regulowany sposb w zalenoci od pory roku i pory dnia. Folie powle-
kajce szyby okienne ciemniej lub zmieniaj barw po przyoeniu wymaganego
potencjau elektrochemicznego. Wodrnieniu od ciekych krysztaw (porwnaj
rozdz. 8.3.3) te materiay polimerowe mog by wytwarzane w duych arkuszach
i bez ogranicze w zakresie dowolnych ktw widzenia. Nie reaguj one zbyt szyb-
ko, jak np. w ekranach kineskopw telewizyjnych, gdy mechaniczne domieszko-
wanie wymaga czasu dla migracji elektronw do lub z polimeru, lecz szybko tych
zmian jest na tyle dua, e moliwe jest wiele zastosowa. Std wraz z wymienio-
nymi dotychczas mona mwi take o zastosowaniach na farby przewodzce, ma-
teriay antykorozyjne, czujniki sensorowe jak rwnie obecnoci niektrych sub-
stancji, oraz o innych zastosowaniach, np. w lotnictwie, gdzie relatywnie dua g-
sto klasycznych przewodnikw metalowych jest zasadnicz wad. Inne zastoso-
wania tej grupy materiaw polimerowych, zwaszcza pprzewodnikowych, poda-
no take w rozdziale 8.5.4. Wydaje si jednak, e najbardziej spektakularne jest za-
stosowanie tej grupy tworzyw, w tym politiofenu i tiolu, w tranzystorach polowych
nowej generacji. Tranzystor tiolowy opisany w rozdziale 8.5.4 wydaje si najlep-
szym tego przykadem.
1051
8_3 roz 9-11-02 11:11 Page 1051
1052 1052
1
6 7
8
9
2
5 3
4
11
8_3 roz 9-11-02 11:11 Page 1052
1053 1053
Podstawowym materiaem stosowanym na kaduby jachtw jednokadubowych (1)(3) oraz katamaranw
dwukadubowych (4), (5), a take kajakw sportowych (6) s materiay kompozytowe o osnowie polimerowej
wzmacniane wknami szklanymi, wglowymi lub aramidowymi. Pontony pneumatyczne (7) stosowane
w kajakarstwie grskim s wytwarzane z elastycznych tkanin impregnowanych kauczukiem. Wszelkie odmiany
desek surfingowych (8)(19) s wykonane z materiaw kompozytowych, najczciej o rdzeniu w ksztacie
plastra miodu, chocia w niektrych przypadkach moe by zastosowany rdze drewniany, np. z balsy.
Zastosowane w tych przypadkach materiay kompozytowe zapewniaj z jednej strony wymagane odpowiednio
wysokie wasnoci wytrzymaociowe wymienionych produktw, a take ich stosunkowo niewielk mas.
10 12
13
14
15
16 17
18
19
20
8_3 roz 9-11-02 11:11 Page 1053
8.4. Materiay
kompozytowe
8.4.1. Definicja i kryteria klasyfikacji materiaw
kompozytowych
OGLNA CHARAKTERYSTYKA MATERIAW KOMPOZYTOWYCH
Materia kompozytowy jest kombinacj dwch lub wicej materiaw (elemen-
ty wzmacniajce, wypeniacze i lepiszcze stanowice osnow kompozytu) rni-
cych si rodzajem lub skadem chemicznym w skali makroskopowej. Skadniki ma-
teriaw kompozytowych zachowuj swoj tosamo, poniewa cakowicie nie
rozpuszczaj si w sobie, jak rwnie nie cz si w inne elementy, natomiast od-
dziauj wsplnie. Zwykle skadniki te mog by identyfikowane fizycznie i wyka-
zuj powierzchnie rozdziau midzy sob.
Materiay kompozytowe s zwykle sztucznie wytwarzane dla uzyskania wasno-
ci, ktre nie mog by uzyskane oddzielnie przez aden z wystpujcych skadni-
kw. Materiay kompozytowe s stosowane nie tylko w celu zapewnienia odpowied-
nich wasnoci mechanicznych, lecz rwnie elektrycznych, cieplnych, trybologicz-
nych, zwizanych z prac w rnych rodowiskach i innych. Materiay kompozyto-
we najczciej zawieraj wkna lub czsteczki faz i s sztywniejsze i bardziej wy-
trzymae ni ciga faza osnowy. Wiele elementw wzmacniajcych zapewnia tak-
e dobr przewodno ciepln i elektryczn oraz niszy wspczynnik rozszerzal-
noci cieplnej oraz/lub dobr odporno na zuycie. S jednak wyjtki, ktre mo-
g rwnie wystpowa w materiaach kompozytowych, jak polimery modyfikowa-
ne kauczukiem, w ktrych nieciga faza jest bardziej podatna i bardziej cigliwa
ni polimer, co skutkuje zwikszeniem udarnoci. Podobnie, druty stalowe mog
by stosowane do wzmacniania eliwa szarego w bbnach hamulcowych samocho-
dw ciarowych i cignikw.
KLASYFIKACJA MATERIAW KOMPOZYTOWYCH
Generalnie materiay kompozytowe mona sklasyfikowa na dwch odrbnych
poziomach (rys. 8.151). Klasyfikacja ta moe wydawa si nieco eklektyczna, nie-
mniej ma due znaczenie praktyczne. Pierwszy poziom klasyfikacji dotyczy bo-
wiem materiau osnowy. Drugi poziom klasyfikacji uwzgldnia natomiast cechy
geometryczne elementw wzmacniajcych, ktre mog by wytwarzane z rnych
materiaw. W tablicy 8.74 zestawiono materiay stosowane na wzmocnienie
i osnowy materiaw kompozytowych.
Na rysunku 8.152 przykadowo podano rne rodzaje elementw wzmacniaj-
cych wystpujcych w materiaach kompozytowych. Przez zmian udziau, wielko-
ci, ksztatu, rozkadu i orientacji elementw wzmacniajcych mona ksztatowa
wasnoci materiaw kompozytowych.
1054
8_4 roz 9-11-02 14:29 Page 1054
8.4. Materiay kompozytowe
1055
Rysunek 8.151
Oglna klasyfikacja materiaw kompozytowych
8_4 roz 9-11-02 14:29 Page 1055
1056
Rodzaj fazy Rodzaj materiau Charakterystyka
Osnowa
polimery
utwardzalne
powszechnie stosowane s epoksydy i poliestry; innymi s fenoplasty, fluorowglany,
poliestrosulfony i poliamidy
polimery
termoplastyczne
polieteroketon; bardziej cigliwe ni duroplasty lecz o mniejszej odpornoci na temperatur
metale aluminium, stopy aluminium-lit, magnez i tytan
ceramika wglik krzemu, azotek krzemu, tlenek aluminium i mullit
Wkna
lub inne
elementy
wzma-
cniajce
szko
wysoka wytrzymao, maa sztywno, dua gsto, najnisze koszty, zwykle stosowane
typy: E (borokrzemianowe) i S (magnezowoglinokrzemianowe)
wgiel
dostpny jako cechujcy si wysokim moduem sprystoci lub wysok wytrzymaoci; niski
koszt, mniejsza gsto ni szka
bor
wysoka wytrzymao i sztywno, najwysza gsto, najwikszy koszt; wewntrz ma wkno
wolframowe
aramidy najwikszy stosunek wytrzymaoci do masy ze wszystkich wkien; wysoki koszt
inne wkna
poliamid, wglik krzemu, azotek krzemu, tlenek aluminium, wglik boru, azotek boru, wglik
tantalu, stal, wolfram, molibden
Tablica 8.74
Typy i charakterystyka oglna materiaw osnowy i elementw wzmacniajcych w materiaach kompozytowych
Rysunek 8.152
Przykady rnych rodzajw elementw wzmacniajcych materiay kompozytowe wzmacnianych:
a) czstkami dyspersyjnymi, b) patkami, c) wknami niecigymi,
d) wknami cigymi w postaci tkaniny, e) szkieletowo, f) warstwowo w laminatach
(opracowano wedug K.G. Budinskiego)
8_4 roz 9-11-02 14:29 Page 1056
8.4.2. Materiay kompozytowe wzmacniane
czstkami faz
MATERIAY KOMPOZYTOWE UTWARDZANE DYSPERSYJNIE
Materiay kompozytowe o osnowie metalowej mog zawiera czstki dysperso-
idw o rednicy 10250 nm. Czstki te, zwykle tlenki metali, rozmieszczone
w osnowie wpywaj na zablokowanie ruchu dyslokacji i nawet jeeli nie s kohe-
rentne z osnow wpywaj na jej umocnienie. Czstki te nie mog rozpuszcza si
w osnowie, chocia niewielka rozpuszczalno moe wpyn na popraw przy-
czepnoci dyspersoidw i osnowy. Poniewa Cu
2
O rozpuszcza si w Cu w podwy-
szonej temperaturze, wobec czego ukad Cu
2
OCu nie jest zbyt efektywny. Al
2
O
3
nie rozpuszcza si w Al, wobec czego ukad Al
2
O
3
Al zapewnia efektywne zwik-
szenie utwardzania dyspersyjnego takiego materiau kompozytowego. Mona po-
da liczne przykady tego rodzaju materiaw kompozytowych, w tym spiekany ma-
teria kompozytowy na osnowie aluminium SAP (sintered aluminium powder)
umacniany przez Al
2
O
3
w 14% (porwnaj rozdz. 8.2.2) oraz utwardzane dyspersyj-
nie stopy na osnowie niklu lub elaza typu ODS (oxide dispersionstrengthened)
(porwnaj rozdz. 8.2.2 i 7.3.9).
Metalurgia proszkw jest czsto stosowan technologi wytwarzania materia-
w kompozytowych utwardzanych dyspersyjnie o osnowie metalowej, a ta odrb-
na grupa materiaw kompozytowych jest oznaczana jako P/M MMCs (powder
metallurgy metalmatrix composites). Na rysunku 8.153 przedstawiono oglnie
schemat procesu wytwarzania takich materiaw kompozytowych z mieszaniny
proszkw metali i dyspersyjnych czstek faz wzmacniajcych. Na rysunku 8.154
przedstawiono natomiast szczegowo proces wytwarzania materiau kompozyto-
wego P/M AlSiC
p
, w ktrym osnow stanowi aluminium, natomiast faz utwar-
dzajc dyspersyjnie s czstki (particulates) SiC. Wtablicy 8.75 przedstawiono in-
ne przykady wybranych materiaw kompozytowych utwardzanych dyspersyjnie.
1057
Rysunek 8.153
Schemat procesu
CERACON wytwarzania
P/M MMCs o osnowie
metalowej z wykorzysta-
niem metalurgii proszkw
(opracowano wedug
B.L. Fergusona, A. Kuhna
i O.D. Smitha)
8_4 roz 9-11-02 14:29 Page 1057
MATERIAY KOMPOZYTOWE WZMACNIANE DUYMI CZSTKAMI
*)
W przypadku tej grupy materiaw kompozytowych, ze wzgldu na relatywnie
due rozmiary czstek wzmacniajcych i brak ich koherencji z osnow metalow,
nie moe nastpi utwardzanie wydzieleniowe, ktre z natury rzeczy nie wystpuje
1058
Rysunku 8.154
Schemat procesu
wytwarzania materiau
kompozytowego
P/M AlSiC
p
(opracowano wedug
C.W. Browna)
Ukad Zastosowanie
AgCdO elektryczne materiay stykowe
AlAl
2
O
3
moliwo stosowania w reaktorach nuklearnych
AlSiC materiay kompozytowe odlewnicze na toki i korbowody silnikw samochodowych
BeBeO elementy w reaktorach nuklearnych i kosmonautyce
CoThO
2
Y
2
O
3
materiay magnetyczne odporne na pezanie
Ni20% CrThO
2
elementy turbin gazowych
PbPbO pyty akumulatorowe
PtThO
2
wkna, elementy elektryczne
WThO
2
ZrO
2
wkna, elementy grzejne
Tablica 8.75
Przykady materiaw kompozytowych utwardzanych dyspersyjnie (opracowano wedug D.R. Askelanda)
*)
Niekiedy ta grupa materiaw kompozytowych lub niektre z nich (jak beton) nosz nazw
materiaw kompozytowych agregatowych.
8_4 roz 9-11-02 14:29 Page 1058
rwnie w pozostaych grupach materiaw polimerowych z osnow organiczn
oraz ceramiczn. Te grupy materiaw kompozytowych uzyskuj natomiast kombi-
nacj wasnoci uytkowych bdc wynikiem oddziaywania zarwno osnowy jak
i rozmieszczonych w niej czstek drugiej fazy, czsto gwarantujcych zwikszenie
wasnoci wytrzymaociowych. Do tej grupy materiaw kompozytowych zalicza-
ne s liczne cermetale (porwnaj rozdz. 8.1.3 i 8.2.2), wgliki spiekane (porwnaj
rozdz. 8.2.6) a take inne spiekane materiay narzdziowe, w ktrych twarde czst-
ki, np. ceramiczne lub wglikowe, s spiekane z udziaem lepiszcza, stanowicego
osnow metalow materiau kompozytowego (porwnaj rozdz. 8.2.38.2.7), jak
rwnie supertwarde materiay narzdziowe i materiay cierne, w przypadku kt-
rych twarde czstki odpowiednio diamentu, regularnego azotku boru, wglika krze-
mu lub tlenku aluminium s umieszczane odpowiednio w osnowie metalowej, ce-
ramicznej, szklanej lub polimerowej (porwnaj rozdz. 8.2.8 i 8.2.9).
Analogicznie niekiedy s rwnie traktowane niektre stopy metali, uwaane
wwczas za tzw. kompozyty naturalne
*)
, w tym np. babbity tj. stopy oyskowe na
osnowie cyny lub oowiu (porwnaj rozdz. 7.3.8). Do tej grupy nale niektre ma-
teriay spiekane na zestyki elektryczne lub do innych zastosowa w elektrotechni-
ce zawierajce czstki w osnowie metalowej (porwnaj rozdz. 8.5.2). Wasnoci
magnetyczne mog by rwnie regulowane przez tworzenie materiaw kompozy-
towych, w ktrych np. bardzo dobrze zmielone czstki nanokrystalicznych lub
amorficznych materiaw magnetycznie twardych s czone z osnow polimero-
w lub metalow (porwnaj rozdz. 8.5.6). Podobnie wytwarzane s niektre mate-
riay na zestyki elektryczne.
Do tej grupy materiaw kompozytowych naley zaliczy rwnie liczne mate-
riay polimerowe, w ktrych zastosowano wypeniacze (porwnaj tabl. 8.38
w rozdz. 8.3.1, tabl. 8.47 w rozdz. 8.3.2 oraz rozdz. 8.3.5). Typowym przykadem
jest wulkanizowany kauczuk wypeniony proszkiem sadzy, z ziarnami o rednicy
5500 nm, w wyniku czego nastpuje zwikszenie wytrzymaoci, sztywnoci,
twardoci, odpornoci na zuycie oraz odpornoci cieplnej gumy. Wypeniacze
w postaci wglanu wapnia, granulek szklanych i rnych glinek s dodawane do
licznych materiaw polimerowych, wpywajc na zwikszenie sztywnoci, twardo-
ci, odpornoci na zuycie, wytrzymaoci na pezanie oraz przewodnoci cieplnej,
jednak obniajcych wytrzymao i cigliwo. Wprowadzenie granulek szklanych
powoduje przy tym znaczne zmniejszenie masy materiau kompozytowego.
W przypadku wprowadzenia do materiaw polimerowych czstek elastomerw
uzyskuje si zwikszenie cigliwoci. Polietylen moe zawiera proszki metalowe,
np. oowiu, w celu zwikszenia absorpcji promieniowania w zastosowaniach nukle-
arnych. Materiay ceramiczne, w tym materiay narzdziowe zarwno na osnowie
Al
2
O
3
jak i Si
3
N
4
, do ktrych dodawane s czstki ZrO
2
w celu poprawy odporno-
ci na pkanie, take CaO, Y
2
O
3
, MgO i CeO stosowane jako stabilizatory, s rw-
nie w istocie materiaami kompozytowymi (porwnaj rozdz. 8.2.8).
1059
*)
Wopinii Autora takie materiay w istocie nie nale do materiaw kompozytowych, gdy two-
rzce je materiay nie rni si rodzajem i skadem chemicznym w skali makroskopowej, lecz
jedynie w skali mikroskopowej, i dlatego nie bd rozpatrywane w dalszej czci tego rozdziau.
8_4 roz 9-11-02 14:29 Page 1059
1060 1060
Antypater, podrnik i poeta pochodzcy
z Sydonu w Fenicji, w II wieku p.n.e. wyse-
lekcjonowa 7 cudw wiata antycznego,
wrd ktrych poczesne miejsce zaj Kolos
z Rodos (1). Posg ten wykonany zosta
w 282 roku p.n.e. przez rzebiarza Charesa
z Lindos. Szkielet z kamienia i elaza pokry
maymi fragmentami z brzu, zaczynajc od
kostek i przesuwajc si do gry a do
wysokoci 33 m. Po 56 latach, w 226 roku
p.n.e., w wyniku trzsienia Ziemi posg uleg
zniszczeniu. Do tradycji tej budowli po ok.
2000 lat nawiza alzacki artysta Frederic
Auguste Bartholdi, w latach 1871-1884
budujc Statu Wolnoci (2), o konstrukcji
nonej zaprojektowanej przez biuro
Alexandre'a Gustave'a Eiffela, ktra
w bardzo podobnym gecie jak Kolos z Rodos
symbolizuje wielko i niezaleno. 28
padziernika 1886 roku wczesny Prezydent
USA Stephen Grover Cleveland powici ten
monument wystawiony na wyspie Bedloe's
przy wejciu do portu Nowego Jorku, ofia-
rowany przez nard francuski Stanom
Zjednoczonym Ameryki. Statua ma 46 m
wysokoci i mas 225 t. Konstrukcja
stalowa jest oboona 300 pytami
miedzianymi, kada o gruboci 2,5 mm
i cznej masie 80 t. Od podstawy postaci do
promienistej korony prowadzi 171 spiralnych
schodw, natomiast do pochodni prowadzi
drabina. Po remoncie w 1984 roku pochod-
nia bdca konstrukcj ze stali, miedzi i szka
o wysokoci 9 m (3) zostaa zoona na
1
6 7 8
9
2
5
3
4
8_4 roz 9-11-02 14:29 Page 1060
1061 1061
wystawie w podstawie posgu, a Statua ma teraz now pochodni. Biuro Alexandre'a Gustave'a Eiffela w cigu
2 lat wybudowao take wie o stalowej konstrukcji szkieletowej zwan Wie Eiffela (4) (5) o wysokoci
300 m (po zamontowaniu anteny telewizyjnej w roku 1957 - nawet 320,8 m), ktra staa si najwiksz atrakcj
Wystawy wiatowej w Paryu w 1889 roku, a w roku 1957 wczenie nawet najwysz budowl wiata.
Konstruktorem wiey by Szwajcar, inynier budowlany Maurice Koechlin. Masa wiey wynosi 7175 t, skada si
z 15000 elementw, ktre s poczone 2,5 mln nitw, z ktrych adnego nie naleao wymieni do lat
osiemdziesitych XX wieku, chocia naleao j malowa co 7 lat, a proces ten trwa zwykle 2-3 lat. Ponadto, aby
zapobiec korozji, na stalow konstrukcj nakada si kolejno coraz to nowe warstwy betonu, przez co obecnie
masa cakowita wiey wynosi ponad 11000 ton. Wiea na Polu Marsowym jest dzi cigle najwiksz atrakcj
Parya. Atomium w Brukseli w caoci wykonane ze stopw metali - stali pokrytej aluminium, upamitniao
Wystaw wiatow w Belgii w 1958 roku (6). uk Wjazdowy - Pomnik Osadnictwa w ksztacie tczy w Saint
Louis w Missourii w USA to najwikszy uk wiata, o podstawie 192 m i takiej samej wysokoci, z ktrego szczy-
tu roztacza si przepikny widok na miasto i rzek Mississipi. Wykonano go ze stali nierdzewnej wysokochro-
mowej wedug projektu amerykaskiego architekta urodzonego w Finlandii Eero Saarinena, ktry konkurs na ten
pomnik wygra jeszcze w 1948 roku, lecz nie doczeka swego dziea, gdy zmar w wieku 51 lat, na 4 lata przez
zakoczeniem budowy. Fasady budynkw (8) w Starej Dzielnicy - Vieux Carre w Nowym Orleanie w Luizjanie
w USA, zwanym Big Easy (Wielki Luz), z pocztkw XIX wieku wiecz misterne koronkowe balkony
z kutego elaza. Zastosowanie innowacyjnej technologii polegajcej na montau ksztatownikw stalowych przy
pomocy rub (9) umoliwio zbudowanie drapaczy chmur, poczwszy od Empire State Building (10) przy Fifth
Avenue w Nowym Jorku w USA, zaprojektowanego przez archtekta Williama F. Lamba, o 102 pitrach i 381 m
wysokoci, na ktry zuyto 60000 t stali. Od 1931 roku przez ponad 40 lat, by najwyszym budynkiem wiata,
by odda ten tytu wyszym tylko o 31 m bliniaczym wieom World Trade Center, nastpnie Sears Tower
o wysokoci 443 m widocznemu w oddali na tle niszego o 99 m John Hancock Center (obecnie 4 co do
wysokoci w wiecie) i panoramy Chicago w Illinois w USA (11), ktry od czasu wybudowania bliniaczych wie
Petronas Tower w Kuala Lumpur w Malezji o wysokoci 452 m (12) na ich rzecz utraci swj tytu, ktry jest
jednak powanie zagroony, gdy w Tokio w Japonii zaprojektowano ju Millenium Tower o wysokoci 840 m,
a w Hong Kongu w Chinach Bionic Tower o wysokoci 1128 m. W gsto zaludnionym Hong Kongu w Chinach
z koniecznoci wszystkie budynki s drapaczami chmur (13). W otoczeniu bestialsko zburzonych wie World
Trade Center w Nowym Jorku w USA jest te wiele wysokociowcw (14). Drugi co do wysokoci w Europie,
lecz 77 w wiecie Messeturm we Frankfurcie w Niemczech zwany owkiem (15) wybudowany w 1990 roku
ma 256,7 m wysokoci, a zaoenia jego technologii nie odbiegaj zbytnio od zastosowanej w Empire State
Building, cho oczywicie dominujc metod czenia elementw stalowych byo spawanie.
11
14 13 15 12
10
8_4 roz 9-11-02 14:29 Page 1061
8.4.3. Beton i asfalt jako materiay kompozytowe
OGLNA CHARAKTERYSTYKA BETONU
Beton naley do najpowszechniej stosowanych w wiecie materiaw kompo-
zytowych, w ktrych zarwno osnowa jak i czstki wzmacniajce s materiaami
ceramicznymi
*)
. W betonie zarwno piasek jak i pozostae kruszywa (zwykle po-
chodzenia naturalnego, jak wir) s rozmieszczone w osnowie z cementu port-
landzkiego lub innych jego rodzajw (m.in. hutniczego, magnezjowego, aluminio-
wego, anhydrytowego, pucolanowego), twardniejcego w reakcjach skadnikw
mineralnych z wod, w wyniku czego czstki kruszywa s utrzymywane w ustalo-
nym miejscu, a beton wykazuje du wytrzymao na ciskanie. Bardzo drobno-
ziarniste lepiszcze cementowe zoone z rnych skadnikw w rnych propor-
cjach, w tym z 3CaOAl
2
O
3
, 2CaOSiO
2
, 3CaOSiO
2
, 4CaOAl
2
O
3
Fe
2
O
3
oraz
z innych mineraw, tworzy stay el wicy czstki kruszywa w wyniku reakcji
hydratacji (uwodnienia), przebiegajcych w obecnoci wody:
2CaOSiO
2
+ xH
2
O Ca
2
SiO
4
xH
2
O + Q, (8.33)
3CaOAl
2
O
3
+ 6H
2
O Ca
3
Al
2
(OH)
12
+ Q, (8.34)
3CaOSiO
2
+ (x+1)H
2
O Ca
2
SiO
4
xH
2
O + Ca(OH)
2
+ Q, (8.35)
gdzie:
Q ciepo.
Wcelu waciwego pokrycia czstek kruszywa cementem, co zapewnia wzajem-
ne poczenia midzy nimi, konieczny jest wystarczajcy udzia objtociowy ce-
mentu w suchej masie betonowej lub zaprawie murarskiej, ktry zwykle nie jest
mniejszy od 15%. Wasnoci betonu oraz czas wizania zale od proporcji midzy
poszczeglnymi skadnikami mineralnymi, gdy np. 2CaOAl
2
O
3
reaguje relatyw-
nie wolno w czasie hydratacji, zapewniajc natomiast relatywnie wysokie wasno-
ci wytrzymaociowe, w odrnieniu od 3CaOSiO
2
i 3CaOAl
2
O
3
o niskich wa-
snociach wytrzymaociowych lecz krtkim czasie wizania (rys. 8.155).
Zwykle czas wizania betonu wynosi 28 dni, natomiast nawet do roku mog
trwa niektre dodatkowe procesy zwizane z tymi reakcjami (rys. 8.156). Na ry-
sunku 8.157 przedstawiono schematycznie struktur betonu.
Wtablicy 8.76 podano orientacyjnie rne przykady skadw cementw stoso-
wanych w mieszankach betonowych.
Ze wzgldu na pknicia i pory beton ma ma wytrzymao na rozciganie,
natomiast okoo 10krotnie wiksz wytrzymao na ciskanie, zawart w zakre-
sie 2030 MPa.
1062
*)
Beton naley do materiaw budowlanych, wobec czego w niniejszej ksice przekazano je-
dynie informacje generalne na ten temat.
8_4 roz 9-11-02 14:29 Page 1062
1063
Rysunek 8.155
Schemat zalenoci szybkoci
hydratacji oraz wytrzymaoci
skadnikw mineralnych
cementu portlandzkiego
(opracowano wedug
D.R. Askelanda)
Rysunek 8.156
Zaleno wytrzymaoci na ciskanie betonu od czasu reakcji hydratacji
(opracowano wedug O.H. Wyatta i D. DewHughesa)
8_4 roz 9-11-02 14:29 Page 1063
ELBETON I BETON SPRONY
Dla zwikszenia wytrzymaoci na rozciganie beton moe by zbrojony prta-
mi lub siatk stalow, przenoszcymi naprenia rozcigajce, tworzc elbeton.
Stosowany jest rwnie beton sprony, w ktrym prty stalowe s poddane napr-
eniom rozcigajcym w czasie zalewania i wizania betonu, nastpnie usuwanym,
co wywouje w betonie naprenia ciskajce, umoliwiajc przenoszenie wik-
szych napre rozcigajcych rwnych sumie dopuszczalnego naprenia rozci-
gajcego betonu oraz wstpnie wywoanego naprenia ciskajcego. Naprenie
ciskajce w betonie mona rwnie wywoa przez napicie rozciganych prtw
stalowych umieszczonych w rurach zalanych w betonie.
1064
Rysunek 8.157
Schematyczna struktura
betonu, skadajcego si
z kruszywa (wiru
i piasku) w osnowie
zhydratyzowanego cementu
Poszczeglne
mineray skadowe
Udzia w przykadowych typach, % objtociowy
I II III IV V
3CaSiO
2
55 45 65 25 40
2CaSiO
2
20 30 10 50 35
3CaAl
2
O
3
12 7 12 5 3
4CaOAl
2
O
3
Fe
2
O
3
9 12 8 13 14
Uwagi dotyczce
zastosowania
oglne
zastosowanie
maa szybko wi-
zania, rednia odpor-
no na siarczany
dua szybko
wizania
bardzo maa szyb-
ko wizania
dobra odporno
na siarczany
Tablica 8.76
Przykady orientacyjnych skadw cementw (opracowano wedug danych D.R. Askelanda)
8_4 roz 9-11-02 14:29 Page 1064
OGLNA CHARAKTERYSTYKA ASFALTU
Asfalt
*)
jest materiaem kompozytowym zoonym z kruszywa, ktrym najcz-
ciej jest piasek i drobny wir oraz osnowy, ktr jest bitum, czyli polimer termo-
plastyczny uzyskiwany najczciej z ropy naftowej. Asfalt jest stosowany na na-
wierzchnie drg i ulic. Do modyfikowania osnowy asfaltu uywane s benzyna lub
nafta, uatwiajce mieszanie w stanie pynnym i skracajce czas tenia asfaltu.
W typowym asfalcie wystpuje objtociowo 510% bitumu, a ok. 25% stanowi
pory (ktrych udzia moe by zmniejszony przez ciskanie) decydujce o uszko-
dzeniach i pkaniu asfaltu oraz o przeomach zwizanych z wnikaniem wody w te
pory i nastpnym jej zamarzaniem w warunkach zimowych.
Stosowany jest rwnie tzw. glasasfalt, w ktrym kruszywem jest kruszone
szko, nierzadko wanie w ten sposb utylizowane po zakoczeniu eksploatacji
w pierwotnej postaci szyb, butelek lub innych produktw ze szka.
8.4.4. Wkna wzmacniajce materiay
kompozytowe
WKIEN WZMACNIAJCYCH MATERIAY KOMPOZYTOWE
Materiay kompozytowe wzmacniane wknami najczciej s stosowane w ce-
lu zapewnienia zwikszonej wytrzymaoci statycznej i zmczeniowej w tym wy-
trzymaoci waciwej (porwnaj rozdz. 7.3.4) oraz sztywnoci, co uzyskuje si
przez wprowadzenie wkien wytrzymaych, sztywnych lecz zwykle kruchych do
mikkiej lecz cigliwej osnowy. Osnowa przekazuje jedynie przyoone obcienie
do wkien, ktre w wikszoci je przenosz. Materiay kompozytowe tej grupy mo-
g przy tym wykazywa wysokie wasnoci wytrzymaociowe zarwno w tempera-
turze pokojowej jak i podwyszonej.
Stosuje si wiele materiaw wzmacniajcych. Ju w staroytnym Egipcie stoso-
wano som jako wkna wzmacniajce cegy z gliny i muu rzecznego, ktre w rze-
czywistoci byy pierwszymi w wiecie materiaami kompozytowymi wytworzony-
mi przez czowieka. Prty stalowe su do wzmacniania betonu, tworzc elbeton
(porwnaj rozdz. 8.4.3). Wkna szklane w osnowie polimerowej powszechnie s
stosowane w lotnictwie (porwnaj rozdz. 2.3.1). Wkna borowe, wglowe, polime-
rowe i ceramiczne s stosowane do wzmacniania materiaw kompozytowych
z osnow polimerow, metalow, ceramiczn, a nawet o skadzie odpowiadajcym
fazom midzymetalicznym.
Na rysunku 8.158 porwnano schematycznie ksztaty i wymiary przekroju po-
przecznego rnych materiaw stosowanych jako wkna wzmacniajce w mate-
riaach kompozytowych.
Wtablicy 8.77 podano przykadowo porwnanie wasnoci wkien stosowanych
do wzmacniania materiaw kompozytowych (porwnaj rozdz. 8.1.2, 8.1.58.1.7,
1065
*)
Patrz przypis na str. 1058.
8_4 roz 9-11-02 14:29 Page 1065
8.3.2, 8.3.5, 8.4.1, 8.6.2). Na rysunku 8.159 porwnano natomiast wasnoci mecha-
niczne waciwe wybranych wkien stosowanych w materiaach kompozytowych.
1066
Rysunek 8.158
Wielko i ksztat przekroju poprzecznego rnych faz wzmacniajcych kompozyty
(opracowano wedug L.J. Broutmana i R.H. Krocka)
Rysunek 8.159
Porwnanie waciwych wasnoci mechanicznych wybranych wkien stosowanych w materiaach
kompozytowych (opracowano wedug F.T. Wallenbergera)
8_4 roz 9-11-02 14:29 Page 1066
1067
Wkna naturalne
Kenaf Kafus 63% celulozy 1,52 90 1000 6 67 2 150 0,51
Wkna szklane tlenkowe
szko E
Owens
Corning,
PPG,
Vetrotex
borokrzemian 2,54
76
79
3100
3800
3,1
3,2
124
153
4,8 5 520 500 1,54
szko S
Owens
Corning,
Vetrotex,
Nittobo
krzemian
magnezowo
aluminiowy
2,48
88
91
4400
3,6
3,7
181 5,7 2,9 510 750
10
13
astrokwarc kwarc Vetrotex
krzemionka
99,999%
2,15 69 3400 3,3 161 5 0,5 9 1050 260
Wkna aramidowe
Technora
T200
o niskim
module
Teijin
polipfenyle-
notereftalo-
amid (aramid)
1,39 70 3000 5,1 220 4,4 12 160 20
Twaton
o rednim
module
Akzo 1,45 121 3100 8,5 218 2 3,5 12 160
Kevlar
149
o wysokim
module
DuPont 1,47 179 3500 12,4 243 2 2 12 160
... Brak danych lub nie dotyczy.
N
a
z
w
a

h
a
n
d
l
o
w
a
N
a
z
w
a

o
g
l
n
a
P
r
o
d
u
c
e
n
t
S
k
a
d
G
s
t
o
,

g
/
c
m
3
M
o
d
u

s
p
r
y
s
t
o
c
i

w
z
d
n
e
j
E
,

G
P
a
W
y
t
r
z
y
m
a

n
a

r
o
z
c
i
g
a
n
i
e
R
m
,

M
P
a
M
o
d
u

s
p
r
y
s
t
o
c
i

w
c
i
w
y
E
/
(
g
)
,

M
m
W
y
t
r
z
y
m
a
c
i
w
a
R
m
/
(
g
)
,

k
m
W
y
d
e
n
i
e
,

%
W
s
p
c
z
y
n
n
i
k

r
o
z
s
z
e
r
z
a
l
n
o
c
i
c
i
e
p
l
n
e
j
,

1
0
6
/
K
r
e
d
n
i
c
a

w
k
n
a
,

m
M
a
k
s
y
m
a
l
n
a

t
e
m
p
e
r
a
t
u
r
a
p
r
a
c
y
,

C
S
z
a
c
o
w
a
n
e

k
o
s
z
t
y
,

U
S
D
/
k
g
Wkna metalowe
Brunsmet
Brunswick
Corp.
stal
austenityczna
7,9 197 1450 2,54 18,7 8,5 12 1100
molibden 10,2 325 2200 3,18 22

wolfram 19,3 400 2900 2,11 15
Wkna wglowe i grafitowe
Panex
o rednim
module
Zoltek wgiel 1,74 228 3600 13,4 211 1,5 8 500 20
Torayca
T1000
o wysokiej
wytrzyma-
oci
Toray wgiel 1,82 294 7100 16,5 398 2,4 7 500
Thornel
K100X
o bardzo
wysokim
module
BP
Amoco
wgiel 2,18 966 3100 45,2 145 0,3 1,5 10 500
Tablica 8.77
Porwnanie wasnoci wkien stosowanych w materiaach kompozytowych
(opracowano gwnie wedug danych F.T. Wallenbergera)
8_4 roz 9-11-02 14:29 Page 1067
Rysunek 8.160 przedstawia chronologi wdraania rnych wkien do wzmac-
niania materiaw kompozytowych o osnowie polimerowej.
Opisane wkna zyskay bardzo szerokie zastosowanie ze wzgldu na bardzo
wysokie walory uytkowe. Naley jednak zwrci uwag, e ich cena jest zrnico-
wana nawet o ok. 50000 razy. Wkna szklane stosowane s bardzo powszechnie,
przy wystarczajcym wzmocnieniu materiaw kompozytowych, zwaszcza o osno-
wie polimerowej, gdy ich relatywny koszt waciwy (koszt 1 kg materiau) waha si
od 13
*)
. Wkna aramidowe, wglowe, ceramiczne tlenkowe i beztlenkowe wyka-
zuj bardzo dobre wasnoci uytkowe jednak przy wysokiej cenie, gdy relatywny
koszt odniesiony do kosztu wkien szklanych waha si od ok. 15 dla wkien ara-
midowych i wglowych do ok. 4500 dla wkien SiC, co decyduje o ograniczonym
1068
Tlenkowe wkna ceramiczne
Nextel
610
... 3M >99% Al
2
O
3
3,88 373 2900 9,8 76 0,8 7,9 14 950 591
Nextel
720
... 3M
85% Al
2
O
3
,
15% SiO
2
3,4 260 2100 7,8 63 0,81 6 12 1050 550

Al O
3
B
2 2
O
3
SiO
2
2,7
3,7
150
375
1700
2000

Saphikon ... Saphikon szafir 3,96 470 3500 12,1 90 2 9 125 <1400 66000
Nietlenkowe wkna ceramiczne
... SCS 6 Textron
SiC na
rdzeniu
wglowym
3 390 4000 13,3 136 4,6 140 <1400 5500
Hi
NicalonS
...
Nippon
Carbon
99,8% SiC 3,1 420 2600 13,8 86 0,7 3,5 12 <1400 6900
... Brak danych lub nie dotyczy.
N
a
z
w
a

h
a
n
d
l
o
w
a
N
a
z
w
a

o
g
l
n
a
P
r
o
d
u
c
e
n
t
S
k
a
d
G
s
t
o
,

g
/
c
m
3
M
o
d
u

s
p
r
y
s
t
o
c
i

w
z
d
n
e
j
E
,

G
P
a
W
y
t
r
z
y
m
a

n
a

r
o
z
c
i
g
a
n
i
e
R
m
,

M
P
a
M
o
d
u

s
p
r
y
s
t
o
c
i

w
c
i
w
y
E
/
(
g
)
,

M
m
W
y
t
r
z
y
m
a
c
i
w
a
R
m
/
(
g
)
,

k
m
W
y
d
e
n
i
e
,

%
W
s
p
c
z
y
n
n
i
k

r
o
z
s
z
e
r
z
a
l
n
o
c
i
c
i
e
p
l
n
e
j
,

1
0
6
/
K
r
e
d
n
i
c
a

w
k
n
a
,

m
M
a
k
s
y
m
a
l
n
a

t
e
m
p
e
r
a
t
u
r
a

p
r
a
c
y
,

C
S
z
a
c
o
w
a
n
e

k
o
s
z
t
y
,

U
S
D
/
k
g
Tablica 8.77
(cig dalszy)
*)
Wpoziomie cen roku 2001 cena 1 kg wkien szklanych wynosi 1,50 USD i przyjto j jako
relatywny koszt jednostkowy, natomiast do 4,50 USD dochodzi koszt 1 kg wkien przy wzmoc-
nieniu wieloosiowym.
8_4 roz 9-11-02 14:29 Page 1068
zastosowaniu tych materiaw. W bardzo szczeglnych przypadkach znajduj na-
tomiast zastosowanie wkna szafirowe, gdzie wymaga si szczeglnych wasnoci
wzmacniajcych, gdy relatywna cena tego materiau przekracza 45000.
Wkna wzmacniajce mog tworzy wizki poczone w:
przdz (yarn), utworzone z ponad 10000 razem skrconych wkien,
kabel (tow), zawierajcy kilkaset do ponad 100000 nieskrconych wkien,
niedoprzd (roving) zawierajcy nieskrcone wizki wkien, przdzy lub kabli.
Czsto wkna s cite (staples), a ich dugo nie przekracza 10 mm i s roz-
mieszczane przypadkowo w osnowie materiaw kompozytowych, zwaszcza
o osnowie polimerowej.
METODY WYTWARZANIA WKIEN SZKLANYCH
Wrd wkien szklanych mona wyrni wkna o wysokiej odpornoci na
korozj ECR, o wysokiej wytrzymaoci S, R i Te, o niskiej staej dielektrycznej
D oraz wkna o bardzo wysokiej wytrzymaoci z czystej krzemionki lub kwarcu,
ktre mog by stosowane w wysokiej temperaturze. Ponadto stosowane s wk-
na klasy A i C, wkna otworowe i dwuskadnikowe. Wtablicy 8.78 przedstawiono
gwne wasnoci rnych wkien szklanych.
1069
Rysunek 8.160
Chronologia wdraania
wkien do wzmacniania
o osnowie polimerowej
(opracowano wedug
K.G. Budinskiego)
8_4 roz 9-11-02 14:29 Page 1069
Wkna szklane uzyskuje si ze szka sto-
pionego w piecu. Proces formowania w-
kien szklanych przedstawiono na rysunku
8.161. Na rysunku 8.162 przedstawiono na-
tomiast proces wytwarzania rowingu (niedo-
przdu) z wkien szklanych.
Wkna szklane mog by stosowane po-
jedynczo lub jako rowing do wytwarzania
tkanin i mat stosowanych do wzmacniania
materiaw kompozytowych. Wkna szkla-
ne mog by take wykorzystywane w mate-
riaach kompozytowych w postaci skrtki,
a w niektrych materiaach take po operacji
teksturowania, czyli pokrywania skrtki roz-
pylon substancj, ktra uatwia poczenie
z osnow polimerow w materiale kompozy-
towym. Wkna szklane podlegaj ciciu na
odpowiedni dugo bezporednio w trakcie
ich wykonywania (rys. 8.161) lub proces ten
nastpuje po rozwiniciu wkna szklanego
uprzednio nawinitego na szpuli.
METODY WYTWARZANIA WKIEN WGLOWYCH
Thomas Edison w roku 1880 opracowa technologi nawglania wkna bawe-
nianego lub bambusowego, a wytworzone w ten sposb wkna wglowe stosowa
w arwce. Praktyczne znaczenie komercyjne wkna wglowe zyskay jednak pod
koniec lat 50-tych XX wieku. W wyniku pirolizy nastpuje zwglenie tzw. prekur-
sorw, ktrymi jak stwierdzono gwnie w latach 60-tych i 70-tych XX wieku mo-
e by poliakrylonitryl PAN, smoa (rys. 8.163 i 8.164), ale take sztuczny jedwab,
fenol, lignina, imidy, amidy, polimery winylu i rne naturalne pochodne celulozy.
Do typowych zastosowa wkien wglowych nale materiay kompozytowe
stosowane w lotnictwie, na produkty sportowe, m.in. kije do gry w golfa, ramy rowe-
rw oraz liczne artykuy powszechnego uytku, w tym w technice komputerowej.
1070
Oznaczenie Rodzaj Gwne wasnoci
E elektryczne niska przewodno elektryczna
S wytrzymao wysoka wytrzymao
C chemiczne wysoka trwao chemiczna
M modu sprystoci wysoka sztywno
A alkaliczne duy udzia alkaliw
D dielektryczne niska staa dielektryczna
Tablica 8.78
Gwne wasnoci wkien szklanych
Rysunek 8.161
Schemat procesu formowania wkien szklanych
(opracowano wedug F.T. Wallenbergera)
8_4 roz 9-11-02 14:29 Page 1070
1071
Rysunek 8.162
Schemat wytwarzania niedoprzdu (rowingu) z wkien szklanych (opracowano wedug F.T. Wallenbergera)
Rysunek 8.163
Schemat procesu technologicznego otrzymywania wkien wglowych z poliakrylonitrylu PAN oraz smoy
(opracowano wedug P.J. Walsha)
8_4 roz 9-11-02 14:29 Page 1071
1072 1072
Wrd budynkw ze spronego betonu wymieni mona Burl al Arab, o ksztacie agla, o wysokoci 321 m,
wybudowany w 1999 roku na sztucznej wyspie w Dubaju w Zjednoczonych Emiratach Arabskich, w ktrym
znajduje si najdroszy hotel wiata, z barem z widokiem w gbiny morza, a cena w nim za jeden z 202 aparta-
mentw siga dziennie 4 tys. dolarw USD, oraz najwysz budowl na wiecie, w ktrej nie zastosowano lin
odcigowych, pikn i eleganck CN Tower w Toronto w Kanadzie (14), o wysokoci 553 m (wysz tylko
o 16 m od poprzednio najwyszej przez 5 lat wiey telewizyjnej Ostankino w Moskwie w Rosji - wwczas
w Zwizku Radzieckim), oddan w 1976 roku, na ktrej budow zuyto 40 tys. m
3
betonu, 130 km kabla
stalowego, ponad 5 tys. ton stali, o cznej masie ponad 132 tysicy ton, a take 4-t co do wysokoci wie
telewizyjn Menara w Kuala Lumpur w Malezji (11), o wysokoci 420,4 m, wybudowan w 1996 roku.
Najwysz wie telewizyjn w Azji, a 3 w wiecie, jest od 1995 roku Oriental Pearl Television Tower
w Shanghaju w Chinach, o wysokoci 468 m (12) (13), cho niebawem wszystkie wymienione ustpi
pierwszestwa budowanej w Jakarcie w Indonezji Indosat Telkom Tower o planowanej wysokoci ponad 558 m.
Najwysz budowl na wiecie w dotychczasowej historii by, nie istniejcy dzi maszt Polskiego Radia
w Konstancinie, o wysokoci 646 m. Budynek Hong Kong and Shanghai Bank na wyspie Wiktorii w Hong Kongu
w Chinach (2) wzniesiony w 1985 roku, o wysokoci 180 m, oparty jest na omiu stalowych kolumnach,
z ktrych kada ma mas 1000 ton, zbudowanych z segmentw ze stali o gruboci 100 mm, zwanych choinka-
mi, zoonych z odcinkw 4 rur o wysokoci 7,8 m, poczonych 4 belkami, wykonanych w Ravenscraig
w Szkocji, a ju na miejscu spawanych i kolejno wznoszonych w gr. Elementy te s pokryte mieszank
kauczukowo-cementow zabezpieczajc przed korozj oraz matami z wkien ceramicznych, chronicych przed
ogniem, a ze wzgldw estetycznych pokryte z zewntrz obudow aluminiow, wykonan w USA. Wszystkie
spord 47 piter s zawieszone na potnych belkach, zoonych z bliniaczych, trjktnych ram o 2-pitrowej
wysokoci, rozpitych na piciu poziomach midzy kolumnami. Wikszo cian zewntrznych stanowi okna ze
szka hartowanego o gruboci 13 mm, wykonane w Austrii (3), a reszt oboenie z pyt aluminiowych, wyko-
nanych w USA. Do setki najwyszych budynkw na wiecie naley Bocom Financial Tower (12 - po prawej)
o wysokoci 230 m (z anten 272 m) zajmujcy 55 miejsce oraz Bank of China Tower (12 - w rodku)
6
7
1 2
3
4
5
8_4 roz 9-11-02 14:29 Page 1072
1073 1073
o wysokoci 226 m (z anten 258 m) oddane w 1999 roku w dynamicznie rozwijajcym si centrum Pudong
w Shanghaju w Chinach. Paac Kultury i Nauki w Warszawie o wysokoci 188 m (z anten 231 m) zajmuje
obecnie 129 miejsce wrd budynkw na wiecie. Dworzec Kolejowy w Sao Paulo w Brazylii (4), (5), wykonany
w caoci z ksztatownikw stalowych, przewieziono na przeomie XIX i XX wieku z Anglii, po czym zmontowano
z uyciem nitw stalowych. W roku 1977 w Paryu we Francji otwarto Centre National d'Art et du Culture
Georges Pompidou (7), zaprojektowane przez Wocha Renzo Piano i Brytyjczyka Richarda Rogersa, jako
piciopitrow konstrukcj ze stali i szka o dugoci 166 m, szerokoci 60 m i wysokoci 42 m, nazwane przez
takswkarzy paryskich rafineri. 6 mln osb odwiedzajcych rocznie centrum korzysta z ruchomych schodw
w stalowych oszklonych rurach, umieszczonych na cianach zewntrznych tej awangardowej budowli (8),
powstaej na miejscu zburzonych Hal Centralnych na Plateau Beaubourg, zbudowanych w latach 1852-1859
przez Victora Baltarda. Glasgow Tower o masie 363 ton, zaprojektowana przez architektw Colina Allana,
Roberta Holdena i Byro Happolda, wznosi si 127 m ponad poziomem rzeki Clyde w Glasgow w Szkocji i moe
obraca si wok swej osi o 360 na caej wysokoci od podoa, ustawiajc si stale wszym bokiem do
kierunku wiatru (9) (10). Budynek jest osadzony na konstrukcji odwrconego do gry podstaw stoka
wewntrz 15-metrowej gwnej komory, w ktrej obraca si na 24 zespoach oysk waeczkowych SKF.
8
9
10
11
12
13
14
8_4 roz 9-11-02 14:29 Page 1073
METODY WYTWARZANIA WKIEN ARAMIDOWYCH I CERAMICZNYCH
Wkna aramidowe, znane take jako PPDT (porwnaj rozdz. 8.3.5), powsta-
j w wyniku reakcji kondensacji diaminy parafenylenu i chlorku tereftaliolu. Wk-
na aramidowe nale do polimerw ciekokrystalicznych, co decyduje o ich anizo-
termicznych wasnociach i szczeglnie duych wasnociach wytrzymaociowych
w kierunku wzdunym.
Najpowszechniej stosowany proces wytwarzania wkien ceramicznych polega
na przdzeniu i obrbce cieplnej prekursorw chemicznie pochodnych wytwarza-
nym wknom. Wkna tlenkowych materiaw ceramicznych powstaj w proce-
sach zolel (solgel od solution rozpuszczanie, gelled elowanie, zwykle przez
suszenie). Wkna SiC lub Si
3
N
4
przdzie si z organicznometalicznych precera-
micznych prekursorw polimerowych, nastpnie usieciowanych i w wyniku obrb-
ki cieplnej przeksztacanych w materia ceramiczny.
Wkna borowe wytwarza si przez preimpregnacj drutu wolframowego mie-
szanin borowoepoksydow, w skad ktrej wchodzi m.in. trjchlorek boru BCl
3
,
ktry nastpnie ulega redukcji przez H
2
, w wyniku czego w specjalnym reaktorze
nastpuje pokrycie powierzchni czystym borem (rys. 8.164).
Wkna SiC powstaj w wyniku procesu CVD podobnego do waciwego dla
wkien borowych, w trakcie ktrego pokrywane jest wkno wglowe.
Postacie wkien ceramicznych produkowanych przemysowo zestawiono
w tablicy 8.79.
8.4.5. Materiay kompozytowe o osnowie
polimerowej wzmacniane wknami
OSNOWA POLIMEROWA
MATERIAW KOMPOZYTOWYCH WZMACNIANYCH WKNAMI
W materiaach kompozytowych wzmacnianych wknami zastosowanie na
osnow znajduj liczne materiay polimerowe, ktrych grupy wymieniono przyka-
dowo w tablicy 8.80 (porwnaj rozdz. 8.3.1 i 8.3.2).
1074
Rysunek 8.164
Porwnanie metod wytwarzania wkien: a) wglowych, b) borowych
(opracowano wedug D.R. Askelanda)
8_4 roz 9-11-02 11:58 Page 1074
PREIMPREGNATY I ICH WYTWARZANIE
Dugie i cige wkna stosowane w materiaach kompozytowych o osnowie po-
limerowej mog by uyte do wytwarzania preimpregnatw, wstpnie impregnowa-
nych niecakowicie spolimeryzowanymi ywicami polimerowymi, w postaci:
1075
Materia
(liczby okrelaj udzia masowy skadnikw w %)
Posta Rodzaj
c
i
e
n
i
e
c
i
e
p
r
z
d
z
a
n
i
e
d
o
p
r
z
d
t
k
a
n
i
n
a
m
a
t
a
c
i
t
e
o
b
j
t
o
c
i
o
w
e
t
l
e
n
k
o
w
e
w
g
l
i
k
o
w
e
a
z
o
t
k
o
w
e
85 Al
2
O
3
, 15 SiO
2

80 Al
2
O
3
, 20 SiO
2
70 Al
2
O
3
, 28 SiO
2
, 2 B
2
O
3
62 Al
2
O
3
, 24 SiO
2
, 14 B
2
O
3
99,95 SiO
2
98 SiO
2
68 ZrO
2
, 32 SiO
2
95 Al
2
O
3
, 5 SiO
2
72 Al
2
O
3
, 28 SiO
2
6068 Al
2
O
3
, 2332 SiO
2
, 49 B
2
O
3

5255 Al
2
O
3
, 4144 SiO
2
52 Al
2
O
3
, 48 SiO
2
5051 SiO
2
, 4950 Al
2
O
3
53 SiO
2
, 47 Al
2
O
3
55 SiO
2
, 42,5 Al
2
O
3
, 2,5 Cr
2
O
3
50 SiO
2
, 40 Al
2
O
3
, 5 CaO, 3,5 MgO, 1,5 TiO
2
92 ZrO
2
, 8 Y
2
O
3
SiC
SiCTiC
SiCZrC
SiC na rdzeniu C
Si
3
N
4
>99 Al
2
O
3
Tablica 8.79
Przykady postaci wkien ceramicznych tlenkowych, wglikowych i azotkowych
(opracowano na podstawie danych D.D. Johnsona i H.G. Sowmana)
8_4 roz 9-11-02 11:58 Page 1075
mat zawierajcych nietkane i przypadkowo zorientowane wkna luno po-
czone,
tkanin dwu- lub trjwymiarowych,
oplotw dwu- lub trjwymiarowych,
dzianin dwu- lub trjwymiarowych.
Na rysunku 8.165 przedstawiono schematycznie istot technik tkania, oplata-
nia i dziania. Na rysunku 8.166 przedstawiono rodzaje splotw stosowanych w tka-
ninach wykonanych z wkien stosowanych do wzmacniania materiaw kompozy-
towych, a na rysunku 8.167 przykady trjwymiarowych preimpregnatw.
1076
Grupy materiaw
polimerowych osnowy
Charakterystyka
Poliestry
stosowane najpowszechniej, trudno palne, samogaszce si, dogodne w zastosowaniach mechanicznych,
elektrycznych, okrtowniczych i oglnych, specjalne gatunki odporne chemicznie
ywice epoksydowe
najbardziej odpowiednie do zastosowa w orodkach aktywnych chemicznie oraz przy duych
wymaganiach przeciwzuyciowych
ywice fenolowe
niski koszt, najodpowiedniejsza technika formowania to prasowanie przetoczne, odpowiednie do
formowania rcznego i prasowania, a take nawijania wkien i prasowania cigego, trudno palne przy
maej emisji dymu, szczeglnie atrakcyjne do zastosowania w rodkach transportu publicznego
Silikony
stosowane z matami gwnie szklanymi, maa higroskopijno, podwyszona odporno na uk
elektryczny
Furany wysoka odporno na procesy biologiczne
Melamina zastosowania elektryczne, wysoka wytrzymao, odporno ogniowa i na odczynniki alkaliczne
Poliimidy wysoka wytrzymao w podwyszonej temperaturze
Tablica 8.80
Oglna charakterystyka materiaw polimerowych stosowanych na osnow materiaw kompozytowych
(opracowano wedug danych N.A. Watermana i M.F. Ashbyego)
Rysunek 8.165
Schemat technik przygotowania wkien do wykonania preimpregnatw:
a) oplatania, b) tkania, c) dziania (opracowano wedug F.K. Ko)
8_4 roz 9-11-02 11:58 Page 1076
1077
Rysunek 8.166
Rodzaje splotw wkien w tkaninach (ad) i oplotach (e) stosowanych do wzmacniania materiaw
kompozytowych: a) pcienny, b) picionicielnicowy, c) jednokierunkowy, d) pcienny z krajk,
e) trjosiowy oplot (opracowano wedug W.D. Cumminga i F.K. Ko)
Rysunek 8.167
Przykady ukadu wkien
w trjwymiarowych
preimpregnatach:
a) biegunowym,
b) krawdziowym
wytworzonym
z walcowego,
c) ortogonalnym,
d) tamowym
quasiizotropowym
(opracowano wedug
F.P. Magina
i F.S. Domingueza)
8_4 roz 9-11-02 11:58 Page 1077
Schemat oplatarki i zrealizowanego na niej oplotu z wkien wzmacniajcych
materiay kompozytowe przedstawiono na rysunku 8.168. Na rysunku 8.169 przed-
stawiono schematycznie produkty i elementy, ktre mog by wykonane z preim-
pregnatw wytworzonych metod oplatania o ksztacie zblionym do kocowego
(near netshape).
1078
Rysunek 8.168
Schemat a) oplatarki i b) wykonanego przy jej uyciu oplotu z wkien stosowanych w materiaach
kompozytowych; 1 pyta torowa, 2 nonik szpuli, 3 pleciona przdza, 4 powstawanie oplotu,
5 walec nawijajcy, 6 pojemnik dostawczy (opracowano wedug F.K. Ko)
Rysunek 8.169
Zblione do kocowego
ksztaty preimpregnatw
produktw i elementw
wytworzonych metod
oplatania (opracowano
wedug F.K. Ko)
8_4 roz 9-11-02 11:58 Page 1078
Wtablicy 8.81 zestawiono natomiast zastosowanie materiaw kompozytowych
zbrojonych oplotami wytworzonymi z wkien wzmacniajcych.
Preimpregnaty mog by rwnie wytwarzane w postaci tam lub arkuszy (rys.
8.170 i 8.171).
1079
Elementy z materiau kompozytowego lub urzdzenia, w ktrych s wykorzystywane
Czasze radarw Ramy satelitw czniki ktowe
Deski surfingowe Sztuczne koczyny, cigna, koci opatki wirnikw
Elementy konstrukcyjne karoserii
samochodw wycigowych
i sportowych
Sztywne panele Modele samolotw
miga samolotw Obudowy silnikw rakietowych
Tyczki do skokw Ramiona i chwytaki robotw
Elementy mostw Wdziska Ramy lotni
Kije golfowe Wyczynowe jachty i katamarany Ramy siedze lotniczych
Kijki narciarskie Wyrzutnie rakietowe
Sztywne pancerze o kocowym
ksztacie
Lekkie odzie podwodne Zbiorniki na odczynniki chemiczne
odzie Elementy samochodowe Szybowce
Maszty odzi Dwigary i paskowniki miga turbin wiatrowych
Narty Elementy maszyn Way napdowe
Osony i przewody silnikw odrzutowych Kajaki wyczynowe Wntrza samolotw
Rakiety do skwosza i tenisa Kije hokejowe Wyposaenie wojskowe
Ramy kadubw samolotu Kopuki anten radiolokatorw Zbiorniki cinieniowe
Tablica 8.81
Zastosowanie materiaw kompozytowych zbrojonych oplotami wytworzonymi z wkien wzmacniajcych
(opracowano wedug F.K. Ko)
Rysunek 8.170
Schemat procesu wytwarzania tamy preimpregnowanej materiau kompozytowego o osnowie z polimerw
termoutwardzalnych (opracowano wedug W.D. Callistera)
8_4 roz 9-11-02 11:58 Page 1079
Tamy lub arkusze mog by rwnie produkowane w procesie formowania to-
czywa arkuszowego (wedug PN-ISO 8604:1994) SMC (sheet molding compounds),
gwnie stosowanym do materiaw kompozytowych o osnowie z ywic poliestro-
wych wzmacnianych wknami szklanymi. Znane s liczne odmiany tego procesu:
SMCR materia kompozytowy wzmacniany jest wknami citymi, zoriento-
wanymi przypadkowo (random) (rys. 8.172),
1080
Rysunek 8.171
Schemat procesu technologicznego SMC formowania toczywa arkuszowego
(opracowano wedug J.J. Cluskeya i F.W. Dobertyego)
Rysunek 8.172
Schemat procesu
technologicznego
wytwarzania poszycia
botnika samochodowego
z tamy SMC
(opracowano wedug
C.F. Johnsona)
8_4 roz 9-11-02 11:58 Page 1080
SMCC materia kompozytowy jest wzmacniany wknami cigymi (continu-
ous) o wzdunej jednokierunkowej orientacji (preimpregnat jednokierunkowy),
SMCC/R materia kompozytowy jest wzmacniany w sposb kombinowany
wknami cigymi o wzdunej orientacji i citymi wknami o przypadkowej
orientacji,
SMCD materia kompozytowy jest wzmacniany wknami citymi lecz
o orientacji ukierunkowanej (directional),
XMC materia kompozytowy w stanie pynnym podczas ciskania moe mie
regulowan objto przez zastosowanie kierunkowo zorientowanych cigych
wkien szklanych skrzyowanych tak, e tworz wzr X, w tym celu uprzednio
nawijanych na bben stalowy o duej rednicy i po przeciciu i uoeniu na pa-
sko poczonych przez zagszczon ywic termoutwardzaln, a dopiero na-
stpnie umieszczanych w tamach preimpregnatowych.
Wtablicy 8.82 podano oznaczenia preimpregnatw i toczyw (wedug PN-ISO
8604:1994).
PRZETWRSTWO PREIMPREGNATW
Toczywo arkuszowe SMC lub XMC, a take toczywo BMC poddawane s
dalszemu przetwrstwu w procesach prasowania przetocznego (rys. 8.173).
W niskocinieniowym procesie, w ktrym stosowane s zamknite matryce, to-
czywo arkuszowe lub sypkie jest przetwarzane w produkty kompleksowe o zoo-
nych ksztatach i postaci o bardzo zrnicowanej wielkoci. W ten sposb mog
1081
Oznaczenia
Typw impregnatw Rodzajw wzmocnienia
PIR rowing preimpregnowany G szko
PIF tkanina preimpregnowana C wgiel
PIM mata preimpregnowana A aramid
UD preimpregnat jednokierunkowy Postaci wzmocnienia
SMC toczywo arkuszowe C wkno cite
TMC grube toczywo arkuszowe F tkanina
BMC toczywo sypkie M mata z wkna cigego
DMC toczywo ciastowate R rowing (niedoprzd)
Rodzajw ywic S wkno niecige
EP ywica epoksydowa U tkanina jednokierunkowa
PUR ywica poliuretanowa Orientacji wzmocnienia
PF ywica fenolowo-formaldehydowa C cige
UP nienasycona ywica poliestrowa D kierunkowe
VE ywica winyloestrowa R nieuporzdkowane
Tablica 8.82
Oznaczenia preimpregnatw i toczyw
8_4 roz 9-11-02 11:58 Page 1081
by wytwarzane na przykad elementy karoserii samochodowych (rys. 8.174).
Wrd wielu odmian tej technologii mona wymieni rwnie proces HSRTM
(highspeed resin transfer moulding), ktry umoliwia wykonanie nawet penej ka-
roserii samochodu sportowego (rys. 8.175).
Toczywo arkuszowe moe rwnie suy do wytwarzania rur z materiaw
kompozytowych metod walcowania wzdunego (rys. 8.176). Alternatyw tej me-
tody wytwarzania rur z materiaw kompozytowych jest nawijanie wkien (porw-
naj rys. 8.181 i 8.182).
1082
Rysunek 8.174
Zastosowanie tam SMC do wytwarzania elementw modeli samochodw z roku 1994 (w temperaturze 150C
przy napreniu 6,9 MPa przez 6090 s): a) dachu, poszycia drzwi bocznych i tylnych oraz spojlera
w samochodzie Chevrolet Camaro, b) pokrywy baganika, spojlera oraz tylnych nadkoli w samochodzie
Ford Mustang (opracowano wedug W.F. Smitha)
Rysunek 8.173
Schemat procesw prasowania przetocznego toczywa arkuszowego SMC i sypkiego BMC
(rysunek wedug K.G. Budinskiego)
8_4 roz 9-11-02 11:58 Page 1082
Formowanie przeponowe polega na ukadaniu paskich, niezestalonych preim-
pregnatw midzy dwoma odksztacalnymi przeponami i nastpnym rwnocze-
snym formowaniu i zestalaniu przez nagrzewanie do stanu miknienia termopla-
stycznej osnowy polimerowej i poddanie cinieniu hydrostatycznemu kolejno
z dwch stron przepony, co zapewnia nadanie wymaganego ksztatu (rys. 8.177).
Formowanie prniowe stosowane najczciej do wytwarzania duych i bardzo
duych elementw w przemyle lotniczym poprzedzone jest rozoeniem preimpre-
gnowanych tam na bardzo duych stoach i ciciu ich np. strumieniem wodnym
1083
Rysunek 8.176
Walcowanie wzdune rur z materiaw kompozytowych wytwarzanych z toczywa arkuszowego
(rysunek opracowano wedug P.A. Roya)
Rysunek 8.175
Schemat procesu technologicznego wytwarzania karoserii samochodu sportowego w szybkobienym procesie
prasowania przetocznego HSRTM (opracowano wedug C.F. Johnsona)
8_4 roz 9-11-02 11:58 Page 1083
lub laserowo w sposb cile zaprojektowany i sterowany komputerowo (podobnie
jak tkaniny w fabrykach odzieowych) przy uwzgldnieniu najkorzystniejszego
ukadu wkien ze wzgldu na przewidywane obcienie i nastpnym ukadaniu
wielowarstwowym przygotowanych pfabrykatw przewidzianych do przygotowa-
nia laminatu. Tak przygotowany materia jest umieszczany w odpowiedniej formie
w autoklawie piecu prniowym o wymaganej temperaturze, np. 190C dla ma-
teriaw kompozytowych o osnowie z ywicy epoksydowej wzmacnianych wkna-
mi wglowymi (rys. 8.178).
TECHNOLOGIE WYTWARZANIA GOTOWYCH PRODUKTW
Z MATERIAW KOMPOZYTOWYCH O OSNOWIE POLIMEROWEJ
Najprostsze rczne metody wytwarzania materiaw kompozytowych polegaj
na rcznym formowaniu kontaktowym (rys. 8.179a) lub na rcznym natryskiwaniu
z rwnoczesnym nanoszeniem citych wkien (rys. 8.179b), ktry to proces z a-
twoci poddaje si automatyzacji.
1084
Rysunek 8.177
Kolejne stadia formowania przeponowego (opracowano wedug M.T. Harveya)
8_4 roz 9-11-02 11:58 Page 1084
1085
Rysunek 8.178
Schemat oprzyrzdowania do formowania prniowego w autoklawie materiaw kompozytowych
o osnowie polimerowej (opracowano wedug M.T. Harveya)
Rysunek 8.179
Schemat rcznych procesw wytwarzania materiaw kompozytowych w formach otwartych
a) formowanie kontaktowe, b) natryskiwanie (opracowano wedug K.G. Budinskiego)
8_4 roz 9-11-02 11:58 Page 1085
Prasowanie cige (pultrusion) jest zautomatyzowanym procesem wytwarzania
materiaw kompozytowych w postaci cigych ksztatownikw o staych przekro-
jach poprzecznych (tabl. 8.83). W tablicy 8.84 podano ogln charakterystyk
produktw wytworzonych t technologi. Schemat procesu technologicznego pra-
sowania cigego przedstawia rysunek 8.180.
1086
Cecha
konstrukcyjna
Szkic
Moliwo
zastosowania
lub warto
Cecha
konstrukcyjna
Szkic
Moliwo
zastosowania
lub warto
Tablica 8.83
Cechy konstrukcyjne produktw moliwych do wytworzenia z zastosowaniem prasowania cigego
(opracowano wedug rysunku J.D. Martina i J.E. Sumeraka na podstawie normy ASTM D3917)
8_4 roz 9-11-02 11:59 Page 1086
Nawijanie wkien (filament winding) jest procesem, w ktrym cige wkna
wzmacniajce s dokadnie ukadane zgodnie z zaoonym wzorem w celu uformo-
wania ksztatw wydronych, zwykle cylindrycznych. Wkna w postaci kabli lub
niedoprzdu s uprzednio nasczane ciek ywic polimerow przez zanurzenie
w wannie i nastpnie s w sposb cigy nawijane na trzpie, zwykle przy uyciu
automatycznej nawijarki (rys. 8.181). Na rysunku 8.182 przedstawiono nawijanie
wkien polimerowych termoplastycznych z cigym zestalaniem.
Ksztatowanie produktw z materiaw kompozytowych z udziaem ywicy
w stanie ciekym (LMP liquid moulding process) (rys. 8.183) jest odmian kszta-
towania przetocznego (RTM resin transfer moulding) lub reakcyjnego formowa-
nia wtryskowego (SRIM structural reaction injection moulding). Proces ten polega
na wstpnym uksztatowaniu maty z wkien wzmacniajcych w zamknitej formie
i nastpnym wtryskiwaniu ywicy w stanie ciekym do zamknitej formy, ktra jest
otwierana po spolimeryzowaniu. Metoda ta znalaza bardzo szerokie zastosowanie
1087
Rysunek 8.180
Schemat procesu prasowania cigego produktw z materiaw kompozytowych
(opracowano wedug W.D. Callistera)
Podstawowe czynniki Charakterystyka
Wielko wielko zalena jest od wydajnoci urzdzenia oraz ksztatu przekroju poprzecznego
Ksztat
o prostym i staym przekroju poprzecznym, moliwe niewielkie zakrzywienia na przekroju
poprzecznym
Dugo bez ogranicze
Osnowa polimerowa poliester, ester winylu, ywica epoksydowa
Wkna wzmacniajce wkna szklane, aramidowe, wglowe i polimerowe termoplastyczne
Udzia masowy wkien, %
niedoprzd (rowing) 4080%, maty i niedoprzd 2550%, tkany niedoprzd 50%,
dwuosiowe tkaniny i maty 4070%
Wytrzymao mechaniczna rednia do wysokich, izotropowa
Pracochonno maa do redniej
Koszt procesu may do redniego
Wydajno zalena od ksztatu i gruboci
Tablica 8.84
Charakterystyka produktw wytworzonych metod prasowania cigego (wedug J.D. Martina i J.E. Sumeraka)
8_4 roz 9-11-02 11:59 Page 1087
do wytwarzania np. licznych elementw karoserii samochodw osobowych, kabin
samochodw ciarowych, elementw poszycia samolotw wojskowych (np. Tor-
nado, F22, F117A), a take samolotw pasaerskich (np. Boeing) (porwnaj
rys. 2.132.20).
1088
Rysunek 8.181
Schemat nawijania wkien: a) rubowo, b) obwodowo, c) biegunowo (opracowano wedug N.L. Hancoxa)
Rysunek 8.182
Schemat procesu nawijania wkien polimerowych termoplastycznych z cigym zestalaniem
(opracowano wedug M.T. Harveya)
8_4 roz 9-11-02 11:59 Page 1088
Na rysunku 8.184 porwnano rnice cech geometrycznych elementw kon-
strukcyjnych samochodu osobowego wykonanych z materiaw kompozytowych
wytwarzanych zintegrowan metod ksztatowania z udziaem ywicy w stanie cie-
kym oraz przez czenie elementw prasowanych z toczywa arkuszowego SMC.
1089
Rysunek 8.183
Schemat procesu LMP
ksztatowania produktw
z materiaw kompozyto-
wych z udziaem ywicy
w stanie ciekym
(opracowano wedug
C.D. Rudda)
Rysunek 8.184
Porwnanie cech konstrukcyjnych elementw nonych nadwozia samochodu osobowego wytwarzanych
z materiau kompozytowego o osnowie polimerowej a) przez czenie elementw prasowanych z toczywa
arkuszowego SMC, b) zintegrowan metod LMP ksztatowania z udziaem ywicy w stanie ciekym
(opracowano na podstawie materiaw Ford Motor Company wedug C.D. Rudda)
8_4 roz 9-11-02 11:59 Page 1089
Metod ksztatowania gotowych produktw z materiaw kompozytowych
o osnowie polimerowej naley dobra biorc pod uwag liczne kryteria, gwnie
wymagania odnoszce si do wasnoci uytkowych, a take charakter i skal pro-
dukcji (rys. 8.185) (porwnaj rozdz. 9.3.2).
8.4.6. Materiay kompozytowe o osnowie metalowej
wzmacniane wknami
O OSNOWIE METALOWEJ WZMACNIANYCH WKNAMI CIGYMI
Materiay kompozytowe o osnowie metalowej wzmacniane wknami stanowi
klas materiaw o szerokim zastosowaniu, ze wzgldu na wasnoci mechanicz-
ne, odporno na zuycie oraz wasnoci cieplne. Moliwe jest dostosowanie ich
wasnoci do wymaga i zapewnienie zwikszonej wytrzymaoci, sztywnoci,
przewodnoci cieplnej, odpornoci na cieranie, wytrzymaoci zmczeniowej
i stabilnoci wymiarowej. Mog by stosowane w temperaturze znacznie wyszej
ni materiay kompozytowe o osnowie polimerowej. W odrnieniu od tej grupy
materiaw s niepalne, nie odparowuj w prni i s odporne na dziaanie cieczy
organicznych, w tym paliw i rozpuszczalnikw. Osnow tych materiaw stanowi
1090
Rysunek 8.185
Schemat doboru technologii elementw konstrukcyjnych z materiaw kompozytowych w zalenoci od
wymaga eksploatacyjnych oraz skali produkcji; GMT (glass mat thermoplastic) osnowa termoplastyczna
wzmacniana mat z wkien szklanych, SRIM reakcyjne formowanie wtryskowe, SMC toczywo arkuszowe,
RTM ksztatowanie przetoczne (opracowano wedug C.D. Rudda)
8_4 roz 9-11-02 11:59 Page 1090
monolityczne stopy metali zwykle lekkich, ale take arowytrzymaych nadstopw.
Wzmacniane s wknami borowymi, wglikowymi, tlenkowymi i wolframowymi
w postaci cigej, zwykle o udziale objtociowym 1070% w materiale kompozy-
towym, wytwarzanym oprcz materiaw o takiej samej osnowie wzmacnianych
wknami niecigymi. W tablicy 8.85 porwnano zastosowanie i procesy wytwa-
rzania rnych materiaw kompozytowych o osnowie metalowej wzmacnianych
wknami cigymi. Do tej grupy materiaw mona rwnie zaliczy materiay
nadprzewodzce, w tym oparte na intermetalikach Nb
3
Sn (porwnaj rozdz. 8.5.5).
1091
Materia
wkna
wzmacnia-
jcego
Materia
osnowy
Proces wytwarzania Przykady zastosowania
Bor aluminium
prasowanie na gorco ukadu wkien midzy
foliami metalowymi (rys. 8.186)
rurowe rozprki rodkowej czci kaduba
promw kosmicznych, zimny dyssypator
(rozpraszacz) ciepa w obudowach mikrochi-
pw elektronicznych wielowarstwowych pyt,
materia ekranujcy promieniowanie neutrono-
we (np. w skadowiskach wypalonego paliwa
jdrowego lub pojemnikach do transportu
takiego paliwa), opatki wentylatorw w
silnikach turboodrzutowych, poszycie skrzyde
samolotw, elementy podwozia samolotw,
ramy rowerw, kije golfowe; ze wzgldu na
degradacj wkien borowych powyej 480C
niemoliwe s zastosowania
wysokotemperaturowe, oraz wytwarzanie
z wykorzystaniem odlewania lub
wysokotemperaturowego prasowania
niskocinieniowego
SiC
aluminium
(zwykle
AlMg1SiCu)
odlewanie metod traconego wosku,
niskocinieniowe ksztatowanie na gorco,
formowanie nadplastyczne ze zgrzewaniem
dyfuzyjnym (rys. 8.187), izostatyczne
prasowanie na gorco HIP, wytwarzanie
surowych tam (green tape) przez nawijanie
wkien na folie pokrywajce wirujcy bben
i wstpne ich czenie z foli przy uyciu ywicy
polimerowej (rys. 8.188), usuwanej nastpnie
w procesie wolatylizacji (parowania) lub przez
napylanie plazmowe (rys. 8.189) i nastpne
cinieniowe zgrzewanie dyfuzyjne kilku takich
wycitych tam uoonych na sobie (rys. 8.190)
w temperaturze zblionej do temperatury
topnienia i cinieniowej konsolidacji w auto-
klawie w prniowym metalowym pojemniku,
a take w zamknitych formach dla nadania
wymaganych ksztatw kocowych
elementy konstrukcyjne skrzyde samolotw
o dugoci nawet 3 m, elementy przenonych
mostw, cylindry maych zbiornikw
cinieniowych, stabilizatory brzechwowe
szybkobienych pociskw, obudowy pociskw
rakietowych
tytan (zwykle
TiAl6V4,
()TiV15Sn3-
Cr3Al3)
way napdowe, korpusy silnikw, rury
o dugoci do 1,5 m, opatki wirnikw
wentylatorw
magnez elementy silnikw samochodowych
mied, take
stopy CuSn
wysokotemperaturowe zastosowania
w pociskach,
ruby napdowe statkw
Tablica 8.85
Oglna charakterystyka materiaw kompozytowych o osnowie metalowej wzmacnianych przez wkna cige
8_4 roz 9-11-02 11:59 Page 1091
PROCESY TECHNOLOGICZNE MATERIAW KOMPOZYTOWYCH
O OSNOWIE METALOWEJ WZMACNIANYCH WKNAMI CIGYMI
Wrd metod wytwarzania tej grupy materiaw kompozytowych, mona wy-
rni:
odlewanie cinieniowe matrycowe,
infiltracj ciekych metali,
metody metalurgii proszkw,
dyfuzyjne zgrzewanie pakietw pyt wstpnie przygotowywanych przez napyla-
nie ciekych metali na folie metalowe lub z uyciem lepiszcza polimerowego
i nastpne prasowanie lub walcowanie na gorco,
1092
Materia
wkna
wzmacnia-
jcego
Materia
osnowy
Proces wytwarzania Przykady zastosowania
Grafit
aluminium,
tytan,
magnez
(MgAl9Zn1-
SiMn),
mied, srebro
prniowe zgrzewanie dyfuzyjne surowych tam
metalowych (aluminiowych) ze wzdunie uo-
onymi wknami, zgrzewanie dyfuzyjne przez
walcowanie RapiPress (rys. 8.191), prasowanie
cige, proces bezporedniej infiltracji metalu,
odlewanie (rys. 8.192)
elementy o bardzo duej wytrzymaoci
i sztywnoci np. maszt teleskopu kosmicznego
Hubblea, rury cienkocienne o maych
i duych rednicach (do 2 m), elementy
o zoonych ksztatach wytwarzane technologi
nearnetshape
Al
2
O
3
aluminium,
magnez
odlewanie toki silnikw spalinowych (Toyota)
Wolfram
(w tym
WThO
2
,
WHfC,
WRe)
nadstopy
(FRS fibre
reinforced
superalloys)
na osnowie
Ni, Fe
lub Co
infiltracja ciekego metalu, odlewanie metod
wosku traconego, wykonywanie opatek turbin
przez zastosowanie prasowania na gorco
pojemnikw z cienkimi i uoonymi blisko
siebie rurkami w wizki zawierajcymi druty
wzmacniajce lub metoda cigych pasm osnowy
metalowej ze cile nawinitymi wknami
wzmacniajcymi nastpnie ukadanych
w pojemnikach wyciskanych do osignicia
penej konsolidacji, odlewanie z gstwy osnowy
sproszkowanej jako mieszaniny skadnikw
metalowych i polimeru rozpuszczalnego w
wodzie zalewanej i zagszczonej wok wkien
wolframowych i nastpne suszenie, spiekanie
i dogszczanie izostatyczne, wytwarzanie
pyt monolitycznych z uyciem lepiszcza
polimerowego lub przez ukowe napylanie ciek-
ym metalem osnowy wkien wolframowych
uoonych na bbnie o duej rednicy, wstpne
zgrzewanie dyfuzyjne pyt i nastpne prasowanie
na gorco wielowarstwowych opatek turbin
w arowytrzymaych matrycach (rys. 8.193)
turbosprarki silnikw lotniczych i rakietowych,
lotnicze turbiny gazowe, opatki turbin,
zbiorniki cinieniowe, koa zamachowe, belki
obcione jednoosiowo
mied
infiltracja ciekego metalu, odlewanie
cinieniowe
wyoenia kriogenicznie chodzonych komr
cigu silnikw rakietowych
8_4 roz 9-11-02 11:59 Page 1092
cinieniow konsolidacj w autoklawie w prniowym metalowym pojemniku,
prasowanie cige,
odlewanie z gstwy, suszenie, spiekanie i dogszczenie izostatyczne na gorco
oraz nastpne prasowanie na gorco pakietw wstpnie wytworzonych pyt,
metody hybrydowe i inne.
Na rysunkach 8.1868.193 przedstawiono przykadowo wybrane spord wy-
mienionych grup procesw technologicznych. Zaznaczy naley, e proces techno-
logiczny wytwarzania i przetwrstwa omawianej grupy materiaw kompozyto-
wych naley dobra odpowiednio do kombinacji materiau metalowego osnowy
i materiau wkna wzmacniajcego oraz zastosowania wytwarzanego produktu.
Szczegowe zalecenia podano w tablicy 8.85.
1093
Rysunek 8.186
Schemat procesu
technologicznego
wytwarzania materiaw
kompozytowych
aluminiowoborowych
(opracowano wedug
M.E. Bucka
i R.J. Suplinskasa)
Rysunek 8.187
Schemat procesu
odksztacenia
nadplastycznego
i zgrzewania dyfuzyjnego
opatek z materiau
kompozytowego TiSiC
(opracowano wedug
J.A. McElmana)
8_4 roz 9-11-02 11:59 Page 1093
1094
Rysunek 8.188
Schemat metody surowych pyt (green tape)
wytwarzania materiaw kompozytowych TiSiC (opracowano wedug F. Campbella)
Rysunek 8.189
Schemat metody ksztatowania na gorco ksztatownikw typu Z, z materiaw kompozytowych AlSiC
(opracowano wedug J.A. McElmana)
8_4 roz 9-11-02 14:31 Page 1094
1095
Rysunek 8.191
Schemat wytwarzania tam przez zgrzewanie dyfuzyjne przez walcowanie folii metalowych pokrywajcych
wkna wzmacniajce (wedug D.R. Askelanda)
Rysunek 8.190
Schemat odksztacenia na gorco w zamknitych matrycach i zgrzewania dyfuzyjnego kilku pyt monolitycznych
dla wytworzenia opatek z materiau kompozytowego TiSiC (opracowano wedug D.R. Askelanda)
8_4 roz 9-11-02 14:31 Page 1095
1096
Rysunek 8.192
Schemat technik odlewniczych stosowanych do wytwarzania materiaw kompozytowych
a) wzrost kapilarny, b) odlewanie cinieniowe, c) infiltracja prniowa, d) odlewanie cige
(opracowano wedug D.R. Askelanda)
Rysunek 8.193
Schemat wytwarzania
opatek turbin gazowych
z materiaw kompozyto-
wych nadstopywkna
wolframowe
(opracowano wedug
D.W. Petraseka
i R.A. Signorelliego)
8_4 roz 9-11-02 14:31 Page 1096
1097 1097
Struktura 1) kompozytu o osnowie miedzi Cu
(70%) z 30% udziaem czstek grafitu, pow.
250x; 2) kompozytu o osnowie stopu Cu-Pb-Sn
z czstkami grafitu, pow. 160x; 3) kompozytu
o osnowie stopu aluminium EN AW-
AlMg1SiCu z 20% udziaem czstek Al
2
O
3
,
pow. 200x; 4) kompozytu o osnowie stopu EN
AC-AlSi7Mg z czstkami SiC, pow. 150x;
5) kompozytu o osnowie stopu typu AlSi5Cu2
z wknami wglowymi, pow. 800x; 6) kom-
pozytu o osnowie stopu typu AlSi5Cu2
z czstkami grafitu, pow. 150x; 7) przeomu
kompozytu o osnowie stopu EN AC-AlSi11
wzmacnianego drutami ze stali typu
X15CrNiSi25-20-2, pow. 35x; mikroskop ska-
ningowy; 8) przeomu kompozytu o osnowie
stopu EN AC-AlSi11 wzmacnianego drutami
ze stali austenitycznej X5CrNi18-10 w postaci
siatki, pow. 50x, mikroskop skaningowy
1 2 3
4 5
6 7 8
Kompozyty o osnowie metalowej
8_4 roz 9-11-02 14:31 Page 1097
1098 1098
Struktura 1) czstek SiC do wzmacniania mate-
riau kompozytowego o osnowie ceramicznej, pow.
15x, mikroskop skaningowy; 2) pytek SiC do
wzmacniania materiau kompozytowego o osnowie
ceramicznej, pow. 150x, mikroskop skaningowy;
3) wkien SiC do wzmacniania materiau kom-
pozytowego o osnowie ceramicznej, pow. 150x,
mikroskop skaningowy; 4) przeomu materiau
kompozytowego o osnowie ceramicznej Al
2
O
3
wzmacnianego czstkami SiC (na zdjciu), pow.
250x, mikroskop skaningowy; 5) przeomu mate-
riau kompozytowego o osnowie ceramicznej Al
2
O
3
wzmacnianego 15% wkien SiC, pow. 800x,
kompozytowego o osnowie ceramicznej Al
2
O
3
wzmacnianego 25% czstek TiN, pow. 2500x,
kompozytowego o osnowie ceramicznej Si
3
N
4
wzmacnianego 20% czstek SiC, pow. 2500x,
kompozytowego o osnowie ceramicznej Si
3
N
4
wzmacnianego 20% pytek SiC, pow. 2500x,
mikroskop skaningowy
1 2 3
4 5
6 7 8
Kompozyty o osnowie ceramicznej
8_4 roz 9-11-02 14:31 Page 1098
MATERIAY KOMPOZYTOWE O OSNOWIE METALOWEJ
WZMACNIANE WKNAMI NIECIGYMI
Materiay kompozytowe o osnowie metalowej wzmacniane niecigymi wk-
nami stanowi grup materiaw, ktrych wasnoci s poczeniem wasnoci
osnowy i wkien wzmacniajcych, ktre mog by ultrawytrzymaymi wiskerami,
krtkimi lub citymi wknami. Kadorazowo o zastosowaniu danego rodzaju
wkien decyduj podane wasnoci oraz koszty. Stosowane s na og konwen-
cjonalne metody wytwarzania tych materiaw kompozytowych, w tym metody
metalurgii proszkw, procesy infiltracji ciekych metali oraz procesy przetwrstwa
przez wyciskanie, kucie, walcowanie oraz inne metody odksztacenia plastyczne-
go. Poniewa przecicie krtkich wkien nie powoduje degradacji wasnoci me-
chanicznych takiego materiau kompozytowego, moliwe jest stosowanie proce-
sw obrbki mechanicznej, w tym wiercenia a take szlifowania pproduktw
oraz produktw o ostatecznych ksztatach wytworzonych z tych materiaw kom-
pozytowych.
Pierwsze prace nad t grup materiaw dotyczyy materiaw wzmacnianych
wiskerami Al
2
O
3
, ktre pomimo wysokich kosztw nie uzyskay jednak spo-
dziewanych wysokich wasnoci z powodu trudnoci w wizaniu z osnow, kt-
rych to trudnoci nie usunito do dzi. Bardzo dobre wasnoci wytrzymaocio-
we, w tym take w podwyszonej temperaturze, wysoki modu sprystoci i wy-
sokie wasnoci zmczeniowe wykazuj materiay kompozytowe o osnowie alumi-
niowej wzmacniane wiskerami SiC, ktrych zastosowanie jest jednak ograni-
czone ze wzgldu na wysokie koszty. Stosunkowo niedawno wprowadzono mate-
riay kompozytowe z krtkimi, citymi wknami polikrystalicznego Al
2
O
3
oraz
z wiskerami SiC uzyskanymi w wyniku pirolizy. Wkien Al
2
O
3
uyto po raz
pierwszy do wzmacniania stref obwodowych tokw silnikw wysokoprnych
z wyciciami na piercienie uszczelniajce i zgarniajce, wytwarzanych przez od-
lewanie cinieniowe. Wpywa to na zachowanie odpowiednio wysokich wasnoci
wytrzymaociowych w temperaturze do 300C, zmniejszenie wspczynnika roz-
szerzalnoci cieplnej oraz zwikszenie twardoci, co zadecydowao o upowszech-
nieniu produkcji tokw, a take tulei cylindrw i korbowodw z tych materiaw
kompozytowych wrd rnych producentw samochodw, z ktrych niektrzy
do tego celu stosuj rwnie wzmacnianie niecigymi wknami SiC. Grupa ma-
teriaw kompozytowych DRA (discontinuously reinforced aluminium) o osnowie
aluminiowej wzmacnianej niecigymi wknami gwnie SiC i Al
2
O
3
, zyskaa sze-
rokie zastosowanie, a w latach 1995 do 2000 nastpi gwatowny wzrost zuycia
tych materiaw w przemyle kosmicznym, lotniczym i transporcie, a take w elek-
tronice na osony elementw elektronicznych oraz w gospodarce cieplnej, co jest
zwizane z towarzyszcym temu znaczcym obnieniem ceny tych materiaw
kompozytowych.
Czsto stosowanym procesem przetwrstwa materiaw kompozytowych
o osnowie stopw aluminium wzmacnianych wiskerami i citymi wknami SiC
jest wyciskanie. Materiay takie mog by poddawane obrbce cieplnej polegaj-
cej na utwardzaniu wydzieleniowym, analogicznej jak stopy aluminium, z tym e
stosowany jest krtszy czas starzenia. Po raz pierwszy taki materia kompozytowy
zosta zastosowany na zoone zawieszenie kardanowe ukadw optycznych przez
1099
8_4 roz 9-11-02 14:31 Page 1099
General Electric Company. Materiay te znalazy szerokie zastosowanie w techni-
ce kosmicznej i lotniczej, m.in. na elementy konstrukcyjne taktycznych rakiet,
a take elementy podwozia samolotw oraz elementy podogi w samolotach trans-
portowych, tuleje gwne rotorw migowcw, komory cinieniowe ukadw hy-
draulicznych wiropatw i samolotw wojskowych, na elementy ukadw hamul-
cowych w samochodach, elementy sprarek, oraz na elementy podwozia samo-
chodw ciarowych uczestniczcych w motokrosach, a take w stanie obrobio-
nym nadplastycznie w jedziectwie na podkowy koni sportowych.
Stale trwaj badania nad moliwociami upowszechnienia tej nowej i stale roz-
wijajcej si grupy nowoczesnych materiaw kompozytowych. Oprcz materia-
w o osnowie stopw aluminium DRA, coraz szersze zastosowanie znajduje rw-
nie materia kompozytowy o osnowie stopw tytanu wzmacniany wknami nie-
cigymi DRTi.
8.4.7. Materiay kompozytowe o osnowie
ceramicznej i wglowej wzmacniane wknami
O OSNOWIE CERAMICZNEJ I WGLOWEJ WZMACNIANYCH WKNAMI
Materiay kompozytowe o osnowie ceramicznej CMCs, wykazuj wysok aro-
odporno i wiksz odporno na zniszczenie ni monolityczne materiay cera-
miczne. Materiay tej grupy generalnie s klasyfikowane na 3 typy:
wzmacniane wknami niecigymi (DRCMCs discontinuously reinforced ce-
ramicmatrix composites),
wzmacniane wknami cigymi (CFCCs continuous fibre ceramic composites),
o osnowie wglowej wzmacniane wknami wglowymi
*)
(CCCs carboncar-
bon composites).
Ze wzgldu na identyczno mechanizmw umacniania i uplastyczniania nie
wydziela si materiaw kompozytowych o osnowie szklanej (GMCs glassma-
trix composites) jako oddzielnego typu materiaw kompozytowych o osnowie cera-
micznej.
W tablicy 8.86 przedstawiono ogln charakterystyk materiaw kompozyto-
wych o osnowie ceramicznej wzmacnianych wknami niecigymi wraz ze znacze-
niem tych faz dla ksztatowania wasnoci tej grupy materiaw. W tablicy 8.87
przedstawiono natomiast przykady materiaw kompozytowych o osnowie cera-
micznej wzmacnianych wknami cigymi.
W tablicy 8.88 przedstawiono przykady materiaw kompozytowych o osno-
wie wglowej wzmacnianych wknami wglowymi, a w tablicy 8.89 orientacyjne
wasnoci tych materiaw kompozytowych o trjwymiarowym ortogonalnym
ukadzie wkien.
1100
*)
Materiay o osnowie wglowej wzmacniane wknami wglowymi najczciej s zaliczane do
materiaw kompozytowych o osnowie ceramicznej (porwnaj rozdz. 8.1.7).
8_4 roz 9-11-02 14:31 Page 1100
1101
Materia kompozytowy Posta fazy wzmacniajcej Oddziaywanie na wasnoci
osnowa
faza
wzmacniajca
wiskery i w-
kna niecige
pytki czstki wytrzymao cigliwo
Szko SiC
Al
2
O
3
SiC
Si
3
N
4
SiC
ZrO
2
SiC
Al
2
O
3
SiC
Szko Al
2
O
3

Al
2
O
3
ZrO
2

Al
2
O
3
Ni
Oznaczenia: dotyczy danej postaci, zwikszenie wasnoci, obnienie wasnoci.
Tablica 8.86
Charakterystyka porwnawcza materiaw kompozytowych o osnowie ceramicznej wzmacnianych wknami
i innymi fazami niecigymi (opracowano na podstawie danych R.N. Katza i K.J. Bowmana)
Materia kompozytowy
Proces wytwarzania
osnowa wkna wzmacniajce
SiC
SiC
wgiel
chemiczna infiltracja z fazy gazowej CVI
(chemical vapour infiltration)
SiC
SiOC
SiNC
SiC
infiltracja polimerw i piroliza PIP (polymer
infiltration and pyrolysis)
SiCSi SiC infiltracja ciekego materiau
AzotkiSiC SiC zgrzewanie reakcyjne
Mullit
Al
2
O
3
SiC
Al
2
O
3
proces zolel
Aluminokrzemki Al
2
O
3
infiltracja gstwy
Al
2
O
3
SiC
Al
2
O
3
bezporednie utlenianie metalu
Si
3
N
4
wgiel
izostatyczne dogszczanie na zimno i na gorco
CIP/HIP ( cold/hot isostatic pressure)
Tablica 8.87
Przykady materiaw kompozytowych o osnowie ceramicznej wzmacnianych wknami cigymi
(opracowano wedug danych P.A. Craiga oraz J.K. Wessela i W.G. Longa)
8_4 roz 9-11-02 14:31 Page 1101
WYTWARZANIE MATERIAW KOMPOZYTOWYCH
Materiay kompozytowe o osnowie ceramicznej i wglowej s wytwarzane
z wykorzystaniem zarwno technik konwencjonalnej metalurgii proszkw, stoso-
wanymi najczciej w przypadku faz wzmacniajcych w postaci czstek, pytek,
a niekiedy take wiskerw i krtkich wkien niecigych, jak i nowszych technik
wprowadzonych specjalnie dla tej grupy materiaw kompozytowych. W tablicy
8.90 zestawiono gwne procesy wytwarzania materiaw kompozytowych o osno-
wie ceramicznej i wglowej.
Na rysunku 8.194 przedstawiono schemat procesu infiltracji z gstwy i nast-
pujcego po nim prasowania na gorco po uprzednim termicznym usuniciu le-
piszcza pochodzcego z procesu infiltracji.
1102
Ukad wkien
Udzia objtociowy
wkien, %,
w kierunku
Wytrzymao na
rozciganie, MPa,
w kierunku
Modu sprystoci
wzdunej, GPa,
w kierunku
Wspczynnik rozszerzalnoci
cieplnej (201650C), 10
6
/K,
w kierunku
x y z x z x z x z
Jednokierunkowy
(wkno)
65 0 0 1000 2 260 3,4 1,1 10,1
Dwukierunkowy
(tkanina)
31 30 0 350 5 115 4,1 1,3 6,1
Trjkierunkowy
(mata ortogonalna)
13 13 21 170 300 55 96 1,3 1,3
Tablica 8.88
Przykady materiaw kompozytowych o osnowie wglowej wzmacnianych wknami wglowymi
(opracowano wedug danych J.E. Sheehana, K.W. Bueskinga i B.J. Sullivana)
Wasnoci Wymiar
Warto w temperaturze
pokojowej, w kierunku 1627C, w kierunku
z xy z xy
Gsto g/cm
3
1,9 1,9
Wytrzymao na rozciganie MPa 310 103 400 124
Modu sprystoci wzdunej (na rozciganie) GPa 152 62 159 83
Wytrzymao na ciskanie MPa 159 117 196 166
Modu sprystoci wzdunej (na ciskanie) GPa 131 69 110 62
Przewodno cieplna W/(mK) 246 149 60 44
Wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej 10
6
/K 0 0
3
8 (2727C)
4
11 (2727C)
Tablica 8.89
Orientacyjne wasnoci trjwymiarowych ortogonalnych materiaw kompozytowych o osnowie wglowej
wzmacnianych cigymi wknami wglowymi (opracowano wedug danych A. Levinea)
8_4 roz 9-11-02 14:31 Page 1102
1103
Proces wytwarzania
Materia kompozytowy
osnowa wkno wzmacniajce
Infiltracja gstwy (ukadanie warstw i prasowanie na gorco) (rys. 8.194)
ceramika szklana
ceramika szklana
szko
szko
SiC
wgiel
wgiel
mullit
Metalurgia proszkw, prasowanie na zimno i spiekanie, prasowanie na gorco
Al
2
O
3
Al
2
O
3
SiC
Al
2
O
3
Proces bezporedniego utleniania ciekego metalu w celu uzyskania tlenkowej
osnowy (DIMOX directed metal oxidation)
Al
2
O
3
SiC
Zolel (infiltracja i spiekanie / prasowanie na gorco)
szko
mullit
C
mullit
Chemiczna infiltracja z fazy gazowej (CVI chemical vapour infiltration)
(porwnaj tabl. 8.92)
SiC
SiC
SiC
C
Konwersja polimerw (infiltracja i piroliza)
C
SiC
SiCN
C
C
SiC
Tablica 8.90
Zestawienie gwnych procesw wytwarzania materiaw kompozytowych o osnowie ceramicznej i wglowej
(opracowano wedug K.K. i N. Chawlaw)
Rysunek 8.194
Schemat procesu wytwarzania materiaw kompozytowych o osnowie ceramicznej przez infiltracj z gstwy
i nastpne prasowanie na gorco (opracowano wedug K.K. i N. Chawlaw)
8_4 roz 9-11-02 14:31 Page 1103
W tablicy 8.91 podano typowe reakcje chemiczne dla rnych materiaw
osnowy, przebiegajce w trakcie procesu chemicznej infiltracji z fazy gazowej
CVI, ktry polega na wykorzystaniu procesu CVD chemicznego osadzania z fazy
gazowej dla infiltracji materiau osnowy do dosy duych powierzchni przed-
ksztatek z wkien. W tablicy 8.92 przedstawiono ponadto gwne procesy tech-
nologiczne moliwe do zastosowania w przypadku wytwarzania elementw o r-
nych ksztatach z materiaw kompozytowych o osnowie wglowej wzmacnianych
cigymi wknami wglowymi.
ZASTOSOWANIE MATERIAW KOMPOZYTOWYCH
Materiay kompozytowe o osnowie ceramicznej znajduj zastosowanie w 4
gwnych kategoriach:
pytki do zbrojenia narzdzi skrawajcych (porwnaj rozdz. 8.1.2, 8.2.8 i 8.2.9),
elementy odporne na zuycie,
zastosowania lotnicze, kosmiczne i militarne (porwnaj rys. 2.25 i 8.36),
inne zastosowania przemysowe, wczajc silniki i elementy urzdze ener-
getycznych.
1104
Materia kompozytowy
Typowa reakcja chemiczna
SiC
C
Al
2
O
3
SiC
CH
3
SiCl
3
SiC + 3HCl
TiC C TiCl
4
+ CH
4
TiC + 4HCl
B
4
C C 4BCl
4
+ CH
4
B
4
C + 16HCl
ZrC (HfC) C ZrCl
4
+ CH
4
ZrC + 4HCl
Cr
3
C
2
Al
2
O
3
3CrCl
x
+ 2CH
4
Cr
3
C
2
+ nHCl
TaC C TaCl
5
+ CH
4
TaC + 5HCl
Si
3
N
4
C 3SiCl
4
+ 4NH
3
Si
3
N
4
+ 12HCl
BN
BN
SiO
2
C
BX
3
+ NH
3
BN + 3HX (X = Cl, F)
TiB
2
C
Al
2
O
3
TiCl
4
+ 2BCl
3
TiB
2
+ 10HCl
ZrO
2
Al
2
O
3
mullit
C
ZrCl
4
+ 2CO
2
+ 2H
2
ZrCl
4
+ 2H
2
O + 2CO
2
+ 2CO + 4HCl
Al
2
O
3
Al
2
O
3
C
2AlCl
3
+ 3CO
2
+ 3H
2
2AlCl
3
+ 3H
2
O + 3CO
2
O
3
+ 3CO + 6HCl
ZrO
Al

2
2
2
2
2
2
2
2
2
Tablica 8.91
Typowe reakcje chemiczne dla rnych materiaw osnowy, przebiegajce w trakcie procesu chemicznej infiltracji
z fazy gazowej CVI (opracowano wedug R.I. Bickerdikea, A.R.G. Browna, G. Hughesa i H. Ransona)
8_4 roz 9-11-02 14:31 Page 1104
1105
Ksztat
Oznaczenia: atwo, moliwe, niemoliwe.
Prasowanie
jednoosiowe
Prasowanie
w prni
w zamknitym
pojemniku
Prasowanie
w autoklawie
Nawijanie
wkien
Tkanie
trjwymiarowe
Tablica 8.92
Moliwoci wykorzystania rnych procesw technologicznych do wytworzenia elementw o rnym ksztacie
z materiaw kompozytowych o osnowie wglowej wzmacnianych wknami wglowymi
8_4 roz 9-11-02 14:31 Page 1105
1106 1106
1
6 7
8
2
5
3
4
8_4 roz 9-11-02 14:31 Page 1106
1107 1107
Drewno od staroytnoci byo bardzo cennym materiaem budowlanym i konstrukcyjnym. Wspczenie do cina-
nia drzew uywa si specjalistycznych urzdze (1) oraz specjalistycznych cignikw i przyczep (2).
Amerykasko-skandynawskie Konsorcjum Timberjack skonstruowao kombajn leny poruszajcy si na 6 apach,
ktry moe zosta wytrenowany do cinania drzew w danym drzewostanie (3). cite pnie drzew mog by
transportowane drog wodn, jak np. na Jeziorze Kamloops w Kolumbii (4) lub w Finlandii (5), oraz skadowane
na wielkich skadowiskach, jak np. w Kanadzie (6). W krajach europejskich basenu Morza rdziemnego, gwnie
na Pwyspie Iberyjskim, np. w Portugalii pozyskuje si kor dbu korkowego (7) odnawiajc si co ok. 7 lat.
W bieszczadzkich lasach do dzi wypala si wgiel drzewny (8) tradycyjnymi metodami. Drewno od dawien
dawna jest stosowane do wytwarzania wszelkiego rodzaju odzi i okrtw, w tym gondoli weneckich (10),
jachtw, np. Gipsy Moth IV (9) stojcego w suchym doku w Greenwich w Londynie w Wielkiej Brytanii, ktrym
Sir Francis Chichester w latach 1966-1967 opyn kul ziemsk, czen indiaskich w Amazonii w Brazylii (11)
oraz odzi na witej rzece Ganges w Dakce w Bangladeszu (12). Niektre produkty drewniane przetrway przez
dugie stulecia, jak tron Tutenchamona z 1325 roku p.n.e. wykonany z drewna, laminowanego zotem i srebrem
i inkrustowanego szkem i kamieniami pszlachetnymi (13). Z drewna wykonywano rwnie rne zaprzgi
i karoce, jak np. tradycyjne wozy dwukoowe piknie malowane, do ktrych zaprzgane s kucyki lub osy
w Palermo na Sycylii we Woszech (14), zocona berlina Markiza di Alcantara z XVIII wieku w Paacu Krlewskim
w Madrycie w Hiszpanii (16) oraz dwuosobowy powz spacerowy - koczyk damski z ok. 1800 roku ze zbiorw
Zamku w acucie (15).
9
10
11
12
13
14
15
16
8_4 roz 9-11-02 14:31 Page 1107
Materiay kompozytowe o osnowie wglowej wzmacniane wknami wglowy-
mi stosowane s w przypadku, gdy wymagana jest dua sztywno elementw kon-
strukcyjnych przy bardzo maej gruboci cianek, a take w przypadku gdy wyma-
gane s bardzo dobre wasnoci cieplne. Wiele ukadw wymaga kontrolowanego
przepywu ciepa, zarwno w wyniku absorpcji jak i wydalania nadmiaru energii
cieplnej i std materiay kompozytowe o osnowie wglowej wzmacniane wknami
wglowymi zyskay zastosowanie jako elektroniczne paty cieplne (np. pamici),
termiczne operatory naladujce statkw kosmicznych, radiatory, wymienniki
cieplne, ekrany termiczne w samolotach (porwnaj rozdz. 2.3.1).
8.4.8. Drewno jako naturalny materia
kompozytowy wzmacniany wknami
OGLNA CHARAKTERYSTYKA DREWNA JAKO MATERIAU TECHNICZNEGO
Drewno, pomimo e naley do najstarszych materiaw stosowanych przez
czowieka, cigle cieszy si duym zainteresowaniem technicznym (rys. 8.195).
Znajduje szerokie zastosowanie jako wystarczajco wytrzymay i lekki materia
konstrukcyjny, ze wzgldu na swe pikno jest rwnie czsto stosowane jako mate-
ria wykoczeniowy, przydatny na wiele elementw wyposaenia wntrz, jak rw-
nie na wiele artykuw codziennego uytku, znajdujc take swe miejsce w sztu-
ce, np. rzebiarskiej. Jest otrzymywane ze citych drzew i w wyniku odpowiedniej
obrbki jest ksztatowane na wymagane sortymenty.
1108
Rysunek 8.195
wiatowe a) zuycie drewna b) obroty handlowe produktami drzewnymi
8_4 roz 9-11-02 14:31 Page 1108
Drewno moe by traktowane jako kompleksowy materia kompozytowy
wzmacniany wknami, zoony z dugich, jednoosiowo zorientowanych rurowych
komrek polimerowych w osnowie polimerowej (rys. 8.196), ktrych pory s wy-
penione powietrzem i wod w udziale zmieniajcym si w zalenoci od warun-
kw otoczenia, a gwnie wilgotnoci. Ukad ten zapewnia bardzo dobre wasnoci
wytrzymaociowe w kierunku wzdunym.
MAKROSTRUKTURA PNIA DREWNA
Drewno jest zoone z licznych warstw. Zewntrzn warstw stanowi kora. Bez-
porednio pod kor znajduje si yko, a zaraz pod nim miazga, ktra stanowi tkan-
k rozmnaajc si, przez wytwarzanie yka w kierunku zewntrznym oraz waci-
wego drewna skadajcego si z bieli, twardzieli, a niekiedy tylko bieli, oraz rdzenia
1109
Rysunek 8.196
Struktura drewna a) przekrj pnia drzewa, b) wycinek przedstawiajcy sj roczny c) struktura cianki komrki
drewna d) schemat mikrofibryli (rysunek opracowano wedug D.R. Askelanda)
8_4 roz 9-11-02 14:31 Page 1109
w kierunku wewntrznym. Biel i twardziel stanowi najbardziej wartociow cz
pnia, zawierajc take ywic, garbniki i olejki eteryczne, wpywajce na trwao
drewna. Przyrost masy drzewnej nastpuje w cyklach rocznych, przejawiajcych si
koncentrycznymi okrgami przyrostu, przy czym drewno wczesne (wiosenne) cha-
rakteryzuje si duymi komrkami wzdunymi, natomiast pne (letnie) ma ko-
mrki rwnie wzdune lecz mniejsze (rys. 8.196b), co umoliwia identyfikacj
piercieni rocznego przyrostu. Soje roczne s szczeglnie dobrze widoczne
w drewnie iglastym. Ponadto niektre komrki, noszce nazw promieni rdzenio-
wych, wzrastaj w kierunku promieniowym, umoliwiajc przechowywanie i trans-
port wody oraz sokw odywczych. Najmniej trwa, a zatem najmniej wartocio-
w czci pnia, jest rdze o rednicy 15 mm, usytuowany w osi pnia.
STRUKTURA KOMREK DREWNA
Drewno jest zoone z podunych komrek (rys. 8.196c) stanowicych ok.
95% materiau staego drewna. cianki komrek s zoone z warstw zbudowanych
z mikrofibryli (mikrowkien). cianka pierwotna uoona na zewntrz zawiera
przypadkowo zorientowane mikrofibryle. Wewntrzne cianki wtrne zoone s
z 3 warstw, spord ktrych wewntrzna i zewntrzna zawieraj mikrofibryle zo-
rientowane w dwch kierunkach nierwnolegych do osi komrki. rodkowa cian-
ka, ktra jest najciesza, zbudowana jest z mikrofibryli zorientowanych jednokie-
runkowo, zwykle nie cakiem rwnolegle do osi komrki.
STRUKTURA WKIEN DREWNA
Gwne skadniki drewna podano w tablicy 8.93.
Celuloza (C
6
H
10
O
5
)
n
(8.36)
bdca gwnym skadnikiem drewna, tworzy acuchy polimerowe w formie du-
gich wkien. Wikszo tych wkien ma struktur krystaliczn z maymi obsza-
rami amorficznymi. Wizka acuchw celulozy jest otoczona warstw acuchw
amorficznej hemicelulozy o przypadkowej orientacji. Hemiceluloza z kolei jest po-
kryta lignin. Caa wizka zawierajca acuchy celulozy, acuchy hemicelulozy
i lignin stanowi mikrofibryl, o bardzo znacznej dugoci.
DREWNO MIKKIE I TWARDE
Drewno iglaste i liciaste mikkie charakteryzuj wyduone komrki. Otwory
w osiach komrek su do transportu wody w drzewie, co decyduje o duym
udziale porw w drewnie i jego relatywnie mniejszej gstoci.
1110
8_4 roz 9-11-02 14:31 Page 1110
W drewnie liciastym twardym, wyduone komrki s natomiast stosunkowo
krtsze, ich dugo nie przekracza 1 mm, a rednica jest mniejsza ni 0,1 mm.
Charakterystyczne s natomiast dla tego drewna wyduone pory lub kanay, kt-
rymi przechodzi woda zasilajca drzewo. To wanie decyduje o relatywnie wik-
szej gstoci drewna twardego.
Gsto drewna (pozorna) jest zalena od stopnia jego wilgotnoci oraz poro-
watoci, wobec czego podaje si j dla drewna wieo citego, drewna powietrz-
nosuchego (15% wilgotnoci) i drewna cakowicie suchego (0% wilgotnoci).
Ze wzgldu na pochodzenie drewno dzieli si na iglaste (np. sosna, joda,
wierk, modrzew, cedr, cis) i liciaste, ktre moe by mikkie (np. lipa, wierzba,
topola, osika, brzoza i olcha) lub twarde (np. db, grab, buk, wiz, jesion, klon,
orzech, jawor, grusza, akacja, maho, heban).
SORTYMENTY DRZEWNE I CHARAKTERYSTYKA WASNOCI DREWNA
Drewno mona podzieli na nastpujce sortymenty:
okrge (okorowane) nieobrobione (okrglaki traczne, budowlane, kopalniane,
supy i papierwka),
okrge obrobione (tarcica, parkiety i klepki, podkady kolejowe),
opaowe.
Podstawowym pproduktem drzewnym jest tarcica, ktr dzieli si na:
nieobrzynan (o obrobionych paszczyznach, ale nieobrobionych bokach),
obrzynan (cakowicie obrobion),
oglnego przeznaczenia,
okrelonego przeznaczenia.
Drewno charakteryzuje si ma gstoci, trwaoci, sprystoci, wystarcza-
jc w wielu przypadkach wytrzymaoci, maym wspczynnikiem rozszerzalno-
ci cieplnej (ok. 510
5
1/K), ma przewodnoci ciepln i dobr podatnoci na
obrbk mechaniczn. W stanie suchym drewno wykazuje bardzo ma przewod-
no elektryczn.
Drewno jest jednak higroskopijne, a zatem cechuje si skonnoci do po-
chaniania wilgoci i wyparowywania jej po ogrzaniu, co przyczynia si do jego
pkania. Zwikszona wilgotno drewna jest przyczyn butwienia, oraz obnie-
nia wytrzymaoci.
1111
Skadniki drewna Udzia masowy, % Uwagi
Celuloza
(bonnik)
4055
stopie polimeryzacji ok. 10000, stopie krystalicznoci zbliony do 100%,
struktur chemiczn przedstawiono w zalenoci (8.36)
Hemiceluloza 2035
stopie polimeryzacji ok. 200, stopie krystalicznoci niewielki, struktura chemiczna
zbliona do celulozy
Lignina (drzewnik) 1530 polimer amorficzny
Woda >10 zapewnia procesy biologiczne w trakcie ycia drzewa i po jego ciciu pozostaje w drewnie
Skadniki dodatkowe
~
5 ywice, oleje, garbniki, sole, tuszcze, zapewniajce kolor i zapach
Tablica 8.93
Gwne skadniki drewna
8_4 roz 9-11-02 14:31 Page 1111
Wasnoci mechaniczne drewna s anizotropowe (rys. 8.197), ze wzgldu na
jego wknist struktur. Charakterystyk wybranych gatunkw drewna przedsta-
wiono w tablicy 8.94, natomiast w tablicy 8.95 podano niektre wasnoci tych
gatunkw drewna.
1112
Gatunek
drewna
Wasnoci estetyczne Wasnoci technologiczne Zastosowanie
Lipa
drewno barwy biao-
tej z lekkim poyskiem
do lekkie i mikkie, atwo
obrabialne
szeroko stosowane w rzebiarstwie, do wytwarzania
modeli odlewniczych, rysownic krelarskich,
w modelarstwie lotniczym i szkutnictwie
Sosna
drewno o jasnotej
bieli i czerwonobru-
natnej twardzieli, silnie
przesycone ywic,
z wyranie zaznaczo-
nymi sojami rocznymi
do atwe w obrbce,
upliwe, o rednim okresie
trwaoci
szeroko stosowane w budownictwie, na supy dla tele-
techniki i energetyki, na kopalniaki grnicze, podkady
kolejowe, w stolarstwie i budowie wagonw kolejowych
oraz do produkcji papieru, sklejki i weny drzewnej;
przed ciciem sosny poddaje si ywicowaniu dla
uzyskania surowca do produkcji terpentyny i kalafonii
Olcha
drewno beztwardzielo-
we barwy pomaraczo-
woczerwonej z licznymi
brunatnymi ctkami
atwo obrabialne
stosowane do wytwarzania sklejki, owkw, modeli
odlewniczych, przyborw krelarskich i rysownic
Brzoza
we, barwy biaej o lekko
tym odcieniu
mao trwae
stosowane na forniry, sklejki lotnicze i stolarskie,
meble oraz drobne produkty gospodarcze
i galanteryjne
Grusza
drewno o jasno- lub
ciemnopomaraczowej
barwie
upliwe, dobrze obrabialne,
atwo polerujce si
stosowane na modele odlewnicze, meble, owki, przy-
bory krelarskie, czenka tkackie, oa do broni my-
liwskiej i sportowej, a take jako materia rzebiarski
Wiz
drewno barwy
ciemnobrunatnej
trudno upliwe i trudno
obrabialne, bardzo trwae
stosowane w szkutnictwie, meblarstwie, na forniry
Jawor
we barwy biaotej
trudno upliwe
stosowane na forniry, w lutnictwie, w rzebiarstwie oraz
do wytwarzania drobnych przedmiotw ozdobnych i
gospodarczych, klepek podogowych artystycznych
Db
cenne drewno barwy
jasnotej z wyranymi
sojami
drewno o duej trwaoci,
gstoci i wytrzymaoci;
trudno obrabialne
szeroko stosowane w budownictwie, meblarstwie,
posadzkarstwie, do wytwarzania beczek, fornirw
oraz ekstraktw garbarskich; przez dugotrwae
moczenie w wodzie uzyskuje si tzw. db czarny,
uywany w meblarstwie artystycznym
Jesion
cenne drewno barwy
jasnotej
twarde, trudno obrabialne
i spryste
stosowane do wytwarzania klepki podogowej, boa-
zerii, mebli, fornirw, a take nart i migie lotniczych
Buk
drewno beztwardzie-
lowe barwy biaej
z rowym odcieniem
i wyranymi sojami
wykazuje skonno do
pcznienia i pkania; bez
impregnacji mao trwae
stosowane do wytwarzania klepki podogowej, mebli
gitych, sklejek lotniczych i stolarskich, beczek,
drobnych elementw konstrukcyjnych
Akacja
drewno barwy biaej
z lekko tawym
odcieniem
dosy twarde, odporne na
cieranie, upliwe, ale do
trudne w obrbce
stosowane jako materia zastpujcy drogi i deficytowy
db, na trzonki do motw, siekier i kilofw
Tablica 8.94
Oglna charakterystyka wybranych gatunkw drewna
8_4 roz 9-11-02 14:31 Page 1112
Na rysunku 8.198 przedstawiono zaleno skurczu i odksztace drewna
w zalenoci od miejsca i kierunku wycicia tarcicy lub okrglakw tracznych
z pnia drewna.
1113
Rysunek 8.198
Schemat skurczu i odksztace drewna w zalenoci od wzdunego, promieniowego lub stycznego wycicia
drewna (rysunek wedug R.T. Hoylea)
Rysunek 8.197
Schemat kierunkw anizotropowych wasnoci mechanicznych drewna
8_4 roz 9-11-02 14:31 Page 1113
MATERIAY TECHNICZNE PRODUKOWANE Z DREWNA
Z drewna wytwarzane s rne materiay o technicznym znaczeniu, w tym:
drewno prasowane,
forniry,
sklejki,
drewno warstwowe prasowane,
pyty pilniowe.
Drewno prasowane jest otrzymywane przez prasowanie w ogrzewanych prasach,
pod cinieniem 30 MPa i nasycanie ywic fenolowoformaldehydow lub melami-
nowoformaldehydow.
Fornirami s cienkie pyty drewna o gruboci 0,43 mm, wytwarzane przez pa-
skie, mimorodowe lub obwodowe skrawanie drewna okrgego, zwykle o efektow-
nych wzorach usojenia i barwie, stosowane w meblarstwie do oklejania powierzch-
ni w celu ich uszlachetnienia (okleiny ze szlachetnych gatunkw drewna), do okle-
jania w celu przygotowania podkadu pod oklein, farb lub inn powok kryjc
(obogi), lub do produkcji sklejki.
1114
Rodzaj
drewna
Gatunek
drewna
Gsto,
g/cm
3
Twardo Orientacyjna wytrzymao, MPa
Udarno,
J/cm
2
HJ
1)
HB
na
zginanie
na rozciganie na ciskanie
wzdu
wkien
w poprzek
wkien
wzdu
wkien
w poprzek
wkien
Mikkie
topola 0,45 270 30 2,7 77 55 5
lipa 0,53 300 44 9,5 85 90 5
sosna 0,55 300 400 43,5 7,5 104 3 78 7
olcha 0,53 440 380 40 6,5 2 85 5
brzoza 0,65 490 43 137 7 125 10
Twarde
wiz 0,68 41 10 80 3,9 72
db 0,71 670 660 47 11 90 4 93 7,5
jesion 0,75 760 650 47 11 104 7 99 8
buk 0,73 780 720 53 9 135 7 105 8
akacja 0,77 59 13 148 4,3 120
grab 0,83 890 66 107 107 8
1)
Twardo oznacza si w jednostkach umownych (9,81 N) potrzebn do wcinicia w drewno stalowej kulki o rednicy
11,284 mm na gboko promienia kulki, podzielona przez pole rzutu odcisku rwne 1 cm
2
, a podawana w jednostkach
umownych HJ (twardo Janki).
Tablica 8.95
Wybrane wasnoci niektrych gatunkw drewna powietrznosuchego (o wilgotnoci 15%)
8_4 roz 9-11-02 12:02 Page 1114
Sklejki o gruboci 420 mm s pytami sklejanymi z nieparzystej liczby forni-
rw, o wknach w ssiadujcych warstwach uoonych prostopadle. Wasnoci
sklejki zale od gatunku drewna, jakoci obogw, fornirw i sposobu klejenia.
Sklejka suchotrwaa klejona jest klejami mocznikowymi, sklejka pwodoodporna
klejami melaminowymi, a sklejka wodoodporna klejami bakelitowymi lub inny-
mi klejami syntetycznymi, odpornymi na dziaanie gorcej wody. Produkowane s
rwnie wodoodporne sklejki lotnicze, szkutnicze, szalunkowe i teletechnicze.
Drewno warstwowe prasowane (lignofol) o gruboci 5120 mm jest materiaem
warstwowym w postaci pyt lub graniakw, wytwarzanym z fornirw sklejonych wo-
doodpornym klejem syntetycznym pod cinieniem, w zalenoci od ukadu w-
kien w ssiednich warstwach jako lignofol rwnolegy, rwnolegy wzmocniony (co
dziesita warstwa ma ukad wkien poprzeczny), krzyowy i gwiadzisty, wytwa-
rzanym take jako lignofol samosmarowny, nasycony olejem maszynowym, a na-
stpnie powlekany ywic fenolowoformaldehydow lub jej emulsj z olejem ma-
szynowym i grafitem.
Pyty pilniowe s produkowane z wkien lignocelulozowych (czstek drewna
lub rolin zdrewniaych) z dodatkiem lub bez dodatku rodkw chemicznych, jako
mikkie (porowate), ptwarde, twarde i bardzo twarde, nasycane przed prasowa-
niem olejami schncymi. Grubo pyt mikkich siga do 25 mm, a pozostaych
2,47 mm. Pyty pilniowe mog by oglnego lub specjalnego przeznaczenia (wo-
doodporne, grzyboodporne, owadoodporne i trudno zapalne), a ich powierzchnia
moe by uszlachetniona przez jedno- lub dwustronne gruntowanie, lakierowanie,
laminowanie lub oklejanie.
KOREK
Korek uytkowy
*)
uzyskiwany jest z kory dbu korkowego. Korek jest tkank
wtrn okrywajc pnie, konary, a take starsze odygi drzew nasiennych, wytwa-
rzan przez miazg korkotwrcz. Skada si z martwych komrek przesyconych
suberyn i stanowi cz perydermy. Suberyna jest mieszanin wysoko spolimery-
zowanych estrw kwasw tuszczowych. Odkadana w cianach komrkowych po-
woduje ich korkowacenie. Suberyna jest substancj hydrofobow, nieprzepuszczal-
n dla wody, co czyni korek odpornym na jej dziaanie. Peryderma jest wtrn
tkank okrywajc powierzchni odyg i korzeni. Warstwa korka moe by bardzo
gruba. W przypadku dbu korkowego korek zdejmuje si co 710 lat bez narusze-
nia miazgi korkotwrczej.
Korek uytkowy jest lekki, elastyczny i trway, nienasikajcy wod, ma dobre
wasnoci izolacyjne. Korek uytkowy stanowi bardzo dobr warstw izolujc
cieplnie, akustycznie, wygusza i amortyzuje upadki, ma niedu gsto. Stosowa-
ny jest do produkcji pywakw, pasw ratunkowych, uszczelek, izolacji, zatyczek
do butelek, jest bardzo popularnym surowcem do wytwarzania wykadzin cien-
nych i podogowych, a take drobnej galanterii uytkowej, jak tace, podstawki, ko-
szyczki do szklanek, obcasy sandaw.
1115
*)
Powszechnie uywa si okrelenia korek nie tylko w odniesieniu do tkanki drzewa lecz rw-
nie w odniesieniu do korka uytkowego.
8_4 roz 9-11-02 12:02 Page 1115
1116 1116
5
6
7
1 2
4
3
Drewno znajduje liczne zastosowania. Karoca z drewna pozacana i posrebrzana
Rafaela Gonzaleza z XVII wieku znajduje si w Segovii w Hiszpanii (1). W Kopalni
Soli w Wieliczce k. Krakowa o pradawnych tradycjach, w ktrej prowadzono
wydobycie ju w redniowieczu, zachoway si dawne drewniane urzdzenia
wydobywcze (2). Wystrj wntrza w Apartamencie Damskim - Buduarze zwanym
Salonem Rokokowym w Zamku acuckim z ok. 1790 roku jest wykonany
z rnych gatunkw drewna (3), a intarsjowana posadzka z kilku gatunkw
drewna w tym pomieszczeniu (4), wykonana w Polsce, pochodzi z lat 1830-1835.
Z drewna lipowego wykonano otarz gwny w Kociele Mariackim w Krakowie,
ktry jest dzieem Wita Stwosza powstaym w latach 1477-1489 (5). Maska
z malowanego drewna pokryta figurkami lampartw poerajcych owc pochodzi
z Wybrzea Koci Soniowej (6). Rzebienie w drewnie byo wit sztuk
Maorysw z Nowej Zelandii, zastrzeon wycznie dla mczyzn (7). W Paacu
Letnim w Pekinie w Chinach s liczne budowle wykonane z drewna tradycyjnie
malowanego na kolor czerwony (8), a liczne konstrukcje z drewna wystpuj
8_4 roz 9-11-02 12:02 Page 1116
1117 1117
zarwno w Chinach jak i na Pwyspie Indochiskim (9). W auli Universita Civile w Salamance w Hiszpanii przy
Plaza del patio de Escuelas, zaoonym przez Alfonso IX di Leon w 1218 roku, szczliwie zachowao si orygi-
nalne wyposaenie drewniane z awami dla studentw i katedr, z ktrej w XV wieku jeden
z najsynniejszych profesorw tej Uczelni Luis de Leone zaczyna codziennie swe wykady sowami wczoraj
powiedzielimy.... Gliwice weszy do historii wiatowej przez sfingowany 31 sierpnia 1939 roku napad na
radiostacj przy dzisiejszej ulicy Tarnogrskiej, co stao si bezporednim pretekstem do napaci wojsk
hitlerowskich na Polsk w godzinach porannych 1 wrzenia 1939 roku. Tu, pod 110 metrowym masztem
radiostacji z drewna modrzewiowego, poczonego kokami drewnianymi i nitami mosinymi (11), zbudowanym
przez firm Lorenz AG Berlin - Tempelhof, rozpocza si II wojna wiatowa. Chochow to jedna z najbardziej
malowniczych i najlepiej zachowanych, tradycyjnych wsi podhalaskich. Jeden z drewnianych domw, czsto
z modrzewia, ustawionych rzdem przy ulicy (13), ukazuje pikno gralskiej ciesioki i zamiowanie do
zdobnictwa. W Dbnie Podhalaskim znajduje si jeden z najstarszych, najpikniejszych i najoryginalniejszych
kociow drewnianych w Polsce i w Europie, pochodzcy z XV wieku (12). W rejonie Bieszczad wystpuj
jeszcze drewniane cerkwie emkowskie (14), ktre przetrway zawieruchy wojenne i niestety zbyt czste poary,
co wymagao nierzadko ich odrestaurowania, wiadczce dzi jeszcze o wielowiekowej tolerancji Najjaniejszej
Rzeczpospolitej dla licznych kultur, wyzna i nacji, ktre wspistniay na Tej Ziemi.
8 9
10
11
12
13
14
8_4 roz 9-11-02 12:02 Page 1117
Tworzywo korkowe (suberyt) jest materiaem uzyskiwanym przez sklejenie kru-
szywa korkowego, czyli zmielonego i przesianego korka, za pomoc lepiszcza
(np. szelaku, kazeiny kwasowej) oraz formowanie go pod par wodn w bryy
o dowolnym ksztacie.
8.4.9. Materiay kompozytowe warstwowe
(laminarne)
MATERIAW KOMPOZYTOWYCH WARSTWOWYCH
Materiay kompozytowe warstwowe, nalece do najczciej stosowanych kon-
strukcyjnych materiaw kompozytowych, s zoone z poczonych ze sob kilku
lub wielu warstw dwuwymiarowych pyt lub paneli o wysokich izotropowych wa-
snociach, uprzywilejowanych w kadej z pyt skadowych w jednym kierunku. Po-
szczeglne warstwy s uoone w stos i wzajemnie poczone ze sob, tak e po-
midzy orientacjami uprzywilejowanych kierunkw, dla ktrych wystpuj najlep-
sze wasnoci wytrzymaociowe w poszczeglnych warstwach, wystpuje odpo-
wiedni kt, zapewniajc najkorzystniejsze wasnoci w rnych kierunkach
w paszczynie wytworzonego materiau warstwowego (porwnaj rys. 8.167). Ma-
teriay kompozytowe warstwowe mog by rwnie wytworzone z uyciem tkanin
lub dzianin, lub naprzemianlegych ukadw wkien cigych wykorzystywanych
w materiaach kompozytowych czonych odpowiednim materiaem osnowy, np.
odpowiednimi materiaami polimerowymi, lub mog by wytworzone przez odpo-
wiednie uoenie, poczenie i utwardzenie preimpregnatw.
Wrd materiaw kompozytowych warstwowych mona wyrni:
laminaty,
bimetale,
platery,
grube warstwy ochronne,
bardzo cienkie pokrycia.
Cele stosowania tych materiaw mog by zwizane z:
popraw wasnoci wytrzymaociowych (laminaty),
regulacj wasnoci fizycznych lub mechanicznych (bimetale, platery),
zwikszeniem odpornoci chemicznej oraz na dziaanie czynnikw rodowisko-
wych (laminaty, platery, grube warstwy ochronne i bardzo cienkie pokrycia),
obnieniem kosztw produktu przez zastosowanie relatywnie tanich materia-
w konstrukcyjnych o wymaganych wasnociach wytrzymaociowych i/lub
odpowiednio maej gstoci, jedynie pokrytych na powierzchni warstw lub
warstwami zapewniajcymi wymagane wasnoci fizykochemiczne (laminaty,
platery, grube warstwy ochronne i bardzo cienkie pokrycia).
Zwrci naley uwag, e rne wczeniej omwione metody poprawy wasno-
ci fizykochemicznych powierzchni, w tym m.in. metodami obrbki cieplnoche-
micznej, nanoszenia pokry metodami PVD i CVD, nagniatania powierzchni, me-
talizacji natryskowej, stopowania mechanicznego przy uyciu nagrzewania laserowe-
go (porwnaj rozdz. 4.13, 4.15, 8.5.7), pomimo e bardzo czsto zapewniaj bardzo
1118
8_4 roz 9-11-02 12:02 Page 1118
podobny efekt w postaci podanej zmiany wasnoci fizykochemicznych powierzch-
ni, nie s zaliczane do metod wytwarzania materiaw kompozytowych warstwo-
wych, gdy istota wytwarzania tych materiaw polega na makroskopowym czeniu
ze sob oddzielnych pyt lub arkuszy w celu utworzenia struktury warstwowej.
Odrbn grup materiaw kompozytowych warstwowych stanowi natomiast
materiay kompozytowe z rdzeniem w ksztacie plastra miodu lub z pianek wytwo-
rzonych z materiaw polimerowych, ceramicznych lub metalowych, omwione
w rozdz. 8.4.10.
Niektre wasnoci materiaw kompozytowych warstwowych w kierunku rw-
nolegym do paszczyzny warstw mog by oszacowane z pomijalnie maym b-
dem wedug reguy mieszanin, a w tym:
gsto
(8.37)
konduktywno
(8.38)
przewodno cieplna
(8.39)
modu sprystoci wzdunej
(8.40)
Ze wzgldu na anizotropowo materiaw kompozytowych warstwowych,
w kierunku prostopadym do paszczyzny poszczeglnych warstw, wasnoci te
mona oszacowa jako:
konduktywno
(8.41)
przewodno cieplna
(8.42)
modu sprystoci wzdunej
(8.43)
gdzie indeksy oznaczaj odpowiednio:
c materia kompozytowy,
i materia i-tej warstwy,
natomiast f oznacza udzia objtociowy materiaw kadej z warstw.
1119
i i c
f , =

i i c
f , =

i i c
f , = K K

i i c
f , = E E

i
i
c
f 1
,

=

i
i
c
f 1
,

=

K K
i
i
c
f 1
,

=

E E
8_4 roz 9-11-02 12:02 Page 1119
Regua ta nie ma zastosowania w odniesieniu do odpornoci korozyjnej lub od-
pornoci na zuycie materiaw kompozytowych warstwowych, gdy te wanie
wasnoci s zalene wycznie od materiau i struktury warstwy powierzchniowej.
WYTWARZANIE MATERIAW KOMPOZYTOWYCH WARSTWOWYCH
Stosowane s liczne metody wytwarzania materiaw kompozytowych warstwo-
wych, ktrych dobr zaley w gwnej mierze od materiau, z ktrego wykonane s
pyty tworzce poszczeglne warstwy.
czenie adhezyjne stosowane jest do materiaw o osnowie polimerowej. Wtym
przypadku cienka warstwa niespolimeryzowanego materiau polimerowego jest na-
kadana pomidzy poszczeglne warstwy lub preimpregnaty, a nastpnie cay stos
jest prasowany na gorco, a po zakoczeniu polimeryzacji wszystkie warstwy s po-
czone w jeden materia kompozytowy. W ten sam sposb wytwarzana jest sklejka
z cienkich fornirw drewna oraz drewno warstwowe (porwnaj rozdzia 8.4.8).
Wpewnych przypadkach mog by tak czone rwnie warstwy z materiaw meta-
lowych, a czsto wykonuje si w ten sposb materiay hybrydowe, w ktrych poszcze-
glne warstwy s wykonane z rnych materiaw. Przykadem moe by zoony
produkt wykonany jako laminat wielowarstwowy, tzn. narta zjazdowa (rys. 8.199),
1120
Rysunek 8.199
Schemat ukadu warstw w nowoczesnej narcie zjazdowej (rysunek wedug W.D. Callistera);
1 warstwa wierzchnia z ABS zapewniajca kolor i walory estetyczne, 2 warstwa boczna z ABS zapewniajca
kolor i walory estetyczne, 3 rdze wzmacniajcy z poliuretanu, 4 warstwa amortyzujca z poliuretanu,
5 jednokierunkowe warstwy wkien szklanych uoonych na przemian pod ktem 0 i 90 zapewniajca
sztywno, 6 dwukierunkowa warstwa wkien szklanych uoonych pod ktem 45 zapewniajca sztywno
skrtn, 7 spd z materiau polimerowego wzmacnianego wprasowanymi czstkami wgla, o duej twardoci
i odpornoci na cieranie oraz wymaganej gadkoci powierzchni, 8 krawd z hartowanej stali, uatwiajca
skrcanie przez wcinanie si w nieg, 9 oboenie rdzenia w postaci dwukierunkowych warstw wkien
szklanych tworzcych skrzyni skrtn wok rdzenia i wicych zewntrzne warstwy z rdzeniem
8_4 roz 9-11-02 12:02 Page 1120
jak rwnie nowoczesna dachwka (rys.
8.200), w ktrej wytrzymao zapewnia
rdze wykonany z blachy stalowej powleka-
nej antykorozyjnie ogniowo stopem cynku
zawierajcym 41,5% Al i 15% Si, efekt este-
tyczny i kolorystyk udzco przypominajce
dachwki ceramiczne zapewnia warstwa na-
turalnego kruszywa skalnego, natomiast po-
zostae warstwy zapewniaj odporno na
korozj, na zawilgocenie, wasnoci grzybo-
bjcze, jak rwnie odpowiedni poysk
i efekt estetyczny. Wprzypadku tego produk-
tu z pewnoci moliwe jest poczenie tech-
nik wytwarzania typowych dla materiaw
kompozytowych, z zanurzeniowym powleka-
niem warstwowym, jak i z technikami malar-
skimi w hybrydowym procesie wytwarzania
tego zoonego warstwowego materiau kom-
pozytowego.
czenie odksztaceniowe, gwnie przez
walcowanie na gorco, ale take i na zimno,
jest stosowane dla wikszoci metalowych
materiaw kompozytowych warstwowych,
w tym platerw i bimetali (rys. 8.201). Mo-
e by rwnie stosowane czenie lub plate-
rowanie wybuchowe, gwnie w zastosowaniu
do duych pyt. Technologia ta nie stawia
praktycznie adnych ogranicze w czeniu
rnych materiaw metalowych, ktrych
oprcz klejenia lub pocze mechanicz-
nych nie mona w inny sposb trwale spa-
ja. Moliwe jest rwnie wsposiowe wyci-
skanie rnych materiaw rnicych si
zwykle znacznie twardoci, jak rwnie
temperatur topnienia lub miknienia
(twardszy materia i o wyszej temperaturze
topnienia stanowi warstw rodkow). Ana-
logicznie mona wytwarza materiay meta-
lowe osonite materiaami polimerowymi
termoplastycznymi, a proces technologicz-
ny wytwarzania izolowanych kabli elektrycz-
nych jest bardzo podobny (porwnaj rozdz.
8.5.2). Stosowane jest rwnie lutowanie.
Materiay kompozytowe warstwowe, a gw-
nie laminaty, mog by rwnie wytwarzane
w procesach specjalnych.
1121
Rysunek 8.200
Schemat nowoczesnej dachwki z materiau kompozytowego
Rysunek 8.201
Techniki wytwarzania materiaw kompozytowych warstwowych
a) czenie odksztaceniowe, b) czenie wybuchowe,
c) wyciskanie wspbiene, d) lutowanie
(rysunek wedug D.R. Askelanda)
8_4 roz 9-11-02 12:02 Page 1121
Proces FFF (foilfibrefoil) jest stosowa-
ny dla wytwarzania laminatw z osnow me-
talow (rys. 8.202). Wmetodzie tej warstwy
tkaniny cigych wkien SiC s ukadane na
przemian krzyowo z pasmami drutw lub
tam molibdenu, tytanu lub wizkami z dru-
tu tytanu i niobu ukadanymi rwnolegle
obok siebie. Tak przygotowany stos jest
umieszczany w formie stalowej, a po szczel-
nym zaspawaniu odgazowanego pojemnika,
poddawany zestaleniu w procesie izostatycz-
nego prasowania na gorco HIP.
Innym przykadem jest automatyczne -
czenie dotychczas zestalonego zimnego
podoa z preimpregnatem rozwijanym
z bbna zasilajcego w procesie tape lay-
ing (rys. 8.203) przez walcowanie przy
rwnoczesnym podgrzaniu czonego mate-
riau polimerowego termoplastycznego
wzmacnianego wknami cigymi, np. w-
glowymi, przez skupion energi ciepln
emitowan przez laser. Szybko tego proce-
su osiga 25 m/min.
1122
Rysunek 8.202
Schemat metody FFF wytwarzania laminatw o osnowie
tytanowej; T temperatura, p cinienie
(opracowano wedug F.C. Campbella)
Rysunek 8.203
Schemat procesu automatycznego zestalania pyt z materiaw polimerowych termoplastycznych
z wykorzystaniem skupionej energii cieplnej lasera (opracowano wedug M.T. Harveya)
8_4 roz 9-11-02 12:02 Page 1122
LAMINATY Z MATERIAW POLIMEROWYCH
Laminaty z materiaw polimerowych znalazy szerokie zastosowania w techni-
ce (tabl. 8.96). Charakterystyk ywic polimerowych stosowanych w laminatach
przedstawiono w tablicy 8.97, natomiast w tablicy 8.98 porwnano wasnoci la-
minatw z polimerw termoplastycznych i termoutwardzalnych. Porwnanie to
wskazuje na przewag wasnoci materiaw polimerowych termoplastycznych,
a rwnoczenie uwidacznia, e w wielu przypadkach moliwe jest zastosowanie
w laminatach materiaw polimerowych termoutwardzalnych.
W tablicy 8.99 zawarto informacje o materiaach stosowanych na elementy
wzmacniajce laminatw z materiaw polimerowych.
1123
Rodzaj materiau Podstawowe zastosowania
ywice fenolowe przemys elektromaszynowy, samoloty, oyska, koa zbate
ywice epoksydowe elektronika i elektrotechnika (z papierem), pytki obwodw drukowanych (z wknami szklanymi)
Melamina wyposaenie siowni okrtw (z wknem szklanym)
Silikony laminaty wysokotemperaturowe wymagajce niskiej pozostaoci dielektrycznej
Poliestry lekkie oprzyrzdowanie narzdziowe, ciany dziaowe
Ester winylu
specjalistyczne zastosowania wymagajce duej odpornoci na korozj, zbiorniki, rury, konstrukcje
wsporcze
Furany
Tablica 8.96
Oglna charakterystyka zastosowa laminatw z rnych materiaw polimerowych
Rodzaj materiau Charakterystyka
ywice fenolowe
niski koszt, szeroki zakres zastosowa, due dowiadczenie w stosowaniu, dobra ognioodporno
i niska emisyjno dymu
ywice epoksydowe
gwne zastosowania chemiczne i przy duej wilgotnoci, podwyszone wasnoci mechaniczne
i wytrzymao na rozrywanie
Melamina
zastosowania elektryczne, dua odporno na uk elektryczny, dua wytrzymao poczona
z ognioodpornoci i odpornoci na alkalia
Silikony
stosowane gwnie z matami z wkien szklanych, aroodporne, wasnoci elektryczne i niska
higroskopijno
Poliestry dobra ognioodporno, samogasnce, stosowane na elementy mechaniczne
Ester winylu odporno korozyjna
Furany odporno korozyjna
Poliimidy odporne na wysok temperatur
Bismaleimidy odporne na wysok temperatur, cigliwe
PTFE kontrolowana, niska staa dielektryczna do urzdze mikrofalowych
Tablica 8.97
Porwnanie ywic polimerowych stosowanych w laminatach
8_4 roz 9-11-02 12:02 Page 1123
1124
Materiay termoplastyczne Materiay termoutwardzalne
Trudna impregnacja atwa impregnacja cieke ywice lub roztwory
Nielimitowany okres przechowywania preimpregnatw
Niestabilne preimpregnaty wymagajce przechowywania
w lodwce
Automatyczne ukadanie bez wspomagania klejeniem Rczne ukadanie preimpregnatw wspomagane klejeniem
Bez procesw chemicznych Zoone procesy chemiczne
Moe by czony przez stapianie czenie adhezyjne lub mechaniczne
Krtki czas cyklu (w minutach) przez powtarzalne
termoformowanie
Duszy czas cyklu (w godzinach) dla ksztatowania
preimpregnatw
atwo naprawiania lokalnych uszkodze Trudne naprawianie uszkodze
atwo recyklingu Recykling znacznie trudniejszy
Dobra odporno na zawilgocenie Wraliwe na wilgo czsto pokrywane
Zwikszona odporno na uszkodzenie Osnowa krucha z natury
Dobra ognioodporno Dobra ognioodporno
Opniona emisyjno dymu Opniona emisyjno dymu
Moliwo stosowania w wysokiej temperaturze Normalnie nisza temperatura pracy
Tablica 8.98
Porwnanie wasnoci materiaw polimerowych termoplastycznych i termoutwardzalnych
w zastosowaniu na laminaty (wedug N.A. Watermana i M.F. Ashbyego)
Materia elementw wzmacniajcych Posta Charakterystyka
Wkna szklane maty tkane
najwysza wytrzymao, podwyszone wasnoci elektryczne,
odporno na wysok temperatur, odporno na zawilgocenie
Wkna poliamidowe tkaniny
dobra wytrzymao elektryczna, dobra wytrzymao udarowa,
tendencja do pezania w temperaturze podwyszonej
Wkna baweniane maty tkane
wytrzymao mechaniczna zwikszajca si z mas, przy mniejszej
masie korzystniejsze do obrbki mechanicznej elementw
Papier papier pakowy
dobra wytrzymao mechaniczna, dobre wasnoci dielektryczne
w kierunku prostopadym do paszczyzny laminatu
Drewno drewno prasowane do zastosowa elektrycznych i energetycznych
Azbest
1)
maty tkane
dobra trwao cieplna, ognioodporne, odporne chemicznie,
odporne na zuycie, zagraajce rodowisku naturalnemu
1)
Ze wzgldw bezpieczestwa materia obecnie wycofany ze stosowania.
Tablica 8.99
Materiay stosowane na elementy wzmacniajce laminatw z materiaw polimerowych
8_4 roz 9-11-02 12:02 Page 1124
LAMINATY METALOWOPOLIMEROWE
W niektrych przypadkach zastosowanie znajduj laminaty metalowopolime-
rowe (tabl. 8.100). Wtablicy 8.101 orientacyjnie zestawiono niektre wasnoci la-
minatw aluminiowopolimerowych stosowanych w lotnictwie oraz aluminium.
PLATERY
Platery nale do materiaw kompozytowych typu metalmetal. Stosowane s
od wielu lat, jak np. na sztuce wykonane ze stali i pokryte cienk warstw srebra,
podobnie jak wiele innych sprztw w gospodarstwie domowym oraz monety w kil-
ku krajach, w tym w USA, wykonane np. z rdzenia ze stopu miedzi z dodatkiem
20% Ni i pokrytych przez platerowanie warstwami stopu niklu z dodatkiem
20% Cu, znacznie droszego, lecz zapewniajcego srebrzysty kolor, dobre walory
estetyczne i wymagan odporno korozyjn. Dla zapewnienia dobrej odpornoci
1125
Ga
przemysu
Zastosowanie Materiay Zalety Ograniczenia
Lotniczy
poszycia kadubw
i skrzyde, elementy
blokujce propagacj
pkni, drzwi tylne
transportowca C17
(o powierzchni 60 m
2
)
poszycie ze stopw aluminium
i rdze z materiau kompozyto-
wego o osnowie z ywicy epo-
ksydowej wzmacnianej
wknami aramidowymi lub
wknami szklanymi typu R
zmniejszenie o 25%
masy grnych paneli
kaduba i dolnych
powierzchni skrzyde
koszt wikszy okoo 10-
krotnie ni aluminium,
niszy modu sprystoci
postaciowej i nisza
wytrzymao na cinanie
Samochodowy panele karoseryjne
cienkie arkusze stalowe
z rdzeniem z polimerw
termoplastycznych
taszy sposb na
zmniejszenie masy
ni wykorzystanie
aluminium
maa wytrzymao na
rozciganie i ciskanie,
zmniejszona odporno
na uszkodzenia, bardziej
zoone naprawy
Elektryczny
ekranowanie
promieniowania
wysokoenergetycznego
oowiane pyty pokryte materia-
em polimerowym
wzmacnianym wknem
szklanym lub rdze
z polimerw termoplastycznych
koszt mniejszy ni
oowiu, mniejsza
masa
odporno na
uszkodzenia, koszty
relatywnie wysokie
Tablica 8.100
Materiay stosowane na elementy wzmacniajce laminatw z materiaw polimerowych
Materia
Gsto,
g/cm
3
Wytrzymao na
rozciganie, MPa
Modu sprystoci
wzdunej, GPa
Wyduenie do
zerwania, %
Aluminium
szko typu R 2,5 7001200 5566 4,55
aramid 2,35 600800 6870 22,5
nie dotyczy 2,8 450550 7172 1015
Tablica 8.101
Porwnanie niektrych wasnoci laminatw aluminiowopolimerowych stosowanych w lotnictwie z aluminium
(opracowano wedug N.A. Watermana i M.F. Ashbyego)
8_4 roz 9-11-02 12:02 Page 1125
na korozj produktw paskich ze stopw aluminium o relatywnie wysokich wa-
snociach wytrzymaociowych, lecz nieodpornych na korozj, pokrywa si je war-
stwami czystego aluminium stanowicymi ok. 15% cakowitej gruboci takiego ma-
teriau kompozytowego, wykazujcego bardzo dobr odporno na korozj, dziki
zdolnoci aluminium do pasywacji. Dziki temu materia taki znajduje zastosowa-
nie w samolotach, wymiennikach ciepa, zbiornikach adunkowych oraz na ele-
menty stosowane w budownictwie.
BIMETALE
Poczenie, np. przez platerowanie, dwch metali o zdecydowanie rnicej si
przewodnoci cieplnej, umoliwia zrnicowanie wyduenia kadej z czci bime-
talu i w zwizku z tym zastosowanie np. na termostaty lub czujniki ogniowe.
8.4.10. Materiay kompozytowe warstwowe
z rdzeniem wksztacie plastra miodu
WARSTWOWYCH Z RDZENIEM W KSZTACIE PLASTRA MIODU
Okoo 2000 lat temu Chiczycy produkowali z papieru struktury o ksztacie
plastra miodu. Wlatach 40-tych XX wieku zastosowano po raz pierwszy konstruk-
cj paneli warstwowych z lekkim rdzeniem w ksztacie plastra miodu (rys. 8.204)
w samolotach wojskowych, co pozwolio na zmniejszenie masy samolotu, a w kon-
sekwencji na zmniejszenie zuycia paliwa i zwikszenie zasigu samolotu.
1126
Rysunek 8.204
Przykad poczenia
rnych warstw w materiale
kompozytowym stosowanym
na poszycia samolotw
(rysunek opracowano
wedug J. Cordena)
8_4 roz 9-11-02 12:02 Page 1126
Poczwszy od lat 50-tych XX wieku takie panele, w ktrych warstwa wierzch-
nia jest monolityczna, stay si podstawowym i powszechnie stosowanym materia-
em na poszycia samolotw. Czsto spotyka si take materiay, w ktrych warstw
wierzchni stanowi laminowany materia zoony z kilku warstw take wzmacnia-
nych wknami, czsto uoonymi w poszczeglnych warstwach pod rnymi kta-
mi w celu zapewnienia zwikszonych wasnoci wytrzymaociowych. W roku
2000 we wszystkich seryjnie produkowanych samolotach pasaerskich, transporto-
wych i wojskowych wanym materiaem konstrukcyjnym, zapewniajcym ich nie-
zawodno, byy materiay kompozytowe warstwowe o lekkim rdzeniu. Oprcz ma-
teriaw z rdzeniem w ksztacie plastra miodu do podstawowych materiaw tej
grupy nale take materiay zawierajce rdzenie z pianek lub balsy, ktra jest
drewnem z drzew wystpujcych na Antylach i w Ameryce Poudniowej o naj-
mniejszej gstoci (0,0960,288 g/cm
3
). Orientacyjnie, wasnoci tych grup mate-
riaw kompozytowych porwnano w tablicy 8.102.
1127
Wasnoci lub cechy
Materiay w ksztacie
plastra miodu
Materiay
w postaci pianek
Balsa
Gsto, g/cm
3 rozcignity: 0,0320,192
falisty: 0,160,88
0,0320,288 0,0960,288
Odporno na podwy-
szon temperatur
poczone adhezyjnie: 177C
lutospawanie: (370815C)
zwykle 80C 95C
Absorpcja energii i od-
porno na uderzenia
staa
zwikszenie odksztacenia ze
zwikszeniem naprenia
nie stosowana
Odksztacalno
dobr rodzaju komrek
w zalenoci od ksztatu
wymaga formowania
lub nacinania
wymaga czenia pasm
oraz nacinania
Odporno na
zawilgocenie
Odporno chemiczna / /
Odporno ogniowa
Wytrzymao
i sztywno
Udarno /
Wytrzymao
zmczeniowa
/ /
Odporno na zuycie
Tumienno akustyczna
Koszt
(papier pakowy)
(wgiel)
(polistyren)
(polimetakrylimid)
Oznaczenia: bardzo wysoki, bardzo dobry, wysoki, dobry, redni, niski, zy, wystpuje.
Tablica 8.102
Porwnanie wybranych orientacyjnych wasnoci i cech materiaw lekkich stosowanych jako rdzenie
materiaw kompozytowych warstwowych (opracowano na podstawie danych J. Kindingera)
8_4 roz 9-11-02 12:02 Page 1127
Na rysunku 8.205 orientacyjnie zestawiono wzgldne koszty oraz wzgldne
wasnoci uytkowe materiaw kompozytowych warstwowych z rnymi materia-
ami zastosowanymi na rdze, zarwno w ksztacie plastra miodu jak i pianek z ma-
teriaem, w ktrym rdze stanowi balsa. Porwnania dokonane na podstawie da-
nych zawartych na tym rysunku, jak i w tablicy 8.102 wskazuj, e najkorzystniej-
sze wasnoci, przy moliwie najniszych relatywnych kosztach, wrd materiaw
kompozytowych warstwowych wykazuj materiay zawierajce rdze w ksztacie
plastra miodu wykonany z aluminium. Std zastosowanie materiaw kompozyto-
wych warstwowych z takim rdzeniem obecnie jest bardzo powszechne.
BUDOWA MATERIAW KOMPOZYTOWYCH WARSTWOWYCH
Z RDZENIEM W KSZTACIE PLASTRA MIODU
Wzalenoci od wymaga aplikacyjnych dobierany jest odpowiedni ksztat ko-
mrek materiaw kompozytowych warstwowych z rdzeniem w ksztacie plastra
miodu (rys. 8.206). Ksztat heksagonalny jest jednym z najbardziej efektywnych,
spord wystpujcych w naturze, dla zapewnienia podparcia konstrukcji. Wpro-
wadzenie warstwy wzmacniajcej zwiksza wasnoci mechaniczne materiau. Ma-
teria z komrkami heksagonalnymi rozcignitymi w kierunku prostopadym do
linii pocze (over expanded OX), jest szczeglnie przydatny w przypadku, gdy
1128
Rysunek 8.205
Porwnanie wzgldnych wasnoci uytkowych oraz wzgldnych kosztw rnych materiaw kompozytowych
warstwowych z rdzeniami z materiaw lekkich (skrty objaniono w tabl. 8.31)
(opracowano wedug J. Kindingera)
8_4 roz 9-11-02 12:02 Page 1128
niezbdne jest wyginanie i formowanie materiau kompozytowego wok jednej osi.
W przypadku koniecznoci formowania zoonych krzywizn zastosowa naley
materia gitki (flexcore) lub podwjny gitki (double flexcore). Materiay rurowe
(tubecore) tworzce spiralnie nawinity cylinder lub krzyowe (crosscore) s sto-
sowane w przypadku, gdy wymagana jest szczeglna odporno na uderzenia i wy-
soka absorpcyjno energii w wielu kierunkach, w przypadku krzyowego ukadu
komrek. W przypadku zastosowania w katalitycznych konwertorach i grzejni-
kach, wentylatorach i urzdzeniach klimatyzacyjnych wytwarzane s materiay
o bardzo maych komrkach wyduonych wzdu pocze tam.
1129
Rysunek 8.206
Ukady komrek w rdzeniach o ksztacie plastra miodu w materiaach kompozytowych warstwowych
(opracowano wedug rysunkw J. Kindingera) a) i b) heksagonalny, c) heksagonalny wzmocniony,
d) heksagonalny rozcignity, e) gitki, f) podwjny gitki, g) rurowy, h) wyduony, i) krzyowy
8_4 roz 9-11-02 12:02 Page 1129
Na rdze w ksztacie plastra miodu mog by stosowane rne materiay poda-
ne w tablicy 8.103, ktrych dobr kadorazowo jest kompromisem midzy oczeki-
wanymi wasnociami a kosztami.
W przypadku zastosowania aluminium lub jego stopw albo stali na rdzenie
w ksztacie plastra miodu o gruboci cianek 0,0020,15 mm mog by ponadto
nakadane powoki odporne chemicznie anodyzowane z uyciem kwasu fosforowe-
go lub chromianowe. Powoki anodyzowane zapewniaj zwikszon odporno na
wilgotno w podwyszonej temperaturze i w rodowisku soli.
W przypadku zastosowania materiaw niemetalowych, rdzenie warstwowych
materiaw kompozytowych w ksztacie plastra miodu wykonane z papieru pako-
wego, aramidw, wkien szklanych i wglowych, s wzmacniane przez nasczenie
lub pokrycie ywicami fenolowymi, poliimidowymi i epoksydowymi, ktre zwik-
szaj gsto i wasnoci mechaniczne. ywice fenolowe s stosowane najczciej
do tego celu, ze wzgldu na popraw przyczepnoci, ognioodpornoci i relatywnie
niskie koszty. Znacznie od nich drosze s ywice poliimidowe stosowane w razie
potrzeby zapewnienia wyszej odpornoci na dziaanie temperatury i niskich wa-
snoci dielektrycznych. ywice epoksydowe o poredniej cenie stosowane s
w przypadkach specjalnych, w tym w satelitach.
1130
Materia Oglna charakterystyka
Aluminium i jego
stopy
najlepsza wytrzymao waciwa i absorpcyjno energii, dobra przewodno cieplna, zdolno
ekranowania promieniowania elektromagnetycznego, gadkie i najciesze cianki, dobra obrabialno
mechaniczna, relatywnie niski koszt
Stal
dua wytrzymao, aroodporno, dobre przewodnictwo cieplne, zdolno ekranowania
promieniowania elektromagnetycznego
Specjalne stopy
metali
relatywnie wysoka wytrzymao waciwa, dobra przewodno cieplna, odporno chemiczna,
aroodporno w wysokiej temperaturze
Ceramika
aroodporno w bardzo wysokiej temperaturze, dobre wasnoci izolacyjne, bardzo maa wielko
komrek, bardzo wysoki koszt
Wgiel
dobra stabilno wymiarowa i odporno na naciganie take w wysokiej temperaturze, dua
sztywno, bardzo niski wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej, moliwo dostosowywania
przewodnoci cieplnej, relatywnie wysoki modu sprystoci postaciowej, bardzo wysoki koszt
Wkna szklane
moliwo dostosowywania wytrzymaoci na cinanie przez odpowiedni ukad wkien, niskie
wasnoci dielektryczne, dobre wasnoci izolacyjne, dobra formowalno
Wkna aramidowe ognioodporno, dobre wasnoci izolacyjne, niskie wasnoci dielektryczne, dobra formowalno
Termoplastyczne ma-
teriay polimerowe
dobre wasnoci izolacyjne, dobra absorpcyjno energii, gadkie cianki komrek, odporno
chemiczna i na zawilgocenie, przyjazne ekologicznie, estetyczny wygld, relatywnie niski koszt
Papier pakowy relatywnie niska wytrzymao, dobre wasnoci izolacyjne, dostpny w duych ilociach, najniszy koszt
Tablica 8.103
Oglna charakterystyka materiaw stosowanych na rdzenie w ksztacie plastra miodu w materiaach
kompozytowych warstwowych (opracowano wedug danych J. Kindingera)
8_4 roz 9-11-02 12:02 Page 1130
METODY WYTWARZANIA MATERIAW KOMPOZYTOWYCH
WARSTWOWYCH Z RDZENIEM W KSZTACIE PLASTRA MIODU
Stosowane s dwie podstawowe metody wytwarzania rdzeni materiaw kompo-
zytowych warstwowych z rdzeniem w ksztacie plastra miodu:
metoda rozcigania,
metoda fadowania.
Metoda rozcigania jest stosowana najpowszechniej do wytwarzania rdzeni
w ksztacie plastra miodu zarwno z materiaw metalowych, jak i niemetalowych
W przypadku materiaw metalowych, np. aluminium, proces ten, czsto poprze-
dzony powlekaniem antykorozyjnym stosowanych paskich pyt metalowych, roz-
poczyna na nadrukowaniem kleju na tych pytach, w miejscach nastpnych po-
cze zwanych wstgami (ribbon wstga) uoonych poprzecznie (T) lub wzdu-
nie (L) (rys. 8.207). Nastpnie tak przygotowane pyty s ukadane, a w takcie pra-
sowania stosu pyt w podwyszonej temperaturze utwardzany jest klej i formowany
jest blok (rys. 8.208). Po wyjciu z prasy blok jest city na plastry (arkusze), kt-
re s rozcigane, a w wyniku odksztacenia plastycznego tworz si zarwno wst-
gi, wolne ciany (free walls), jak i wzy (nodes) rdzenia w ksztacie plastra miodu,
trwale zachowujce si nawet po zdjciu obcienia.
W przypadku materiaw niemetalowych, np. tamy aramidowej stosowanej
do wytwarzania rdzenia prefabrykatw stosowanych na elementy wntrza samo-
lotw firmy Boeing (rys. 8.209), pocztkowe operacje procesu s analogiczne.
1131
Rysunek 8.207
Ukad wstg kleju a) poprzeczny, b) wzduny (rysunek wedug J. Cordena)
Rysunek 8.208
Schemat wytwarzania rdzeni w ksztacie plastra miodu z materiaw metalowych metod rozcigania
(rysunek opracowano wedug J. Cordena)
8_4 roz 9-11-02 12:02 Page 1131
Po zadrukowaniu tam klejem, uoeniu arkuszy i prasowaniu, nastpuje rozciga-
nie caego bloku. Poniewa w przeciwiestwie do materiaw metalowych, materia-
y niemetalowe nie zachowuj na stae ksztatu plastra miodu, konieczne jest na-
stpne zanurzenie ich w ciekej ywicy, np. fenolowej, po rozcigniciu w odpo-
wiednim przyrzdzie i z kolei, po odpowietrzeniu, utwardzenie w piecu dla cako-
witego wytworzenia rdzenia. Gotowy blok jest okrawany, a nastpnie wycina si
z niego plastry o wymaganej gruboci.
Metoda fadowania jest najczciej stosowana dla wysokotemperaturowych ma-
teriaw rdzenia w ksztacie plastra miodu o wysokiej gstoci lub w przypadkach,
gdy wstga poczenia jest wzgldnie wska. Arkusze blachy lub folii s w tym przy-
padku fadowane do wymaganych ksztatw przez walce ksztatujce (rys. 8.210)
Klej jest nakadany na miejsca wzw, po czym ukadany jest stos pofadowanych
pyt, a pofadowany blok jest uzyskiwany w wyniku poczenia tych pyt przez
utwardzenie w podwyszonej temperaturze czcego je polimeru. Dla zastosowa-
nia w podwyszonej temperaturze, rdzenie z niektrych materiaw metalowych s
czone przez zgrzewanie oporowe lub lutowanie, a nie przez klejenie. Na kocu
procesu wycina si plastry materiau o danej gruboci.
Wymienione dotychczas metody obejmuj wytwarzanie paskich plastrw (ar-
kuszy), ktre nastpnie s ksztatowane, dla spenienia szczeglnych wymaga
i nadania wymaganych ksztatw, w procesach:
okrawania obwodowego,
obienia,
ukosowania,
profilowania rolkowego,
1132
Rysunek 8.209
Schemat wytwarzania prefabrykatw rdzeni w ksztacie plastra miodu z tam aramidowych impregnowanych
ywic fenolow, stosowanych na elementy wntrza samolotw Boeing (opracowano wedug S.P. Qureshiego)
8_4 roz 9-11-02 12:02 Page 1132
ksztatowania termicznego,
czenia arkuszy przez splatanie,
obrbki ksztatowej,
obrbki pilnikiem.
8.4.11. Naprawy uszkodze materiaw
kompozytowych
OGLNA CHARAKTERYSTYKA USZKODZE
MATERIAW KOMPOZYTOWYCH
Materiay kompozytowe mog ulega uszkodzeniom jeszcze w trakcie procesu
technologicznego, a take w czasie eksploatacji. Wtablicy 8.104 orientacyjnie po-
dano moliwoci wystpienia takich uszkodze stwarzajcych zagroenie dla nie-
zawodnoci wykonanych z nich elementw. W sporej czci przypadkw moliwe
jest usunicie uszkodzenia w wyniku naprawy i pene uzdatnienie elementw, kt-
re w dalszym cigu mog by eksploatowane. Wymaga to oczywicie zdiagnozo-
wania uszkodzenia i dokonania oceny moliwoci jego usunicia. W tablicach
1133
Rysunek 8.210
Schemat wytwarzania prefabrykatw rdzeni w ksztacie plastra miodu metod fadowania
(rysunek wedug J. Cordena)
Typ uszkodzenia
Przyczyna uszkodzenia
bd technologiczny niskoenergetyczne uderzenie przebicie
Uszkodzenia rdzenia
Przecicie wkien
Pknicia osnowy
Delaminacja
Oznaczenia: minimalne, rednie, znaczce, kilka, liczne.
Tablica 8.104
Orientacyjne moliwoci wystpienia uszkodzenia materiaw kompozytowych
(opracowano wedug R.B. Heslehursta i M.S. Fortea)
8_4 roz 9-11-02 12:02 Page 1133
8.105 i 8.106 przykadowo zestawiono rodzaje uszkodze wystpujcych w trakcie
wytwarzania i uytkowania elementw wykonanych odpowiednio z laminatw oraz
z materiaw kompozytowych warstwowych z rdzeniem w ksztacie plastra miodu,
a take metody ich oceny, w celu nastpnego naprawienia.
SYSTEM NAPRAWY MATERIAW KOMPOZYTOWYCH
Usuwanie uszkodze i naprawy elementw wykonanych z wikszoci materia-
w kompozytowych o osnowie polimerowej i innych, wymagaj podporzdkowa-
nia si nastpujcym wymaganiom:
wielko kadego uszkodzenia podlegajcego naprawie jest ograniczona,
a w przypadku zbyt duej wielkoci uszkodzenia, zbytniej zoonoci naprawy,
zbyt wysokich kosztw, lub zbyt dugiego czasu oczekiwania na realizacj na-
prawy moliwe jest odstpienie od niej,
due naprawy s dopuszczalne, w razie gdy dla wykonania elementu zamienne-
go konieczne jest wykonanie form i innego oprzyrzdowania,
w razie gdy uszkodzenie jest zbyt due, ze wzgldw ekonomicznych celowe
moe by odstpienie od naprawy danego elementu,
due naprawy i dugie spodziewane opnienie w ich wykonaniu mog by
przesank do odstpienia od naprawy.
1134
Rodzaje uszkodze
Stosowane
metody oceny
uszkodze
Obserwacja wizualna
Penetranty barwne
Prba szczelnoci
Ocena pocze
Badanie ultrasonograficzne
Transmitancja
Ocena rentgenograficzna
Metody dieelektryczne
Termografia
Interferometria
Ocena mikrofalowa
Radiografia neutronowa
Impedancja mechaniczna
D
e
l
a
m
i
n
a
c
j
a
M
a
k
r
o
p
k
n
i
c
i
a
P
k
n
i
c
i
a
w
k
i
e
n
P
k
n
i
c
i
a
m
i
d
z
y
f
a
z
o
w
e
M
i
k
r
o
p
k
n
i
c
i
a
P
o
r
o
w
a
t
o
W
t
r
c
e
n
i
a
U
s
z
k
o
d
z
e
n
i
a
t
e
r
m
i
c
z
n
e
Z
a
w
i
l
g
o
c
e
n
i
e
P
u
s
t
k
i
W
y
p
u
k
p
o
w
i
e
r
z
c
h
n
i
o
w
a
P
o
f
a
d
o
w
a
n
i
a
N
i
e
w
c
i
w
e
z
e
s
t
a
l
e
n
i
e
Tablica 8.105
Rodzaje uszkodze laminatw i nieniszczce metody ich wykrywania
(opracowano wedug danych W.F. Colea, M.S. Fortea i R.B. Heslehursta)
8_4 roz 9-11-02 12:02 Page 1134
Wiele procedur zwizanych z naprawami materiaw kompozytowych, zwasz-
cza w samolotach i innych urzdzeniach lotniczych, zostao znormalizowanych.
Stworzono wiatowy system standardw napraw materiaw kompozytowych kon-
trolowany przez CACRC (Commercial Aircraft Composite Repair Committee).
Cz procedur ujto rwnie w normach ISO.
1135
Rodzaje uszkodze
Stosowane
metody oceny
uszkodze
Prba szczelnoci
Ocena pocze
Badania ultrasonograficzne
Transmitancja
Ocena rentgenograficzna
Termografia
Interferometria
Ocena mikrofalowa
Radiografia neuronowa
Impedancja mechaniczna
R
o
z
d
t
y

r
d
z
e
Z
a
g
s
z
c
z
o
n
y
r
d
z
e
Z
m
i
a
o
n
y
r
d
z
e
Z
n
i
e
k
s
z
t
a
c
o
n
y
r
d
z
e
P
o
c
i
t
y

r
d
z
e
B
r
a
k

r
d
z
e
n
i
a
W
s
t
g
i
n
i
e
p
o
c
z
o
n
e
W
o
d
a

w

r
d
z
e
n
i
u
P
u
s
t
k
i
P
k
n
i
c
i
a
c
i
a
n
e
k

r
d
z
e
n
i
a
S
k
l
e
j
o
n
e
c
i
a
n
k
i

r
d
z
e
n
i
a
R
o
z
c
z
e
n
i
a
Tablica 8.106
Rodzaje uszkodze materiaw kompozytowych warstwowych o rdzeniu w ksztacie plastra miodu i nieniszczce
metody ich wykrywania (opracowano wedug danych W.F. Colea, M.S. Fortea i R.B. Heslehursta)
8_4 roz 9-11-02 12:02 Page 1135
1136 1136
Struktura 1) wkien aramidowych w tkaninie
o splocie pciennym, pow. 35x, mikroskop ska-
ningowy; 2) przeomu laminatu o osnowie poli-
estrowej wzmacnianego wknami aramidowymi,
pow. 800x, mikroskop skaningowy; 3) przeomu
laminatu z ywicy poliestrowej wzmacnianego
wknami szklanymi i wglowymi w postaci mat,
pow. 800x, mikroskop skaningowy; 4) przeomu
kompozytu o osnowie z ywicy epoksydowej
wzmacnianego wknami szklanymi, pow. 80x,
mikroskop skaningowy; 5) powierzchni kompozy-
tu o osnowie wglowej wzmacnianego wknami
wglowymi, pow. 35x; 6) przeomu kompozytu
o osnowie wglowej wzmacnianego wknami
wglowymi, pow. 80x; 7) przeomu kompozytu
o osnowie z PTFE z czstkami stopu Cu-Sn, pow.
800x; 8) przeomu kompozytu o osnowie z ywicy
epoksydowej z czstkami karborundu SiC
i krzemionki SiO
2
, pow. 800x
1 2 3
4 5
6 7 8
Kompozyty o osnowie polimerowej
8_4 roz 9-11-02 12:03 Page 1136
8.5. Materiay dla elektro-
techniki, elektroniki, optyki
i optoelektroniki
8.5.1. Elektronowa teoria metali
OGLNA CHARAKTERYSTYKA ELEKTRONOWEJ TEORII METALI
Podstaw wyjanienia rnych wasnoci metali, w tym: przewodnictwa elek-
trycznego, zalenoci midzy przewodnictwem cieplnym a elektrycznym, pprze-
wodnictwa, wiza midzyatomowych i pojemnoci cieplnej waciwej
*)
, stanowi
elektronowa teoria budowy metali. Wroku 1900 opracowano pierwsz teori elek-
tronow DrudegoLorentza, ktra opieraa si na zaoeniu, e elektrony walencyj-
ne zlokalizowane na powoce elektronowej o najwikszej gwnej liczbie kwanto-
wej n, oddzielone od atomw w krysztale poruszaj si swobodnie midzy rwno-
miernie rozoonymi jonami dodatnimi, tworzc gaz elektronowy (porwnaj
rozdz. 2.1.4). Bariera energetyczna na powierzchni metalu utrudnia wyjcie elek-
tronw poza kryszta. Na podstawie tej teorii ustalono, e stosunek przewodnoci
cieplnej do elektrycznej jest proporcjonalny do temperatury bezwzgldnej. Na pod-
stawie tej teorii nie wyjaniono jednak pojemnoci cieplnej waciwej, ktrej osza-
cowanie na podstawie tej teorii byo zawyone, w porwnaniu z danymi ekspery-
mentalnymi. Sommerfeld w 1928 r. dokona modyfikacji teorii DrudegoLorentza
w oparciu o mechanik falow. Energia gazu elektronowego w temperaturze ni-
szej od kilku tysicy K jest niemal staa, jego pojemno cieplna molowa jest bli-
ska zeru, a wkad do pojemnoci cieplnej metalu jest nieistotny, dziki czemu po-
jemno cieplna waciwa szacowana zgodnie z t teori jest zgodna z ustalon do-
wiadczalnie.
PRZESTRZENIE PDW ELEKTRONW I WEKTORW FALOWYCH
Rozkad pdw elektronw w krysztale jest ilustrowany w przestrzeni pdw.
Zbir N elektronw tworzy chmur elektronow zoon z N punktw. Kademu
punktowi P tej przestrzeni odpowiada wektor pdu elektronu o kierunku 0P, zwro-
cie od 0 do P i module rwnym odcinkowi 0P, gdzie 0 oznacza pocztek ukadu
wsprzdnych prostoktnych. Sfera Fermiego
**)
stanowi kul w przestrzeni pdw
o promieniu rwnym pdowi maksymalnemu elektronw w temperaturze 0 K zaj-
mujcych N/2 najniszych stanw energetycznych. Granica tej sfery jest nazywana
powierzchni Fermiego. W temperaturze wyszej od 0 K wzbudzeniu do wikszej
1137
*)
Nazwa pojemno cieplna waciwa zastpuje (zgodnie z PN-ISO 31-4:2002 i PN-ISO
1000:2001) dotychczas uywan nazw ciepo waciwe.
**)
E. Fermi uzyska nagrod Nobla w roku 1938 w dziedzinie fizyki, za odkrycie jdrowych
reakcji acuchowych, wywoanych powolnymi neutronami.
8_5 roz 9-11-02 15:01 Page 1137
energii ulegaj elektrony o energii zblionej do powierzchni Fermiego, a w wyniku
tego granica sfery ulega rozmyciu. Centryczne uoenie sfery Fermiego wzgldem
pocztku ukadu wsprzdnych waciwe dla stanw normalnych ulega przesuni-
ciu w wyniku przyoenia pola elektrycznego. Zgodnie z zasad nieoznaczonoci
Heisenberga
*)
(porwnaj rozdz. 2.1.2) stan energetyczny elektronu zgodnie z zaka-
zem Pauliego
**)
(porwnaj rozdz. 2.1.2) moe by reprezentowany w przestrzeni
Fermiego przez szecian o boku
(8.44)
gdzie:
p nieoznaczono pdu,
h staa Plancka
***)
,
L wielko krysztau.
Rozkad energii elektronw jest opisywany z kolei w przestrzeni wektorw falo-
wych
k = 2/, (8.45)
zgodnie z rwnaniem de Brogliea
****)
, gdzie pd jest proporcjonalny do wektora k.
Uwzgldnienie dyfrakcji elektronw na paszczyznach atomowych zgodnie
z rwnaniami Braggw
*****)
powoduje, e niektre energie elektronw w niekt-
rych kierunkach ich ruchu s zabronione. W trjwymiarowej przestrzeni wektora
falowego zbir punktw, dla ktrych spenione s warunki rwnania Braggw, two-
rzy wielocian ze cianami charakteryzujcymi si niecigoci energii elektro-
nw. Wielociany te (rys. 8.211) o rnym ksztacie i wielkoci zalenych od typu
sieci krystalograficznej, lecz centrycznie usytuowane wzgldem pocztku ukadu
wsprzdnych, dziel przestrze falow na strefy Brillouina, wewntrz ktrych
energia jest ciga, a na ich granicach wystpuje brak cigoci energii.
PRZEWODNICTWO ELEKTRONOWE I DZIUROWE
Strefy Brillouina przedstawia si najczciej w ukadzie paskim jako zale-
no zmian energii elektronw swobodnych E = E(k) (rys. 8.212) lub rozkadu
energii stanw elektronowych N(E) = f(E), gdzie N(E) jest gstoci stanw elek-
tronowych, czyli liczb elektronowych stanw energetycznych przypadajcych na
jednostk objtoci metalu, o energiach zawartych w przedziale od E do E + dE
(rys. 8.213a).
1138
*)
W.C. Heisenberg uzyska nagrod Nobla w dziedzinie fizyki w roku 1932, za fundamental-
ny wkad w stworzenie mechaniki kwantowej.
**)
W. Pauli uzyska za to odkrycie nagrod Nobla w dziedzinie fizyki w roku 1945.
***)
M.K.E. Planck uzyska nagrod Nobla w roku 1918 w dziedzinie fizyki, za odkrycie kwan-
tw energii.
****)
L.V. de Broglie uzyska nagrod Nobla w roku 1928 w dziedzinie fizyki, za odkrycie falo-
wej natury elektronw.
*****)
W.H. i W.L. Braggowie uzyskali nagrod Nobla w roku 1915 w dziedzinie fizyki.
L
h
p , =
8_5 roz 9-11-02 15:01 Page 1138
8.5. Materiay dla elektrotechniki, elektroniki,
1139
optyki i optoelektroniki
Rysunek 8.211
Przedstawienie energii elektronw walencyjnych w Cu za pomoc ich wektorw falowych k; a) schemat rozkadu
wartoci wektora k eksperymentalnie wyznaczony w miedzi, przedstawiony za pomoc strefy Brillouina,
b) periodyczne powtrzenie strefy Brillouina prowadzi do otrzymania powierzchni Fermiego, majcej cigo
w pewnych obszarach przestrzeni k (wedug A.B. Pipparda)
Rysunek 8.212
Rozkad energii elektronw dwuwymiarowej przestrzeni falowej dla okrelonego kierunku ich ruchu
(linia przerywana dla elektronw swobodnych, linia ciga dla elektronw w krysztale)
8_5 roz 9-11-02 15:01 Page 1139
Dla krysztaw rzeczywistych krzywa N(E) spenia zaleno paraboliczn tyl-
ko dla maych wartoci E. W przypadku gdy powierzchnia Fermiego zblia si do
liczb falowych o wartoci krytycznej, krzywa N(E) osiga warto maksymaln, od-
powiadajc zetkniciu si z granic strefy (rys. 8.213b). Zapenianie elektronami
naroa strefy o malejcej liczbie stanw, powoduje obnianie si krzywej N(E) do
1140
Rysunek 8.213
Krzywe gstoci stanw elektronowych
N(E) w funkcji energii elektronw E
a) elektronw swobodnych,
b) w przypadku braku nakadania si
stref Brillouina,
c) w przypadku nakadania si stref
Brillouina
8_5 roz 9-11-02 15:01 Page 1140
zera, po cakowitym zapenieniu strefy. Brak wolnych stanw w pierwszej strefie
Brillouina powoduje, e elektrony walencyjne zajmuj stany energetyczne w strefie
drugiej lub nastpnej (rys. 8.213c).
Metale, ktre s przewodnikami prdu elektrycznego, s pierwiastkami o cz-
ciowo zapenionej elektronami walencyjnymi strefie Brillouina, w ktrych strefy
wzajemnie si nakadaj. Pierwiastki jednowartociowe, takie jak Li, Na, K oraz
Cu, Ag i Au, maj poow stanw zapenionych elektronami w strefie pierwszej
(rys. 8.214), a ich elektrony walencyjne zachowuj si podobnie jak elektrony
swobodne, gdy ich powierzchnia Fermiego ley daleko od granicy strefy (rys.
8.215).
Wyznaczenie liczby nonikw prdu N i znaku ich adunku q umoliwia staa Halla
R = 1/Nq. (8.46)
W przypadku metali staa Halla R ma warto ujemn, zgodn ze znakiem a-
dunku elektrycznego elektronu. Natomiast w przypadku pierwiastkw, ktrych
energia Fermiego E
F
ley blisko energii granicy strefy, staa Halla R ma warto do-
datni, a zatem nonikami prdu s w nich czstki o dodatnim adunku elektrycz-
nym, o masie porwnywalnej z mas elektronu, nazywane dziurami i przemieszcza-
jce si pod wpywem przyoonego pola elektrycznego w gb strefy Brillouina.
Wyrnia si zatem przewodnictwo elektronowe oraz dziurowe, jednak znacznie
sabsze od elektronowego.
1141
E
F
E
F
Rysunek 8.214
Zapenienie stanw energetycznych a) w metalu jednowartociowym, b) w metalu o prawie cakowicie zapenionej
strefie Brillouina
8_5 roz 9-11-02 15:01 Page 1141
W przypadku cakowitego zapenienia elektronami strefy Brillouina nie nast-
puje przewodzenie prdu elektrycznego, a strefa taka odpowiada strefie zupenie
pustej, w ktrej przewodnictwo moe zaistnie po wprowadzeniu pewnej liczby
elektronw lub dziur, czyli po usuniciu z niej pewnej liczby elektronw.
PASMOWA TEORIA ELEKTRONOWA
Pasmowa teoria elektronowa ciaa staego stanowi uzupenienie teorii stref Bril-
louina. Zblienie si atomw w ciaach staych na dostatecznie ma odlego, po-
woduje rozszczepienie si poziomw elektronowych atomw w pasma energetycz-
ne, zoone w granicach pasm z duej liczby stanw o zrnicowanej nieco energii
o charakterze kwantowym. Wpierwszej kolejnoci rozszczepieniu ulegaj poziomy
zewntrzne zoone z elektronw walencyjnych, a przy rwnowagowej odlegoci
midzy atomami r
0
energia stanw zewntrznych pasm energetycznych osiga war-
to minimaln (rys. 8.216). Elektrony walencyjne, zajmujc dolne stany w tych
pasmach energetycznych, wykazuj energi mniejsz ni w atomach swobodnych,
co w stanie staym umoliwia wizania midzy atomami.
OGLNY PODZIA SUBSTANCJI
ZE WZGLDU NA PRZEWODNICTWO ELEKTRYCZNE
Wasnoci fizyczne cia staych zalene s od stanu rozszczepienia poziomw
elektronowych atomw w krysztale oraz gstoci zapenienia elektronami walen-
cyjnymi stanw w zewntrznych pasmach energetycznych walencyjnym oraz
przewodnictwa. Na podstawie teorii stref Brillouina oraz pasm energetycznych
pierwiastki dziel si na:
1142
g
Rysunek 8.215
Schemat pasm energetycznych wybranych przewodnikw metalowych a) Na, b) Mg, c) Al
8_5 roz 9-11-02 15:01 Page 1142
przewodniki elektryczne czyli metale,
dielektryki czyli izolatory,
pprzewodniki.
W przypadku czciowego zapenienia elektronami pasma przewodnictwa lub
cakowitego braku elektronw w tym pamie i przy naoeniu si go przy odlego-
ci r
0
z cakowicie zapenionym pasmem walencyjnym (rys. 8.217), kryszta jest
metalem i przewodzi prd elektryczny. Cakowite zapenienie elektronami pasma
walencyjnego oraz zupeny brak elektronw w pamie przewodnictwa, rozdzielo-
nych przerw energetyczn przy odlegoci midzy atomami r
0
w krysztale (rys.
8.218) jest typowe dla izolatorw, ktre nie przewodz prdu elektrycznego.
Wpprzewodnikach wystpuje maa przerwa energetyczna midzy cakowicie za-
penionym elektronami pasmem walencyjnym a pustymi pasmami przewodnictwa.
Prd elektryczny jest strumieniem adunkw przenoszonych przez odpowied-
ni paszczyzn w materiale przez rne typy czstek (rys. 8.219):
elektrony,
dziury lub
jony.
Zwykle przewaa ktry z typw tych czstek w danym materiale, decydujc
o jego przewodnictwie elektrycznym. Przewodnictwo elektryczne za porednic-
twem czstek danego typu jest uzalenione od:
liczby danych czstek w jednostce objtoci,
adunku elektrycznego kadej czstki,
redniej ruchliwoci czstek, przypadajcej na jednostkowy gradient potencja-
u elektrycznego.
1143
Rysunek 8.216
Rozszczepienie zewntrznego
poziomu energetycznego
w pasmo w miar zbliania
si atomw; r
0
odlego
rwnowagowa
8_5 roz 9-11-02 15:01 Page 1143
1144
Rysunek 8.217
Schemat przeksztacania
si poziomw energii
elektronw w pasma
energetyczne w funkcji
odlegoci midzyatomowej
oraz nakadania si tych
pasm przy odlegoci
rwnowagowej r
0
Rysunek 8.218
Schemat rozszczepionych pasm energetycznych w funkcji odlegoci midzyatomowej w substancji
nieprzewodzcej prdu elektrycznego; r
0
odlego rwnowagowa
8_5 roz 9-11-02 15:01 Page 1144
Wyjania to zrnicowanie przewodnictwa elektrycznego rnych materiaw.
Obecno duej liczby elektronw przewodnictwa w metalach decyduje o ich do-
brym przewodnictwie elektrycznym. Przewodnictwo pprzewodnikw typu n, za-
ley take od elektronw lecz ze wzgldu na ich stosunkowo nisk koncentracj
w stosunku do metali, jest ono znacznie sabsze ni w metalach. Krysztay jonowe,
np. Al
2
O
3
, bdce izolatorami, charakteryzuj si oddziaywaniem jonw na prze-
wodnictwo elektryczne, ktre jest bardzo niskie.
Niektre materiay po ochodzeniu do temperatury zblionej do 0 K wyka-
zuj cakowity zanik oporu elektrycznego i tzw. nadprzewodnictwo (porwnaj
rozdz. 8.5.5).
W tablicy 8.107 przykadowo porwnano konduktywno (przewodno elek-
tryczn) wybranych materiaw.
1145
c) c)
Rysunek 8.219
Schemat przepywu prdu elektrycznego przez: a) elektrony walencyjne przy wizaniu metalicznym, b) jony
przy wizaniu jonowym, c) przez rozpad wiza kowalencyjnych w pprzewodnikach i izolatorach (opracowano
wedug D.R. Askelanda)
8_5 roz 9-11-02 15:01 Page 1145
8.5.2. Materiay przewodzce prd elektryczny
METALE
W przypadku zapenienia elektronami czci stanw w pamie przewodnictwa
lub wzajemnego nakadania si pasma przewodnictwa z pasmem walencyjnym pod
wpywem przyoonego pola elektrycznego waciwego dla metali, elektrony
o energii bliskiej energii Fermiego E
F
mog si przemieszcza do wolnych stanw
o wikszej energii.
Metale alkaliczne jednowartociowe, w tym Li, Na, K, a take metale trjwar-
tociowe, np. Al, o duej gstoci stanw elektronw walencyjnych ns o energii bli-
skiej E
F
cechuj si dobrym przewodnictwem elektrycznym.
1146
Tablica 8.107
Konduktywno wybranych materiaw (wedug D.R. Askelanda)
Materia Struktura elektronowa Konduktywno, S/m
Metale alkaliczne
(grupy I A)
Na 1s
2
2s
2
2p
6
3s
1
2,1310
7
K .................3s
2
3p
6
4s
1
1,6410
7
Metale ziem alkalicznych
(grupy II A)
Mg 1s
2
2s
2
2p
6
3s
2
2,2510
7
Ca .................3s
2
3p
6
4s
2
3,1610
7
Metale grupy III A
Al 1s
2
2s
2
2p
6
3s
2
3p
1
3,7710
7
Ga .................3s
2
3p
6
3d
10
4s
2
4p
1
0,6610
7
Metale przejciowe
Fe ............................3d
6
4s
2
110
7
Ni ............................3d
8
4s
2
1,4610
7
Metale grupy I B
Cu ............................3d
10
4s
1
5,9810
7
Ag ............................4d
10
5s
1
6,810
7
Au 4,2610
7
Pierwiastki grupy IV A
C (diament) 1s
2
2s
2
2p
2
<10
16
Si .................3s
2
3p
2
510
4
Ge .................4s
2
4p
2
2
Sn .................5s
2
5p
2
910
6
Polimery
polietylen PE 10
13
politetrafluoroetylen PTFE 10
16
polistyren PS 10
17
10
15
ywica epoksydowa EP 10
15
10
10
Ceramika
ceramika na bazie Al
2
O
3
10
12
szko krzemianowe 10
15
azotek boru BN 10
11
wglik krzemu SiC 110
wglik boru B
4
C 12
............................5d
10
6s
1
8_5 roz 9-11-02 15:01 Page 1146
W metalach zajmujcych kolumn II A w ukadzie okresowym nakadaj si
pasma energetyczne s i p, co przy odlegoci midzyatomowej r
0
(rys. 8.217)
umoliwia przejcie pewnej liczby elektronw w polu elektrycznym z cakowicie
zapenionego pasma s do wolnych stanw pasma p, wobec czego przy maej g-
stoci stanw dla elektronw o energii rwnej E
F
te pierwiastki, np. Be (rys.
8.220), charakteryzuje mniejsze przewodnictwo elektryczne od metali jedno-
i trjwartociowych. Pmetale, takie jak Pb, maj pasmo przewodnictwa zajte
przez elektrony tylko w niewielkim stopniu w temperaturze 0 K lub prawie cako-
wicie zapenione elektronami.
Wmetalach przejciowych nakadaj si pasma ns i (n 1) d (rys. 8.221), przy
czym pasmo s w porwnaniu z pasmem d jest bardzo szerokie. Metale przejcio-
we, z wyjtkiem zajmujcych kolumn I B w ukadzie okresowym, czyli miedziow-
cw, charakteryzuj si znacznie mniejsz przewodnoci elektryczn w porwna-
niu z innymi metalami, gdy nonikami prdu s w nich elektrony pasma s. Pasmo
d, poniewa nie ma cakowicie zapenionych elektronami stanw energetycznych,
dziaa jako puapka dla elektronw przewodnictwa, wpywajc na ich rozpraszanie
pod wpywem drga wzw sieci.
Bardzo dobrymi przewodnikami prdu elektrycznego s metale przejciowe jed-
nowartociowe, takie jak Cu, Ag i Au, o powierzchni Fermiego lecej znacznie po-
niej grnej granicy pasma przewodnictwa s, a cakowite zapenienie stanw w pa-
mie d uniemoliwia przejcie do niego elektronw pasma s w wyniku rozpraszania.
Przewodnictwo elektryczne zalene jest take od zmieniajcego si periodycz-
nie potencjau, wytworzonego przez rozmieszczone w krysztale dodatnie jony.
1147
Rysunek 8.220
Rozkad gstoci
zapenienia stanw N(E)
w krysztale berylu;
E
F
energia Fermiego
8_5 roz 9-11-02 15:01 Page 1147
Drgania cieplne sieci, atomy obce i defekty budowy krystalicznej s przyczyn na-
ruszania periodycznoci potencjau i rozpraszania elektronw znajdujcych si
w pobliu powierzchni Fermiego.
Amplituda drga cieplnych rdzeni atomowych w sieci ulega zwikszeniu wraz
z podwyszeniem temperatury, a droga swobodna i czas relaksacji nonikw prdu
zmniejszaj si, co decyduje o wzrocie rezystancji metali proporcjonalnie do tem-
peratury. Wkad poszczeglnych mechanizmw rozpraszania nonikw prdu
w rezystancj jest addytywny i jest sum rozpraszania fononowego (drgania w-
zw sieci), atomw domieszek i defektw budowy krystalicznej.
Materiay przewodzce prd elektryczny mona podzieli na:
przewodowe,
oporowe,
stykowe,
termoelektryczne.
MATERIAY PRZEWODOWE
Materiay przewodowe winny spenia zesp wasnoci podanych w tablicy
8.108.
Typowe zastosowania materiaw przewodowych podano w tablicy 8.109.
Przewody oraz yy kabli elektroenergetycznych s wytwarzane z miedzi, alumi-
nium, a nawet jako druty okrge lub paskie, albo ze stali jako linki skrcone z co
najmniej kilku drutw. Materiaem izolacyjnym jest zazwyczaj guma, polwinit
(PVC), materia wknisty lub papier. Przewody szynowe s wytwarzane z miedzi,
1148
Rysunek 8.221
Rozkad gstoci
zapenienia stanw
w pamie walencyjnym
(n 1)d i przewodnictwa
ns pierwiastkw
przejciowych;
E
F
energia Fermiego
8_5 roz 9-11-02 15:01 Page 1148
aluminium lub duraluminium, jako jednolite prty okrge, paskie lub o innych
przekrojach. Przekroje znamionowe y kabli i przewodw s nastpujce: 0,5,
0,75, 1, 1,5, 2,5, 4, 6, 10, 16, 25, 35, 50, 70, 95, 120, 150, 185, 240, 300, 400, 500,
500, 625, 800 i 1000 mm
2
.
Przewody elektroenergetyczne nieosonite z miedzi, aluminium i stali s stoso-
wane na linie napowietrzne (rys. 8.222) w postaci pojedynczych drutw lub linek.
Mied jest uywana na przewody napowietrzne, chocia korzystniejsze jest sto-
sowanie aluminium lub stopu aluminium z magnezem (0,30,5%), krzemem
(0,40,7%) oraz elazem (0,20,3%) zwanego aldrejem. Wliniach napowietrznych
najwyszych napi, stosowane s najczciej linki stalowoaluminiowe z rdze-
niem z ocynkowanej stali, oplecionym drutami z twardego aluminium (rys. 8.223).
Przewody elektroenergetyczne izolowane przeznaczone do przesyania energii
1149
Tablica 8.108
Zesp wasnoci wymaganych od materiaw przewodowych
Grupa wasnoci Wymagane wasnoci
Elektryczne wysoka przewodno elektryczna
Mechaniczne
wytrzymao na rozciganie
wytrzymao na pezanie
Cieplne
wysoka przewodno cieplna
wysoka temperatura topnienia
wysoka dopuszczalna temperatura pracy
Technologiczne
plastyczno
lutowalno
spawalno
Chemiczne
maa aktywno chemiczna
odporno na korozj
Ekonomiczne niski koszt
Tablica 8.109
Zastosowania materiaw przewodowych
Grupa zastosowa Rodzaje zastosowa
Przewody
elektroenergetyczne nieosonite
elektroenergetyczne izolowane
szynowe
Kable
elektroenergetyczne
sygnalizacyjne
telekomunikacyjne
Druty nawojowe
8_5 roz 9-11-02 15:01 Page 1149
elektrycznej zoone s z y metalowych,
izolacji y, oraz powok ochronnych. ya
przewodzca, zwykle z miedzi lub jej stopu,
zapewnia przepyw prdu od rda do od-
biornika, z moliwie najmniejszymi strata-
mi. Zadaniem izolacji y w postaci powoki
z materiaw polimerowych, gumy, przdz
wknistych lub lakierw elektroizolacyj-
nych jest niedopuszczenie do bezporednie-
go kontaktu yy w otoczeniu przewodu. Po-
woka ochronna przewodu chroni yy i izo-
lacje przed uszkodzeniem mechanicznym
oraz korozyjnym dziaaniem rodowiska. Na
rysunku 8.224 przedstawiono niektre prze-
wody.
Przewody szynowe z miedzi, aluminium
lub stali s stosowane do budowy mostw
szynowych w rozdzielnicach i stacjach trans-
formatoroworozdzielczych. Kable s prze-
znaczone do ukadania w ziemi, w wodzie,
jak rwnie w kanaach, tunelach, na estaka-
dach i na cianach, w powietrzu, i jako elek-
troenergetyczne su do przesyania energii
elektrycznej, jako sygnalizacyjne stosowane
s w obwodach sygnalizacyjnych zabezpie-
czajcych, sterowniczych, pomiarowych
i kontrolnych, a jako telekomunikacyjne s
wykorzystywane w sieciach telekomunikacyj-
nych. Kable s zbudowane z y roboczych,
izolacji, wypeniacza, szczelnej powoki,
osony powoki, pancerza i osony zewntrz-
nej (rys. 8.225).
ya robocza jedno- lub wielodrutowa
z miedzi lub aluminium w kablach elektro-
energetycznych 1-, 3- lub 4-yowych moe
mie przekrj koowy, owalny lub sektorowy.
Izolacja y moe by wytworzona w postaci
tamy z papieru kablowego, przesyconego sy-
ciwem elektroizolacyjnym, warstwy gumy
owinitej dodatkowo nagumowan tam, co
wymaga dodatkowo powlekania cyn drutw
miedzianych dla uniknicia niekorzystnego
oddziaywania chemicznego gumy na mied
albo z polichlorku winylu PVC, PVCP
(zmikczonego), lub polietylenu PE, obecnie
szeroko stosowanego.
1150
Rysunek 8.223
Przekrj schematyczny stalowoaluminiowej
linki napowietrznej
Rysunek 8.222
Sposb zawieszenia przewodw na supie stalowym;
1 przewody robocze, 2 przewody odgromowe
8_5 roz 9-11-02 15:01 Page 1150
Wypeniaczem jest materia izolacyjny. Na szczelne powoki stosuje si poli-
chlorek winylu lub polietylen albo paszcz z oowiu lub aluminium. Osona powo-
ki z materiau wknistego, papieru lub materiau polimerowego jest umieszczana
midzy powok a pancerzem z drutu lub tamy stalowej owinitych spiralnie na
osonie powoki, chronicym kabel przed uszkodzeniami mechanicznymi.
Osona zewntrzna, zwykle wknista lub
z materiaw polimerowych, chroni pancerz
kabla przed szkodliwym wpywem czynni-
kw zewntrznych aktywnych chemicznie
oraz wilgoci.
Druty nawojowe na uzwojenia maszyn
elektrycznych, transformatorw, dawikw
i elektromagnesw zwykle miedziane o r-
nych przekrojach (okrge, prostoktne,
kwadratowe) i rednicy od setnych czci mi-
limetra do kilku milimetrw, s pokrywane
warstw izolacji, izolujc od siebie poszcze-
glne zwoje i warstwy uzwojenia. Stosowane
s izolacje z emalii lakierowej, ywic synte-
tycznych lub baweniane, zwykle w postaci
oprzdu podwjnego, jedwabne lub papiero-
we nasycane twardniejcym lakierem lub sy-
ciwem izolacyjnym albo te olejem izolacyj-
nym, a take z wkien szklanych poczo-
nych lakierem gliftalowym lub silikonowym.
MATERIAY OPOROWE
Materiay oporowe winny spenia zesp wasnoci podanych w tablicy 8.110.
Materiay oporowe mona podzieli na materiay na rezystory:
pomiarowe,
regulacyjne,
grzejne.
1151
Rysunek 8.225
Przekrj poprzeczny kabla ziemnego; 1 ya aluminiowa,
2 papier nasycony olejem kablowym, 3 powoka oowiana,
4 oplot wknisty asfaltowany, 5 tamy stalowe, 6 oplot
wknisty asfaltowany, 7 wypenienie papierowe
Rysunek 8.224
Przykady konstrukcji przewodw: a) przewd Dyp pN; 1 ya, 2 izolacja polwinitowa, 3 powoka
polwinitowa; b) przewd kabelkowy uzbrojony DGu 750 V: 1 ya, 2 izolacja gumowa, 3 wypenienie
z materiau wknistego, 4 obwj z tamy nagumowanej, 5 oplot wknisty nasycony syciwem,
6 uzbrojenie z drutw stalowych ocynkowanych
8_5 roz 9-11-02 15:01 Page 1151
Rezystory pomiarowe, do ktrych zalicza si m.in. wzorce opornoci, oporniki
precyzyjne, mostki pomiarowe, oporniki do przyrzdw pomiarowych, s wytwa-
rzane z tam lub drutw, nieosonitych lub izolowanych emali albo jedwabiem,
ze stopw miedzi z manganem i niewielkim udziaem niklu lub aluminium oraz
miedzi z niklem (tabl. 8.111).
Na rezystory regulacyjne, do ktrych nale m.in. rezystory suwakowe laborato-
ryjne, rezystory rozruchowe i regulacyjne do silnikw, regulatory owietlenia, jest sto-
sowany konstantan, nikielina (tabl. 8.111), a take eliwo stopowe. Na rezystory
grzejne, do ktrych zalicza si elementy grzejne urzdze elektrotermicznych, prze-
mysowych, jak i gospodarstwa domowego, stosowane s nieizolowane tamy lub
drut ze stopw oporowych (porwnaj rozdz. 6.7.4 i 7.3.1):
niklu i chromu (nichromw),
elaza, niklu i chromu (ferronichromw),
elaza, chromu i aluminium (ferrochromali).
Na elementy grzejne do pracy w 15003000C moe by rwnie stosowany
czysty molibden lub wolfram (porwnaj rozdz. 7.3.6). Elementy grzejne o tempe-
raturze pracy wyszej od czystych metali wytwarza si z materiaw wglowych
i grafitowych, z wglika krzemu oraz dwukrzemku molibdenu, wglika niobu NbC
lub chromianu lantanu LaCrO
3
. Elementy wglowe i grafitowe pracujce
w 23003000C, wymagaj atmosfery ochronnej lub prni. Z wglika krzemu SiC
(karborund), o temperaturze pracy 14501650C wytwarza si elementy grzejne
w postaci prtw i rur (sility), a elementy z dwukrzemku molibdenu MoSi
2
(super-
kanthale, mosility) pracujce w temperaturze do 1900C wytwarzane s metodami
metalurgii proszkw.
Elementy grzejne niskotemperaturowe pracujce poniej 400C mog by
wytworzone z dielektrykw polimerowych zawierajcych materiay o duej
przewodnoci, takich jak metale, sadza, grafit, niektre pprzewodniki;
1152
Tablica 8.110
Zesp wasnoci wymaganych od materiaw oporowych
Grupa wasnoci Wymagane wasnoci
Elektryczne
rezystywno
temperaturowy wspczynnik rezystywnoci
stabilno wasnoci elektrycznych
obcialno prdowa
Mechaniczne wytrzymao na rozciganie
Cieplne
dopuszczalna temperatura pracy cigej
temperaturowa granica plastycznoci
Technologiczne
obrabialno
podatno na rekrystalizacj
Chemiczne
odporno na korozj
pasywacja
8_5 roz 9-11-02 15:01 Page 1152
1153
Tablica 8.111
Typowe wasnoci stopw oporowych (opracowano na podstawie danych R.A. Watsona, B. Joenssona,
G.A. Fieldinga i D.V. Cunnighama)
Podstawowy skad, %
Rezystywno
1)
,
nm
Temperaturowy
wspczynnik
rezystywnoci
2)
,
10
6
/K
Potencja
termoelektryczny
w stosunku do Cu,
V/K
Wspczynnik
rozszerzalnoci
cieplnej
3)
,
10
6
/K
Wytrzymao
na rozciganie,
MPa
Gsto,
g/cm
3
Stopy radiowe
98Cu2Ni 50 1400 (25105C) 13 (25105C) 16,5 205410 8,9
94Cu6Ni 100 700 (25450C) 13 (25450C) 16,3 240585 8,9
89Cu11Ni 150 450 (25105C) 25 (25105C) 16,1 240515 8,9
78Cu22Ni 300 180 (25105C) 36 (075C) 15,9 345690 8,9
Manganiny
87Cu13Mn 480 15 (1535C) 1 (050C) 18,7 275620 8,2
83Cu13Mn4Ni 480 15 (1535C) 1 (050C) 18,7 275620 8,4
85Cu20Mn4Ni
4)
380 10 (4060C) 1,5 (050C) 18,7 345690 8,4
Konstantany
57Cu43Ni 500 20 (25105C) 40 (25105C) 14,9 410930 8,9
55Cu45Ni 500 40 (55105C) 42 (075C) 14,9 455860 8,9
53Cu44Ni3Mn 525 70 (55105C) 38 (0100C) 14,9 410930 8,9
Stopy niklowochromowoaluminiowe
75Ni20Cr3Al
2(Cu, Fe, lub Mn)
1333 20 (55105C) 1 (25105C) 12,6 8251380 8,1
72Ni20Cr3Al5Mn 1375 20 (55105C) 1 (25105C) 13 6901380 7,1
Stopy niklu
78,5Ni20Cr1,5Si 1080 80 (25105C) 3,9 (25105C) 13,5 7901380 8,3
76Ni17Cr4Si3Mn 1330 20 (55105C) 1 (20100C) 15 9001380 7,8
71Ni29Fe 208 4300 (25105C) 40 (25105C) 15 4801035 8,4
68,5Ni30Cr1,5Si 1187 90 (25105C) 1,2 (25105C) 12,2 8251380 8,1
60Ni16Cr22,5Fe1,5Si 1125 150 (25105C) 0,9 (25105C) 13,5 7251345 8,4
Stopy elazowoniklowochromowe
40Fe37Ni21Cr2Si 1080 300 (20100C) 16 5851135 7,96
43,5Fe35Ni20Cr1,5Si 1000 400 (25105C) 1 (25105C) 15,6 5851135 8,1
Stopy elazowochromowoaluminiowe
73,5Fe22Cr4,5Al 1350 60 (25105C) 3 (0100C) 11 690965 7,25
73Fe22Cr5Al 1390 40 (25105C) 2,8 (0100C) 11 690965 7,15
72,5Fe22Cr5,5Al 1450 20 (25105C) 2,6 (0100C) 11 690965 7,1
81Fe15Cr4Al 1250 50 (25105C) 1,2 (0100C) 11 620900 7,43
8_5 roz 9-11-02 15:01 Page 1153
w temperaturze ok. 200C mona uy do tego celu gum, a zwaszcza kauczu-
kw silikonowych i fluorowych.
MATERIAY STYKOWE
Rozrnia si trzy rodzaje zestykw:
nierozczne lub niezmienne,
rozczne, zwane rwnie przerywowymi,
lizgowe.
MATERIAY NA ZESTYKI NIEROZCZNE
Zestyki nierozczne lub niezmienne wykonywane s z materiaw podanych
w tablicy 8.112.
MATERIAY NA ZESTYKI ROZCZNE
Zestyki rozczne jako elementy cznikw, skadaj si z dwch stykw, ktre
stykajc si ze sob zamykaj obwd elektryczny, bd oddalajc si od siebie po-
woduj jego rozwarcie.
Zestyki rozczne nie tylko przewodz prd lecz rwnie pracuj w stanach
przejciowych zwizanych z wyczaniem obwodu kiedy to midzy stykami po-
wstaje wyadowanie elektryczne w postaci iskrowej lub ukowej, spowodowane in-
dukcyjnoci obwodu, powodujce uszkodzenia powierzchni stykowych w wyniku
1154
Podstawowy skad, %
Rezystywno
1)
,
nm
Temperaturowy
wspczynnik
rezystywnoci
2)
,
10
6
/K
Potencja
termoelektryczny
w stosunku do Cu,
V/K
Wspczynnik
rozszerzalnoci
cieplnej
3)
,
10
6
/K
Wytrzymao
na rozciganie,
MPa
Gsto,
g/cm
3
Metale czyste
Aluminium (99,99+) 26,5 4290
1)
3,4 (0100C) 23,9
1)
50110 2,7
Mied (99,99) 16,73 4270 (050C) 16,5
1)
115130 8,96
Zoto (99,999) 23,5 4000 (0100C) 0,2 (0100C) 14,2
1)
130 19,32
elazo (99,94) 970 5000
1)
12,2 (0100C) 11,7
1)
180220 7,87
Molibden (99,9) 52 3300
1)
6,9 (0100C) 4,9 6902140 10,22
Nikiel (99,8) 80 6000 (2035C) 22 (0100C) 15 345760 8,9
Platyna (99,99+) 105 3920 (0100C) 7,6 (0100C) 8,9
1)
125 21,45
Srebro (99,99) 16 4100
1)
0,2 (0100C) 19,7 125 10,49
Tantal (99,96) 125 3820 (0100C) 4,3 (0100C) 6,5
1)
6901240 16,6
Wolfram (99,9) 55 4500
1)
3,6 (0100C) 4,3
1)
18254050 19,25
1)
W temperaturze 20C.
2)
Temperaturowy wspczynnik rezystywnoci wynosi (R R
0
)/R
0
(t t
0
), gdzie R jest rezystancj w temperaturze t,
a R
0
jest rezystancj w temperaturze odniesienia t
0
.
3)
W zakresie temperatury 25105C.
4)
Manganin bocznikowy.
8_5 roz 9-11-02 15:01 Page 1154
nadtapiania, erozji, utleniania, tworzenia si warstw nalotowych, oraz dyfuzji ma-
teriau z katody na anod.
Na zestyki rozczne s stosowane zarwno czyste metale, stopy jak i materia-
y spiekane (tabl. 8.113).
1155
Tablica 8.112
Materiay zalecane na zestyki nieruchome lub niezmienne do obwodw elektroenergetycznych
(opracowano na podstawie danych Y.S. Shen, P. Lattari, J. Gardner i H. Wiegarda)
Korzyci
Materia
Zestyki wtykowe (110
2
A, 110
4
uruchomie)
Mosidz
Brz
Sn na Cu
Zestyki wtykowe (10
2
10
5
A, 110
4
uruchomie)
Cu
Ag
Ag na Cu
Ag na Al
Cr-Cu
Zestyki noowe (1010
5
A, 1010
4
uruchomie)
Cu
Ag na Cu
Zestyki rubowe (10
2
10
3
A, 110
2
uruchomie)
Mosidz
Brz
Sn na Cu
Zestyki rubowe (10
3
10
6
A, 110
2
uruchomie)
Cu
Ag na Cu
Sn na Cu
Ag na Al
Zestyki ze staymi lub wymiennymi stykami, uszkodzenie nastpuje
w wyniku pogorszenia jakoci powierzchni stykowej.
M
a
t
e
r
i
a

t
a
n
i
M
a
t
e
r
i
a
a
t
w
y
d
o

w
y
t
w
a
r
z
a
n
i
a
M
a
t
e
r
i
a

o
d
p
o
r
n
y
n
a

z
u
y
c
i
e
M
a
t
e
r
i
a

o

d
o
b
r
e
j
p
r
z
e
w
o
d
n
o
c
i
w
c
i
w
e
j
M
a
t
e
r
i
a

o

p
o
w
i
e
r
z
-
c
h
n
i
o
w
e
j

o
d
p
o
r
n
o
c
i
n
a

s
t
a
r
z
e
n
i
e
/
u
t
l
e
n
i
a
n
i
e
M
a
t
e
r
i
a

p
o
w
o
d
u
j
c
y
n
i
s
z

r
e
z
y
s
t
a
n
c
j
z
e
s
t
y
k
u
M
a
t
e
r
i
a

u
m
o
l
i
w
i
a
j
c
y
n
i
s
z
y
/
s
a
b
s
z
y
d
o
c
i
s
k

z
e
s
t
y
k
u
M
a
t
e
r
i
a

m
a

w
i
k
s
z
w
y
t
r
z
y
m
a
8_5 roz 9-11-02 15:01 Page 1155

1156
Tablica 8.113
Materiay zalecane na zestyki przeczne bezprzerwowe do obwodw elektroenergetycznych
Materia
Korzyci Przyczyny uszkodze
Przeczniki zaczepowe (1010
2
A, 10
2
10
5
V, maksymalnie 10
4
uruchomie)
CuCd z CuCd
Mosidz lub brz
z mosidzem lub brzem
2
10
5
A, 10
2
10
5
V, maksymalnie 10
4
uruchomie)
Cu
CuCd
Ag na Cu
AgNi
AgCuNi
CrCu
4
A, 10
2
10
5
V, maksymalnie 10
4
uruchomie)
CuW
CuWC
Aggrafit
AgW
AgNi
Styczniki i rozruszniki silnika (1010
4
A, 1010
2
V, maksymalnie 10
7
uruchomie)
Ag
AgCdO
AgCd
Cu
CuW, AgW, AgNi
Styczniki i rozruszniki silnika (1010
4
A, 110
3
V, maksymalnie 10
7
uruchomie)
AgCdO
AgCd
Ag
AgNi
AgW lub AgWC
t
a
n
i

m
a
t
e
r
i
a
n
i
s
z
a

r
e
z
y
s
t
a
n
c
j
a

z
e
s
t
y
k
u
w
i
k
s
z
a

w
y
t
r
z
y
m
a
m
n
i
e
j
s
z
a

t
e
n
d
e
n
c
j
a

d
o
p
r
z
y
l
e
p
i
a
n
i
a

s
i

i

s
p
a
w
a
n
i
a
w
i
k
s
z
a

w
y
t
r
z
y
m
a
p
o
w
i
e
r
z
c
h
n
i
o
w
a

o
d
p
o
r
n
o
n
a

s
t
a
r
z
e
n
i
e
/
u
t
l
e
n
i
a
n
i
e
o
d
p
o
r
n
o

n
a

z
u
y
c
i
e
a
t
w
o

w
y
t
w
a
r
z
a
n
i
a
o
d
p
o
r
n
o

n
a

e
r
o
z
j
u
k
u
o
d
p
o
r
n
o

n
a

z
u
y
c
i
e
d
y
f
u
z
y
j
n
e

i

p
i
t
t
i
n
g
s
a
b
y

d
o
c
i
s
k

z
e
s
t
y
k
u
p
o
g
o
r
s
z
e
n
i
e

j
a
k
o
c
i
p
o
w
i
e
r
z
c
h
n
i
p
r
z
y
l
e
p
i
a
n
i
e
,

e
r
o
z
j
a

u
k
u
e
r
o
z
j
a

u
k
u
,

o
d
p
o
r
n
o

n
a
z
u
y
c
i
e

d
y
f
u
z
y
j
n
e

i

p
i
t
t
i
n
g
l
u
b

p
r
z
e
g
r
z
a
n
i
e
8_5 roz 9-11-02 15:30 Page 1156
1157
Tablica 8.113
(cig dalszy)
Materia
Korzyci Przyczyny uszkodze
Wczniki powietrzne (1010
2
A, 1010
3
V, maksymalnie 10
6
uruchomie)
AgCuNi
AgNi
Aggrafit
AgW
AgCdO
2
10
3
A, 1010
4
V, maksymalnie 10
5
uruchomie)
AgW
AgCdO
AgWC
2
10
5
A, 10
2
10
5
V, maksymalnie 10
5
uruchomie)
Cu
Ag na Cu
AgNi
Aggrafit
3
10
6
A, 10
2
10
5
V, maksymalnie 10
4
uruchomie)
CuW
AgW, AgWC, AgMo
Stal na magnesy trwae
Wczniki olejowe (1010
4
A, 10
3
10
5
V, maksymalnie 10
5
uruchomie)
CuW
AgW
AgMo
Wczniki olejowe (10
2
10
5
A, 10
3
10
6
V, maksymalnie 10
4
uruchomie)
Cu
Ag na Cu
AgNi
Wczniki olejowe (10
2
10
6
A, 10
3
10
6
V, maksymalnie 10
4
uruchomie)
CuW
CuWC
AgW
AgMo
Przerwy iskrowe (1010
6
A, 10
2
10
6
V, maksymalnie 10
6
uruchomie)
W
t
a
n
i

m
a
t
e
r
i
a
n
i
s
z
a

r
e
z
y
s
t
a
n
c
j
a

z
e
s
t
y
k
u
w
i
k
s
z
a

w
y
t
r
z
y
m
a
m
n
i
e
j
s
z
a

t
e
n
d
e
n
c
j
a

d
o
p
r
z
y
l
e
p
i
a
n
i
a

s
i

i

s
p
a
w
a
n
i
a
w
i
k
s
z
a

w
y
t
r
z
y
m
a
p
o
w
i
e
r
z
c
h
n
i
o
w
a

o
d
p
o
r
n
o
n
a

s
t
a
r
z
e
n
i
e
/
u
t
l
e
n
i
a
n
i
e
o
d
p
o
r
n
o

n
a

z
u
y
c
i
e
a
t
w
o

w
y
t
w
a
r
z
a
n
i
a
o
d
p
o
r
n
o

n
a

e
r
o
z
j
u
k
u
o
d
p
o
r
n
o

n
a

z
u
y
c
i
e
d
y
f
u
z
y
j
n
e

i

p
i
t
t
i
n
g
s
a
b
y

d
o
c
i
s
k

z
e
s
t
y
k
u
p
o
g
o
r
s
z
e
n
i
e

j
a
k
o
c
i
p
o
w
i
e
r
z
c
h
n
i
p
r
z
y
l
e
p
i
a
n
i
e
,

e
r
o
z
j
a

u
k
u
e
r
o
z
j
a

u
k
u
,

o
d
p
o
r
n
o

n
a
z
u
y
c
i
e

d
y
f
u
z
y
j
n
e

i

p
i
t
t
i
n
g
l
u
b

p
r
z
e
g
r
z
a
n
i
e
8_5 roz 9-11-02 15:30 Page 1157
1158 1158
1
7
8
2
6 5
3
4
8_5 roz 9-11-02 15:30 Page 1158
1159
1159
Marzenia ludzkoci o zdobywaniu przestworzy datuj si od dawna i piknie, cho zupenie nierealnie, symboli-
zuje je legenda o Dedalu i Ikarze. Leonardo da Vinci (14521519) skonstruowa jednoosobowe aparaty latajce
- skrzydowce (ornitopery) napdzane siami ng, z ktrych aden i nigdy nie mg wznie si w powietrze.
Bezowocne tyy take prby lotw skoczkw z wiey: w 1503 roku - Wocha G.B. Dantiego, w 1507 roku - Szkota
Johna Damiana, w 1742 roku - Markiza de Bacqueville, 31 maja 1811 roku - krawca z Ulm Albrechta Ludwiga
Berblingera. Anglik sir George Cayley w 1849 roku z powodzeniem skonstruowa trjpatowy szybowiec, ktry
wzbi si na kilka metrw. Model jednopata napdzanego mechanizmem zegarowym skonstruowany w latach
18571858 przez francuskiego oficera marynarki Felixa du Temple de la Croix dobrze startowa, lata i ldowa,
a konstruktor ten w roku 1874 wykona pierwszy skok prawdziw maszyn o rozpitoci skrzyde 17 m. W roku
1889 41-letni niemiecki inynier Otto Lilienthal zbudowa swj pierwszy szybowiec o sztywnych skrzydach,
a nastpnie 4 kolejne i w latach 18891896 wykona na nich setki lotw o dugociach 100250 m, a do niefor-
tunnego w dniu 9 sierpnia 1896 roku, kiedy to run na ziemi i ponis mier. 14 sierpnia 1901 roku Amerykanin
Gustave Whitehead odby pierwszy w historii lot samolotem silnikowym, chocia nie sterowany, wyprzedajc
w ten sposb braci Orvilla i Wilbyra Wrightw, ktrzy po swym udanym locie w dniu 17 grudnia 1903 roku, przez
dugi czas byli uwaani za pierwszych lotnikw silnikowych. 25 lipca 1909 roku Luis Bleriot przelecia po raz
pierwszy nad Kanaem La Manche, 31 grudnia 1910 Franklin Cody przelecia z Londynu do Manchesteru, w roku
1929 polscy piloci Franciszek wirko i Stanisaw Wigura na samolocie RWD-2 odbyli lot dookoa Europy, a w roku
1932 zwyciyli na polskim samolocie RWD-6 w Challengeu wiatowym. Szybowce (1) (2) i lekkie jedno- lub
dwuosobowe samoloty pasaerskie - awionetki (3) (4) s wykonane gwnie z materiaw kompozytowych
o osnowie polimerowej, najczciej wzmacnianych wknami aramidowymi lub wglowymi. Zaprojektowany
w USA trjkadubowy samolot Voyager (5) o rozpitoci skrzyde Boeinga 727, dziki konstrukcji z materiau
kompozytowego z wknami wglowymi mia mas wasn mniejsz od 1 tony, a zabra 6500 litrw paliwa, co
umoliwio w 1986 roku 9-dniowy historyczny rekordowy lot wok wiata bez ldowania, pokonujc 40212 km
ze redni prdkoci 186 km/h. Samolot by pilotowany przez Dicka Rutana, brata konstruktora samolotu Burta
oraz pani Jean Yeager, ktra nawet obcia przed lotem swe dugie wosy, aby obniy mas samolotu
o 0,5 kg. Zarwno mae samoloty pasaerskie (7 - Falcon 20, 8 - Falcon 2000 EX), jak i wiksze (9 - Avro RJX,
10 - Boeing 737, 11 - Airbus A-321, 12 - Mac Donnel Douglas MD-11), a take najwikszy samolot pasaerski
Boeing 747 Jumbo Jet (13, 14) w duej mierze s zbudowane z lekkich stopw metali w tym Al-Li oraz stopw
tytanu, a take materiaw kompozytowych z rdzeniem w ksztacie plastra miodu.
Silniki, jak CF6 Rolls Roycea (15), wykonane s ze stopw tytanu, a w czci wysokotemperaturowej ze stopw
arowytrzymaych niklu. Monta samolotw, jak Airbusa A-318 w Finkerwerder w Niemczech (16) lub
wojskowego Eurofightera 620 w zakadach EADS-CASA w Hiszpanii (17), odbywa si zgodnie z procedurami
kontrolowanymi komputerowo.
9 10
13
14
15
16
17
11
12
8_5 roz 9-11-02 15:30 Page 1159
MATERIAY NA ZESTYKI LIZGOWE
Zestyki lizgowe wystpujce w trakcji elektrycznej, su do odbierania prdu
z przewodu lub szyny oraz w maszynach elektrycznych jako szczotki elektryczne
do czenia uzwojenia wirnikw elektrycznych z obwodami zewntrznymi przez li-
zganie si po wirujcych piercieniach lub komutatorach.
Styki zestykw lizgowych i szczotek elektrycznych wytwarza si z (tabl. 8.114):
metalografitu,
wglografitu,
grafitu,
elektrografitu.
Zalecane materiay na zestyki lizgowe podano w tablicach 8.114 i 8.115.
MATERIAY TERMOELEKTRYCZNE
W materiaach termoelektrycznych, w wyniku wzajemnej zalenoci midzy
procesami cieplnymi i elektrycznymi zachodz zjawiska termoelektryczne, a wrd
nich zjawisko Seebecka. W zamknitym obwodzie elektrycznym z dwch rnych
metali, o rnej temperaturze kadego z czy, powstaje prd elektryczny, a w przy-
padku przerwania obwodu rnica potencjaw elektrycznych midzy jego ko-
cwkami, zwana si termoelektryczn (STE), zalena od rnicy temperatury go-
rcego i zimnego cza oraz od rodzaju materiaw tworzcych obwd (rys. 8.226).
Sia termoelektryczna U
T
jest proporcjonalna do rnicy temperatury czy T
1
i T
2
U
T
= (T
1
T
2
), (8.47)
gdzie:
wspczynnik Seebecka (w V/K), zaleny od rodzaju materiau i zakresu
temperatury.
1160
Tablica 8.114
Materiay na zestyki lizgowe i szczotki elektryczne
Grupa materiaw Warunki wytwarzania Rodzaj materiau szczotek Przykady zastosowania
Metalografit
proszki grafitu spiekane poniej
1000C z proszkami metali
brzowo-grafitowe
(do 80% Cu i 1012% Pb)
silniki, prdnice i przetwornice
niskonapiciowe o duej gstoci prdu
srebrowo-grafitowe urzdzenia specjalne
ze zmiennym steniem
miedzi (do 90%)
maszyny niskonapiciowe
Wglografit
proszki grafitu, sadzy, koksu
z lepiszczami prasowane
i spiekane w temperaturze
wyszej od 1000C
twarde
trudne warunki, wstrzsy, zmienne
obcienie, iskrzenie, aktywna atmosfera
o redniej twardoci prdnice i silniki redniej i maej mocy
Grafit
proszki grafitu prasowane
i spiekane w 2001000C
mikkie
silniki o maym zuyciu
komutatorw lub piercieni
twarde
silniki trakcyjne, elektrowcigi,
prdnice prdu staego duej mocy
Elektrografit
proszki grafitu sadzy, koksu
z lepiszczami poddawane
grafityzacji w 3000C
o redniej twardoci silniki i prdnice redniej mocy
8_5 roz 9-11-02 15:30 Page 1160
1161
Tablica 8.115
Materiay zalecane na styki lizgowe do obwodw elektroenergetycznych
Materia
Korzyci Przyczyna uszkodzenia
Szczotka obrotowa (1010
4
A, stay lizg)
Elektrografit
Grafit wglowy
Szczotka uamkowa (110 A, stay lizg)
Elektrografit
Grafit wglowy
Sklejone ywice
Szczotki lotnicze (1010
3
A, stay lizg)
Elektrografit
Grafit wglowy i
BaF, CdI, MoS
2
do zastosowa
na wysokoci
Szczotki w rozrusznikach samochodowych (1010
3
A, stay lizg)
Grafit miedziany
Szczotki w prdnicach samochodowych (1010
2
A, stay lizg)
Elektrografit
Grafit wglowy
Pomocnicze szczotki samochodowe (110 A, stay lizg)
Grafit miedziany
Szczotki do prdnicy galwanicznej (10
2
10
4
A, stay lizg)
Grafit miedziany
Szczotki do prdu zmiennego i piercieni lizgowych (110
3
A, stay lizg)
Elektrografit
Grafit wglowy
Grafit miedziany
Komutatory (1010
3
A, stay lizg)
Cu
Ag na Cu
Cu z domieszk
srebra
Cu z domieszk
cyrkonu
t
a
n
i

m
a
t
e
r
i
a
o
d
p
o
r
n
o

n
a

c
i
e
r
a
n
i
e
d
o
b
r
a
/
w
y
s
o
k
a

r
e
z
y
s
t
a
n
c
j
a
z
e
s
t
y
k
u

d
l
a

k
o
m
u
t
a
c
j
i
o
d
p
o
w
i
e
d
n
i
e

d
o

s
t
o
s
o
w
a
n
i
a

w

s
u
-
c
h
y
m

p
o
w
i
e
t
r
z
u

l
u
b

n
a

w
y
s
o
k
o
c
i
p
r
z
e
w
o
d
n
o
c
i
w
a
n
i
s
k
a

r
e
z
y
s
t
a
n
c
j
a

z
e
s
t
y
k
u
p
o
w
i
e
r
z
c
h
n
i
o
w
a

o
d
p
o
r
n
o
n
a

s
t
a
r
z
e
n
i
e
/
u
t
l
e
n
i
a
n
i
e
w
i
k
s
z
a

w
y
t
r
z
y
m
a
w
y
s
z
a

t
e
m
p
e
r
a
t
u
r
a

w
y
a
r
z
a
n
i
a
a
t
w
o

w
y
t
w
a
r
z
a
n
i
a
o
d
p
o
r
n
o

n
a

e
r
o
z
j
u
k
u
m
n
i
e
j
s
z
a

t
e
n
d
e
n
c
j
a

d
o
p
r
z
y
l
e
p
i
a
n
i
a

s
i

i

s
p
a
w
a
n
i
a
z
u
y
c
i
e
,

s
a
b
a

k
o
m
u
t
a
c
j
a
z
u
y
c
i
e
,

w
y
a
d
o
w
a
n
i
a

u
k
o
w
e
z
u
y
c
i
e
,

p
y
l
e
n
i
e
,

s
a
b
a

k
o
m
u
t
a
c
j
a
z
u
y
c
i
e
,

w
y
s
o
k
a

r
e
z
y
s
t
a
n
c
j
a
z
u
y
c
i
e
,

w
y
a
d
o
w
a
n
i
a

u
k
o
w
e
,
s
a
b
a

r
e
z
y
s
t
a
n
c
j
a
z
u
y
c
i
e
,

s
a
b
a

r
e
z
y
s
t
a
n
c
j
a
z
u
y
c
i
e
,

w
y
a
d
o
w
a
n
i
a

u
k
o
w
e
,
r
o
w
k
o
w
a
n
i
e

k
o
m
u
t
a
t
o
r
w
z
u
y
c
i
e
,

i
s
k
r
z
e
n
i
e
,

r
o
w
k
o
w
a
n
i
e
z
u
y
c
i
e
,

e
r
o
z
j
a

u
k
u
z
u
y
c
i
e
c
i
e
c
z
e

n
i
g
d
y

n
i
e

p
r
z
e
c
h
o
d
z

w
s
t
a
n

s
t
a
y

w

w
y
n
i
k
u

e
r
o
z
j
i

u
k
o
w
e
j
8_5 roz 9-11-02 15:30 Page 1161
1162
Tablica 8.115
(cig dalszy)
Materia
Korzyci Przyczyna uszkodzenia
Piercie lizgowy (1010
4
A, stay lizg)
Stal nierdzewna
Mied srebrowa
Brz
Stal narzdziowa
Przewd drutowy ze stykiem lizgowym lub krkiem jezdnym (1010
3
A, stay lizg)
Brzowy prze
wd drutowy
z brzowymi
krkami
AgCu z AgW
Przewd
drutowy ze
stykiem CuC
Przewd dru
towy CdSnCu
z tward Cu
Stal z eliwem
Ciecz do montau kolektorw (1010
4
A, praca staa)
Mo z Hg
Stal z Hg
oyska i poczenia obrotowe (1010
4
A, praca przerywana)
Mosidz
Stal
Aggrafit
Cu
Ag
Brz
Grafit
t
a
n
i

m
a
t
e
r
i
a
o
d
p
o
r
n
o

n
a

c
i
e
r
a
n
i
e
d
o
b
r
a
/
w
y
s
o
k
a

r
e
z
y
s
t
a
n
c
j
a
z
e
s
t
y
k
u

d
l
a

k
o
m
u
t
a
c
j
i
o
d
p
o
w
i
e
d
n
i
e

d
o

s
t
o
s
o
w
a
n
i
a

w

s
u
-
c
h
y
m

p
o
w
i
e
t
r
z
u

l
u
b

n
a

w
y
s
o
k
o
c
i
p
r
z
e
w
o
d
n
o
c
i
w
a
n
i
s
k
a

r
e
z
y
s
t
a
n
c
j
a

z
e
s
t
y
k
u
p
o
w
i
e
r
z
c
h
n
i
o
w
a

o
d
p
o
r
n
o
n
a

s
t
a
r
z
e
n
i
e
/
u
t
l
e
n
i
a
n
i
e
w
i
k
s
z
a

w
y
t
r
z
y
m
a
w
y
s
z
a

t
e
m
p
e
r
a
t
u
r
a

w
y
a
r
z
a
n
i
a
a
t
w
o

w
y
t
w
a
r
z
a
n
i
a
o
d
p
o
r
n
o

n
a

e
r
o
z
j
u
k
u
m
n
i
e
j
s
z
a

t
e
n
d
e
n
c
j
a

d
o
p
r
z
y
l
e
p
i
a
n
i
a

s
i

i

s
p
a
w
a
n
i
a
z
u
y
c
i
e
,

s
a
b
a

k
o
m
u
t
a
c
j
a
z
u
y
c
i
e
,

w
y
a
d
o
w
a
n
i
a

u
k
o
w
e
z
u
y
c
i
e
,

p
y
l
e
n
i
e
,

s
a
b
a

k
o
m
u
t
a
c
j
a
z
u
y
c
i
e
,

w
y
s
o
k
a

r
e
z
y
s
t
a
n
c
j
a
z
u
y
c
i
e
,

w
y
a
d
o
w
a
n
i
a

u
k
o
w
e
,
s
a
b
a

r
e
z
y
s
t
a
n
c
j
a
z
u
y
c
i
e
,

s
a
b
a

r
e
z
y
s
t
a
n
c
j
a
z
u
y
c
i
e
,

w
y
a
d
o
w
a
n
i
a

u
k
o
w
e
,
r
o
w
k
o
w
a
n
i
e

k
o
m
u
t
a
t
o
r
w
z
u
y
c
i
e
,

i
s
k
r
z
e
n
i
e
,

r
o
w
k
o
w
a
n
i
e
z
u
y
c
i
e
,

e
r
o
z
j
a

u
k
u
z
u
y
c
i
e
c
i
e
c
z
e

n
i
g
d
y

n
i
e

p
r
z
e
c
h
o
d
z

w
s
t
a
n

s
t
a
y

w

w
y
n
i
k
u

e
r
o
z
j
i

u
k
o
w
e
j
8_5 roz 9-11-02 15:30 Page 1162
Powstawanie siy termoelektrycznej zaley od energii Fermiego w metalu w za-
lenoci od temperatury oraz wystpowania rnicy potencjaw w metalach,
w wyniku gradientu koncentracji elektronw, spowodowanego nierwnomiernym
nagrzewaniem przewodnika.
Zjawisko Seebecka znalazo szerokie zastosowanie w termometrach termoelek-
trycznych, zwanych termoelementami lub termoparami. Jeeli znana jest tempera-
tura jednego cza, a take warto wspczynnika Seebecka dla metali, z ktrych
zbudowany jest termoelement, mona obliczy temperatur drugiego cza po
zmierzeniu napicia U
T
, wykorzystujc zaleno (8.47). Wskanik napicia moe
by wyskalowany bezporednio w stopniach Celsjusza, cze zimne utrzymuje si
w staej temperaturze przy uyciu odpowiedniego termostatu (rys. 8.227). Warto-
ci wspczynnika Seebecka dla rnych metali i stopw rwnowane jednostko-
wej STE danego materiau wzgldem platyny, przy rnicy temperatury cz 1C,
podane s w tablicy 8.116.
Wykorzystujc wartoci STE podane w tablicy 8.116 mona obliczy jednostko-
w STE dla termoelementu, np. Ch/A (chromel/alumel):
STE
ChA
= STE
ChPt
STE
APt
= 27,1 (13,8) = 40,9 V/K. (8.48)
Dla rnego zakresu temperatury stosuje si rne termoelementy, np. dla
temperatury od 200 do +600C elazo/konstantan, dla temperatury do 1000C
nichrom/nikiel, do 1300C platyna/platynorod, a do 2000C wolframmolib-
den/molibden.
1163
Rysunek 8.226
Ukad termoelementu
a) schemat, b) w obwodzie
woltomierza, c) w obwodzie
potencjometru
(wedug T.P. Wanga)
8_5 roz 9-11-02 15:30 Page 1163
1164
Tablica 8.116
Warto jednostkowej STE dla wybranych metali i stopw
Materia Oznaczenie Skad Jednostkowa STE, V/K Maksymalna temperatura pracy, C
Chromel Ch Ni89Cr9,8Fe1Mn0,2 +27,1 1000
Nichrom NiCr Ni80Cr20 +22 1000
elazo Fe Fe +18 600
Molibden Mo Mo +13,1 2000
Platynoiryd PtIr Pt90Ir10 +13 1000
Wolfram W W +7,9 2000
Mied Cu Cu +7,6 350
Srebro Ag Ag +7,2 600
Iryd Ir Ir +6,5 1800
Platynorod PtRh Pt90Rh10 +6,4 1300
Platyna Pt Pt 0 1300
Nikiel Ni Ni 15 1000
Alumel A Ni94Fe0,5Al2Mn2,5Sil 13,8 1000
Konstantan Ko Cu60Ni40 35 600
Kopel K Cu56Ni44 40 600
Rysunek 8.227
Schemat eksperymentalnego ukadu do pomiaru temperatury z uyciem termoelementu i termostatu lodowego
(wedug T.P. Wanga)
8_5 roz 9-11-02 15:30 Page 1164
1165
Osprzt elektrotechniczny najczciej jest wykonany z rnych materiaw polimerowych, czsto termo-
utwardzalnych, ale rwnie termoplastycznych, co zwykle daje bardzo szerokie moliwoci ksztatowania
elementw, przy bardzo duej powtarzalnoci i dokadnoci ksztatw, duych walorach estetycznych
oraz zrnicowanej kolorystyce, a take atwe poczenie z elementami z miedzi lub jej stopw wykorzysty-
wanych na elementy przewodzce prd elektryczny lub zestyki, najczciej rozczne. Takie zestawienie
materiaw umoliwia rwnie miniaturyzacj, a wielko wielu elementw po wykonaniu lub zmontowaniu nie
przekracza 10 mm.
1
2
5
6
7
8
9
10 11
12 13 14
15
3 4
1165
8_5 roz 9-11-02 15:30 Page 1165
1166 1166
1) Wkno arwki ze spiekanego wolframu,
mikroskop skaningowy elektronowy; 2) spiekane
wkno wolframowe, mikroskop skaningowy elek-
tronowy; 3) domeny magnetyczne w stopie Pr-Fe-
B magnetycznie twardym; magnetyzacja w pasz-
czynie zdjcia (rowo-fioletowe) lub prostopad-
ej w ziarnie z zielono-t serpentyn domen
magnetycznych, mikroskop si magnetycznych;
4) mapa gradientu si magnetycznych w ciekach
magnetycznych na twardym dysku, mikroskop si
magnetycznych; 5) struktura przekroju poprzecz-
nego drutu nadprzewodzcego z wknami
Nb
3
Sn, mikroskop skaningowy elektronowy;
6) struktura warstwowa ukadu scalonego, mikro-
skop skaningowy elektronowy; 7) relief powierz-
chni odwzorowujcy struktur dyslokacyjn mi-
dzy cienk warstw Si
x
Ge
1-x
a podoem Si, mikro-
skop si atomowych; 8) powierzchnia cienkiej
warstwy Al-0,5%Cu-1%Si o gruboci 1 m, nanie-
sionej metod PVD, mikroskop si atomowych
1 2 3
4 5
6 7 8
Materiay dla elektroniki i elektrotechniki
8_5 roz 9-11-02 15:30 Page 1166
8.5.3. Materiay dielektryczne
IZOLATORY
Izolatory nie przewodz prdu elektrycznego, gdy ich pasmo walencyjne jest
cakowicie zapenione elektronami a pasmo przewodnictwa jest zupenie puste
oraz pasma te przy odlegoci r
0
dzieli dua przerwa energetyczna. Do izolatorw
nale gwnie materiay ceramiczne, szko, materiay polimerowe oraz kompozy-
towe nie zawierajce metali, gwnie o wizaniu jonowym w temperaturze niszej
od umoliwiajcej przewodnictwo jonowe, kowalencyjnojonowe i zoone kowa-
lencyjnomidzyczsteczkowe.
W krysztaach jonowych przyoone pole elektryczne oddziauje na kady
z dwch typw jonw, ale jony poruszaj si jedynie przez zamian pozycji z wa-
kansami tego samego typu. W krysztale elektrycznie obojtnym liczby wakansw
kationowych i anionowych s jednakowe, ale w przypadku NaCl duo atwiej za-
chodzi wymiana midzy maym kationem a wakansem kationowym ni midzy
anionem a wakansem anionowym, std nonikami prdu elektrycznego w tym
przypadku s gwnie kationy. Celowe wprowadzenie zanieczyszcze (np. w posta-
ci tlenkw pierwiastkw alkalicznych dodanych do Al
2
O
3
) znacznie podwysza
przewodnictwo materiaw jonowych. Do struktury krysztaw jonowych podobna
jest struktura pasmowa typowych niepolarnych polimerw. W temperaturze poko-
jowej przewodnictwo jest uzalenione od ruchu jonw zanieczyszcze i jest bardzo
niskie w przypadku polietylenu i polistyrenu.
Wraz ze wzrostem temperatury gwatownie wzrasta ruchliwo jonw i odpo-
wiednio do tego zmienia si przewodnictwo elektryczne. Wpolipropylenie dodatko-
we noniki adunkw s wytwarzane przy wzrocie pola elektrycznego. Przewodnic-
two elektryczne wzrasta w tym przypadku liniowo wraz ze wzrostem natenia po-
la elektrycznego. Wpolu elektrycznym o wysokim nateniu kilku tysicy V/m, mo-
e nastpi przebicie w izolatorze, zwizane z przemieszczeniem si elektronw
z cakowicie zapenionego pasma walencyjnego do pustego pasma przewodnictwa.
OGLNA CHARAKTERYSTYKA MATERIAW DIELEKTRYCZNYCH
Materiay dielektryczne (izolatory) w danych warunkach termodynamicznych
(okrelonej temperaturze i cinieniu) maj przerw energetyczn wiksz od 3 eV,
staoprdow przewodno elektryczn w polach poniej 10
7
V/m mniejsz od
1 S oraz tangens kta strat tg (w zakresie czstoci od 50 do 10
6
Hz) mniejszy od
0,5. Dielektryki maj zdolno do gromadzenia adunku elektrycznego. Powszech-
nie znane jest prawo Coulomba, a staa materiaowa charakteryzujca orodek ze
wzgldu na oddziaywanie adunkw zwana jest przenikalnoci elektryczn (tabl.
8.117). Dielektryk umieszczony w jednorodnym polu elektrycznym powoduje
zmian gstoci linii si pola elektrycznego, zalen od jego przenikalnoci elek-
trycznej. Przykadem jednorodnego pola elektrycznego jest pole w kondensatorze
paskim, w ktrym pomidzy metalowymi okadkami jest umieszczony dielektryk.
Schematycznie kondensatory przedstawiono na rysunku 8.228.
Charakterystyczn wspln cech dielektrykw jest ich sabe przewodnictwo
elektryczne oraz zdolno do gromadzenia adunku elektrycznego, wynikajca
z polaryzacji dielektryka na dipole elektryczne pod wpywem zewntrznego pola
1167
8_5 roz 9-11-02 15:30 Page 1167
elektrycznego, albo innych czynnikw zewntrznych, np. naprenia mechanicz-
nego lub temperatury. Materiay niezawierajce trwaych dipoli elektrycznych
lecz indukowane w nich pod wpywem czynnikw zewntrznych nazywane s
dielektrykami, natomiast te, w ktrych wystpuj trwae dipole elektryczne s pa-
raelektrykami. Poniewa polaryzacja w obu tych rodzajach materiaw jest linio-
w funkcj natenia pola, std materiay te czsto wsplnie nosz nazw dielek-
trykw liniowych. Wmateriaach ferroelektrycznych dipole elektryczne s sponta-
nicznie uporzdkowane w obszarach makroskopowych, a polaryzacja ma ksztat
krzywej ptli histerezy.
1168
Tablica 8.117
Wartoci przenikalnoci elektrycznej wzgldnej
r
niektrych materiaw dielektrycznych
Dielektryki gazowe Dielektryki cieke Dielektryki stae
Powietrze 1,00059 Woda destylowana 81 Szelak 3,5
Tlen 1,000547 Alkohol metylowy 32 Wosk pszczeli 2,9
Wodr 1,00027 Alkohol etylowy 26 Ziemia sucha 26
Azot 1,000606 Benzen 2,3 Ziemia wilgotna 615
Hel 1,000068 Benzyna 5,7 Mika 7
Olej lniany 3,3 Kauczuk 2,5
Olej rycynowy 5 Bursztyn 2,9
Olej mineralny 2,4 Masy ceramiczne 40100
Olej syntetyczny 5 Papier suchy 23
Papier wilgotny 9
Rysunek 8.228
Przykady kondensatorw:
a) dyskowy,
b) wielopytkowy,
c) zwijakowy
8_5 roz 9-11-02 15:30 Page 1168
Parametr uporzdkowania dalekiego zasigu
S = (N
+
N
)/(N
+
+ N
), (8.49)
gdzie:
N
+
liczba dipoli elementarnych zorientowanych w wybranym kierunku dodat-
nim,
N
liczba dipoli zorientowanych w kierunku przeciwnym,

ma wartoci:
S = 0 w fazie paraelektrycznej,
S = +1 w fazie ferroelektrycznej (oznacza
to, e wszystkie dipole s zorientowane
w kierunku dodatnim),
S = 1, gdy wszystkie dipole s zoriento-
wane w kierunku ujemnym, oraz
S < 1 w przypadku niecakowitego upo-
rzdkowania.
Polaryzacja dielektrykw moe by (rys.
8.229):
elektronowa,
jonowa,
dipolowa, nazywana czsto polaryzacj
orientacji, oraz
przestrzenna, zwizana z gromadzeniem
si adunku elektrycznego na wadach
struktury.
Wykres cakowitej polaryzacji w funkcji
czstotliwoci zewntrznego pola elektrycz-
nego przedstawiony na rysunku 8.230 doty-
czy dielektryka, w ktrym wystpuj wszyst-
kie rodzaje polaryzacji.
Polaryzowalno dielektryka w polu
zmiennym zaley od zdolnoci dipoli do
przestawiania swych osi zgodnie z kierun-
kiem zmieniajcego si pola. Czas niezbdny
do tego, by ukad wrci do rwnowagi, zwa-
ny jest czasem relaksacji, a odwrotno cza-
su relaksacji nosi nazw czstotliwoci relak-
sacji. Czstotliwo relaksacji jest dla kade-
go z omwionych mechanizmw polaryzacji
inna. Straty elektryczne wywoane zmien-
nym polem elektrycznym charakteryzuje tg
(tangens kta strat ).
Przewodnictwo elektryczne dielektryka
jest zwizane z kilkoma rnymi mechani-
zmami transportu elektrycznego, przy czym
1169
Rysunek 8.229
Schematyczny obraz polaryzacji: a) elektronowej, b) jonowej,
c) dipolowej, d) przestrzennej, e) spontanicznej
8_5 roz 9-11-02 15:30 Page 1169
udzia w nim mog bra zarwno elektrony oraz dziury, jak i ujemne oraz dodat-
nio naadowane jony, a nawet due makroczsteczki. Dielektrykami s zarwno ga-
zy oraz ciecze, jak i ciaa stae, przy czym te ostatnie mog mie budow krysta-
liczn lub amorficzn. Najwiksz grup dielektrykw stanowi materiay stae.
Wybrane parametry waniejszych dielektrykw podano w tablicach 8.118 i 8.119.
MATERIAY ELEKTROIZOLACYJNE
Wikszo materiaw dielektrycznych jest jednoczenie materiaami elektro-
izolacyjnymi. Materiay te cechuj si niezbyt du rezystywnoci i wytrzymao-
ci elektryczn. Gdy pole elektryczne przyoone do izolatora przekracza warto
krytyczn, natenie prdu gwatownie wzrasta, a opr katastrofalnie maleje do
bardzo niskiej wartoci i nastpuje przebicie, ktre moe by:
samoistne,
termiczne,
elektrochemiczne,
przez wyadowania,
ciekowe.
Wytrzymaoci elektryczne rnych izolatorw na przebicie przedstawiono
w tablicy 8.120.
Materiay elektroizolacyjne dziel si na klasy ze wzgldu na odporno na
dziaanie temperatury (tabl. 8.121).
1170
Rysunek 8.230
Zaleno cakowitej polaryzacji dielektryka niejednorodnego od czstotliwoci
8_5 roz 9-11-02 15:30 Page 1170
Materiay elektroizolacyjne pochodzenia organicznego nale do klas Y, A, E,
a materiay nieorganiczne z lepiszczami organicznymi do trzech nastpnych B,
F, H. Do wyszych klas, oznaczonych liczbami, nale materiay nieorganiczne
jak mika, kwarc, szko, porcelana bez lepiszczy, oraz zwizki fluoroorganiczne,
tworzce wysze klasy oznaczane jako 200, 220, 250. Klasy ciepoodpornoci
1171
Tablica 8.118
Parametry waniejszych materiaw dielektrycznych
Nazwa dielektryka
Gsto,
g/cm
3
Rezystywno,
m
Wzgldna
przenikalno
elektryczna
r
Tangens kta
strat tg,
l10
4
Wytrzymao
na przebicie
K
p
, kV/mm
Maksymalna
temperatura pracy,
C
Parafina 0,9 10
12
10
17
2,2 4 1050 50
Preszpan 1,11,3 10
9
10
12
2,53,5 100300 1016 90
Guma 1,11,8 10
11
10
15
2,76 50 2035 70
Polietylen 0,910,97 10
13
10
16
2,3 25 1528 90
Polistyren 1,05 10
15
10
18
2,5 23 1655 6580
Polichlorek winylu 1,11,6 10
9
10
14
3,18,5 1001500 1035 5080
Politetrafluoroetylen 2,12,2 10
13
10
18
2,1 13 1560 280
Poli(metakrylan metylu) 1,2 10
10
10
13
34 2001000 20 80
Tekstolit 1,3 10
9
10
11
7 200800 28 120
Mika 2,73 10
10
10
15
59,3 2120 15200 500750
Szka alkaliczne 2,32,8 10
8
10
13
59 10120 1550 300
Szka kwarcowe 2,2 10
12
10
16
3,24,4 110 1240 600
Kwarc topiony 2,2 10
12
10
18
3,8 13 1240 1000
Porcelana elektrotechniczna 2,52,7 10
10
10
12
67 80120 2030 600
Ceramika rutylowa 3,5 10
9
10
10
1280 38 1020 1000
Tablica 8.119
Niektre wasnoci gazw elektroizolacyjnych (0,1 MPa, 0C)
Nazwa
Symbol
chemiczny
Masa
czsteczkowa
Gsto,
kg/m
3
Energia
jonizacji,
eV
Wytrzymao
elektryczna,
kV/mm
Temperatura
skraplania,
C
Hel He 4 0,17 24,6 0,37 269
Wodr H
2
2 0,09 15,8 1,5 243
Dwutlenek wgla CO
2
45 1,91 14,4 2,5 29
Powietrze 1,25 3,2 193
Azot N
2
28 1,21 15,7 3,3 196
Freon CF
2
Cl
2
121 5,33 18 8
Szeciofluorek siarki SF
6
146 6,08 15,919,3 8,9
8_5 roz 9-11-02 15:30 Page 1171
materiaw izolacyjnych stopniowane co 25C, wysze od 250 oznacza si kolejny-
mi symbolami liczbowymi.
Wedug funkcji materiay izolacyjne dzieli si na:
konstrukcyjne (porcelana, ywice lane, ywice termoutwardzalne, guma),
osonne (lakiery, oprzdy, papier),
wypeniajce (masy zalewowe, ywice lane, syciwa).
Wedug stanu skupienia oraz rodzaju materiau wyrnia si nastpujce mate-
riay elektroizolacyjne:
gazowe, w tym:
gazy naturalne (powietrze, wodr, azot, hel, dwutlenek wgla),
gazy syntetyczne (szeciofluorek siarki i freon
*)
),
cieke (oleje mineralne, syntetyczne i rolinne),
stae nieorganiczne, w tym:
naturalne (mika, azbest
*)
),
sztuczne (szka i ceramiki),
stae organiczne, w tym:
naturalne (asfalty, woski, parafiny, kauczuk, ywice),
syntetyczne (elastomery, plastomery, termoplasty, duroplasty),
stae tworzywa zoone i pprodukty (emalie, lakiery, ywice lane, laminaty,
kleje, tamy, koszulki, folie izolacyjne).
1172
Tablica 8.120
Wytrzymao rnych izolatorw na przebicie w temperaturze pokojowej
Izolator
Wytrzymao na
przebicie
1)
, kV/mm
Izolator
Wytrzymao na
przebicie
1)
, kV/mm
Izolator
Wytrzymao na
przebicie
1)
, kV/mm
LiF 310 NaBr 80 Mika 1000
NaF 240 KBr 70 Polimetakrylan metylu 1200
KF 190 KI 50 Polietylen 750
NaCl 160 Kwarc 600 Polistyren 700
KCl 100 Szko 700 Poliizobutylen 100
1)
Podane wartoci s danymi urednionymi pochodzcymi z rnych rde. Rzeczywista warto zaley od gruboci prbki,
szybkoci przykadania pola elektrycznego i geometrii prby.
Tablica 8.121
Klasy ciepoodpornoci izolacji
Klasa Y A E B F H 200 220 250
t, C 90 105 120 130 155 180 200 220 250
*)
Ze wzgldu na czynniki ekologiczne materiay te straciy na znaczeniu.
8_5 roz 9-11-02 15:30 Page 1172
FERROELEKTRYKI
Ferroelektrykami s materiay o bardzo duej przenikalnoci elektrycznej,
zwizanej z obecnoci domen spolaryzowanych spontanicznie. Uporzdkowanie
domen w zewntrznym polu elektrycznym wpywa na uzyskanie duej przenikal-
noci elektrycznej. Zmiana znaku zewntrznego pola elektrycznego wywouje hi-
sterez elektryczn, analogiczn do histerezy magnetycznej, wystpujcej w mate-
riaach ferromagnetycznych. Przenikalno elektryczna
r
ferroelektrykw zmie-
nia si nieliniowo wraz z temperatur, osigajc najwiksz warto, nawet wielu
tysicy, nieznacznie poniej temperatury Curie. Przenikalno elektryczna
zmniejsza si gwatownie powyej temperatury Curie (analogicznie jak w przy-
padku ferromagnetykw). Charakterystyczna temperaturowa zaleno polaryza-
cji spontanicznej, zwizana z zanikiem polaryzacji pochodzcej od przesunicia
jonw i elektronw w komrce elementarnej typu perowskitu, np. tytanianu baru,
jest przemian fazow I rodzaju przejcia ze stanu ferroelektrycznego do stanu pa-
raelektrycznego (rys. 8.231).
Wprzypadku siarczanu trjglicyny nastpuje przemiana fazowa II rodzaju, typu
porzdek nieporzdek zwizana z istnieniem w sieci krystalicznej elektrycz-
nych momentw dipolowych, odwracalnych przez zewntrzne pole elektryczne
(rys. 8.232). W fazie ferroelektrycznej rwnolege uporzdkowanie tych dipoli
w duej objtoci jest przyczyn polaryzacji spontanicznej krysztau, a powyej
temperatury Curie znika uporzdkowanie dipoli wraz z polaryzacj spontaniczn.
Przemiana fazowa II rodzaju w ferroelektrykach jest zwizana z bardzo silnymi od-
dziaywaniami midzy dipolami ferroelektrycznymi, ktrych orientacj mona
1173
Rysunek 8.231
Zaleno polaryzacji
spontanicznej tytanianu
baru i siarczanu trjglicyny
od temperatury
8_5 roz 9-11-02 15:31 Page 1173
zmienia za pomoc zewntrznego pola elek-
trycznego.
W krysztale ferroelektrycznym wystpuj
domeny ferroelektryczne, w ktrych dipole fer-
roelektryczne s zorientowane w tym samym
kierunku. Polaryzacja spontaniczna w ssied-
nich domenach ma tak sam warto, lecz r-
ni si zwrotem, przy kierunku polaryzacji po-
krywajcym si z kierunkiem odpowiedniej osi
polarnej. Dozwolone orientacje ciany domeno-
wej w krysztale s okrelone warunkami cigo-
ci skadowej polaryzacji (rys. 8.233). Kryszta
dzieli si na domeny tak, by ich energia we-
wntrzna, skadajca si z energii objtociowej
(tzn. elektrycznej i sprystej), energii depola-
ryzacji oraz energii cian domenowych miaa
warto minimaln. ciany domenowe w ferro-
elektrykach s cienkie w porwnaniu ze ciana-
mi domenowymi w ferromagnetykach i maj
grubo kilku staych sieciowych, np. w siarcza-
nie trjglicyny wynosi ok. 12 nm, podczas gdy
w ferromagnetykach grubo osiga kilkaset
staych.
Midzy ferroelektrykami i ferromagnetyka-
mi (porwnaj rozdz. 8.5.6) wystpuj analogie
przedstawione w tablicy 8.122.
Ferroelektryki mona podzieli na:
monokrystaliczne, a wrd nich sl Seignet-
tea, w ktrej po raz pierwszy zaobserwowa-
no wasnoci ferroelektryczne (std tradycyj-
na nazwa segnetoelektryki),
polikrystaliczne, najczciej ceramiczne,
wraz z tytanianami niektrych metali, zwa-
nymi perowskitami, z ktrych najwiksze
znaczenie ma tytanian baru (BaOTiO
2
),
o najwikszej przenikalnoci elektrycznej ok.
8000 w 120C, czyli nieco poniej tempera-
tury Curie.
Ferroelektryki znalazy zastosowanie w ma-
ych kondensatorach o duych pojemnociach,
stabilizatorach napicia i prdu, termometrach
pojemnociowych, urzdzeniach specjalnych
w technice impulsowej, miernikach natenia
pola elektrycznego.
Ferroelektryki, w ktrych polaryzacja spon-
taniczna nie jest parametrem uporzdkowania,
1174
Rysunek 8.233
Moliwe orientacje ciany domenowej a) w tytanianie baru,
b) w soli Seignettea (odksztacenie y
z
przesadnie powikszone)
Rysunek 8.232
Schemat ptli histerezy materiau ferroelektrycznego,
ukazujcy wpyw natenia pola elektrycznego na
polaryzacj oraz orientacj dipoli ferroelektrycznych
8_5 roz 9-11-02 15:31 Page 1174
nazwano niewaciwymi. Parametr uporzdkowania moe mie tak sam symetri
jak polaryzacja spontaniczna, tak jak w krysztaach KH
2
PO
4
, albo moe mie in-
ne wasnoci symetrii, np. w molibdenianie gadolinu Gd
2
(MoO
4
)
3
.
ANTYFERROELEKTRYKI I FERRIELEKTRYKI
Antyferroelektryki s krysztaami o dwch identycznych antyrwnolegych spo-
laryzowanych podsieciach o wypadkowej polaryzacji spontanicznej rwnej zeru.
Kryszta ferrielektryczny cechujcy si ma wypadkow polaryzacj sponta-
niczn ma dwie nieidentyczne antyrwnolegle spolaryzowane podsieci.
PIROELEKTRYKI I PIEZOELEKTRYKI
Materiay ferroelektryczne wykazuj wasnoci piroelektryczne, a w materia-
ach, ktre wykazuj takie wasnoci, z kolei wystpuj zjawiska piezoelektryczne.
Piroelektrykami s materiay, w ktrych jedna z ich powierzchni podczas ogrze-
wania uzyskuje adunek ujemny, a w trakcie ochadzania dodatni, gdy druga zacho-
wuje si odwrotnie, a warto adunku zaley od szybkoci zmian temperatury.
Przy ustalonej temperaturze, adunki na powierzchniach piroelektryka po jakim
czasie s neutralizowane przez adunki swobodne, a zmiana spontanicznej polary-
zacji elektrycznej zachodzi w wyniku nawet niewielkich zmian temperatury. Do
materiaw piroelektrycznych zalicza si m.in. turmalin. Piroelektryki stosowane
s np. w noktowizorach, a take w innych detektorach promieniowania cieplnego.
Piezoelektrykami s materiay dielektryczne, w ktrych pole elektryczne po-
wstaje pod wpywem wytworzonych w nich napre mechanicznych. Zniekszta-
cenie sieci krystalograficznej pod wpywem obcie zewntrznych powoduje po-
jawianie si adunkw elektrycznych na powierzchniach tych krysztaw. Wasno-
ci piezoelektryczne wykazuje wiele materiaw, w tym kwarc, topaz, turmalin,
blenda cynkowa, tytanian baru.
Przyoenie napicia elektrycznego do powierzchni krysztau wywouje napr-
enia mechaniczne w krysztale zwizane ze zmianami jego wymiarw, co nazywa-
ne jest odwrotnym efektem piezoelektrycznym.
1175
Tablica 8.122
Analogie midzy ferroelektrykami i ferromagnetykami
Ferroelektryki Ferromagnetyki
domeny elektryczne domeny magnetyczne
temperatura Curie temperatura Curie
dua przenikalno elektryczna dua przenikalno magnetyczna
zaleno
r
(E) zaleno
r
(H)
histereza elektryczna histereza magnetyczna
elektrostrykcja magnetostrykcja
antyferroelektryki antyferromagnetyki
ferrielektryki ferrimagnetyki
elektrety magnesy trwae
8_5 roz 9-11-02 15:31 Page 1175
Wszystkie materiay piroelektryczne s jednoczenie piezoelektrykami, wobec
czego zmiany ich temperatury wywouj ich odksztacenie, powodujce wtrne zja-
wisko piroelektryczne, w odrnieniu od pierwotnego, ktre zachodzi w krysztale
nieulegajcym odksztaceniu.
Materiay piezoelektryczne s stosowane w przetwornikach elektroakustycz-
nych, rezonatorach, filtrach, modulatorach i stabilizatorach czstotliwoci oraz od-
biornikach i nadajnikach ultradwikowych.
ELEKTRETY
Elektretami s dielektryki, ktre przez dugi czas zachowuj stan spolaryzowa-
nia, wytwarzajc wok siebie pole elektryczne, a zatem mona je uwaa za elek-
trostatyczne odpowiedniki magnesw trwaych. Elektrety s wytwarzane z dielek-
trykw nieorganicznych takich jak siarka, selen, miki, tytaniany metali alkalicz-
nych, steatyt, szko borowe lub organicznych, do ktrych zaliczaj si wosk, para-
fina, naftalen, cerezyna, ebonit i nylon.
Przez polaryzowanie dielektrykw w silnym zewntrznym polu elektrycznym
i w podwyszonej temperaturze, nawietlanie w silnym polu elektrycznym wiatem
widzialnym, promieniowanie nadfioletowe lub rentgenowskie albo promieniowanie
jonizujce, uzyskuje si odpowiednio termoelektrety (rys. 8.234a), fotoelektrety
(rys. 8.234b) albo radioelektrety. W wymuszonych warunkach nastpuje obrt di-
poli molekularnych i nastpnie zamroenie uporzdkowania dipoli elektrycznych.
Elektrety mog by rwnie wytworzone z cienkich folii polimerowych, przez
implantowanie adunku o duej gstoci z zewntrznych rde, np. przez bombar-
dowanie wizk elektronw lub przez wyadowanie koronowe (rys. 8.235).
1176
Rysunek 8.234
Schemat ukadu do wytwarzania a) termoelektretw, b) fotoelektretw
8_5 roz 9-11-02 15:03 Page 1176
Elektrety s stosowane w przetwornikach elektroakustycznych, tj. mikrofonach
i gonikach (rys. 8.236), filtrach elektrostatycznych, przetwornikach elektrome-
chanicznych, kserografii.
1177
Rysunek 8.235
Sposoby wytwarzania
elektretw foliowych
a) adowanie elektronami,
b) metoda wyadowania
koronowego,
c) metoda przebiciowa,
d) metoda cieczowa
Rysunek 8.236
Schemat budowy
a) mikrofonu i
b) gonika w asymetrycznym
ukadzie przeciwsobnym
8_5 roz 9-11-02 15:03 Page 1177
1178 1178
24 25
27
19 18
20
26
21
23
22
8_5 roz 9-11-02 15:03 Page 1178
1179
1179
Najszybszy naddwikowy samolot pasaerski Concorde (18) (19), w subie Air France i British Airways, ktry
po gronej katastrofie na lotnisku Charlesa de Gaullea we Francji powrci do regularnych lotw, samolot
zwiadowczy NASA (20), wojskowy P-3 Orion firmy Lockheed (21) rwnie wykonane s w duej mierze
z materiaw kompozytowych. Wielkie samoloty transportowe znalazy zupenie nowe zastosowanie jako
rodki transportu technologicznego, jak I-76 TD (22), doskonale znany mieszkacom Gliwic i okolicy, gdy
codziennie okoo godziny 21:30 z ogromnym hukiem przelatuje nad miastem, lecc do Hiszpanii, gdzie wiezie
wyprodukowane na lsku silniki samochodowe Isuzu, montowane nastpnie w hiszpaskich SEAT-ach,
wracajc nastpnego dnia we wczesnych godzinach porannych, by wieczorem znw powtrzy swj lot.
Najwikszy samolot transportowy wiata do 2001 roku zosta wyprodukowany przez kompani Airbus
Industries w 6 egzemplarzach, jako Airbus A300-600ST, uzyskujc przydomek rosyjskiego wieloryba Beluga.
Ten kolos o masie 86,5 t, a po zatankowaniu i penym zaadowaniu - 155 t, ma przestrze bagaow w ksztacie
cylindra o pojemnoci 1400 m
3
i suy do przewozu elementw do produkcji innych samolotw midzy firmami
Airbusa w wielkiej Brytanii, Hiszpanii, Francji i w Niemczech. Ma dugo 56,2 m, rozpito skrzyde 44,8 m,
i wysoko 17,2 m, a w zalenoci od stopnia zaadowania ma zasig od 16504600 km. W samolotach
wojskowych, zarwno szturmowych jak i bombowych, w najwikszym stopniu wykorzystywane s materiay
kompozytowe (24,25 - wiropat V-22 Osprey, 26 - Harrier GR Mk7 jedyny samolot odrzutowy pionowego startu,
27, 28 - Boeing / Mc Donnel Douglas F/A - 18 E/F, 29 - woski AM-X pobierajcy paliwo sond na kocu
mikkiego przewodu doczonego do ramienia latajcej cysterny Boeing CK-135 Stratotanker, 30 - Sea Harrier
F/A.2, 31 - Eurofighter 2000, 32 - F-16C, 33 - Rafale 4, 34 - JAS 39 Grippen, 35 - rosyjski S 37, jedyny samolot
szturmowy o ujemnym kcie natarcia skrzyde). W najwikszym stopniu materiay kompozytowe wykorzystano
w bombowcu amerykaskim B-2 (36) i dodatkowo pokryto go odpowiednimi farbami, tak e sta si zupenie
niewykrywalny dla radaru, std nic dziwnego, e zyska przydomek duch.
29
28
36
32
30
31
35
33
34
8_5 roz 9-11-02 15:03 Page 1179
8.5.4. Materiay pprzewodnikowe
PPRZEWODNIKI
W pprzewodnikach przerwa energetyczna midzy cakowicie zapenionym
elektronami pasmem walencyjnym a pustym pasmem przewodnictwa jest maa.
Wpprzewodniku waciwym (samoistnym), ktrym jest m.in. grafit, I strefa Bril-
louina jest wypeniona cakowicie elektronami, ale przerwa energetyczna midzy
strefami jest maa.
Podwyszenie temperatury wpywa na wzbudzenie do strefy II coraz wikszej
liczby elektronw o energiach bliskich powierzchni Fermiego, speniajcych rol
elektronw przewodnictwa (rys. 8.237). Wzrost przewodnictwa ze wzrostem tem-
peratury jest typowy dla pprzewodnikw. W pprzewodnikach domieszkowa-
nych, takich jak german i krzem, zawdziczajcych przewodnictwo wpywowi do-
mieszek, I strefa jest cakowicie wypeniona i jest oddzielona od II strefy przerw
energetyczn wiksz ni w przypadku pprzewodnikw waciwych. W zaleno-
ci od rodzaju domieszek pprzewodniki dziel si na dwa typy:
n (negatywowy lub donorowy) i
p (pozytywowy lub akceptorowy).
W pprzewodnikach typu n, do ktrych nale pierwiastki czterowartociowe
takie, jak Si, Ge oraz fulleren C
60
i diament o wizaniu kowalencyjnym tetraedrycz-
nym, elektrony z poziomw energetycznych domieszek zlokalizowane w przerwie
energetycznej midzy strefami, pod wpywem temperatury zostaj wzbudzone do
pustych poziomw II strefy, speniajc w nich rol elektronw przewodnictwa. Po-
ziomy ns i np przy odlegoci r
0
tworz pasma zawierajce po cztery elektrony,
z przerw energetyczn wystpujc midzy nimi (rys. 8.238).
1180
Rysunek 8.237
Schemat pasm
energetycznych
w pprzewodnikach
domieszkowanych
(np. w czystym krzemie)
8_5 roz 9-11-02 15:03 Page 1180
Wprowadzone do krzemu lub germanu atomy pierwiastkw piciowartocio-
wych z grupy V A, np. P lub As, lub o wikszej liczbie elektronw walencyjnych,
wi si z atomami Si lub Ge tylko czterema elektronami. Takie pierwiastki nazy-
wa si donorami, gdy wprowadzaj do pasma przewodnictwa pprzewodnika po-
zostae nadmiarowe elektrony, wykazujc przewodnictwo elektronowe (rys. 8.239).
Pod wpywem przyoonego pola elektrycznego elektrony przewodnictwa prze-
mieszczaj si wywoujc przepyw prdu, a uwalnianiu elektronw sprzyja wzrost
temperatury, przy czym przewodnictwo ronie ze zwikszaniem stenia atomw
domieszek.
Wpprzewodnikach typu p nastpuje termiczne wzbudzenie elektronw z naj-
wyszych stanw I strefy do stanw energetycznych domieszek zlokalizowanych
w przerwie energetycznej midzy strefami, w wyniku czego w I strefie wystpuj
stany energetyczne nieobsadzone, zwane dziurami i nastpuje przesunicie si sfe-
ry Fermiego pod wpywem przyoonego pola elektrycznego, a zatem przepywa
prd elektryczny (rys. 8.240). Atomy pierwiastkw trjwartociowych z grupy
III A, np. B lub Al, lub o mniejszej liczbie elektronw walencyjnych, zwanych ak-
ceptorami, wprowadzaj dziury do pasma walencyjnego (rys. 8.241), w wyniku cze-
go elektrony z tego pasma s wzbudzane do stanu akceptorowego (rys. 8.242)
o energii wyszej od grnej granicy pasma walencyjnego. Przewodnictwo dziurowe
take ronie wraz ze wzrostem temperatury i stenia atomw domieszkowych.
1181
Rysunek 8.238
Schemat rozszczepionych pasm energetycznych ns i np w funkcji odlegoci midzyatomowej w pprzewodni-
kach C (diament), Si i Ge; 2, 4, 6 liczba elektronw, E
g
przerwa energetyczna, r
0
odlego rwnowagowa
8_5 roz 9-11-02 15:03 Page 1181
1182
Rysunek 8.240
Energia jonizacji (w eV) rnych pierwiastkw domieszkowych w krzemie
Rysunek 8.239
Schemat pasm energetycznych w pprzewodnikach donorowych typu n
8_5 roz 9-11-02 15:03 Page 1182
1183
a)
b) b)
Rysunek 8.241
Schemat pprzewodnikw domieszkowych krzemu:
a) typu n, zawierajcy atomy piciowartociowego fosforu;
b) typu p, zawierajcy atomy trjwartociowego boru
8_5 roz 9-11-02 15:03 Page 1183
ZWIZKI PPRZEWODNIKOWE
Zastosowania w licznych urzdzeniach elektronicznych zyskay zwizki p-
przewodnikowe. Najwaniejsze wrd nich s zwizki pierwiastkw III i V oraz II
i VI grup ukadu okresowego (rys. 8.243).
W tablicy 8.123 podano niektre wasnoci wybranych materiaw pprze-
wodnikowych.
1184
Rysunek 8.242
Schemat pasm
energetycznych
w pprzewodnikach
akceptorowych
typu p
Rysunek 8.243
Fragment ukadu okresowego zawierajcego pierwiastki III i V oraz II i VI grup,
tworzce zwizki pprzewodnikowe typu MX
8_5 roz 9-11-02 15:03 Page 1184
Niektre zwizki pierwiastkw IV i VI grup ukadu okresowego wykazuj rw-
nie wasnoci pprzewodnikowe, lecz wikszo z nich ma ma przerw ener-
getyczn, co ogranicza ich zastosowanie wycznie do detektorw podczerwieni
i laserw.
ZWIZKI PPRZEWODNIKOWE PIERWIASTKW III I V GRUP
Pierwiastki grupy III A (metale) oraz V A z pominiciem Ta i Bi tworz zwiz-
ki pprzewodnikowe, z ktrych 6 najwaniejszych przedstawiono w tablicy 8.124
w zielonym polu.
Nie wszystkie z podanych zwizkw s pprzewodnikami. Zwizki boru i azo-
tu zostay podane ze wzgldu na kompletno, chocia ostatnio duego znaczenia
nabiera azotek galu GaN. Zwizki aluminium s niestabilne i zwykle ulegaj
1185
Tablica 8.123
Wasnoci elektryczne wybranych materiaw pprzewodnikowych w temperaturze pokojowej
(wedug W.R. Runyuna i S.B. Watelskiego)
Grupa Materia
Przerwa
energetyczna E
g
,
eV
Ruchliwo
elektronw
n
,
m
2
/(Vs)
Ruchliwo
dziur
p
,
m
2
/(Vs)
Parametr sieci,
nm
Gsto
nonikw n
I
,
1/m
3
IV A
Si 1,1 0,135 0,048 0,54307 1,510
16
Ge 0,67 0,39 0,19 0,5257 2,410
19
III AV A
GaP 2,25 0,03 0,015 0,545
GaAs 1,47 0,72 0,02 0,5653 1,410
12
GaSb 0,68 0,5 0,1 0,6096
InP 1,27 0,46 0,01 0,5869
InAs 0,36 3,3 0,045 0,6058
InSb 0,17 8 0,045 0,6479 1,3510
22
II AVI A
ZnSe 2,67 0,053 0,002 0,5669
ZnTe 2,26 0,053 0,09 0,6104
CdSe 2,59 0,034 0,002 0,582
CdTe 1,5 0,07 0,007 0,6481
Tablica 8.124
Zwizki pprzewodnikowe pierwiastkw III i V grup
Grupa V A
Grupa III A

N P As Sb
B BN BP BAs BSb
Al AlN AlP AlAs AlSb
Ga GaN GaP GaAs GaSb
In InN InP InAs InSb
8_5 roz 9-11-02 15:03 Page 1185
rozpadowi z czasem. Wikszo zwizkw pprzewodnikowych tworzonych przez
pierwiastki III i V grup ma struktur krystaliczn blendy cynkowej ZnS. Osiem
elektronw walencyjnych jest podzielonych midzy pary najbliszych atomw, wo-
bec czego rednio na kady atom przypadaj 4 elektrony. Sugeruje to, e wizania
midzy atomami maj charakter kowalencyjny, wobec czego wasnoci tych zwiz-
kw s podobne do odpowiadajcych pierwiastkom IV grupy. Poniewa pierwiast-
ki III grupy s bardziej elektrododatnie, a V grupy bardziej elektroujemne ni pier-
wiastki grupy IV, wizania midzyatomowe w zwizkach midzy pierwiastkami III
i V grup maj czciowo jonowy charakter. Siy kohezji midzy atomami s zatem
zwizane z wizaniem kowalencyjnym, a take z dodatkowym wkadem pochodz-
cym od wizania jonowego (rys. 8.244) i s sumarycznie wiksze ni wystpujce
w pierwiastkach IV grupy, typowych pprzewodnikach. Kady z tych zwizkw
ma wysz temperatur topnienia oraz wiksz przerw energetyczn w porwna-
niu z pierwiastkami IV grupy, o tym samym parametrze sieci, liczbie atomw oraz
gstoci, jak np. InSb i Sn.
Przewaajcy charakter wizania kowalencyjnego wskazuje na podobiestwo
zwizkw pprzewodnikowych pierwiastkw III i V grup z pprzewodnikowymi
pierwiastkami II i VI grup. W tablicy 8.125 przedstawiono przyporzdkowanie
1186
Rysunek 8.244
Zmiany wskanika gstoci stanw powierzchniowych w przerwie energetycznej w zalenoci od rnicy
ujemnego potencjau elektrochemicznego midzy kationami i anionami
(wedug S. Kurtina, T.C. McGilla i C.A. Meada)
8_5 roz 9-11-02 15:03 Page 1186
izoelektronicznych zwizkw pierwiastkw III i V grup do pprzewodnikw gru-
py IV. rednia cakowita liczba elektronw walencyjnych oraz rdzenia przypada-
jca na atom w danym wierszu jest prawie taka sama, czym uzasadniony jest ter-
min izoelektroniczny.
Pewne wasnoci materiaowe zmniejszaj si stopniowo w miar przesuwania
si z jednego do drugiego koca w kierunku poziomym i pionowym.
Energia wizania i energia przerwy zmniejszaj si w kierunku pionowym i ze
zwikszeniem liczby atomowej. Watomach o wikszej liczbie elektronw, elektro-
ny rdzenia odpychaj si ze zwikszon si. Wpywa to na mniejsz kohezj ato-
mw i rozlunienie wizi elektronw walencyjnych. Zmniejszenie energii wizania
wpywa na poszerzenie odpowiednich pasm energetycznych oraz zawenie prze-
rwy energetycznej.
Zarwno energia wizania jak i przerwa energetyczna zwikszaj si w kierun-
ku poziomym od pierwiastkw do zwizkw pprzewodnikowych. Wpywa to na
zwikszenie kohezji wraz ze zwikszeniem udziau wizania jonowego.
Zwizki pprzewodnikowe pierwiastkw III i V grup maj generalny wzr
A
III
B
V
. Kilka z nich ma identyczn struktur krystalograficzn i zbliony parametr
sieci. Ze wzgldu na izomorficzno i pen wzajemn rozpuszczalno tych
zwizkw w stanie staym moliwe jest tworzenie si zwizkw A
x
III
B
III
1x
C
V
oraz
A
III
B
y
V
C
V
1y
gdzie x oraz y zmieniaj si odpowiednio w sposb cigy od 0 do 1.
Wasnoci tych zwizkw zmieniaj si w sposb cigy wraz z ich skadem che-
micznym. Przykadami takich zwizkw mog by Al
x
Ga
1x
As oraz GaP
y
A
1y
.
Techniczne znaczenie pprzewodnikowych zwizkw pierwiastkw III
i V grup zwizane jest z rozszerzeniem moliwoci wyboru szerokoci przerwy
energetycznej w stosunku do pierwiastkw pprzewodnikowych. Niektre z tych
zwizkw maj przerw energetyczn odpowiadajc promieniowaniu wietlnemu
i znajduj zastosowanie na diody elektroluminescencyjne LED (lightemitting dio-
de) zwane rwnie diodami wieccymi, emitujcymi strumie fotonw w wyniku
zamiany energii elektrycznej na energi promieniowania wietlnego. Inne, jak InSb
i InAs, s stosowane w urzdzeniach galwanomagnetycznych.
1187
Tablica 8.125
Zmiany wasnoci izoelektronicznych zwizkw pierwiastkw III i V grup oraz pprzewodnikw grupy IV
(wedug M.S. Tyagi)
Pprzewodniki grupy IV Zwizki pprzewodnikowe pierwiastkw III i V grup
C BN
SiC BP AlN
Si BAs AlP GaN
SiGe BSb AlAs GaP InN
Ge AlSb GaAs InP
GeSn GaSb InAs
Sn InSb
energia wizania
przerwa energetyczna
8_5 roz 9-11-02 15:03 Page 1187
ZWIZKI PPRZEWODNIKOWE PIERWIASTKW II I VI GRUP
Pierwiastki grupy II B (metale) oraz VI A tworz zwizki pprzewodnikowe,
z ktrych 6 najwaniejszych przedstawiono w tablicy 8.126 w zielonym polu.
Spord tlenkw ZnO znalaz zastosowanie w elektrofotografii, jako materia
wiatoczuy oraz jako skadnik farb i lakierw. Wasnoci pprzewodzce CdO
i HgO s mao znane. Pozostae trzy zbiory zwizkw tworzonych przez pierwiast-
ki VI grupy s zwane chalkogenkami. Chalkogenki rtci HgSe i HgTe s pmeta-
lami, natomiast HgS jest pprzewodnikiem.
Struktura krystaliczna tych zwizkw jest dosy zoona. CdS i CdSe krystali-
zuje w sieci heksagonalnej zwartej typu wurcytu, ZnTe i CdTe w sieci blendy cyn-
kowej ZnS, gdy ZnS oraz ZnSe mog wystpowa w obu tych odmianach alotro-
powych. Wizania w tych zwizkach s mieszanin wiza kowalencyjnych i jono-
wych. Dzieje si tak, pomimo e rednia liczba elektronw na atom wynosi jeszcze
4, lecz atomy pierwiastkw VI grupy s znacznie bardziej elektroujemne ni atomy
pierwiastkw grupy II, co sprzyja jonizacji. Charakter jonowy zmienia si znacznie
w caym zakresie i zwiksza si wraz ze zmniejszaniem si wielkoci atomu. O ile
w ZnS niemal cakowicie dominuj wizania jonowe, o tyle wizania s niemal ca-
kowicie kowalencyjne w HgTe. Jonowy charakter wpywa na dosy mocn wi
elektronw walencyjnych z sieci atomw. Std przerwa energetyczna w tych
zwizkach jest wiksza ni w zwizkach pprzewodnikowych z wizaniami kowa-
lencyjnymi o porwnywalnej masie atomowej, chocia ich twardo nie jest wyso-
ka w porwnaniu ze zwizkami pprzewodnikowymi z wizaniami kowalencyjny-
mi. Poniewa przerwa energetyczna w tych pprzewodnikach jest dua, materiay
s uywane jako potencjalne rda urzdze elektroluminescencyjnych.
Mog rwnie tworzy si liczne zwizki pprzewodnikowe potrjne o wzorze:
A
II
B
x
VI
C
VI
1x
, (8.50)
gdzie x zmienia si od 0 do 1, do ktrych naley np. ZnS
x
Se
1x
, a ktrych wasno-
ci zmieniaj si w sposb cigy w zalenoci od udziau x.
PPRZEWODNIKI O WSKIEJ PRZERWIE ENERGETYCZNEJ
Inn klas stanowi zwizki pprzewodnikowe pierwiastkw grup IV i VI
o wskiej przerwie energetycznej, stosowane w detektorach podczerwieni oraz
rdach promieniowania. Cztery z tych zwizkw, tj. PbS, PbSe, PbTe i SnTe, kry-
stalizuj w sieci regularnej typu NaCl, o wizaniach jonowych z bardzo niewielkim
1188
Tablica 8.126
Zwizki pprzewodnikowe pierwiastkw II i VI grup
Grupa II B

Grupa VI A
O S Se Te
Zn ZnO ZnS ZnSe ZnTe
Cd CdO CdS CdSe CdTe
Hg HgO HgS HgSe HgTe
8_5 roz 9-11-02 15:03 Page 1188
udziaem wiza kowalencyjnych. Z wyjtkiem SnTe, zwizki te maj wsk prze-
rw energetyczn i nisk efektywn mas nonikw. Monokrysztay zwizkw
pierwiastkw IV i VI grup i ich stopy wykazuj liczne wady, w tym pustki, wtrce-
nia, dyslokacje i wakanse. Monokrysztay o wysokiej jakoci wymagaj specjal-
nych procesw i s trudne do uzyskania.
INNE ZWIZKI PPRZEWODNIKOWE
Wystpuj rwnie inne zwizki wykazujce wasnoci pprzewodnikowe. Na-
le do nich liczne proste tlenki metali (jak MgO i Cu
2
O), wikszo tlenkw me-
tali przejciowych (jak TiO
2
, V
2
O
3
, Fe
2
O
3
i NiO), a take kilka innych tlenkw
o generalnym wzorze AB
2
O
4
, gdzie A odpowiada pierwiastkom II grupy, a B jest
jednym z metali przejciowych, do ktrych nale m.in. MgFe
2
O
4
i ZnFe
2
O
4
. Nie-
ktre z tych zwizkw znalazy zastosowanie w urzdzeniach elektronicznych, ta-
kich jak termistory, cz natomiast nie jest stosowana praktycznie.
PPRZEWODNIKI AMORFICZNE
Pprzewodniki amorficzne stosowane s gwnie w fotowoltaice do produkcji
baterii sonecznych. W tablicy 8.127 podano niektre z tych materiaw. Przyka-
dowo krzem amorficzny uzyskuje si przez rozkad silanu SiH
4
. Tablica zawiera
take chalkogeny (S, Se i Te) wraz z ich zwizkami. Amorficzny selen odgrywa
gwn rol w procesie kserograficznym jako pokrycie fotoprzewodzce, ktre po-
zwala ksztatowa obraz prdowy.
ZCZA np
Pprzewodniki znalazy zastosowanie gwnie w elektronice w postaci zcz
typu np jako diody pprzewodnikowe oraz npn i pnp jako tranzystory. P-
przewodniki mog by ponadto stosowane w termistorach, warystorach, hallotro-
nach, gaussotronach, dynistorach, diakach, tyrystorach, triakach oraz licznych
elementach i podzespoach optoelektronicznych. W wyniku poczenia pprze-
wodnikw typu n i p powstaje zcze np. Utworzenie par wicych w przypad-
ku atomw akceptorw (np. Al) jest zwizane z doczeniem dodatkowych elek-
tronw i powstawaniem jonw ujemnych, a w przypadku atomw donorw (np.
As) z uwalnianiem elektronw i tworzeniem si jonw dodatnich. W wyniku dy-
fuzji wystpuje wic przepyw czci dziur i elektronw przez zcze do osigni-
cia stanu rwnowagi w jego pobliu (rys. 8.245). W ten sposb powstaj bariery
1189
Tablica 8.127
Przykady pprzewodnikw amorficznych (wedug J.F. Shackelforda)
Grupa Pprzewodniki Grupa Pprzewodniki
IV A
Si
IIIV GaAs
Ge
VI A
S
IVVI
GeSe
GeTe Se
Te VVI As
2
Se
3
8_5 roz 9-11-02 15:03 Page 1189
przeciwdziaajce dalszej dyfuzji po lewej stronie dla elektronw, a po prawej
dla dziur. Podczenie pola elektrycznego do zcz pn powoduje uzyskanie do-
datkowej prdkoci w kierunku pola elektrycznego zarwno przez dziury, jak
i przez elektrony i ich przemieszczanie si w przeciwnych kierunkach (rys. 8.246).
Przyoone pole elektryczne wpywa na zmian wartoci bariery potencjau.
1190
Rysunek 8.245
Zcze pprzewodnikowe
pn: a) rozkad adunkw
w pobliu zcza w stanie
obojtnym, b) wypadkowy
adunek elektrostatyczny
Rysunek 8.246
Rozkad elektronw i dziur
w pobliu zcza pn po
polaryzacji w kierunku:
a) przewodzenia,
b) zaporowym
8_5 roz 9-11-02 15:03 Page 1190
Przyoenie bieguna dodatniego pola elektrycznego do czci n i ujemnego do
czci p, wpywa na zwikszenie bariery i zablokowanie przepywu prdu elek-
trycznego. Odwrotna biegunowo wpywa na obnienie bariery potencjau
i zwikszenie przepywu prdu elektrycznego (rys. 8.247). Zcze pn moe za-
tem by prostownikiem prdu zmiennego (diod).
TRANZYSTOR I UKAD SCALONY
Tranzystor
*)
jest jednym z najwaniejszych elementw skadowych ukadu sca-
lonego
**)
stanowicego gwne urzdzenie wspczesnej elektroniki. Ukadem sca-
lonym jest mikrominiaturowy ukad elektroniczny, w ktrym wszystkie lub cz
elementw wraz z poczeniami jest wykonana nierozcznie w jednym cyklu tech-
nologicznym wewntrz lub na wsplnym podou, najczciej pprzewodniku,
ktrym bardzo czsto jest krzem monokrystaliczny.
Pprzewodnikowy ukad scalony nazywany jest monolitycznym. Mikropytka
krzemowa z wytworzonymi elementami pojedynczego ukadu jest nazywana chi-
pem lub struktur ukadu scalonego
***)
, montowan nierozcznie w zunifikowa-
nej osonie hermetycznej polimerowej, ceramicznej, a niekiedy metalowej, w celu
1191
*)
Nazwa pochodzi od sw TRANSfer resISTOR, co oznacza element transformujcy rezystan-
cj. Tranzystor wynaleli W.B. Shockley, J. Bardeen i W.H. Brattain z Lucent Technologies
Bell Labs w roku 1947, za co w roku 1956 uzyskali nagrod Nobla w dziedzinie fizyki.
**)
W roku 2000 nagrod Nobla w dziedzinie fizyki, za wkad w wynalezienie ukadw scalo-
nych otrzyma J.S. Kilby.
***)
Aby nie pomyli ze struktur materiaograficzn dalej stosowane jest pojcie chip.
Rysunek 8.247
Charakterystyka nate-
nianapicia zcza
pn dla polaryzacji
w kierunku przewodzenia
oraz zaporowym
8_5 roz 9-11-02 15:03 Page 1191
trwaej ochrony przed uszkodzeniami mechanicznymi i oddziaywaniem rodowi-
ska (wyjtek np. w zegarkach elektronicznych, gdzie chipy nie maj osony).
Wyrni mona dwa gwne typy tranzystorw:
bipolarny (BJT bipolar junction transistor),
polowy (FET fieldeffect transistor).
TRANZYSTOR BIPOLARNY
Tranzystor bipolarny warstwowy zoony jest z dwch zczy pn wytworzo-
nych blisko siebie w jednym monokrysztale pprzewodnika, najczciej krzemu,
a dawniej take germanu. Podstawow cech tranzystorw bipolarnych zarwno
indywidualnych (dyskretnych) jak i w ukadach scalonych o strukturze npn jak
i pnp jest istotna rola nonikw obu znakw, tj. dziur i elektronw. Na rysunkach
8.248 i 8.249 przedstawiono struktur tranzystorw bipolarnych warstwowych.
Spord kilku funkcji jakie spenia tranzystor w ukadach elektronicznych najwa-
niejsza dotyczy wzmacniania sygnaw.
Funkcja ta wynika z wzajemnego oddziaywania dwch zczy pn o wsplnej
dla nich bazie B z wbudowanym polem elektrycznym, spowodowanym nierwno-
miernym rozkadem stenia domieszek w tej warstwie. Stenie domieszki akcep-
torowej w bazie B zwiksza si w kierunku od kolektora C do emitera E, a zatem
odpowiednio zmienia si rozkad stenia dziur spowodowanych przez t domiesz-
k. Gradient stenia dziur wymusza ich dyfuzj, w wyniku czego przy emiterze
E wystpuje nieskompensowany adunek ujemny jonw domieszki akceptorowej,
natomiast przy kolektorze C nieskompen-
sowany adunek dodatni dziur, czemu towa-
rzyszy pole elektryczne przeciwdziaajce
dalszej dyfuzji dziur. Tranzystor dziaa jako
wzmacniacz w wyniku odpowiedniej polary-
zacji jego zczy, zcza EB w kierunku
przewodzenia, natomiast zcza CB w kie-
runku zaporowym. Wwyniku tego z emitera
E do bazy B s wprowadzane elektrony, prze-
pywajce nastpnie w wyniku oddziaywa-
nia wbudowanego pola elektrycznego w stro-
n kolektora C (gdyby nie byo wbudowane-
go pola elektrycznego przepyw elektronw
nastpowaby wycznie w wyniku dyfuzji
i byby znacznie wolniejszy). W pobliu ko-
lektora C w strefie zaporowej zcza BC, sil-
ne pole elektryczne wymusza przepyw tych
elektronw do kolektora C. Strumie elektro-
nw przepywajcych z emitera E do bazy
B wywouje prd emitera w obwodzie wej-
ciowym, natomiast strumie elektronw
przepywajcych do kolektora C tworzy prd
kolektora w obwodzie wyjciowym. Prd ko-
lektora jest zaleny wycznie od napicia
1192
Rysunek 8.248
Uproszczone przekroje struktur tranzystorw bipolarnych typu:
a) npn, b) pnp, c) i d) odpowiednio ich symbole
elektryczne
8_5 roz 9-11-02 15:03 Page 1192
midzy emiterem E i baz B. Pomimo braku wzmocnienia prdu, tranzystor
wzmacnia moc sygnau, w wyniku transformacji maej rezystancji wejciowej na
du rezystancj wyjciow. Rozpyw prdw w tranzystorze przedstawiono na ry-
sunku 8.250.
Prd bazy B wynika z czterech strumieni dziur stanowicych noniki wikszo-
ciowe w bazie B, zwizanych z czterema zjawiskami:
rekombinacj elektronw z dziurami w bazie B,
rekombinacj elektronw z dziurami w warstwie zaporowej zcza EB,
przepywem dziur z bazy B do emitera E,
generacj par elektrondziura w warstwie zaporowej zcza CB, w wyniku cze-
go pojawia si prd zerowy I
CB0
w obwodzie kolektora C.
1193
n
n
n n
Rysunek 8.249
Struktura tranzystora
bipolarnego monolitycznego
(rysunek wedug
J.D. Meindla)
Rysunek 8.250
Schemat rozpywu prdw
w tranzystorze (rysunek
wedug R.J. Smitha)
8_5 roz 9-11-02 15:03 Page 1193
Zakresy pracy tranzystora bipolarnego w zalenoci od polaryzacji zczy
EB oraz BC przedstawiono schematycznie na rysunku 8.251 oraz w tablicy
8.128.
TRANZYSTOR POLOWY
Tranzystory polowe (FET) oprcz bipolarnych stanowi rwnie wan klas
elementw czynnych, stosowanych w elektronice. Sterowanie prdu przepywajce-
go przez tranzystor nastpuje w wyniku oddziaywania pola elektrycznego na p-
przewodnik o duej rezystancji wejciowej. Tranzystory te w odrnieniu od bipo-
larnych s unipolarnymi, gdy w opisie ich dziaania wystarczajce jest uwzgld-
nienie nonikw wikszociowych tylko jednego rodzaju, tj. elektronw lub dziur
w zalenoci od typu tranzystora. Klasyfikacj tranzystorw polowych przedsta-
wiono na rysunku 8.252.
1194
polaryzacja
zaporowa
polaryzacja
przewodzenia
p
o
l
a
r
y
z
a
c
j
a
z
a
p
o
r
o
w
a
p
o
l
a
r
y
z
a
c
j
a
p
r
z
e
w
o
d
z
e
n
i
a
Rysunek 8.251
Zakresy pracy tranzystora
bipolarnego
Tablica 8.128
Zakresy pracy i warianty polaryzacji tranzystora bipolarnego
Zakres pracy tranzystora
Polaryzacja zczy
Rola tranzystora
E-B B-C
Aktywny normalny ukad wzmacniacza
Nasycenia ukad klucza
Zatkania ukad klucza
Aktywny inwersyjny rzadko stosowane
Oznaczenia polaryzacji w kierunku: przewodzenia, zaporowym.
8_5 roz 9-11-02 15:03 Page 1194
Na rysunku 8.253 przedstawiono schemat struktury tranzystora polowego.
Tranzystor ten ma trzy elektrody: rdo S (source), bramk G (gate) i dren D (dra-
in), a ponadto elektrod podoa baz B. Bramka jest zwykle wykonana z krzemu
polikrystalicznego, chocia moe by aluminiowa i jest odizolowana od podoa
1195
Rysunek 8.252
Oglna klasyfikacja tran-
zystorw polowych
2
2 2
2
obszar
kanau
Rysunek 8.253
Schemat struktury tranzystora polowego typu NMOS: a) oglny widok po wykonaniu bramki z krzemu
polikrystalicznego, b) przekrj (rysunek wedug H.G. Jacksona)
8_5 roz 9-11-02 15:03 Page 1195
krzemowego B cienk warstw SiO
2
o gruboci 20200 nm. W pytce krzemowej
typu p s wytworzone dwa obszary n+, z ktrych wyprowadzone s kontakty meta-
lowe rda S i drenu D, wykonane zwykle z Al, chocia ostatnio zastosowano do
tego celu rwnie Cu. Obwd prdu przepywajcego od rda S do drenu D za-
mykany jest przez kana stanowicy obszar przypowierzchniowy pprzewodnika
tego samego typu przewodnictwa co obszary rda S i drenu D, lecy pod war-
stw dielektryku. S tranzystory, w ktrych zarwno rdo S, dren D oraz kana
s warstwami pprzewodnika p+ w podou typu n. Kanaem jest cienka warstwa
odpowiednio domieszkowana, zwykle metod implantacji jonw, w przypadku ka-
nau typu n z wykorzystaniem jonw fosforu, co jest waciwe dla tranzystorw
z kanaem wbudowanym (bulkchannel). W tranzystorach z kanaem powierzch-
niowym indukowanym (surfacechannel) jest on utworzony przez oddziaywanie
poprzecznego pola elektrycznego (bramkapodoe) na obszar przypowierzchnio-
wy pprzewodnika. Womawianym przypadku, przy odpowiednio duym napiciu
dodatnim bramki, przy powierzchni krzemu zbiera si dua liczba elektronw,
a dziury jednoczenie oddalaj si w gb pprzewodnika. Po przekroczeniu na-
picia progowego, przy powierzchni jest wicej elektronw ni dziur, a utworzona
warstwa o wasnociach pprzewodnika typu n tworzy kana czcy rdo
S i dren D. W tranzystorach EMOS (enhancement metaloxidesemiconductor) ze
wzbogaconym kanaem, konieczne jest dla jego utworzenia przyoenie napicia
zewntrznego wikszego od progowego.
W wielu urzdzeniach elektronicznych, w tym take w licznych ukadach sca-
lonych, m.in. opartych na tranzystorze polowym typu MESFET (metalsemicon-
ductor fieldeffect transistor) (rys. 8.254), stosowany jest najwaniejszy spord
zwizkw pprzewodnikowych arsenek galu GaAs. Tranzystor ten w porw-
naniu z tranzystorami krzemowymi cechuje si du ruchliwoci elektronw
(
n
= 0,72 m
2
/(Vs) dla GaAs oraz
n
= 0,135 m
2
/(Vs) dla Si). Arsenek galu ma
rwnie wiksz odporno na promieniowanie, co ma szczeglne znaczenie w za-
stosowaniach kosmicznych i militarnych. Wytwarzanie arsenku galu jest jednak
kosztowniejsze ni monokrystalicznego krzemu.
WYTWARZANIE MONOKRYSZTAW KRZEMU PPRZEWODNIKOWEGO
Krzem pprzewodnikowy jest wytwarzany z czystych silanw lub chlorosila-
nw metod CVD. Silany oraz chlorosilany s wytwarzane natomiast z krzemu
metalurgicznego, uzyskiwanego przez redukcj krzemionki SiO
2
w elektrycznych
1196
3 4 3 4
+ +
Rysunek 8.254
Schemat tranzystora
polowego MESFET
wykonanego na podou
z arsenku galu (rysunek
wedug A.N. Sato)
8_5 roz 9-11-02 15:04 Page 1196
piecach ukowych. Krzem metalurgiczny ma czysto ok. 98%, a gwne zanie-
czyszczenia stanowi w nim Al, Ca i Fe. Cakowity poziom zanieczyszcze w krze-
mie pprzewodnikowym nie przekracza natomiast 110
5
%. Bloki monokrysztau
krzemu pprzewodnikowego uzyskuje si m.in. przez wyciganie ich ze stopione-
go polikrystalicznego krzemu pprzewodnikowego metod Czochralskiego
*)
lub
metod topienia strefowego, zwykle z pywajc stref.
W metodzie Czochralskiego wykorzystuje si wzrost monokrysztau na goto-
wym zarodku o okrelonej orientacji krystalograficznej, umocowanym w uchwycie
i stykajcym si z powierzchni stopionej substancji. Wmiar odprowadzania cie-
pa przez zarodek i przez uchwyt na granicy faz cieczzarodek narasta monokrysz-
ta powoli unoszony uchwytem zarodka. W przypadku gdy szybkoci wycigania
monokrysztau (rys. 8.255) oraz jego krystalizacji s sobie rwne, a uchwyt z mo-
nokrysztaem jest wprawiony w ruch obrotowy, uzyskuje si monokryszta w posta-
ci walca o rednicy niezmieniajcej si na dugoci otrzymanego bloku. Proces wy-
cigania monokrysztaw prowadzi si w tyglu kwarcowym w prni lub w atmos-
ferze ochronnej w warunkach podanych w tablicy 8.129. Monokrysztay otrzyma-
ne metod Czochralskiego odznaczaj si bardzo du doskonaoci krystalogra-
ficzn (mog by prawie bezdyslokacyjne z wyjtkiem co najmniej 1 dyslokacji
rubowej) oraz nie wystpuj w nich naprenia mechaniczne. Poniewa w trakcie
procesu krzepnicia granica midzy fazami ciek i sta jest paska, tak wytworzo-
ne monokrysztay s szczeglnie przydatne do wytwarzania cienkich pytek i pla-
strw wycinanych z duego bloku monokrystalicznego prostopadle do osi wzrostu,
ktre nie wykazuj niejednorodnoci wasnoci fizycznych wzdu promienia.
1197
*)
J. Czochralski, wybitny polski metaloznawca samouk, profesor Politechniki Warszawskiej,
twrca (1918) najpowszechniej stosowanej metody wytwarzania monokrysztaw.
Rysunek 8.255
Schemat urzdzenia
do wycigania mono-
krysztaw metod
Czochralskiego
8_5 roz 9-11-02 15:04 Page 1197
W celu otrzymywania monokrysztaw krzemu moliwe jest rwnie zastoso-
wanie metody topienia strefowego (rys. 8.256). Na jednym kocu tygla poziomego
umieszcza si zarodek, w jego pozostaej czci materia polikrystaliczny, a midzy
nimi wytwarza si stref stopion, przesuwan z prdkoci krystalizacji w kierun-
ku od zarodka, uzyskujc monokryszta o przekroju poprzecznym nadanym przez
ksztat tygla. Zastosowanie znajduje beztyglowa odmiana tej metody, w ktrej prt
polikrystaliczny i zarodek znajduj si w pozycji pionowej, a otrzymywane prty
maj przekrj koowy. Stopion stref utrzymuj siy napicia powierzchniowego,
a zatem jej grubo jest ograniczona. Stopion stref mona uzyska przez bom-
bardowanie odpowiednio uksztatowan wizk elektronw.
Cienkie warstwy epitaksjalne (porwnaj rozdz. 4.15.3) krzemu, szeroko stoso-
wane w rnych urzdzeniach elektronicznych, s nanoszone metod CVD (po-
rwnaj rozdz. 4.15.1).
Krzem amorficzny jest wytwarzany metod wspomaganej plazmowo pirolizy si-
lanw w temperaturze niszej od 550C na powierzchni materiau dielektrycznego,
np. SiO
2
.
1198
+
Rysunek 8.256
Schemat monokrystalizacji metod topienia strefowego
a) w zatopionej ampule, b) beztyglowo z pywajc stref
(rysunek wedug Z. Sotysa)
Tablica 8.129
Przykady monokrystalizacji (wedug Z. Sotysa)
Substancja
Temperatura,
C
Atmosfera lub sposb wytwarzania
strefy
Prdko wycigania
lub przesuwania
strefy, cm/h
Rozmiary monokrysztau lub strefy,
mm
rednica dugo wysoko
Metoda wycigania Czochralskiego
Krzem Si 1410 prnia, <10
3
% O
2
, <510
5
% C 36 100 (200) 1000
German
Ge
938 prnia, tygiel grafitowy 0,636 35 300
Arsenek
galu GaAs
1238
cinienie Ar 0,09 MPa lub
powierzchnia pokryta stopionym
boraksem i cinienie 0,09 MPa azotu
1,53,5 35 200
Metoda pywajcej strefy
Krzem Si 1410 induktorem wysokiej czstotliwoci 3 25 17
8_5 roz 9-11-02 15:04 Page 1198
TECHNOLOGIA TRANZYSTORW POLOWYCH
Wcelu odwzorowania na pytce pprzewodnikowej rysunku warstw, m.in. baz
i emiterw tranzystorw bipolarnych i polowych, bramek tranzystorw polowych,
oraz cieek poczeniowych, zgodnie z projektem topograficznym, stosuje si lito-
grafi. Wspln cech wszystkich metod litograficznych jest stosowanie emulsji
wiatoczuej, tzw. fotorezystora, do maskowania i lokalnego wytrawiania odsoni-
tych warstw odpowiednio SiO
2
, Al i krzemu polikrystalicznego.
Na rysunkach 8.257 i 8.258 przedstawiono schematycznie tradycyjn metod
fotolitografii stykowej na przykadzie waniejszych faz wytwarzania okien w war-
stwie SiO
2
.
1199
2
2
2
Rysunek 8.257
Schemat procesu fotolitograficznego
etapy wytwarzania wzoru ze szkli-
stego SiO
2
na podou krzemowym
a) maska szklana,
b) pokrycie warstw wiatoczu,
c) napromieniowanie warstwy
wiatoczuej,
d) usunicie napromieniowanej
warstwy wiatoczuej,
e) wytrawianie SiO
2
,
f) pozostawienie wzoru SiO
2
(opracowano wedug J.W. Mayera
i S.S. Laua)
Rysunek 8.258
Schemat procesu fotolitograficznego
etapy wytwarzania wzoru metalo-
wego na podou krzemowym
a) maska szklana,
b) pokrycie warstw wiatoczu,
c) napromieniowanie warstwy
wiatoczuej,
d) usunicie nienapromieniowanej
warstwy wiatoczuej,
e) nanoszenie warstwy metalu,
f) usunicie warstwy wiatoczuej
i metalu w celu pozostawienia
metalowego wzoru na krzemie
(opracowano wedug J.W. Mayera
i S.S. Laua)
8_5 roz 9-11-02 15:04 Page 1199
Na rysunkach 8.259 i 8.260 przedstawiono schematycznie sekwencj operacji
zwizanych z wytwarzaniem ukadw scalonych zawierajcych tranzystory polowe
MOS (metaloxidesemiconductor). Najwaniejszym elementem ukadu scalonego
IC (integrated circuit) jest chip bdcy maym prostoktnym podoem monokry-
stalicznego krzemu o duej czystoci, zoonego z tysicy elementw, tj. tranzysto-
rw, rezystorw, diod i innych, ktre z kolei powstaj przez selektywne dodawanie
domieszek w cile kontrolowanym steniu, w pobliu powierzchni materiau p-
przewodzcego. Chip ma wymiary kilku mm i ok. 0,4 mm gruboci. Wcelu zapew-
nienia odpowiedniego przewodnictwa elektrycznego chipy pokrywa si przewodz-
c warstw aluminium, lub stopu aluminium-
krzem (ok. 1% Si masowo), chocia ostat-
nio zastosowanie do tego celu znajduje rw-
nie mied. Najwiksza cz chipw jest
wytwarzana z koowych cienkich plastrw
monokrysztau Si o rednicy do ok. 200 mm,
z ktrych wycina si pojedyncze elementy
(dice). Podoem moe by rwnie arsenek
galu GaAs.
W wyniku procesu CVD (porwnaj
rozdz. 4.15.1) na powierzchni plastra krze-
mowego nanosi si cienk warstw azotku
krzemu Si
3
N
4
. Metod litograficzn w pierw-
szym kroku okrela si obszary, w ktrych
bd formowane tranzystory. Metodami tra-
wienia chemicznego usuwany jest nadmiar
azotku krzemu z obszarw, w ktrych nie b-
d wystpoway tranzystory. Jony boru typu
p s implantowane we wskazanych obsza-
rach, dla uniemoliwienia niepodanego
przewodzenia midzy miejscami tranzysto-
rw. Nastpnie warstwa dwutlenku krzemu
SiO
2
o gruboci ok. 1 m jest nanoszona
cieplnie, przez ekspozycj plastra krzemowe-
go tlenem w piecu elektrycznym, w procesie
selektywnego lub lokalnego utleniania. Azo-
tek krzemu Si
3
N
4
jest odporny na tlen, co za-
pewnia przebieg utleniania w strefach tranzy-
storw. Nastpnie usuwany jest Si
3
N
4
w wy-
niku wytrawiania chemicznego z uyciem
odczynnika, ktry nie oddziauje na SiO
2
.
Czysty termiczny tlenek o gruboci ok.
0,1 m utworzony w obszarach tranzystorw
jest ponownie poddawany utlenianiu w pie-
cu. Nastpny proces CVD zapewnia nano-
szenie warstwy polikrystalicznego krzemu
na caej powierzchni plastra. Kolejny proces
1200
Rysunek 8.259
Etapy wytwarzania tranzystora NMOS
a) pierwsza maska,
b) druga maska: bramka z krzemu polikrystalicznego,
kana rdodren,
c) trzecia maska: strefy kontaktu,
d) czwarta maska: wzr metalowy
(opracowano wedug D.A. Hodgesa i H.G. Jacksona)
8_5 roz 9-11-02 15:04 Page 1200
litograficzny wyznacza podane pooenie miejsc na elektrody bramki. Miejsca
niewyznaczone pod bramki s usuwane w procesach nastpnego trawienia che-
micznego lub plazm albo gazem reaktywnym. Domieszki typu n (fosfor lub arsen)
s wprowadzane w obszary, ktre bd rdami lub drenami tranzystorw, meto-
dami dyfuzji cieplnej lub implantacji jonowej. Cienkie pola tlenku SiO
2
i polikry-
stalicznego krzemu tam gdzie wyznaczono bramki s barierami dla domieszek, ale
w trakcie tej operacji krzem polikrystaliczny jest silnie domieszkowany. W kolej-
nym procesie CVD nanoszona jest warstwa izolacyjna, czsto SiO
2
, na ca po-
wierzchni plastra krzemowego. Trzeci etap maskowania w procesach litograficz-
nych okrela obszary, w ktrych bd wykonane kontakty z tranzystorem. Selek-
tywne trawienie chemiczne lub plazm wyznacza odsonity krzem mono- lub po-
likrystaliczny w polach kontaktowych. Nastpnie na ca powierzchni plastra
krzemowego nanoszone jest aluminium przez naparowanie, z gorcego tygla
w prni. Czwarty etap maskowania w procesach litograficznych umoliwia nanie-
sienie cieek przewodzcych obwodu scalonego. Ochronna warstwa pasywujca
jest nanoszona na ca powierzchni plastra krzemowego. Kocowe maskowanie
usuwa t warstw izolujc z obszarw, gdzie bd wykonane kontakty. Obwody s
1201
Rysunek 8.260
Schemat procesu
technologicznego ukadu
scalonego opartego
na tranzystorze polowym
NMOS (opracowano
wedug W.F. Smitha)
8_5 roz 9-11-02 15:04 Page 1201
testowane z wykorzystaniem sond w ksztacie igie. Uszkodzone obwody s zazna-
czone, a z plastra krzemowego nastpnie s wycinane pojedyncze chipy. Dobre chi-
py s wykoczane i poddawane kocowemu sprawdzeniu. Opisany proces dotyczy
tranzystorw typu NMOS i naley do najprostszych, a w bardziej skomplikowa-
nych liczniej wystpuj etapy maskowania, zwizane z procesami litograficznymi.
Ukad scalony zawiera ramk wyprowa-
dzeniow, na niej umieszczona jest pytka
centralna, ktr stanowi chip, ktrego pola
kontaktowe s poczone drutami czcymi
ze ciekami przewodzcymi (rys. 8.261),
a cao jest zamykana w osonie. Materiay
metalowe stosowane na ramk wyprowadze-
niow podano w tablicy 8.130.
Do poczenia chipu z ramk wyprowa-
dzeniow ze stopu miedzi stosuje si spoiwo
eutektyczne AuSi, wymagajce jednak na-
grzewania do temperatury 500C. Moliwe
jest rwnie stosowanie epoksydowego czyn-
nika czcego wypenionego czsteczkami
metalu, zwykle Ag, wymagajcego do po-
czenia temperatury 60350C, w zalenoci
od zastosowania.
Druty czce wykazuj bardzo dobr
przewodno i dobr lutowalno lub spa-
walno, zarwno ze stopem aluminium
z chipu, jak i ze stopem miedzi ramki wypro-
wadzeniowej. Poczenia te musz zapewni
zarwno dobre i stabilne wasnoci mecha-
niczne jak i elektryczne. Najczciej stoso-
wanym materiaem na druty czce jest zo-
to lub stop zota z niewielkimi dodatkami Be
1202
Rysunek 8.261
Schemat pocze chipu z ramk wyprowadzeniow z uyciem
drutw czcych (rysunek wedug C.A. Dostala)
Tablica 8.130
Przykady materiaw stosowanych na ramki wyprowadzeniowe tranzystorw polowych MOS
Oznaczenie firmowe
stopu
Stenie masowe skadnikw, %
Konduktywno,
MS/m
Przewodno
cieplna,
W/(mK)
Wspczynnik
rozszerzalnoci
cieplnej
1)
, 10
6
/K
Fe Ni Co Cu inne
C19400 2,35 reszta
P: 0,03, Zn: 0,12,
Pb <0,03
39,4 260 16,3
C19500 1,5 0,8 reszta Sn: 0,6, P: 0,03 29,1 200 16,9
Kovar (ASTM F15) 54 29 17 2 17 5,1
Alloy 42 (ASTM F30) 58 42 1,4 12 4,9
1)
Warto rednia z zakresu 20300C.
8_5 roz 9-11-02 15:04 Page 1202
i Cu dla ograniczenia rozrostu ziarn. Druty zote o przekroju koowym maj typo-
we rednice 18, 25 lub 50 m. Moliwe s dwa typy pocze drutw zotych: ku-
liste i klinowe (rys. 8.262).
Mog by take stosowane mniej kosztowne druty miedziane lub aluminiowe,
jedynie w miejscach pocze pokrywane powierzchniowo zotem, chocia w ta-
kich przypadkach w strefie mikropocze mog powstawa twarde i kruche fazy
midzymetaliczne, np. AuAl
2
, bdce przyczyn tzw. fioletowej plagi, dyskwali-
fikujcej ten rodzaj pocze. Na drutach aluminiowych i miedzianych nie tworz
si kocwki kuliste w czasie czenia.
Osona ukadu scalonego moe by ceramiczna lub polimerowa. Materiay ce-
ramiczne wykazuj najwiksz odporno na wilgo oraz rodowisko agresywne
chemicznie. Najpowszechniej stosowane s szka, chocia wystarczajco wysoka
temperatura ich topnienia moe by przeciwwskazaniem w tym zastosowaniu,
gdy moe by wysza od temperatury czenia drutw czcych, jak rwnie
obecno jonw Na
+
i K
+
pochodzcych z ciekego szka moe by przyczyn ko-
rozji oraz obnienia trwaoci lub uszkadzania chipu.
Materiay polimerowe s stosowane w wikszoci przypadkw ze wzgldu na
nisze koszty oraz nisz temperatur ksztatowania od materiaw ceramicznych.
Najczciej stosowane s ywice epoksydowe lub poliuretany (tabl. 8.131). Materia-
y te maj jednak tendencj do chonicia wilgoci, a fakt e niektre z tych materia-
w polimeryzuj w ok. 150C wpywa na powstawanie pkni w czasie chodzenia
1203
Rysunek 8.262
Schemat drutu czcego
z poczeniem kulistym
z polem kontaktowym
chipu oraz z poczeniem
klinowym z ramk
wyprowadzeniow (rysunek
wedug C.A. Dostala)
Tablica 8.131
Porwnanie wasnoci rnych polimerw uywanych w obudowach IC
(opracowano na podstawie danych C.R.M. Grovenora)
Materia
Wasno
Poliuterany
Kauczuki
polisulfidowe
Wytrzymao dielektryczna
Modu sprystoci wzdunej
Lepko pocztkowa
Adhezja do obudowy
Wraliwo na zawilgocenie (dotyczy ceramiki)
Oznaczenia: bardzo saba, bardzo niska, szeroki zakres, saba, niska, dobra, rednia, bardzo dobra, wysoka,
nie dotyczy.
ywice
epoksydowe
Silikony
8_5 roz 9-11-02 15:04 Page 1203

i przyspiesza uszkodzenia caego ukadu. Mona temu przeciwdziaa przez dodat-
ki wkien krzemionki lub tlenku aluminium do materiau polimerowego, co wpy-
wa jednak na zmian wasnoci elektrycznych osony.
Szeroko stosowane s obecnie odmiany omwionej osony otrzymywane z tam
czonych automatycznie TAB (tape automated bonding), o wikszej trwaoci i ni-
szej kosztochonnoci. Osona z tamy czcej zawiera cienk warstw elastyczne-
go poliimidowego materiau polimerowego z cienk warstw podoa. Na po-
wierzchni tego podoa s wykonane cieki przewodzce z miedzi w ksztacie pal-
cw, speniajcych rol analogiczn jak pola kontaktowe w konwencjonalnych ram-
kach wyprowadzeniowych (rys. 8.263).
Tama z perforacj umoliwiajc automatyczny monta ma szeroko 35 mm.
Poniewa palce miedziane s bardzo cienkie, ich kocwki s pokrywane zotem
metod metalizacji natryskowej, a ich czenie z chipem odbywa si z uyciem pa-
stylki lutujcej ze zota o gruboci 25 m (rys. 8.264) oraz cieplnociskajcego
narzdzia czcego. Proces jest zakoczony po zalaniu nieosonitego ukadu sca-
lonego ciekym materiaem polimerowym tworzcym oson.
1204
Rysunek 8.263
Schemat ramki
doprowadzeniowej TAB
(rysunek wedug
C.A. Dostala)
Rysunek 8.264
Schemat czenia ukadu scalonego technologi TAB a) przekrj przed wykonaniem osony,
b) sposb poczenia chipu i palca miedzianego (rysunek wedug C.A. Dostala)
8_5 roz 9-11-02 15:04 Page 1204
NOWOCZESNE TENDENCJE W PRODUKCJI TRANZYSTORW KRZEMOWYCH
Moliwe jest wyprodukowanie chipu CMOS (complementary metaloxidesemi-
conductor) zawierajcego obydwa typy tranzystora MOSFET, tj. NMOS i PMOS,
ale wycznie przez zwikszenie kompleksowoci obwodw i zmniejszenie gsto-
ci tranzystorw w chipie. Tranzystory typu CMOS mog by wytworzone przy-
kadowo przez odizolowanie wszystkich ukadw NMOS jako wysp w materiale
typu p (rys. 8.265). Ukady typu CMOS zapewniaj mniejsze zuycie energii.
Znalazy zastosowanie w ukadach scalonych o duym stopniu scalenia LSI CMOS
(largescaleintegrated CMOS) stosowanych zwykle w zegarkach elektronicznych
i kalkulatorach, a take w mikroprocesorach
*)
oraz pamiciach komputerowych.
W ostatnim dziesicioleciu rozwinito zintegrowane chipy krzemowe o coraz to
wikszej gstoci tranzystorw i szybkoci procesorw oraz coraz to mniejszej ich
wielkoci. Postp w technologii CMOS osignity w ostatnim dziesicioleciu zwi-
zany by midzy innymi z reoksydacj Si
3
N
4
metod ONO, w wytwarzaniu bramki
technologi LO COS, wytwarzaniu warstw izolacyjnych zapewniajcych rozdziel-
czo (charakterystyczn wielko) 0,35 m, metod twinwells kontrolujc wy-
sokoenergetyczn implantacj jonw w rdle i drenie, zapewnienie cakowicie epi-
taksjalnego wzrostu podoa, zastosowanie technologii LATID wysokoktowego
obrotu implantowanego drenu. Technologia BiCMOS stosowana w mikroproceso-
rach typu Pentium, zwizana z poczeniem tranzystorw bipolarnych z polowymi
komplementarnymi, zapewnia zwikszenie szybkoci oraz gstoci tranzystorw
w chipie. Na rysunku 8.266 porwnano schematycznie gwne cechy ukadw sca-
lonych opartych na tranzystorach bipolarnych i polowych.
Wroku 1993 rozdzielczo (charakterystyczna wielko, np. odlego midzy
bramkami) osigna 0,35 m przy zawartoci 3,1 milionw tranzystorw w chi-
pie, a Pentium Pro wprowadzony przez firm Intel w 1995 roku zawiera 5,5 milio-
nw tranzystorw w chipie oraz osiga wydajno do 300 MIPS (milionw opera-
cji na sekund). Powszechna do niedawna technologia zapewniajca rozdzielczo
1205
*)
Pierwszy mikroprocesor 4004 opracowa w 1971 roku T. Hoff w firmie Intel zaoonej przez
G. Moorea i B. Noycea.
PMOS NMOS
2 2 2
Rysunek 8.265
Komplementarne
tranzystory CMOS
(tranzystory typu n
oraz p
+
wytworzone
na tym samym podou
krzemowym (rysunek
wedug D.A. Hodgesa
i H.G. Jacksona)
8_5 roz 9-11-02 15:04 Page 1205
0,35 m zostaa wyparta przez proces gwarantujcy rozdzielczo 0,25 m, na-
stpnie 0,18 m, a najnowsze procesory powstaj w procesach umoliwiajcych
rozdzielczo 0,13 m (Pentium 4 2,53 GHz).
Postp technologiczny w tym obszarze jest tak ogromny, e zgodnie z empirycz-
nym prawem G. Moorea liczba tranzystorw na chip podwaja si w cigu kadych
18 miesicy (rys. 8.267), co oznacza, e obecnie osignito gsto pamici
10
7
10
8
bit/cm
2
, gdy realne w obecnym dziesicioleciu jest osignicie 10
11
bit/cm
2
. Towarzyszy temu szybko postpujca miniaturyzacja, co oznacza, e
w cigu najbliszego dziesiciolecia w elementach bazujcych na monokrystalicz-
nym krzemie rozdzielczo osignie 35 nm.
MATERIAY PPRZEWODNIKOWE POLIMEROWE
Okoo kilkunastu lat temu w Cambridge w Wielkiej Brytanii odkryto now wa-
sno materiaw polimerowych, polegajc na tym, e przy okrelonym uporzd-
kowaniu czsteczek, polimery zachowuj si jak klasyczne pprzewodnikowe dio-
dy wiecce LED (lightemitting diode) (porwnaj punkt o zwizkach pprzewod-
nikowych pierwiastkw III i V grup oraz rozdz. 8.5.7). Te materiay polimerowe na-
daj si do wszystkich typowych zastosowa pprzewodnikw od mikroukadw
po monitory. Polimery luminescencyjne LEP (lightemitting polymers), zwane rw-
nie diodami polimerowymi, su nie tylko do podwietlania ta w wywietlaczach,
lecz mog take pracowa jako monitory. Podstaw polimerw pprzewodniko-
wych stanowi acuchy czsteczek skadajce si ze 1001000 atomw wgla, kt-
re emituj wiato w wyniku przyoenia napicia elektrycznego (porwnaj rozdz.
1206
Rysunek 8.266
Porwnanie gwnych
cech ukadw scalonych
opartych na tranzystorach
bipolarnych i polowych
CMOS (wedug IEEE
Spectrum)
8_5 roz 9-11-02 15:04 Page 1206
8.3.6). Wstrukturze atomowej czsteczek polimerw wystpuj dziury. Wmomen-
cie gdy pochodzcy z zewntrz elektron zapeni jedn z takich dziur, zostaje uwol-
niona energia, a cz acucha polimerowego emituje wiato. W zalenoci od
budowy acucha czsteczek, polimer emituje wiato o cile okrelonej barwie.
dan barw wiata emitowanego przez polimery uzyskuje si stosujc domiesz-
ki rnych zwizkw chemicznych: politiofen (czerwona), poliparafenylen (niebie-
ska), polifenylowenylen (zielona), poliacetylen (podczerwie). Poszczeglne czst-
ki polimerw s nanoszone na specjalny nonik tworzc pojedyncze piksele wy-
wietlacza. Najprostszy wywietlacz skada si z pojedynczej matrycy komrek
LEP i zestawu pocze. Wprzypadku bardziej zaawansowanych ekranw funkcje
sterujce peni tranzystor cienkowarstwowy.
Wywietlacze polimerowe s produkowane w sterylnie czystych pomieszcze-
niach, na odseparowanych od siebie stanowiskach produkcyjnych. Na pocztku
w kilku procesach litograficznych na pytkach szklanych s wytrawiane cieki
przewodzce. Nastpnie nakada si dwie warstwy polimerowe, napylane s meta-
lowe kontakty technik Spin Coating analogiczn do pokrywania powierzchni dys-
kw CD, a polegajc na rozlewaniu rozpuszczonego polimeru na pyt formuj-
c, ktra nastpnie obraca si z szybkoci kilku tysicy obrotw na minut. Wwy-
niku tego powstaje bardzo cienka i idealnie rwna warstwa polimeru o gruboci
100 nm, ktr nastpnie suszy si w piecu w celu odparowania rozpuszczalnika.
Cao jest nastpnie zatapiana w szkle, w szklanej komorze wypenionej azotem.
Przewiduje si zastpienie szka elastycznym materiaem polimerowym, co umo-
liwi zginanie, rolowanie, a nawet dowolne formowanie wywietlaczy.
1207
Rysunek 8.267
Prognoza zmiany gstoci
pamici i rozdzielczoci
ukadw scalonych,
w latach 19952010
zgodnie z prawem
Moorea
(wedug M. Lannoo)
8_5 roz 9-11-02 15:04 Page 1207
1208 1208
Guzik do koszuli ma tak sam wielko jak ukad scalony zwany chipem, zoony z ok. 500 tys. elementw elek-
tronicznych, w tym m.in. tranzystorw. Ukady scalone przeksztaciy wspczesne ycie, wystpujc
w bardzo wielu urzdzeniach (1)(39) od komputera osobistego przez zegarek rczny, aparat fotograficzny
i kamer, telefon komrkowy, take z kamerami i odbiornikami do przekazywania obrazw, kamery wideo,
odtwarzacze dwiku, miniaturowe aparaty suchowe (31), do odbiornikw radiowych, telewizorw i faksw
oraz urzdze, ktre umoliwiaj kontrol lotw owadw (39), np. agresywnych pszcz w Brazylii. Wspczes-
no wyprzedza dzisiaj znacznie pomysy autorw powieci science-fiction, nawet jeszcze sprzed kilkudziesiciu
lat. Nadal jeszcze wikszo ukadw scalonych wykonana jest z krzemu, jednego z najobficiej wystpujcych na
Ziemi pierwiastkw, obecnego w piasku i skaach, a take z arsenku galu, wystpujcego w wglu kamiennym
i innych mineraach. Warto pamita, e jedn z najczciej stosowanych technologii wytwarzania krzemu
monokrystalicznego opracowa w pierwszym 20-leciu XX wieku Polak prof. Jan Czochralski, ktra staa si
podstaw rozwoju tzw. Doliny Krzemowej - Silicon Valley - nowoczesnego parku technologicznego w Kalifornii
w USA midzy Palo Alto a San Jos, ok. 70 km na poudniowy wschd od San Francisco, gdzie w poowie lat
osiemdziesitych XX wieku, na obszarze 15x30 km w zakresie High Technology dziaao ok. 6000
przedsibiorstw, w cisej wsppracy z Uniwersytetem Stanfort w Alto Palo. Podstaw wielkiego rozwoju
elektroniki w drugim pwieczu XX wieku byy fundamentalne odkrycia naukowcw amerykaskich Johna
Bardeena, Waltera Hansera Brattaina i Williama Shockleya, pniejszych laureatw nagrody Nobla w dziedzinie
fizyki (1956), ktrzy 22 grudnia 1947 roku zbudowali prototyp wzmacniacza tranzystorowego, ktry wprawdzie
nie mia wikszego znaczenia technicznego, lecz sta si podstaw do zbudowania w nastpnych latach tranzys-
tora pprzewodnikowego, a nazw otrzyma na podstawie propozycji ich kolegi Johna Piercea, oraz odkrycia
Jacka S. Kilbyego z padziernika 1958 roku, ktry wykona pierwszy ukad scalony. Wprawdzie w USA toczy
si proces dotyczcy patentu na temat ukadu scalonego midzy Amerykanami Robertem Noycem i Jackiem
S. Kilbym, a Sd Najwyszy USA przyzna patent Noyceowi, lecz Kilby w roku 2000 otrzyma nagrod Nobla
w dziedzinie fizyki. Era ukadw scalonych datuje si od odkrycia J. A. Hoeriniego w 1962 roku, co umoliwio
ich produkcj przemysow. Wielkie nadzieje na miniaturyzacj oraz zwizany z tym dalszy rozwj elektroniki
daj wyniki prac Zhenan Bao, Hong Meng oraz Heindrika Schona, zwizane z opracowaniem organicznego
nanotranzystora tiolowego.
1
6
7
8
9
10
11 12
13
14
2
5
3
4
8_5 roz 9-11-02 15:04 Page 1208
1209
1209
15
16
17
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38 39
21
18
19
20
8_5 roz 9-11-02 15:04 Page 1209
Przewiduje si liczne zastosowania nowej technologii, od miniaturowych urz-
dze, np. tarcz zegarkw, przez monitory komputerowe, a do elementw architek-
tonicznych, np. cian dziaowych z wbudowanym wywietlaczem telewizyjnym lub
komputerowym. Mog by bezporednio umieszczane na rnych powierzchniach
lub rozcigane przy uyciu odpowiednich systemw napinajcych. Elementy funk-
cjonalne stanowi przy tym jedn cao z wywietlaczem, jak np. deska rozdzielcza
w samochodzie, bez jakichkolwiek dodatkowych przyrzdw, jednak z moliwoci
zmieniania si zgodnie z wol kierowcy na ekran komputera, telewizora lub systemu
nawigacyjnego. Nowa bdzie posta np. zegarkw, telefonw komrkowych, cian
wewntrznych domw, blatw biurek. Rozpoczto ju pilotaow produkcj niekt-
rych z tych elementw, a przewiduje si jej upowszechnienie okoo roku 2005.
NANOTRANZYSTOR WGLOWY
Wpadzierniku 2001 opublikowano wyniki prac
*)
, ktre obwieszczaj rewolucj
w przemyle pprzewodnikowym i dotycz opracowania organicznego nanotranzy-
stora o rozdzielczoci odpowiadajcej wielkoci pojedynczych czsteczek, tj.
12 nm, czyli o 12 rzdw wielkoci mniej ni przy zastosowaniu najbardziej za-
awansowanych obecnie technik litograficznych. Wykorzystano do tego celu tiole,
czyli substancje organiczne oparte na wglu i siarce (porwnaj rozdz. 8.3.6). Sche-
mat tranzystora tiolowego przedstawia rysunek 8.268. Pokonano rwnie najpowa-
niejszy problem i skonstruowano odpowiednio cienkie druty czce, dzielone przez
wiele tranzystorw. Skonstruowane z tiolu mikroprocesory bd mogy zawiera ty-
sice razy wicej tranzystorw ni Pentium, zachowujc wielko stosowanych dzi
chipw. Najpewniej spowoduje to odstpienie od zastosowa tranzystorw krzemo-
wych, koczc obecn er w zakresie materiaw elektronicznych. Umoliwi to rw-
noczenie bardzo znaczn miniaturyzacj urzdze elektronicznych.
1210
*)
Zhenan Bao, Hong Meng i Heindrik Schon z Bell Labs firmy Lucient Technologies opubli-
kowali t prac w Nature i naley si spodziewa, e donioso odkrycia ju dzi stawia
ich w gronie pretendentw do nagrody Nobla w najbliszej przyszoci.
Rysunek 8.268
Schemat budowy
tranzystora tiolowego
8_5 roz 9-11-02 15:04 Page 1210
8.5.5. Materiay nadprzewodzce
NADPRZEWODNICTWO
Nadprzewodnictwo
*)
jest zwizane z cakowitym zanikiem oporu elektryczne-
go niektrych materiaw po ochodzeniu do temperatury zblionej do zera bez-
wzgldnego. Linie si pola zewntrznego zawsze omijaj nadprzewodzc bry
**)
.
Niezalenie od tego, czy pole magnetyczne jest naoone przed przejciem w stan
nadprzewodnictwa, czy te po przejciu, indukcja magnetyczna (gsto strumie-
nia magnetycznego) w obszarze nadprzewodnika jest zawsze rwna zeru. Nadprze-
wodnik jest wic nie tylko doskonaym przewodnikiem pozbawionym oporu elek-
trycznego, ale take doskonaym diamagnetykiem (porwnaj rozdz. 8.5.6). Wypy-
chanie strumienia magnetycznego z wntrza nadprzewodzcej bryy zwizane jest
ze wzbudzaniem si trwaego prdu elektrycznego Meissnera na powierzchni nad-
przewodnika w chwili jego przejcia w stan nadprzewodnictwa, wytwarzajcego
wasne pole magnetyczne, kompensujce do zera pole magnetyczne istniejce po-
przednio wewntrz bryy (rys. 8.269).
Zgodnie z kwantow teori nadprzewodnictwa BCS
***)
podstawowym mechani-
zmem odpowiedzialnym za nadprzewodnictwo jest tworzenie par Coopera przez
elektrony o antyrwnolegych spinach. Przy przepywie prdu przez nadprzewod-
nik elektrony tworzce tak par nie bior udziau w rozpraszaniu, a ich przepyw
nie wywouje tarcia. Poniewa wizania midzy elektronami w parach Coopera s
1211
*)
Nadprzewodnictwo zostao odkryte w roku 1911 przez fizyka H. KamerlinghaOnnesa po
schodzeniu rtci do 4 K, za co otrzyma nagrod Nobla w roku 1913.
**)
Zjawisko to zostao odkryte w roku 1933 przez W. Meissnera i R. Ochsenfelda.
***)
Mikroskopowa teoria nadprzewodnictwa BCS zostaa stworzona w 1957 roku przez J. Bar-
deena, L. Coopera i J.R. Schrieffera, za co uzyskali w roku 1972 nagrod Nobla.
Rysunek 8.269
Schemat wypychania
strumienia magnetycznego
z wntrza bryy
nadprzewodnika
8_5 roz 9-11-02 15:04 Page 1211
sabe, ulegaj rozerwaniu przy duej gstoci prdu lub po nagrzaniu nadprzewod-
nika, w wyniku czego materia przechodzi do stanu normalnego, tzn. nienadprze-
wodzcego.
Materiay nadprzewodzce charakteryzowane s przez temperatur krytyczn
T
k
*)
, powyej ktrej raptownie zanikaj wasnoci nadprzewodzce. Przejcie me-
talu ze stanu normalnego w stan nadprzewodnictwa jest zjawiskiem odwracalnym.
Metale czyste monokrystaliczne wykazuj bardzo ostre przejcie od stanu normal-
nego w stan nadprzewodnictwa, przy szerokoci obszaru przejciowego temperatu-
ry mniejszej od 103 K, natomiast zanieczyszczone metale polikrystaliczne, przy
agodniejszym przejciu, wykazuj wiksz szeroko obszaru przejciowego tem-
peratury.
W tablicy 8.132 zestawiono temperatur krytyczn wszystkich pierwiastkw
nadprzewodzcych.
Przekroczenie wartoci krytycznego natenia pola magnetycznego H
k
*)
, w kt-
rym znajduje si nadprzewodnik, powoduje zanik nadprzewodnictwa, ktre po-
wraca ponownie po zmniejszeniu si natenia pola poniej wartoci krytycznej,
zalenie od rodzaju materiau i temperatury. Pole magnetyczne krytyczne jest naj-
wiksze w temperaturze absolutnego zera i maleje parabolicznie ze wzrostem tem-
peratury.
Prd o gstoci wikszej od krytycznej J
k
*)
, zalenej od zewntrznego pola ma-
gnetycznego i temperatury, przepywajcy przez materia nadprzewodzcy, rw-
nie powoduje zanik nadprzewodnictwa. Stan materiau nadprzewodzcego jest
1212
Tablica 8.132
Temperatury krytyczne T
k
pierwiastkw nadprzewodzcych (wedug E. Trojnara)
Pod normalnym cinieniem Pod zwikszonym cinieniem
W cienkich
warstwach
pierwia-
stek
T
k
, K
pierwia-
stek
T
k
, K
pierwia-
stek
T
k
, K
pierwia-
stek
T
k
, K
pierwia-
stek
T
k
, K
pierwia-
stek
T
k
, K
pierwia-
stek
T
k
, K
Al 1,2 Hg 3,9 Pa 1,3 Ti 0,39 Al 5 Sb 2,6 Be 9,6
Be 0,03 In 3,4 Pb 7,3 Tl 2,4 Ba 5 Se 7 Bi 6
Cd 0,56 Ir 0,14 Re 1,7 U 0,2 Bi 7,3 Si 7 Mo 5
Ga 10,9 La 4,9 Ru 0,5 U 1,8 Ce 1,7 Te 3,3 Re 7
Ga 6,2 La 6,1 Sn 3,7 V 5,3 Cs 1,5 Y 2,5 W 4
Ga 7,8 Mo 0,92 Ta 4,5 W 0,012 Ge 5,5
Hf 0,16 Nb 9,2 Tc 7,7 Zn 0,88 La 12
Hg 4,1 Os 0,7 Th 1,37 Zr 0,55 P 5,4
*)
Zgodnie z projektem normy PN-IEC 60050-815 oznaczenia wartoci krytycznych: tempera-
tury T
c
, natenia pola magnetycznego H
c
i gstoci prdu J
c
maj indeksy c, natomiast
w ksice wartociom krytycznym konsekwentnie przypisano indeks k (odpowiednio T
k
,
H
k
i J
k
).
8_5 roz 9-11-02 15:04 Page 1212
okrelony przez temperatur T, indukcj magnetyczn (gsto strumienia magne-
tycznego) B i gsto prdu J. Dla kadego z materiaw nadprzewodzcych mo-
na wyznaczy powierzchni krytyczn rozgraniczajc stan nadprzewodzcy (we-
wntrz) od normalnego (na zewntrz) (rys. 8.270).
NADPRZEWODNIKI I I II RODZAJU
Zgodnie z teori GLAG
*)
nadprzewodniki dziel si na dwa rodzaje I i II, na
podstawie ich zachowania si w polu magnetycznym (rys. 8.271), zalenego od pa-
rametru GinzburgaLandaua
**)
(8.51)
gdzie:
(T) gboko wnikania pola magnetycznego,
(T) dugo koherencji.
W tablicy 8.133 podano wartoci tych wielkoci dla kilku materiaw nadprze-
wodzcych.
1213
*)
Teoria nadprzewodnikw II rodzaju zostaa opracowana w roku 1957 na podstawie wcze-
niejszych prac V.L. Ginzburga i L.D. Landaua przez A.A. Abrikosova i potwierdzona przez
Gorkova.
**)
L. Landau uzyska nagrod Nobla w roku 1962.
Rysunek 8.270
Powierzchnia krytyczna gstoci prdu w zalenoci od indukcji magnetycznej i temperatury, rozgraniczajca
stan nadprzewodzcy od normalnego dla stopu NbTi (opracowano wedug W.H. Warnesa)
T
T
T
GL
)
)
) ( , =
(
(
8_5 roz 9-11-02 15:04 Page 1213

1214
Tablica 8.133
Przyblione wasnoci nadprzewodzce wybranych materiaw nadprzewodzcych (wedug W.H. Warnesa)
Materia Rodzaj
Temperatura
krytyczna T
k
(przy 0 T), K
Parametry w 4,2 K
krytyczna indukcja magnetyczna, T gboko
wnikania ,
nm
dugo
koherencji ,
nm
krytyczna
gsto prdu
J
k
, kA/mm
2
0
H
k

0
H
k1

0
H
k2
Pb I 7,3 0,0803
1)
40 83
Nb II 9,3 0,37 0,25 0,41 30 40
Nb(4550)Ti II 8,99,3 0,16 0,009 10,511 500 10 3 (przy 5 T)
Nb
3
Sn II 18 0,46 0,034 1925 200 6 10 (przy 5 T)
Nb
3
Ge II 23 0,16 0,004 3641 650 4 10 (przy 5 T)
NbN II 1618 0,16 0,004 2035 600 5 10 (przy 0 T)
PbMo
6
S
8
II 1415 0,4 0,005 4055 240 4 0,8 (przy 5 T)
YBa
2
Cu
3
O
7
II 92
0,5
0,03
0,05
2)
0,01
3)
60
2)
>200
3)
150
2)
1000
3)
15
2)
23
3)
1 (w 77 K,
przy 0 T)
4)
1)
Krytyczna indukcja magnetyczna w temperaturze 0 K.
2)
Mierzone dla pola rwnolegego do osi c.
3)
Mierzone dla pola rwnolegego do paszczyzny ab.
4)
Cienka warstwa epitaksjalna, prd w paszczynie ab.
Rysunek 8.271
Schemat zalenoci
magnetyzacji od natenia
pola magnetycznego
dla nadprzewodnikw
I i II rodzaju
(wedug W.H. Warnesa)
8_5 roz 9-11-02 15:04 Page 1214
Jeeli
(8.52)
dodatnia jest energia powierzchniowa mi-
dzy obszarami faz nadprzewodzcej i nor-
malnej, co jest waciwe dla nadprzewodni-
kw I rodzaju. W nadprzewodniku I rodzaju
o wasnociach zblionych do idealnego,
prd pynie jedynie w bardzo cienkiej war-
stwie powierzchniowej o gruboci 10 nm
zwanej gbokoci wnikania. Na t sam
gboko moe wnika pole magnetyczne
o indukcji mniejszej od wartoci krytycznej.
Po przekroczeniu tej wartoci pole przenika
ca objto materiau, a jego wasnoci
nadprzewodzce zanikaj. Wprzypadku gdy
(8.53)
energia powierzchniowa jest ujemna, a nad-
przewodnik naley do II rodzaju. Oprcz
nadprzewodnikw doskonaych obu rodza-
jw istniej nadprzewodniki niedoskonae,
czyli niejednorodne lub zdeformowane.
W praktyce niemal zawsze wystpuj nad-
przewodniki niedoskonae. Miar doskona-
oci nadprzewodnika jest stopie odwracal-
noci jego przemiany fazowej w polu magne-
tycznym. Ze wzgldu na zdolno przeno-
szenia prdu o duej gstoci, niektre nie-
doskonae nadprzewodniki II rodzaju, nazy-
wane twardymi, odgrywaj wan rol prak-
tyczn. W sabym polu magnetycznym nad-
przewodnik II rodzaju zachowuje si tak sa-
mo jak nadprzewodnik I rodzaju, wypycha-
jc cakowicie ze swego wntrza strumie
magnetyczny.
Po osigniciu natenia dolnego kry-
tycznego pola magnetycznego H
k1
przez ze-
wntrzne pole magnetyczne (rys. 8.272),
wnika ono w nadprzewodnik w postaci poje-
dynczych wkien strumienia (rys. 8.273)
zwanych fluksoidami, przenikajcych nad-
przewodnik na wskro, z ktrych kady za-
wiera co najmniej jeden flukson, czyli jeden
1215
2
1
, ) (T
GL
<
2
1
, ) (T
GL
>
Rysunek 8.272
Wykres fazowy nadprzewodnika II rodzaju
Rysunek 8.273
Schemat przenikania nadprzewodnika przez fluksoidy;
B
a
indukcja magnetyczna, J gsto prdu,
F
L
sia Lorentza
8_5 roz 9-11-02 15:04 Page 1215
kwant strumienia magnetycznego. Wwyniku tego nadprzewodnik osiga stan zwa-
ny mieszanym lub Schutnikova, a rnicy si od stanu nadprzewodzcego i nor-
malnego. Gdy natenie zewntrznego pola magnetycznego osignie warto nat-
enia grnego krytycznego pola magnetycznego H
k2
, fluksoidy gsto wypeniaj
nadprzewodnik, rozkad indukcji magnetycznej staje si jednorodny, moment ma-
gnetyczny zmniejsza si do zera, a nadprzewodnik przechodzi w stan normalny.
Na powierzchni pozostaje jednak bardzo cienka nadprzewodzca warstwa o gru-
boci rwnej dugoci koherencji , stanowica przejaw tzw. nadprzewodnictwa po-
wierzchniowego. Warstwa ta znika, gdy natenie pola magnetycznego osignie
warto krytyczn H
k3
(rys. 8.272).
OGLNA KLASYFIKACJA MATERIAW NADPRZEWODZCYCH
Obecnie znanych jest 38 pierwiastkw wykazujcych nadprzewodnictwo oraz
okoo 1000 stopw i zwizkw, ktre s nadprzewodnikami, przy czym cigle od-
krywane s nowe. Wrd nadprzewodnikw wystpuj rwnie substancje orga-
niczne, jak np. anilina lub pirydyna w postaci warstw molekularnych. Efekt nad-
przewodnictwa wykazuj metale rodzin gwnych Be i Al, liczne metale przejcio-
we oraz niektre pprzewodniki (rys. 8.274). Pprzewodniki Si i Ge przechodz
1216
Rysunek 8.274
Ukad okresowy pierwiastkw ukazujcy liczne pierwiastki wykazujce nadprzewodnictwo
(opracowano wedug W.H. Warnesa)
8_5 roz 9-11-02 15:05 Page 1216
w stan nadprzewodnictwa pod wysokim cinieniem, gdy wtedy osigaj stan me-
taliczny. Nadprzewodnictwo wykazuj rwnie P, As, Se, Sb i Bi w postaci cien-
kich warstw amorficznych lub polikrystalicznych wytwarzanych metod kondensa-
cji na zimnym podou. Nadprzewodnikami nie s jednak metale jednowartocio-
we Cu, Ag i Au ani ferromagnetyczne Fe, Co i Ni, gdy ich silny ferromagnetyzm
nie dopuszcza do wystpienia nadprzewodnictwa.
Od materiaw nadprzewodzcych stosowanych w technice oczekuje si:
wysokiej temperatury krytycznej,
duego krytycznego pola magnetycznego,
duej krytycznej gstoci prdu,
atwej technologii,
relatywnie niskiego kosztu wytwarzania.
Pierwsze trzy wymagania speniaj wycznie nadprzewodniki II rodzaju i dla-
tego tylko one obecnie s stosowane praktycznie.
Wrd najwaniejszych stopw i zwizkw nadprzewodzcych mona wy-
mieni:
nadprzewodniki NbTi,
nadprzewodniki zawierajce fazy typu A15,
potrjne chalkogenki molibdenu (fazy Chevrela),
cienkie powoki nadprzewodzce,
nadprzewodniki wysokotemperaturowe.
Nadprzewodniki organiczne odkryto na przeomie lat siedemdziesitych
i osiemdziesitych XX wieku wrd tzw. soli Bechgaarda, np. (TMTSF)
2
ClO
4
,
gdzie TMTSF oznacza tetrametylotetraselenofulwalen. Nadprzewodnictwo odkry-
to rwnie w zwizku (BEDTTTF)
2
I
3
. Skrt BEDTTTF oznacza tetratiome-
tylotetratiofulwalen (tabl. 8.134).
NADPRZEWODZCE STOPY NbTi
Stopy NbTi zyskay zastosowanie w latach 60-tych XX wieku jako wana alter-
natywa dla faz o strukturze typu A15 i mniej cigliwych stopw NbZr. Pocztko-
wo byy to stopy bogate w Ti, w tym NbTi65, stosowane ze wzgldu na relatywnie
atw technologi wytwarzania drutw, lepsze wasnoci elektryczne i wiksz
kompatybilno z miedzi stabilizujc materia. Wielowkniste druty w pierw-
szych magnesach cechoway si skaczcymi fluksoidami i niestabilnoci pola ma-
gnetycznego. Poprzez podzia nadprzewodzcego rdzenia na indywidualne cienkie
wkna, zapewniono adiabatyczn stabilno skaczcych fluksoidw pola magne-
tycznego. Zastosowanie miedzi lub innego przewodzcego metalu, jako stabilizu-
jcego midzywknistego materiau osnowy, zapewniao nie tylko dynamiczn
1217
Tablica 8.134
Temperatura krytyczna niektrych nadprzewodnikw organicznych (wedug J. Stankowskiego i B. Czyaka)
Nadprzewodnik Temperatura krytyczna T
k
, K
(TMTSF)
2
ClO
4
1,4
(BEDTTTF)
2
I
3
8,1
(BEDTTTF)
2
Cu(SCN)
2
10,4
8_5 roz 9-11-02 15:05 Page 1217
stabilno skaczcych fluksoidw pola magnetycznego lecz rwnie kriostabil-
no. Ciesze wkna pomagay take minimalizowa straty histerezy i naturaln
magnetyzacj. Wielowkniste druty kompozytowe po przyoeniu zmiennego ze-
wntrznego pola magnetycznego zachowuj si jak poczone grube wkno,
umoliwiajc tworzenie prdw wirowych. W wyniku tego efektywna rednica
wkna jest wiksza ni rednica rzeczywistego cienkiego wkna, co powoduje
utrat korzyci wynikajcych ze stosowania cienkich wkien. Dla uniknicia tego
problemu musz by skrcane wielowkniste druty. Skrcanie wizek wkien
wpywa na zmniejszenie strat zwizanych z prdami wirowymi w zmiennym polu
magnetycznym, a take w pozostaej osnowie. Wmiar rozpoznania niestabilnoci
przewodzenia wysokotytanowe stopy NbTi zastpiono bardziej cigliwymi stopa-
mi NbTi wysokoniobowymi, a bezporednim impulsem do takich dziaa by po-
stp fizyki wysokoenergetycznej HEP (highenergy physics) i zastosowanie tych
materiaw w magnesach akceleratorw impulsowych. Obecnie najpowszechniej
stosowany jest stop NbTi46,5, chocia w pewnych zastosowaniach preferowany
jest stop NbTi50. Dwuskadnikowy stop zawierajcy 4550% Ti wykazuje wysz
warto krytycznego pola magnetycznego 11,512,2 T w temperaturze wrzenia He
(4,2 K) w poczeniu z temperatur krytyczn T
k
= 99,3 K. Do zastosowa przy
niszym polu magnetycznym, np. w nadprzewodzcym magnetycznym akumulato-
rze energii SMES (superconducting magnetic energy storage) lub w urzdzeniach do
tworzenia obrazu rezonansu magnetycznego MRI (magnetic resonance imaging)
ponownie zainteresowano si stopami zawie-
rajcymi 5265% Ti, ze wzgldu na lepszy
rozkad strumienia magnetycznego. Trwaj
prace nad oddziaywaniem dodatkw Ta
i Hf, gdy stopy NbTiTa oraz NbTiHf
wykazuj nieco wiksze krytyczne pole ma-
gnetyczne (jednak przy obnieniu tempera-
tury krytycznej nadprzewodnictwa do ok.
2 K), jak rwnie nad czteroskadnikowym
stopem NbTiTaZr o wikszym krytycz-
nym polu magnetycznym. Oczekuje si, e
moliwe jest zwikszenie wartoci krytycznej
pola magnetycznego tej grupy stopw dwu-
skadnikowych nawet do 18 T. W trakcie ob-
rbki cieplnej (rys. 8.275) wpywajcej na
uformowanie roztworu (NbTi), oraz ob-
rbki plastycznej na zimno, wpywajcej na
utworzenie struktury komrkowej w pocze-
niu z wydzieleniami Ti, i w trakcie dalszej
obrbki cieplnej tworzy si niejednorodna
struktura stopu umoliwiajca tworzenie
centrw kotwicych fluksoidy magnetyczne,
odpowiedzialna za duy prd krytyczny.
rednica fluksoidw (ok. 11 nm w stopach
NbTi) i odlego midzy nimi wynikaj
1218
Rysunek 8.275
Schemat przemian strukturalnych w I, II i III stadium
obrbki cieplnej stopw NbTi
(wedug danych University of Wisconsin Madison)
8_5 roz 9-11-02 15:05 Page 1218
z wielkoci i wzajemnej odlegoci defektw struktury spowodowanych przez czynni-
ki technologiczne, co umoliwia ksztatowanie wasnoci nadprzewodzcych stopu.
Najpowszechniejsze jest zastosowanie nadprzewodnikw NbTi w urzdze-
niach do rezonansu magnetycznego MRI stosowanych do bada i diagnostyki m-
zgu, nerek i wtroby, ktrych rocznie w wiecie instaluje si ponad 1700. Najwik-
szym odbiorc nadprzewodnikw jest jednak fizyka wysokoenergetyczna HEP.
Pierwszy w wiecie wysokoenergetyczny nadprzewodzcy akcelerator Fermilabs
Tevatron, z piercieniem o dugoci 6 km i zawierajcy 774 dipoli nadprzewodz-
cych oraz 216 kwadropoli magnesw, by uruchomiony w lipcu 1983 roku. Kolej-
ne to: HERA w Hamburgu w Niemczech, UNK w Sierpuchowie w Rosji, TRI-
STAN w Japonii, RHIC i CEBAF w Stanach Zjednoczonych, LHC w Centrum Ba-
da Europejskich CERN oraz jeden z ostatnich SSC w Teksasie w Stanach Zjed-
noczonych, ktrego gwny piercie ma ju
83 km obwodu, a zawiera on 7680 dipoli
oraz 1776 kwadropoli magnesw.
Nadprzewodniki NbTi znalazy rwnie
zastosowanie w urzdzeniach do syntezy ter-
mojdrowej, w tym gwnie w tokomakach,
dziaajcych na zasadzie zamknicia toroidal-
nego pola magnetycznego. Gwnym osi-
gniciem w zakresie cewek nadprzewodz-
cych wykonanych z uyciem stopw NbTi
w tokomakach by LCT (large coil test)
w Oak Ridge National Laboratory w Sta-
nach Zjednoczonych. Spord szeciu ce-
wek a pi wykonano w nim z uyciem nad-
przewodnikw ze stopw NbTi, kada o pi-
ku pola magnetycznego 8 T przy prdzie
przewodzcym 1019 kA. Nadprzewodniki
NbTi znalazy take zastosowanie w urz-
dzeniach elektroenergetycznych, w magne-
tycznym rezonansie jdrowym NMR (nucle-
ar magnetic resonance)
*)
, spektroskopii che-
micznej, w magnetohydrodynamicznych
MHD (magnetohydrodynamic) generatorach
mocy, transmisji mocy, lewitacji magnetycz-
nej i terapii wizk protonw. Na rysunku
8.276 przykadowo przedstawiono schemat
magnetoplanu magnetycznego lewitujce-
go pocigu zaprojektowanego w Japonii
i osigajcego prdko 400500 km/h.
1219
Rysunek 8.276
Przekrj zaawansowanego lewitujcego pocigu magnetycznego
(magnetoplanu) zaprojektowanego w Japonii (wedug Japanese
National Railway); 1 wtrne zawieszenie, 2 zbiornik helu,
3 cewka naziemna do prowadzenia i przesuwu, 4 koo po-
mocnicze, 5 tor koa, 6 lizgacz bezpieczestwa, 7 cewka
naziemna do zawieszenia, 8 pyta torowa, 9 ciana boczna
prowadzca, 10 magnes nadprzewodnikowy do zawieszenia,
prowadzenia i przesuwu, 11 pomocnicze koo prowadzce,
12 zbiornik do schadzania helu
*)
Za opracowanie magnetycznego rezonansu jdrowego E.M. Purcell i F. Bloch uzyskali nagro-
d Nobla w dziedzinie fizyki w roku 1952.
8_5 roz 9-11-02 15:05 Page 1219
1220 1220
1
6
7 8
2
5
3 4
8_5 roz 9-11-02 15:05 Page 1220
1221
1221
Podstawowym materiaem stosowanym na kaduby skuterw wodnych (1)(5), maych szybkich odzi
motorowych zarwno dwu- (6) (7) jak i jednokadubowych (8), a take wszelkich wikszych odzi motorowych,
w tym take penomorskich (9)(15), s materiay kompozytowe. Zwykle s to laminaty o osnowie polimerowej
wzmacniane wknami szklanymi, aramidowymi lub poliamidowymi. Czsto wykorzystuje si zwaszcza
w jednostkach wikszych, materiay kompozytowe warstwowe z rdzeniem w ksztacie plastra miodu, bardzo
czsto ze stopw aluminium. Wiele elementw osprztu wytwarzane jest ze stopw lekkich tytanu lub
aluminium, chocia materiaem, ktry znajduje zastosowanie s rwnie stopy wysokowytrzymae i odporne na
korozj typu maraging, np. na linki.
9
10
11
12
13
14
15
8_5 roz 9-11-02 15:05 Page 1221
NADPRZEWODNIKI ZAWIERAJCE FAZY TYPU A15
Liczna grupa nadprzewodnikw obejmu-
je fazy A
3
B o strukturze sieciowej regularnej
typu A15 reprezentowanej przez Cr
3
Si, two-
rzonej przez atomy pierwiastka B z dwoma
atomami pierwiastka A centrujcymi kad
cian boczn i podstawy, przez utworzenie
struktury ortogonalnych acuchw przecho-
dzcych przez kryszta (rys. 8.277). Spord
76 znanych faz tego typu, a 49 jest nadprze-
wodnikami (tabl. 8.135, rys. 8.278).
Atomy A pochodz z metali przejcio-
wych grup IV B, V B i VI B, ukadu okreso-
wego, natomiast atomy B odpowiadaj pier-
wiastkom grup III A, IV A i V A i kilku me-
talom przejciowym, w tym Os, Ir, Pt, Au
i Tc. Pierwszym odkrytym nadprzewodni-
kiem z tej grupy by V
3
Si. Fazy utworzone
z udziaem Nb lub V wykazuj najlepsze wa-
snoci nadprzewodzce (rys. 8.279 i 8.280).
1222
Rysunek 8.278
Fragment ukadu okresowego pierwiastkw z zaznaczonymi pierwiastkami tworzcymi fazy typu A15,
w tym o wasnociach nadprzewodzcych (wedug D. DewHughesa)
Rysunek 8.277
Ukad atomw
w sieci przestrzennej
faz typu A15
8_5 roz 9-11-02 15:05 Page 1222
Najwysz temperatur krytyczn spord faz metalicznych i metali zwanych
nadprzewodnikami niskotemperaturowymi wykazuje Nb
3
Ge, dla ktrego
T
k
= 23 K. Nb
3
Sn wykazuje rwnie relatywnie wysok temperatur krytyczn
18,3 K (rys. 8.281).
1223
Rysunek 8.279
Temperatura krytyczna T
k
faz A
1x
B
x
typu A15 w funkcji liczby atomowej pierwiastka B (dla x = 0,25 uzyskuje
si faz A
3
B) (wedug R. Fluekigera)
Tablica 8.135
Temperatura krytyczna wszystkich faz typu A15 bdcych nadprzewodnikami (wedug D.B. Smothersa)
Faza T
k
, K Faza T
k
, K Faza T
k
, K Faza T
k
, K Faza T
k
, K Faza T
k
, K
Ti
3
Ir 4,6 V
3
Ir 1,39 V
3
Si 17,1 Nb
3
Au 11 Ta
3
Ge 8 Mo
3
Ir 8,1
Ti
3
Pt 0,49 V
3
Ni 0,57 V
3
Ge 7 Nb
3
Al 18,9 Ta
3
Sn 6,4 Mo
3
Pt 4,56
Ti
3
Sb 5,8 V
3
Pd 0,08 V
3
Sn 4,3 Nb
3
Ga 20,3 Ta
3
Sb 0,72 Mo
3
Al 0,58
Zr
3
Au 0,92 V
3
Pb 3,7 V
3
Sb 0,8 Nb
3
In 8 Cr
3
Ru 3,43 Mo
3
Ga 0,76
Zr
4
Sn 0,92 V
3
Au 3,2 Nb
3
Os 0,94 Nb
3
Ge 23 Cr
3
Os 4,03 Mo
3
Si 1,3
Zr
3
Pb 0,76 V
3
Al 9,6 Nb
3
Rh 2,5 Nb
3
Sn 18,3 Cr
3
Rh 0,07 Mo
3
Ge 1,4
V
3
Os 5,15 V
3
Ga 15,4 Nb
3
Ir 1,76 Nb
3
Bi 2,25 Cr
3
Ir 0,17 Mo
2
Tc
3
13,5
V
3
Rh 0,38 V
3
In 13,9 Nb
3
Pt 10 Ta
4,3
Au 0,58 Mo
3
Os 11,68
8_5 roz 9-11-02 15:05 Page 1223
1224
A
B
Rysunek 8.281
Powierzchnia krytyczna wielowknistych nadprzewodnikw Nb
3
Sn w temperaturze 4,2 K
(opracowano wedug J. Ekina)
Rysunek 8.280
Indukcja krytyczna
0
H
k2
faz A
1x
B
x
typu A15 w funkcji liczby atomowej pierwiastka B
(dla x = 0,25 uzyskuje si faz A
3
B) (wedug R. Fluekigera)
8_5 roz 9-11-02 15:05 Page 1224
Jeeli niob lub wanad o 5 elektronach walencyjnych stanowi atomy typu A,
w tych fazach istnieje wiele moliwoci wyboru atomw B o 4 elektronach walen-
cyjnych oraz o stosunku promieni atomu i podpowoki d elektronw r
a
/r
e
= 4,75.
Atomy A w acuchach s o 1015% bardziej do siebie zblione ni w czystych me-
talach A, co wpywa na wytworzenie zwikszonej gstoci stanw energetycznych
(n 1)d wywoanych w pobliu sfery Fermiego, co po raz pierwszy zostao stwier-
dzone na przykadzie faz V
3
X. Do faz o strukturze typu A15 mog by dodawane
pierwiastki trzecie, przy czym generalnie metale nienalece do grupy przejcio-
wych zamieniaj atomy pierwiastkw A. Cu oraz Mg wpywaj na struktur bez
zajmowania pozycji ktregokolwiek z atomw A lub B w sieci krystalograficznej.
Spord wielu moliwych dodatkw, z ktrych cz podano w tablicy 8.136, alu-
minium moe by dodane do Nb
3
Ge, w wyniku czego powstaje Nb
3
(Al
0,75
Ge
0,25
)
o najwikszej moliwej indukcji magnetycznej 43,5 T. Podobnie jak w przypadku
nadprzewodnikw NbTi, rwnie nadprzewodniki zawierajce fazy typu A15 s
stabilizowane przez dobre przewodniki elektryczne, jak mied lub aluminium.
Wrd metod wytwarzania wielowknistych drutw nadprzewodzcych z ma-
teriaw zawierajcych fazy o strukturze typu A15 mona wymieni:
1225
Tablica 8.136
Porwnanie oddziaywania trzecich pierwiastkw B w nadprzewodnikach A
3
B
1x
B
x
typu A15 na temperatur T
k
(wedug T. Luhmana i D. DewHughesa)
Rodzaj nad-
przewodnika
Pocztkowa temperatura
krytyczna T
k
, K
Skadnik B Udzia x
Wynikowa temperatura
krytyczna T
k
, K
V
3
Ga 14,5 Al 0,1 15
V
3
As nie jest nadprzewodnikiem Al 0,7 10
V
3
Sb 0,8 Al 0,4 7
Nb
3
Al 18
Si 0,13 19,2
As 0,4 19,2
Ga 0,2 19,4
Be 0,05 19,6
Cu 0,1 19
B 0,1 19,1
Ga 0,2 19,5
Nb
3
Sn 18
Al 0,1 18,6
Ga 0,05 18,35
In 0,15 18,3
Tl 0,1 18,25
Pb 0,15 18,25
As 0,05 18,2
Bi 0,15 18,25
8_5 roz 9-11-02 15:05 Page 1225
cignienie umieszczonych prtw nadprzewodnika w rurze z brzu (rys.
8.282),
cignienie drutu z woonych do rury kompozytw wytworzonych przez nawi-
janie paskich warstw Nb i Cu na rdzeniu cynowym (rys. 8.283),
umieszczenie proszku danej fazy, np. Nb
3
Sn, w rurze z Nb lub take z brzu,
miedzi, cyny i nastpne cignienie,
metodami metalurgii proszkw ze zmieszanych proszkw (rys. 8.284),
przez formowanie wkien w procesie krystalizacji insitu stopu o skadzie eu-
tektycznym.
1226
Rysunek 8.282
Schemat cignienia prtw nadprzewodnikw w rurze z brzu a) ks z brzu, b) prty z niobu umieszczone
w wywierconych otworach, c) przecignity prt, d) przeciganie na drut o przekroju szecioktnym,
e) druty szecioktne w rurze z brzu, f) druty kompozytowe, g) przeciganie na drut o przekroju koowym
(opracowano wedug T. Luhmana)
Rysunek 8.283
Schemat cignienia drutu z woonych do rury kompozytw wytworzonych przez nawijanie paskich warstw
Nb i Cu na rdzeniu cynowym (opracowano wedug D.B. Smathersa)
8_5 roz 9-11-02 15:05 Page 1226
Nadprzewodniki zawierajce fazy typu A15 znajduj zastosowanie w urzdze-
niach magnetycznego rezonansu jdrowego NMR, silnikach i generatorach prdu
przemiennego pracujcych poniej 18 K, w postaci kabla do transmisji energii
(rys. 8.285), w fizyce wysokoenergetycznej oraz w syntezie termojdrowej. Cew-
ka USDPC jest prototypem kabla dla centralnego solenoidu tokomaka. Cewka
toroidalnego pola w ksztacie litery D zostaa zaprojektowana z Nb
3
Sn. Wnowym
1227
Rysunek 8.284
Schemat wytwarzania
drutw nadprzewodzcych
po spiekaniu proszkw Nb
i infiltracji Sn do
spiekanego szkieletu
(opracowano wedug
S. Fonera, C. Thiemego,
S. Pourrahimiego
i B. Schwartza)
Rysunek 8.285
Schemat elastycznego kabla energetycznego z nadprzewodnikami Nb
3
Sn wyprodukowanego w Brookhaven
National Laboratory, USA (opracowano wedug E. Adama, P. Beischera, W. Marancika i M. Younda)
8_5 roz 9-11-02 15:05 Page 1227
europejskim torusie NET (next european torus) cewki pola poloidalnego PF (polo-
idal field) oraz toroidalnego TF (toroidal field) zaprojektowano z Nb
3
Sn (rys.
8.286). W1990 roku przetestowano tokomak T15 wybudowany w Rosji, w ktrym
wszystkie cewki wykonano z Nb
3
Sn. Podobnie system zaprojektowany z Nb
3
Sn
przewidziano w midzynarodowym termonuklearnym eksperymentalnym reakto-
rze ITER (international thermonuclear experimental reactor) bdcym przedsi-
wziciem europejskoamerykaskojaposkorosyjskim. Ponadto Nb
3
Sn zostao
wykorzystane w midzynarodowej instalacji LCT z szecioma cewkami typu D
i w cewkach Westinghouse w wewntrznie chodzonym kablu w kanale ICCS (in-
ternally cooled cable in conduit). Ponadto przewodniki z Nb
3
Sn, V
3
Ga, Nb
3
(Al,Ge)
i Nb
3
Al s stosowane przy polu magnetycznym wikszym od 10 T i w temperatu-
rze niszej od 15 K.
1228
Rysunek 8.286
Schemat instalacji NET (Next European Torus)
(opracowano wedug R. Toschiego, M. Chazalova, E. Engelmana, J. Nihouliego, J. Raedera i E. Scalpietroego);
1 cewka pola poloidalnego (Nb
3
Sn), 2 paszcz, 3 plazma, 4 osona zbiornika prniowego,
5 wycig plazmy, 6 osona biologiczna (kriostat), 7 aktywna kontrola cewki,
8 cewka pola toroidalnego (Nb
3
Sn), 9 pierwsza ciana, 10 pyta odchylajca,
11 zewntrzna obudowa cewki pola poloidalnego
8_5 roz 9-11-02 15:05 Page 1228
FAZY CHEVRELA JAKO NADPRZEWODNIKI
Klasa materiaw o generalnym wzorze M
x
Mo
6
X
8
, gdzie M jest kationem
a X jest chalkogenem (S, Se lub Te), przy czym Mo moe by take zastpowany
przez Re, Rn lub Rh, o sieci krystalograficznej przedstawionej na rysunkach
8.2878.289, zwane s fazami R. Chevrela i wykazuj wasnoci nadprzewodzce.
Ze wzgldu na due krytyczne pole magnetyczne, praktyczne zastosowanie znala-
zy chalkogenki PbMo
6
S
8
(oznaczane jako PMS), SnMo
6
S
8
(oznaczane jako SMS)
i LaMo
6
S
8
, ktre charakteryzuj si odpowiednio krytycznym polem magnetycz-
nym 60, 34 i 45 T w temperaturze 0 K. Druty PMS znajduj zastosowanie w urz-
dzeniach, ktre wymagaj wysokiego pola magnetycznego w fizyce wysokoenerge-
tycznej, do syntezy jdrowej i w magnetycznym rezonansie jdrowym NMR.
1229
Rysunek 8.287
Struktura Mo
6
S
8
czci
komrki elementarnej
fazy Chevrela
(wedug L.L. Luya)
Rysunek 8.288
Schemat obrotu komrek
elementarnych Mo
6
S
8
w celu utworzenia wiza
MoX w fazie Chevrela
(wedug L.L. Luya)
8_5 roz 9-11-02 15:05 Page 1229
CIENKIE POWOKI NADPRZEWODZCE
Odkrycie nadprzewodnictwa w systemie LaBaCuO w temperaturze 30 K
w roku 1986 przez J.G. Bednorza i K.A. Mllera
*)
i nastpnie w systemie YBa-
CuO (YBCO) w temperaturze 93 K w roku 1987 przez M.K. Wu i in., w sys-
temie BiSrCaCuO (BSCCO) w temperaturze 110 K w roku 1988 przez H.
Maed, Y. Tanak, M. Fukutomiego i T. Assano i kolejno w systemie TlBaCa-
CuO (TBCCO) w temperaturze 125 K w roku 1988 przez Z.Z. Shenga i A. Her-
mana, zwrciy uwag na bardzo due znaczenie cienkich powok nadprzewodz-
cych. Stosowane s do tego celu technologie odparowania wizk elektronow,
rozpylania zarwno z tarcz kompozytowych jak i z rnych elektrod oraz ablacji la-
serowej. Jako podoa uywa si krysztaw szafiru (monokryszta Al
2
O
3
), SrTiO
3
,
LaAlO
3
lub LaGaO
3
. Wasnoci nadprzewodnikw YBa
2
Cu
3
O
7
typu YBCO,
Bi
2
Sr
2
CaCu
2
O
x
(2212), Bi
2
Sr
2
Ca
2
Cu
3
O
x
(2223) typu BSCCO przedstawiono
w tablicy 8.137.
Te materiay nadprzewodzce znalazy liczne zastosowania lub przewiduje si,
e znajd takie w najbliszej przyszoci, w tym jako konwertery sygnaw analogo-
wych na zdigitalizowane, do obrbki sygnaw i elektroniki analogowej, o wysokiej
rozdzielczoci z maym rozproszeniem energii, na wzmacniacze parametryczne
1230
Rysunek 8.289
Schemat generacji
kanaw, w ktrych
lokuj si atomy Sn
w chalkogenku SnMo
6
S
8
(wedug L.L. Luya)
*)
J.G. Bednorz i K.A. Mller uzyskali nagrod Nobla w roku 1987 w dziedzinie fizyki za od-
krycie nadprzewodnictwa wysokotemperaturowego.
8_5 roz 9-11-02 15:05 Page 1230
i miksery pocze tunelowych nadprzewodnik/izolator/nadprzewodnik SIS dzia-
ajcych przy bardzo niskim poziomie haasu, w zastosowaniach sensorowych jako
detektory podczerwieni i wiata widzialnego, a take w magnetometrach SQUID
(superconducting quantum interference device). Linie przesyowe pracujce przy cz-
stociach mikrofalowych wymagaj wzmocnienia przy maych stratach, a wwczas
oprcz zota i srebra mog by zastosowane nadprzewodniki.
NADPRZEWODNIKI WYSOKOTEMPERATUROWE NA DRUTY I TAMY
Nadprzewodnictwo wysokotemperaturowe odkryto w materiale (La
2x
Sr
x
)CuO
4
okrelanym czsto jako 214 od liczb oznaczajcych liczb atomw La, Cu i O
w tym zwizku; stenie Sr odpowiada 0<x<0,3. Wwyszej temperaturze nastpu-
je przemiana fazy tetragonalnej okrelanej jako struktura typu T w faz rombow.
Ze struktur typu T blisko zwizana jest struktura zwizku Nd
2
CuO
4
, zwana struk-
tur typu T. W obu przypadkach wystpuj pojedyncze izolowane paszczyzny
CuO oraz atomy La lub Nd znajdujce si bezporednio nad i pod atomami Cu.
Rnice wystpuj w pooeniu dodatkowych atomw tlenu O(4d) oraz O
z
(4e)
(rys. 8.290). Poczenie dolnej czci komrki elementarnej typu T z grn cz-
ci komrki elementarnej typu T, tworzy struktur charakterystyczn dla zwiz-
kw typu (Nd
2xy
Ce
y
Sr
x
)Cu
2
O
4
zwan struktur typu T
*
. Nadprzewodniki II ro-
dzaju wymagaj zastosowania do ozibiania tylko ciekego azotu (77 K), a podjte
badania maj na celu opracowanie nadprzewodnikw o temperaturze krytycznej
rwnej temperaturze pokojowej.
Wtablicy 8.138 podano gwne rodzaje nadprzewodnikw wysokotemperaturo-
wych. Mechanizm nadprzewodnictwa wysokotemperaturowego materiaw cera-
micznych nie jest dotd poznany, a wasno t przypisuje si warstwowej budowie
krystalicznej krysztaw osiowych tych materiaw o przemiennym rozmieszcze-
niu warstw CuO
2
. Silnie ujemne atomy tlenu s akceptorami dla elektronw Y i Ba
potrzebnych do wytworzenia wiza w warstwach CuO
2
. Jeli niedobr tlenu jest
niewielki, tzn. gdy x w tych materiaach jest mae, to elektrony s wyapywane
przez liczne atomy tlenu, przez co w warstwach CuO
2
powstaj dziury mogce
tworzy pary Coopera. Hipotez wystpowania par Coopera zbudowanych z dziur
potwierdzaj pomiary staej Halla.
1231
Tablica 8.137
Wasnoci cienkowarstwowych systemw o wysokiej temperaturze krytycznej T
k
System
Temperatura
krytyczna T
k
, K
Krytyczna gsto
prduJ
k
, kA/mm
2
Nachylenie magnetycznego pola
przemiany
YBCO 95
150
1)
1
2)
4,5
4,5
BSCCO 110 20
1)
45
TBCCO 125 1
3)
70
Warunki pomiaru:
1)
temperatura 77 K,
2)
temperatura 55 K, zastosowane pole 15 T,
3)
temperatura 100 K.
0
dH
k2
T
k
,
T
K

dT
_
8_5 roz 9-11-02 15:05 Page 1231
Struktura YBa
2
Cu
3
O
7
, podobnie jak innych nadprzewodnikw wysokotempe-
raturowych, jest struktur warstwow (rys. 8.291). Przemiany odmiany tetragonal-
nej do rombowej (nadprzewodzcej) wymagaj stenia tlenu = 00,5. Na rysun-
kach 8.292 i 8.293 przedstawiono charakterystyk nadprzewodnikw Y (123) oraz
Bi (2223).
Grupa zwizkw Tl
2
Ba
2
Ca
n1
Cu
n
O
4+2n
okrelanych jako 2Tl(n) (dla n = 1, 2, 3),
skada si z n paszczyzn CuO oddzielonych paszczyznami Ca (dla n 2).
W przypadku dwch paszczyzn CuO wystpuje jedna paszczyzna atomw Ca,
natomiast trzem paszczyznom CuO odpowiadaj paszczyzny Ca (rys. 8.294).
Paszczyzny CuO oddziela ponadto paszczyzna BaO, dwie paszczyzny TlO
oraz jeszcze jedna paszczyzna BaO. W wyniku tego nastpuje rozsunicie
1232
Rysunek 8.290
Struktura nadprzewodnikw wysokotemperaturowych:
a) Nd
2
CuO
4
, (typu T), b) (La
2x
Sr
x
)CuO
4
(typu T), c) (Nd
2xy
Ce
y
Sr
x
)Cu
2
O
4
(typu T
*
)
(wedug F. Izumi, E. TahayamaMuromachi, A. Fujimori, T. Kamiyama, H. Asano, J. Akimitsu i H. Sawa)
Tablica 8.138
Gwne rodzaje obecnie stosowanych nadprzewodnikw wysokotemperaturowych (wedug R. Fluekigera)
Rodzina nadprzewodnikw Wzr stechiometryczny Oznaczenia Temperatura krytycznaT
k
, K
YBCO YBa
2
Cu
3
O
7
Y (123) 93
BSCCO
Bi
2
Sr
2
CaCu
2
O
8
Bi (2212) 92
Bi
2
Sr
2
Ca
2
Cu
3
O
10
Bi (2223) 110
TBCCO TlBa
2
Ca
2
Cu
3
O
10
Tl (1223) 122
HBCCO HgBa
2
Ca
2
Cu
3
O
10
Hg (1223) 133
8_5 roz 9-11-02 15:05 Page 1232
1233
Rysunek 8.292
Powierzchnia krytyczna
nadprzewodnikw Y (123)
porwnaj tabl. 8.138
(wedug R. Fluekigera)
Rysunek 8.291
Struktura nadprzewodnika
YBa
2
Cu
3
O
7
(wedug J.D. Jorgensena,
B. Veala, A.P. Paulikasa,
L.J. Nowickiego,
G. Grabtreea, H. Clausa
i W.K. Kwoka)
8_5 roz 9-11-02 15:05 Page 1233
paszczyzn CuO na odlego wiksz od 1,1 nm. W materiaach tych wystpuj
trzy rne pooenia zajmowane przez atomy tlenu:
w paszczyznach CuO, w wyniku czego kady atom miedzi ma jako najbli-
szych ssiadw cztery atomy tlenu,
w paszczynie BaO prostopadej do osi c, bezporednio nad oraz pod atoma-
mi miedzi, w zwizku z czym ich najbliszymi ssiadami s dwa atomy Cu,
cztery atomy Ba oraz jeden atom Tl,
w paszczynie TlO, w ktrej znajduj si w oktaedrycznym otoczeniu 5 ci-
kich atomw Tl i jednego Ba.
Struktur analogiczn do tetragonalnego Tl
2
Ba
2
Ca
n1
Cu
n
O
4+2n
maj zwizki
Bi
2
Ba
2
Ca
n1
Cu
n
O
4+2n
, cho moe w nich wystpowa dystorsja rombowa.
Grupa zwizkw TlBa
2
Ca
n1
Cu
n
O
3+2n
(rys. 8.295), okrelana jest jako 1Tl(n)
z n paszczyznami CuO, ktre s rozdzielone paszczyzn Ca (dla n 2) oraz tyl-
ko z jedn paszczyzn TlO. Paszczyzny CuO rozdzielone s paszczyznami
BaO, TlO oraz BaO.
Na rysunku 8.296 przedstawiono postp w zakresie wprowadzania nowych ma-
teriaw nadprzewodzcych w XX wieku, co zaowocowao zwikszeniem tempera-
tury krytycznej od bliskiej zeru bezwzgldnemu do ok. 150 K.
1234
77 K
Rysunek 8.293
Powierzchnia krytyczna nadprzewodnikw Bi (2223) porwnaj tabl. 8.138 (wedug R. Fluekigera)
8_5 roz 9-11-02 15:05 Page 1234
Ostatnio odkryto rwnie nadprzewodnictwo w materiaach opartych na bazie
fullerenw domieszkowanych metalami alkalicznymi (porwnaj rozdz. 8.1.7) (tabl.
8.139). W tablicy 8.140 podano obliczeniowe wartoci temperatury krytycznej
wyszych fullerydw alkalicznych, ktre jak naley sdzi, w najbliszym czasie zo-
stan uzyskane w praktyce.
Najwysz dotychczas potwierdzon temperatur krytyczn 133 K obserwuje
si w rtciowych nadprzewodnikach HgBa
2
Ca
2
Cu
3
O
8
odkrytych przez Anitopova
w roku 1993. W roku 1993 Chu uzyska pod wysokim cinieniem w tych materia-
ach temperatur krytyczn 150 K.
1235
Rysunek 8.294
Struktura nadprzewodnikw Tl
2
Ba
2
Ca
n1
Cu
n
O
4+2n
dla: a) n = 1, b) n = 2, c) n = 3
(wedug D.E. Coxa, C.C. Torardiego, M.A. Subramaniana, M. Goplakrishnana i A.W. Sleighta)
8_5 roz 9-11-02 15:05 Page 1235
1236
Rysunek 8.295
Struktura nadprzewodnikw TlBa
2
Ca
n1
Cu
n
O
3+2n
dla: a) n = 1, b) n = 2, c) n = 3
(wedug S.S.P. Parkina, Y.Y. Lee, A.I. Nazzala, R. Sovoya, R. Beyersa i S.J. LaPlacy)
Tablica 8.139
Niektre nadprzewodniki powstae przez domieszkowanie metalami alkalicznymi krysztaw regularnych C
60
i ich temperatury krytyczne (wedug J. Stankowskiego i B. Czyaka)
Nadprzewodnik Temperatura krytyczna T
k
, K
K
3
C
60
20
K
3
RbC
60
22
Rb
2
KC
60
25
Rb
3
C
60
29
Rb
2
CsC
60
31
8_5 roz 9-11-02 15:06 Page 1236
1237
Rysunek 8.296
Rozwj materiaw nadprzewodzcych w XX wieku (wedug A.W. Sleighta)
Tablica 8.140
Wartoci parametru a
0
i teoretycznej temperatury T
k
dla wyszych fullerydw alkalicznych
(wedug A.V. Elickiego i B.M. Smirnova)
Fulleryd Parametr sieci a
0
, nm Temperatura krytyczna T
k
, K
K
3
C
76
1,512 62
K
2
RbC
76
1,517 64
K
1,5
Rb
1,5
C
76
1,521 67
Rb
3
C
76
1,53 72
Rb
2
CsC
76
1,537 76
K
3
C
84
1,554 84
K
2
RbC
84
1,559 86
K
1,5
Rb
1,5
C
84
1,563 88
Rb
3
C
84
1,572 92
Rb
2
CsC
84
1,579 96
8_5 roz 9-11-02 15:06 Page 1237
8.5.6. Materiay inynierskie o szczeglnych
wasnociach magnetycznych
OGLNA KLASYFIKACJA MATERIAW
ZE WZGLDU NA WASNOCI MAGNETYCZNE
O wasnociach magnetycznych pierwiastkw decyduje struktura elektronowa
atomw. Elektrony wytwarzaj moment magnetyczny orbitalny i spinowy, ktre od-
dziauj z zewntrznym polem magnetycznym, wytwarzajc indukowany moment
magnetyczny:
M = H, (8.54)
gdzie:
H natenie pola magnetycznego,
podatno magnetyczna.
1238
Rysunek 8.297
Schemat podstawowych typw magnetycznej struktury atomowej krysztau przy braku zewntrznego
pola magnetycznego a) diamagnetyk kady atom ma zerowy moment magnetyczny (np. Cu),
b) paramagnetyk momenty magnetyczne atomw s zorientowane przypadkowo i znosz si (np. Cr),
c) ferromagnetyk momenty magnetyczne atomw s uporzdkowane wewntrz kadej domeny (np. Fe),
d) ferrimagnetyk rne momenty magnetyczne kadego typu atomw s zorientowane antyrwnolegle
(np. NiMnO
3
), e) antyferromagnetyk jednakowe momenty magnetyczne atomw s zorientowane
antyrwnolegle (np. Mn)
8_5 roz 9-11-02 15:06 Page 1238
Indukcja magnetyczna B, okrelajca gsto strumienia magnetycznego, zale-
y od przyoonego pola magnetycznego:
B = H, (8.55)
gdzie:
przenikalno magnetyczna:
=
0
r
, (8.56)
gdzie:
0
przenikalno magnetyczna prni,
r
wzgldna przenikalno magnetyczna materiau.
Podatno magnetyczna:
= 1
r
. (8.57)
Ze wzgldu na wasnoci magnetyczne
oglnie substancje mona podzieli na (rys.
8.297):
magnetyczne, w przypadku ktrych i
r
zale od przyoonego pola, do ktrych
nale ferro- i ferrimagnetyki,
niemagnetyczne, dla ktrych i
r
s sta-
ymi materiaowymi, do ktrych zaliczaj
si dia-, para- i antyferromagnetyki.
Wzalenoci od wartoci podatnoci ma-
gnetycznej wszystkie substancje mona po-
dzieli (rys. 8.298) na:
diamagnetyki ( <0),
paramagnetyki ( >0) i
ferromagnetyki ( >>0).
DIAMAGNETYKI
Diamagnetyki s materiaami o zerowym momencie magnetycznym orbitalnym
i spinowym (rys. 8.297a), czyli o cakowicie skompensowanym momencie pdu
elektronw. Zewntrzne pole magnetyczne wywouje zmian czstoci ktowej ru-
chu orbitalnego elektronw i wytwarza pole magnetyczne o przeciwnym znaku
1239
Rysunek 8.298
Schemat zmian molowej podatnoci magnetycznej pierwiastkw (wedug J. Massalskiego)
8_5 roz 9-11-02 15:06 Page 1239
w materiale charakteryzujcym si ujemn podatnoci
magnetyczn. Do tej grupy nale metale przejciowe
jednowartociowe Cu, Ag i Au, gazy szlachetne, jony
Na
+
i Cl
i gazy rzeczywiste H
2
, O
2
, N
2
, pprzewodni-
ki Si, Ge i diament, metale Be, Mg, Zn, Cd, Hg, Pb i Bi
oraz H
2
O i inne zwizki jonowe oraz kowalencyjne
o cakowicie skompensowanych spinach. Istota diama-
gnetyzmu polega na tym, e jedynym skutkiem dziaa-
nia pola magnetycznego na orbit elektronow jest pre-
cesja tej orbity i wektora orbitalnego momentu magne-
tycznego elektronu z prdkoci ktow
L
wok osi
przechodzcej przez rodek orbity i rwnolegej do
wektora natenia pola H. Wektor orbitalnego momen-
tu magnetycznego elektronu opisuje stoek (rys.
8.299). Precesja orbity elektronowej wywouje dodat-
kowy ruch elektronu w polu magnetycznym, a zatem
dodatkowy prd, w wyniku czego powstaje dodatkowy
moment magnetyczny. Poniewa diamagnetyzm jest
zwizany z ruchem elektronu, wystpuje powszechnie
we wszystkich materiaach.
PARAMAGNETYKI
Paramagnetykami s pierwiastki o niecakowicie zapenionej zewntrznej po-
woce elektronowej i substancje o niecakowicie sparowanych spinach, wytwarzaj-
cych wypadkowy moment magnetyczny atomu
B
w przypadku pierwiastkw o ma-
ej liczbie elektronw walencyjnych, a w przypadku metali przejciowych i pier-
wiastkw ziem rzadkich o niecakowicie zapenionych elektronami podpowokach
wewntrznych ze spinami elektronw ustawiajcych si tak, e wypadkowy mo-
ment magnetyczny atomu jest najwikszy (rys. 8.300). Wypadkowy moment ma-
gnetyczny atomw wchodzcych w skad zwizku chemicznego zaley natomiast
od wartociowoci tych atomw w danym zwizku (rys. 8.301).
Wmateriaach paramagnetycznych, w przypadku braku zewntrznego pola ma-
gnetycznego, wypadkowy moment magnetyczny atomw jest zerowy, poniewa spi-
ny elektronowe maj wwczas orientacj losow (rys. 8.297b). Podatno magne-
tyczna paramagnetykw jest odwrotnie proporcjonalna do temperatury T
(8.58)
gdzie:
C staa Curie, zalena od materiau.
FERROMAGNETYKI
Ferromagnetyki s materiaami o silnych wasnociach magnetycznych. Dzie-
wi pierwiastkw jest ferromagnetykami, tj. elazo, nikiel, kobalt, gadolin, erb,
dysproz, tul, holm i terb. Ferromagnetyczne wasnoci wymienionych pierwiast-
kw ziem rzadkich wystpuj w bardzo niskiej temperaturze, a gadolinu poniej
1240
Rysunek 8.299
Precesja orbity elektronu w polu magnetycznym
T
C
= ,
8_5 roz 9-11-02 15:06 Page 1240
+16
o
C. Praktyczne znaczenie jako ferromagnetyki maj zatem elazo, nikiel i ko-
balt. Wasnoci ferromagnetyczne wykazuj take stopy pierwiastkw ferromagne-
tycznych, ferromagnetycznych z nieferromagnetycznymi, a take stopy pierwiast-
kw nieferromagnetycznych (porwnaj rozdz. 6.7.9, 7.2.9, 7.3.1, 7.3.2 i 7.3.11). Fer-
romagnetyzm jest wasnoci krysztaw (rys. 8.297c), a nie pojedynczych ato-
mw. Oglnie, wasnoci ferromagnetykw s nastpujce:
magnetyczna przenikalno ferromagnetykw zaley od natenia zewntrzne-
go pola magnetycznego,
ferromagnetyki wykazuj tzw. magnetyzm szcztkowy, zachowujc stan nama-
gnesowania po usuniciu pola magnetycznego,
1241
Rysunek 8.300
Konfiguracja elektronw 3d wybranych metali przejciowych
Rysunek 8.301
Konfiguracja elektronw 3d i jonowy moment magnetyczny wybranych jonw metali przejciowych
8_5 roz 9-11-02 15:06 Page 1241
podatno magnetyczna ferromagnetykw maleje w miar wzrostu temperatu-
ry; w temperaturze ferromagnetycznej Curie trac wasnoci ferromagne-
tyczne, a powyej temperatury paramagnetycznej Curie zachowuj si jak pa-
ramagnetyki.
Warunkiem koniecznym ferromagnetyzmu jest wystpowanie nieskompenso-
wanych spinw elektronw w atomach ferromagnetykw, jeeli stosunek parame-
tru sieci krystalicznej do rednicy orbity elektronowej, na ktrej znajduje si
elektron z nieskompensowanym spinem, jest wikszy od 1,5 dany materia jest
ferromagnetykiem
(8.59)
gdzie:
a parametr sieci,
d rednica orbity elektronu z nieskompensowanym spinem.
Oddziaywanie ssiednich elektronw wewntrznych niecakowicie zapenio-
nych podpowok, wpywa na poziom energii struktury krystalicznej i prowadzi do
rwnolegego ustawienia spinw i momentw magnetycznych wikszoci tych elek-
tronw, w wyniku czego nastpuje zmniejszenie energii ukadu. Energia ukadu za-
ley od energii wymiany, reprezentowanej przez tzw. cak wymiany A (rys. 8.302).
Gdy A >0, spiny oddziaujcych ze sob elektronw s ustawiane rwnolegle, co
1242
1,
d
a
> , 5
Rysunek 8.302
Caka wymiany jako funkcja stosunku parametru sieci do rednicy niezapenionej powoki wewntrznej
metali przejciowych
8_5 roz 9-11-02 15:06 Page 1242
prowadzi do spontanicznego namagnesowania charakterystycznego dla ferroma-
gnetykw. Gdy A <0, spiny elektronw ustawiaj si antyrwnolegle, co jest rwno-
znaczne z wystpowaniem wasnoci antyferromagnetycznych.
FERRIMAGNETYKI
Oprcz ferromagnetykw uporzdkowany rozkad spinw wystpuje take
w materiaach ferrimagnetycznych i antyferromagnetycznych, w skad ktrych
zwykle wchodz atomy wicej ni jednego pierwiastka. Wypadkowe momenty ma-
gnetyczne atomw w ferrimagnetykach i antyferromagnetykach s ustawione an-
tyrwnolegle (rys. 8.297), w odrnieniu od ferromagnetykw o rwnolegym
ustawieniu wypadkowych momentw magnetycznych. Ferrimagnetyki maj ato-
my rnych pierwiastkw o rnej wartoci wypadkowych momentw magnetycz-
nych, co zapewnia tym materiaom nieznaczne namagnesowanie poniej tempera-
tury Neela
*)
, ktra odpowiada temperaturze Curie ferromagnetykw. Powyej tej
temperatury ferrimagnetyki cechuj si wasnociami paramagnetycznymi. Przy-
kadem tej grupy materiaw s ferryty o strukturze spineli MeO Fe
2
O
3
(gdzie Me
metal), np. magnetyt Fe
3
O
4
.
ANTYFERROMAGNETYKI
Antyferromagnetyki, bdce szczeglnym przypadkiem ferromagnetykw, ce-
chuj si antyrwnolegym ustawieniem wypadkowych momentw magnetycznych
atomw o tej samej wartoci (rys. 8.297e). Antyferromagnetykami s niektre me-
tale paramagnetyczne, np. Pt, Pd, Mn, Ni, liczne sole manganu i tlenki metali
przejciowych, np. FeO, w ktrych atom midzywzowy tlenu jest polaryzowany
przez ssiadujcy z nim jon metalu z kolei polaryzujcy atom metalu przejciowe-
go. Struktura krystaliczna zoona z podsieci jonw metalu i tlenu decyduje o an-
tyrwnolegym ustawieniu wypadkowych momentw magnetycznych.
DOMENY MAGNETYCZNE
Wasnoci magnetyczne, decydujce o przydatnoci technicznej materiaw fer-
romagnetycznych, zale od ich skadu chemicznego i fazowego oraz struktury ma-
gnetycznej i krystalicznej poszczeglnych faz. Struktura magnetyczna tych mate-
riaw skada si z maych makroskopowych obszarw o rozmiarach ok. 0,01 m
zwanych domenami, w ktrych wszystkie momenty wypadkowe atomw maj
zgodn orientacj (rys. 8.303). Wypadkowe momenty magnetyczne domen s zo-
rientowane wzgldem siebie losowo, wskutek czego przy braku pola zewntrznego
wypadkowy moment magnetyczny ferromagnetyku jest rwny zeru. Po przyoeniu
zewntrznego pola magnetycznego, momenty magnetyczne ulegaj uporzdkowa-
niu, wywoujc silny efekt magnetyczny.
Zwikszenie przyoonego pola magnetycznego powoduje namagnesowanie
materiaw ferromagnetycznych, mono- i polikrystalicznych. W stanie nasycenia
momenty magnetyczne wszystkich domen s zorientowane zgodnie z kierunkiem
1243
*)
L.E.F. Neel w roku 1970 uzyska nagrod Nobla w dziedzinie fizyki za fundamentalne odkry-
cia w dziedzinie ferro- i antyferromagnetyzmu cia staych.
8_5 roz 9-11-02 15:06 Page 1243
pola magnetycznego, w wyniku wzrostu domen
o momencie magnetycznym zorientowanym zgod-
nie z kierunkiem atwego namagnesowania, najbli-
szym kierunkowi przyoonego pola magnetyczne-
go (rys. 8.304). Przeorientowanie momentw spi-
nowych atomw domeny w kierunku pola magne-
tycznego (rys. 8.305) oraz przemieszczenie si cia-
nek Blocha
*)
odgraniczajcych domeny prowadzi
do ich wzrostu. Pocztkowo powstaje struktura ma-
teriau monodomenowa, o momencie magnetycz-
nym zorientowanym zgodnie z kierunkiem atwego
namagnesowania, czemu towarzyszy szybki wzrost
indukcji magnetycznej (rys. 8.304). Dalsze zwik-
szenie natenia pola magnetycznego decyduje
o obrocie momentu magnetycznego domeny w kie-
runku pola i o agodnym wzrocie indukcji magne-
tycznej do wartoci maksymalnej B
s
nasycenia ma-
gnetycznego materiau.
Z kolei zmniejszenie pola magnetycznego od
wartoci odpowiadajcej stanowi nasycenia do zera
wie si z obrotem momentw magnetycznych do-
men do kierunku atwego namagnesowania wraz
z agodnym zmniejszeniem indukcji magnetycznej
do wartoci B
r
(rys. 8.304), zwanej pozostaoci
magnetyczn, indukcj szcztkow lub remanencj.
Cakowity zanik indukcji B i ponowne uzyskanie
struktury wielodomenowej o losowej orientacji mo-
mentw magnetycznych, wymaga przyoenia prze-
ciwnie zorientowanego pola o wartoci H
c
, zwanego
nateniem koercyjnym lub koercj. Pole magnetycz-
ne ujemne o wartoci wikszej od H
c
wpywa na
zwikszenie indukcji magnetycznej w kierunku
przeciwnym, a do nasycenia. Kolejna zmiana kie-
runku pola magnetycznego powoduje wzrost ma-
gnetyzacji, przy czym przy zerowej wartoci B wy-
stpuje koercja o wartoci H
c
. Przemagnesowanie
materiau ferromagnetycznego wie si zatem
z nieodwracalnym rozpraszaniem energii zwanej
stratnoci magnetyczn lub stratami histerezowymi,
o wartoci proporcjonalnej do caki ptli histerezy
magnetycznej (rys. 8.304).
1244
NATENIE POLA MAGNETYCZNEGO, H
I
N
D
U
K
C
J
A
M
A
G
N
E
T
Y
C
Z
N
A
,

B
*)
F. Bloch w roku 1952 uzyska nagrod Nobla za opracowanie jdrowego rezonansu ma-
gnetycznego.
Rysunek 8.304
Schemat wzrostu i przeorientowania domen magnetycz-
nych ferromagnetyku pod wpywem przyoonego pola
magnetycznego
Rysunek 8.303
Schemat struktury domenowej krysztau ferromagnetyku
o zerowym namagnesowaniu wypadkowym
8_5 roz 9-11-02 15:06 Page 1244
PTLA HISTEREZY MAGNETYCZNEJ
Struktura materiau wpywa na posta ptli histerezy magnetycznej, decydujc
o ruchliwoci cianek Blocha midzy domenami magnetycznymi, natomiast skad
chemiczny wpywa na warto namagnesowania nasycenia. Dua ruchliwo cia-
nek Blocha przesdza o maej szerokoci ptli histerezy i stratnoci magnetycznej
i jest charakterystyczna dla materiaw magnetycznie mikkich (rys. 8.306). Maa
ruchliwo cianek Blocha decyduje o tym, e ptla histerezy jest szeroka, co ce-
chuje materiay magnetycznie twarde (rys. 8.306).
1245
Rysunek 8.305
Przeorientowanie
wypadkowych momentw
magnetycznych atomw
w obszarze cianki Blocha
Rysunek 8.306
Posta ptli histerezy
magnetycznej materiau
magnetycznie mikkiego
i magnetycznie twardego
8_5 roz 9-11-02 15:06 Page 1245
1246 1246
Okoo 500 lat p.n.e. Chiczycy wykorzystali zasad skrzyda obrotowego w konstrukcji latajcego
bka. W roku 1483 Leonardo da Vinci wykona szkic helikoptera (1), chocia nie dysponujc
odpowiednimi materiaami oraz wobec braku urzdzenia napdzajcego nie zbudowa adnego
przyrzdu latajcego. Anglik Sir George Cayley opracowa projekt modelu migowca pod koniec
XVIII wieku. Francuz Paul Cornu zbudowa pierwszy helikopter z czowiekiem na pokadzie,
natomiast Hiszpan Juan de la Cierva w 1919 roku zbudowa wiatrakowiec, o duym wirniku
napdzanym przez wiatr. W roku 1936 prof. Heinrich Focke w Niemczech zaprojektowa helikopter
dwuwirnikowy. We wrzeniu 1939 roku w USA potomek polskiego zesaca na Syberi,
amerykaski inynier rosyjskiego pochodzenia Igor Sikorsky, konstruktor pierwszego helikoptera
jednowirnikowego, po raz pierwszy osobicie odby lot sw maszyn (2), zapocztkowujc
1
6
7
8
2
5
3
4
8_5 roz 9-11-02 15:07 Page 1246
1247
1247
dynamiczny rozwj tych urzdze. Wspczenie helikoptery znalazy bardzo liczne zastosowania
w patrolowaniu ruchu drogowego (3), wybrzea morskiego, ratownictwie (4), morskim, grskim, drogowym,
z poncych lub uszkodzonych budynkw, w lotnictwie sanitarnym, jako dwigi powietrzne (np. do montau
urzdze przemysowych lub pokry dachowych i wie kocielnych), a gwnie w wojsku do transportu i jako
jednostki bojowe. Najwikszym obecnie migowcem na wiecie jest rosyjski Mi27 skonstruowany w biurze
Mikojana, ktry moe zabra na pokad ponad 120 osb (5). migowiec utrzymuje si w powietrzu dziki
ruchowi obrotowemu opat - penicych rwnoczenie funkcje miga i skrzyda, wykonanych czsto ze stopw
tytanu lub z materiaw kompozytowych, czsto z rdzeniem aluminiowym w ksztacie plastra miodu. Lot
sterowany jest przez zmiany wielkoci i kierunku siy nonej, czego dokonuje si za pomoc zmiany skoku kadej
z opat. migo ogonowe jest niewielkim wirnikiem pionowym na ogonie, ktry zapobiega obrotowi helikoptera
wok wasnej osi. Wrd migowcw wojskowych (6)(15), Ka 50 Wilkoak (7) zaprojektowany przez biuro
konstrukcyjne Kamowa ma 2 pionowe niezalene wirniki obracajce si w przeciwnych kierunkach, zapewnia-
jce stabilny lot bez miga ogonowego, a w trakcie prb wykaza zdolno lotu, nawet po oderwaniu belki
ogonowej. Wikszo prezentowanych migowcw wojskowych suy do zwalczania czogw i celw opan-
cerzonych. migowiec (15) suy do desantowania lekkich pojazdw opancerzonych. Podstawowymi
materiaami stosowanymi do budowy migowcw s lekkie stopy metali oraz materiay kompozytowe
najczciej z rdzeniem w ksztacie plastra miodu, stosowane na poszycie. migowce wojskowe bardzo czsto
maj opancerzone kabiny pilota, chronice go przed ogniem karabinw maszynowych.
9
10
11
12
13
14
15
8_5 roz 9-11-02 15:07 Page 1247
MAGNETOSTRYKCJA
Pod wpywem namagnesowania nastpuje zmiana wymiarw krysztau i poli-
krysztau zwana magnetostrykcj. Wszystkie ciaa wykazuj wasnoci magneto-
strykcyjne, chocia najwyraniej s one obserwowane w ferromagnetykach. Ma-
gnetostrykcja ilociowo jest okrelana przez sta magnetostrykcji, ktra odpowia-
da wzgldnej zmianie wymiarw, np.:
(8.60)
gdzie:
l zmiana wymiaru liniowego l magnetyka.
Magnetostrykcja w kierunku linii si pola magnetycznego, zwana podun,
moe by dodatnia lub ujemna. Dodatniej magnetostrykcji podunej towarzyszy
ujemna magnetostrykcja poprzeczna i odwrotnie, przy czym objto ferromagne-
tyku jest prawie staa. Zjawisko magnetostrykcji jest odwracalne, to znaczy od-
ksztaceniu sprystemu materiau magnetostrykcyjnego towarzyszy zmiana stanu
namagnesowania. Zarwno proste, jak i odwrotne zjawisko magnetostrykcji zna-
lazo szerokie zastosowanie w technice.
ZASTOSOWANIE MATERIAW MAGNETYCZNIE MIKKICH
Materiay magnetyczne mikkie znajduj zastosowanie na elementy, od ktrych
wymagana jest natychmiastowa reakcja na przyoone pole magnetyczne i zwik-
szajce si jego natenie, w tym na rdzenie urzdze elektromagnetycznych, np.
transformatorw, silnikw elektrycznych i generatorw, a take na osony przeciw-
dziaajce przenikaniu pola magnetycznego. Oprcz wskiej ptli histerezy magne-
tycznej (rys. 8.306) materiay te cechuj si duym nasyceniem magnetycznym
1248
l
l
= ,
m

Rysunek 8.307
Wpyw orientacji monokrysztau na przebieg krzywych namagnesowania elaza, niklu i kobaltu
8_5 roz 9-11-02 15:07 Page 1248
przy nieznacznym polu magnetycznym oraz du przenikalnoci pocztkow
i maksymaln przenikalnoci rniczkow. Zwykle wytwarzane s izolowane bla-
chy cienkie o strukturze jednofazowej. Dua rezystywno wpywa na mae straty
energii, zwizane z indukowaniem prdw wirowych pod wpywem prdu prze-
miennego. Cechuj si rwnie ma wartoci staej anizotropii magnetycznej
i ma magnetostrykcj. Najlepszymi wasnociami magnetycznie mikkimi cechu-
j si monokrysztay o kierunku atwego namagnesowania zgodnym z przyoo-
nym polem (rys. 8.307), s jednak bardzo drogie. Wrd materiaw polikrystalicz-
nych, wane znaczenie odgrywaj stopy na osnowie elaza, czsto wytwarzane
w postaci blach o regulowanej teksturze takiej, by kierunek atwego namagnesowa-
nia ziarn by zgodny z kierunkiem walcowania, np. o teksturze Gossa {110}100
(porwnaj rys. 6.38 w rozdz. 6.7.9) lub o teksturze kostkowej {100}100 w przy-
padku blach transformatorowych z ferrytu krzemowego. Dodatek Si lub Al w st-
eniu do ok. 4% do elaza wpywa ponadto na kilkakrotny wzrost rezystywnoci
i niewielkie zmniejszenie namagnesowania nasycenia w stosunku do czystego ela-
za (tabl. 8.141).
Szczeglne znaczenie maj cienkie warstwy ze stopw FeNi typu permalloy
o prostoktnej ptli histerezy magnetycznej o dwch wartociach remanencji, co
umoliwia przedstawienia liczb w systemie dwjkowym w elektronice.
Do wytwarzania rdzeni magnetycznych uywa si spiekanych proszkw elaza
karbonylkowego lub elektrolitycznego, proszkw permalloyu i permalloyu molibde-
nowego oraz spiekw FeSiAl, zwanych alsiferami, a take ferrytw.
FERRYTY
Do materiaw magnetycznie mikkich zaliczaj si take niektre ferrimagne-
tyki, w tym ferryty otrzymywane metodami ceramicznymi (tabl. 8.141), o bardzo
duej rezystywnoci, skutecznie ograniczajce straty energii zwizane z prdami
wirowymi. Umoliwia to ich stosowane w technice wielkich czstotliwoci, a tak-
e elementw o kwadratowej i wskiej ptli histerezy magnetycznej w technice
komputerowej. Produkty z ferrytw s wytwarzane przez prasowanie lub prasowa-
nie i spiekanie wycznie ferromagnetycznego proszku tlenkw metali lub mate-
riaw, w ktrych poza proszkiem ferromagnetycznym jest spiekana nieorganicz-
na substancja proszkowa, np. talk.
W zalenoci od zakresu czstotliwoci urzdze, w ktrych zastosowano fer-
ryty, mog one mie przenikalno pocztkow regulowan przez odpowiedni do-
br skadu chemicznego spiekanych proszkw. Skad chemiczny ferrytw wyraa
si wzorem:
(M
2
O
k
)
m/2
(Fe
2
O
3
)
n
, (8.61)
gdzie:
k, m, n liczby cakowite.
Stosuje si ferryty manganowocynkowe, niklowocynkowe, magnezowocyn-
kowe lub ferryty proste bez cynku.
1249
8_5 roz 9-11-02 15:07 Page 1249
1250
Tablica 8.141
Wasnoci magnetyczne wybranych materiaw magnetycznie mikkich (opracowano wedug J. Adamczyka)
Materia
(nazwa handlowa)
Skad chemiczny, % masowy
lub stechiometryczny
Przenikalno
Namagnesowa
nie nasycenia
M
s
, MA/m
Rezystywno,
m pocztkowa
r
rniczkowa
rmax
elazo czyste 99,95 1010
3
2010
4
1,7 1010
8
elazo (blacha prdnicowa) 99,8 150250 510
3
1,7 1410
8
Ferryt krzemowy Fe+4Si 500 710
3
1,57 6010
8
Ferryt krzemowy (tekstura Gossa) Fe+3Si 1500 4010
3
1,59 4710
8
Ferryt krzemowy (tekstura kostkowa) Fe+3Si 11610
3
1,59 4710
8
FeAl Fe+3,5Al 500 1910
3
1,51 4710
8
Alfer Fe+13Al 700 3,710
3
0,96 9010
8
Alperm Fe+16Al 310
3
5510
3
0,64 14010
8
Permalloy 78,5Ni+21,5Fe 810
3
10010
3
0,86 1610
8
MoPermalloy 78,5Ni+17,7Fe+3,8Mo 2010
3
7510
3
0,68 5510
8
CrPermalloy 78,5Ni+17,7Fe+3,8Cr 1210
3
6210
3
0,64 6510
8
Supermalloy 79Ni+15Fe+5Mo+0,5Mn 10010
3
10010
4
0,63 6010
8
Mumetal 77Ni+16Fe+5Cu+2Cr 2010
3
10010
3
0,52 6210
8
Rhometal 64Fe+36Ni 2502000 (1,28)10
3
0,72 9010
8
Permendur 50Fe+50Co 800 510
3
1,92 710
8
Ferroxube A
48MnOFe
2
O
3
+52ZnOFe
2
O
3
1400 0,26 210
3
79MnOFe
2
O
3
+21ZnOFe
2
O
3
700 0,41 810
3
Ferroxube B
36NiOFe
2
O
3
+64ZnOFe
2
O
3
650 0,29 10
7
100NiOFe
2
O
3
17 0,18 10
7
Metglas
Fe
40
Ni
40
P
14
B
6
510
3 1)
B = 0,79 T
2)
1,810
6
Fe
40
Ni
38
Mo
4
B
19
710
4 1)
B = 0,88 T
2)
1,510
6
Finemet Fe
73,5
Cu
1
Nb
3
Si
13,5
B
9
10010
3 3)
B
s
= 1,24 T
Nanoperm Fe
90
Zr
7
B
3
2210
3 3)
B
s
= 1,63 T 0,4410
6
Hitperm Fe
44
Co
44
Zr
7
B
4
Cu 1110
3 3)
B
s
= 2,1 T
Amoment
Fe
62
Ni
16
Si
18
B
14
210
4 1)
B = 1,3 T
2)
1,310
6
Fe
5
Co
66
Cr
9
Si
5
B
15
210
5 1)
B = 0,63 T
2)
1,610
6
Fe
4,5
Co
66,8
Ni
1,5
Nb
2,2
Si
10
B
15
210
4 1)
B = 0,71 T
2)
Inne
Co
70,3
Fe
4,7
Si
15
B
10
8,510
3 1)
B = 0,8 T
2)
1,3410
6
Co
75,3
Fe
4,7
Si
4
B
16
210
4 1)
B = 1,1 T
2)
Co
61,6
Fe
4,2
Ni
4,2
Si
10
B
20
1210
5 1)
B = 0,54 T
2)
Warunki pomiaru:
1)
f = 1 kHz, H = 0,24 A/m,
2)
H = 180 A/m,
3)
f = 1 kHz; B
s
indukcja nasycenia.
8_5 roz 9-11-02 15:07 Page 1250
SZKA METALICZNE I MATERIAY NANOKRYSTALICZNE
MAGNETYCZNIE MIKKIE
Wrd materiaw magnetycznie mikkich wan rol odgrywaj szka meta-
liczne (porwnaj rozdz. 7.3.12) na osnowie Fe, FeNi, FeCoNi z dodatkami Cr,
Mo, W, Zr i Nb oraz niemetali B, P i Si (tabl. 8.141) o strukturze amorficznej lub
nanokrystalicznej. Wytwarzane s w postaci tam amorficznych o gruboci ok.
0,02 do 0,04 mm metod odlewania na wirujcy bben lub tam (rys. 8.308) pod-
dawanych nastpnie nanokrystalizacji w wyniku obrbki cieplnej i charakteryzuj
si wsk lub prostoktn ptl histerezy magnetycznej i stosunkowo ma przeni-
kalnoci magnetyczn pocztkow oraz znaczn rezystywnoci, wykazujc du
sprysto i dobr odporno na korozj.
WASNOCI MATERIAW MAGNETYCZNIE TWARDYCH
Materiay magnetycznie twarde stosowane na magnesy trwae cechuj si sze-
rok ptl histerezy magnetycznej (rys. 8.306), a take du wartoci remanencji
B
r
, koercji H
c
i iloczynu (BH)
max
(gstoci energii magnetycznej) oraz du anizo-
tropi magnetokrystaliczn K i magnetostrykcj
s
.
Na rysunku 8.309 przedstawiono rozwj materiaw magnetycznie twardych
w XX wieku, a w tablicy 8.142 wasnoci wybranych z tych materiaw.
1251
Rysunek 8.308
Schemat urzdzenia do odlewania szkie metalicznych na wirujcy bben
(wedug rysunku zamieszczonego przez W.F. Smitha);
1 piec do topienia skadnikw stopu,
2 cieky stop przygotowany do wprowadzania do systemu odlewniczego,
3 system odlewniczy, z ktrego cieky stop jest pod cinieniem rozpylany z dyszy,
4 manipulator umoliwiajcy zmian gruboci odlewanej tamy przez zmian pozycji dyszy,
5 szybko przemieszczany, chodzony pas miedziany, na ktrym rozpylony cieky stop krzepnie
w postaci amorficznej tamy,
6 urzdzenie chodzce,
7 tama amorficzna
8_5 roz 9-11-02 15:07 Page 1251
PRZEGLD MATERIAW MAGNETYCZNIE TWARDYCH
Na magnesy trwae najwczeniej stosowano stale niestopowe zawierajce ok.
1% C o strukturze martenzytu z austenitem szcztkowym, uzyskanej po zahartowa-
niu (porwnaj rozdz. 6.7.9). Dodatki Cr, Wi Mo powoduj zwikszenie udziau au-
stenitu szcztkowego przez obnienie temperatury M
s
, natomiast Co polepsza wa-
snoci magnetyczne martenzytu, co oglnie wpywa na popraw wasnoci magne-
tycznych stali. Stopy utwardzane wydzieleniowo przez fazy niemagnetyczne, takie
jak Vicalloy, Cunife, Cunico, wykazuj lepsze wasnoci magnetycznie twarde ni
stale. Roztwr stay stopw Alni, Alnico, Alcomax, o skadzie chemicznym zblio-
nym do Fe
2
NiAl podczas starzenia ulega rozpadowi na dyspersyjne czstki jedno-
domenowe Fe i FeNiAl. Stopy te s twarde i kruche, co utrudnia ich obrbk me-
chaniczn po odlaniu, umoliwiajc jedynie szlifowanie.
Due znaczenie techniczne maj materiay wytwarzane metod metalurgii
proszkw przez prasowanie proszkw jednodomenowych czystych metali Fe i Co
oraz ferrimagnetykw typu MeOFe
2
O
3
, gdzie Me to Ba lub Sr, i spiekanie ich
w temperaturze 1000 do 1300C.
Odpowiedni dobr skadu chemicznego mieszanin proszkw umoliwia regulo-
wanie wasnoci magnetycznych produktw. Spiekane magnesy trwae s wytwa-
rzane z proszkw elaza, niklu, kobaltu i aluminium przez prasowanie na zimno
oraz prasowanie i spiekanie. W wyniku spiekania na gorco otrzymuje si magne-
sy z proszkw elaza z aluminium, niklem, miedzi, tytanem, kobaltem, o zoo-
nych ksztatach, cile okrelonych wymiarach i odpowiednich wasnociach ma-
gnetycznych. Ich wasnoci wytrzymaociowe s jednak niewielkie.
1252
Rysunek 8.309
Schemat rozwoju
materiaw magnetycznie
twardych w XX wieku
(obszar zacieniony
przedstawia hipotetyczny
obszar stopw FeCo
utwardzanych magnetycz-
nie przez dodatek X)
(wedug H. Kronmue Ilera
i J.M.D. Cosyego)
8_5 roz 9-11-02 15:07 Page 1252
Magnesy spiekane poddaje si hartowaniu z temperatury 10501250C i na-
stpnie odpuszczaniu w 600650C. Obrbka cieplna odbywa si w piecach z at-
mosfer regulowan. Stosowany jest take zwizek ferromagnetyczny MnBi (Bi-
smanol) wprowadzany do osnowy polimerowej lub z oowiu.
Ostatnio due znaczenie maj materiay nanokrystaliczne Sm
2
Fe
17
N
x
(x = 23)
oraz Nd
2
Fe
14
B, ktrych proszki o wielkoci ziarn ok. 30 nm s wizane osnow po-
limerow, szkem niskotopliwym lub spiekane w procesie niskotemperaturowym
z proszkiem cynku. Niska temperatura Curie powoduje nieodwracaln utrat ich
wasnoci magnetycznych powyej ok. 120C. Z tego wzgldu takie magnesy trwa-
e nie mog by przegrzewane w trakcie eksploatacji oraz procesu wytwarzania.
1253
Tablica 8.142
Wasnoci magnetyczne wybranych materiaw magnetycznie twardych (wedug J. Adamczyka)
Materia (nazwa
handlowa)
Skad chemiczny, % masowy
Remanencja
B
r
, T
Koercja
H
c
, A/m
Iloczyn (BH)
max
,
kJ/m
3
Obrbka cieplna
1)
Stale
Fe+(0,91)C 0,9 4 1,6 H 800C/woda
Fe+0,7C+6W+0,3Cr 1,05 5,6 2,4 H 850C/woda
Fe+1C+15Co+7Cr+0,5Mo 0,82 14,3 4,8 H 1150C/powietrze
Fe+0,9C+35Co+(36)Cr+(56)W 0,9 20 8 H 1150C/powietrze
Vicalloy Fe+52Co+14V 1 36 24 W 600C
Cunife Fe+60Cu+20Ni 0,54 43,8 12
P 1000C +
S 600C
Cunico Cu+21Ni+29Co 0,34 52,5 7,2
Silmanal Ag+9Mn+4Al 0,055 477 0,6 W 250C
Alni Fe+24Ni+13Al+3,5Cu 0,62 38 10
P 11501250C +
S 600C +
chodzenie w silnym
polu magnetycznym
Alni Fe+32Ni+12Al+0,5Ti 0,47 56 10
Alnico Fe+17Ni+10Al+12Co+6Cu 0,8 40 13,5
Alnico Fe+20Ni+10Al+13,5Co+6Cu+0,25Ti 0,65 50 13,5
Alcomax II Fe+11Ni+8Al+21Co+4,5Cu 1,24 46 34
Alcomax IV
Fe+13,5Ni+8Al+24,5Co+2Nb
12 64 36
Alcomax IV
2)
13 60 56
Materiay
spiekane
Fe 0,4 40 60
spiekanie
10001100C
Fe+45Co 1,02 63 36
Bi+20Mn 0,42 263 33,4
BaO6Fe
2
O
3
0,2 120 8
spiekanie
12001300C
BaO6Fe
2
O
3
(orientowany) 0,39 240 29
Materiay nano
krystaliczne
NdFeB 0,951,12
3)
440720
3)
<160
3)
SmFeN 0,51,2
3)
<2000
3)

1)
H hartowanie, P przesycanie, S starzenie, W wyarzanie.
2)
Po krystalizacji kierunkowej 100 .
3)
Zalenie od skadu chemicznego i fazowego.

8_5 roz 9-11-02 15:07 Page 1253
Na rysunku 8.310 przedstawiono schematycznie postp w zakresie materiaw
na magnesy trwae. Kady z magnesw przedstawionych na tym rysunku wytwarza
takie samo pole magnetyczne.
WSPCZESNE TENDENCJE W PRODUKCJI I BADANIACH MATERIAW
INYNIERSKICH O SZCZEGLNYCH WASNOCIACH MAGNETYCZNYCH
Wspczenie najwiksze zainteresowanie badawcze wywouj nastpujce ma-
teriay magnetyczne, gwnie nanokrystaliczne lub w postaci cienkich folii, o gru-
boci w skali nanometrycznej:
materiay nanokrystaliczne magnetycznie mikkie o wysokiej przenikalnoci
magnetycznej na osnowie Fe
3
Si z dodatkami Cu, Nb, Zr, B, osigajce przeni-
kalno wzgldn
r
= 10
5
10
6
,
materiay nanokrystaliczne magnetycznie twarde o wysokiej koercji oparte na
stopach NdFeB i CoSm o remanencji B
r
= 1,5 T dla Nd
2
Fe
14
B oraz B
r
3,5 T
dla Sm
2
Co
17
, magnesy techniczne osigaj iloczyn (BH)
max
= 450 kJ/m
3
; rozpo-
czto prace nad kompozytowymi materiaami magnetycznie twardymi,
magnesy nanokrystaliczne o gigantycznej magnetostrykcji GMR (giantmagne-
tosrictivity)
m
10
3
, bazujce na stopach FeTbDy, do zastosowa w mikro-
mechanice,
systemy cienkich folii o gigantycznej remanencji i o wysokiej przenikalnoci
magnetycznej na gowice odczytujce z oporem magnetycznym R/R >50%,
gdzie R/R stosunek zmiany rezystancji
*)
pod wpywem pola magnetycznego
R do rezystancji pocztkowej R, np. systemy wielowarstwowe CoFe/Cu lub
1254
FeNiCoAl (alniko) ulepszone
dziki nowym procesom
technologicznym
NdFeB SmCo
2
FeCoWC (stop Hondy)
stal z dodatkiem wolframu
stal wglowa
Rysunek 8.310
Porwnanie objtoci
magnesw trwaych
z rnych materiaw
wytwarzajcych takie samo
pole magnetyczne
*)
Zmiana rezystancji (oporu elektrycznego) zachodzi pod wpywem dziaania pola magnetycz-
nego. Jej warto moe by dodatnia lub ujemna i zaley od rodzaju materiau i kierunku
dziaania pola magnetycznego.
8_5 roz 9-11-02 15:07 Page 1254
Fe/Cr; stosowane w rozwoju trwaych pamici MRAM (magnetic random ac-
cess memories),
folie manganitw LaSr i LaCa o kolosalnym oporze magnetycznym
R/R >100%,
gigantycznie magnetokaloryczny materia chodzcy Gd
5
(Si
2
Ge
2
) o efekcie
T >20 K,
magnesy molekularne, bazujce na zwizkach metalowoorganicznych zawie-
rajcych heksafluoroacetyloacetonian lub tetracyjanometylen,
samoorganizujce si supersieci nanoczsteczek ferromagnetycznych FePt
lub FeCo na noniki do rejestracji z wysok gstoci (10
11
bit/cm
2
).
8.5.7. Materiay stosowane woptyce,
optoelektronice i fotonice
PROMIENIOWANIE ELEKTROMAGNETYCZNE I WIATO WIDZIALNE
Wynikiem oddziaywania promieniowania elektromagnetycznego z materiaa-
mi s fotony. wiato widzialne stanowi jedynie cz caego zakresu promieniowa-
nia elektromagnetycznego od ok. 0,4 do 0,7 m (rys. 8.311).
Fotony s traktowane jako czstki o energii E i fale o okrelonej dugoci i cz-
stoci . Energia fotonw jest proporcjonalna do czstoci promieniowania, a od-
wrotnie proporcjonalna do dugoci fali. Prdko promieniowania elektromagne-
tycznego w prni jest niezalena od dugoci fali i wynosi c = 2,997924610
8
m/s.
1255
-
Rysunek 8.311
Zakres dugoci fal elektromagnetycznych z zaznaczeniem zakresu wiata widzialnego
8_5 roz 9-11-02 15:07 Page 1255
Fotony oddziaujce ze struktur elektronow lub krystaliczn materiaw wy-
wouj zjawiska optyczne (rys. 8.312):
odbicie,
transmisj,
zaamanie.
Zachowanie fotonw w materiale zaley od wielu czynnikw, gwnie od ener-
gii wymaganej dla wzbudzenia elektronw do wyszych stanw energetycznych.
WASNOCI OPTYCZNE MATERIAW
Bezwzgldny wspczynnik zaamania wiata zgodnie z prawem Snelliusa
(8.62)
gdzie:
kt padania (rys. 8.312 i 8.313),
kt zaamania,
n
o
wspczynnik zaamania wiata orodka,
n
p
wspczynnik zaamania wiata prni,
c
o
prdko wiata w orodku,
c
p
prdko wiata w prni.
Wspczynnik zaamania wiata prni n
p
= 1. Zaamanie jest spowodowane
rn prdkoci wiata w obu orodkach. Wartoci wspczynnika zaamania
wiata n
i
dla wybranych materiaw podano w tablicy 8.143 i na rysunku 8.314.
Wspczynnik odbicia wiata jest stosunkiem natenia wiata odbitego I
r
do
natenia wiata padajcego I
o
1256
Rysunek 8.312
Oddziaywanie wiata
z materiaem
sin
sin
n
p
o
n
n
o
p
c
c
= = = ,

8_5 roz 9-11-02 15:08 Page 1256
(8.63)
gdzie:
n
i
wspczynnik zaamania wiata w orodku (w prni lub powietrzu
n
i
= 1),
n bezwzgldny wspczynnik zaamania wiata, wedug (8.62).
Dla szkie 5%, dla metali wynosi zwykle 9095%, a w niektrych przy-
padkach ponad 99%.
wiato wnika do metali na bardzo ma gboko i w wikszoci jest odbijane, a
w niewielkiej czci jest zamieniane na ciepo.
Barwa metali, ktre s nieprzezroczyste i wykazuj du zdolno odbijajc,
zaley od dugoci fal promieniowania odbitego. Jasn srebrzyst barw w wietle
biaym wykazuj np. Al i Ag i inne metale o duej zdolnoci odbijajcej dla caego
spektrum wiata widzialnego, dla ktrych dugo fali i liczba fotonw reemitowa-
nych przez metal s w przyblieniu takie same jak w wizce padajcej. Natomiast
1257
i
i
o
r
n n
n n
I
I
+

= =
2
,

Rysunek 8.313
Zaamanie wiata
przechodzcego z prni
lub powietrza do materiau
przezroczystego i odbicie
wiata na powierzchni
materiau przezroczystego
Tablica 8.143
Wartoci wspczynnika zaamania wiata n
i
dla wybranych materiaw i fotonw o dugoci fali = 600 nm
(wedug M. Blicharskiego)
Materia
Wspczynnik za-
amania wiata n
i
Materia
Wspczynnik za-
amania wiata n
i
Powietrze 1 Diament 2,42
Ld 1,31 Krzem 3,94
Woda 1,33 GaAs 3,91
Szko kwarcowe (SiO
2
) 1,46 Polietylen 1,51
Szko sodowo-wapniowe 1,51 Politetrafluoroetylen 1,35
Al
2
O
3
1,76 Polistyren 1,6
8_5 roz 9-11-02 15:08 Page 1257
Au i Cu wykazuj barw odpowiednio t lub czerwonopomaraczow, gdy fo-
tony o maej dugoci fali nie s przez te metale reemitowane.
Do szka i pozostaych dielektrykw wiato wnika ok. 7 rzdw wielkoci g-
biej ni do metali i odbija si jedynie maa cz wiata padajcego. Odbijanie
wiata nastpuje zarwno przy wchodzeniu jak i przy wychodzeniu promieniowa-
nia z materiau.
Wspczynnik przepuszczania wiata (zwany take przezroczystoci) jest
stosunkiem natenia wiata przechodzcego I
p
do natenia wiata padajcego I
o
(8.64)
Natenie wiata padajcego I
o
na materia jest rwne sumie natenia wiata
odbitego I
r
, przechodzcego I
p
i rozproszonego I
c
(np. zamienionego w ciepo)
I
o
= I
r
+ I
p
+ I
c
. (8.65)
Natenie wizki przechodzcej I
p
maleje z odlegoci x jak pokonuje wiato
I
p
= I
o
e
x
, (8.66)
gdzie:
I
p
natenie wiata wchodzcego do danego orodka,
wspczynnik absorpcji wiata (w 1/m).
1258
Rysunek 8.314
Wspczynnik zaamania
wiata typowych
materiaw optycznych
(wedug W.L. Wolfea
i G.J. Zissisa)
o
p
I
I
= .
8_5 roz 9-11-02 15:08 Page 1258
Natenie wizki przechodzcej przez pyt materiau (np. szka) jest rwne na-
teniu wiata padajcego na pyt pomniejszonemu o natenie wiata odbitego
od grnej i dolnej powierzchni pyty oraz zaabsorbowanego w pycie (rys. 8.312).
W przypadku gdy wizka wiata biaego pada na materia a fotony o wikszej
dugoci fal (barwa czerwona i pomaraczowa) s absorbowane bardziej ni pozo-
stae, wiato przechodzce ma wwczas barw niebiesk lub zielon. Gdy jest ab-
sorbowana, odbijana i przechodzi taka sama cz fotonw o rnej dugoci fal
wwczas wiato przechodzce jest biae tak jak padajce (np. w diamencie).
wiato o odpowiednio duej energii padajce na ciao stae wywouje absorp-
cj energii fotonw przez elektrony tego ciaa i wzbudzanie ich na wysze dostp-
ne poziomy energetyczne. W przypadku izolatorw lub pprzewodnikw wzbu-
dzenie elektronw do wyszych stanw energetycznych wymaga energii padajce-
go fotonu rwnej lub wikszej od wartoci przerwy energetycznej E
g
nazywanej
energi progow absorpcji fotonw.
wiato widzialne nie jest absorbowane przez materiay przezroczyste i bez-
barwne z przerw energetyczn wiksz od 3,1 eV, odpowiadajc minimalnej du-
goci fali wiata widzialnego = 0,4 m. Maksymalna szeroko przerwy energe-
tycznej zapewniajcej absorpcj caego spektrum wiata widzialnego wynosi
1,8 eV, co odpowiada maksymalnej dugoci wiata widzialnego 0,78 m.
Barwa materiaw przezroczystych wynika z tego, e wiato o okrelonej dugo-
ci fali jest selektywnie absorbowane i jest kombinacj dugoci fal przechodzcych.
Do mechanizmw absorpcji promieniowania elektromagnetycznego, w tym wiata,
nale drgania atomw wok ich rednich pooe oraz wzbudzanie elektronw do
wyszych stanw energetycznych w tym samym pamie lub midzy pasmami.
Elektronowe stany wzbudzone wielu jonw pierwiastkw przejciowych wyka-
zuj energie odpowiadajce widzialnemu obszarowi widma promieniowania elek-
tromagnetycznego. W niektrych materiaach jony jednego skadnika mog by
zastpowane przez jony metali przejciowych lub ziem rzadkich, tworzc nowe
poziomy energetyczne w strukturze elektronowej, jak np. jony Cr
3+
zastpujce jo-
ny Al
3+
w Al
2
O
3
. W wyniku tego nastpuje absorpcja wiata widzialnego w fiole-
towej i zielonotej czci widma, a przechodzce wiato czerwone decyduje
o barwie materiau (porwnaj z laserem rubinowym).
Domieszkowane mog rwnie by szka, jak szko fotochromowe, zawierajce
jony srebra, stosowane w okularach. Jony Ag
+
wzbudzone fotonami wiata so-
necznego redukuj si do metalicznego srebra, ktre wchania fotony, a szko ciem-
nieje. Srebro ponownie przechodzi w stan jonowy nie absorbujc wiata, gdy na-
tenie wiata maleje.
Dielektryki s przezroczyste dla wiata widzialnego. Wmateriaach polikrysta-
licznych rozproszenie wiata nastpuje jednak na granicach ziarn o rnej orien-
tacji krystalograficznej, a w materiaach wielofazowych na granicach faz, w ma-
teriaach ceramicznych take na porach, a w materiaach polimerowych i pyroce-
ramicznych, czciowo krystalicznych, na granicach midzy obszarami krystalicz-
nymi i amorficznymi.
Materiay optyczne i optoelektroniczne s przeznaczone do budowy elemen-
tw i ukadw generacji, wzmacniania, propagacji, formowania i modulacji pro-
mieniowania elektromagnetycznego, o dugoci fali mieszczcej si w umownie
1259
8_5 roz 9-11-02 15:08 Page 1259
przyjtym przedziale = 0,01100 m, z czego niewielkie pasmo
= 0,380,78 m obejmuje promieniowanie widzialne, rozgraniczajce obszary
nadfioletu i podczerwieni.
MATERIAY OPTYCZNE
Wrd materiaw optycznych wyrnia si grupy przeznaczone dla obszaru wi-
dzialnego, nadfioletu, bliskiej, redniej i dalszej podczerwieni, ktrej grna granica
= 12 m w praktyce optyki instrumentalnej i optoelektroniki rzadko jest przekra-
czana, przy czym wyrnia si rwnie materiay multispektralne o szerokim wid-
mie przepuszczanego wiata, zawsze obejmujcego obszar widzialny (rys. 8.315).
Wrd podstawowych materiaw optycznych mona wyrni:
szka optyczne tlenkowe, bazujce przede wszystkim na krzemionce (SiO
2
),
tlenkach oowiu, baru, boru, sodu i potasu (porwnaj rozdz. 8.1.6), obejmujce
100 do 200 gatunkw, stosowane jako podstawowy materia w produkcji rdzeni
wiatowodw o bardzo maej tumiennoci (<0,5 dB/km), a take na szka
optyczne, filtrowe, laserowe, odporne na promieniowanie jonizujce, fotochro-
mowe, ujmowane katalogami szkie optycznych szka fosforowe, rwnie z do-
datkiem fluorkw, szka bazujce na tlenkach wapnia i aluminium (do
= 5 m) oraz tlenku germanu,
szka chalkogenkowe, oparte na chalkogenach S, Se i Te w obecnoci modyfika-
torw Se, Si, As, Sb, P z przeznaczeniem do stosowania w redniej i dalszej
podczerwieni, w tym As
2
S
3
i kompozycje GeAsSe (np. Ge
33
As
12
Se
55
),
szka fluorowcowe (halidy), czyli zwizki BeF
2
, HfF
4
, ZrF
4
, ThF
4
, BaF
2
, LaF
3
,
AlF
3
, ZnCl
2
, z ktrych najwiksze znaczenie ma BeF
2
, jako wany materia la-
serowy o maym wspczynniku zaamania; charakteryzujce si take dobr
przepuszczalnoci w nadfiolecie, stosowane na wiatowody w podczerwieni
o tumiennoci 0,001 dB/km dla = 3,4 m, oraz zwizki sodu, potasu i chlo-
ru, pomimo znacznej higroskopijnoci stosowane w technice wiatowodowej
w podczerwieni,
materiay pyroceramiczne (dewitryfikaty) (porwnaj rozdz. 8.1.6) oparte na
skadzie SiO
2
Al
2
O
3
LiO
2
TiO
2
, gdzie rol katalizatora peni dwutlenek tyta-
nu, o maym wspczynniku rozszerzalnoci cieplnej, lecz o zmniejszonej prze-
puszczalnoci wiata w obszarze krtkofalowym i zwizanym z tym tawym
zabarwieniem, stosowane gwnie na elementy optyczne zwierciadlane, czsto
o duej rednicy (4 m), np. zwierciada teleskopw i wzorce interferometrw,
ceramik optyczn stosowan w optyce podczerwieni, w tym np. formowan
z MgF
2
, ZnS, CaF
2
, ZnSe, MgO i CdTe, o przesunitej krtkofalowej krawdzi
krzywej przepuszczania w stron fal duszych,
materiay naturalne mono- lub polikrystaliczne, stosowane jako polaryzatory,
pytki fazowe, modulatory, deflektory oraz w obszarze podczerwieni,
materiay polimerowe nazywane take szkami organicznymi, w tym polimeta-
krylan metylu (o relatywnie najlepszej przepuszczalnoci), polistyren (najdaw-
niej uywany w optyce) lub ywica poliwglanowa (charakteryzujca si wik-
sz odpornoci termiczn), szeroko stosowane w przyrzdach optycznych
redniej klasy oraz elementach optycznych o skomplikowanych ksztatach i do
produkcji szkie okularowych,
1260
8_5 roz 9-11-02 15:08 Page 1260
cieke krysztay, znane od 1888 roku, lecz od lat siedemdziesitych XX wieku
stosowane w technice optycznej, gwnie jako elementy systemw obrazowa-
nia, cechujce si uporzdkowaniem czsteczek w stanie ciekym, w mezofazie
poredniej midzy faz sta ciaa krystalicznego a faz cieczy izotropowej i wy-
kazujce anizotropi wasnoci fizycznych, tak jak przy uporzdkowanym uo-
eniu czsteczek (porwnaj rozdz. 8.1.7); wasnoci ciekych krysztaw mog
by regulowane termicznie, elektrycznie, magnetycznie, mechanicznie i che-
micznie; po przejciu ciekego krysztau do fazy izotropowej uporzdkowanie
zanika wraz z anizotropi wasnoci materiau,
inne materiay, w tym materiay metalowe przeznaczone na zwierciada, powo-
ki optyczne, a take kleje do czenia elementw optycznych.
1261
Rysunek 8.315
Charakterystyka spektralna przepuszczalnoci materiaw optycznych
(granice przepuszczalnoci dla = 0,1, grubo 2 mm) (opracowano wedug S. Musicanta)
8_5 roz 9-11-02 15:08 Page 1261
1262 1262
1
6 7
8
9 10
2
5
3
4
8_5 roz 9-11-02 15:08 Page 1262
1263
1263
Pierwszy motocykl skonstruowa Gottlieb Daimler w 1885 roku, mocujc do prb zbudowany przez siebie
pierwszy na wiecie silnik benzynowy do specjalnie zaprojektowanego dwukoowego pojazdu. Pocztkowo
motocykle, jak np. Neracar (1), budowano gwnie ze stali, podobnie jak modele z lat pidziesitych XX wieku,
w tym hiszpaski Clua z silnikiem Alpino 125 cm
3
z 1953 roku (2). Obecnie produkowane s rne typy motocykli,
w tym creisery (13-BMW R 1200C), choppery (22, 17 - Harley Davidson w tym V-Rod), naked bike (35 - Moto
Guzzi Centauro, 31 - BMW R 1150 R, 39 - Honda VT 500, 27 - Suzuki GS 500), enduro (19 - BMW F 650, 37
- BMW R 1150 GS), crossowe (10 - Yamaha YZ 85, 4, 5, 6 - Suzuki RM 125 Import Cross'01, 7 - Honda Mx125),
fun bike (3 - VOR 530 i Yamaha WR426F, 8 - Suzuki RM500 Catala), turystyczne (30 - Yamaha FJR 1300, 32
- BMW R 1150, 15 - Honda Gold Wing, 12, 14 - BMW K 1200 LT, 24 - Kawasaki ZRX 1200S), sportowe
(11 - Triumph Speed Triple, 20 - Honda VTR-1000, 16, 21 - Honda, 23 - Ducati ST4s, 18 - Ducati MHEvoluzione, 33
- MV Augusta, 26 - Ducati 916 Desmoquattro, 36 - Suzuki GSX R 600, 27 - Suzuki GS 500, 28 - Yamaha R1),
wycigowe (29 - Ducati, 34 - Yamaha), a take skutery stylizowane na motocykle sportowe (25 - Gilera).
We wspczesnych motocyklach zastosowano wiele oryginalnych rozwiza konstrukcyjnych, jak rwnie
rozliczne materiay inynierskie, zapewniajce zarwno wysokie wymagania wytrzymaociowe, a take wysok
niezawodno i wysoki poziom bezpieczestwa. Rama motocykla moe by wykonana ze stali Cr-Mo (1, 2, 16,
18, 2224, 2628) chocia czsto w celu obnienia jego masy stosowane s lekkie stopy aluminium (1114,
20, 21, 28, 30, 32, 3638), a motocykl (31) praktycznie nie ma ramy. Kierownica moe by wykonana ze stali
(np. 1, 2, 11, 16) ale rwnie ze stopw aluminium (np. 20, 21, 35, 36).
11
12
13
14
15
16
18
17
19
8_5 roz 9-11-02 15:08 Page 1263
1264
8_5 roz 9-11-02 15:08 Page 1264
1265
8_5 roz 9-11-02 15:08 Page 1265
LUMINESCENCJA I MATERIAY LUMINESCENCYJNE
Niektre materiay maj moliwo absorbowania energii i nastpnej reemisji
promieniowania wietlnego zwan luminescencj. Fotony emitowanego promie-
niowania wietlnego s zwizane z energetycznym wzbudzeniem atomw, jonw
lub czsteczek, w wyniku przejcia midzypo-
ziomowego w atomach, bd zmiany stanw wi-
bracyjnych lub rotacyjnych czsteczek, czego
nastpstwem moe rwnie by bezpromieniste
przekazanie energii w zwizku z przejciem
ukadu do stanu podstawowego.
Luminescencja moe by sklasyfikowana we-
dug sposobu wzbudzania na:
fotoluminescencj,
elektroluminescencj,
chemiluminescencj,
termoluminescencj,
tryboluminescencj.
Wmateriaach optycznych, a zwaszcza lase-
rowych, najwaniejsza jest fotoluminescencja,
zwizana z oddziaywaniem promieniowania
wietlnego. W ramach fotoluminescencji, w za-
lenoci od stanu wzbudzonego ukadu emituj-
cego oraz natury przejcia promienistego roz-
rnia si:
fluorescencj, gdy reemisja wietlna jest
krtkotrwaa, a jej czas wynosi 10
7
10
9
s,
fosforescencj, gdy czas zaniku reemisji
wietlnej jest duszy od 10
6
s.
Liczne materiay wykazuj fluorescencj lub
fosforescencj, a wrd nich niektre siarczki,
tlenki, wolframiany i kilka materiaw organicz-
nych. Zwykle czyste materiay nie wykazuj tego
zjawiska, a dla jego wywoania niezbdne jest
dodanie domieszek w kontrolowanym steniu.
Luminescencja ma liczne zastosowania prak-
tyczne. Lampy fluorescencyjne (rys. 8.316) za-
wieraj wewntrz szklanych rur pokrycia ze spe-
cjalnie przygotowanych wolframianw lub
krzemkw. wiato nadfioletowe jest emitowane
przez lampy rtciowe, a pokrycia fluorescencyj-
ne umoliwiaj emisj wiata biaego. Obraz wi-
dziany na ekranie telewizyjnym jest produktem
luminescencji (rys. 8.317). Wewntrz szklany
ekran kineskopu jest pokryty materiaem fluory-
zujcym, przedstawiajcym obraz widzialny
w wyniku uderzania przez wizk elektronw.
1266
Rysunek 8.316
Schemat lampy fluorescencyjnej
(rysunek wedug W.F. Smitha)
Rysunek 8.317
Schemat luminescencji uoonych obok siebie pionowych
pasm czerwonych (R), zielonych (G) i niebieskich (B)
na wewntrznej powierzchni ekranu kineskopu kolorowego
(rysunek wedug W.F. Smitha)
8_5 roz 9-11-02 15:08 Page 1266
Detekcja promieniowania rentgenowskiego lub rwnie s moliwe dziki emisji
wiata widzialnego lub jarzenia przez ekran fosforyzujcy ustawiony na drodze
promieniowania z natury niewidzialnego.
W procesie elektroluminescencji niektre diody pprzewodnikowe prostowni-
cze pn mog by uyte do generowania wiata widzialnego (porwnaj rozdz.
8.5.4). Kiedy napicie spolaryzowane w kierunku przewodzenia ulega wzmocnie-
niu, elektrony i dziury ulegaj anihilacji w strefie rekombinacji. Wytwarzana ener-
gia jest emitowana w postaci wiata widzialnego, a urzdzenia nazywane s dioda-
mi wieccymi LED (lightemitting diode) stosowanymi w wywietlaczach. Charak-
terystyczny kolor tych diod zaley od zastosowanych materiaw pprzewodniko-
wych.
Efektywno czerwonych diod wieccych od ich wykrycia w roku 1960 stale
wzrasta. Z czasem dobierano take dugo emitowanej fali wietlnej przez wpro-
wadzenie kolejno materiaw, m.in. GaAs/AlGaAs i AlInGaP/GaAs, zapewniaj-
cych zwikszenie efektywnoci diod w zakresie spektrum wiata widzialnego
(rys. 8.318).
FOTOPRZEWODNICTWO
Przewodnictwo i pprzewodnictwo materiaw jest zalene od liczby wolnych
elektronw w pamie przewodnictwa oraz od liczby dziur w pamie walencyjnym.
Energia cieplna zwizana z drganiami atomw w sieci krystalograficznej wywo-
uje wzbudzenie elektronw, w wyniku czego powstaj elektrony i/lub dziury.
1267
Rysunek 8.318
Historyczny rozwj
technologii diod wieccych
w ostatnim 40-leciu
(wedug M.G. Craforda)
8_5 roz 9-11-02 15:08 Page 1267
Dodatkowy przepyw prdu jest konsekwencj przeskoku elektronu wywoanego
przez foton absorbujcy wiato. Towarzyszce temu zwikszenie przewodnictwa
elektrycznego nazywane jest fotoprzewodnictwem i wyjania zwikszenie przewod-
nictwa materiaw fotoprzewodzcych w wyniku nawietlania
*)
.
Zjawisko to jest wykorzystane w wiatomierzach, w ktrych jako materia foto-
przewodzcy jest wykorzystywany azotek kadmu. wiato soneczne moe by bez-
porednio przetwarzane w energi elektryczn w bateriach sonecznych. W tym
przypadku przez zcze typu pn, w wyniku przepywu elektronw lub dziur wzbu-
dzonych przez promieniowanie wietlne, przepywa prd w odwrotnym kierunku
ni w przypadku zasilania przez zewntrzne rdo prdu elektrycznego.
LASERY I MATERIAY LASEROWE
Urzdzenie wzmacniajce wiato przez wymuszon emisj promieniowania
jest laserem (lightamplification by stimulated emission of radiation). Do podstawo-
wych cech promieniowania laserowego nale:
monochromatyczno,
koherencja,
rwnolego,
dua energia promieniowania.
rdem emisji promieniowania laserowego jest czynnik laserujcy (element
czynny), w ktrym przebiega akcja laserowa, ktr zapewniaj nastpujce warunki:
uksztatowanie poziomw energetycznych czynnika laserujcego w taki sposb,
by za pomoc pompowania, czyli odpowiedniego rodzaju wzbudzenia, ukad
by podnoszony do wyszego poziomu, a nastpnie przechodzi do poziomu
niszego zwizanego z jednoczesn emisj promieniowania,
inwersja obsadzenia i czasw ycia na grnych poziomach energetycznych, czy-
li koncentracja elementw wzbudzonych do poziomu wyszego, jest znacznie
wiksza ni wystpujcych na podstawowym poziomie, przy rwnoczesnej r-
nicy czasw ycia poziomu grnego i poredniego,
wystpowanie ukadu rezonatora optycznego z dodatnim sprzeniem zwrot-
nym, w wyniku czego cz promieniowania jest zawracana do czynnika lase-
rujcego w celu podtrzymania akcji laserowej.
Badania nad technik laserow rozpoczy si wraz z opublikowaniem idei
w 1958 roku przez A.L. Schavlova i C.H. Townesa
**)
. Pierwszy efekt laserowy
uzyska natomiast w roku 1960 T.H. Maiman budujc laser na czynnik stay, kt-
rym by rubin. Od tego czasu zbudowano liczne rodzaje laserw staych, pprze-
wodnikowych, cieczowych i gazowych, ktre znalazy bardzo liczne zastosowa-
nia, m.in. w systemach kontrolnopomiarowych (np. zastosowania militarne,
w urzdzeniach geodezyjnych, czytnikach kodw paskowych), w elektronice (np.
korekcja rezystorw, otrzymywanie cienkich pokry, obrbka pprzewodnikw),
w medycynie do precyzyjnych operacji oraz w procesach wytwarzania i obrbki
1268
*)
W roku 1921 A. Einstein uzyska nagrod Nobla za odkrycie praw rzdzcych zjawiskiem
fotoelektrycznym.
**)
A.L. Schavlov (1981) i C.H. Townes (1964) uzyskali nagrod Nobla.
8_5 roz 9-11-02 15:08 Page 1268
materiaw inynierskich. Wrd zastosowa laserw w inynierii materiaowej wy-
rni mona laserow powierzchniow obrbk ciepln, zarwno w stanie staym
jak i z przetopieniem warstwy powierzchniowej, laserowe powierzchniowe wzboga-
canie w pierwiastki stopowe (stopowanie), laserowe natapianie pokry, laserow
syntez materiaw (w tym LA PVD i LA CVD oraz ablacj laserow), jak rwnie
spawanie laserowe.
W laserze staym krystalicznym czynnik laserujcy ma posta cylindrycznego
prta o rednicy ok. 10 mm i dugoci kilkudziesiciu mm wykonanego jako mono-
kryszta. cianki czoowe prta s paskie, rwnolege, starannie wyszlifowane i wy-
polerowane, a nastpnie posrebrzane, tak e jedna z nich jest cakowicie odbiciowa,
a druga czciowo przepuszczalna. Moliwe jest rwnie zastosowanie zwierciade
zewntrznych (rys. 8.319). Wlaserze rubinowym prt ten jest wytworzony z mono-
krystalicznego szafiru Al
2
O
3
, do ktrego dodawane s w steniu 0,05% jony Cr
3+
,
zapewniajce charakterystyczny czerwony kolor emitowanego promieniowania.
Wlaserze neodymowym orodkiem czynnym jest szko lub krysztay CaF
2
, CaWO
4
,
a najczciej granat itrowoaluminiowy YAG, domieszkowane jonami Nd
3+
.
Pompowanie optyczne
*)
orodka czynnego nastpuje z uyciem wyadowczych
lamp byskowych wypenionych ksenonem. Rozadowanie baterii kondensatorw
o pojemnoci kilkaset do kilku tysicy F przy napiciu kilku kV wywouje bysk
lampy, ktra dla najefektywniejszego wykorzystania strumienia wietlnego ma
ksztat linii rubowej owijajcej prt (rys. 8.319) i dodatkowo otoczonej oson po-
kryt chromem, odbijajc promieniowanie. Jedynie 0,1% wiata lampy efektyw-
nie przemienia si w energi wypromieniowan przez laser, a reszta zamienia si
w ciepo, wobec czego ukad wymaga bardzo intensywnego chodzenia.
Ukad poziomw energetycznych jonu Cr
3+
w rubinie odpowiada schematowi
pokazanemu na rysunku 8.320, a poniewa poziom 3 odpowiada szerokiemu
1269
*)
Wroku 1966 A. Kastler uzyska nagrod Nobla w dziedzinie fizyki za podstawowe prace nad
pompowaniem optycznym, ktre przyczyniy si do powstania laserw i maserw.
Rysunek 8.319
Schemat lasera rubinowego
z wyadowcz ksenonow
lamp byskow (rysunek
wedug R.M. Rosego,
L.A. Sheparda i J. Wulffa)
8_5 roz 9-11-02 15:08 Page 1269
cigemu pasmu, absorpcja promieniowania pompujcego zachodzi w stosunkowo
szerokim obszarze widmowym, pokrywajcym jednak drobn cz widma wysya-
nego przez lamp ksenonow. Po przekroczeniu progu generacji zostaje wypromie-
niowany impuls laserowy odpowiadajcy fluorescencji rubinu ( = 694,3 nm)
w czasie krtszym ni 1 ms. Pompowanie lasera neodymowego zachodzi w warun-
kach dogodniejszych. Ochodzenie orodka czynnego do temperatury ciekego
azotu, tj. 77 K, zapewnia prac cig tego lasera przy mocy 1 mW i dugoci fali
= 1,06 m. Laser Nd
3+
w YAG umoliwia uzyskanie bardzo wysokiej mocy w im-
pulsie. Podobnie dziaaj inne lasery, w ktrych w rnych osnowach krystalicz-
nych centrami s jony metali ziem rzadkich i uranu.
W tablicy 8.144 porwnano wasnoci rnych laserw staych, pprzewodni-
kowych i gazowych, w tym jonowych i molekularnych.
Materiay pprzewodzce, takie jak arsenek galu, take mog by wykorzysty-
wane jako lasery stosowane np. w odtwarzaczach pyt kompaktowych i we wsp-
czesnym przemyle telekomunikacyjnym. Wymaganiem jest, aby przerwa energe-
tyczna pprzewodnikw stosowanych do tego celu odpowiadaa dugoci fali emi-
towanego promieniowania widzialnego (0,40,7 m). Przyoone napicie odpo-
wiednie dla stosowanego materiau wzbudza elektrony z pasma walencyjnego
przez przerw energetyczn do pasma przewodzenia. Towarzyszy temu sponta-
niczna rekombinacja wzbudzonych elektronw i dziur, w wyniku czego kadora-
zowo nastpuje emisja promieniowania wietlnego o waciwej dla tego materiau
dugoci fali (rys. 8.321). Pierwszy z takich procesw rekombinacji stymuluje ko-
lejne rekombinacje innych par: wzbudzony elektrondziura elektronowa. Kolejne
emitowane fotony maj identyczn dugo fali, a ich promieniowanie jest zgodne
1270
Rysunek 8.320
Schemat ukadu poziomw
energetycznych lasera
rubinowego (rysunek
wedug W.D. Callistera)
8_5 roz 9-11-02 15:08 Page 1270
w fazie z pierwotnym fotonem, w wyniku czego powstaje monochromatyczna i ko-
herentna wizka emitowanego promieniowania laserowego. Jedna z kocwek la-
sera pprzewodnikowego jest pokryta materiaem odbiciowym, wobec czego odbi-
ta wizka trafia w gb materiau stymulujc kolejne procesy rekombinacji. Druga
kocwka jest czciowo przepuszczalna, co umoliwia emisj czci wizki, a wo-
bec staego przyoonego napicia zewntrznego moliwy jest cigy proces emisji
promieniowania laserowego.
Lasery pprzewodnikowe s zoone z kilku warstw materiaw pprzewodni-
kowych o rnym skadzie midzy odbiornikiem ciepa i metalowym przewodni-
kiem
*)
. Skad warstw jest dobrany tak, by wywoa rekombinacj wzbudzonych elek-
tronw i dziur, ograniczy tworzenie si wizki laserowej w centralnej warstwie, np.
arsenku galu, ewentualnie (rys. 8.322) domieszkowanego przez Al, In lub P.
1271
Tablica 8.144
Porwnanie podstawowych typw laserw
Typ lasera
Dugo
fali, nm
Rodzaj pracy,
dugo impulsu
Energia,
J
Moc,
W
Gsto
strumienia
w ognisku,
W/cm
2
Zastosowanie
Laser
rubinowy
694,3
impulsowa
(30310
3
ns)
110
2
10
3
10
9
10
8
10
13
technologiczne, spawanie,
topienie, wiercenie, dentystyka,
biologia
Laser
neodymowy
1060
ciga lub
impulsowa (15 ns)
10
1
10
2
1010
3
10
2
10
13
telekomunikacja, laserowe
ukady ledzce, kontrolowane
reakcje jdrowe
Laser p-
przewodni-
kowy GaAs
800900
ciga lub
impulsowa (100 ns)
10
5
10
3
10
3
10 telekomunikacja
Laser
barwnikowy
przestraja
ny w zakre
sie 200800
ciga lub impulso
wa (2210
3
ns),
pompowany
laserem argonowym
lub azotowym
zalena od
lasera pom
pujcego
1 (ciga),
zalena od
lasera pom
pujcego
spektroskopia, rozdzielanie
izotopw, biologia
Laser gazo-
wy HeNe
623,8 ciga 10
3
10
1
10
2
10
4 metrologia, interferometria,
holografia, geodezja
Laser
argonowy
jonowy
488514,5
ciga lub
impulsowa (10
3
ns)
110
3
10
3
10
8
chirurgia, spektroskopia
Laser
azotowy
337,1 impulsowa (10 ns) 0,01 10
4
10
11
spektroskopia, reakcje
fotochemiczne
Laser CO
2
10600
ciga lub
impulsowa
(10
2
510
4
ns)
110
3
1010
4
10
6
10
15
laserowe ukady ledzce,
chirurgia, dentystyka, obrbka
materiaw, cicie i spawanie
metali, kontrolowane reakcje
jdrowe, rozdzielanie izotopw
*)
Wroku 2000 H. Kroemer i Z.I. Alferov uzyskali nagrod Nobla w dziedzinie fizyki za wyna-
lezienie pprzewodnikowych heterostruktur, uywanych w optoelektronice.
8_5 roz 9-11-02 15:08 Page 1271
Czynnikiem laserujcym lasera pprzewodnikowego diodowego jest prt diodo-
wy zbudowany z wielu pojedynczych emiterw diodowych, wykonany z GaAs, Ga-
AlAs, AlInGaP lub GaAsP (rys. 8.323). Prty diodowe o przekroju 0,6x0,115 mm
i dugoci 10 mm zoone s w pakiety umieszczone w korpusie miedzianym, in-
tensywnie chodzonym wod (rys. 8.324). Jeden prt diodowy emituje promienio-
wanie o mocy 1030 W. Obecnie podstawowym materiaem pprzewodnikowym
jest GaAs. Lasery GaAlAs emituj promieniowanie o dugoci fali = 720800 nm,
lasery InGaAs o dugoci fali = 940990 nm, a lasery AlGaInP o dugoci fa-
li = 630690 nm. Pompowanie czynnika laserujcego w laserach pprzewodniko-
wych moe si odbywa przez inne rda promieniowania wietlnego, wizk elek-
tronw lub w wyniku przepywu prdu staego przez zcza pn.
W roku 1998 wprowadzono do przemysu wiatowego lasery diodowe duej
mocy HPDL (high power diode laser), ktre mog osiga obecnie moc 6 kW. Po-
niewa wizka takich laserw diodowych zoonych z wielu pojedynczych emite-
rw diodowych o bardzo maej gruboci cechuje si du rozbienoci, wymaga-
ne jest stosowanie bardzo precyzyjnych ukadw optycznych oraz maych dugoci
ogniskowania, umoliwiajcych uzyskanie prostoktnego, kwadratowego, liniowe-
go lub koowego ksztatu ogniska wizki laserowej.
1272
Rysunek 8.321
Schemat rozwoju akcji lasera pprzewodnikowego a) emisja fotonu wiata w wyniku rekombinacji
wzbudzonego elektronu i dziury elektronowej, b) emisja kolejnego fotonu wiata w wyniku rekombinacji
dziury elektronowej i elektronu wzbudzonego w (a), c) powrt fotonw wyemitowanych w (a) i (b) po odbiciu
od cakowicie nieprzepuszczalnej warstwy odbiciowej, wzbudzajcych kolejne elektrony i generujcych nowe
dziury elektronowe, d) i e) kolejne stadia jak (a) obejmujce rekombinacje kolejnych wzbudzonych elektronw
i dziur elektronowych emitujcych wizk kolejnych fotonw, f) cz wizki laserowej przechodzca przez
czciowo przepuszczaln kocwk materiau pprzewodnikowego (rysunek wedug J.M. Rowella)
8_5 roz 9-11-02 15:08 Page 1272
1273
Rysunek 8.322
Schemat warstwowej
struktury lasera
pprzewodnikowego
zbudowanego z GaAs
z warstwami typu p i n
GaAlAs (rysunek wedug
J.M. Rowella)
Rysunek 8.323
Schemat prta diodowego
lasera pprzewodnikowego
Rysunek 8.324
Pakiet prtw diodowych
lasera diodowego duej
mocy HPDL
8_5 roz 9-11-02 15:08 Page 1273
Podstaw lasera niebieskiego jest azotek galu GaN, wytwarzany metod MOCVD
(metallorganic chemical vapour deposition) przy bardzo wysokim cinieniu 2 GPa
oraz w temperaturze 1600C. Laser niebieski umoliwia zwielokrotnienie gstoci
zapisu na dyskach CD w porwnaniu do stosowanych dotychczas, oraz zapewnia
znaczne zwikszenie rozdzielczoci obrazu telewizyjnego, wprowadzenie nowych
metod diagnozowania nowotworw oraz produkcj oszczdnych i bardzo trwaych
rde wiata.
Wrd najnowszych osigni dotyczcych techniki laserowej wymieni naley
rwnie laser wykorzystujcy kropki kwantowe (quantum dot) oraz lasery kaskady
kwantowej QC (quantum cascade), w ktrych wiato jest generowane tylko przez
elektrony (albo dziury) w przeskokach midzy dwoma wzbudzonymi stanami ener-
getycznymi, o bardzo niewielkiej rnicy poziomw.
MATERIAY OPTYCZNE W TECHNICE LASEROWEJ
Wmateriaach optycznych poddanych dziaaniu wizki laserowej o duej ener-
gii skoncentrowanej na niewielkiej powierzchni lub objtoci wystpuj zjawiska,
z jednej strony wywoane oddziaywaniem pola elektrycznego o duym nateniu,
z drugiej strony efektami cieplnymi spowodowanymi przez absorpcj lub rozpra-
szanie energii wiata wewntrz czynnika laserujcego. Mechanizmy zniszczenia
przezroczystych materiaw optycznych pod wpywem intensywnego promienio-
wania laserowego s nastpujce:
jonizacja lawinowa wywoujca lawin elektronow,
elektrostrykcja,
generacja hiperdwiku przy rozproszonym promieniowaniu Brillouina,
efekty cieplne inicjowane w materiale optycznym absorpcyjnymi wtrceniami
i defektami (naprenia termospryste, jonizacja termiczna, fotojonizacja pro-
mieniowaniem nagrzanych wtrce, reakcje termochemiczne).
Odporno laserow materiaw optycznych podano w tablicy 8.145.
WIATOWODY
Wtelekomunikacji obecnie czciej ni przewody miedziane stosowane s wia-
towody (wkna optyczne). Gdy przekazywanie sygnaw za pomoc przewodni-
kw metalowych jest elektronik, gdy wymaga przepywu elektronw, to zastoso-
wanie wiatowodw do tego celu jest fotonik, w ktrej wykorzystywane s fotony
promieniowania elektromagnetycznego lub wietlnego. Zastosowanie systemw
wiatowodowych zwiksza szybko transmisji, gsto informacji, odlego
transmisji, przy rwnoczesnym obnieniu poziomu bdw. Obrazowo mona zilu-
strowa, e dla przekazania takiej samej informacji wystarcza okoo 1 kg wspcze-
snych wiatowodw lub 300 ton przewodw miedzianych. Dla przekazania infor-
macji (rys. 8.325) naley pocztkowo przetworzy sygna elektryczny na fotonicz-
ny (optyczny), zwykle stosujc do tego celu laser pprzewodnikowy, i po zakodo-
waniu nastpnie przekazywa sygnay w postaci impulsw wietlnych kablem wia-
towodowym, w midzyczasie wzmacnianych przy duej odlegoci, a po dotarciu
do koca kabla wiatowodowego ponownie przetworzy sygna fotoniczny w elek-
troniczny i dekodowa go w fotopowielaczu lub w fotodiodzie pprzewodnikowej,
w ktrej prd w kierunku zaporowym jest modulowany padajcym wiatem.
1274
8_5 roz 9-11-02 15:08 Page 1274
1275
Tablica 8.145
Odporno laserowa materiaw optycznych (wedug R.M. Wooda)
Materia Wielko charakterystyczna Dugo fali, m
Lasery o dziaaniu impulsowym
Gsto energii, J/cm
2
Czas impulsu, ms
MgF
2
1537 20 0,248
CaF
2
0,65 0,1 0,266
CaF
2
1023 20 0,248
KCl 118015000 31 1,06
KCl 16008240 80 3,8
KCl 100500 100 10,6
NaCl 25008000 80 3,8
NaCl 1300 100 10,6
Ge 77 50 10,6
Si 100 100 10,6
GaAs 30240 100 10,6
CdTe 3090 100 10,6
ZnSe 24450 100 10,6
ZnS 60270 100 10,6
Lasery o dziaaniu cigym
Gsto mocy, MW/mm
2
KCl 1001000 10,6
Ge 90 10,6
GaAs 60 10,6
Cu 2000 10,6
Au >2000 10,6
Rysunek 8.325
Schemat systemu fotonicznego transmisji informacji (rysunek wedug D.R. Askelanda)
8_5 roz 9-11-02 15:08 Page 1275
S dwa rodzaje wiatowodw. Wjednym z nich zawarta jest prowadnica z usta-
wionymi w niej soczewkami szklanymi, w odlegociach midzy nimi rwnych po-
dwojonej ogniskowej. Takie wiatowody s drogie, a ich zastosowanie jest ograni-
czone do maych odlegoci i do systemw teletransmisji o duych pojemnociach
informacyjnych. Znacznie prostsze i tasze s wiatowody z wkien szklanych
(porwnaj rozdz. 8.1.6) o gruboci kilku mikrometrw i o maym wspczynniku
zaamania wiata (rys. 8.326). wiato odbija si wielokrotnie od cianek wkien
przy cakowitym wewntrznym odbiciu i rozchodzi si ze stosunkowo maymi stra-
tami. Gitkie kable splecione z wielu wiatowodw su do transmisji informacji.
Pojedynczy wiatowd zoony jest z rdzenia z wkna szklanego, koszulki oraz
powoki. Do szka krzemionkowego, z ktrego wykonuje si wkna wiatowodo-
we, wprowadza si domieszki B
2
O
3
lub GeO
2
, co powoduje polepszenie jakoci
i efektywnoci transmisji. Wane jest rwnie eliminowanie zanieczyszcze, gw-
nie Cu, Fe i V, ktrych czne stenie nie moe by wiksze ni kilka czci na mi-
liard, a tolerancje wymiarowe przekroju poprzecznego nie mog przekracza
1 m/km. Tumienno szka wiatowodowego jest bardzo maa. Przykadowo po-
nad 3 kilometrowy odcinek wiatowodu ma tak sam tumienno wiata jak szy-
ba szklana o gruboci 5 mm.
1276
Rysunek 8.326
Schemat wytwarzania
wiatowodw szklanych
(rysunek wedug
W.F. Smitha)
8_5 roz 9-11-02 15:08 Page 1276
8.6. Materiay biomedyczne
i biomimetyczne
8.6.1. Oglne pojcia i klasyfikacja biomateriaw
KLASYFIKACJA IMPLANTW I INNYCH URZDZE MEDYCZNYCH
Troska o popraw jakoci ycia oraz popraw jego warunkw, a take elimino-
wanie spoecznych skutkw inwalidztwa, stay si jednymi z gwnych przesanek
konstruowania programw rzdowych, jak rwnie Unii Europejskiej i wielu in-
nych organizacji midzynarodowych. Dziaania te wi si zarwno z postpem
w medycynie diagnostycznej i klinicznej, jak rwnie z licznymi dokonaniami in-
terdyscyplinarnymi w wielu dziedzinach nauki i techniki. Niewtpliwie bardzo
wan rol w postpie w tym zakresie odgrywaj badania naukowe jak i prace tech-
niczne i wdroeniowe dotyczce materiaw inynierskich, ktre znajduj zastoso-
wanie na implanty i inne urzdzenia medyczne, zwanych biomateriaami.
Kryteria klasyfikacji urzdze medycznych obejmuj:
kontakt lub oddziaywanie z organizmem,
kontakt ze zranion skr,
kontakt z organami wewntrznymi (np. sercem, ukadem krenia),
inwazyjn natur w odniesieniu do otworw w organizmie,
implantacj do organizmu,
oddawanie energii lub substancji do organizmu,
okres stosowania.
Ze wzgldu na okres stosowania urzdzenia medyczne dzieli si na:
przejciowe (<60 minut),
krtkoterminowe (<30 dni),
dugoterminowe (>30 dni).
Ze wzgldu na stopie inwazyjnoci wyrnia si natomiast:
urzdzenia inwazyjne (penetrujce w gb organizmu przez otwr w organi-
zmie lub przez jego powierzchni), w tym:
chirurgiczne (w wyniku zabiegu chirurgicznego wprowadzane do wntrza or-
ganizmu lub pod jego powierzchni),
wszczepiane (przeznaczone do cakowitego wprowadzenia do wntrza orga-
nizmu lub do zastpienia powierzchni nabonkowej lub powierzchni oka
w wyniku interwencji chirurgicznej),
instrumenty chirurgiczne,
aktywne urzdzenia medyczne ktrych dziaanie zaley od przetwarzania
energii zasilajcej innej ni bezporednio generowana przez organizm lub gra-
witacj,
aktywne urzdzenia terapeutyczne,
aktywne urzdzenia diagnostyczne.
1277
8_6 roz 9-11-02 15:10 Page 1277
Implantami s wszelkie przyrzdy medyczne umieszczane na duszy czas we-
wntrz organizmu, lub czciowo albo cakowicie pod powierzchni nabonka. Za-
potrzebowanie na implanty jest zwizane ze znacznym postpem i rozwojem r-
nych dziedzin chirurgii rekonstrukcyjnej i zabiegowej oraz protetyki. Mona wy-
rni:
implanty chirurgiczne (umieszczane w zamierzonym miejscu w organizmie me-
todami chirurgicznymi),
inne implanty (przykadowo igy, dreny, sczki),
protezy implantowane (protezy wewntrzne lub endoprotezy fizycznie zastpu-
jce organ lub tkank),
sztuczne organy (zastpujce w caoci lub czciowo funkcj jednego z gw-
nych organw, czsto w sposb nie anatomiczny).
Ze wzgldu na dziedziny medycznego zastosowania lub konkretnego umiejsco-
wienia w organizmie wrd implantw mona wydzieli:
ortopedyczne (stosowane by wspomc, zastpi lub uzupeni tymczasowo lub
na stae ko, chrzstk, wizada, cigna lub powizane z nimi tkanki) (rys.
8.327),
ustne (stosowane w celu poprawy, zwikszenia lub zastpienia jakiejkolwiek
twardej lub mikkiej tkanki w jamie ustnej, obejmujce szczk, uchw lub
staw skroniowouchwowy),
czaszkowotwarzowe (stosowane w celu poprawienia lub zastpienia tkanek
twardych lub mikkich w obszarze czaszkowotwarzowym z wyjtkiem mzgu,
oczu i ucha wewntrznego),
dentystyczne (stosowane do uzupeniania ubytkw zbw).
Projektowanie implantu rozpoczyna si
od ustalenia jego postaci geometrycznej na
podstawie uwarunkowa anatomicznofizjo-
logicznych oraz techniki operacyjnej lub za-
biegowej przewidywanej do zastosowania.
Uwzgldnia si przy tym cechy antropome-
tryczne szerokiej populacji pacjentw, zwy-
kle projektujc typoszereg wymiarowy (np.
dla dorosych, dzieci, mczyzn, kobiet,
z uwzgldnieniem wieku, masy ciaa). Anali-
za stanu napre i przemieszcze w uka-
dzie implanttkanki stanowi podstaw dobo-
ru wasnoci mechanicznych stosowanych
biomateriaw. Ponadto uwzgldnia si wza-
jemne powizania na styku biomateria-
tkankapyn ustrojowy, zalene od wasno-
ci fizykochemicznych i struktury fazowej
biomateriau, a take reakcje odczynowe
i immunologiczne oraz biotoleracj implantu
w rodowisku tkanek i pynw ustrojowych.
1278
Rysunek 8.327
Schemat endoprotezy stawu biodrowego
8_6 roz 9-11-02 15:10 Page 1278
BIOMATERIAY I ICH KLASYFIKACJA
Biomateriay to substancje rne od lekw lub kombinacji substancji syntetycz-
nych albo naturalnych, ktre mog by uyte jako cz lub cao systemu, zast-
pujcego tkanki lub organ albo penicego jego funkcje.
Biomateriay cechuj si wymagan biotolerancj (biokompatybilnoci), czyli
zgodnoci biologiczn i harmoni interakcji z yw materi. Biomateriay o wy-
maganej biotolerancji po wprowadzeniu do organizmu nie wywouj ostrych lub
chronicznych reakcji albo stanu zapalnego otaczajcych tkanek.
Wtablicy 8.146 przykadowo podano kryteria jakoci biomateriaw, obejmuj-
ce zesp wymaga stawianych implantom.
Wyrnia si nastpujce grupy biomateriaw:
metalowe,
ceramiczne,
wglowe,
polimerowe,
kompozytowe.
8.6.2. Przegld gwnych grup biomateriaw
KLASYFIKACJA BIOMATERIAW METALOWYCH
Wyrnia si nastpujce grupy biomateriaw metalowych:
stale CrNiMo, o strukturze austenitycznej,
tytan i jego stopy,
stopy na osnowie kobaltu,
tantal, niob i ich stopy,
metale szlachetne.
Szczegln grup biomateriaw metalowych stanowi ponadto stopy z pami-
ci ksztatu (porwnaj rozdz. 7.3.11).
8.6. Materiay biomedyczne i biomimetyczne
1279
Tablica 8.146
Kryteria jakoci biomateriaw metalowych stosowanych w alloplastyce (wedug H.J. Racka)
Wasnoci mechaniczne Wasnoci technologiczne Biotolerancja
wytrzymao zmczeniowa
twardo
odporno na cieranie
sztywno
plastyczno (wyduenie, przewenie)
cigliwo (odporno na kruche
pkanie)
zapewnienie zaoonej jakoci
biomateriau
zapewnienie wymaganej jakoci
powierzchni i implantu
przydatno materiau i produktu do
efektywnej sterylizacji
minimalne koszty wytwarzania
reakcje z tkankami i pynami
ustrojowymi
stabilno wasnoci:
mechanicznych
fizycznych
chemicznych
degradacja zwizana z:
uszkodzeniami lokalnymi implantu
(zmiany szkodliwe)
systematycznymi efektami korozyjnymi
(szkodliwe uszkodzenia)
8_6 roz 9-11-02 15:10 Page 1279
WASNOCI I ZASTOSOWANIE BIOMATERIAW METALOWYCH
W tablicy 8.147 przedstawiono skady chemiczne typowych stopw przezna-
czonych na implanty, natomiast w tablicy 8.148 porwnano podstawowe ich wa-
snoci mechaniczne. Wtablicy 8.149 przedstawiono rodzaje implantw, ktre mo-
g by wytworzone ze stali CrNiMo.
1280
Tablica 8.147
Skad chemiczny typowych stopw przeznaczonych na implanty
Podstawo-
wy pier-
wiastek
Rodzaj stopu, norma
Stenie masowe pierwiastkw
1)
, %
C Si Mn Fe Co Cr Mo Ni V Ti inne
elazo
X2CrNiMo18143
(D) PN-ISO 5832-1
0,03 1 2 reszta 1719 2,33,5 1315 Cu 0,5
Tytan
Ti
2)
ISO 5832-2
0,1 0,5 reszta
TiAl6V4
2)
ISO 5832-3
0,08 0,3 3,54,5 reszta
Al:
5,56,7
Kobalt
CoCr28Mo6
ISO 5832-4
0,35 1 1 1 reszta 26,530 4,57 2.5
CoCr20W15Ni10
ISO 5832-5
0,15 1 2 3 reszta 1921 911
W:
1416
CoNi35Cr20Mo10
ISO 5832-6
0,025 0,15 0,15 1 reszta 1921 910,5 3337 1
1)
P 0,0150,025, S 0,010,015;
2)
N
2
0,05, O
2
0,05, H
2
0,015.
Tablica 8.148
Wasnoci mechaniczne typowych stopw przeznaczonych na implanty
Rodzaj stopu,
norma
Stan
Wytrzymao
na rozciganie
R
m
min., MPa
Granica
plastycznoci
R
p0,2
min., MPa
Wydu-
enie
A min., %
Modu spry-
stoci wzdunej
E, GPa
Wytrzymao
zmczeniowa
Z
go
, MPa
X2CrNiMo18143
(D) PN-ISO 5832-1
przesycony 490 190 40 240
po obrbce plastycznej
na zimno
860 690 12
200
410
Ti
ISO 5832-2
przesycony 240550 170440 2415
110
250
po obrbce plastycznej
na zimno
680 52 10 400
TiAl6V4
ISO 5832-3
przesycony 860 1000 10 220 500
CoCr28Mo6
ISO 5832-4
odlewany 665 450 8 200 250
CoCr20W15Ni10
ISO 5832-5
odlewany 860 310 10 220 200
CoNi35Cr20Mo10
ISO 5832-6
przesycony 800 300 40 250
po obrbce plastycznej 1200 1000 10
220
500
8_6 roz 9-11-02 15:10 Page 1280
BIOMATERIAY NA NARZDZIA I PRZYRZDY MEDYCZNE
Na narzdzia i przyrzdy medyczne stosuje si stale o strukturze martenzytycznej,
ferrytycznej i austenitycznej, podane w tablicy 8.150 (wedug PN-EN ISO 7153-
1:2002U). Wasnoci mechaniczne stali na narzdzia i przyrzdy medyczne przedsta-
wiono w tablicy 8.151, a w tablicy 8.152 podano zalecane zastosowania tych stali.
OGLNA CHARAKTERYSTYKA I KLASYFIKACJA
BIOMATERIAW CERAMICZNYCH
Biomateriay ceramiczne, cechuj si odmiennymi wasnociami od biomateria-
w metalowych, do ktrych mona zaliczy:
porowato, umoliwiajc wrastanie tkanek i trwalsze poczenie tkanek z im-
plantami,
wiksz odporno na cieranie oraz wytrzymao na ciskanie,
wiksz odporno korozyjn w rodowisku tkanek i pynw ustrojowych,
wiksz biotolerancj.
Wrd biomateriaw ceramicznych dla potrzeb chirurgii mona wyrni trzy
kategorie materiaw:
1281
Tablica 8.149
Rodzaje implantw wytwarzanych z niektrych stali CrNiMo
Rodzaj implantw
Igy rd-
szpikowe
Pytki kostne
ruby ko-
stne, nakr-
tki do rub
kostnych
Groty
i druty
kostne
Igy
kostne
okr-
ge
Igy
udowe
Druty
kostne
Endo--
protezy
Posta materiau
Znak stali Stan materiau
X2CrNiMoN18133
X2CrNiMo18153
przesycony
walcowany,
R
m
860 MPa
na zamwienie
X2CrNiMo18154
walcowany,
R
m
860 MPa
na zamwienie
X2CrNiMnMoN22136
przesycony
na zamwienie
moliwe zastosowanie, nie stosowane.
t
a
m
a

z
i
m
n
o

w
a
l
c
o
w
a
n
a
t
a
m
a

z
i
m
n
o

w
a
l
c
o
w
a
n
a
s
z
e
r
o
k
a
,

b
l
a
c
h
a
p
r
o
f
i
l
e

s
p
e
c
j
a
l
n
e
t
a
m
a

z
i
m
n
o

w
a
l
c
o
w
a
n
a
t
a
m
a

z
i
m
n
o

w
a
l
c
o
w
a
n
a
s
z
e
r
o
k
a
,

b
l
a
c
h
a
p
r
t
y

w
a
l
c
o
w
a
n
e

h

9

8

m
m
p
r
t
y

w
a
l
c
o
w
a
n
e

8

m
m
p
r
t
y

w
a
l
c
o
w
a
n
e

8

m
m
p
r
t
y

w
a
l
c
o
w
a
n
e

n
a

g
o
r
c
o
p
r
t
y

w
a
l
c
o
w
a
n
e

h

1
1
d
r
u
t
p
r
t
y

w
a
l
c
o
w
a
n
e

h

1
1
8_6 roz 9-11-02 15:10 Page 1281
resorbowanych w organizmie,
z kontrolowan reaktywnoci powierzchniow,
obojtne.
BIOMATERIAY CERAMICZNE RESORBOWANE W ORGANIZMIE
Biomateriay ceramiczne resorbowane w organizmie zoone s z hydroksyapa-
tytw i pokrewnych fosforanw wapniowych wytworzonych sztucznie, biorcych
udzia w metabolizmie i przechodzcych do tkanek. Ich skad chemiczny i fazowy
s podobne do faz nieorganicznych wystpujcych w kociach i zbach, s biolo-
gicznie aktywne i cechuj si najwiksz moliw biotoleracj. Podstawowe sole
kwasu ortofosforowego podano w tablicy 8.153.
Zwizki te mog by wytwarzane sztucznie, jedn z podanych metod:
mokr, polegajc na reakcjach zobojtniania kwasw i zasad zachodzcych
w wodnych roztworach lub zawiesinach, przykadowo Ca(OH)
2
, H
3
PO
4
lub soli
wapniowych typu CaCl
2
i Ca(NO
3
)
2
fosforem, np. Na
2
HPO
4
, (NH
4
)
2
HPO
4
,
w wyniku czego powstaj proszki amorficzne lub drobnokrystaliczne,
1282
Tablica 8.150
Skad chemiczny stali stosowanych na narzdzia chirurgiczne
Znak stali
Stenie masowe, %
C Si Mn P S Cr Mo Ni V
Stale o strukturze martenzytycznej
A 0,090,15 1 1 0,04 0,03 11,513,5 1
B 0,160,25 1 1 0,04 0,03 1214 1
C 0,260,35 1 1 0,04 0,03 1214 1
D 0,420,5 1 1 0,04 0,03 12,514,5 1
E 0,470,57 0,5 1 0,03 0,025 13,715,2 0,5
F 0,60,7 0,5 1 0,03 0,025 1213,5 0,5
G 0,650,75 1 1 0,04 0,03 1214 0,5 1
H 0,350,4 1 1 0,045 1415 0,40,6 0,10,15
I 0,420,55 1 1 0,045 1415 0,450,6 0,10,15
K 0,330,43 1 1 0,03 0,03 1517 11,5 1
R 0,850,95 1 1 0,045 0,03 1719 0,91,3 0,070,12
Stale o strukturze ferrytycznej
L 0,08 1 1,5 0,06 0,0150,035 1618 0,06 1
Stale o strukturze austenitycznej
M 0,07 1 2 0,045 0,03 1719 811
N 0,12 1 2 0,06 0,0150,035 1719 810
O 0,15 1 2 0,045 0,03 1618 68
P 0,07 1 2 0,045 0,03 16,518,5 22,5 10,513,5
8_6 roz 9-11-02 15:10 Page 1282
1283
Tablica 8.152
Zalecane zastosowania stali na narzdzia chirurgiczne
Znak stali Instrumentarium tnce Instrumentarium nietnce Osprzt
A
kleszcze weterynaryjne,
kleszcze do odamw, haki
chirurgiczne, sondy, pincety
podkadki nity, igy na-
kuwajce, ruby, nakrtki
B
odgryzacze kostne, noyce do koci i eber,
kostoomy, duta i obaki, skrobaki
kleszcze, kleszcze
specjalistyczne, haki, sondy,
kleszcze dentystyczne
igy, ruby, podkadki,
nakrtki
C
noyczki, odgryzacze kostne, noyczki do
koci i eber, kostoomy, skalpele, noe,
duta, obaki, skrobaki, ostre yki, noyce
dentystyczne, noe dentystyczne
dentystyczne pincety, kleszcze
D
noyczki, odgryzacze kostne, noyce do cicia
koci i eber, kostoomy, skalpele, noe, noe
dentystyczne, duta i obaki, noyce do drutu,
skrobaki dentystyczne
kleszcze dentystyczne,
instrumenty do plombowania
i ekstrakcji
E skalpele
F skalpele
G skalpele, noe, duta, obaki
Tablica 8.151
Wasnoci mechaniczne niektrych stali przeznaczonych na narzdzia i przyrzdy medyczne
Znak stali wedug
PN-EN ISO
7153-1:2002U
Wytrzymao
na rozciganie
R
m
, MPa
Granica
plastycznoci R
e
(R
p0,2
), MPa
Wyduenie
A, %
Twardo
HB
Stan stali
Stale o strukturze martenzytycznej
A
720
650800
450
15
200
wyarzony
ulepszony
B
740
650800
750950
450
550
15
13
230
wyarzony
ulepszony
H
900
800900
600
14
280
235
wyarzony
ulepszony
I
900
58 HRC
wyarzony
hartowany
Stale o strukturze austenitycznej
M 700850 350 20
zgnieciony
na zimno
O 8001000 500 12
P 10001200 750
8_6 roz 9-11-02 15:10 Page 1283
such, w ktrej w stanie staym w temperaturze wyszej od 900C zachodz re-
akcje CaHPO
4
2H
2
O i CaCO
3
lub Ca
2
P
2
O
7
i CaCO
3
, a w wyniku tego powsta-
je drobnoziarnisty hydroksyapatyt z duym udziaem fazy krystalicznej,
hydrotermaln, w ktrej z CaHPO
4
lub CaHPO
4
2H
2
O, w temperaturze
120300C i przy cinieniu pary wodnej 0,28,5 MPa powstaj due krysztay
(do 10 mm),
topnikow, w ktrej midzy mieszanin sproszkowanego wapna i fosforu oraz
topnikw B
2
O
3
, CaF
2
i CaCl
2
z udziaem fazy ciekej powstaj due krysztay
apatytu,
zolel, w ktrej w wyniku hydrolizy alkoholanw lub soli i nastpnej konden-
sacji powstaj proszki, wkna lub cienkie warstwy hydroksyapatytu.
W celu dalszego zblienia struktury chemicznej i fazowej syntetycznego hy-
droksyapatytu do waciwej dla koci i zbw, wprowadza si do nich CO
3
2
, Mg
2+
,
Na
+
lub SiO
2
.
Na struktur tych materiaw wpyw wywieraj metody i warunki technologicz-
ne. Wasnoci mechaniczne zale z kolei od gstoci, porowatoci i wielkoci
ziarn. Przykadowo porwnano je z odpowiednimi wasnociami koci i szkliwa
w tablicy 8.154.
1284
Tablica 8.152
(cig dalszy)
Znak stali Instrumentarium tnce Instrumentarium nietnce Osprzt
H
noe, kleszcze do odamw kostnych, kostoomy,
duta i obaki, noyce do koci, noyce do drutu

I
noyce, odgryzacze kostne, kleszcze do odamw
kostnych, skalpele, noyce do koci, kostoomy,
skalpele, noyce do drutu

K duta i obaki, skrobaki kostne
L
ruby, nakrtki, elementy
nakuwajce
M
dystraktory, podtrzymaki
moletkowe narzdzia rczne, elementy
nakuwajce, ruby, nakrtki
N kleszcze kostne, duta, obaki sondy
O
narzdzia dentystyczne
i badawcze
nity, ruby, nakrtki
P ruby, nakrtki
R skrobaki do koci, duta, skrobaki dentystyczne
instrumenty do plombowania,
narzdzia dentystyczne,
instrumenty do laboratorium
ortodontycznego
8_6 roz 9-11-02 15:10 Page 1284

Hydroksyapatyty mog by czone w kompozyty z kalogenem lub polimerami
biodegradowalnymi, take mog by nanoszone gwnie metod napylania pla-
zmowego, ale rwnie elektroforezy, CVD i PVD, rozpylania jonowego i osadzania
elektrochemicznego, na powierzchnie implantw dugotrwaych z biomateriaw
metalowych, np. endoprotez stawowych lub wszczepw stomatologicznych.
BIOMATERIAY CERAMICZNE
Z KONTROLOWAN REAKTYWNOCI W TKANKACH
Biomateriay ceramiczne hydroksyapatytowe przez stref midzywarstwow -
cz si z tkank kostn. Stosowane s do uzupeniania ubytkw miazgi zbowej
i szkliwa, ubytkw kostnych w szczce i uchwie lub dnie oczodou, a w postaci
warstw powierzchniowych na dugotrwae endoprotezy stawowe i wszczepy stoma-
tologiczne.
Do biomateriaw ceramicznych z kontrolowan reaktywnoci w tkankach na-
le bioszka i materiay bioszklanoceramiczne, speniajce nastpujce warunki:
reaktywne powierzchnie zawieraj Ca
2+
i PO
4
3
i cechuj si odczynem alkalicz-
nym,
stenia pierwiastkw mieszcz si w zakresie zapewniajcym wymagan bioto-
lerancj i reaktywno,
poczenia biomateriaszko wykazuj wymagane wasnoci mechaniczne.
1285
Tablica 8.153
Klasyfikacja hydroksyapatytw
Nazwa Symbol Wzr chemiczny
Dwuwapniowy fosforan dwuhydratowy DCPD CaHPO
4
2H
2
O
Dwuwapniowy fosforan bezwodny DCPA CaHPO
4
Omiowapniowy fosforan OCP Ca
8
H
2
(PO
4
)
6
2,5H
2
O
-trjwapniowy fosforan TCP Ca
3
(PO
4
)
2
Hydroksyapatyt HAP Ca
5
(PO
4
)
3
(OH)
Czterowapniowy fosforan jednotlenkowy TCM Ca
4
(PO
4
)
2
O
Tablica 8.154
Wasnoci mechaniczne hydroksyapatytu, koci korowej oraz szkliwa zbowego
(wedug Z. KnychalskiejKarwan i A. lsarczyka)
Materia
Wytrzymao
na ciskanie R
c
,
MPa
Wytrzymao
na zginanie R
g
,
MPa
Wytrzymao na
rozciganie R
m
,
MPa
Modu sprystoci
wzdunej E,
GPa
Odporno na
kruche pkanie
K
Ic
, MPam
1/2
Biomateria ceramiczny
hydroksyapatytowy
509917 113195 3848 88100 0,691,16
Ko korowa 89164 130180 89114 ok. 16 2,24,6
Szkliwo zbowe 270384 10
8_6 roz 9-11-02 15:10 Page 1285
Szko sodowowapniowe (obszar A, rys. 8.328) zawierajce 45%SiO
2
(2325)%CaO(2425)%Na
2
O(110)%P
2
O
5
oraz modyfikatory ZnO, B
2
O
3
i CaF
2
, wie si z koci w cigu 30 dni. Szka o maej reaktywnoci, nietworzce
z koci wiza, objte s przez obszar B. Bioszka objte obszarem C cechuj si
zbyt du reaktywnoci, natomiast odpowiadajce obszarowi D wi si
wprawdzie z koci, lecz nie tworz waciwych struktur bioszkie.
W wyniku hydrolizy zachodzcej na powierzchni materiau implantowanego,
jony wapnia i fosforu dyfunduj do substancji biologicznej. Jony te przyspieszajc
wytwarzanie si tkanki kostnej na styku midzy biomateriaem a koci, pomagaj
w zroniciu si implantu z tkank.
Bioszka w kontakcie z tkank kostn zaczynaj reagowa dosy szybko. Ju po
kilku godzinach jony H
+
zastpuj jony Na
+
, ktre dyfunduj do pynu tkankowe-
go. Na powierzchni implantu pokrytego bioszkem tworzy si ciga warstwa elu,
na ktrym rozpoczyna si akumulowanie jonw wapnia i fosforanowych, z kolei
powstawanie wiza chemicznych z elowat krzemionk, a nastpnie na po-
wierzchni elu krystalizacja apatytu o zdefektowanej strukturze hydroksyapatytu
wglanowego, zblionej do naturalnego apatytu kostnego. Stosowane s bioszka
o zrnicowanym skadzie chemicznym,
w ktrych gwnymi skadnikami s SiO
2
,
CaO oraz Na
2
O, a dodatkami mog by
P
2
O
5
, F
2
, MgO, CaF
2
, CaSiO
3
(wolastonit),
TiO
2
, ZrO
2
a take srebro, wglik krzemu lub
wkna metalowe, co umoliwia ksztatowa-
nie ich wasnoci fizycznych i chemicznych,
a zwaszcza ich biologicznej aktywnoci. Re-
gulacja skadu chemicznego umoliwia take
regulowanie ich rozpuszczalnoci, a zatem
take szybkoci dziaania. Te biomateriay s
stosowane na pokrycia implantw metalo-
wych w ortopedii i stomatologii, oraz do uzu-
peniania ubytkw kostnych, w tym na im-
planty do rekonstrukcji ucha rodkowego, do
klejenia koci oraz w stomatologii, zamiast
porcelany. Pewn odmian bioceramiki ak-
tywnej s wrd nich szka jonomerowe,
utwardzajce si pod wpywem wiata, za-
wierajce szko fluorkowoglinokrzemiano-
we CaF
2
Al
2
O
3
SiO
2
z dodatkiem Na
3
AlF
6
,
NaF i niekiedy AlPO
4
. Ta grupa biomateria-
w jest stale rozwijana.
BIOMATERIAY CERAMICZNE OBOJTNE
Biomateriay ceramiczne obojtne wykazuj minimalne zmiany chemiczne
w kontakcie z tkankami i pynami fizjologicznymi, a implanty z tych materiaw
s otaczane delikatn kilkumikronow wknist tkank, ktra nie czy si che-
micznie z tymi materiaami. Do tej grupy biomateriaw zaliczaj si Al
2
O
3
, wgle
1286
Rysunek 8.328
Wykres rwnowagi CaONa
2
OSiO
2
(wedug L. Hencha
i E. Ethridgera)
8_6 roz 9-11-02 15:10 Page 1286
pirolityczne, azotek lub oksyazotek krzemu, wglik krzemu, tlenki cyrkonu, tytanu
i magnezu oraz spinele MgAl
2
O
4
i Ca
2
Al
2
O
4
. Spord tych materiaw najbardziej
przydatny jest tlenek glinu (biokorund), cechujcy si wysok wytrzymaoci na
ciskanie, zginanie i cieranie, ktre to z kolei wasnoci zale od jakoci zastoso-
wanego surowca oraz technologii. Wymagania dotyczce endoprotez z tego mate-
riau, zgodnie z norm ISO 6474:1978 podano w tablicy 8.155.
OGLNA CHARAKTERYSTYKA I KLASYFIKACJA
BIOMATERIAW WGLOWYCH
Biomateriay wglowe maj perspektywiczne znaczenie w chirurgii, gdy ce-
chuj si:
dobr biotolerancj,
atrombogennoci i dobr hemozgodnoci,
dobrymi wasnociami fizykochemicznymi,
odpornoci na promieniowanie jonizujce i niejonizujce.
Biomateriay wglowe mona podzieli na:
biomateriay kompozytowe:
wkna wglowe (carbon fibres),
biomateriay kompozytowe wgielwgiel (carboncarbon composite),
warstwy wglowe:
diamentowe (DF diamond films), zawierajce diament nanokrystaliczny,
tetraedryczny i amorficzny o rozmiarach ziarn nieprzekraczajcych kilku-
dziesiciu nanometrw,
diamentopodobne (DLC diamondlike carbon), ktre s mieszanin
amorficznego i nanokrystalicznego wgla z przewaajcym udziaem dia-
mentu o sieci romboedrycznej lub regularnej, zawierajcego wodr z maym
udziaem grafitu, karbinu i ( zawiera wizanie acetylenowe C C,
zawiera wizania kumulenowe =C=C=) (porwnaj rozdz. 8.1.7).
Wkna wglowe, biomateriay kompozytowe wzmacniane wknami wglo-
wymi o osnowie wglowej i wgiel szklisty cechuj si dobr biotolerancj i cha-
rakteryzuj si korzystnym zespoem wasnoci mechanicznych (tabl. 8.156) co
1287
Tablica 8.155
Wymagania dotyczce endoprotez wykonanych z biokorundu
Wasno materiau Minimalne wymagania
Udzia Al
2
O
3
95,5%
Gsto pozorna 3,9 g/cm
3
rednia wielko ziarna <7 m
Modu sprystoci ok. 380 GPa
Mikrotwardo ok. 2300 HV
Wytrzymao na ciskanie ok. 4000 MPa
Wytrzymao na zginanie 400 MPa
Odporno na cieranie 0,01 mm
3
/h
Odporno korozyjna w roztworze Ringera 0,1 mg/(m
2
doba)
8_6 roz 9-11-02 15:10 Page 1287
decyduje o ich zastosowaniu na endoprotezy, elementy do zespalania odamw
kostnych i uzbienia, sztuczne zastawki serca i protezy wizade oraz do operacji
okoostawowych.
Oprcz biomateriaw kompozytowych czysto wglowych zastosowanie znajdu-
j take biomateriay kompozytowe o osnowie polimerowej wzmacnianej wkna-
mi wglowymi.
Implanty ze stali CrNiMo oraz stopw Co z warstwami pasywnodiamento-
wymi, s stosowane w chirurgii rekonstrukcyjnej i zabiegowej. Cechuj si dobr
biotolerancj minimalizujc powikania odczynowe, dobr odpornoci korozyj-
n i obojtnoci wzgldem rodowiska tkankowego.
OGLNA KLASYFIKACJA BIOMATERIAW POLIMEROWYCH
Biomateriay polimerowe mona podzieli na:
naturalne,
syntetyczne.
BIOMATERIAY POLIMEROWE NATURALNE
Biomateriay polimerowe naturalne, tzn. biaka (kolagen, fibrynogen, jedwab,
wszczepy tkankowe) i wielocukry (celuloza, chityna), s wytwarzane w organi-
zmach ywych jako skadniki strukturalne tkanek.
1288
Tablica 8.156
Porwnanie wasnoci biomateriaw wglowych z metalowymi i kompozytowymi (wedug R. Pampucha)
Rodzaj biomateriau
Gsto
,
g/cm
3
Wytrzymao
na rozciganie
R
m
, MPa
Modu spry-
stoci wzdu-
nej E, GPa
Wytrzymao
waciwa R
m
/,
MPam
3
/kg
Sztywno
waciwa E/,
MPam
3
/kg
Wgiel szklisty 1,4 124 32 0,09 22,8
Wysokowytrzymae wkna wglowe 1,74 2900 215 1,66 123,6
Wkna wglowe o wysokim module sprystoci 1,95 2200 390 1,12 200
Biomateriay kompozytowe wgielwgiel (1D) 1,45 1350 175 0,93 120
Biomateriay kompozytowe wgielwgiel (3D) 1,85 250 90 0,14 48,5
Biomateriay kompozytowe wkno wglowe
osnowa epoksydowa (1D)
1,56 1400 130 0,9 83
Biomateriay kompozytowe wkno wglowe
osnowa epoksydowa (1D) (izotropowe)
1,56 450 50 0,26 32
Wkna szklane 2,5 1725 70 0,69 28
Biomateriay kompozytowe wkno szklane
osnowa (1D)
1,9 1400 42 0,75 22,1
Stopy kobaltu 7,7 1200 220 0,12 28,5
Stopy tytanu 4,5 1000 120 0,1 26,6
Stal CrNiMo 7,8 110 210 0,14 26,9
8_6 roz 9-11-02 15:10 Page 1288
BIOMATERIAY POLIMEROWE SYNTETYCZNE
Biomateriay polimerowe syntetyczne znajduj szerokie zastosowanie, podane
w tablicy 8.157. W tablicy 8.158 podano podstawowe wasnoci fizykochemiczne
tej grupy biomateriaw, a w tablicy 8.159 porwnano wasnoci rnych materia-
w polimerowych stosowanych w medycynie.
BIOMATERIAY POLIMEROWE SYNTETYCZNE DO KONTAKTU Z KRWI
Wasnoci tej grupy biomateriaw obejmuj gwnie hemozgodno (biozgod-
no z krwi) oraz atrombogenno powierzchni biomateriau (odporno na ak-
tywacj mechanizmu krzepnicia osoczowego).
Wrd biomateriaw polimerowych syntetycznych do kontaktu z krwi wy-
rnia si:
1289
Tablica 8.157
Zastosowanie biomateriaw polimerowych syntetycznych (wedug J. Marciniaka)
Rodzaj biomateriau polimerowego syntetycznego Zastosowanie
Silikony SI chirurgia plastyczna i rekonstrukcyjna
Politetrafluoroetylen PTFE protezy naczyniowe, nici chirurgiczne
Poliuretany PUR elementy sztucznego serca, protezy naczyniowe o maym przekroju
Poli(metakrylan metylu) PMMA
chirurgia plastyczna i rekonstrukcyjna, cewniki, gwki i panewki
endoprotez stawowych
Polietylen PE nici i siatki chirurgiczne
Polipropylen PP protezy naczyniowe, nici i siatki chirurgiczne
Poli(tereftalan etylenu) PET ortopedia, soczewki wewntrzgakowe
Poliamidy PA nici i siatki chirurgiczne
Tablica 8.154
Wasnoci fizykochemiczne biomateriaw polimerowych syntetycznych stosowanych na implanty
(wedug H. JaroszCichulskiej)
Rodzaj biomateriau polimerowego
Wytrzymao na
rozciganie R
m
, MPa
Wyduenie
A, %
Twardo wedug skali
Shorea
Gsto,
g/cm
3
Absorpcja
wody, %
Silikony SI 2,47 100700 A 15 65 11,15 0,1
Politetrafluoroetylen PTFE 1334 200400 D 50D 65 2,2 0
Poliuretany PUR 169 101000 A 10D 90 1,0515 0,60,7
Polietylen PE 438 201000 D 41D 70 0,910,97 0,01
Polipropylen PP 31210 601000 D 74D 90 0,91 0,05
Poli(metakrylan metylu) PMMA 5585 27 M 60M 100 1,2 0,10,4
Poli(tereftalan etylenu) PET 17280 50120 2,2 0,8
Poliamidy PA 63126 250550 1,14 2,57,5
8_6 roz 9-11-02 15:10 Page 1289
biomateriay atrombogenne, zwane te biopolimerami konstrukcyjnymi, ktre
nie stymuluj krzepnicia krwi, w tym poliuretan (PUR), politetrafluoroetylen
(PTFE), poli(tereftalan etylenu) (PET) i silikon (SI),
biomateriay antytrombogenne, ktre stanowi powoki osadzane na podou
biopolimerw konstrukcyjnych i zapobiegaj tworzeniu si zakrzepw krwi,
w tym polihydroksymetakrylan etylenu (PHEMA), polikwas akrylowy (PAA),
poliwinylopirolidon (PVP) i ich kopolimery.
1290
Tablica 8.159
Porwnanie wasnoci biomateriaw polimerowych
Materiay polimerowe
Wytrzymao
na skrcanie
Modu
sprystoci
Zmczenie Smarno
Odporno
na wod
Absorpcja
wody
Biostabil-
no
Niedegradowalne
Akryliki
Epoksydy
Fluorowglany
Hydroele
Poliacetale
Poliamidy
Poliwglany
Poliestry
Polieteroketony
Poliimidy
Poliolefiny /
Poliolefiny elastomerowe /
Poliolefiny krystaliczne
Polisulfony /
Poliuretany /
Polichlorek winylu
Silikony
Bioabsorbowalne
Polikwas aminowy
Polianhydryty
Polikaprolaktam
Kopolimery laktyd-glikolid
Polihydroksybuturaty
Poliortoestry
Oznaczenia: wysoki, redni, niski, powierzchnia biodegradowalna, zmienne.
8_6 roz 9-11-02 15:10 Page 1290
Ta grupa biomateriaw stosowana jest do wytwarzania protez naczyniowych,
nakadek osierdziowych, przetok ttniczoylnych, protez zastawek serca oraz izo-
lacji przewodw elektrod wprowadzanych do ukadu sercowonaczyniowego,
a take na elementy urzdze do pozaustrojowego krenia krwi i jej dializy, jako
materiay sorpcyjne do detoksykacji krwi, na cewniki dosercowe i donaczyniowe
oraz na kaniule do dugotrwaych wleww doylnych.
POWOKI BIOCERAMICZNE I SZKLISTE
NANOSZONE NA IMPLANTY METALOWE
Wcelu zapewnienia waciwej wsppracy implantw ze rodowiskiem tkankowym
o cechach piezoelektrykw i pprzewodnikw organicznych, ich wasnoci fizykoche-
miczne mog by regulowane przez nanoszenie na implantach metalowych powok:
bioceramicznych, zawierajcych Al
2
O
3
, ale take kompozycje CaOAl
2
O
3
,
CaOTiO
2
, CaOZrO
2
, nanoszonych na powierzchnie endoprotez ze stopw
kobaltu lub tytanu metodami metalurgii proszkw, implantacji jonowej lub na-
pylania plazmowego,
kompozytowych, ze szka i biomateriaw ceramicznych powierzchniowo
aktywnych, zawierajcych Na
2
OCaOSiO
2
z udziaem P
2
O
5
, CaF
2
, MgF
2
lub
Ta
2
O
5
/TiO
2
, resorbowanych w sposb kontrolowany przez tkanki, nanoszonych
na powierzchnie endoprotez,
szklistych, zawierajcych wgiel, silikonowych lub innych, np. ZrO
2
, SiN
4
,
BaTiO
2
, stosowanych do pokrywania powierzchni endoprotez,
resorbowanych w organizmie, zawierajcych uwodniony apatyt o strukturze kry-
stalicznej lub amorficznej (CaHPO
4
2H
2
O, CaHPO
4
, Ca
4
H(PO
4
)
3
2,5H
2
O,
Ca
3
(PO
4
)
2
(OH), Ca
5
(PO
4
)
3
(OH), Ca
4
(PO
4
)
2
O) o bardzo dobrej biotolerancji,
nanoszonych na implanty krtkotrwae i rozpuszczajcych si w pynach ustro-
jowych, w wyniku czego nastpuje aktywizacja zrostu kostnego.
Powoki ceramiczne i szkliste zwikszaj take odporno na zuycie trybolo-
giczne, oraz wpywaj na zmniejszenie wspczynnika tarcia.
BIOMATERIAY Z POWIERZCHNI POKRYWAN
BIOMATERIAAMI KOMPOZYTOWYMI
Biomateriay do dugotrwaego uytkowania w chirurgii kostnej, protetyce sto-
matologicznej i kardiochirurgii wytwarzane s jako kompozytowe, w ktrych ele-
mentem nonym implantu jest biomateria metalowy lub polimerowy przenoszcy
obcienia mechaniczne, a powierzchnia pokrywana jest biomateriaem kompozy-
towym (tabl. 8.160).
8.6.3. Biomateriay stomatologiczne
ZASTOSOWANIE BIOMATERIAW W STOMATOLOGII
Do podstawowych biomateriaw stomatologicznych zaliczane s zarwno bio-
materiay metalowe, w tym metale szlachetne, jak zoto, platyna i srebro oraz ich
stopy, a take stopy niklu, kobaltu i elaza, jak i biomateriay akrylowe, polimero-
we, elastyczne oraz biomateriay ceramiczne zestawione w tablicy 8.161.
1291
8_6 roz 9-11-02 15:10 Page 1291
1292
Tablica 8.160
Biomateriay kompozytowe nanoszone na podoe biomateriaw metalowych (wedug J. Marciniaka)
Osnowa Elementy wzmacniajce
Typ 1. Biomateriay kompozytowe prawie obojtne
Polisulfon, wgiel, polietylen, poli(metakrylan metylu) Wkna
Wgiel SiC
ywica epoksydowa Al
2
O
3
i stal austenityczna
Typ 2. Biomateriay kompozytowe porowate obojtne
Hydroksyapatyt Poli Llaktyd
Typ 3. Biomateriay kompozytowe bioaktywne
Bioszko Wkna ze stali austenitycznej, wkna tytanowe
Kolagen, polietylen Hydroksyapatyt
Poli(metakrylan metylu) Fosforanowokrzemianowe szka apatytowe
Polimer Szko fosforanowe
Hydroksyapatyt elatyna resocynowoformaldehydowa
AW/ceramika szklana Hartowane szko ZrO
2
Typ 4. Biomateriay kompozytowe resorbowane
PLA/PGA PLA/PGA wkna, hydroksyapatyt
Polihydroksybuturat Hydroksyapatyt
Tablica 8.161
Oglna klasyfikacja biomateriaw klinicznych stosowanych w protetyce stomatologicznej
(wedug J. Marciniaka)
Grupa biomateriaw Rodzaj biomateriau
Biomateriay metalowe
stopy metali szlachetnych na osnowie:
zota
palladu
srebra
stopy metali na osnowie:
niklu (z dodatkiem Cr, Mo, Nb)
kobaltu (z dodatkiem Cr, Mo)
tytanu (czysty Ti, stopy z dodatkami Al, V, Nb, Ta)
elaza (z dodatkami Cr, Ni, Mo)
Biomateriay polimerowe
poli(metakrylan metylu) PMMA
kopolimer metakrylan metyluchlorek winyluoctan winylu MMAVCVAC
biomateriay kompozytowe BSCMA z pirogennym SiO
2
Biomateriay ceramiczne
skale potasowy bez kaolinu
biomateriay ceramiczne szklanokrystaliczne
biomateriay ceramiczne szkliste
rdzeniowe biomateriay ceramiczne aluminiowe, ceramika leucytowa, konwencjonalna
8_6 roz 9-11-02 15:10 Page 1292
W tablicy 8.162 podano biomateriay wykorzystywane na wszczepy i na rne
elementy stosowane w praktyce stomatologicznej, a na rysunkach 8.329 i 8.330
przedstawiono przykadowo rne klasy wypenie zbw i koron zbowych wyko-
nywanych ze stopw metali szlachetnych.
1293
Tablica 8.162
Biomateriay stosowane na elementy protetyki stomatologicznej (wedug J. Marciniaka)
Rodzaj wszczepu lub protezy Rodzaj biomateriau
Wszczep podokostnowy
stopy CoCrMo, CoCrWMo, CoNiCrMo pokryte powierzchniowo biomateriaami
ceramicznymi obojtnymi lub wglem
Wszczep rdkostny pytkowy
stal CrNiMo pokryta biomateriaami ceramicznymi obojtnymi i resorbowanymi
o kontrolowanej resorpcji oraz wglem
Wszczep endodontyczny
(zbowokorzeniowy)
stopy CoNiCrMo, CoCrWNiMo, TiAlV, stal CrNiMo pokryta biomateriaami
ceramicznymi obojtnymi i resorbowanymi
Wszczep rdkostny
brdkowogaziowy
stal CrNiMo pokryta biomateriaami ceramicznymi o kontrolowanej resorpcji lub wglem
Wszczep doluzwkowy stal CrNiMo, stopy CoNiCrMo, CoCrWNiMo
Mocno osadzone korony
zbowe
zoto, stal CrNiMo oraz biomateriay kompozytowe z biomateriaami ceramicznymi, akrylem
lub polimerowymi
Mostki
stal CrNiMo, stopy TiAlV oraz biomateriay kompozytowe z biomateriaami ceramicznymi
obojtnymi lub akrylem
Protezy
stal CrNiMo oraz stopy CoNiCrMo, CoCrWNiMo z biomateriaami
kompozytowymi, z biomateriaami ceramicznymi obojtnymi i polimerami, stopy TiAlV
Aparaty ortodontyczne stal CrNiMo z biomateriaami kompozytowymi polimerowymi, stopy z pamici ksztatu NiTi
I II III IV V
Rysunek 8.329
Rne klasy wypenie zbowych; klasy I i II uzupeniaj jedn lub dwie powierzchnie zba z mikkich stopw
zota AuAg10Cu9Pd1 lub z amalgamatu srebrowego oraz biomateriau kompozytowego lub porcelany;
klasy III, IV, V wykonywane z biomateriau kompozytowego (wedug J.F. Jelenki)
a) b)
Rysunek 8.330
Korony zbowe ze stopw zota
zawierajcych 4078% Au
(wedug J.F. Jelenki);
a)
3
/
4
korony, b) pena korona
8_6 roz 9-11-02 15:10 Page 1293
BIOMATERIAY POLIMEROWE SYNTETYCZNE STOSOWANE W STOMATOLOGII
Biomateriay polimerowe syntetyczne, w tym polimery akrylowe oraz materia-
y elastyczne, s powszechnie stosowane w protetyce stomatologicznej.
Wpolimerach akrylowych substancj podstawow jest metakrylan metylu. Pro-
dukowane s rne odmiany kolorystyczne polimerw akrylowych, dobieranych na
pyty protezy, olicowania lub zby.
Materiay elastyczne czce si z pytkami protezowymi i stanowice amorty-
zatory dla tkanek jamy ustnej dziel si na:
materiay akrylowe i silikonowe (samopolimeryzujce lub polimeryzujce pod
wpywem ciepa),
alternatywne mikkie polimery (typu poliuretanowego, lecz cechujce si
znaczn adsorpcj wody),
materiay do biologicznej odnowy tkanek (do jamy ustnej wprowadza si prote-
z pokryt na stronie doluzwkowej warstw elu, ktra po zwarciu zbw roz-
pywa si, amortyzujc uraz).
8.6.4. Biomateriay stosowane wkardiologii
interwencyjnej
BIOMATERIAY NA STENTY
Biomateriay metalowe s rwnie wykorzystywane na stenty. Podstawowy ro-
dzaj stentu jest metalowym stelaem w ksztacie waka (rys. 8.331). Stent wprowa-
dzany jest przez nakucie yy udowej, a kiedy znajduje si w miejscu przeznacze-
nia, wprowadzajcy go balonik zwiksza sw objto, a nastpnie rozpra si, po-
wodujc rozciganie stentu do waciwych rozmiarw, po czym balonik jest zwo-
ny i wycofany z organizmu, a stent zapobiega ponownemu zwaniu rozszerzonych
naczy krwiononych.
1294
Rysunek 8.331
Schemat stentu metalowego
8_6 roz 9-11-02 15:10 Page 1294
BIOMATERIAY NA IMPLANTY STOSOWANE W SERCU
Wady serca i naczy krwiononych, ktre mog by korygowane metodami an-
gioplastyki i kardiologii interwencyjnej, przedstawiono schematycznie na rysunku
8.332.
Metod plastyki balonowej mona wykona zabieg zamknicia otworu w prze-
grodzie midzyprzedsionkowej, czsto wystpujcego jako wada wrodzona serca.
Su temu implanty w ksztacie walca zamykajcego i dwch parasolek wykona-
nych ze stopu tytanu i niklu (rys. 8.333), wprowadzane take przez nakucie yy
udowej, przy uyciu odpowiedniego cewnika. Wcelu zapewnienia szczelnoci, pa-
rasolki s wzmacniane wknami poliestrowymi, dziki czemu nastpuje ich samo-
rozprenie. Przetrway przewd ttniczy Botalla zamykany jest take metodami
kardiologii interwencyjnej z uyciem implantu w postaci parasolki lub sprynki
metalowej z wsikami z materiau polimerowego, ulokowanej tak, by cz zwojw
pozostaa w ttnicy pucnej, a cz w aorcie. Na wsikach implantu tworzy si
skrzep zasklepiajc przewd.
1295
Rysunek 8.333
Schemat zastosowania
implantw do zamykania
otworu w przegrodzie
midzyprzedsionkowej
Rysunek 8.332
Schemat wad serca
i naczy krwiononych,
ktre mog by korygowane
metodami angioplastyki
i kardiologii interwencyjnej
8_6 roz 9-11-02 15:10 Page 1295
1296 1296
Materiay stosowane w medycynie nale do wszystkich grup materiaw inynierskich. Pytki i ruby do
zespole kostnych wykonywane s gwnie ze stali wysokostopowych o strukturze austenitycznej (1).
Endoprotezy stawu biodrowego (2) (3) mog by wytwarzane zarwno ze stali austenitycznych, stopw tytanu
oraz materiaw ceramicznych. W przypadku zama stosowane s rne przyrzdy, gwnie ze stali odpornych
na korozj, ktre przez odpowiednie zestawienie koci widoczne na zdjciach rentgenowskich (5) (7) znacznie
przyspieszaj proces zespolenia koci (4) (6) (7). Przyrzdy stalowe stosowane s w ortodoncji (8), natomiast
wszczepy stomatologiczne mog by wykonane ze stopw metali lub materiaw ceramicznych z odpowiedni
koron, najczciej z materiaw polimerowych lub ceramicznych (9). Stenty (10) wykonane s gwnie ze stali,
ale czsto z zastosowaniem pokrywania powierzchni cienkimi warstwami, np. diamentopodobnymi.
Do najwikszych osigni naley konstrukcja sztucznego serca, w ktrym zastosowane s rne
zaawansowane materiay i ktre nie wymaga staego podczenia do aparatury zmuszajcej do unieruchomienia
pacjenta (11). Protezy koczyn, np. grnych, mog by w peni automatycznie sterowane przez sygnay
przekazywane przez system nerwowy (12). Aparatura diagnostyczna, np. z uyciem rezonansu jdrowego,
wymaga uycia wielu nowoczesnych materiaw, w tym materiaw nadprzewodzcych (13).
4
10
13
11
1
5
6
7
12
8
9
3
2
8_6 roz 9-11-02 15:10 Page 1296
8.6.5. Materiay biomimetyczne
OGLNA CHARAKTERYSTYKA DZIAA TECHNICZNYCH
W CELU NALADOWANIA NATURY
We wspczesnej technice mona znale liczne przykady czerpania wzorcw
rozwiza technicznych z natury. Dotyczy to w szczeglnoci materiaw, ktre s
wytwarzane sztucznie, czsto wypierajc materiay naturalne. Mona mwi o swo-
istym wspzawodnictwie w tym zakresie, pomidzy nauk o materiaach i inynie-
ri materiaow oraz naukami dotyczcymi materii oywionej biologi i medycy-
n. Przykadowo, dotyczyo to, jeszcze przed kilku laty, zastpienia koci lub sta-
ww przez wysokowytrzymae materiay konstrukcyjne, w tym m.in. stopy tytanu,
nadstopy kobaltowochromowe lub ceramik korundow, co zwikszyo zaintere-
sowanie wielu biologw molekularnych, biochemikw i fizykw oddziaywaniem
sztucznych materiaw na komrki ywej tkanki. Z pewnoci zagadnienie to b-
dzie przedmiotem zainteresowania inynierii materiaowej rwnie w przyszoci.
Z tego punktu widzenia, podstawowy problem polega na udzieleniu odpowiedzi na
pytanie, jakie s gwne rnice midzy materiaami sztucznymi i tkankami biolo-
gicznymi. Najpowaniejsza rnica zwizana jest z wielkoci elementw skado-
wych materiaw biologicznych (takich jak proteiny, wglowodany, lipidy lub kwas
deoksyrybonukleinowy DNA) i tradycyjnych materiaw inynierskich (takich jak
stopy metali, ceramika lub polimery), gdy zoono tych elementw w materii y-
wej jest znaczco wiksza. W wyniku ewolucji trwajcej miliony lat, natura wyko-
rzystuje najbardziej inteligentne czsteczki do tworzenia organizmw ywych,
relatywnie prostymi i ugruntowanymi drogami tworzenia, podczas gdy tradycyjna
nauka o materiaach wytwarza sztuczne materiay z prostych skadnikw z wyko-
rzystaniem wyszukanych metod wytwarzania i przetwrstwa.
Moliwe s dwa uzupeniajce si podejcia, obejmujce procesy technologicz-
ne wytwarzania materiaw:
bottomup (z dou do gry), w ktrym pojedyncze atomy lub czsteczki s
wykorzystywane do utworzenia nowych skadnikw o nanometrycznej skali,
przy czym bioczsteczki maj zdolno do samoorganizacji, wobec czego dla
tych procesw typowe jest tworzenie si struktur wysokouporzdkowanych, o
typowych wymiarach sigajcych od kilku do kilkuset nanometrw, natomiast
gwna niedogodno tego podejcia polega na nieopanowaniu procesw
seryjnych,
topdown (z gry na d), w ktrym stosowane s techniki litograficzne w ce-
lu zmniejszenia struktury do mniejszej skali, przy czym to podejcie jest gorsze,
gdy wymaga wprowadzenia specjalnych dziaa technicznych, by z trudem
zmniejszy skal do 30 nm.
Naley si spodziewa, e przyszociowe technologie materiaowe bd zwi-
zane z rwnoczesnym rozwojem w dwu kierunkach, otwierajcych cakowicie
nowe moliwoci techniczne:
konwergencja (zbieno) procesw wytwrczych materiaw zgodnie z zasa-
dami bottomup oraz topdown, w celu pokonania bariery technologicznej
zwizanej z wartoci 30 nm,
poczenie tradycyjnych materiaw pprzewodnikowych, opierajcych si
1297
8_6 roz 9-11-02 15:10 Page 1297
gwnie na krzemie, z materiaami organicznymi i/lub biologicznymi, przy mo-
liwie maej skali opracowanych zespole (interfaces).
Wrd licznych moliwych zastosowa praktycznych takich wanie osigni
z pewnoci naley wyrni materiay biomimetyczne czyli bionaladowcze.
BIOMIMETYKA I JEJ CELE
Komrki biologiczne s zoone z materiaw o zaskakujcych wasnociach,
zwizanych z obecnoci elementw skadowych makro- lub supramolekularnych,
ktrych identyfikacji oraz czeniu si w systemy o wyszym stopniu integracji, w
ostatnich latach powicono sporo uwagi. Komrki biologiczne mog bowiem
wytwarza twarde biomineray o strukturze nanometrycznej, natomiast struktury
midzykomrkowe s zbudowane z wielofunkcyjnych i wysoce inteligentnych ma-
teriaw o mikkich i elastycznych nanostrukturach, umoliwiajcych wzajemne
oddziaywania biologiczne midzy ssiadujcymi komrkami. Poniewa struktura
supraczsteczek wchodzcych w skad rnych komrek biologicznych jest zrni-
cowana, pomimo podobnego skadu makroczsteczek, ktre tworz te komrki,
cechuj si one dosy szerokim zakresem moliwych wasnoci materiaowych i
rn zdolnoci przetrwania w rnych warunkach rodowiskowych, np. we wrz-
cej wodzie, w silnych kwasach, w obnionej temperaturze w warunkach arktycz-
nych lub w gbinach mrz przy podwyszonym cinieniu. W komrkach biolo-
gicznych wystpuj ponadto liczne wysokoefektywne systemy transportu, bazujce
na silnikach proteinowych lub molekularnych, przetwarzajcych energi chemicz-
n w prac mechaniczn. Takie nanosilniki umoliwiaj transport jonw i makro-
czsteczek przez cianki komrek (membrany), odpowiadajc za regulowanie
adhezji i fuzji tych cianek oraz za transport midzykomrkowy pcherzykw i
organelli w trakcie podziau lub przemieszczania si komrek.
Wymienione zagadnienia wraz z zamiarem sztucznego odtworzenia podobnych
materiaw i systemw, naladujcych wystpujce w naturze komrki biologiczne
i procesy oddziaywania midzy nimi, stanowi przedmiot zainteresowania biomi-
metyki szczeglnie rozwijajcej si w ostatnich latach
*)
. Do przykadw systemw
biomimetycznych mona zaliczy supramolekularne struktury zawierajce cianki
komrkowe (membrany) i polimery, sieci polimerowe jako modele cytoszkieletw,
mineralizacj biomimetyczn, transport z uyciem silnikw molekularnych, biomi-
metyczne rozpoznawanie i przekazywanie sygnaw. Systemy biomimetyczne
znajduj zastosowania w bioinynierii, farmakologii i medycynie i s przedmiotem
zainteresowania fizykw, chemikw, biologw molekularnych i bioinynierw.
Celem rozwijanych bada biomimetycznych i nanometrycznych systemw tran-
sportu jest:
rozpoznanie wasnoci materiaw i systemw transportu w komrkach biolo-
gicznych i tkankach,
opracowanie zbioru modeli fizycznych i chemicznych umoliwiajcych zasto-
sowanie tej wiedzy w badaniach problemw praktycznych,
1298
*)
Znaczce prace w tym zakresie wykonuje R. Lipowsky z Instytutu Maxa Plancka w Potsdamie
w Niemczech.
8_6 roz 9-11-02 15:10 Page 1298
projektowanie i rozwj nowych typw materiaw o wymaganej biokompatybil-
noci oraz o podanych wasnociach fizycznych, chemicznych i biologicz-
nych,
zastosowanie nowo opracowanych materiaw biomimetycznych w bioinynie-
rii, farmakologii i medycynie.
Naley przewidywa, e z czasem w ramach biomimetyki bd tworzone
sztuczne wzorce przestrzenne wkien (zastpujcych fragmenty naturalnych ko-
mrek), nastpnie czonych w wiksz cao, w tym membrany, skadajce si na
biosensory lub inne systemy, umoliwiajce take naladowanie procesw komr-
kowych endo- i egzocytozy, umoliwiajce ich poczenie ze sob, jak rwnie zo-
stan wytworzone sztucznie mineray w skali nanometrycznej, co zapewni opraco-
wanie systemw transportu w oparciu o tak utworzone wkna i silniki moleku-
larne.
Kolejne dugoterminowe zadania biomimetyki, obecnie na pograniczu
sciencefiction, zmierzaj do poczenia sensorw biomimetycznych i silnikw
molekularnych w uporzdkowane systemy modelowe przekazywania sygnaw bio-
logicznych i do wytwarzania nanorobotw, ktre uzyskujc fizyczne lub chemiczne
sygnay z otaczajcego rodowiska odpowiadaj prawidowym dziaaniem na uzys-
kane informacje, a z czasem nawet systemw biomimetycznych, ktre mog wy-
twarza sztuczne komrki.
Z pewnoci biomimetyka naley do szczeglnie awangardowych obszarw
wspczesnej techniki, std niemoliwe jest przekazanie zbyt wielu konkretnych
informacji na ten temat, jednak uwzgldnienie tej tematyki w ksice daje nadzieje
na pobudzenie aktywnoci i wyobrani Czytelnikw do poszukiwa w tym kierun-
ku, a przez to szanse zaspokojenia tych aspiracji w przyszoci.
DOTYCHCZASOWE OSIGNICIA
W ZAKRESIE MATERIAW BIOMIMETYCZNYCH
Wrd materiaw powstajcych metod bottomup, tworzenia duych struk-
tur z maych czsteczek, mona wyrni trzy grupy scharakteryzowane w tablicy
8.163:
makroczsteczki lub kopolimery o acuchach monomerw poczonych
wizaniami kowalencyjnymi,
zespoy supraczsteczek zoonych z licznych pojedynczych czsteczek, ktre
powstaj w wyniku niekowalencyjnych oddziaywa midzy czsteczkami,
kompleksowe struktury zawierajce rne typy elementw i/lub rnych typw
zespow czsteczek.
1299
8_6 roz 9-11-02 15:10 Page 1299
1300
Tablica 8.163
Oglna charakterystyka materiaw biomimetycznych powstajcych metod bottomup
(opracowano wedug danych R. Lipowsky'ego)
Grupa materiaw biomimetycznych Oglna charakterystyka grupy materiaw biomimetycznych
Makroczsteczki lub kopolimery o acuchach
monomerw poczonych wizaniami
kowalencyjnymi
W ostatniej dekadzie opracowano nowe metody syntezy umoliwiajce
tworzenie hybrydowych czstek zawierajcych biopolimery poczone
z czsteczkami syntetycznymi. Powstae w ten sposb nowe polimery
biomimetyczne cz wasnoci obydwu grup skadowych, zarwno
naturalnych jak i syntetycznych. Nowe eksperymentalne procesy zwane
metod pojedynczych czsteczek umoliwiaj ponadto okrelenie
wasnoci fizycznych kadej makroczsteczki z osobna. Mog one
przemieszcza si przez membrany foliopodobne i wkna prtopodobne.
Mog rwnie by uywane jako aktywne silniki umoliwiajce poruszanie
si ich wzdu wkien
Zespoy supraczsteczek zoonych z licznych
pojedynczych czsteczek, ktre powstaj
w wyniku niekowalencyjnych oddziaywa
midzy czsteczkami, takich jak hydrofiliczne
i hydrofobowe oddziaywania z wod
W ostatnich latach skonstruowano nowe typy membran biomimetycznych,
np. przez tworzenie dwuwarstwowych amfifilicznych diblokw
kopolimerowych naturalnych lub hybrydowych zgodnie z mechanizmem
waciwym dla lipidw. Innym typem s wielowarstwowe polielektrolityczne
membrany biomimetyczne, tworzone warstwa po warstwie. Te wanie
wielowarstwowe membrany maj potencjalnie wiele moliwoci aplikacyjnych
jako systemy dozowania lekw. W uzupenieniu do mikkich i elastycznych
zespow supraczsteczek produkowane s take twarde materiay w postaci
biomimetycznych mineraw, gwnie hydroksyapatytw lub wglanu wapnia
Kompleksowe struktury zawierajce rne
typy elementw i/lub rnych typw
zespow czsteczek
Kompleksy wielowarstwowe tworzone w procesach elektrolitycznych przez
nanoszenie warstwy po warstwie su jako poczenia wielowarstwowe.
Takie struktury kompleksowe mog by rwnie tworzone przez chemiczne
osadzanie powierzchni, suc jako poczenia wielofunkcyjne biomembran
wykorzystywanych do tworzenia supraczsteczkowych struktur
8_6 roz 9-11-02 15:10 Page 1300
Podstawy
metodologii
projektowania
materiaowego
produktw i ich
elementw
Podstawy
metodologii
projektowania
materiaowego
produktw i ich
elementw
9 roz 9-11-02 14:11 Page 1
9.1. Rola projektowania ma-
teriaowego wprojektowaniu
inynierskim produktw
i procesw ich wytwarzania
9.1.1. Elementy i fazy projektowania inynierskiego
produktw
OGLNA CHARAKTERYSTYKA PROCESW WYTWARZANIA PRODUKTW
Proces przetwarzania surowcw materiaowych w produkty zwany jest wytwa-
rzaniem. Wytwarzanie polega na wykonywaniu produktw z surowcw materiao-
wych w rnych procesach, przy uyciu rnych maszyn i w operacjach zorganizo-
wanych zgodnie z dobrze opracowanym planem. Proces wytwarzania polega zatem
na waciwym wykorzystaniu zasobw: materiaw, energii, kapitau i ludzi. Wsp-
czenie wytwarzanie jest kompleksowym dziaaniem, czcym ludzi, ktrzy wyko-
nuj rne zawody i zajcia, przy uyciu rnych maszyn, wyposaenia i narzdzi,
w rnym stopniu zautomatyzowanym, wczajc komputery i roboty (rys. 9.1).
Celem wytwarzania jest kadorazowo zaspakajanie potrzeb rynkowych klientw,
zgodnie z opracowan strategi przedsibiorstwa lub organizacji zajmujcej si wy-
twarzaniem (rys. 9.2), wykorzystujcej dostpne moliwoci i urzdzenia. Aspekty
techniczne procesu wprowadzania na rynek danego produktu przez organizacj
1302
Rysunek 9.1
Oglny model wytwarzania
(opracowano wedug
R.B. Clasea, N.J. Aquilano
i F.R. Jacobsa)
9 roz 9-11-02 14:12 Page 1302
wytwarzajc dotycz wzornictwa przemysowego, projektowania inynierskiego,
przygotowania produkcji, wytwarzania oraz obsugi serwisowej (rys. 9.3). W pro-
cesie wprowadzania produktw na rynek mona zatem wyrni trzy gwne sfery
(rys. 9.4):
marketing i sprzeda,
rozwj produktu,
produkcji i wytwarzania.
Wkadej z tych sfer naley podejmowa odpowiednie decyzje w zalenoci od
stadium realizacji zada zwizanych z przygotowaniem produktw do wprowadze-
nia na rynek (rys. 9.5).
9.1. Rola projektowania materiaowego wprojektowaniu
1303
inynierskim produktw i procesw ich wytwarzania
Rysunek 9.2
Schemat strategii
zaspokajania potrzeb
rynkowych klienta
przez przedsibiorstwo
wytwarzajce produkty
(opracowano wedug
R.B. Clasea,
N.J. Aquilano
i F.R. Jacobsa)
9 roz 9-11-02 14:12 Page 1303
9. Podstawy metodologii projektowania materiaowego
1304
produktw i ich elementw
Rysunek 9.3
Schemat
wspzalenoci
czynnikw
zwizanych
z wprowadzeniem
produktu na rynek
Rysunek 9.4
Cykl ycia
systemw
wytwarzania
(opracowano
wedug
R.B. Clasea,
N.J. Aquilano
i F.R. Jacobsa)
9 roz 9-11-02 14:12 Page 1304
1305
Rysunek 9.5
Schemat zalenoci zwizanych z podejmowaniem decyzji dotyczcych przygotowania produktw
do wprowadzenia na rynek (opracowano wedug M.L. Swinka, V.A. Maberta i J.C. Sandviga)
9 roz 9-11-02 14:12 Page 1305
1306
1306
1
6
2
5
3
4
9 roz 9-11-02 14:12 Page 1306
1307
1307
Podstawowym materiaem konstrukcyjnym stosowanym do wytwarzania dwigw i suwnic jest stal spawalna
nisko- lub mikrostopowa o wysokiej wytrzymaoci i granicy plastycznoci, czsto wytwarzana metodami
regulowanego walcowania lub kontrolowanej rekrystalizacji, w postaci ksztatownikw, a take rur, z ktrych
nastpnie s spawane zoone konstrukcje. Urzdzenia te mog by stacjonarne (1)(5), lub mog przemieszcza
si (6)(14). Specjalne torowiska (6), (9)(14), do tego celu zawieraj ukad szyn wykonanych ze stali
szynowych i koa jezdne stalowe czsto utwardzane powierzchniowo na pobocznicy przetaczajcej si po
szynach, np. z wykorzystaniem przetapiania laserowego, metalizacji natryskowej lub innych metod napawania.
W przypadku napdu gsienicowego (7), (9), segmenty potnych gsienic nierzadko wykonane s ze stali
Hadfielda o strukturze austenitycznej, umacniajcej si pod wpywem zgniotu. Urzdzenia samobiene (8) maj
napd koowy z oponami o niespotykanie wysokim bieniku, wykonane z materiaw kompozytowych z osnow
elastomerow z kauczukw syntetycznych wzmacnianych kordem stalowym. Urzdzenia takie mog mie
hydrauliczny ukad podnoszcy, ktry nie charakteryzuje si struktur kratownicow, lecz z kolei zawiera ukad
sterownikw hydraulicznych, ktrych elementy s wytwarzane ze stali spawalnych, najczciej
mikrostopowych, w ktrych cylindry, toki i toczyska bardzo czsto maj powierzchni z odpowiedni kombi-
nacj powok galwanicznych, zapewniajcych wymagan gadko, a po uyciu odpowiednich uszczelnie z
materiaw elastomerowych rwnie szczelno ukadw hydraulicznych. Tzw. przeciwwagi urzdze
dwigowych mog by wykonane z blokw staliwnych, eliwnych, betonowych ukadanych w stosy po przeciw-
legej stronie wysignika (6)(9), zapewniajc stateczno po penym obcieniu. Urzdzenia dwigowe zwykle
zawieraj ukad lin stalowych, najczciej zoonych z pojedynczych drutw bardzo czsto ksztatowych, czsto
ocynkowanych galwanicznie, odpowiednio splecionych, nierzadko w kable lub wizki, z ktrych dopiero
powstaje lina, na ktrej spoczywa zawiesie, ktre moe mie bardzo rn konstrukcj, w tym take elektro-
magnetyczne (13), mechaniczne, np. (6) (13), hydrauliczne lub inne, albo czerpak lub tzw. yk w przypadku
koniecznoci zaadunku materiaw sypkich (9), zwykle o zbach wykonanych ze staliwa Hadfielda. Diabelskie
myny o wielkich rednicach s zbudowane m.in. w Londynie nad Tamiz (1) (2) i w Wiedniu w wesoym
miasteczku Prater (3) i mog w kadym ze swych wagonikw przewozi po kilkanacie do kilkadziesiciu osb.
urawie budowlane wieowe wymagaj montau z uyciem innych urawi przejezdnych, jak te w Santa Cruiz na
Teneryfie (4) lub po wstpnym wykorzystaniu urawia przejezdnego, mog by montowane przy uyciu klatki
teleskopowej, umieszczonej w pobliu wierzchoka wiey urawia, z podnonikiem hydraulicznym wewntrz niej,
umoliwiajcym kolejno wypychanie kolejnych segmentw na waciwe miejsce i nastpne podnoszenie ich do
gry kadorazowo o jeden segment, umoliwiajc autonomiczne podwyszenie wysokoci urawia w kadym
niezbdnym przypadku, tak jak przy budowie wieowca o powierzchni ponad 90 tysicy m
2
w Waszyngtonie
w USA (5). Segmenty wiey urawia s czone ze sob z uyciem trzpieni i rub stalowych i zwykle s kotwione
z boku kotwami stalowymi do budowanego budynku. urawie przejezdne stosowane s np. do remontu
Partenonu na wzgrzu Akropol w Atenach w Grecji (6) lub do budowy hali widowiskowej w Santa Cruiz na
Teneryfie (7), architektur przypominajcej synn Oper w Sydney w Australii. Potna adowarka o udwigu
yki 43 tony jest stosowana w kopalni miedzi Asarco Mission w USA (9). Warto zwrci uwag na wt posta
rosego mczyzny przy ogromie tego urzdzenia. Wielkie suwnice bramowe znajduj zastosowanie np. na
skadowiskach kontenerowych w Polsce (10), w portach, np. w Santa Cruiz na Teneryfie (11) i w Gdasku (12),
a take w zakadach hutniczych na skadowiskach zomu w Niemczech (13) i skadowiskach wgla
w elektrowniach konwencjonalnych na lsku (14).
7
8 9
10
11
12
13
14
9 roz 9-11-02 14:12 Page 1307
PROJEKTOWANIE PRODUKTW
Pierwsza faza projektowania produktu dotyczy wzornictwa przemysowego zwi-
zanego z oglnym opisem funkcji produktu oraz opracowaniem oglnej jego kon-
cepcji, obejmujcej jedynie form zewntrzn, kolor i ewentualnie oglne zaoenia
co do poczenia gwnych elementw. Nastp-
ne fazy obejmuj projektowanie inynierskie
i kolejno przygotowanie produkcji. Projektowa-
nie inynierskie, w ktrym mona wyrni
projektowanie systemu wytwarzania (rys. 9.6)
oraz projektowanie produktw (rys. 9.3) nie
jest wyizolowanym dziaaniem, gdy wpywa na
wszystkie pozostae fazy wprowadzania na ry-
nek danego produktu, od ktrych rwnoczenie
jest zalene projektowanie produktu, czy w so-
bie trzy rwnie wane i nierozdzielne elementy
(rys. 9.7):
projektowanie konstrukcyjne, ktrego celem
jest opracowywanie ksztatu i cech geome-
trycznych produktw zaspokajajcych ludz-
kie potrzeby,
projektowanie materiaowe w celu zagwaran-
towania wymaganej trwaoci produktu lub
jego elementw wytworzonych z materiaw
inynierskich o wymaganych wasnociach
fizykochemicznych i technologicznych,
1308
Rysunek 9.6
Gwne sfery wprowadzania produktw na rynek (opracowano wedug R.B. Clasea, N.J. Aquilano i F.R. Jacobsa)
Rysunek 9.7
Schemat wspzalenoci midzy elementami projektowania
inynierskiego produktu, tj. projektowaniem konstrukcyjnym,
projektowaniem materiaowym oraz projektowaniem technolo-
gicznym (opracowano wedug rysunku G.E. Dietera)
9 roz 9-11-02 14:12 Page 1308
projektowanie technologiczne procesu umoliwiajcego nadanie wymaganych
cech geometrycznych i wasnoci poszczeglnym elementom produktu, a take
ich prawidowe wspdziaanie po zmontowaniu, przy uwzgldnieniu wielkoci
produkcji, poziomu automatyzacji i komputerowego wspomagania, jak rwnie
przy zapewnieniu najmniejszych moliwych kosztw tego produktu.
STADIA PROJEKTOWANIA INYNIERSKIEGO
Pierwsze stadium projektowania inynierskiego (rys. 9.8) polega na opracowa-
niu koncepcji, poczonym z oglnym wyspecyfikowaniem dostpnych materiaw
i procesw technologicznych.
W kolejnym stadium oglnego projektowania inynierskiego okrela si ksztat
i przyblion wielko elementw, stosujc inynierskie metody analizy. W tym
stadium projektant oglnie typuje klas stosowanych materiaw oraz rodzaj pro-
cesu technologicznego, dobierajc np. obrbk plastyczn lub odlewanie do wy-
twarzania elementu ze stopw metali nieelaznych. Wasnoci materiau naley
przy tym okreli bardziej precyzyjnie. Wstadium szczegowego projektowania in-
ynierskiego ostatecznie dobiera si zarwno materia, jak i proces technologiczny.
1309
Rysunek 9.8
Stadia projektowania inynierskiego (opracowano na podstawie oglnych zaoe M.F. Ashbyego)
9 roz 9-11-02 14:12 Page 1309
Dokonuje si wwczas doboru jednego, odpowiedniego materiau oraz najwyej
kilku wariantw procesu technologicznego. Wie si to rwnoczenie z podj-
ciem decyzji dotyczcej tolerancji wymiarowych, optymalizacj ze wzgldu na stan
wytenia oraz doborem najlepszego procesu technologicznego z wykorzystaniem
metodologii inynierii jakoci oraz symulacji kosztw. W zalenoci od znaczenia
projektowanego elementu, wasnoci materiaw powinny by znane projektantowi
bardzo szczegowo.
KLASYFIKACJA CZYNNIKW UWZGLDNIANYCH
PODCZAS PROJEKTOWANIA INYNIERSKIEGO
Projektowanie inynierskie jest zoonym dziaaniem wymagajcym uwzgldnie-
nia wielu rnorodnych elementw (rys. 9.9). Wzajemne relacje midzy konieczny-
mi do uwzgldnienia zadaniami przedstawiono schematycznie na rysunku 9.10.
Gwne czynniki zestawiono w tablicy 9.1 i sklasyfikowano w trzech grupach:
funkcjonalne,
zwizane z analiz cyklu ycia produktu, zarzdzaniem jakoci i problematy-
k zrwnowaonego rozwoju,
socjologiczne, ekologiczne i ekonomiczne.
1310
Rysunek 9.9
Czynniki uwzgldniane podczas projektowania inynierskiego produktw
(opracowano wedug informacji C. Neweya i G. Weavera)
9 roz 9-11-02 14:12 Page 1310
9.1.2. Czynniki funkcjonalne wprojektowaniu
inynierskim
ASPEKTY FUNKCJONALNE W PROJEKTOWANIU INYNIERSKIM
Projektowanie inynierskie zwizane jest z okreleniem ksztatu produktu i je-
go elementw, doborem materiaw, z ktrych maj one by wykonane, oraz od-
powiednich procesw technologicznych. Zaprojektowany produkt musi spenia
1311
,
Rysunek 9.10
Ukad zada uwzgldnianych
podczas projektowania inynierskiego i ich wzajemne powizanie
(opracowano wedug M. Skarbiskiego)
9 roz 9-11-02 14:12 Page 1311
parametry odpowiadajce w peni jego zaoonym funkcjom uytkowym, jak rw-
nie wymagania co do ksztatu, a take tolerancje wymiarowe. Projekt musi obej-
mowa ponadto zestawienie materiaw, metody produkcji i inne niezbdne infor-
macje. Naley w nim uwzgldni m.in. konsekwencje i ryzyko uszkodzenia produk-
tu spowodowane przewidywanym, lecz prawdopodobnym niewaciwym uyciem
lub niedoskonaoci procesu wytwarzania. Moliwe konsekwencje uszkodzenia
produktu wpywaj na ocen znaczenia jego zakadanej niezawodnoci. Jeeli nie
zachodzi ryzyko odniesienia obrae przez ludzi oraz poniesienia znaczcych strat
w wyniku uszkodzenia tego produktu podczas uytkowania, wzgldy ekonomiczne
nie narzucaj zbyt wysokich wymaga dotyczcych niezawodnoci.
ZALENO MIDZY WYMAGANIAMI DOTYCZCYMI KSZTATU A CECHAMI
MATERIAU W PROJEKTOWANIU INYNIERSKIM
Kada z wersji ksztatu produktu narzuca wymagania dotyczce materiau, do
ktrych mona zaliczy zalenoci midzy napreniami zwizanymi z ksztatem
produktu i jego obcieniem a wytrzymaoci materiau. Zmiana procesu techno-
logicznego moe zmieni wasnoci materiau, a niektre kombinacje ksztatu
1312
1. Specyfikacja parametrw uytkowych
okrelenie potrzeb
ustalenie ryzyka i konsekwencje
jego wymaga
konsekwencje zawyonych wymaga
2. Elementy projektowania
podejcie probabilistyczne lub
deterministyczne
uwzgldnianie napre lub obcie
ograniczenia wymiarw, masy lub objtoci
trudne warunki pracy, takie jak obcienia
cykliczne lub agresywne czynniki
rodowiskowe
przewidywanie moliwych uszkodze
niezawodno
atwo konserwacji
dostpno
atwo prowadzenia napraw
skala produkcji
analiza wartoci
rozwaane materiay i procesy produkcyjne
3. Przeprojektowanie
analiza projektu
uproszczenia i normalizacja
alternatywne rozwizania funkcjonalne
1. Dobr materiau
2. Technologiczno
3. Trwao
4. Badania i prby dla
zapewnienia jakoci
5. Powizania ze rodowiskiem
wpyw produktu na
rodowisko
wpyw rodowiska na
produkt
6. Zrwnowaony rozwj
7. Przystosowanie do recyklingu
8. Zapotrzebowanie na energi
w procesie produkcyjnym
w trakcie eksploatacji
w procesie odzysku
9. Produkcja wedug zasady
dokadnie na czas
10. Transport technologiczny
11. Konfekcjonowanie
i pakowanie
12. Magazynowanie i spedycja
13. Warto zomu
1. Przegld stanu zagadnienia
dotychczasowa wiedza z tej dziedziny
ryzyko naruszenia patentw
i wynalazczo
produkty konkurencyjne
2. Zgodno z normami
dopuszczenie do uytkowania ze
wzgldu na wymagania bezpieczestwa
a) ostrzeenia
b) niezamierzone uycie
c) oznakowanie
wymagania BHP w procesie
wytwarzania
wymagania zwizane z ochron
rodowiska
normy przemysowe
a) EN
b) PN
c) ISO
przepisy szczegowe
3. Czynniki ludzkie
atwo uytkowania
atwo konserwacji
4. Estetyka
5. Koszt
CZYNNIKI
FUNKCJONALNE
PROJEKTOWANIE
Z UWZGLDNIENIEM
PENEGO CYKLU YCIA
INNE WANE CZYNNIKI
W PROCESIE
PROJEKTOWANIA
Tablica 9.1
Czynniki uwzgldniane podczas projektowania inynierskiego produktu
9 roz 9-11-02 14:12 Page 1312
produktu i materiau mog by nie do zrealizowania przy wykorzystaniu niekt-
rych procesw technologicznych.
Zalenoci midzy wymaganiami co do ksztatu produktu a cechami materiau
mog by okrelane metodami deterministycznymi lub probabilistycznymi. Wme-
todach deterministycznych do oblicze przyjmuje si nominalne lub rednie war-
toci napre, wymiarw i wytrzymaoci, ponadto korzysta si z odpowiednich
wspczynnikw bezpieczestwa, ktrych zadaniem jest uwzgldnienie oczekiwa-
nej zmiennoci tych parametrw konstrukcyjnych. Przy podejciu probabilistycz-
nym poszczeglnym parametrom przypisuje si odpowiedni rozkad zmiennoci.
Korzystajc z tych rozkadw i dopuszczalnego marginesu bezpieczestwa mona
okreli minimalne dopuszczalne przekroje krytyczne albo minimaln wytrzyma-
o kluczowych elementw projektowanego produktu. Konieczne jest wwczas
sprawniejsze posugiwanie si bardziej wyrafinowanymi metodami obliczeniowy-
mi, dajc w zamian bardziej zwart konstrukcj elementw, wymagajc wykorzy-
stania mniejszej masy materiau.
PROJEKTOWANIE INYNIERSKIE Z UWZGLDNIENIEM
RODZAJW USZKODZENIA PODCZAS EKSPLOATACJI PRODUKTW
Niezalenie od sposobu podejcia do projektowania elementw produktu
uwzgldni naley wpyw karbu i koncentracji napre, jako czynnikw podno-
szcych wraliwo na uszkodzenia. Obcienia cykliczne, praca w wysokiej lub
niskiej temperaturze, a take obecno czynnikw powodujcych korozj ogln
albo pknicia w wyniku korozji napreniowej stanowi specjalne zagroenia,
ktre musz by brane pod uwag w procesie doboru materiau. Wtablicy 9.2 po-
kazano zalenoci typowych rodzajw uszkodzenia i wasnoci mechanicznych.
Przyczyna ok. 90% uszkodze spowodowanych zmczeniem materiau podczas
eksploatacji jest zwizana z wadliw konstrukcj i wadami produkcyjnymi ele-
mentw, a jedynie ok. 10% wynika z wad materiau, jego niewaciwego skadu lub
bdw w obrbce cieplnej. Powane konsekwencje mog niekiedy wywoa nawet
pozornie nieistotne przyczyny. Na przykad, w jednym z przypadkw uszkodzenie
zmczeniowe samolotu w locie zostao spowodowane przez zbyt mocne wybicie
znaku kontroli technicznej na jednym z jego elementw. W rozwaaniach doty-
czcych dopuszczalnych uszkodze produktu naley uwzgldni moliwo awa-
rii i ich konsekwencje. Nie naley dopuszcza do uszkodze elementw powodu-
jcych bezporednie zagroenie ycia lub uszkodzenia ciaa, albo uszkodzenie
bd zniszczenie produktw czy ich elementw. Normaln praktyk jest jednak
projektowanie niektrych wzw konstrukcji tak, by ulegajc uszkodzeniu nie za-
graay otoczeniu i jednoczenie zabezpieczay produkt przed konsekwencjami
awarii znacznie groniejszych. Powszechnie spotykanym przykadem takiego po-
dejcia i zwizanych z tym wymaga odnonie do materiau s bezpieczniki topi-
kowe, w ktrych drut wkadki topi si w wyniku przepywu prdu elektrycznego
o niedopuszczalnym nateniu. Innym przykadem s korki bezpieczestwa wy-
rzucane w przypadku przekroczenia dopuszczalnego cinienia w instalacji hy-
draulicznej. Kolejnym przykadem moe by take zabezpieczenie przecienio-
we maszyny do robt ziemnych, zatrzymujcej si przy prbie obcienia jej po-
wyej wartoci dopuszczalnej.
1313
9 roz 9-11-02 14:12 Page 1313
UWZGLDNIENIE WYMIARW I MASY PRODUKTW
PODCZAS PROJEKTOWANIA INYNIERSKIEGO
Wymiary i masa elementw wywieraj wpyw zarwno na dobr materiau, jak
i procesu technologicznego. Elementy o maych wymiarach s wytwarzane z mate-
riau w postaci prtw, nawet przy duej skali produkcji, a koszt materiau moe
by wwczas znacznie mniejszy od kosztu ich wytworzenia. Umoliwia to stosowa-
nie droszych materiaw na elementy o maych wymiarach. Ze wzgldu na trud-
noci lub brak moliwoci wykonania obrbki cieplnej niemoliwe staje si nato-
miast pene wykorzystanie wasnoci wytrzymaociowych materiaw zastosowa-
nych na elementy o duych wymiarach. Istniej take ograniczenia dotyczce wy-
miarw elementw, ktre mog by ksztatowane w poszczeglnych procesach
technologicznych. Na przykad, odlewy kokilowe, elementy odlewane metod
1314
Wasno
Rodzaj
uszkodzenia
Utrata nonoci
Wyboczenie
Pezanie
Przeom kruchy
Zmczenie
niskocyklowe
Zmczenie
wysokocyklowe
Zmczenie
kontaktowe
Fretting
Korozja
Korozja
napreniowa
Korozja
elektrochemiczna
Krucho
wodorowa
cieranie
Zmczenie cieplne
Zmczenie korozyjne
dana wasno materiau jest przydatna do oceny danego rodzaju uszkodzenia.
W
y
t
r
z
y
m
a
n
a

r
o
z
c
i
g
a
n
i
e
G
r
a
n
i
c
a

p
l
a
s
t
y
c
z
n
o
c
i
G
r
a
n
i
c
a

p
l
a
s
t
y
c
z
n
o
c
i
n
a

c
i
s
k
a
n
i
e
W
y
t
r
z
y
m
a
n
a

c
i
n
a
n
i
e
W
a
s
n
o
c
i
z
m
c
z
e
n
i
o
w
e
P
l
a
s
t
y
c
z
n
o
P
r
a
c
a

a
m
a
n
i
a
T
e
m
p
e
r
a
t
u
r
a

p
r
o
g
u
k
r
u
c
h
o
c
i
M
o
d
u

s
p
r
y
s
t
o
c
i
S
z
y
b
k
o

p
e
z
a
n
i
a
O
d
p
o
r
n
o
n
a

k
r
u
c
h
e

p
k
a
n
i
e
O
d
p
o
r
n
o

n
a

p
k
n
i
c
i
a
s
p
o
w
o
d
o
w
a
n
e

k
o
r
o
z
j
P
o
t
e
n
c
j
a
e
l
e
k
t
r
o
c
h
e
m
i
c
z
n
y
T
w
a
r
d
o
W
s
p
c
z
y
n
n
i
k

r
o
z
s
z
e
-
r
z
a
l
n
o
i

c
i
e
p
l
n
e
j
Tablica 9.2
Zwizki pomidzy rodzajem uszkodzenia a wasnociami materiaw
9 roz 9-11-02 14:12 Page 1314
traconego wosku lub wytwarzane metod metalurgii proszkw maj zazwyczaj ma-
s ograniczon do kilku kilogramw. Jeeli czynnikiem krytycznym jest masa wy-
tworzonych elementw, czsto wykonuje si je z materiaw o wysokim stosunku
wytrzymaoci do masy.
PROJEKTOWANIE INYNIERSKIE W RAZIE WYTWARZANIA
TAKICH SAMYCH PRODUKTW W RNYCH MIEJSCACH
Zrnicowanie kosztw i dostpnoci materiaw w razie wytwarzania takich
samych produktw w wielu miejscach jednoczenie stwarza konieczno doboru
zblionych gatunkw materiaw wytwarzanych w kadym z tych miejsc (np. w r-
nych krajach). Rnice midzy lokalnym odpowiednikiem a materiaem oryginal-
nym mog wpywa na jako produktu. W przypadku gdy niski jest koszt roboci-
zny, projektuje si produkty pracochonne, natomiast w razie gdy koszt robocizny
jest wysoki, w peni wykorzystuje si zautomatyzowane procesy technologiczne.
PROJEKTOWANIE INYNIERSKIE W ZALENOCI OD SKALI PRODUKCJI
Skala produkcji oddziauje take na proces projektowania. W przypadku pro-
dukcji jednostkowej i maoseryjnej ze wzgldw ekonomicznych nierzadko dobie-
ra si aktualnie najatwiej dostpny materia (np. skadowany w magazynie pod-
rcznym), a za nieuzasadnione uznaje si procesy wymagajce uycia specjalistycz-
nego oprzyrzdowania technologicznego, takie jak np. kucie matrycowe lub odle-
wanie kokilowe. Produkcja wielkoseryjna moe by natomiast ograniczona przez
zdolnoci produkcyjne dostawcw surowcw.
PROJEKTOWANIE INYNIERSKIE W RAZIE MODYFIKACJI PRODUKTW
Elementy produkowane masowo s wielokrotnie przeprojektowywane, a nawet
znaczne koszty tych zmian s uzasadnione skal oszczdnoci wynikajcych
z wprowadzenia innowacji. Przeprojektowania zwykle dokonuje si w celu obnie-
nia kosztw, zwikszenia niezawodnoci lub wyduenia trwaoci eksploatacyjnej
produktu. Dobr materiau zamiennego wie si przy tym najczciej ze zmian
procesu technologicznego i podobnie jak przy projektowaniu nowego produktu wy-
maga rwnie znajomoci charakterystyki materiau. Zastpienie jakiego materia-
u innym lub modyfikacja choby fragmentu procesu technologicznego w celu
zmiany ktrejkolwiek konkretnej wasnoci materiau rwnoczenie wpywa take
na inne jego wasnoci. Na przykad, wprowadzenie oowiu do stali automatowej
w celu polepszenia skrawalnoci obniy wytrzymao zmczeniow, spawalno
i odksztacalno stali na zimno, a wraz z podniesieniem wytrzymaoci drutu
przeciganego na zimno zwikszy si natomiast jego rezystywno elektryczna.
Przeprojektowanie produktu w celu uzyskania oszczdnoci i polepszenia jego
wasnoci uytkowych moe obejmowa take zmiany funkcjonalne prowadzce
do zaprojektowania nawet cakowicie nowego produktu, rnicego si od orygi-
nalnego, lecz take speniajcego wymagania funkcjonalne. Na przykad, zcze
rubowe mona przeprojektowa na poczenie spawane, wciskowe lub klejone
w celu obnienia pracochonnoci montau. Zakres zmian funkcjonalnych w trak-
cie przeprojektowania moe by bardzo zrnicowany, sigajc od drobnych mo-
dyfikacji po kompleksowe przeprojektowanie produktu.
1315
9 roz 9-11-02 14:12 Page 1315
ZALENO MIDZY PROJEKTOWANIEM INYNIERSKIM A WYTWARZANIEM
Wytypowany proces technologiczny oraz moliwoci wykorzystania niektrych
technologii wpywaj na proces projektowania inynierskiego, decydujc o dobo-
rze materiau, jak rwnie o sekwencji operacji technologicznych, a take o wymia-
rach, tolerancjach wymiarowych, poczeniach elementw i innych aspektach. Pro-
ces projektowania wymaga zatem uwzgldnienia wielu czynnikw zwizanych
z procesem technologicznym poprzez projektowanie ze wzgldu na:
wytwarzanie i monta,
odlewanie,
obrbk plastyczn,
metalurgi proszkw,
obrbk ubytkow,
czenie,
obrbk ciepln i powierzchniow,
procesy stosowane dla materiaw ceramicznych,
procesy stosowane dla materiaw polimerowych,
wytwarzanie materiaw kompozytowych.
Ze wzgldu na technologiczno produktu, w procesie projektowania powinno
si uwzgldnia take kolejne aspekty:
ograniczenie oglnej liczby elementw produktu,
unifikacj i standaryzacj elementw,
stosowanie materiaw atwo obrabialnych,
dostosowanie projektu do procesw wytwarzania,
projektowanie kadego elementu, tak by by atwy do wykonania,
ograniczanie liczby operacji obrbki ubytkowej i wykoczajcej.
9.1.3. Zagadnienia jakoci wytwarzania i produktw
wprojektowaniu inynierskim
ZNACZENIE JAKOCI WYTWARZANIA I PRODUKTU
Integraln cz kadego procesu produkcyjnego stanowi zapewnienie jakoci,
szczeglnie ze wzgldu na katastrofalne konsekwencje wprowadzania na rynek
produktw lub usug wadliwych. Przykady dziaa, ktre zapewniaj jedynie
1316
Dziaanie Czas Negatywny skutek
Dorczanie poczty 1 h 20000 zagubionych przesyek
Dostarczanie wody pitnej 1 dzie przez 15 minut woda niezdatna do picia
Operacje chirurgiczne 1 dzie 700 bdnie przeprowadzonych operacji
Komunikacja lotnicza 1 dzie 2 bdne starty lub ldowania samolotw
Dystrybucja lekw 1 dzie 600 mylnie zrealizowanych recept
Energetyka 1 miesic 7 godzin przerw w dostawie energii elektrycznej
Tablica 9.3
Przykady zapewnienia wymaganej jakoci tylko w 99% w USA
9 roz 9-11-02 14:12 Page 1316
99procentowy poziom jakoci, podano w tablicy 9.3. Dziki znajomoci ewentu-
alnych niedomogw systemu zapewnienia jakoci i przy wystarczajcym zaufaniu
do kontroli jakoci projektant ustala niezbdny margines bezpieczestwa chroni-
cy przed niewykrywalnymi odchykami procesu.
Wspczenie klient oczekuje od producenta produktu, a take usugi dobrej ja-
koci, odpowiadajcej jego moliwociom finansowym. Celem producenta s zatem:
zdobycie klienta i jego zadowolenie,
zdobycie rynku albo utrzymanie bd poprawienie swojej pozycji na rynku,
pozytywne wyniki ekonomiczne.
Wymaga to wobec tego wytwarzania i oferowania do sprzeday produktw,
a take usug speniajcych rwnoczenie nastpujce wymagania:
wysokiej i powtarzalnej jakoci,
nowoczesnych,
dostarczanych na czas,
oferowanych po przystpnej i konkurencyjnej cenie.
W miar zmiany systemu gospodarczego ze scentralizowanego na wolnoryn-
kowy zmieniaj si rwnie moliwoci i potrzeby zapewnienia jakoci w proce-
sach wytwrczych systemu gospodarczego (tabl. 9.4). Rwnoczenie i niezalenie
od zmiany systemu gospodarczego stale wzrastaj wymagania jakociowe klien-
tw, wymuszajce na producentach projakociowe ukierunkowanie ich de
(rys. 9.11). Wspczenie zagadnienie sprowadza si zatem nie do wykrywania
wad produktu, lecz do unikania ich lub cakowitej eliminacji w trakcie procesu wy-
twarzania.
Jako wytwarzania ma przy tym cisy zwizek z jakoci ycia rozumian ja-
ko stopie spenienia wymaga okrelajcych poziom materialnego i duchowego
bytu poszczeglnych osb i caego spoeczestwa. Stan gospodarki wpywa wic
istotnie na poziom jakoci ycia (rys. 9.12).
1317
Rodzaj systemu
gospodarczego
Porwnywane
cechy
Gospodarka
centralnie
planowana
Okres przejciowy
transformacji
systemu
gospodarczego
Gospodarka rynkowa
i midzynarodowa
integracja
gospodarcza
Dominujcy
podmiot na rynku
producent
klient, a w czci
take producent
klient
Sprawno
systemu
gospodarczego
w zaoeniu
przeciwny
stymulacji
jakoci
liberalizm
gospodarczy
wymaga wsparcia
przez polityk
gospodarcz
systemy jakoci
zgodne z normami
midzynarodowymi
Metody
zapewnienia
jakoci
prby zapewnienia
jakoci przez oddolne
oddziaywanie
psychologiczne
konieczno
opracowania
i konsekwentnej
realizacji polityki
gospodarczej
indywidualne
dopasowywanie
i stae usprawnianie
systemw jakoci
Tablica 9.4
Zaleno metod zapewnienia jakoci od transformacji systemu gospodarczego
9 roz 9-11-02 14:12 Page 1317
Miernikami jakoci s kryteria
jakoci:
przedmiotowe,
wytwrcze,
uytkowe,
doznaniowe,
ekonomiczne,
ktre rwnoczenie mog by:
mierzalne,
porwnywalne,
ocenialne.
1318
Rysunek 9.11
Przyczyny wzrostu wymaga jakociowych
Rysunek 9.12
Model zalenoci przyczynowoskutkowych
w strukturze gospodarczej spoeczestwa
(opracowano wedug pomysu R. Kolmana)
9 roz 9-11-02 14:12 Page 1318
MODELE ZAPEWNIANIA JAKOCI
Zapewnienie jakoci jest zwizane z jednym z trzech modeli, gdy wymagania s
spenione przez dostawc:
w trakcie etapw projektowania, produkcji, instalowania i obsugi produktw,
w trakcie produkcji i instalowania produktw,
w czasie bada kocowych produktw lub usug.
Wybr jednego z tych modeli zaley od:
zoonoci procesu projektowania inynierskiego,
dojrzaoci projektowania inynierskiego,
zoonoci procesu produkcji,
cech produktu lub usugi,
bezpieczestwa produktu lub usugi,
ekonomiki.
Kady element systemu jakoci musi by udokumentowany (tabl. 9.5). Ukad
dziaa zwizany z zapewnieniem jakoci jest hierarchiczny (rys. 9.13), zoony z 5
poziomw, z ktrych najwaniejszy, strategiczny, zwizany jest z opracowaniem
ksigi jakoci.
Zapewnienie jakoci procesu wytwarzania wymaga:
okrelenia i zaplanowania produkcji,
opracowania niezbdnych instrukcji roboczych,
zapewnienia wymaganego stanu rodkw produkcji,
zapewnienia odpowiednich i w uzasadnionych przypadkach kontrolowanych
warunkw produkcji.
Skuteczno zapewnienia jakoci procesw wytwarzania zaley od wpyww za-
rzdzania, pracownika i klienta (rys. 9.14). Wpyw zarzdzania procesem dotyczy
gwnie oceny wykonalnoci procesu, przy uwzgldnieniu panowania nad nim
przez wytwrc. Klient stawia wymagania w celu uzyskania oczekiwanego efektu
analizowanego procesu wytwrczego.
Wymagania dotyczce jakoci w procesie wytwarzania schematycznie ujto na
rysunku 9.15.
Oddziaywanie na jako, obejmuje cztery podstawowe fazy:
kontrol,
sterowanie,
dynamiczn popraw,
wbudowywanie jakoci.
1319
Dokument Zawarto Obszar zastosowania
Ksiga
zapewnienia
jakoci
zasady oraz struktura organizacyjna i operacyjna firmy, wspzalenoci
wewntrzne firmy, odpowiedzialno, kompetencje organizacyjne,
poziom wiedzy i umiejtnoci, wspobowizujce dokumenty
(instrukcje technologiczne i instrukcje robocze, zakres bada kontrolnych)
caa firma
Procedury
szczegowy opis procesu technologicznego, instrukcje technologiczne
uwzgldniajce techniczny poziom umiejtnoci firmy
wewntrzne jednostki organizacyjne
Instrukcje
szczegowe uregulowania dotyczce pracy i bada kontrolnych,
uwzgldniajce techniczny poziom umiejtnoci firmy
wewntrzne jednostki organizacyjne
problemowo zorientowane
Tablica 9.5
Dokumentacja systemu
jakoci
9 roz 9-11-02 14:12 Page 1319
1320
wykorzystanie
opinii klienta
lub ocena
procesu
przez klienta
Rysunek 9.14
Schemat wpywu
zarzdzania, pracownika
i klienta na zapewnienie
jakoci procesw
wytwarzania
(opracowano wedug
P. Rochacia i K. Czubka)
Rysunek 9.13
Hierarchiczny model
dokumentacji systemu
zapewnienia jakoci
9 roz 9-11-02 13:40 Page 1320
METODY STOSOWANE W PRAKTYCE INYNIERII JAKOCI
Wpraktyce inynierii jakoci stosowane s metody i techniki, ktre mona po-
dzieli na:
organizatorskie i innowacyjnowdroeniowe,
statystyczne.
Do pierwszej grupy zaliczane s metody 7 narzdzi, w tym:
histogramy,
karty kontrolne,
arkusz kontrolny,
wykres dwch zmiennych,
wykresy koowe, supkowe, liniowe,
wykres Ishikawy,
analiza nierwnomiernoci rozkadw (ParetoLorenza).
Metody statystyczne i eksperckie obejmuj:
analiz rodzaju i skutkw wad FMEA (failure mode and effect analysis),
rozkad funkcji jakoci QFD (quality function deployment),
statystyczn kontrol procesu SPC (statistical process control),
statystyczn kontrol jakoci SQC (statistical quality control).
1321
Rysunek 9.15
Schemat wymaga
dotyczcych jakoci
w procesie wytwarzania
9 roz 9-11-02 13:40 Page 1321
Analiza rodzajw i skutkw wad oraz ich przyczyn (FMEA) jest stosowana co-
raz czciej jako metoda analityczna dotyczca zarwno projektowania, jak i wy-
twarzania produktu, ktrej celem jest uniknicie wystpujcych lub potencjalnych
wad produktw. Jest ona szczeglnie polecana przy opracowywaniu i produkcji no-
wego produktu, poniewa umoliwia rozpoznanie potencjalnych wad z wyprzedze-
niem, umoliwiajcym ich eliminacj w wyniku zastosowania rodkw zapobiegaw-
czych jeszcze przed rozpoczciem produkcji np. nowego produktu.
Analiza rodzajw i skutkw wad (FMEA) moe dotyczy (rys. 9.16):
rozwizania konstrukcyjnego,
procesu wytwrczego.
Interdyscyplinarny zesp specjalistw opracowuje odpowiednie formularze do-
kumentujc:
rodzaje wad,
skutki wad,
przyczyny wad,
jak rwnie szacunkowe prawdopodobiestwo:
wystpowania wad,
znaczenia wad,
wykrywania wad
okrelane w skali od 1 (niewielkie prawdopodobiestwo) do 10 (wysokie prawdo-
podobiestwo).
1322
Rysunek 9.16
Analiza rodzajw
i skutkw wad (FMEA)
w odniesieniu do
rozwiza konstrukcyjnych
lub procesw wytwrczych
9 roz 9-11-02 13:40 Page 1322
Wszystkie potencjalne wady s rozpatrywane z uwzgldnieniem szacunkowego
prawdopodobiestwa:
wystpienia (liczba szacunkowa ryzyka wystpienia wad LRW),
znaczenia, tzn. nastpstw dla klienta (liczba szacunkowa ryzyka nastpstw
LRN),
wykrycia (liczba szacunkowa ryzyka niewykrycia LRO).
Obliczona na tej podstawie liczba priorytetowa ryzyka LPR wskazuje, gdzie na-
ley podj odpowiednie dziaania w celu zapobiegania wadom oraz ustalenia prio-
rytetw ewentualnych bada korygujcych. Formularz daje rwnie moliwo
udokumentowania odpowiedzialnych osb lub jednostek oraz terminw realizacji.
Rozkad funkcji jakoci jest inn metod umoliwiajc wzicie pod uwag
ocen dokonywanych przez klientw w procesie projektowania, wytwarzania i mar-
ketingu. Przykadem moe by dom jakoci jako rodzaj formularza wykorzysty-
wanego do podejmowania decyzji w trakcie projektowania np. drzwi samochodo-
wych (tabl. 9.6).
1323
Charakterystyka
techniczna
Ocena porwnawcza
skala wanoci:
silny 9
redni 3
may 1
korelacja:
bardzo dobra
dobra
za
bardzo za
X nasza produkcja
A wytwrca A
B wytwrca B
(5 najlepiej)
E
n
e
r
g
i
a

p
o
t
r
z
e
b
n
a
d
o

z
a
m
k
n
i
c
i
a

d
r
z
w
i
E
n
e
r
g
i
a

p
o
t
r
z
e
b
n
a
d
o

o
t
w
a
r
c
i
a

d
r
z
w
i
o
b
n
i
e
n
i
e

e
n
e
r
g
i
i
d
o

w
y
m
a
g
a
n
e
j
1 2 3 4 5
o
s
i
g
n
i
c
i
e

w
y
m
a
-
g
a
n
e
g
o

p
o
z
i
o
m
u
o
s
i
g
n
i
c
i
e

w
y
m
a
-
g
a
n
e
g
o

p
o
z
i
o
m
u
o
b
n
i
e
n
i
e

s
i
y
d
o

w
y
m
a
g
a
n
e
j
o
s
i
g
n
i
c
i
e

w
y
m
a
-
g
a
n
e
g
o

p
o
z
i
o
m
u
o
b
n
i
e
n
i
e

e
n
e
r
g
i
i
d
o

w
y
m
a
g
a
n
e
j
W
o
d
o
o
d
p
o
r
n
o
I
z
o
l
a
c
j
a

a
k
u
s
t
y
c
z
n
a
o
k
n
a
S
i
a

k
o
n
t
r
o
l
n
a

n
a
p
o
z
i
o
m
i
e

g
r
u
n
t
u
S
z
c
z
e
l
n
o

d
r
z
w
i
Wymagania klienta
W
a
n
o

d
l
a

k
l
i
e
n
t
a
atwo zamykania
Otwarcie na pochyleniu
atwo otwierania
Nieprzemakalno
Brak haasu
7
5
3
3
2
Ocena wanoci 10 6 6 9 2 3
X
X
X
BA
X
A
B
X
B
A
X
BA
BXA
A
B
X A B
AB
XAB
XAB
AXB
Podstawa oceny
Ocena techniczna
(5 najlepiej)
5
4
3
2
1
Tablica 9.6
Wykorzystanie formularza dom jakoci w metodzie rozkadu
funkcji jakoci do projektowania drzwi samochodowych
(opracowano wedug J.R. Hausera i D. Clausinga)
9 roz 9-11-02 13:40 Page 1323
W tablicy 9.7 przedstawiono narzdzia wykorzystywane do statystycznej kon-
troli procesu.
1324
A B C D E F G
100%
50%
0%
A B C D E F G
w
y
s
z
c
z
e
g
l
n
i
e
n
i
e
TE NARZDZIA MOG BY PRZYDATNE PRZY UCILANIU INFORMACJI NIEZBDNYCH
DO PODJCIA DZIAANIA, LECZ NIE MOG ZASTPI WIEDZY SZCZEGOWEJ
I POGLDU NA TEMAT ANALIZOWANEGO PROCESU
materia metoda
rodowisko
skutek
ludzie maszyna
wykresy przepywu procesu analiza Pareto wykresy przebiegu
zestawienie danych histogram wykresy rozrzutu
arkusz kontrolny wykres przyczyn i skutkw wykresy kontrolne
Rysunek, ktry przedstawia gwne
etapy, kierunki i ewentualnie
wyjcia procesu.
Wykres ilustruje warto charakterystyk
w zalenoci od kolejnoci
wystpowania w czasie.
Czstotliwo udziau, skoordynowane
podejcie identyfikacji uszeregowania
i opracowania cigej eliminacji wad
skupia si na rdach najwaniejszych
bdw. Zasada 80/20 80% problemw
jest wywoanych przez 20% przyczyn.
Konieczne jest okrelenie przyczyn
i celu, dla ktrego s zbierane dane
oraz strategii zbierania i analizowania
danych. Dane mog udziela
odpowiedzi na 7 pyta: co, dlaczego,
gdzie, kiedy, kto, jak, ile.
Znany take jako korelacja zalenoci
jednej wielkoci wzgldem innej.
Rozkad czstotliwoci wystpowania
midzy wysokim i niskim zakresem
danych.
Wykresy analizowanych wielkoci
w funkcji czasu ilustruj wartoci
opracowane statystycznie.
Narzdzie umoliwiajce graficzne
przedstawienie elementw procesu
w celu analizy potencjalnych rde
rnicowania procesu. Zorganizowana metoda zapisu danych.
Tablica 9.7
Narzdzia statystycznej kontroli procesu (SPC)
9 roz 9-11-02 13:40 Page 1324
Wan metod systematycznego polep-
szania jakoci (CI continuous improvement)
jest metoda cyklu W.E. Deminga pla-
nujdziaajsprawdpopraw (PDCA
plandocheckact) (rys. 9.17), ktra moe
by bezporednio wykorzystana do opraco-
wania cieki polepszenia jakoci (QIstory
quality improvement story) (tabl. 9.8).
Dla oceny systematycznego polepszania
jakoci CI mona rwnie wykorzysta meto-
d 7 pyta (5W2H what, why, where,
when, who, how, how much) (tabl. 9.9).
1325
Fazy cyklu
Etapy cieki
polepszenia jakoci
Funkcje Narzdzia
Planowanie
wybr tematu
decyzja dotyczca tematu polepszenia jakoci
ucilenie przyczyn wyboru tematu
standaryzacja
edukacja
bezporedni rodek naprawy wobec
zapobiegania powtrzeniom bdw
ocena biecej
sytuacji
zbieranie danych
okrelanie kluczowych wyznacznikw tematu
zawenie problemu
ustalenie priorytetw wedug hierarchii ich wasnoci
arkusz kontrolny
histogram
analiza Pareto
analiza zachowania
lista wszystkich moliwych przyczyn
najwaniejszych problemw
analiza zbienoci midzy moliwymi przyczynami
oraz midzy przyczynami i problemami
wybr kilku przyczyn i ustalenie hipotez
na temat moliwych zalenoci
zbieranie danych i analiza zalenoci przyczyn i skutkw
wykres Ishikawy
arkusz kontrolny
wykres korelacji
ustalenie rodkw
zaradczych
ustalenie rodkw zaradczych dla wyeliminowania
przyczyn problemw
nieodczna technologia
dowiadczenie
Dziaanie
zastosowanie
rodkw zaradczych
wykorzystanie rodkw zaradczych
Sprawdzanie
potwierdzanie
efektw rodkw
zaradczych
zbieranie danych dotyczcych
efektw rodkw zaradczych
dziaanie przed porwnanie potem
wszystkie 7 narzdzi
Poprawianie
standaryzacja
rodkw
zaradczych
poprawa istniejcych standardw dotyczcych
rodkw zaradczych, ktrych korzystne efekty
potwierdzono
okrelanie powstaych
problemw i rozwj
caych procedur
4. 4. 1. 1.
3. 3. 2. 2.
POPRAW PLANUJ
SPRAWD DZIAAJ
Tablica 9.8
Schemat opracowania stadiw polepszenia jakoci (opracowano wedug P. Lillranka i N. Kano)
Rysunek 9.17
Cykl PDCA
(wedug W. E. Deminga)
9 roz 9-11-02 13:40 Page 1325
ZAPEWNIENIE JAKOCI W PROCESIE PROJEKTOWANIA INYNIERSKIEGO
Oprcz procesw wytwarzania sam proces projektowania inynierskiego wyma-
ga zapewnienia jakoci, wobec czego jest planowany, sterowany i nadzorowany
przez jasno i kompleksowo ustalone cele, waciw dokumentacj kadego z etapw
projektowania, a take przez sprawdzenie wynikw dziaa przez wysokokwalifiko-
wanych pracownikw. Schemat blokowy systemu sterowania projektowaniem
przedstawiono na rysunku 9.18.
Celem takich podejmowanych dziaa jest zmiana czsto wystpujcej dotych-
czas sytuacji, gdy weryfikacja zaprojektowanego produktu nastpowaa podczas
produkcji lub nawet eksploatacji produktu, w czasie ktrych ujawniano wikszo
bdw i usterek. Obowizujce organizacje i metody projektowania inynierskie-
go winny zmniejsza zatem liczb bdw projektowych, wykrywajc je i eliminu-
jc ju w czasie projektowania. Waciwy proces twrczy podczas projektowania
obejmuje zwykle nie wicej ni kilkanacie procent caego dziaania, natomiast
liczne powtarzalne elementy pomocnicze stanowi wiksz cz procesu projek-
towania inynierskiego, co umoliwia opracowanie odpowiednich jego procedur.
Wymagania dotycz gwnie organizacji i planowania procesu projektowania, okre-
lenia danych wejciowych i wyjciowych oraz ustanowienia odpowiednich punk-
tw kontrolnych w tym procesie, a w szczeglnoci:
planowania projektowania i prac badawczorozwojowych,
okrelania powiza organizacyjnych i technicznych midzy grupami pracow-
nikw uczestniczcymi w projektowaniu,
dokadnego okrelania danych wejciowych do projektowania,
dokadnego okrelania danych wyjciowych projektowania,
1326
Tablica 9.9
Schemat metody 7 pyta oceny systematycznego polepszenia jakoci
eliminacja zbdnych zada
zmiana kolejnoci lub kombinacji
uproszczenie zada
wybr metody polepszenia
co jest objte zadaniem?
czy jakie zadanie moe by wyeliminowane?
dlaczego zadanie jest niezbdne?
czy zadanie jest celowe?
gdzie si to odbywa?
czy mona wykona to gdzie indziej?
kiedy jest najlepszy czas realizacji?
czy mona wykona to w innym czasie?
kto to wykonuje?
czy moe to zrobi kto inny?
dlaczego my si tym zajmujemy?
jak si to odbywa?
czy to jest najlepsza metoda?
czy jest jaka inna droga?
ile to obecnie kosztuje?
jaki bdzie koszt po polepszeniu?
rodek zaradczy Zakres 7 pyta Opis
Przedmiot
Celowo
Wykonawca
Koszt
Metoda
Kolejno
Miejsce
co?
dlaczego?
kto?
ile?
jak?
kiedy?
gdzie?
9 roz 9-11-02 13:40 Page 1326
zaplanowania i dokonywania przegldu projektu w odpowiednich punktach,
zaplanowania i dokonywania weryfikacji projektu w odpowiednich punktach,
zatwierdzania (walidacji) projektu,
wprowadzania zmian w projekcie.
Weryfikacji projektu dokonuje si przez (rys. 9.19):
przegld projektu i analiz zapisw wynikajcych z tych przegldw,
badania kwalifikacyjne i prezentacje,
obliczenia alternatywne,
porwnanie nowego projektu z podobnym sprawdzonym projektem, jeeli s ta-
kie moliwoci.
1327
Rysunek 9.18
Schemat blokowy
sterowania projektem
9 roz 9-11-02 13:40 Page 1327
Planowanie dziaa zwizanych z projek-
towaniem polega na podziale procesu na eta-
py, ustaleniu punktw procesu projektowa-
nia, w ktrych przewidywane s przegldy
i weryfikacje projektu, powizaniu i koordy-
nacji dziaa skadowych oraz ustaleniu gru-
py pracownikw realizujcych projekt oraz
rodkw umoliwiajcych to dziaanie.
Okrelenie danych wejciowych jest zwi-
zane z opracowaniem i uzgodnieniem listy
cech i parametrw projektowanego produk-
tu. Wymagania wejciowe poddawane s
przegldowi w celu ustalenia, czy speniaj
potrzeby klienta oraz czy odpowiadaj m.in.
przepisom prawnym, uwarunkowaniom fi-
nansowym i produkcyjnym. Okrelenie da-
nych wyjciowych wymaga stwierdzenia, czy
speniaj one wymagania okrelone w da-
nych wejciowych dotyczcych projektu,
oraz zawiera kryteria przyjcia produktu, np.
tolerancje wymiarowe, chropowato, twar-
do lub inne jego wasnoci, jak rwnie
obejmuje sprawdzenie, czy projekt odpowia-
da wymaganiom odpowiednich przepisw
prawnych i norm. Dane wyjciowe przedsta-
wiane s w formie rysunkw lub odpowiada-
jcych im zapisw komputerowych, specyfi-
kacji, instrukcji roboczych i procedur. Wy-
maga si przy tym udokumentowania, e
projekt spenia wymagania wejciowe. Naj-
czciej form takiego dowodu s obliczenia
sprawdzajce oraz wyniki analiz i bada.
9.1.4. Problematyka zrwnowaonego rozwoju
wprojektowaniu inynierskim
PROJEKTOWANIE INYNIERSKIE
Z UWZGLDNIENIEM ZRWNOWAONEGO ROZWOJU
Wobec identyfikacji zagroe zwizanych z perspektyw zakcenia rwnowagi
ekologicznej w wyniku dziaalnoci ludzkiej, w tym przede wszystkim zakcenia
rwnowagi zwizanej ze stosowaniem obowizujcego dotychczas modelu niezrw-
nowaonej konsumpcji i niezrwnowaonej produkcji, w odpowiedzi rozwija si
obecnie koncepcja zrwnowaonego rozwoju (rys. 9.20), zapewniajcego niezbd-
n rwnowag midzy interesami wspczesnych i przyszych pokole, ktrego ce-
lem jest czowiek a nie dobra materialne. Zrwnowaony rozwj w skali globalnej
1328
Rysunek 9.19
Przegldy i weryfikacje w procesie szczegowego projektowania
inynierskiego
9 roz 9-11-02 13:40 Page 1328
jest sum zdarze lokalnych, co wymaga poszukiwania szczegowych rozwiza
konstrukcyjnych i technologicznych. Std pojawiajce si terminy zrwnowaonej
technologii czy zrwnowaonego produktu lub zrwnowaonego zarzdzania. Na
tle takich rozwaa szczeglnego znaczenia nabieraj inynieria materiaowa
i technologie materiaowe. Kady produkt musi by bowiem wykonany z odpo-
wiedniego materiau, a w trakcie jego produkcji powstaje dua cz odpadw
z niewykorzystanych materiaw i innych substancji. Po zuyciu produktu nie on
trafia na wysypisko, lecz materiay, ulegajce nastpnie rozproszeniu. Z tego wa-
nie wynika bezporednio podstawowa rola projektowania materiaw i technolo-
gii w ekologicznym przebiegu cyklu ycia produktu.
Z UWZGLDNIENIEM PENEGO CYKLU YCIA PRODUKTU
W trakcie projektowania produktu, poczwszy od stadium opracowania kon-
cepcji, konieczne jest zatem uwzgldnienie penego cyklu ycia produktu. Dotyczy
to dwch aspektw:
rynkowego cyklu ycia,
technicznego cyklu ycia.
Rynkowy cykl ycia zwizany jest z obecnoci danego produktu na rynku, po-
czwszy od jego wprowadzenia do wycofania go z rynku, wcznie nawet z niekt-
rymi dziaaniami zwizanymi z projektowaniem inynierskim i przygotowaniem
produkcji.
Na rysunku 9.21 przedstawiono ptl jakoci, obejmujc wszystkie fazy przed-
siwzicia, umoliwiajce ksztatowanie jakoci produktu: od wstpnego okrele-
nia jego parametrw i opisu potrzeb do ostatecznego spenienia wymaga odbior-
cy. Zagadnienia jakoci w procesach wytwarzania, dystrybucji i konsumpcji pro-
duktu musz by rozpatrywane kompleksowo.
1329
,
Rysunek 9.20
Schemat modelu zrwnowaonej produkcji i zrwnowaonej konsumpcji
(opracowano wedug R. Nowosielskiego)
9 roz 9-11-02 13:40 Page 1329
Techniczny cykl ycia produktu obejmuje natomiast:
cay okres ycia produktu,
peny okres ycia tworzcych go elementw i materiaw.
Produkt naley projektowa z uwzgldnieniem moliwoci ponownego wyko-
rzystania jego elementw nieulegajcych zuyciu lub odzyskania materiaw, z kt-
rych jest wykonany. Powtrne wykorzystanie tych elementw i materiaw sprzyja
zmniejszeniu zuycia surowcw i pozwala na zaoszczdzenie energii potrzebnej na
pozyskanie materiaw inynierskich, np. metalu z rudy. Zuycie energii jest znacz-
nie ograniczone w razie zastosowania materiaw niewymagajcych obrbki ciepl-
nej przy wystarczajcych wasnociach wytrzymaociowych. Znaczcy udzia
w koszcie penego cyklu ycia produktu ma rwnie energia zuywana podczas eks-
ploatacji.
Podczas projektowania produktu naley uwzgldnia aktualny poziom techno-
logii, gdy zaprojektowanie procesu z pogranicza moliwoci danej technologii
prowadzi zwykle do zwikszania odpadw i utrudnie w produkcji. Postp techno-
logii wymaga jednak poprzedzenia etapem prac rozwojowych, po ktrym dopiero
dana technologia moe by wykorzystywana w produkcji. Jednym z podstawowych
zaoe projektowych jest rwnie trwao.
Na rysunku 9.22 przedstawiono czynniki wpywajce na techniczny cykl ycia
produktw, wskazujce na konieczno ledzenia i analizy przepyww materiaw
i energii w ramach procesw wpywajcych na moliwo polepszenia oddziaywa-
nia danego produktu na rodowisko.
Na rysunku 9.23 przedstawiono zakres analizy cyklu ycia produktu oraz pod-
stawowe jego stadia. Wyrnienie obcie na wejciu i na wyjciu kadego ze sta-
diw uatwia analiz zmierzajc do poprawy pierwotnego stanu lub zaoe. Wta-
blicy 9.10 zestawiono natomiast czynniki decydujce o wykorzystaniu surowcw,
materiaw i energii oraz emisji, odpadach i ciekach zwizanych z technicznym
cyklem ycia przykadowego, cho cile nie okrelonego produktu.
1330
Rysunek 9.21
Ptla jakoci zwizana
z cyklem ycia produktu
9 roz 9-11-02 13:40 Page 1330
1331
produkty
uytkowe
cieki
emisja gazw
odpady stae
inne
oddziaywania
Rysunek 9.23
Podstawowe stadia
technicznego cyklu
ycia produktu
(opracowano wedug
J.L. Sullivana
i S.B. Younga)
Rysunek 9.22
Czynniki wpywajce
na techniczny cykl ycia
produktu (opracowano
wedug M. Harscha)
9 roz 9-11-02 13:40 Page 1331
Wskazane proporcje emisji gazw oraz zrzutw odpadw ciekych i staych
wskazuj na potrzeb prewencyjnej strategii ochrony rodowiska. Moliwe s na-
stpujce strategie w tym zakresie:
1332
Tablica 9.10
Przykad inwentaryzacji cyklu ycia dla nieokrelonego produktu
WYJCIE Warto
EMISJA GAZW, Mg
py 2000
tlenek wgla (czad) 800
dwutlenek wgla 11 10
5
tlenki siarki 7000
tlenki azotu 11000
chlorowodr 60
fluorowodr 1
wglowodory 21000
aldehydy 5
inne substancje organiczne 5
metale 1
wodr 1
ODPADY STAE, Mg
odpady mineralne 3100
odpady przemysowe 22000
uel i popi 7000
chemikalia toksyczne 70
chemikalia nietoksyczne 200
CIEKI, Mg
chemiczne
zapotrzebowanie tlenu
1000
bakteriologiczne
zapotrzebowanie tlenu
150
kwas 75
azotany 5
metale 300
jony amonowe 5
jony chlorkowe 120
rozpuszczalne substancje
organiczne
20
zawiesina 400
olej 100
wglowodory 100
fenol 1
rozpuszczalne substancje stae 400
fosforan 5
jony siarczanowe 10
WEJCIE Warto
ENERGIA, MJ
ze spalania wgla 2,75
ze spalania ropy naftowej 3,07
ze spalania gazu 11,53
wodna 0,46
nuklearna 1,53
inne 0,14
Ogem 19,48
ENERGIA MATERIAW
WSADOWYCH, MJ
wgiel <0,01
ropa naftowa 32,75
gaz 33,59
inne <0,01
Cakowita energia
materiaw wsadowych, MJ
66,35
Cakowity wkad energii, MJ 85,83
SUROWCE, Mg
ruda elaza 200
wapie 150
chlorek sodowy 7000
glina 20
elazomangan <1
9 roz 9-11-02 13:40 Page 1332
rozcieczania,
filtrowania,
recyrkulacji,
zapobiegania.
Strategia zapobiegania wypiera w szybkim tempie inne stosowane dotychczas, pro-
wadzc do oszczdnoci materiaw wsadowych i energii oraz jednoczenie
zmniejszajc lub zupenie redukujc strumienie odpadw. Nowoczesne spojrzenie
na ochron rodowiska dotyczy zarzdzania caym technicznym cyklem ycia pro-
duktu obejmujcym wszystkie fazy zwizane z powstawaniem produktu, jego sprze-
da, konsumpcj (uytkowaniem) i faz pokonsumpcyjn (rys. 9.24). System za-
rzdzania rodowiskowego umoliwia uwzgldnienie wymienionych aspektw
i zmierza do poprawy relacji midzy efektami dziaalnoci, zwaszcza produkcyjnej,
1333
projekto-
wanie
inynierskie:
konstrukcyjne,
technologiczne
i materiaowe
oraz optymalizacja
opraco-
wanie
koncepcyjne
badania
prototypu
i weryfikacja
K
O
N
S
U
M
P
C
J
A

E
K
S
P
L
O
A
T
A
C
J
A
S
P
R
Z
E
D
A
W
Y
T
W
A
R
Z
A
N
I
E
PROJEKTOWANIE
F
A
Z
A

P
O
K
O
N
S
U
M
P
C
Y
J
N
A
Rysunek 9.24
Koncepcja zarzdzania technicznym cyklem ycia produktu (opracowano wedug R. Nowosielskiego)
9 roz 9-11-02 13:40 Page 1333
czowieka a rodowiskiem (tabl. 9.10). Celem zorganizowanych, kompleksowych
i cigych dziaa zwizanych z technikami minimalizacji odpadw (rys. 9.25)
oraz czystszej produkcji (rys. 9.26) jest zapobieganie powstawaniu lub systema-
tyczna redukcja odpadw. Wanym instrumentem polityki gospodarki odpadami
1334
Rysunek 9.25
Techniki minimalizacji
odpadw (opracowano
wedug R. Nowosielskiego)
Rysunek 9.26
Schemat procesowy
czystszej produkcji
(opracowano wedug
J.B. Berdowskiego)
9 roz 9-11-02 13:40 Page 1334
jest zasada zwikszonej odpowiedzialnoci producenta za cao oddziaywania
wasnego produktu na rodowisko (rys. 9.27), przyczyniajca si do stosowania na
szerok skal przetwrstwa odpadw i projektowania produktw lepiej uwzgldnia-
jcych wymogi rodowiska. Projektowanie produktw przyjaznych dla rodowiska
wymaga uwzgldnienia ekobilansowania (rys. 9.28) oraz czystszej produkcji (rys.
9.29). Wrd narzdzi ochrony rodowiska wykorzystywanych w procesach projek-
towania inynierskiego, jak rwnie w razie przeprojektowywania istniejcego pro-
duktu lub opracowywania procesw wytwarzania mona wymieni:
ocen cyklu ycia produktw LCA (life cycle assessment),
ocen przewidywanego oddziaywania na otoczenie projektowanego obiektu
przemysowego (dla nowych dziaalnoci) EIA (environmental impact asses-
sment),
ocen technologii (dla nowych technologii) TA (technology assessment),
ocen ryzyka (dla niebezpiecznych chemikaliw i czynnoci) RA (risk asses-
sment),
ocen przepywu substancji (dla substancji) SFA (substance flow assessment),
audit rodowiskowy (dla firm i jednostek biurowych) EA (environmental au-
diting).
1335
procesy
wytwrcze
zagospodarowanie
odpadw
Rysunek 9.27
Schemat zasady zwikszonej odpowiedzialnoci producenta za oddziaywanie wasnego produktu na rodowisko
(opracowano wedug danych I. Kruszewskiej)
9 roz 9-11-02 13:40 Page 1335
1336
czynniki oceny zewntrznej
organizatorzy projektowania
organizacje konsumenckie
warunki rynkowe
oglna percepcja
program ekoetykietowania
polityka produktu
nowy produkt
polepszenie wpywu produktu
na rodowisko
minimalizacja negatywnego
wpywu produktu na rodowisko
nowo zaprojektowany produkt przeprojektowany produkt
istniejcy produkt
zapobieganie
zanieczy-
szczaniu
dziaania skupiajce si
na usuwaniu odpadw
dziaania skupiajce si na
redukcji odpadw u rda
dziaania skupiajce si
na cyklu ycia produktu
Rysunek 9.29
Obszar funkcjonowania czystszej produkcji (opracowano wedug R. Nowosielskiego)
Rysunek 9.28
Schematyczny proces projektowania produktu zgodnego ze rodowiskiem (opracowano wedug J.C. Van Weenana)
9 roz 9-11-02 13:40 Page 1336
Na rysunku 9.30 przedstawiono schemat blokowy oceny cyklu ycia produktw.
Wtablicy 9.11 przedstawiono porwnawcz charakterystyk wymienionych na-
rzdzi rodowiskowych i moliwoci ich wykorzystania m.in. w projektowaniu in-
ynierskim i procesach wytwarzania.
1337
Narzdzia Przedmiot Procesy ekonomiczne Ograniczenia geograficzne Ograniczenia czasowe
Ocena cyklu
ycia produktu
produkt/funkcja acuchowy nieograniczone nieograniczone
Ocena oddziaywania
na otoczenie
producent nieacuchowy okrelone pooenie cisy czas
Ocena technologii technologia
czciowo acuchowe/
caociowo acuchowe
nieograniczone nieograniczone
Ocena ryzyka maszyna nieacuchowy okrelone pooenie cisy czas
Ocena przepywu
substancji
substancja wszystkie w regionie okrelony obszar definiuj uytkownicy
Audit rodowiskowy firma
nieacuchowe/
czciowo acuchowe
okrelone pooenie/
czciowo nieograniczone
definiuj uytkownicy
Tablica 9.11
Przedmioty i charakterystyka narzdzi rodowiskowych (wedug R. Nowosielskiego i M. Spilki)
Rysunek 9.30
Schemat blokowy analizy
cyklu ycia (LCA)
(opracowano wedug
R. Heijnngsa
i wsppracownikw)
9 roz 9-11-02 13:40 Page 1337
1338
1338
Samochd sta si powszechnie dostpny, a wielkie metropolie, jak np. Madryt s niemal nieprzejezdne
ze wzgldu na natok pojazdw (1). Do prekursorw samochodu naleeli Belg Etienne Lenoir, ktry w 1860 r.
zbudowa pierwszy silnik spalinowy i zainstalowa go w powozie, niemiecki inynier Nikolaus August Otto,
wspwaciciel firmy Otto i Langen, w ktrej w 1876 roku, zbudowano silnik czterosuwowy oraz Wilhelm
Maybach, ktry udoskonali ganik. Carl Benz w roku 1882 w Manheim w Niemczech zaoy fabryk silnikw
gazowych, a w roku 1885 osobicie z koleg, zaprezentowa trjkoowy powz bez koni, ktry by pierwszym
samochodem napdzanym przez silnik benzynowy (2), a model czterokoowy wyprodukowa w roku 1893
Gottlieb Daimler wieziony w jednym ze swych najwczeniejszych samochodw (3), ktry zaprojektowa pierwszy
silnik benzynowy. Ju po jego mierci, firma Daimlera w roku 1901, na cze crki sponsora Emila Jellinka,
wyprodukowany samochd po raz pierwszy nazwaa Mercedes. Fuzja firm Daimlera i Benza, ktrzy nigdy si nie
poznali osobicie, nastpia w roku 1926. Seryjny monta samochodw wprowadzi w roku 1913 Henry Ford (4)
(5) w produkcji Forda T, uruchomionej jeszcze w roku 1908, ktry mg by wykonany w dowolnym kolorze pod
warunkiem, e by czarny. H. Ford stwierdzi rwnie, e waciwa paca to wcale nie jest najnisza kwota, za
jak dany czowiek zechce pracowa; waciwa paca to najwysza kwota, jak pracodawca moe stale paci.
Do roku 1927 wyprodukowano 15 mln sztuk modelu T, ale wobec dziaa konkurencji H. Ford stwierdzi ww-
1
6
7
8
2
5 3
4
9 roz 9-11-02 13:40 Page 1338
1339
1339
czas, e ten samochd mia tylko jedn wad - ludzie przestali go kupowa. Rozpoczto wwczas produkcj
modelu A. Wspczenie konkurencja wymaga wprowadzania coraz to nowych, taszych i bardziej ekologicznych
samochodw. Walka z gazem cieplarnianym i dziur ozonow wymaga zmniejszenia globalnej emisji spalin, czego
nie mona uczyni przez obnienie skali produkcji, gdy tylko w Kanadzie i USA cznie produkuje si blisko 15
mln samochodw rocznie. Std denie do obnienia masy samochodw. Std w takich samochodach jak np.
Audi A8 (6), Audi A2 (7), Ferrari F 355 (8), BMW Z8 (9) oraz najszerszym samochodzie Hummer (2,20 m) uytym
w czasie wojny w Zatoce Perskiej (10) cakowicie nitowanym (2800 nitw), karoseria i jej elementy none s w
caoci wykonane z aluminium i jego stopw. W wielu samochodach niektre czci karoserii s wykonane z alu-
minium, jak np. botniki w Peugeot 307 (11). W Volvo S60 silnik wysokoprny
w caoci jest wykonany ze stopw aluminium (12), podobnie jak wszystkie silniki 6-cylindrowe Forda, ktre
maj korpus ze stopw aluminium. Pierwszym samochodem w wiecie, w ktrym wszystkie elementy poszycia
karoserii wykonano z toczywa kompozytowego o osnowie polimerowej SMC by Renault Espace (13), co znalazo
choby czciowo zastosowanie w wielu innych samochodach, np. na pokryw silnika w Peugeot 607 (14).
W BMW 745i (15) wiele elementw podwozia i zawieszenia jest wykonanych ze stopw aluminium.
9
10 11
12
13 14
15
9 roz 9-11-02 13:40 Page 1339
Z UWZGLDNIENIEM PRODUKCJI WEDUG ZASADY DOKADNIE NA CZAS
Wzgldy ekonomiczne i organizacyjne wymagaj upowszechnienia produkcji
wedug zasady dokadnie na czas (JIT justintime), ktra stanowi zintegrowa-
ny zbir dziaa projektowanych dla osignicia wysokiej wydajnoci i efektywno-
ci produkcji przy uyciu minimalnych nakadw, w tym surowcw i pracy w pro-
cesie produkcyjnym. Obrabiane elementy docieraj dokadnie na czas do kolejne-
go stanowiska obrbczego lub montaowego, gdzie natychmiast s wykonywane
wymagane operacje technologiczne. Zaoeniem jest, e nic nie bdzie produkowa-
ne zanim bdzie potrzebne. Zapotrzebowanie jest kreowane przez aktualne zapo-
trzebowanie na produkt.
Produkcja wedug tej zasady jest zwizana z eliminacj wszelkich strat okrela-
nych jako kad nadwyk ponad potrzebne w najmniejszych moliwych ilociach
wyposaenie, materiay, elementy i czas pracy absolutnie niezbdny do produkcji
(wedug Fujio Cho z japoskiego koncernu Toyota), wskazujc na konieczno eli-
minowania 7 typw strat zwizanych z:
nadprodukcj,
czasem oczekiwania,
transportem,
wyposaeniem technicznym,
procesem technologicznym,
przemieszczaniem materiaw, elementw i wyposaenia,
wadami produktw.
Konsekwencj tych zaoe jest brak potrzeby magazynowania zapasw, ktre s
traktowane rwnie jako rda strat.
Mona wyrni 7 rodzajw dziaa, ktre su eliminacji strat:
sie wyspecjalizowanych maych wytwrni w miejsce wielkich organizacji prze-
mysowych,
technologia grupowa eliminujca zbdne przepywy i czas oczekiwania midzy
operacjami i w konsekwencji zmniejszajca niezbdny park maszynowy oraz
liczb wymaganych pracownikw,
jako u rda wymagajca prawidowego dziaania za pierwszym razem oraz
zatrzymania produkcji lub montau za kadym razem i natychmiast po stwier-
dzeniu nieprawidowoci przez kadego z robotnikw,
stabilne zaopatrzenie wytwrni zwizane z rytmicznoci produkcji finalnej (np.
w przypadku produkcji samochodw co 2 minuty z linii produkcyjnej schodz
wyprodukowane samochody w nastpujcej sekwencji: limuzyna, kabriolet, li-
muzyna, kombi, limuzyna, kabriolet, limuzyna, kombi itd. przy miesicznej licz-
bie wyprodukowanych 5000 limuzyn oraz po 2500 kabrioletw i kombi),
system kontroli produkcji z uyciem kart instruujcych (w jzyku japoskim
kanban), ktrymi oznaczane s kontenery elementw lub podzespow prze-
znaczonych do kolejnych operacji technologicznych lub montaowych,
minimalizacja czasu ustawiania w razie koniecznoci zmiany asortymentu pro-
dukcji na danej linii produkcyjnej,
produkcja dokadnie na czas zwizana z wytwarzaniem nie wicej ni jest po-
trzebne i tylko wtedy gdy tak jest w rzeczywistoci.
1340
9 roz 9-11-02 14:13 Page 1340
Na rysunku 9.31 przedstawiono schematycznie wymagania zwizane z wdroe-
niem produkcji dokadnie na czas w przedsibiorstwie przemysowym, natomiast
na rysunku 9.32 uwzgldniono zalenoci midzy tak produkcj i jakoci.
PROJEKTOWANIE INYNIERSKIE Z UWZGLDNIENIEM SPOSOBW
TRANSPORTOWANIA I MAGAZYNOWANIA PRODUKTW
Ze wzgldu na konieczno przetransportowania produktu od wytwrcy do
sprzedawcy i dalej do uytkownika, w trakcie projektowania inynierskiego naley
uwzgldni wpyw rodkw transportu na produkt. Podstawowym wymaganiem
jest zabezpieczenie produktu przed pogorszeniem jakoci w czasie transportu
1341
Rysunek 9.31
Wymagania zwizane z wdroeniem produkcji dokadnie na czas
(opracowano na podstawie dokumentw fabryki Hewlett Packard w Boise, USA)
9 roz 9-11-02 14:13 Page 1341
i magazynowania, co wymaga starannego zabezpieczenia, szczeglnie produktw
podatnych na uszkodzenia, przez odpowiednie opakowanie lub procedury eksplo-
atacji, pocigajce za sob znaczne koszty. Naley przy tym projektowa produkty
tak, by ogranicza zapotrzebowanie na przestrze adunkow w trakcie transportu
i skadowania. Na przykad, z tego wzgldu pojemniki na mieci mona wkada je-
den w drugi podczas transportu, a specjalnie zaprojektowane wystpy uatwiaj
rozdzielanie tych pojemnikw w czasie rozadunku.
9.1.5. Czynniki socjologiczne, ekologiczne
i ekonomiczne wprojektowaniu inynierskim
RELACJE PROJEKTOWANIA INYNIERSKIEGO
ORAZ TWRCZEGO MYLENIA I WYNALAZCZOCI
Projektowanie inynierskie czsto zwizane jest z opracowaniem rozwiza ca-
kowicie nowych i zdecydowanie odbiegajcych od znanych i stosowanych dotych-
czas. Zdarza si, e proces twrczego mylenia nad rozwizaniem inynierskim do-
prowadza projektanta do opracowania wynalazku, a nawet odkrycia naukowego.
Dotyczy to najczciej pracy nad duymi i nowatorskimi projektami. Spord mo-
liwych podej metodologii pragmatycznej (obejmujcej wyrnianie typowych
czynnoci twrczych, opisywanie procedur, twrczego rozwizywania zada oraz
opracowywanie norm twrczego dziaania, kadcej jednak nacisk na uzasadnienie
twierdze), prakseologii (obejmujcej wszelkie rodzaje dziaa i przyjmujcej
1342
gorszy materia usuwany
mniej przepracowanych
godzin roboczych
mniej materiau i robocizny na wejciu dla takiego samego lub lepszego produktu na wyjciu
= wysza produktywno
Rysunek 9.32
Zalenoci midzy produkcj dokadnie na czas a jakoci (opracowano wedug R.J. Schonbergera)
9 roz 9-11-02 14:13 Page 1342
kryterium sprawnoci jako narzdzie przy wartociowaniu), szczegln uwag
w dalszej czci niniejszego opracowania zwrcono na heurystyk. Cele dziaa
heurystycznych s podobne do celw poprzednio wymienionych podej, z pod-
kreleniem sposobw uzyskiwania twierdze, przy nadrzdnym kryterium suszno-
ci. W tablicy 9.12 scharakteryzowano najbardziej typowe czynnoci twrcze, od-
noszce si midzy innymi do projektowania inynierskiego. Na rysunku 9.33
przedstawiono cykl innowacyjnoci, bowiem opracowanie nowego rozwizania
oraz jego sprawdzenie i wartociowanie s
czsto inspiracj do ponownego sformuowa-
nia zadania i powtrzenia tego cyklu czyn-
noci twrczych dla osignicia nowego lep-
szego rozwizania. Spord licznych metod
heurystycznych, ktrych zasadniczym celem
jest eliminowanie inercji mylenia, zestawio-
nych w tablicy 9.13, niektre mog by
szczeglnie przydatne do rozwizywania za-
da praktycznych w dziedzinie techniki,
w tym do zada projektowych.
Do metod tych zaliczy mona:
metod rozwizywania zadania wynalaz-
czego,
analiz morfologiczn,
programowanie heurystyczne.
1343
Czynnoci twrcze Cechy czynnoci twrczych Sekwencja dziaa
Formuowanie
zadania
Rozwizywanie
zadania
Sprawdzanie
i wartociowanie
rozwizania
zadania
opis rozwizania zadania podlegajcy sprawdzeniu
i wartociowaniu zawiera:
wiarygodna jest moliwo dokonania dziaania, ktrego skutkiem

jest spenienie warunku koniecznego lub wystarczajcego zaspokojenia
uwiadomionej potrzeby
realizacja dziaania (okrelanie, projektowanie, wytwarzanie....)
jest ograniczona przez wskazanie rozwizujcego, rodki, sposoby,
czas albo przebieg rozwizania
skutki dziaania s wartociowane
podjcie zadania
wyjanienie zadania
uzasadnienie zadania
jedn z przyczyn podjtych dziaa jest sformuowanie zadania
jednym ze skutkw podjtych dziaa jest rozwizanie zadania
realizacja podjtych dziaa jest warunkowana rodzajem dziaa
dokonywanych przez rozwizujcego, ograniczeniem rodkw, sposobw
lub czasu dziaania oraz czenia ich w ukady dziaa, jak rwnie jest
wartociowana przez formuujcego lub rozwizujcego zadania
analiza zadania
zaplanowanie metody
rozwizania zadania
ustalenie moliwych
rozwiza zadania
wybr rozwiza
przyczyny podjcia zadania
wyszczeglnienie i uwarunkowania dokonanych dziaa
skutki rozwizania
sposoby wartociowania rozwizania
sprawdzenie, czy rozwi-
zanie spenia warunki
i nie wykracza poza zasig
sformuowanego zadania
ustalenie liczby rozwiza
na podstawie wartocio-
wania zadania
Tablica 9.12
Czynnoci i dziaania twrcze oraz ich cechy (opracowano wedug A. Gralskiego i W. Hartkopfa)
Rysunek 9.33
Schemat cyklu innowacyjnoci
9 roz 9-11-02 14:13 Page 1343
Bardziej szczegowo omwione s w niniejszym opracowaniu dwie pierwsze
metody.
Programowanie heurystyczne rozwijajce si wraz z rozwojem metod sztucznej
inteligencji nierozerwalnie zwizane jest z komputerowym wspomaganiem CAx,
w tym projektowania i wytwarzania CAD/CAM, jakoci CAQ oraz projektowania
materiaowego CAMD lub doboru materiaw CAMS i oparte jest midzy innymi
na takich narzdziach komputerowych, jak:
bazy danych,
systemy ekspertowe,
sieci neuronowe.
1344
zadania proste
Twrca
Stopie schematyzacji metody
Jednostka Zesp
Niesystematyczne poszukiwania pomysu metoda prb i bdw burza mzgw
System dyrektyw heurystycznych
metoda pyta
(jak to rozwiza?)
metoda synektyczna
Oglna dyrektywa heurystyczna,
poszukiwania rozwizania idealnego
oraz system dyrektyw szczegowych
metoda rozwizywania
zadania wynalazczego
metoda rozwizania
idealnego
Modele kombinatoryczne
oraz system dyrektyw heurystycznych
analiza morfologiczna ogldu systematycznego
metody systemowe
Metody heurystyki informatycznej programowanie heurystyczne
Tablica 9.13
Zestawienie wybranych metod i dziaa heurystycznych (opracowano wedug T. Arciszewskiego i J. Kisielnickiej)
Rysunek 9.34
Zadania inynierii
wspdziaania
(opracowano na
podstawie pomysu
Y. Jina i K. Wanga)
9 roz 9-11-02 14:13 Page 1344
Wykorzystanie tych metod wie si zwykle z zastosowaniem specjalistycznego
oprogramowania komputerowego i jest przydatne w modelowaniu procesw,
a dziedzina dziaa poznawczych jest szczeglnie waciw dziedzin ich zastoso-
wa, chocia odpowiednie aplikacje s rwnie coraz powszechniej stosowane
w projektowaniu inynierskim.
Naley rwnie zwrci uwag na rozwijajc si inynieri wspdziaania
(rys. 9.34), ktrej istota sprowadza si do metodologii rozwizywania zoonych
zada przez liczne grupy uczestnikw, w wyniku czenia dziaa i czenia wiedzy
oraz synergicznego efektu uzyskiwanego w wyniku tego.
WPYW STANU PRAWNEGO ORAZ STANU TECHNIKI I NORMALIZACJI
NA PROJEKTOWANIE INYNIERSKIE PRODUKTU
W trakcie projektowania naley uwzgldni aktualny stan techniki, okrelany
midzy innymi na podstawie analizy produktw aktualnie dostpnych na rynku,
publikacji technicznych i patentw, jak rwnie norm przemysowych i spoecz-
nych. Na przykad, prawodawstwo narzuca ograniczenia zuycia paliwa w pojaz-
dach samochodowych, okrela minimalne cinienie w projektowanych ruroci-
gach, natomiast urzdzenia elektryczne sprzedawane w Polsce wymagaj napicia
zasilajcego 220 V przy czstotliwoci 50 Hz, z tego wzgldu, e inne napicie za-
silajce nie jest dostpne.
Wikszo norm bezpieczestwa dla towarw konsumpcyjnych wprowadzono
jako wymagania prawne. Niektre przepisy zwizane z warunkami eksploatacji,
(szczeglnie z konsekwencjami niezamierzonego uycia produktw) opracowano
w wyniku postpowa w sprawie o uszkodzenia ciaa. Wiele norm jest stosowanych
dobrowolnie w procesie projektowania, poniewa s oparte na rozwizaniach
sprawdzonych jako odpowiednie w wikszoci zastosowa i odzwierciedlajcych
poziomy jakoci i cechy uytkowe oferowane przez wikszo producentw.
Normalizacja i uproszczenie produktu, w tym zachowanie tylko najkorzystniej-
szych wymiarw, typw, gatunkw i modeli, moe prowadzi do istotnych oszczd-
noci bez utraty walorw eksploatacyjnych produktw. Korzystanie ze znormalizo-
wanych elementw powoduje znaczne oszczdnoci, jak na przykad zastosowanie
rub znormalizowanych z szeregu gwnego, np. M10, w miejsce rub o mniejszym
przekroju.
CZYNNIKI LUDZKIE W PROJEKTOWANIU INYNIERSKIM PRODUKTW
Istotnym czynnikiem wpywajcym na ksztat produktu jest wzajemne oddziay-
wanie midzy nim a jego uytkownikiem lub osob odpowiedzialn za jego konser-
wacj i eksploatacj, jak na przykad rozmieszczenie wskanikw i przecznikw
na desce rozdzielczej samochodu, atwo widocznych i dostpnych dla kierowcy.
Wanym aspektem w projektowaniu s wzgldy estetyczne, pod warunkiem, e
nie wpywaj na pogorszenie wasnoci eksploatacyjnych produktu. Gadka lub
byszczca powierzchnia, pikny ksztat lub wraenie solidnoci i odpornoci na
trudne warunki pracy mog bowiem nie mie wcale zwizku ze zdolnoci produk-
tu do realizacji przypisywanych mu funkcji, ale maj znaczcy wpyw na zachowa-
nie klienta i akceptacj produktu przez uytkownikw.
1345
9 roz 9-11-02 14:13 Page 1345
ZNACZENIE KOSZTW W PROJEKTOWANIU INYNIERSKIM PRODUKTW
Rachunek kosztw i zyskw zawsze poprzedza zakupy istotnego wyposaenia
technologicznego. Koszt zazwyczaj stanowi jedno z podstawowych kryteriw w pro-
cesie projektowania, wzgldem ktrych ocenia si zalety produktu. Wkadym przy-
padku, gdy tylko jest wybr midzy rnymi materiaami, konstrukcjami czy proce-
sami produkcyjnymi, to wybiera si rozwizanie o najniszych kosztach, przy zao-
eniu, e spenione s podstawowe zaoenia funkcjonalne stawiane produktowi.
Czasem moliwo znaczcego obnienia kosztu moe uzasadni ponowne okrele-
nie podstawowych moliwoci funkcjonalnych produktu. Modyfikacje funkcji pro-
duktu i stawianych mu wymaga jakociowych mog jednak ujemnie wpyn na je-
go podatno na wymogi rynku. Koszt jest najistotniejszym pojedynczym czynni-
kiem wpywajcym na konstrukcj i proces produkcyjny produktu speniajcego
podstawowe wymagania okrelone dla niego. Koszt produktu musi by konkurencyj-
ny w stosunku do porwnywalnych produktw znajdujcych si na rynku.
Na cakowity koszt produktu skadaj si nie tylko koszty elementw i roboci-
zny zwizane z wytwarzaniem (z odpowiednimi narzutami, kosztami sprzeday
i zyskiem rys. 9.35), lecz take koszty uytkownika, w tym energii koniecznej do
eksploatacji tego produktu, koszty jego konserwacji i przegldw, amortyzacji i po-
zbycia si produktu, jak rwnie koszty ponoszone przez cae spoeczestwo,
w tym zuycia surowcw i energii oraz wpywu tego produktu na rodowisko. Na
przykad, samochd jest rdem znaczcych kosztw nie tylko dla uytkownika,
lecz i dla spoeczestwa, gdy koszty spoeczne pojedynczej rubki s tak mae, e
mog by nawet pominite.
1346
Rysunek 9.35
Schemat struktury ceny
produktu
9 roz 9-11-02 14:13 Page 1346
9.2. Podstawowe
zasady projektowania
materiaowego
9.2.1. Czynniki uwzgldniane wprojektowaniu
materiaowym
GWNE CZYNNIKI DECYDUJCE O DOBORZE MATERIAW INYNIERSKICH
DO RNYCH ZASTOSOWA
Mnogo dostpnych obecnie materiaw inynierskich stwarza konieczno ich
poprawnego doboru na elementy konstrukcyjne lub funkcjonalne, narzdzia i ewen-
tualnie inne produkty lub ich elementy. Doboru tego naley dokonywa na podsta-
wie wielokryterialnej optymalizacji, w tym take opierajc si na wasnociach po-
danych w tablicy 9.14. Tablica ta obejmuje zesp wasnoci umoliwiajcych pen
1347
WASNOCI FIZYCZNE
1. Struktura krystaliczna
2. Gsto
3. Temperatura topnienia
4. Prno pary
5. Lepko
6. Porowato
7. Przepuszczalno
8. Przezroczysto
9. Wasnoci optyczne
10. Stabilno wymiarowa

WASNOCI ELEKTRYCZNE
1. Przewodno
2. Staa dielektryczna
3. Natenie koercji
4. Histereza

WASNOCI JDROWE
1. Okres prozpadu
2. Przekrj poprzeczny
3. Stabilno

WASNOCI CIEPLNE
1. Przewodnictwo
2. Pojemno cieplna
3. Wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej
4. Emisyjno
5. Absorpcyjno
6. Wspczynnik ablacyjny
7. Ogniotrwao
WASNOCI MECHANICZNE
1. Twardo
2. Modu sprystoci
rozciganie
ciskanie
3. Wspczynnik Poissona
4. Krzywa naprenie/ odksztacenie
rozciganie
ciskanie
cinanie
5. Wytrzymao
rozciganie
cinanie
element nony
6. Wasnoci zmczeniowe
chropowato
karb
zmczenie korozyjne
naprenia kontaktowe
korozja cierna
7. Wykruszanie si
8. Oddziaywanie balistyczne
9. Temperatura przejcia w stan kruchy
10. Odporno na kruche pkanie (K
Ic
)
11. Zachowanie wysokotemperaturowe
12. Pezanie
13. Naprenie do zerwania
14. Wspczynnik drga
15. Wasnoci cierne
korozja cierna
cieranie
erozja
16. Kawitacja
WASNOCI CHEMICZNE
1. Pozycja w szeregu napiciowym
2. Korozja i degradacja
atmosfera
woda morska
kwasy
spaliny
promieniowanie nadfioletowe
3. Utlenianie
4. Stabilno cieplna
5. Stabilno biologiczna
6. Korozja napreniowa
7. Krucho wodorowa
8. Przepuszczalno hydrauliczna
WASNOCI TECHNOLOGICZNE
1. Lejno
2. Obrabialno cieplna
3. Hartowno
4. Odksztacalno
5. Skrawalno
6. Spawalno
Tablica 9.14
Wasnoci materiaw inynierskich uwzgldniane w projektowaniu materiaowym
9 roz 9-11-02 14:13 Page 1347
charakterystyk materiaw inynierskich. Wtablicy 9.15 podano przykadowo in-
formacje o materiaach inynierskich niezbdne w zalenoci od rnych zastoso-
wa przemysowych.
Wasnoci uytkowe materiaw inynierskich s zwykle wyraane przez wasno-
ci fizyczne, mechaniczne, cieplne, elektryczne, magnetyczne i optyczne. Wasno-
ci te s zalene od struktury i skadu chemicznego materiau oraz od warunkw
1348
Zastosowanie
przemysowe
Grupy
wasnoci
materiaw
B
u
d
o
w
n
i
c
t
w
o
T
r
a
n
s
p
o
r
t
E
n
e
r
g
e
t
y
k
a
T
e
c
h
n
i
k
a

k
o
s
m
i
c
z
n
a
P
r
z
e
m
y
s

z
b
r
o
j
e
n
i
o
w
y
P
r
z
e
m
y
s

c
h
e
m
i
c
z
n
y
W
y
d
o
b
y
c
i
e

r
o
p
y
n
a
f
t
o
w
e
j
P
r
z
e
m
y
s

e
l
e
k
t
r
o
n
i
c
z
n
y
i

t
e
l
e
k
o
m
u
n
i
k
a
c
j
a
W
y
t
w
a
r
z
a
n
i
e
m
a
t
e
r
i
a
w
W
y
t
w
a
r
z
a
n
i
e

d
b
r
k
o
n
s
u
m
p
c
y
j
n
y
c
h
I
n
n
e

d
z
i
a
y

p
r
z
e
m
y
s
u
Cieplne
Mechaniczne
Elektryczne i elektroniczne
Magnetyczne
Inne wasnoci fizyczne
Korozja
Utlenianie
Podatno na obrbk
Tablica 9.15
Informacje o materiaach inynierskich niezbdne w zalenoci od rodzaju zastosowania przemysowego
WASNOCI
MATERIAW
INYNIERSKICH
nauka
o materiaach
inynieria
materiaowa
Rysunek 9.36
Schemat relacji midzy struktur, wasnociami materiaw inynierskich oraz warunkami
eksploatacyjnymi wytworzonych z nich produktw
(opracowano wedug G.E. Dietera)
9 roz 9-11-02 14:13 Page 1348
eksploatacyjnych wytworzonego z niego elementu (rys. 9.36). Celem nauki o ma-
teriaach jest badanie wpywu ich struktury w rnej skali (elektronowa, krystalicz-
na, mikro i makro) na wasnoci materiaw.
Bardzo obszerna liczba dostpnych obecnie gatunkw materiaw stwarza no-
we moliwoci innowacyjne we wdraaniu produktw. Ustalanie zalenoci midzy
struktur, procesem technologicznym i wasnociami uytkowymi, jak rwnie do-
br materiaw i procesw technologicznych ksztatujcych ich struktur i wasno-
ci w celu stosowania w zoonych systemach produkcyjnych stanowi przedmiot
gwnych zainteresowa inynierii materiaowej.
W tablicy 9.16 porwnano wybrane wasnoci gwnych grup materiaw iny-
nierskich, szczegowo omwione dla poszczeglnych materiaw inynierskich
w poprzednich rozdziaach ksiki.
DOBR MATERIAW INYNIERSKICH
W STADIUM PROJEKTOWANIA SZCZEGOWEGO
Dobr waciwego materiau inynierskiego wraz z odpowiednim procesem
technologicznym ma kluczowe znaczenie zapewniajc najwiksz trwao pro-
duktu przy najniszych kosztach, zwaywszy e trzeba go dokona z ponad
100 000 moliwych i dostpnych na rynku materiaw inynierskich, pomimo e
przecitny inynier projektant dysponuje szczegow wiedz o zastosowaniach
praktycznych 50 do 100 materiaw inynierskich.
9.2. Podstawowe zasady projektowania materiaowego
1349
Wasnoci Metale Materiay ceramiczne Polimery
Gsto, g/cm
3
222 (rednio
~
8) 219 (rednio
~
4) 12
Temperatura topnienia
niska (Ga=29,78C)
do wysokiej (W=3410C)
wysoka
(4000C)
niska
Twardo rednia wysoka niska
Skrawalno dobra saba dobra
Wytrzymao na rozciganie, MPa 2500 400 140
Wytrzymao na ciskanie, MPa 2500 5000 350
Modu sprystoci wzdunej, GPa 15400 150450 0,00110
arowytrzymao maa do redniej bardzo dobra
Rozszerzalno cieplna rednia do wysokiej niska do redniej bardzo wysoka
Przewodno cieplna rednia do wysokiej
rednia, ale czsto zmniejsza si
gwatownie wraz z temperatur
bardzo niska
Odporno na zmczenie cieplne dobra oglnie maa
Wasnoci elektryczne przewodniki izolatory izolatory
Odporno chemiczna niska do redniej bardzo dobra dobra
Odporno na utlenianie oglnie maa
tlenki bardzo dobra,
SiC i Si
3
N
4
dobra
Tablica 9.16
Oglne porwnanie wasnoci materiaw metalowych, ceramicznych i polimerowych
9 roz 9-11-02 14:13 Page 1349
Moliwe s dwa podejcia do doboru kombinacji materiaw inynierskich
i procesu technologicznego danego elementu. W pierwszej kolejnoci mona do-
bra albo materia inynierski, co jest czciej preferowane przez inynierw, albo
proces technologiczny, czego konsekwencj jest dobr w nastpnym ruchu odpo-
wiednio procesu technologicznego lub materiau inynierskiego.
Ze wzgldu na bardzo zrnicowane warunki eksploatacji rnych produktw,
jak rwnie ich bardzo rnorodne cechy konstrukcyjne, do poprawnego doboru
materiaw inynierskich niezbdne jest zebranie wielu informacji szczegowych,
przykadowo zestawionych w tablicy 9.17.
1350
IDENTYFIKACJA MATERIAU
rodzaj materiau
(stopy metali, materiay
polimerowe, kompozytowe,
ceramiczne)
grupy materiaw
program produkcji materiaw
posta dostarczenia materiaw
okrelenie stanu materiau
(wyarzony, obrobiony
cieplnie, itp.)
wybr materiau
inne nazwy materiau
okrelenie skadu materiau
HISTORIA PRODUKCJI
MATERIAU
zalecenia i ograniczenia dotyczce
technologicznoci
skad chemiczny
posta dostarczenia materiau
technologia montau materiau
rwnania konstytutywne opisujce
wasnoci
WASNOCI MATERIAU
I ICH BADANIA
gsto
pojemno cieplna
wspczynnik rozszerzalnoci
cieplnej
przewodno cieplna
wyduenie
przewenie
moduy sprystoci
krzywa lub rwnanie
rozcigania
twardo
wytrzymao zmczeniowa
TEMPERATURA PRACY
(OBNIONA LUB PODWYSZONA)
szybko pezania
trwao w podwyszonej temperaturze
relaksacja w podwyszonej temperaturze
cigliwo
ODPORNO NA PROPAGACJ
PKNI
odporno na kruche pkanie
pkanie zmczeniowe
wpyw temperatury
STABILNO W RNYCH
RODOWISKACH
dane dotyczce odpornoci materiaw
w rnych orodkach
odporno na korozj ogln
odporno na korozj napreniow
toksyczno na wszystkich etapach
produkcji i dziaania
podatno na recykling/utylizacj
WASNOCI KONSTRUKCYJNE
MATERIAW
rozciganie
ciskanie
cinanie
trwao zmczeniowa
TECHNOLOGICZNO
charakterystyka obrbki wykoczajcej
spawalno
podatno na kucie, wyciskanie
i walcowanie
lejno
odksztacalno (gotowy produkt)
naprawialno
atwopalno
MOLIWO ZASTOSOWANIA
ODPOWIEDNICH TECHNOLOGII
CZENIA
spajanie
klejenie
poczenie rubowe
parametry spawania
podatno na obrbk
wykoczajc
impregnacja
malowanie
stabilno koloru
DOWIADCZENIA
W STOSOWANIU
udane zastosowanie
nieudane zastosowanie
zastosowania, ktrych naley unika
raport analizujcy uszkodzenia
maksymalna trwao eksploatacji
DOSTPNO
rda pozyskiwania
sie handlowa
wymiary
ksztaty
KOSZT I CZYNNIKI
KOSZTOTWRCZE
surowce
gotowy produkt lub wymagana
dodatkowa obrbka
specjalna obrbka wykoczajca/
powoki ochronne
specjalne narzdzia/koszty narzdzi
ZAPEWNIENIE I KONTROLA
JAKOCI
podatno na kontrol
naprawa
powtarzalno
Tablica 9.17
Informacje o materiaach inynierskich niezbdne podczas szczegowego projektowania materiaowego
9 roz 9-11-02 14:13 Page 1350
PODSTAWOWE CZYNNIKI DECYDUJCE
O DOBORZE MATERIAW INYNIERSKICH
Do podstawowych czynnikw decydujcych o doborze materiaw inynier-
skich zaliczy mona:
wymagania funkcjonalne i ograniczenia,
wasnoci mechaniczne,
ksztat,
dostpno, terminowo dostaw, zamienniki,
moliwo wykonania,
odporno na korozj i degradacj,
stabilno,
technologiczno z uwzgldnieniem problematyki jakoci oraz zrwnowaone-
go rozwoju,
szczeglne wasnoci,
wzgldy estetyczne,
kryteria ekonomiczne (cena materiau, koszty pozyskania, przetwarzania i eks-
ploatacji),
kryteria koniunkturalne (moda, preferencje polityczne, prywatne powizania).
Uoglniajc, za najwaniejsze kryteria doboru materiau uzna naley:
jako i nowoczesno materiau,
cen,
dostpno (terminowo dostaw).
Terminowo dostaw jest kryterium, ktre w wielu przypadkach jest waniejsze
od ceny.
Oglne podejcie przy doborze materiau inynierskiego, np. konstrukcyjnego,
do okrelonego zastosowania ilustruje rysunek 9.37.
CZYNNIKI DECYDUJCE O DOBORZE MATERIAW INYNIERSKICH
ZE WZGLDU NA WYTWARZANIE
Ostatecznym kryterium doboru materiaw jest koszt wytworzenia elementu
o wysokiej jakoci. Dla doboru najlepszych materiaw inynierskich ze wzgldu
na wytwarzanie elementw naley uwzgldni nastpujce czynniki:
rodzaj i skad chemiczny materiau inynierskiego (rodzaj stopu, materiau po-
limerowego, ceramicznego lub kompozytowego),
posta materiau inynierskiego (prt, rura, drut, arkusz, blacha, pyta, proszek
itp.),
wielko (wymiary i tolerancje wymiarowe),
stan obrbki cieplnej,
anizotropi wasnoci mechanicznych,
obrbk powierzchniow,
jako (struktura, wtrcenia niemetaliczne itp.),
wielko produkcji,
technologiczno (skrawalno, spawalno, lejno itp.),
przydatno do recyklingu,
koszt materiau inynierskiego.
1351
9 roz 9-11-02 14:13 Page 1351
1352
min. min. min.
g
Rysunek 9.37
Sposb podejcia do zagadnie
doboru materiaw inynierskich
9 roz 9-11-02 14:13 Page 1352
9.2.2. Metodyka projektowania materiaowego
STADIA DOBORU MATERIAW INYNIERSKICH
Mona wyrni cztery stadia w procesie doboru materiaw inynierskich na
wytypowane elementy:
na podstawie wasnoci kryterialnych okrelenie, czy element bdzie wytwarzany
ze stopw metali, materiaw polimerowych, ceramicznych lub kompozytowych,
w przypadku stopw metali okrelenie, czy element bdzie wytwarzany przez
obrbk plastyczn czy te odlewanie, a w przypadku materiaw polimero-
wych okrelenie, czy zostanie zastosowany polimer termoplastyczny lub termo-
utwardzalny,
ograniczenie wyboru do cile okrelonej kategorii materiaw, np. w przypadku
stopw metali okrelenie, e element bdzie wytworzony ze stali konstrukcyjnej
stopowej do ulepszania cieplnego, stali arowytrzymaej lub stopu aluminium do
obrbki plastycznej, a w przypadku materiaw polimerowych, e zostanie zasto-
sowany jeden z termoplastw lub duroplastw, np. poliester lub poliwglan,
dobr konkretnego materiau inynierskiego z podaniem oznaczenia lub cechy.
Dwa pierwsze stadia procesu doboru materiau wi si zwykle z koncepcyjn
faz projektowania inynierskiego, ktrej moe rwnie dotyczy niekiedy stadium
trzecie, najczciej zwizane jednak z projektowaniem oglnym. Stadium czwarte
doboru materiaw dotyczy fazy projektowania szczegowego.
Na rysunku 9.38 przedstawiono schemat komputerowego wspomagania plano-
wania zapotrzebowania na materiay inynierskie niezbdne ze wzgldu na wyma-
gania produkcyjne.
METODYKA ANALITYCZNEGO DOBORU MATERIAW INYNIERSKICH
Szczegowe wymagania dotyczce produktw, a w tym take materiaw, for-
muowane s jako warunki techniczne wykonania i odbioru. Bardzo czsto wyma-
gania dotycz korzystnego stanu jednoczenie kilku wasnoci. W takich przypad-
kach jedynie racjonalnym rozwizaniem, jest zastosowanie metod ilociowego
okrelenia stanw wzgldnych kryteriw jakoci, ktrymi s wielkoci opisujce
rne wasnoci materiaw.
Wmetodzie analitycznego doboru materiaw konstrukcyjnych tok postpowa-
nia obejmuje:
sporzdzenie zestawu najistotniejszych kryteriw odtwarzajcych wymagania
jakociowe dotyczce rozpatrywanych materiaw inynierskich, ujtych w po-
staci kryterialnego wzorca jakoci (rys. 9.39),
wyznaczenie lub pobranie z odpowiednich dokumentw dopuszczalnych i po-
danych wartoci stanw bezwzgldnych wasnoci (lub cech) rozpatrywa-
nych materiaw, z wprowadzeniem ich do odpowiednich rubryk formularza
kryterialnego wzorca jakoci,
relatywizacja stanw bezwzgldnych wasnoci mierzalnych i niemierzalnych,
obliczenie poziomw jakoci, tzn.:
redniej arytmetycznej wyrnikw kryterialnych W
i
(stany wzgldne
w przedziale od 0 do 1), odtwarzajcych stopie spenienia wymaga jako-
ciowych przez n uwzgldnionych kryteriw jakoci,
1353
9 roz 9-11-02 14:13 Page 1353
rozpitoci stanw wzgldnych kryteriw jako rnicy najmniejszych i naj-
wikszych wartoci wyrnikw kryterialnych w rozpatrywanym zbiorze
przedmiotu analizy,
wspczynnikw preferencji (szczeglnego znaczenia) kryteriw ze wzoru:
(9.1)
gdzie:
g
i
stan wzgldny itego kryterium preferencyjnego,
h liczba kryteriw preferencyjnych,
redniej zmodyfikowanej rnicowo, ze wzoru:
R = X d, (9.2)
gdzie:
X rednia arytmetyczna,
d odjemnik obliczany wedug wzoru:
(9.3)
1354
SUMARYCZNY
PLAN
PRODUKCJI
,
Rysunek 9.38
Schemat komputerowego wspomagania planowania zapotrzebowania na materiay inynierskie potrzebne
ze wzgldu na wymagania produkcyjne
h
g
p
h
i
i
=
=
,
1

r
n
d
z
i
i
,
1
1

=
=
9 roz 9-11-02 14:13 Page 1354
gdzie:
z liczba kryteriw zaniajcych redni,
r
i
pojedyncze zaniajce odchylenie od redniej:
r
i
= X W
i
, (9.4)
gdy stan itego kryterium W
i
< X,
wskanikw decyzyjnych jednostkowej jakoci ekonomicznej, w tym jed-
nostkowej jakoci ekonomicznej q
m
materiau ze wzoru:
(9.5)
gdzie:
R wskanik poziomu jakoci materiau inynierskiego, jest uamkiem
dziesitnym,
c przelicznik walutowy, umoliwiajcy uwzgldnienie kosztu materia-
u wyraonego w walutach obcych,
K koszt materiau inynierskiego potrzebnego do wykonania projektowa-
nego przedmiotu, wyraony w zotych na jednostk masy (ujcie bar-
dziej uniwersalne) lub w zotych na mas rozpatrywanego przedmiotu,
p wspczynnik preferencji (szczeglnego znaczenia) kryteriw.
1355
Rysunek 9.39
Uniwersalna skala stanw
wzgldnych
K c
R p
q
m
z
,
% 100

=
9 roz 9-11-02 14:13 Page 1355
Wskaniki jednostkowej jakoci ekonomicznej q
m
maj wartoci rosnco
korzystne, co oznacza, e naley wybra ten materia, ktry w analizie wy-
kae najwiksz warto tego wskanika odpowiadajc najwikszemu po-
ziomowi jakoci na rozpatrywan jednostk pienin,
wskanikw porwnawczych jednostkowego kosztu materiaw, w tym
wskanika jednostkowego kosztu materiau e
m
, czyli kosztu jednego procen-
tu jakoci rozpatrywanego materiau obliczanego ze wzoru:
(9.6)
Wskaniki jednostkowego kosztu materiau maj wartoci malejco ko-
rzystne, tzn. e najkorzystniejszy jest materia wykazujcy w analizie naj-
mniejsz warto wskanika e
m
.
WARIANTY DOBORU MATERIAW INYNIERSKICH
Proces doboru materiaw inynierskich zwykle dotyczy jednej z dwch sytu-
acji:
doboru materiaw i procesw technologicznych dla nowych produktw lub
projektw,
oceny materiaw alternatywnych i moliwoci wytwarzania dla istniejcych
produktw lub projektw.
DOBR MATERIAW INYNIERSKICH DLA NOWYCH PRODUKTW
W przypadku doboru materiaw inynierskich dla nowych produktw naley
postpowa wedug nastpujcej kolejnoci:
zdefiniowa funkcje uytkowe, jakie musi spenia produkt i opisa je wymaga-
nymi wasnociami, jak np. sztywnoci, wytrzymaoci i odpornoci korozyj-
n oraz wskanikami ekonomicznymi, np. kosztem lub dostpnoci,
okreli wymagania dotyczce wytwarzania podajc liczb koniecznych ele-
mentw, ich wielko i zoono, wymagane tolerancje wymiarowe, obrbk
wykoczajc, oglny poziom jakoci i cakowit technologiczno materiau,
porwna wymagane wasnoci i parametry z obszernymi bazami danych ma-
teriaowych, najkorzystniej komputerowymi, w celu wstpnego wytypowania
kilku materiaw moliwych do zastosowania, zwykle na podstawie przegldu
jedynie kilku wyselekcjonowanych wasnoci analizowanych materiaw o eks-
tremalnych wartociach,
zbada bardziej szczegowo wstpnie wytypowany materia inynierski, po-
chodzcy z dostaw handlowych i zastosowany w danym produkcie, jego koszt,
technologiczno i dostpno w postaci i wymiarach niezbdnych do zastoso-
wania,
uzupeni dane projektowe, ustalajc najmniejsz liczb wasnoci opisujcych
dany materia inynierski, a w przypadku szczeglnych zastosowa, jak np.
techniki kosmicznej lub jdrowej, wykona badania wedug rozbudowanego
programu dla uzyskania danych projektowych o duej statystycznej pewnoci.
1356
R p
K c
e
m
. ,
%
z
01 0 =

9 roz 9-11-02 14:13 Page 1356
DOBR MATERIAW INYNIERSKICH
ZAMIENNYCH DLA ISTNIEJCYCH PRODUKTW
Dla dokonania zamiany materiaw w istniejcym produkcie naley kolejno:
scharakteryzowa obecnie stosowany materia inynierski w danej postaci, wy-
magania procesu technologicznego i koszty,
okreli, ktre z wasnoci musz by poprawione dla rozszerzenia funkcji uyt-
kowych produktu, ze szczeglnym uwzgldnieniem przesanek wynikajcych
z analizy uszkodze,
poszuka alternatywnych materiaw inynierskich i procesw technologicz-
nych, wykorzystujc metod przegldu zalet,
zestawi krtki wykaz materiaw inynierskich i odpowiadajcych im proce-
sw technologicznych i porwna koszty wytwarzanych elementw, stosujc in-
yniersk analiz wartoci, ktrej naley podda kady materia inynierski,
kady element i kady proces technologiczny (np. wedug testu podanego przy-
kadowo w tablicy 9.18, dla ustalenia czy celowa jest produkcja tego, w kt-
rym negatywna odpowied potwierdza warto danego czynnika),
rozwin wyniki osignite w poprzednim kroku i wskaza materia inynierski
zamienny, okrelajc jego krytyczne wasnoci, ze specyfikacj lub badaniem
materiaw inynierskich do szczeglnych zastosowa, jak w przypadku mate-
riaw inynierskich dobieranych po raz pierwszy.
1357
Lp. Analizowany czynnik
W razie
odpowiedzi
negatywnej,
wstaw znak "X"
1. Czy mona si bez tego obej?
2. Czy to zapewnia wicej ni jest konieczne?
3. Czy to kosztuje wicej, ni jest warte?
4. Czy zamiast tego mona opracowa lepsze rozwizanie zadania?
5. Czy mona to zrobi taniej?
6. Czy zamiast tego mona skorzysta z elementu znormalizowanego?
7.
Czy biorc pod uwag skal produkcji, mona by to wytworzy
korzystajc z taszego wyposaenia technologicznego?
8.
Czy to kosztuje wicej, ni suma rzetelnie skalkulowanej robocizny,
narzutw, kosztw materiau i zysku?
9.
Czy kto moe to zrealizowa przy niszych kosztach
i bez uszczerbku dla niezawodnoci?
10.
Czy wykorzystujc wasne pienidze, odmwiby zakupu,
poniewa jest to za drogie?
Tablica 9.18
Przykadowy test wartoci
9 roz 9-11-02 14:13 Page 1357
1358
1358
W wielu samochodach, np. Mercedes S (16) i Maybach o dugoci 6,16 m (17) stosowane s bardzo liczne
elementy podwozia i zawieszenia ze stopw aluminium, podobnie jak w Mercedesie SL (30), w ktrym pokrywa
baganika, zbiornik paliwa i podatne elementy zderzaka wykonane s ze stopw aluminium. W Astom Martin
Vanquish (22) oprcz elementw karoserii take elementy zderzaka s wykonane w lekkich stopw aluminium.
Jaguar S-type ma blachy o dostosowanej gruboci (tailored) spawane laserowo jeszcze przed ksztatowaniem
(18), co rwnie znacznie zmniejsza mas wasn samochodu. Smart (19) ma z kolei non konstrukcj z blachy
stalowej, a barwne poszycia karoserii s wykonane z toczywa SMC. Liczne samochody typu coup sport lub
roadster o bardzo niskiej masie cakowitej, nierzadko okoo 1 t lub nieco wikszej i bardzo duym wskaniku
mocy w stosunku do masy, jak najszybszy seryjny samochd wiata o szybkoci maksymalnej 350 km/h Ferrari
Enzo (20), Lamborghini Murcielago (21), Masserati 3200 GT (23), Lexus S.C. 430 (24), Jaguar F-type (25), Ford
Thunderbird (26), Opel Speedster (27) Lotus Elise (28), Porsche Carrera GT (29), maj karoserie z materiaw
kompozytowych bardzo czsto wzmacnianych wknami wglowymi lub aramidowymi, nierzadko na stalowej
lub aluminiowej ramie. Nierzadko z lekkich stopw magnezu wykonywane s obrcze k jak np. w Ferrari 360,
a take cz elementw silnika jest wykonana ze stopw tytanu, a niektre silniki nawet w caoci s
wykonane ze stopw aluminium.
22
23
24
16
17
18
19
20
21
9 roz 9-11-02 14:13 Page 1358
1359
1359
25
26
27
28
29
30
9 roz 9-11-02 14:13 Page 1359
9.2.3. Komputerowe wspomaganie projektowania
materiaowego
OGLNE INFORMACJE O SYSTEMACH
KOMPUTEROWEGO WSPOMAGANIA PROJEKTOWANIA MATERIAOWEGO
*)
Intensywne prace nad tym zagadnieniem s prowadzone w wielu orodkach.
Rozwija si nowa specjalno inynierska zwana komputerow nauk o materia-
ach (computational materials science)
**)
. Dostpne s obszerne bazy danych, za-
rwno w sieci Internet, jak rwnie na dyskach CD. Zwykle s to jednak bazy
umoliwiajce uzyskanie informacji o wybranej grupie materiaw inynierskich
w formie raportu, zawierajcego wycznie charakterystyk danego gatunku ma-
teriau w postaci zbioru podstawowych informacji, pozostawiajc operatorowi
wszelkie czynnoci dotyczce wyboru materiau i ewentualnie porwnania ich
z waciwymi dla innego gatunku. Taka baza danych spenia zatem wymagania ka-
talogu danej grupy materiaw inynierskich. Do innych grup programw kompu-
terowych naley Materials Selector opracowany przez zesp N.A. Watermana
i M.F. Ashbyego. Wtym programie mona dokona wyboru materiaw inynier-
skich przy uyciu map wasnoci (porwnaj rozdz. 2.4). Ma to ogromne znacze-
nie pogldowe i dydaktyczne, jednak zwykle nie odpowiada wszystkim oczekiwa-
niom projektanta. Znacznie bardziej pomocne wydaj si ksiki, towarzyszce
temu programowi, zawierajce bardzo obszerne zbiory informacji o rnych ma-
teriaach inynierskich.
SYSTEM KOMPUTEROWY
WSPOMAGANIA DOBORU MATERIAW INYNIERSKICH
Kolejna grupa programw komputerowych umoliwia wspomaganie doboru
materiaw inynierskich w wyniku automatycznego przeszukiwania bardzo ob-
szernych baz danych wedug cile okrelonych kryteriw. Warto wymieni pro-
gram towarzyszcy autorskiemu wydaniu Leksykonu materiaoznawstwa, oraz
rozwinit wersj autorskiego komputerowego systemu wspomagania doboru ma-
teriaw inynierskich (computer aided materials selection), ktrego wersj demon-
stracyjn doczono na dysku CD do autorskiej ksiki Zasady doboru materia-
w inynierskich z kartami charakterystyk. Zadaniem uytkownika tego syste-
mu jest okrelenie kryteriw, jakie powinien spenia materia. Kryteria te obej-
muj zarwno wasnoci, skad, moliwe do zastosowania metody obrbki mate-
riau, posta pproduktu, jak i poszczeglne grupy materiaw inynierskich. Po
dokonaniu przez program selekcji materiaw na podstawie ustalonych kryteriw
uytkownik moe przyj ewentualne dodatkowe kryteria. Po ich uwzgldnieniu
lista wynikowa materiaw zostanie dodatkowo zawona do tych materiaw, kt-
re speniaj wszystkie zadane kryteria. Tak wic selekcja materiaw moe by
1360
*)
Systemy komputerowego wspomagania projektowania materiaowego CAMD (computer
aided materials design). Porwnaj rozdzia 2.4.1.
**)
Instytut Materiaw Inynierskich i Biomedycznych Politechniki lskiej w Gliwicach nale-
y do najbardziej zaawansowanych w Polsce jednostek naukowych specjalizujcych si
w tym zakresie.
9 roz 9-11-02 13:43 Page 1360
procesem iteracyjnym. Na podstawie listy kryteriw program wywietla, i na da-
nie drukuje, dane materiaw speniajcych te kryteria. Oglny schemat systemu
podano na rysunku 9.40.
1361
Rysunek 9.40
Schemat oglny komputerowego systemu wspomagania doboru materiaw
9 roz 9-11-02 13:43 Page 1361
W tym systemie wyrnia si cztery gwne moduy:
system relacyjnych baz danych,
wyszukiwania danych na podstawie zbioru zadanych kryteriw,
wyszukiwania zamiennikw materiaw przy kryteriach podobiestwa o poda-
nym przez uytkownika stopniu zgodnoci z wymaganymi wartociami,
prezentacji danych oraz przygotowania raportw.
System relacyjnych baz danych skada si z kilkunastu tabel, jest otwarty
i umoliwia wprowadzanie nowego rodzaju informacji oraz danych o dodatkowych
materiaach. Baz gwn systemu jest tablica zawierajca podstawowe dane o ska-
talogowanych materiaach. Kolejne zawieraj dane o przynalenoci do jednej
z grup materiaw, dane dotyczce skadnikw (minimalne i maksymalne stenie
lub udzia tych skadnikw), dane o wasnociach materiaw z oznaczeniem jed-
nostki, metody badania i wartoci danej wasnoci, o postaci, w jakiej dostpny jest
materia, dane o zastosowaniu materiau, o odpowiednikach wedug norm zagra-
nicznych i organizacji midzynarodowych oraz tablic z elementami graficznymi
powizanymi z materiaami (np. wykresy, rysunki, fotografie).
Mechanizm wyszukiwania danych oparty jest na dynamicznie modyfikowanej
tabeli zawierajcej w poszczeglnych rekordach kolejne kryteria ustalone przez
uytkownika. Wrd dostpnych kryteriw znajduj si: przynaleno do grupy
materiaw, wasnoci (dla kadej wasnoci mona okreli przedzia wartoci),
skadniki (stenie lub udzia procentowy w materiale), moliwoci stosowania ob-
rbki (wraz z ewentualnym okreleniem temperatury tej obrbki), zastosowanie
materiau, posta w jakiej materia jest dostpny, oraz dobr odpowiednikw we-
dug norm zagranicznych. Efektem dziaania funkcji narzucajcej kryteria na baz
danych jest udostpnienie bazy zawierajcej wycznie materiay speniajce ko-
niunkcj logiczn wszystkich kryteriw. Dla kadego z kryteriw wybranych przez
uytkownika kolejno s analizowane materiay pod ktem spenienia warunku za-
wartego w kryterium. W kolejnych krokach ptli gwnej funkcji sprawdzania kry-
teriw baza zostaje ograniczona wycznie do materiaw speniajcych kolejne
kryteria. Dziki takiej optymalizacji nie wykonuje si zbdnego sprawdzania mate-
riaw, ktre zostay wczeniej odrzucone jako niespeniajce ktrego z poprzed-
nich kryteriw.
Odrbn cz stanowi system wyszukiwania zamiennikw wybranego materia-
u. Kryteriami porwnywania mog by: stenie lub udzia okrelonego skadnika,
wymagana warto danej wasnoci, moliwo stosowania okrelonego procesu
obrbki, zastosowanie, a take dostpno w danej postaci. Dla kadego aktywne-
go kryterium podobiestwa okrela si wymagany stopie zgodnoci (w %).
Modu prezentacji danych oraz przygotowania raportw skada si z okna z li-
st materiaw speniajcych aktualne kryteria oraz okien prezentujcych wszyst-
kie dane powizane z materiaem. Na zawarto tych okien skadaj si: nazwa ma-
teriau, numer Polskiej Normy, oznaczenie materiau wedug tej normy, skad che-
miczny materiau (stenie masowe skadnikw w %), krtki opis sowny materia-
u, postaci, pod ktrymi materia jest dostpny, zastosowania. Dane uzupeniajce
dostpne w oknach dodatkowych zawieraj takie informacje, jak: wasnoci mate-
riau, odpowiedniki zagraniczne wybranego materiau, ilustracje, zdjcia lub wy-
kresy powizane z materiaem, metody obrbki wraz z informacj o warunkach
1362
9 roz 9-11-02 13:43 Page 1362
przeprowadzania procesw technologicznych. Raport, jaki uzyskuje uytkownik
po zakoczeniu procedury wyszukiwania, zawiera wszystkie dane materiau zawar-
te w oknie podstawowym oraz w oknach uzupeniajcych. Korzystajc z odpowied-
nich opcji programu mona uzyska wydruk danych dotyczcych pojedynczego
materiau lub wszystkich materiaw speniajcych wybrane kryteria.
KOMPUTEROWE WSPOMAGANIE DOBORU STALI KONSTRUKCYJNYCH
Do innych programw autorskich opracowywanych w ostatnim okresie zali-
czy mona program komputerowego wspomagania doboru stali CASS (computer
aided steels selection). W odrnieniu od poprzedniego, gwnym zadaniem tego
systemu jest wspomaganie opracowywania technologii obrbki cieplnej i ciepl-
nochemicznej stali konstrukcyjnych, prawidowo dobranej ze wzgldu na ustalo-
ny zbir kryteriw. Oglny schemat dziaania i struktury systemu podano na rysun-
ku 9.41, a tablica 9.19 zawiera informacje uzupeniajce do tego schematu.
Do gwnych funkcji realizowanych przez system nale:
dobr stali na elementy konstrukcyjne obrabiane cieplnie i cieplnochemicz-
nie, przy zapewnieniu wymaganych wasnoci uytkowych i spenieniu innych
wymaga i ogranicze stawianych przez konstruktora, wynikajcych z warun-
kw eksploatacji, a take z dostpnoci urzdze moliwych do wykorzystania
podczas obrbki cieplnej oraz innych kryteriw ekonomicznych i ekologicz-
nych,
opracowanie technologii obrbki cieplnej i cieplnochemicznej (dobr opera-
cji technologicznych, dobr temperatury i czasu hartowania i odpuszczania,
orodka chodzcego, warunkw obrbki cieplnochemicznej itp.),
dobr zamiennikw danej stali spord produkowanych w innych krajach lub
objtych normami ISO i EN,
kalkulacja kosztw obrbki cieplnej i cieplnochemicznej.
System ponadto umoliwia midzy innymi:
obliczanie wskanikw hartownoci (rednicy krytycznej, pasma hartownoci)
na podstawie informacji o skadzie chemicznym, wielkoci ziarna i intensywno-
ci chodzenia,
okrelenie wasnoci mechanicznych, uytkowych, fizycznych i technologicz-
nych stali w zalenoci od warunkw obrbki cieplnej i cieplnochemicznej,
opracowywanie zestawie stali moliwych do zastosowania na okrelone ele-
menty konstrukcyjne i zestawie elementw konstrukcyjnych moliwych do wy-
konania z danej stali.
Opracowany system oparty jest na obszernych bazach danych:
stali konstrukcyjnych,
typowych elementw konstrukcyjnych,
urzdze i rodkw technologicznych.
W tablicy 9.20 zawarto przykady danych wykorzystywanych przez rne pro-
cedury systemu, pobieranych z baz danych.
Baza wiedzy systemu, pozyskiwanej w trakcie tworzenia systemu od ekspertw,
zawiera zbir regu umoliwiajcych realizacj jego funkcji. Wprowadzane przez
uytkownika dane oraz uzyskiwane rozwizania zada gromadzone s w bazie wy-
nikw systemu i mog uzupenia jego baz wiedzy.
1363
9 roz 9-11-02 13:43 Page 1363
1364
-
Rysunek 9.41
Oglny schemat struktury i dziaania systemu
9 roz 9-11-02 13:43 Page 1364
W systemie przewidziano procedury obliczeniowe, wykorzystywane w realiza-
cji poszczeglnych funkcji uytkowych systemu, w tym midzy innymi obliczanie
wskanikw hartownoci stali. System realizuje swoje funkcje uytkowe na podsta-
wie podanych przez uytkownika danych wejciowych, w tym wymaga wynikaj-
cych z warunkw eksploatacji oraz innych przyjtych kryteriw.
Wynikiem pracy systemu mog by:
karty technologiczne obrbki cieplnej i cieplnochemicznej analizowanych ele-
mentw konstrukcyjnych,
raporty czciowe lub pene wynikajce z funkcji uytkowych systemu lub obli-
cze realizowanych przez procedury obliczeniowe, a take w formie wykresw,
zapisy w bazie wynikw, umoliwiajce biece uzupenienie bazy wiedzy oraz
wspprac z programami zewntrznymi.
Przewiduje si, e system moe by take wykorzystywany w warunkach zaka-
du produkcyjnego. Dane wejciowe mona wprowadzi wwczas w formie goto-
wych projektw elementw konstrukcyjnych, wykonanych rcznie, lub przy wyko-
rzystaniu systemu CAD, a take zgromadzonych w bazie istniejcych rozwiza.
W tym przypadku rola systemu sprowadza si do zweryfikowania i potwierdzenia
1365
Oznaczenie Opis
A
Wprowadzane dane wejciowe:
niezbdne:
typ elementu (E) z podaniem cech geometrycznych
wymagania (W) dotyczce wasnoci stali
urzdzenia i materiay do obrbki cieplnej dostpne dla uytkownika
opcjonane:
gatunek stali (SP), z ktrego proponuje si wykonanie elementu
konieczno posiadania przez producenta uprawnie w zakresie jakoci
wymagania ekonomiczne
wymagania ekologiczne
B Nie istnieje stal w bazie stali, ktra miaaby wasnoci zapewniajce spenienie postawionych wymaga
C
Wynik procedury optymalizacji jest negatywny nie otrzymano ani jednej stali, ktra speniaaby
wszystkie kryteria. Konieczne jest odwoanie si do decyzji uytkownika o zmianie pewnych
wymaga i ponowne powtrzenie procedur od pocztku
D Zmiana niektrych parametrw niewymagajcych decyzji uytkownika
E Sugestie o zmianie wymaga po wyczerpaniu si moliwoci zmian parametrw niewymagajcych decyzji uytkownika
F Wybr stali proponowanej (SP) na danie uytkownika pomimo negatywnej weryfikacji stali przez system
G
Na etapie okrelania danych wejciowych nastpuje zdefiniowanie bazy urzdze i rodkw technologicznych
dostpnej dla uytkownika. W niektrych przypadkach uytkownika interesuje okrelenie materiau
wraz z obrbk przy uwzgldnianiu wszystkich moliwych istniejcych urzdze i materiaw.
Wtedy baza urzdze i rodkw technologicznych dostpna dla uytkownika jest tosama z baz dostarczon
z systemem. Jeeli uytkownik oczekuje okrelenia obrbki przy uwzgldnieniu jego dostpnoci do urzdze
i materiaw, wtedy zawarto tej bazy jest okrelana przez samego uytkownika. Uwzgldniona jest sytuacja,
gdy uytkownik dysponuje urzdzeniem nie ujtym w bazie dostarczonej z systemem. Wtedy baza wejciowa
zostaje o to urzdzenie poszerzona.
Tablica 9.19
Informacje uzupeniajce schemat struktury systemu przedstawionego na rysunku 9.41
9 roz 9-11-02 13:43 Page 1365
poprawnoci doboru materiau i opracowania technologii obrbki cieplnej, ciepl-
nochemicznej lub powierzchniowej danego elementu konstrukcyjnego, z uwzgld-
nieniem kryteriw optymalizacji. Uwzgldnienie wymaga ekonomicznych w tym
przypadku sprowadza si jedynie do sprawdzenia kosztw obrbki cieplnej.
System umoliwia rwnie komunikowanie si z innymi programami, ktre mo-
g wykorzystywa porednie wyniki jego pracy. Do programw tych mog nalee:
program sterowania harmonogramem produkcji w zakadzie,
programy rachunkowoksigowe,
inne programy, korzystajce z danych zawartych w bazie wynikw.
MODELOWANIE WPYWU SKADU CHEMICZNEGO NA HARTOWNO STALI
Warto rwnie wspomnie o specjalizowanych autorskich programach wyko-
rzystujcych metody sztucznej inteligencji do projektowania skadu chemicznego
stali ze wzgldu na zaoony przebieg wytypowanych wasnoci w funkcji wybra-
nych parametrw, lub ze wzgldu na przebieg krzywej hartownoci okrelonej me-
tod Jominyego (porwnaj rozdz. 4.9.2). Bazujc na wynikach dowiadczalnych
bada hartownoci, z uyciem sieci neuronowych opracowano adekwatne modele
zalenoci midzy skadem chemicznym i hartownoci stali stopowych konstruk-
cyjnych i maszynowych. Opracowane modele hartownoci s przydatne do przewi-
dywania przebiegu krzywych hartownoci Jominyego na podstawie skadu che-
micznego stali.
1366
Baza danych Funkcja systemu Dane
Stali
konstrukcyjnych
dobr stali
pasmo hartownoci, stenie wgla, skad chemiczny, wytrzymao
na rozciganie, granica plastycznoci, twardo, wykaz norm i gatunkw
stali w Polsce i krajach Unii Europejskiej, typowe zastosowanie stali
okrelenie technologii
grna i dolna temperatura: kucia, wyarzania zmikczajcego, wyarzania
normalizujcego, hartowania w wodzie i oleju, odpuszczania wybranej stali
okrelenie kosztw materiau cena jednostki masy materiau
okrelenie czasw
technologicznych
przewodno cieplna, pojemno cieplna waciwa, gsto
Typowych
elementw
konstrukcyjnych
okrelenie danych wejciowych typy elementw konstrukcyjnych ujtych w bazie
okrelenie czasw
technologicznych
wymiary charakterystyczne dla okrelonego typu elementu konstrukcyj-
nego (np. dugo, grubo, rednica zewntrzna, rednica wewntrzna)
umoliwiajce dobranie warunkw obrbki cieplnej i cieplnochemicznej
Urzdze
i rodkw
technologicznych
okrelenie technologii
parametry techniczne wybranego urzdzenia (np. wydajno, sprawno,
moc znamionowa, moc jaowa, energia nagrzewania pieca), charakterystyki
atmosfer regulowanych, charakterystyki orodkw chodzcych i chodziw
okrelenie czasw
technologicznych
parametry techniczne wybranego urzdzenia (np. wydajno, sprawno,
moc znamionowa, moc jaowa, energia nagrzewania pieca)
okrelenie kosztw obrbki
cieplnej
cena nonikw energii, amortyzacja
Tablica 9.20
Przykady danych pobieranych z baz danych
9 roz 9-11-02 13:43 Page 1366
PROJEKTOWANIE SKADU CHEMICZNEGO STALI
NA PODSTAWIE DANEGO PRZEBIEGU KRZYWEJ HARTOWNOCI
Opracowano take metod projekto-
wania skadu chemicznego stali na pod-
stawie wymaganego przebiegu krzywej
hartownoci, rwnie z wykorzystaniem
sieci neuronowych. Program mona wy-
korzysta w penym zakresie ste pod-
stawowych pierwiastkw stopowych wy-
stpujcych w stalach stopowych kon-
strukcyjnych i maszynowych, do modelo-
wania hartownoci oraz do symulacji za-
lenoci twardoci w zaoonej odlegoci
od czoa prbki Jominyego, od skadu
chemicznego stali. W razie analizy zbio-
ru twardoci we wszystkich wybranych
odlegociach od czoa prbki Jomi-
nyego mona opisa hartowno caej
analizowanej grupy stali rwnaniem
nwymiarowej hiperpowierzchni, gdzie
n obejmuje wszystkie analizowane pier-
wiastki oraz wszystkie moliwe do wybra-
nia odlegoci od czoa prbki Jomi-
nyego. Takie rwnanie jest wynikiem
kocowym rozwizania problemu gene-
ralnego dotyczcego wpywu pierwiast-
kw stopowych na hartowno analizo-
wanej grupy stali. Wykorzystanie tego
rwnania przy zastosowaniu opracowane-
go programu komputerowego umoliwia
swobodn analiz wpywu pierwiastkw
stopowych wystpujcych w stalach sto-
powych konstrukcyjnych i maszynowych
na ich hartowno jedynie metod symu-
lacji komputerowej, bez koniecznoci re-
alizacji dodatkowych i rwnoczenie
kosztownych bada dowiadczalnych.
Na rysunkach 9.42 i 9.43 przedsta-
wiono przykadowe wspoddziaywanie
wybranych pierwiastkw chemicznych na
hartowno stali konstrukcyjnych stopo-
wych, jako wynik pracy omawianego pro-
gramu komputerowego.
1367
Rysunek 9.42
Ocena wpywu Si i Cr na twardo w kryterialnej odlegoci
25 mm od czoa prbki Jominyego ze stali zawierajcej ponadto
0,3% C, 0,6% Mn, 0,1% Ni i 0,3% Mo
Rysunek 9.43
Ocena wpywu Mo i Si na twardo w kryterialnej odlegoci
25 mm od czoa prbki Jominyego ze stali zawierajcej ponadto
0,3% C, 1,1% Mn, 1,2% Cr i 1,2% Ni
9 roz 9-11-02 13:43 Page 1367
1368
1368
31
32
34
35 36
37
38
33
9 roz 9-11-02 13:43 Page 1368
1369
1369
Najniszym samochodem wiata jest Rinspeed Advantage Rone (31)
o karoserii z lekkich materiaw kompozytowych. Volkswagen W1
o karoserii w caoci wykonanej z materiau kompozytowego
wzmocnionego wknami aramidowymi, wyprbowany przez ww-
czas odchodzcego na emerytur szefa koncernu Ferdynanda Piecha,
wykaza najmniejsze zuycie paliwa 0,89 l/100 km (32). Samochody
Formuy 1, Ferrari 5-krotnego mistrza wiata Michaela Schumachera
(33) z cakowicie now konsol na kierownicy (34), jak rwnie
West Mercedes Mc Laren (35), oraz Audi R8, ktre 3-krotnie zwyciyo w 24-godzinnym wycigu
w Le Mans we Francji (36), maj karoserie w caoci wykonane z superlekkich materiaw kompozytowych.
Pojazdy do cartingu, w tym mistrza Portugalii, ale rwnoczenie profesora inynierii materiaowej w Bradze,
Luisa Carvalho da Cunha (37) oraz innych (38) maj elementy none ze stali lub stopw metali lekkich
- aluminium lub tytanu. Produkcja samochodw jest obecnie zrobotyzowana i zautomatyzowana (39)(42).
Wanym elementem s koa z obrczami wykonywanymi ju bardzo czsto ze stopw aluminium, ale rwnie
coraz czciej ze stopw magnezu, a opony dobierane w zalenoci od pory roku i warunkw atmosferycznych
s zoonym materiaem kompozytowym (43). Poniewa niemoliwe jest gromadzenie zomu samochodowego
(44), kady wspczesny pojazd musi by w peni przystosowany do cakowitego recyklingu (45), za co rwnie
pen odpowiedzialno przejmuje producent samochodu.
39
40
41
42
43 44
45
9 roz 9-11-02 13:43 Page 1369
PROGNOZOWANIE WASNOCI MECHANICZNYCH
STALI KONSTRUKCYJNYCH Z ZASTOSOWANIEM SIECI NEURONOWYCH
Producenci dysponuj obszernymi bazami danych dowiadczalnych obejmuj-
cymi skady chemiczne, warunki obrbki cieplnej i wasnoci mechaniczne wytwa-
rzanych stali konstrukcyjnych. Dane te, cho czsto obarczone trudnymi do osza-
cowania bdami dowiadczalnymi, pozwalaj na opracowanie metody obliczania
wybranych wasnoci stali konstrukcyjnych, dziki wykorzystaniu narzdzi infor-
matycznych.
Sztuczne sieci neuronowe zastosowano do wyznaczania granicy plastycznoci
R
e
(R
p0,2
), wytrzymaoci na rozciganie R
m
oraz wyduenia A na podstawie ska-
du chemicznego i temperatury obrbki cieplnej stali konstrukcyjnych. Wykorzysta-
no dane uzyskane dla okoo 600 obrobionych cieplnie wytopw przemysowych
stali konstrukcyjnych, obejmujce: skad chemiczny, temperatur obrbki cieplnej,
informacj na temat orodka chodzcego oraz wybrane wasnoci mechaniczne.
Porwnanie wartoci rzeczywistych R
e
(R
p0,2
), R
m
, A z wartociami obliczonymi
przez sie neuronow dla danych testujcych przedstawiono na rysunkach 9.44
i 9.45. Wyraony w procentach bd redni dla granicy plastycznoci, wytrzymao-
ci na rozciganie i wyduenia wynis odpowiednio: 4,3%, 2,6% i 9%.
1370
Rysunek 9.44
Porwnanie wartoci
zmierzonych granicy
plastycznoci R
e
(R
p0,2
)
z obliczonymi dla
danych testujcych
Rysunek 9.45
Porwnanie wartoci
zmierzonych wyduenia A
z obliczonymi dla danych
testujcych
9 roz 9-11-02 13:43 Page 1370
PRZEWIDYWANIE TWARDOCI STALI KONSTRUKCYJNYCH
CHODZONYCH Z TEMPERATURY AUSTENITYZOWANIA
Do okrelenia struktury i twardoci stali hartowanej, poddanej wyarzaniu nor-
malizujcemu lub zupenemu, znalazy zastosowanie wykresy CTP
c
zawierajce ilo-
ciowe dane dotyczce zalenoci struktury i twardoci stali od temperatury i cza-
su przemian austenitu przechodzonego (porwnaj rozdz. 4.9.2). Wan jest zna-
jomo temperatury pocztku i koca poszczeglnych przemian oraz odpowiada-
jcych im czasw, a take twardoci uzyskanej po ochodzeniu z temperatury au-
stenityzowania dla stali o konkretnym skadzie chemicznym.
Znane s opisy matematyczne przemian zachodzcych w stalach podczas grza-
nia i chodzenia. Czsto jednak otrzymane przy ich pomocy wyniki odbiegaj od
danych dowiadczalnych. Dlatego opracowano uniwersalny model numeryczny
wykorzystujc sztuczne sieci neuronowe.
Porwnanie wartoci rzeczywistych twardoci HV z wartociami obliczonymi
przy pomocy sieci neuronowej przedstawiono na rysunku 9.46.
Metoda ta pozwala na obliczanie twardoci stali konstrukcyjnych w zalenoci
od skadu chemicznego, temperatury austenityzowania i czasu chodzenia z tej
temperatury oraz procentowego udziau skadnikw strukturalnych. Konieczno
znajomoci udziaw procentowych ferrytu, perlitu, bainitu i martenzytu w struk-
turze stali stanowi powane ograniczenie przedstawionego modelu. Dlatego trwa-
j prace nad przewidywaniem struktury stali oraz temperatury pocztku i koca
poszczeglnych przemian austenitu przy chodzeniu cigym na podstawie skadu
chemicznego, temperatury austenityzowania i szybkoci chodzenia. Znajomo
tych wielkoci pozwala na opracowanie metodyki symulacji komputerowej wykre-
sw przemian austenitu przechodzonego przy chodzeniu cigym.
1371
Rysunek 9.46
Porwnanie rzeczywistych
i obliczonych wartoci
twardoci HV
9 roz 9-11-02 13:43 Page 1371
ZASTOSOWANIE SZTUCZNYCH SIECI NEURONOWYCH
DO WYZNACZANIA TEMPERATURY Ac
1
I Ac
3
STALI KONSTRUKCYJNYCH
Od wielu lat znane s zalenoci opisujce wpyw skadu chemicznego na tem-
peratur przemian Ac
1
i Ac
3
. Obecnie opracowano je ponownie dziki modelowi
stworzonemu przy pomocy sieci neuronowych, zapewniajcemu wiksz zgodno
z danymi dowiadczalnymi.
Dotychczas opracowano wiele zalenoci empirycznych pozwalajcych na ob-
liczenie temperatury Ac
1
i Ac
3
na podstawie skadu chemicznego. Dla porwnania
przyjto rwnania (9.7)(9.10) charakteryzujce si najmniejsz wartoci bdu
oszacowania dla danych ze zbioru testowego:
Ac
1
=73922C+Si 7Mn+14Cr +13Mo13Ni +20V, (9.7)
Ac
3
=902255C+19Si 11Mn5Cr +13Mo20Ni +55V, (9.8)
Ac
1
=72310,7Mn16,9Ni +29,1Si +16,9Cr +290As +6,38W, (9.9)
Ac
3
=910203 C15,2Ni +44,7Si +104V+31,5Mo+13,1W, (9.10)
gdzie:
C, Si, Mn, Cr, Mo, Ni, V odpowiednio stenie masowe danego pier-
wiastka w stali w %.
Porwnanie wartoci rzeczywistej temperatury Ac
1
i Ac
3
z wartociami obliczonymi
przy pomocy sieci neuronowej przedstawiono na rysunkach 9.47 i 9.48.
1372
Rysunek 9.47
1
9 roz 9-11-02 13:43 Page 1372
ZASTOSOWANIE SZTUCZNYCH SIECI NEURONOWYCH
DO WYZNACZANIA TEMPERATURY
POCZTKU PRZEMIANY MARTENZYTYCZNEJ M
s
STALI KONSTRUKCYJNYCH
Od wielu lat znane s liczne wzory pozwalajce na obliczanie temperatury po-
cztku przemiany martenzytycznej zgodnie z ogln zalenoci:
M
s
= K a
C
C a
Mn
Mn a
Ni
Ni ... (9.11)
gdzie symbole pierwiastkw chemicznych oznaczaj stenie masowe (w %) odpo-
wiedniego pierwiastka w stali, a wspczynniki a
x
(dla x = C, Mn, Si, Cr, Ni, Mo, V)
oraz K s wyznaczane dowiadczalnie. Wartoci wspczynnikw a
x
dla pierwiast-
kw wystpujcych w badanych stalach oraz staej K zestawiono w tablicy 9.21.
1373
Rysunek 9.48
3
Zaleno
Staa K,
C
Wartoci wspczynnikw a
x
, C
a
C
a
Mn
a
Cr
a
Ni
a
Mo
a
V
Jaffe'a i Hollomona 550 350 40 20 17 10 35
Andrewsa 539 423 30,4 12,1 17,7 7,5 0
Stevensa i Haynesa 561 474 33 17 17 21 0
Tablica 9.21
Wartoci wspczynnikw a
x
oraz staej K w niektrych analizowanych zalenociach
9 roz 9-11-02 13:43 Page 1373
Porwnanie wartoci rzeczywistych temperatury M
s
przy pomocy sieci neuronowej oraz z wykorzystaniem wzorw charakteryzujcych
si najmniejsz wartoci bdu oszacowania przedstawiono na rysunku 9.49.
Przedstawiona metoda pozwala na obliczanie temperatury pocztku przemiany
martenzytycznej M
s
wybranej grupy stali konstrukcyjnych, na podstawie ich skadu
chemicznego. Wyniki uzyskane przy wykorzystaniu modelu sztucznych sieci neuro-
nowych, wykazuj wiksz zgodno z danymi dowiadczalnymi od wynikw uzyska-
nych przy zastosowaniu wzorw empirycznych, ktre ponadto pozwalaj na oblicze-
nie temperatury M
s
tylko dla ograniczonego zakresu ste masowych pierwiastkw.
KOMPUTEROWE MODELOWANIE KINETYKI PRZEMIAN AUSTENITU
PRZECHODZONEGO STALI KONSTRUKCYJNYCH I MASZYNOWYCH
Opracowano rwnie autorsk metod modelowania kinetyki przemian auste-
nitu przechodzonego stali konstrukcyjnych. Schemat blokowy metody wyznacza-
nia kompletnych wykresw CTP
c
przemian austenitu przechodzonego przy cho-
dzeniu cigym (porwnaj rozdz. 4.7.3) przedstawiono na rysunku 9.50.
Algorytm programu oparty jest na czterech moduach. Modu wprowadzania
danych suy do przyjcia informacji zawierajcych skad chemiczny, temperatur
austenityzowania oraz powizanie ich z szybkociami chodzenia wyraonymi
przez rednice prtw chodzonych w powietrzu z temperatury austenityzowania.
Modu klasyfikacyjny zawiera klasyfikatory oparte na sieciach neuronowych, su-
ce do identyfikacji skadnikw strukturalnych wystpujcych w stali po cigym
chodzeniu z zaoon szybkoci. Modu obliczeniowy wykorzystuje sieci neuro-
nowe do obliczania wartoci krytycznych czasu i temperatury, temperatury pocz-
tku i koca poszczeglnych przemian, twardoci oraz udziaw procentowych
skadnikw strukturalnych. Cz informacji z blokw klasyfikacyjnego i oblicze-
niowego jest przetwarzana przy pomocy regu zawartych w module czwartym,
zabezpieczajcym przed powstaniem bdw, ktre mog wystpi w wyniku
1374
Rysunek 9.49
Porwnanie wartoci rzeczywistych temperatury M
s
z wartociami obliczonymi przy zastosowaniu
sieci neuronowej oraz wybranych zalenoci
9 roz 9-11-02 13:43 Page 1374
podziau zadania oglnego programu. Wynikiem dziaania poszczeglnych blokw
s dane jednoznacznie okrelajce posta wykresu CTP
c
, stanowice podstaw do
jego prezentacji graficznej. Na rysunku 9.51 przykadowo porwnano wyznaczony
dowiadczalnie i obliczony opisan metod anizotermiczne wykresy przemian
austenitu przechodzonego wybranej stali konstrukcyjnej stopowej.
OCENA WPYWU PIERWIASTKW STOPOWYCH NA WYBRANE
CHARAKTERYSTYCZNE WARTOCI WYSTPUJCE NA WYKRESACH CTP
c
Opracowano ponadto opart na statystycznie zaplanowanym eksperymencie
autorsk metod oceny wpywu pierwiastkw stopowych na wybrane charakterys-
tyczne wartoci wystpujce na wykresach CTP
c
. Wyniki s zestawione w postaci
powierzchni odpowiedzi, jak na przykad wpywu wgla w parze z jednym z po-
zostaych analizowanych pierwiastkw stopowych. Na rysunku 9.52 przedsta-
wiono przykadowo wpyw wgla i niklu na temperatur Ac
3
wybranej stali
niskostopowej.
MODELOWANIE WYBRANYCH WASNOCI STALI SZYBKOTNCYCH
Opracowana metoda, stosujca sztuczne sieci neuronowe, pozwala na oblicza-
nie twardoci stali szybkotncych po obrbce cieplnej na podstawie skadu che-
micznego i parametrw obrbki cieplnej. Zaprezentowano przykadowe wyniki
przeprowadzonej symulacji komputerowej wyznaczania krzywych odpuszczania
1375
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A

(
C
)
CZAS (s)
Rysunek 9.50
Schemat blokowy metody obliczania wykresw CTP
c
9 roz 9-11-02 13:43 Page 1375
1376
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A

(
C
)
T
E
M
P
E
R
A
T
U
R
A

(
C
)
CZAS (s)
Rysunek 9.51
Wykresy CTP
c
dla stali
zawierajcej 0,36% C, 0,69% Mn,
0,29% Si, 1,09% Cr, 0,08% Ni,
0,07% Mo, 0,01% V i 0,12% Cu
austenityzowanej w 860C;
a) wyznaczony dowiadczalnie,
b) obliczony
(wedug J. Trzaski)
9 roz 9-11-02 13:43 Page 1376
stali szybkotncych. Przyjto, e adekwat-
nym jest model, ktry pozwoli na uzyskanie
wartoci redniej rnicy twardoci na pozio-
mie odpowiadajcym dokadnoci przyrzdu
pomiarowego, tj. 0,5 HRC.
Z zastosowaniem opracowanego modelu
sieci neuronowej, przykadowo dokonano
analizy wpywu szeciu pierwiastkw stopo-
wych W, Mo, V, Ti, Nb i Co na twardo sta-
li szybkotncych dla temperatury austenity-
zowania T
a1
=1150C i odpowiadajcej jej
temperatury odpuszczania T
o1
=540C oraz
odpowiednio T
a2
=1240C i T
o2
=540C, przy
nastpujcych staych steniach masowych
pierwiastkw stopowych: 0,94% C, 0,52%
Mn, 0,66% Si, 4,5% Cr, oraz nastpujcych
poziomach stenia analizowanych pier-
wiastkw: 8,911,3% W, 02% Mo, 1,31,8%
V, 00,6% Ti, 00,95% Nb i 05,2% Co. Wy-
niki przedstawiono na rysunku 9.53, przy-
kadowo dla dwch z analizowanych pier-
wiastkw stopowych.
Opracowany model sieci neuronowej umo-
liwia wyznaczenie krzywej odpuszczania
1377
Rysunek 9.52
Wpyw wgla i niklu na temperatur Ac
3
stali zawierajcej
0,3% Mn, 1,3% Si, 0,02% Cr, 0,02% Mo i 0,3% V
(wedug J. Trzaski)
,
Rysunek 9.53
Wykresy wpywu pierwiastkw stopowych na twardo stali szybkotncych; T
a
temperatura austenityzowania w C
9 roz 9-11-02 13:43 Page 1377
dla analizowanej temperatury austenityzowania T
a
. Przykadowo podano oblicze-
nia symulacyjne dla stali szybkotncej o nieznormalizowanym skadzie chemicz-
nym. Wyniki oblicze symulacyjnych przedstawiono na rysunku 9.54.
Opracowany model sieci neuronowej moe by zastosowany do oceny wpywu
pierwiastkw stopowych na twardo stali szybkotncych. Otrzymane wyniki sy-
mulacji komputerowej s zgodne z wynikami bada dowiadczalnych wykonanych
w pracach rdowych.
INNE SYSTEMY KOMPUTEROWEGO WSPOMAGANIA DOBORU MATERIAW
Analogiczne autorskie programy dotycz oceny trwaoci resztkowej stali stoso-
wanych na elementy cinieniowe instalacji energetycznych. Stale trwaj prace nad
kolejnymi aplikacjami inynierskimi umoliwiajcymi komputerowe wspomaganie
doboru materiaw inynierskich do specjalnych zastosowa. Postp w tym zakre-
sie jest szczeglnie wany, gdy udostpniane systemy komputerowe eliminuj b-
dy grube popeniane nierzadko przy stosowaniu tradycyjnych metod, jak rwnie
stanowi nieodzowne elementy systemw wspomagania prac inynierskich CAx,
tzn. CAD/CAM/CAMD (komputerowe wspomaganie projektowania/wytwarza-
nia/projektowania materiaowego).
1378
,
Rysunek 9.54
Obliczone krzywe odpuszczania dla stali szybkotncej zawierajcej 0,98% C, 0,5% Mn, 0,64% Si, 4,4% Cr,
10,6% W, 1,85% Mo, 1,6% V, 0,3% Ti, 0,46% Nb i 4,9% Co; T
a
temperatura austenityzowania w C
9 roz 9-11-02 13:43 Page 1378
9.3. Zaleno projektowa-
nia materiaowego i techno-
logicznego produktw
i ich elementw
9.3.1. Podstawowe czynniki uwzgldniane podczas
projektowania technologicznego
KLASYFIKACJA GWNYCH CZYNNIKW
DECYDUJCYCH O DOBORZE PROCESW WYTWARZANIA PRODUKTW
Bardzo wanym etapem procesu projektowania inynierskiego jest dobr pro-
cesw wytwarzania produktw cile zwizany z doborem materiaw inynier-
skich na jego elementy. Podstawowym kryterium tych doborw jest maksymaliza-
cja jakoci, przy rwnoczesnej minimalizacji kosztw elementw produktu. Proce-
sy wytwarzania mona pogrupowa w dziewiciu klasach (rys. 9.55). Pierwszy
1379
Rysunek 9.55
Podzia procesw
wytwarzania
(opracowano wedug
M.F. Ashbyego)
9 roz 9-11-02 13:43 Page 1379
wiersz zawiera procesy ksztatowania pierwotnego, natomiast procesy wytwarzania
ujte w kolumnie pionowej obejmuj procesy wtrnego ksztatowania i obrbk wy-
koczajc.
Na rysunku 9.56 przedstawiono typow struktur procesu wytwrczego na
przykadzie obrbki ubytkowej (wedug J. Schneewinda i E. Chlebusa). Wiele
z atrybutw tego procesu musi by rozstrzygnitych w fazie szczegowego projek-
towania inynierskiego.
Projektowanie procesw technologicznych gwnie w fazach opracowania kon-
cepcyjnego oraz oglnego projektowania inynierskiego uwzgldnia nastpujce
podstawowe czynniki:
czynniki materiaowe,
czynniki ksztatu,
czynniki technologiczne.
1380
wielko partii
chropowato
powierzchni
wasnoci
dyspozycyjno
formy przejciowe
tolerancje
ksztat
przedmiot
materia motywacje zlecenia
priorytet
termin wykonania
geometria
materia tolerancja
dowiad-
czenie
informacje
zdrowotne
programy
do sterowania
numerycznego
dostpno
dostpno
dyspozy-
cyjno
dyspozycyjno
dyspozycyjno
kwalifikacje
wydolno
mocowanie
mocowanie
narzdzi
geometria
ostrza
rodzaj
ostrza
dokadno
sterowanie
zbieranie
sygnaw
system
chodzenia
wydajno
nastawy
stan
techniczny
zdolno
produkcyjna
gboko
skrawania
prdko
skrawania
kolejno
obrbki chodzenie posw
ukady
hydrauliczne
ukady
machaniczne
funkcjonalno
oboenie
maszyn
plan procesu
wytwrczego
plan
operacyjny
harmo-
nogram
planowanie
i sterowanie
wytwarzaniem
parametry
obrbki
narzdzia
maszyny
i urzdzenia
nadzorowanie
procesw
dane
oglne
czowiek przedmiot dane oglne
planowanie
prac
rodki
transportowe
oprzyrzdo-
wanie
PROCES
WYTWRCZY
Rysunek 9.56
Struktura typowego procesu wytwrczego (wedug J. Schneewinda i E. Chlebusa na podstawie schematu
K. Ishikawy)
9 roz 9-11-02 14:14 Page 1380
CZYNNIKI MATERIAOWE DECYDUJCE O DOBORZE
PROCESW WYTWARZANIA PRODUKTW
Dobr materiau wielokrotnie przesdza o wyborze moliwych do wykorzysta-
nia procesw wytwarzania, ktre mog by zastosowane do wytworzenia elemen-
tw z danego materiau. Wtablicy 9.22 zestawiono rne procesy technologiczne,
najczciej stosowane dla rnych grup materiaw. Dobr procesu technologicz-
nego jest zwizany z zachowaniem si materiau i ograniczany przez twardo, kru-
cho lub plastyczno i temperatur topnienia materiau. Niektre z materiaw
s zbyt kruche, aby poddawa je obrbce plastycznej, inne nie nadaj si do pro-
cesw odlewniczych ze wzgldu na zbyt du reaktywno lub nisk temperatur
topnienia. Moliwo zastosowania obrbki plastycznej jest okrelona przez obci-
enia wymagane przy kuciu lub walcowaniu zalene od plastycznoci. Poniewa si-
y skrawajce oraz temperatura obrabianego materiau i narzdzia podczas skrawa-
nia zale od twardoci obrabianego materiau, wanie twardo przesdza o mo-
liwoci wykorzystania obrbki skrawaniem.
Wasnoci uytkowe produktu s uzyskiwane tylko wtedy, gdy zostanie uyty
waciwy materia wytworzony w odpowiednio dobranym procesie technologicz-
nym nadajcym zarwno wymagany ksztat i inne cechy geometryczne, w tym to-
lerancje wymiarowe poszczeglnych elementw umoliwiajce kocowy monta
produktu, jak rwnie ksztatujcym wymagan struktur materiau, zapewniajc
oczekiwane wasnoci mechaniczne, fizyczne i chemiczne produktw (rys. 9.57).
9.3. Zaleno projektowania materiaowego
1381
i technologicznego produktw i ich elementw
Rysunek 9.57
Schemat wzajemnych zalenoci midzy doborem
materiau, ksztatem i cechami geometrycznymi
produktu, jego procesem technologicznym, struk-
tur i wasnociami materiau oraz funkcjami
uytkowymi produktu
9 roz 9-11-02 14:14 Page 1381
1382
Tablica 9.22
Procesy wytwarzania stosowane dla rnych materiaw
Oznaczenie:
Proces
Materia
Odlewanie / ksztatowanie
Odlewanie w formach piaskowych
Odlewanie metod traconego wosku
Odlewanie cinieniowe
Ksztatowanie wtryskowe
Ksztatowanie pianek konstrukcyjnych
Rozdmuchiwanie (wtaczanie)
Rozdmuchiwanie (wtryskiwanie)
Ksztatowanie obrotowe
Kucie / ksztatowanie prtw
Wyciskanie udarowe
Spczanie na zimno
Kucie w matrycach zamknitych
Prasowanie i spiekanie
Wytaczanie na gorco
Kucie na kowarkach
Obrbka skrawaniem
Obrbka z pproduktw hutniczych
Obrbka elektrochemiczna
Obrbka elektroerozyjna
Obrbka z elektrod drutow
Ksztatowanie
Toczenie blach
Ksztatowanie termiczne
Wyoblanie
e
l
i
w
o
S
t
a
l

n
i
e
s
t
o
p
o
w
a
S
t
a
l

s
t
o
p
o
w
a
S
t
a
l

o
d
p
o
r
n
a

n
a

k
o
r
o
z
j
A
l

i

s
t
o
p
y

A
l
C
u

i

s
t
o
p
y

C
u
Z
n

i

s
t
o
p
y

Z
n
M
g

i

s
t
o
p
y

M
g
T
i

i

s
t
o
p
y

T
i
N
i

i

s
t
o
p
y

N
i
S
t
o
p
y

a
r
o
w
y
t
r
z
y
m
a
e
T
e
r
m
o
p
l
a
s
t
y
P
o
l
i
m
e
r
y

t
e
r
m
o
u
t
w
a
r
d
z
a
l
n
e
normalna praktyka, mniejsze zastosowanie, nie stosowane.
9 roz 9-11-02 14:14 Page 1382
CZYNNIKI KSZTATU I TOLERANCJI WYMIAROWYCH
W DOBORZE PROCESW WYTWARZANIA PRODUKTW
Kady z procesw wytwarzania jest zwizany z zakresem ksztatw produktw,
ktre mog by wyprodukowane z wykorzystaniem tego procesu. Ksztat jest cile
zwizany z wytwarzanym elementem, a jego zoono przesdza o rodzaju proce-
su wytwarzania, ktry moe by wykorzystany. Zwikszenie zoonoci ksztatu
ogranicza bowiem zakres procesw wytwarzania moliwych do zastosowania
i zwiksza koszty. Podstawow zasad projektow jest zapewnienie najprostszego
spord moliwych ksztatw produktu. Od zasady tej mona jednak odstpi, je-
eli bardziej zoony ksztat umoliwia poczenie kilku elementw lub pozwala na
eliminacj choby jednego etapu w procesie wytwarzania. W tablicy 9.23 podano
prost klasyfikacj ksztatw produktw. Dobierajc proces wytwarzania naley
m.in. ustali, czy umoliwia on uzyskanie wymaganego ksztatu, a ponadto prze-
analizowa moliwo wykonania podci, ktw przejcia, otworw, jak rwnie
prostopadego pozycjonowania w stosunku do gwnych osi obrotu.
Doboru procesw wytwarzania elementw produktu mona dokona na pod-
stawie analizy zalenoci midzy zastosowanym procesem technologicznym, wiel-
koci elementw oraz ich zoonoci ksztatu (rys. 9.58). Zoono ksztatu jest
wyraona jako:
(9.12)
gdzie:
n liczba wymiarw,
l rednia tolerancja,
l redni wymiar.
Prosty ksztat opisany jest tylko przez kilka bitw informacji, w porwnaniu ze zo-
onym, ktry wymaga ich wielokrotnie wicej. Przykadowo 10
3
bitw informacji
zwizanych jest z odlewaniem korpusu spalinowego silnika samochodowego, gdy
wraz z obrbk ubytkow obejmuje ich dwukrotnie wicej w wyniku dodania no-
wych wymiarw oraz zawenia pasm tolerancji wymiarowych.
Wtablicy 9.24 podano bardziej zoon klasyfikacj ksztatw produktw opart
na ich cechach geometrycznych, ktra moe by przydatna do doboru procesw tech-
nologicznych. Produkty o jednakowym przekroju poprzecznym s dwuwymiarowe
1383
Rodzaj ksztatu Krtka charakterystyka
Dwuwymiarowy
przekrj produktu nie zmienia si na dugoci (np. drut, rura, folia, tama); wiele produktw
dwuwymiarowych jest stosowanych jako materiay wsadowe w procesach, ktre prowadz
do wyprodukowania produktw trjwymiarowych
Trjwymiarowy przekrj produktu zmienia si wzdu kadej z 3 osi; wikszo produktw jest trjwymiarowa
Blachy, arkusze maj zwykle sta grubo przekroju, ktra jest maa w porwnaniu z innymi wymiarami
Kostka maj zoony ksztat, czsto o maej symetrii; lity nie ma znacznych otworw; wydrony ma znaczne otwory
Tablica 9.23
Klasyfikacja ksztatw produktw
l
l
n C
2
lg
,

=

9 roz 9-11-02 14:14 Page 1383
i wykazuj stopie przestrzennej zoonoci ksztatu rwny 0, natomiast wszystkie
pozostae s trjwymiarowe. Ze zwikszaniem stopnia przestrzennej zoonoci
okrelenie ksztatu wymaga dodatkowych parametrw geometrycznych, co jest rw-
noznaczne z koniecznoci uycia wikszej liczby informacji do jego opisania.
1384
Rysunek 9.58
Moliwo doboru procesw technologicznych ksztatowania produktw w zalenoci od poziomu zoonoci ich
ksztatu i masy (opracowano wedug danych M.F. Ashbyego)
9 roz 9-11-02 14:14 Page 1384
Na rysunku 9.59 przedstawiono z kolei moliwoci doboru procesw technolo-
gicznych w zalenoci od wielkoci elementu mierzonego objtoci V oraz od je-
go smukoci S mierzonej dla elementw paskich stosunkiem gruboci g do
dugoci l lub , gdzie A jest polem przekroju poprzecznego elementu, a dla ele-
mentw cylindrycznych stosunkiem
Ograniczenia ksztatu produktw s zwielokrotnione przez wasnoci materia-
w oraz przez ograniczone moliwoci wykorzystania narzdzi w procesach wy-
twarzania. Wan rol odgrywa rwnie grubo cianek lub przekrojw (rys.
9.60). Generalnym zaoeniem aktualnie stosowanych procesw technologicznych
jest wytwarzanie elementw o kocowym ksztacie (netshape), umoliwiajcych
1385
Wzrost stopnia przestrzennej zonoci ksztatu
Rodzaj
P
r
z
e
k
r
j
r
w
n
o
m
i
e
r
n
y
Prt
walcowany
okrgy
R
B
S
SS
T
F
Sp
0 1 2 3 4 5 6 7
Prt
Ksztatow-
nik otwarty

czciowo
zamknity
Rura
Paskownik
Ksztat
kulisty
Z
m
i
a
n
a
p
r
z
e
k
r
o
j
u
n
a

k
o
c
u
Z
m
i
a
n
a
p
r
z
e
k
r
o
j
u
n
a

r
o
d
k
u
K
r
z
y
w
i
z
n
a
p
r
z
e
s
t
r
z
e
n
n
a
J
e
d
n
o
s
t
r
o
n
n
i
e
z
a
m
k
n
i
t
y
D
w
u
s
t
r
o
n
n
i
e
z
a
m
k
n
i
t
y
E
l
e
m
e
n
t
p
r
o
s
t
o
p
a
d
y
E
l
e
m
e
n
t
n
i
e
r
e
g
u
l
a
r
n
y
(
z
o
n
y
)
Tablica 9.24
Klasyfikacja ksztatw produktw na podstawie ich cech geometrycznych (opracowano wedug J.A. Scheya)
9 roz 9-11-02 14:14 Page 1385
bezporedni monta, lub jeeli to nie jest moliwe w ksztacie zblionym do ko-
cowego (nearnetshape), wymagajcych przed zamontowaniem w kocowym pro-
dukcie jedynie niewielkiej obrbki wykoczajcej, zwykle metod skrawania. Nie-
moliwe jest wytworzenie jakiegokolwiek elementu dokadnie zgodnie z zaoony-
mi wymiarami.
1386
ODLEWANIE
DO FORM
CERAMI-
CZNYCH
Rysunek 9.59
Moliwo doboru procesw technologicznych ksztatowania produktw w zalenoci od objtoci i smukoci
produktu (opracowano wedug danych M.F. Ashbyego)
9 roz 9-11-02 14:14 Page 1386
Dozwolone s odchyki wymiarw mieszczce si w zakresach dopuszczalnych
tolerancji T. Rne procesy wytwrcze zapewniaj rny poziom tolerancji wymia-
rowych, cile zwizanych z chropowatoci powierzchni R i decydujcych o po-
ziomie zwizanych z tym kosztw. Na rysunku 9.61 przedstawiono konfiguracje to-
lerancji wymiarowych i chropowatoci powierzchni, jakie mona osign stosujc
rne procesy wytwrcze.
Naley jednak zauway przy tym, e zwikszenie dokadnoci wymiarowej po-
ciga za sob zwikszenie kosztw wytwarzania, co przedstawiono przykadowo
dla procesw obrbki skrawaniem na rysunku 9.62.
Technologia grupowa umoliwia projektowanie ksztatw produktw poprzez ska-
danie z bry o prostych geometrycznych ksztatach, co pozwala na ich wykonanie
prostymi metodami wytwrczymi. Taka technologia uatwia projektowanie oraz
kontrol, umoliwia wykorzystanie uniwersalnych obrabiarek i oprzyrzdowania
technologicznego oraz jest bardzo podatna na komputerowo wspomagane metody
doboru procesu technologicznego.
1387
Rysunek 9.60
Dobr procesw technolo-
gicznych ksztatowania
cienkociennych produktw
w zalenoci od gruboci
i szerokoci ich cianek
(opracowano wedug
J.A. Scheya)
9 roz 9-11-02 14:14 Page 1387
CZYNNIKI TECHNOLOGICZNE W DOBORZE PROCESW WYTWARZANIA
Czynniki technologiczne uwzgldniane w doborze procesw wytwarzania ze-
stawiono w tablicy 9.25. Na podstawie kryteriw w niej podanych, w kolejnej tabli-
cy 9.26 dokonano oglnej oceny najczciej stosowanych procesw wytwarzania.
1388
ODLEWANIE
DO FORM
ZAMKNITYCH
ODLEWANIE
DO FORM
GIPSOWYCH
ODLEWANIE DO FORM
CERAMICZNYCH
OBRBKA
PLASTYCZNA
NA ZIMNO
SZLIFOWANIE
TOCZENIE
FREZOWANIE
WSKANIK KOSZTW
ODLEWANIE
KOKILOWE
ODLEWANIE
METOD
TRACONEGO
WOSKU
OBRBKA
PLASTYCZNA
ODLEWANIE
ODLEWANIE
DO FORM
PIASKOWYCH
KSZTATOWANIE
ODRODKOWE
W FORMIE
MATRYCA
OTWARTA
OBRBKA
PLASTYCZNA
NA GORCO
MATRYCA
ZAMKNITA
ROZDMUCHIWANIE
PRASOWANIE
TOCZENIE
10
1
1
10
10
2
10
3
10
3
10
2
10
1
10
2
1 10
10
4
WTRYSKIWANIE
ODLEWANIE
KOKILOWE
KSZTATOWANIE
GALWANICZNE
FORMOWANIE
POLIMERW
KSZTATOWANIE
KOMPOZYTW
PRZDZENIE
WKIEN
FORMOWANIE
KONTAKTOWE
POLEROWANIE
DOCIERANIE
METALURGIA
PROSZKW
METODY
MOLEKULARNE
METODY
WYTWARZANIA
W ELEKTRONICE
OBRBKA
SKRAWANIEM
Rysunek 9.61
Zaleno tolerancji wymiarowych oraz chropowatoci produktw od procesw technologicznych ich ksztatowa-
nia w powizaniu z kosztami wytwarzania (opracowano wedug danych M.F. Ashbyego)
9 roz 9-11-02 14:14 Page 1388
W tablicy 9.27 zestawiono natomiast gwne cechy podstawowych procesw wy-
twarzania produktw i ich elementw.
1389
Rysunek 9.62
Zaleno pomidzy kosztami
a tolerancjami wymiarowymi
zapewnianymi przez rne
procesy technologiczne
Poziom
Czynniki
technologiczne
Bardzo dobry Dobry Do dobry Zadowalajcy Zy
Czas cyklu <20 s 2060 s 15 min 515 min >15 min
Elastyczno
nie wymaga czasu
na wymian
szybka wymiana
redni czas
wymiany
wolna wymiana
wymiana bardzo
utrudniona
Uzysk materiaw
nieznaczne
odpady
odpady <10% odpady 1050% odpady 50100%
odpady >100%
kocowych skadnikw
Jako bardzo dobra dobra ponad przecitna przecitna
za, niezawodno
przecitna
Koszty operacyjne
nie wymaga
dodatkowych
kosztw
niskie koszty
narzdzi
i wyposaenia
rednie koszty
narzdzi
i wyposaenia
wysokie koszty
narzdzi
i wyposaenia
bardzo wysokie
koszty wyposaenia
i narzdzi
Tablica 9.25
Czynniki technologiczne uwzgldniane w doborze procesw wytwarzania
(opracowano wedug L. Edwardsa i M. Endeana)
9 roz 9-11-02 14:14 Page 1389
1390
Proces
Ksztat
wedug tablicy 9.24
Czas
cyklu
Elasty-
czno
Uzysk
materiaw
Jako
Koszty
operacyjne
Odlewanie w formach piaskowych trjwymiarowy
Odlewanie metod traconego wosku trjwymiarowy
Odlewanie kokilowe trjwymiarowy
Odlewanie cinieniowe trjwymiarowy lity
Odlewanie odrodkowe trjwymiarowy wydrony
Formowanie wtryskowe trjwymiarowy
Wytaczanie trjwymiarowy
Formowanie obrotowe trjwymiarowy wydrony
Kucie swobodne trjwymiarowy lity
Kucie w matrycach zamknitych trjwymiarowy lity
Toczenie blach trjwymiarowy
Walcowanie dwuwymiarowy
Wyciskanie dwuwymiarowy
Odksztacenie nadplastyczne trjwymiarowy
Ksztatowanie termiczne trjwymiarowy
Rozdmuchiwanie trjwymiarowy lity
Formowanie i spiekanie trjwymiarowy lity
Prasowanie izostatyczne trjwymiarowy
Odlewanie z gstwy trjwymiarowy
trjwymiarowy
trjwymiarowy
Szlifowanie trjwymiarowy
Obrbka elektroerozyjna trjwymiarowy
Spawanie dowolny
Lutowanie twarde dowolny
Klejenie dowolny
Poczenie rubowe trjwymiarowy
rutowanie dowolny
Hartowanie powierzchniowe dowolny
CVD/PVD dowolny
Poziom: bardzo dobry, dobry, do dobry, zadowalajcy, zy.
Skrawanie narzdziem jednoostrzowym
Skrawanie narzdziem wieloostrzowym
O
d
l
e
w
a
n
i
e
K
s
z
t
a
t
o
w
a
n
i
e
O
b
r
b
k
a

s
k
r
a
w
a
n
i
e
m
c
z
e
n
i
e
O
b
r
b
k
a

p
o
-
w
i
e
r
z
c
h
n
i
o
w
a
Tablica 9.26
Oglna ocena cech charakterystycznych typowych procesw wytwarzania
9 roz 9-11-02 14:14 Page 1390
1391
Cecha
Proces
Chropowato
powierzchni
Dokadno
wymiarw
Zoono
ksztatw
Wydajno
produkcji
Skala
produkcji
Wzgldny
koszt
Wymiary
(pole rzutu)
Odlewanie cinieniowe
Odlewanie odrodkowe
Wytaczanie
Formowanie wtryskowe
Odlewanie w formach
piaskowych
Odlewanie skorupowe
Odlewanie metod
traconego wosku
Skrawanie narzdziami
jednoostrzowymi
Frezowanie
Szlifowanie
Obrbka elektroerozyjna
Rozdmuchiwanie
Toczenie blach
Kucie
Walcowanie
Wyciskanie
Metalurgia proszkw
Poziom Oznaczenie
Wysoki >6,3 0,13 wysoki >100 >5000 wysoki >0,5
redni >1,6 i 6,3 >0,13 i 1,3 redni >10 i 100 >100 i 5000 redni >0,02 i 0,5
Niski 1,6 >1,3 niski 10 100 niski 0,02
Jednostki m mm szt./h szt. m
2
Tablica 9.27
Gwne cechy wybranych procesw wytwarzania
9 roz 9-11-02 14:14 Page 1391
Doboru procesw wytwarzania rnych produktw mona dokona dwojako:
posugujc si mapami doboru procesw opracowanymi przez M.F. Ashbyego,
ktre nadaj si jednak jedynie do wstpnej selekcji,
w oparciu o znajomo procesw produkcyjnych, gdy ze wzgldu na mniej for-
malne podejcie o ich doborze mog decydowa w wikszym stopniu czynni-
ki subiektywne, a moe si zdarzy, e nawet upodobania i przyzwyczajenia
projektanta.
W celu penego zobiektywizowania tych doborw z pewnoci najkorzystniej za-
stosowa komputerowe systemy wykorzystujce metody sztucznej inteligencji,
w tym np. systemy doradcze, niemniej pod warunkiem, e mog by dostpne.
Wstadium szczegowego projektowania inynierskiego, w celu podjcia decy-
zji o doborze procesu technologicznego wymagana jest znajomo wielu szczeg-
owych cech charakteryzujcych rne procesy technologiczne, w powizaniu
z moliwociami zastosowania ich do rnych grup materiaw inynierskich. Nie-
wtpliwie dostpno danego procesu technologicznego, a zwaszcza koszt jego za-
stosowania, stanowi moe istotne ograniczenia w jego wykorzystaniu.
Dla uwypuklenia cech rnych procesw stosowanych do wytwarzania r-
nych produktw opracowano tablice porwnawcze, przedstawiajce ogln cha-
rakterystyk poszczeglnych procesw technologicznych, podane w dalszej czci
ksiki, oparte na sprawdzonych dowiadczeniach praktycznych, ktre mona wy-
korzysta do oglnej oceny przydatnoci danego rozwizania technologicznego
w kadym z konkretnych przypadkw. Takie podejcie do zagadnienia zapewnia
m.in. najwysz moliw jako produkcji, ogranicza jej koszty oraz rozszerza za-
kres wymiarw produktw wytwarzanych z zastosowaniem danego procesu tech-
nologicznego.
9.3.2. Projektowanie technologiczne produktw
z rnych grup materiaw inynierskich
PROCESY ODLEWNICZE
We wszystkich procesach odlewniczych metale lub ich stopy s topione, odle-
wane do form przygotowywanych doranie lub w procesach cigych (rys. 9.63)
w celu zakrzepnicia i nastpnie wyjmowane z form celem dalszej obrbki (tabl.
9.28).
Dobr procesu odlewniczego w duej mierze zaley od temperatury topnienia
metalu lub stopu. Relatywnie niska temperatura topnienia umoliwia bowiem wy-
korzystanie wielu spord odlewniczych procesw technologicznych, podczas gdy
ich liczba jest natomiast ograniczona dla materiaw o relatywnie wysokiej tempe-
raturze topnienia (rys. 9.64).
Porowato i zagazowanie odleww, projekt formy i ukadu wlewowego, gru-
bo cianek projektowanego odlewu, warunki krzepnicia w formie oraz lejno
wykorzystywanych stopw odlewniczych stanowi wane spord wielu czynnikw
decydujcych o powodzeniu zastosowania procesw odlewniczych.
1392
9 roz 9-11-02 14:14 Page 1392
1393
Rysunek 9.63
Oglna klasyfikacja odlewniczych procesw technologicznych
9 roz 9-11-02 14:14 Page 1393
1394
E
l
e
m
e
n
t
C
h
a
r
a
k
t
e
r
y
s
t
y
k
a
P
r
o
c
e
s
y
o
d
l
e
w
n
i
c
z
e
K
o
s
z
t
P
r
o
d
u
k
c
j
a
F
o
r
m
o
w
a
n
i
e
p
i
a
s
k
u
n
a

w
i
l
g
o
t
n
o
0
,
0
1
3
0
0

0
0
0
3
6
4
6
d
n
i
1
2
0
~
1
1
0
0
F
o
r
m
o
w
a
n
i
e
z

y
w
i
c
z
n
y
c
h
m
a
s

u
t
w
a
r
-
d
z
a
l
n
y
c
h
0
,
0
1
1
0
0
2
4
3
6
t
y
g
o
d
n
i
e
5
5
0
~
1
0
0
F
o
r
m
o
w
a
n
i
e
w

m
a
s
a
c
h
c
e
m
e
n
t
o
w
y
c
h
Z
n

d
o
C
u
0
,
0
1
1
0
0
0
1
1
0
d
n
i
1
1
0
~
1
0
M
e
t
o
d
a
w
y
t
a
p
i
a
n
y
c
h
m
o
d
e
l
i
A
l

d
o
e
l
i
w
a
0
,
0
1
1
0
0
2
4
4
6
t
y
g
o
d
n
i
e
,
m
i
e
s
i
c
e
1
2
0
~
5
0
0
M
e
t
o
d
a
t
r
a
c
o
n
e
g
o
w
o
s
k
u
0
,
0
1
1
0
0
1
0
,
5
1
g
o
d
z
i
n
y
,
t
y
g
o
d
n
i
e
1
1
0
0
0
~
1
0
1
0
0
0
O
d
l
e
w
a
n
i
e
c
i
e
Z
n

d
o
e
l
i
w
a
n
i
e
T
3
,

5
,

F
5
0
,
1
1
0
0
2
4
4
6
t
y
g
o
d
n
i
e
5
5
0
~
1
0
0
0
O
d
l
e
w
a
n
i
e
m
a
t
r
y
c
o
w
e
Z
n

d
o
C
u
n
i
e
T
3
,

5
,

F
5
<
0
,
0
1
5
0
0
,
5
1
3
(
Z
n
:
0
,
8
)
t
y
g
o
d
n
i
e
,
m
i
e
s
i
c
e
2
0
2
0
0
~
1
0
0

0
0
0
O
z
n
a
c
z
e
n
i
a
:

b
a
r
d
z
o

d
u
y
,

d
u
y
,

r
e
d
n
i
,

n
i
s
k
i
,

b
a
r
d
z
o

n
i
s
k
i
,

w
s
z
y
s
t
k
i
e
.
m a t e r i a ( o d l e w n i c z y )
p o r o w a t o
k s z t a t
m a s a , k g
m i n i m a l n y p r z e k r j , m m
m i n i m a l n a r e d n i c a r d z e n i a ,
m m
j a k o p o w i e r z c h n i
w y p o s a e n i e
f o r m a l u b m a t r y c a
r o b o c i z n a
o b r b k a w y k o c z a j c a
u m i e j t n o c i o p e r a t o r a
c z a s o p a k o w a n i a
w y d a j n o s z t . / ( h - f o r m a )
m i n i m a l n a s k a l a p r o d u k c j i
Tablica 9.28
Oglna charakterystyka procesw odlewniczych
9 roz 9-11-02 14:14 Page 1394
1395
Rysunek 9.64
Moliwo doboru procesw technologicznych ksztatowania produktw w zalenoci od ich masy
oraz temperatury topnienia zastosowanych materiaw (opracowano wedug danych M.F. Ashbyego)
9 roz 9-11-02 14:14 Page 1395
1396
1396
1
6 7
8
9
2
5
3
4
9 roz 9-11-02 14:14 Page 1396
1397
1397
W roku 1946 woski producent pojazdw Enrico Piaggio zaprojektowa i wyprodukowa pierwszy skuter, ktry
nazwa Vespa (osa), tworzc w ten sposb cakowicie now kategori pojazdw. Najwaniejsz cech tego
nowego pojazdu dwukoowego bya frontowa ciana, ochraniajca z przodu kierowc przed deszczem, kurzem,
botem i kamieniami, natomiast napd by bezporedni (bez acucha lub wau Kardana) z silnika umieszczonego
z tyu na tylne koo napdowe. Konstrukcja skutera, co byo bardzo wane w jego dalszym rozwoju, umoliwiaa
jego niekopotliwe prowadzenie rwnie przez kobiety, ubrane nawet w spdnice czy sukienki. Oczywicie
w owym czasie niemal w caoci skuter by wykonany ze stali. Po latach, rwnie w Polsce, podjto produkcj
skuterw o oryginalnej nazwie Osa. Dzisiaj skutery podbiy przede wszystkim poudniowe kraje europejskie,
ale take wiele innych krajw o agodnej zimie. Mog nawet by organizowane zawody sportowe z uyciem tych
pojazdw (1). Wrd najwikszych producentw s oczywicie Wosi, ale take Francuzi i Japoczycy.
Wspczesne skutery wielu marek, takich jak Phoenix (2), Piaggio X9 (3), Skyliner 250 (4), Scarabeo 50 (5)
o konstrukcji bardzo zblionej do klasycznej Vespy, MBK (6) i MBK Ovetto 100 (7) maj ram wykonan
najczciej ze stopw metali lekkich albo stali, natomiast wikszo elementw osonowych bd owiewki s
wykonane z materiaw kompozytowych o osnowie polimerowej, w tym take z toczywa arkuszowego SMC.
Szczeglna posta zadaszonego skutera, jednak trjkoowego, znacznie rozszerza moliwoci wykorzystania tego
pojazdu (11). Jedyny skuter, ktry nie wymaga stosowania kasku ochronnego to BMW C1 o konstrukcji stalowej
i zadaszeniu ze szka organicznego PMMA (9) i pytami osonowymi i owiewkami wykonanymi z materiaw
kompozytowych o osnowie polimerowej (10). Motocykl wycigowy z wzkiem bocznym, ma wszystkie owiewki
i osony wykonane z materiau kompozytowego o osnowie polimerowej. Oddzieln grup stanowi natomiast
lekkie pojazdy czterokoowe (12)(15) i trjkoowe (16), (17) stosowane do celw sportowych, ale take
w rolnictwie, lenictwie i sadownictwie, ktrych konstrukcja nona zwykle jest wykonywana ze stali, a osony
i elementy pokrycia najczciej s wykonane z materiaw kompozytowych o osnowie polimerowej. Skutery
niene (18)(20), poruszajce si przy pomocy gsienic gumowych lub kauczukowych (21), rwnie maj
konstrukcj non i pozy ze stali, natomiast obudowy i osony najczciej z materiaw kompozytowych
o osnowie polimerowej, odpornych na nisk temperatur, w ktrej te pojazdy s stosowane.
10 11
12
13
14
15
16
17
18
19
20 21
9 roz 9-11-02 14:14 Page 1397
OBRBKA PLASTYCZNA
Wszystkie procesy obrbki plastycznej wykorzystuj moliwo zmiany kszta-
tu metali i stopw w wyniku odksztacenia plastycznego. Obrbka plastyczna p-
produktw masywnych zwizana jest z odksztaceniem plastycznym materiau we
wszystkich kierunkach (rys. 9.65). Produkcja blach i tam jest zwizana z odkszta-
ceniem plastycznym dwukierunkowym (rys. 9.66). Ograniczenia obrbki plastycz-
nej gwnie zale od stanu odksztacenia podczas procesu. Im odksztacenia s
bardziej skumulowane (np. przewaa odksztacenie hydrostatyczne), tym mate-
ria o maej odksztacalnoci moe by silniej odksztacony plastycznie. Dobr
1398
Rysunek 9.65
Oglna klasyfikacja procesw technologicznych obrbki plastycznej metali i ich stopw na gorco
9 roz 9-11-02 14:14 Page 1398
procesw obrbki plastycznej oparty jest wic na znajomoci stanu odksztacenia,
poziomu napre oraz temperatury. Temperatura topnienia, z ktr zwizana jest
granica plastycznoci, a przez to i twardo materiaw, ma rwnie decydujcy
wpyw na wybr procesu obrbki plastycznej (rys. 9.67). Naciski potrzebne przy
kuciu lub walcowaniu s proporcjonalne do napre mogcych wywoa plastycz-
ne pynicie materiau. Pomimo smarowania tarcie odgrywa istotn rol podczas
obrbki plastycznej, gdy wikszo jej procesw wie si z kontaktem lizgowym
obrabianego elementu z narzdziem lub matryc. rodki smarujce odgrywaj
1399
Rysunek 9.66
Oglna klasyfikacja procesw technologicznych obrbki plastycznej metali i ich stopw na zimno
9 roz 9-11-02 14:14 Page 1399
jednak bardzo istotn rol nie tylko w stosunku do obrabianego elementu, lecz tak-
e narzdzi przez zmniejszenie zuycia matryc, chodzenie oraz oddziaywanie na
chropowato i stan powierzchni obrabianego elementu. Ogln charakterystyk
procesw obrbki plastycznej przedstawiono w tablicach 9.29 i 9.30.
1400
Rysunek 9.67
Moliwo doboru procesw technologicznych ksztatowania produktw w zalenoci od temperatury topnienia
oraz twardoci i granicy plastycznoci zastosowanych materiaw (opracowano wedug danych M.F. Ashbyego)
9 roz 9-11-02 14:15 Page 1400
1401
E
l
e
m
e
n
t
K
o
s
z
t
P
r
o
d
u
k
c
j
a
K
u
c
i
e
m
a
t
r
y
c
o
w
e
n
a

g
o
r
c
o
o
t
w
a
r
t
e
R
0
3
,

B
,
T
1
,

2
,
F
0
,

S
p
6
0
,
1
2
0
0
0
0
0
5
(
1
0
)
2
0
g
o
d
z
i
n
y
1
5
0
n
a

h
1
K
u
c
i
e
m
a
t
r
y
c
o
w
e
n
a

g
o
r
c
o
z
a
m
k
n
i
t
e
R
,

B
,

S
,
T
1
,

2
,

4
,
(
T
6
,

7
)
,

S
p
0
,
0
1
1
0
0
3
1
0
t
y
g
o
d
n
i
e
1
0
0
0
n
a

h
1
0
0
1
0
0
0
W
y
c
i
s
k
a
n
i
e
n
a

g
o
r
c
o
R
,

B
,

S
,

S
S
,
T
1
,

4
,

S
p
1
5
0
0
1
2
0
d
n
i
,
t
y
g
o
d
n
i
e
1
0
1
0
0
n
a

h
1
1
0
K
u
c
i
e
n
a

p
c
i
e
p
o
,
w
y
c
i
s
k
a
n
i
e
R
,

B
,

S
,

S
S
,
T
1
,

4
,

S
p
0
,
0
0
1
5
0
(
0
,
0
0
5
)
1
(
1
)
5
t
y
g
o
d
n
i
e
1
0
0
1
0
0
0
0
n
a

h
1
0
0
0
1
0
0
0
0
0
C
i
g
n
i
e
n
i
e
k
s
z
t
a
t
o
w
e
R
0
,

B
0
,
S
0
,

T
0
1
0
1
0
0
0
0
,
1
0
,
1
d
n
i
1
0
2
0
0
0
m
/
m
i
n
1
0
0
0
W
a
l
c
o
w
a
n
i
e
b
r
u
z
d
o
w
e
R
0
,

B
0
,

S
0
1
0
1
0
0
0
0
,
5
t
y
g
o
d
n
i
e
2
0
5
0
0
m
/
m
i
n
5
0
0
0
0
W
a
l
c
o
w
a
n
i
e
d
w
u
k
i
e
r
u
n
k
o
w
e
R
1
,

2
,

7
,
T
1
,

2
,

S
p
0
,
0
0
1
1
0
1
1
t
y
g
o
d
n
i
e
,
m
i
e
s
i
c
e
1
0
0
1
0
0
0
n
a

h
1
0
0
0
1
0
0
0
0
C
h
a
r
a
k
t
e
r
y
s
t
y
k
a
P
r
o
c
e
s

o
b
r
b
k
i
m a t e r i a ( o b r a b i a l n y p l a s t y c z n i e )
k s z t a t w e d u g t a b l i c y 9 . 2 4
m a s a , k g
m i n i m a l n y p r z e k r j , m m
m i n i m a l n a r e d n i c a o t w o r u , m m
j a k o p o w i e r z c h n i
w y p o s a e n i e
m a t r y c e
r o b o c i z n a
o b r b k a w y k o c z a j c a
u m i e j t n o o p e r a t o r a
c z a s o p a k o w a n i a
w y d a j n o , s z t . / m a s z y n
m i n i m a l n a w i e l k o
l u b d u g o , m
O
z
n
a
c
z
e
n
i
a
:

b
a
r
d
z
o

d
u
y
,

d
u
y
,

r
e
d
n
i
,

n
i
s
k
i
,

b
a
r
d
z
o

n
i
s
k
i
,

w
s
z
y
s
t
k
i
e
.
Tablica 9.29
Oglna charakterystyka procesw obrbki plastycznej elementw litych
9 roz 9-11-02 14:15 Page 1401
METALURGIA PROSZKW
Elementy o zoonym ksztacie, ciasnych tolerancjach wymiarowych, kontrolo-
wanej gstoci oraz wasnociach mog by wytwarzane z zastosowaniem metod
metalurgii proszkw. Proszki metali s produkowane przez redukcj tlenkw, roz-
kad w wysokiej temperaturze, elektrolitycznie, w procesach hydrometalurgicz-
nych lub przez rozpylanie cieczy metalowej. Sekwencja operacji technologicznych
waciwych dla procesw metalurgii proszkw jest podana na rysunku 9.68.
Metalurgia proszkw moe by konkurencyjna w stosunku do innych procesw
wytwarzania, chocia jest zwykle uzasadniona ekonomicznie przy duej skali pro-
dukcji, nie mniejszej ni 100010000 sztuk, kiedy to nastpuje amortyzacja naka-
dw inwestycyjnych na oprzyrzdowanie i narzdzia. Wtablicy 9.31 podano orien-
tacyjne ceny elementw wytwarzanych rnymi metodami metalurgii proszkw.
1402
Oznaczenia: bardzo duy, duy, redni, niski, bardzo niski, wszystkie.
Charakte-
rystyka
Procesy
formowania
Element Koszt Produkcja
Wykrawanie F02, T7 >10
0,51
gruboci
dni 10
2
10
5
10
2
10
4
Zginanie
R3, B3, S0,
3, 7, SS, T3,
F3, 6
>100
godziny,
dni
1010
4
110
4
Przdzenie
T1, 2, 4, 6,
F4, 5
>25 dni 1010
2
110
2
Cignienie F4, S7 >2
dni,
miesice
1010
4
1010
5
Gbokie
toczenie
T4, F4, 7 >10 >3
tygodnie,
miesice
1010
4
10
3
10
5
Formowanie
gum

F04, 6, 7, T3,
4, 7, R3, B3,
S0, 3, 7, SS
2
50 (dla
h=1mm
Al)
dni 1010
2
1010
2
m
a
t
e
r
i
a

(
o
b
r
a
b
i
a
l
n
y

p
l
a
s
t
y
c
z
n
i
e
)
k
s
z
t
a
t

w
e
d
u
g

t
a
b
l
i
c
y

9
.
2
4
m
a
k
s
y
m
a
l
n
a

g
r
u
b
o
,

m
m
m
i
n
i
m
a
l
n
a

r
e
d
n
i
c
a

o
t
w
o
r
u
,

m
m
w
y
p
o
s
a
e
n
i
e
m
a
t
r
y
c
e
r
o
b
o
c
i
z
n
a
w
y
k
o
c
z
e
n
i
e
u
m
i
e
j
t
n
o
c
i

o
p
e
r
a
t
o
r
a
c
z
a
s

o
p
a
n
o
w
y
w
a
n
i
a
w
y
d
a
j
n
o
,

s
z
t
.
/
h
m
i
n
i
m
a
l
n
a

w
i
e
l
k
o
,

s
z
t
.
Tablica 9.30
Oglna charakterystyka obrbki plastycznej na zimno blach, prtw i rur
9 roz 9-11-02 14:15 Page 1402
1403
Rysunek 9.68
Oglna klasyfikacja
procesw technologicznych
metalurgii proszkw
Proces metalurgii proszkw Zakres gstoci, g/cm
3
Cena sprzeday w 1997 r., USD/kg
Prasowanie i spiekanie 67,1 5,46
Prasowanie, spiekanie, ksztatowanie na wymiar 67,1 6,47,1
Nasycanie miedzi 7,37,5 7,87,9
Ksztatowanie na ciepo 7,27,4 6,97,3
Dwukrotne prasowanie i spiekanie 7,27,4 8,99,1
Wtrysk metalu do formy 7,57,6 100155,6
Kucie na gorco 7,8 11,112,2
Dwukrotne prasowanie i spiekanie
+ dogszczanie izostatyczne na gorco
7,87 13,315,6
Podane wartoci s urednione; mae elementy s kosztowniejsze, a due tasze w przeliczeniu na kg.
Tablica 9.31
Porwnanie orientacyjnych cen elementw wytworzonych rnymi metodami metalurgii proszkw
9 roz 9-11-02 14:15 Page 1403
Metalurgia proszkw staje si bezkonkurencyjnym procesem wytwarzania w na-
stpujcych przypadkach:
podan cech jest porowato produktw, jak np. w przypadku specjalnych
filtrw,
wymagana jest porowata struktura w celu zmagazynowania rodkw smaruj-
cych, jak w przypadku oysk samosmarujcych,
uzyskiwana jest struktura skomponowana przez nasczanie spiekanego poro-
watego szkieletu z jednego metalu innym ciekym metalem o niszej tempera-
turze topnienia, jak w przypadku stykw elektrycznych wolframowosrebrnych,
lub spiekw stalowych nasczanych miedzi w celu zwikszenia przewodnoci
i wytrzymaoci.
W tablicy 9.32 porwnano podstawowe cechy rnych procesw metalurgii
proszkw.
OBRBKA UBYTKOWA
Elementy wytworzone metodami odlewniczymi, obrbki plastycznej i metalur-
gii proszkw czsto wymagaj usunicia czci materiau w celu nadania ostatecz-
nego ksztatu, zapewnienia tolerancji wymiarowych oraz wymaganej chropowato-
ci powierzchni. Metal moe by usuwany metodami obrbki skrawaniem lub tech-
nikami mniej konwencjonalnymi (rys. 9.69). Obrbka ubytkowa (tabl. 9.33) moe
by take alternatyw dla nadawania ostatecznego ksztatu pproduktom hutni-
czym, takim jak prty lub pyty.
Stopy o dobrej skrawalnoci mog by obrabiane przy wikszych przekrojach
wira i zadowalajcej trwaoci narzdzi skrawajcych, niszych kosztach i mniejszej
chropowatoci powierzchni obrabianych elementw po obrbce skrawaniem. Wta-
blicy 9.34 zestawiono energie waciwe wymagane do obrbki skrawaniem wybra-
nych metali i stopw. Poniewa ksztat jest zapewniany przez usuwanie materiau,
nie ma ogranicze gruboci przekroju, z wyjtkiem zagroenia utrat statecznoci
1404
Charakterystyka
Proces
Wymiar
Zoono
ksztatu
Gsto
Tolerancje
wymiarowe
Wydajno
produkcji
Koszt
Konwencjonalny
Ksztatowanie przez
wtryskiwanie proszkw metalu
Izostatyczne prasowanie na gorco
Kucie proszkw
Oznaczenia: bardzo duy, duy, redni, niski, bardzo may.
Tablica 9.32
Porwnanie procesw metalurgii proszkw
9 roz 9-11-02 14:15 Page 1404
obrabianych elementw pod wpywem dziaajcych si skrawania. Wan rol od-
grywa dobr materiau na narzdzia jedno- lub wieloostrzowe ze wzgldu na mo-
liwo obnienia temperatury skrawania i zuycia energii, wzrastajcych z podwy-
szeniem szybkoci skrawania. Szlifowanie jest obrbk wykoczajc.
Do niekonwencjonalnych technik obrbki ubytkowej zalicza si:
wytrawianie,
obrbk elektroerozyjn,
obrbk laserow, plazmow lub wizk elektronow.
1405
Rysunek 9.69
Oglna klasyfikacja procesw technologicznych obrbki ubytkowej metali i ich stopw
9 roz 9-11-02 14:15 Page 1405
OBRBKA CIEPLNA
Proces wytwarzania produktw i ich elementw zarwno umoliwia nadanie im
wymaganych ksztatw, jak i zapewnia odpowiednie ksztatowanie struktury i wa-
snoci zastosowanych materiaw, odpowiedzialnych za wasnoci uytkowe pro-
duktw. Procesy ksztatowania wasnoci materiaw, a zwaszcza stopw metali,
zwizane s zarwno z doborem ich skadu chemicznego, mechanizmami od-
ksztacenia plastycznego i usuwania skutkw umocnienia zgniotowego, jak rwnie
z przemianami fazowymi zachodzcymi podczas procesw obrbki cieplnej.
Obrbka cieplna jest dziedzin technologii obejmujc zesp zabiegw wy-
woujcych polepszenie wasnoci mechanicznych i fizycznochemicznych meta-
li i stopw, powodowane zmianami struktury w stanie staym w wyniku zmian
1406
Element obrabiany Koszt Produkcja
Toczenie (a)
R02, 7,
T02, 4, 5,
Sp
<1
rednica
symetryczne
osiowo
150 1
Automatyczne
narzynanie
gwintw
(a)
atwo
skrawalne
automatowe
R02, 7,
T02, 4, 5,
Sp
<1
rednica
symetryczne
osiowo
10
500
500
Struganie,
planowanie
(a) B, S02, F0 <2
powierzchnia
paska
150 1
Wiercenie (a)
atwo
skrawalne
automatowe
T0
0,1
(rednica
otworu)
walcowy
10
500
1
Frezowanie (a)
atwo
skrawalne
automatowe
B, S, SS,
F04, 7
<1 3D 150 1
Szlifowanie twardy
R02, 7, T02,
4, 5, Sp, B,
S02, F0, S,
SS, F04, 7
<0,5

(g. paskie,
osiowo
symetryczne)
1
1000
1
Docieranie twardy
R02, T02,
47, F02,
Sp
<0,5
paskie,
walcowe,
3D
10
1000
1
Oznaczenia: bardzo duy, duy, redni, niski, bardzo niski,
wszystkie, (a) z wyjtkiem wikszoci materiaw ceramicznych.
Charakte-
rystyka
Procesy
obrbki
ubytkowej m
a
t
e
r
i
a
w
s
k
a
z
a
n
y

m
a
t
e
r
i
a
k
s
z
t
a
t

w
e
d
u
g
t
a
b
l
i
c
y

9
.
2
4
m
i
n
i
m
a
l
n
y

p
r
z
e
k
r
j
,
m
m
u
k
a
d

p
o
w
i
e
r
z
c
h
n
i
w
y
p
o
s
a
e
n
i
e
n
a
r
z
d
z
i
a
r
o
b
o
c
i
z
n
a
u
m
i
e
j
t
n
o
c
i

o
p
e
r
a
t
o
r
a
c
z
a
s

p
r
z
y
g
o
t
o
w
a
w
c
z
o
w
y
k
o
c
z
e
n
i
o
w
y
w
y
d
a
j
n
o
,

s
z
t
.
/
h
m
i
n
i
m
a
l
n
a

s
k
a
l
a
,

s
z
t
.
Tablica 9.33
Oglna charakterystyka procesw obrbki skrawaniem
9 roz 9-11-02 14:15 Page 1406
temperatury, czasu oraz dziaania orodka. Szczegowe warunki obrbki cieplnej
poszczeglnych stali i innych stopw metali przedstawiono w poprzednich rozdzia-
ach ksiki dotyczcych tych grup materiaw inynierskich.
Obrbk ciepln wykonuje si z reguy po ostatecznym nadaniu ksztatu obra-
bianym elementom, z wyjtkiem obrbki midzyoperacyjnej, ktra suy do popra-
wy technologicznoci stosowanych materiaw, np. skrawalnoci przez wyarzanie
zmikczajce, odksztacalnoci przez wyarzanie rekrystalizujce, spawalnoci
przez wyarzanie odprajce, stosowane rwnie w innych przypadkach w celu
obnienia poziomu napre wewntrznych. Niektre operacje stosowane s rw-
nie dla pproduktw hutniczych, jak m.in. wyarzanie ujednorodniajce wlew-
kw, wyarzanie normalizujce lub zupene np. rur lub prtw z niektrych stali.
Obrbka cieplna naley do procesw technologicznych, ktre znacznie podwy-
szaj koszty, wobec czego moliwo jej zastosowania wymaga kadorazowo anali-
zy, zwaszcza podczas szczegowego projektowania inynierskiego, majc na uwa-
dze podstawow zasad przyjt w projektowaniu, zwizan z koniecznoci po-
czenia minimalnych moliwych kosztw z najlepszymi moliwymi wasnociami
uytkowymi produktu.
Ze wzgldu na czynniki wpywajce na ksztatowanie struktury oraz wasno-
ci metali i stopw mona wyrni rne rodzaje obrbki cieplnej podane
w rozdziale 4.6.1.
1407
Rodzaj materiau Twardo, HB Energia waciwa, J/mm
3
Aluminium 50100 0,55
Stopy aluminium 100150 0,65
eliwa
125175 0,87
175250 1,3
Stal niestopowa
150200 1,3
200250 1,7
250300 2,2
Stal stopowa
200250 1,7
250300 2,2
300350 2,8
350400 3,5
Mied 1,5
Mosidz 100150 1,7
Brz 100150 1,7
Stopy arowytrzymae 3,38,5
Stopy tytanu 34,1
Stopy aroodporne 3,89,3
Tablica 9.34
rednia energia na jednostk objtoci wymagana do obrbki skrawaniem rnych metali i stopw
9 roz 9-11-02 14:15 Page 1407
Wprzypadku obrbki cieplnej zwykej zmiany struktury i wasnoci s spowo-
dowane gwnie zmianami temperatury i czasu. Podczas obrbki cieplnoche-
micznej istotny wpyw na skad chemiczny, struktur i wasnoci warstwy wierzch-
niej wywiera take orodek, w ktrym odbywa si obrbka. W obrbce ciepl-
nomechanicznej (cieplnoplastycznej) na wasnoci obrabianego materiau
wpywa ponadto odksztacenie plastyczne, a w obrbce cieplnomagnetycznej
pole magnetyczne. Klasyfikacj obrbki cieplnej przedstawiono na rysunkach
4.38 i 4.39.
Oprcz korzystnego wpywu na wasnoci fizyczne i mechaniczne materiau
stosowanego na elementy produktw obrbka cieplna powoduje rwnie zmiany
wymiarowe, wpywa na podwyszenie poziomu napre wewntrznych, a w nie-
ktrych przypadkach moe by rwnie przyczyn trwaych uszkodze, zwanych
pkniciami hartowniczymi.
Pomimo stale prowadzonych prac naukowobadawczych, zwizanych zarw-
no z opisami analitycznymi, jak i modelowaniem, te aspekty uwzgldniane s
w projektowaniu na podstawie dowiadcze praktycznych i nale do podstawo-
wych zasad projektowania. O znaczeniu tych czynnikw moe stanowi fakt, e
konieczno zapewnienia moliwych do zaakceptowania zmian wymiarowych
i poziomu napre wewntrznych spowodowanych obrbk ciepln moe by
powodem zmian konstrukcyjnych w projektowaniu, zmiany materiau i procesu
technologicznego niezalenie od dodatkowych kosztw oraz obnienia wasnoci
wytrzymaociowych.
ZNACZENIE ZMIAN WYMIARW I KSZTATW
SPOWODOWANYCH PRZEZ OBRBK CIEPLN
W typowym procesie wytwarzania elementw produktu wyrnia si pi eta-
pw, z ktrych kady moe wpywa na zmiany wymiarowe i poziom napre we-
wntrznych w elemencie obrabianym cieplnie:
obrbka plastyczna, obrbka ubytkowa lub inne procesy ksztatowania,
nagrzewanie elementu,
wygrzewanie w celu ujednorodnienia roztworu staego podczas obrbki ciepl-
nej lub umoliwienia dyfuzji podczas obrbki cieplnochemicznej,
chodzenie z podwyszonej temperatury,
odpuszczanie, starzenie lub wyarzanie po ochodzeniu.
Wymienionym etapom procesu wytwarzania towarzyszy 7 gwnych czynnikw
decydujcych o zmianach wymiarw i ksztatu oraz wzrocie poziomu napre
wewntrznych w elementach obrobionych cieplnie:
zmiany struktury i skadu chemicznego materiau, decydujce o anizotropii wa-
snoci oraz przebiegu przemian fazowych,
zmiany poziomu napre wewntrznych w stosunku do stanu pierwotnego po
obrbce ubytkowej oraz ksztatowaniu,
pezanie elementw w temperaturze podwyszonej pod wasnym ciarem lub
w wyniku zamocowania,
due rnice i asymetria w zmianie wymiarw przekrojw materiau spowodo-
wane zrnicowaniem szybkoci nagrzewania oraz chodzenia w rnych miej-
scach obrabianego elementu,
1408
9 roz 9-11-02 14:15 Page 1408
zmiany objtoci wywoane przemianami fazowymi,
niejednolity odpyw ciepa podczas chodzenia,
rozszerzalno cieplna.
Wikszo wymienionych czynnikw wywiera bezporedni wpyw na posta
konstrukcyjn projektowanego elementu i w adnym razie nie moe by pomini-
ta podczas projektowania inynierskiego, szczeglnie w stadium projektowania
szczegowego.
WSPCZESNE TENDENCJE W ROZWOJU TECHNOLOGII OBRBKI CIEPLNEJ
Wzwizku ze staym zwikszaniem znaczenia materiaw ceramicznych, kom-
pozytowych i polimerowych wrd materiaw inynierskich, relatywnie maleje zu-
ycie materiaw metalowych. To staje si gwn przyczyn zmniejszenia si rela-
tywnego udziau obrbki cieplnej wrd technik wytwarzania, z ok. 20% jeszcze
w roku 1992 do ok. 10% w roku 1998, chocia w skali bezwzgldnej stale obserwu-
je si wzrost nakadw na obrbk ciepln elementw maszyn i urzdze oraz na-
rzdzi. Rozwj technologii obrbki cieplnej od pocztku ubiegego wieku zwiza-
ny jest ze staym wzrostem znaczenia obrbek powierzchniowych, kosztem male-
jcego udziau obrbek objtociowych (rys. 9.70). Obecny rozwj i znaczenie po-
szczeglnych technologii obrbki cieplnej przedstawiono w tablicy 9.35.
1409
Rysunek 9.70
Zmiany udziau technologii
obrbki cieplnej
(opracowano wedug
J.M. Belota i D. Ghiglione)
9 roz 9-11-02 14:15 Page 1409
Wrd tendencji rozwoju obrbki cieplnej z pewnoci najpowaniejsza doty-
czy sposobw grzania. Zastosowanie znajduj w dalszym cigu urzdzenia grzejne
elektryczne i paliwowe. Pomimo wyszych kosztw inwestycyjnych naley liczy
si z nasileniem si tendencji do wykorzystania w obrbce cieplnej energii elek-
trycznej (rys. 9.71) i ograniczenia energii paliwowej, zarwno ze wzgldw ekolo-
gicznych jak i z uwagi na podatno tych procesw na automatyzacj i robotyza-
cj. Wysokoenergetyczne sposoby grzania elektrycznego daj rwnie dodatkowe
moliwoci grzania, a take osadzania i implantowania pierwiastkw chemicznych
na powierzchni wsadu.
Jednym z podstawowych wskanikw determinujcych rozwj i zastosowanie
rnych procesw technologicznych obrbki cieplnej jest ich energochonno (rys.
9.72). Ze wzgldu na to kryterium mona wskaza obecnie preferencje dotyczce
rozwoju procesw nagrzewnicowych, tj. indukcyjnych, elektronowych i laserowych
oraz niskoenergochonych procesw prniowych i realizowanych z udziaem wya-
dowania jarzeniowego. Wskazane jest zastpowanie procesw kpielowych obrbk
w prni, zoach fluidalnych lub w piecach z atmosferami regulowanymi, a take
preferowanie krtkookresowych procesw niskotemperaturowych, np. azotowania,
zamiast energochonnych wysokotemperaturowych, np. nawglania.
Powtarzalno produkcji w zakresie technologii obrbki cieplnej, zwikszanie
jej wydajnoci oraz polepszenie jakoci procesu i produktw oraz popraw warun-
kw pracy obsugi s zapewniane przez rozwijajc si w coraz wikszym stopniu
1410
Technologie
obrbki
cieplnej
piecowe
zwyke
atmosferowe
proszkowe
pastowe
powietrzne
kpielowe
indukcyjne
zmodyfikowane
z atmosfer regulowan
fluidalne
prniowe
nagrzewnicowe
niewizkowe
kpielowe
indukcyjne
jarzeniowe
wizkowe
laserowe
elektronowe
plazmowe
Rozwj: bardzo duy, duy, redni, may, nie wystpuje.
Zastosowanie: rosnce, malejce, ustabilizowane.

Tablica 9.35
Rozwj i zastosowanie rnych technologii obrbki cieplnej (opracowano na podstawie danych
T. Burakowskiego)
9 roz 9-11-02 14:15 Page 1410
1411
Rysunek 9.71
Ranking sposobw grzania
elektrycznego ze wzgldu
na gsto mocy doprowa-
dzonej do wsadu
Rysunek 9.72
Ranking energochonnoci
niektrych procesw techno-
logicznych obrbki cieplnej
9 roz 9-11-02 14:15 Page 1411
1412
Proces
Podstawowe
polepszane
wasnoci
Dodatkowe
korzystne
wasnoci
Przygotowanie
powierzchni
Malowanie odporno korozyjna
odporno korozyjna
szczotkowanie
~
20
Powoki organi-
czne proszkowe
lepsza odporno
na cieranie
po malowaniu
szczotkowanie,
odtuszczanie
Galwanizacja
odporno korozyjna
i na cieranie
smarno,
przewodno cieplna
i elektryczna
odtuszczanie
~
100
~
20
Powlekanie
bezprdowe
odporno korozyjna
i na cieranie
smarno, wasnoci
elektryczne
i magnetyczne
odtuszczanie 25 <100
Powlekanie
zanurzeniowe
odporno korozyjna
Al daje odporno
na utlenianie
platerowanie
(Al)
odtuszczanie
(Zn)
100
740
(Al)
450
(Zn)
850
(zolel)
Inne metody
cynkowania
odporno korozyjna odtuszczanie 500 450
Emaliowanie
odporno korozyjna
i na cieranie
aroodporno,
obojtno chemiczna
przedmu-
chiwanie
200
800
900
Natryskiwanie
na gorco
odporno na zuycie
izolacja cieplna,
odporno erozyjna
przedmu-
chiwanie
500 200
Metalizacja
natryskowa
odporno na zuycie odporno korozyjna
przedmu-
chiwanie
CVD
odporno na zuycie
i na korozj
specjalne 2000 >1200
PACVD
odporno na zuycie
i na korozj
specjalne 10 >600
PVD
odporno na zuycie
i na korozj
specjalne 10 >500
Oznaczenia: bardzo dobry, tak, wysoki, redni, umiarkowany, niekiedy, nie, niski, aden, nie ma,
dobry, ograniczony, rny.
Z
a
c
h
o
w
a
n
i
e

w
y
m
i
a
r
w
K
o
s
z
t
M
o
l
i
w
o

z
a
s
t
o
s
o
w
a
n
i
a
Z
n
i
e
k
s
z
t
a
c
e
n
i
e
L
i
m
i
t

g
r
u
b
o
c
i
,

m
T
e
m
p
e
r
a
t
u
r
a

p
o
d
a
,

C
Tablica 9.36
Porwnanie procesw technologicznych obrbki powierzchniowej
(opracowano wedug danych N. A. Watermana i M. F. Ashby'ego)
9 roz 9-11-02 14:15 Page 1412
1413
Proces
Podstawowe
polepszane
wasnoci
Dodatkowe
korzystne
wasnoci
Przygotowanie
powierzchni
PAPVD
odporno na zuycie
i na korozj
bariera cieplna,
odporno erozyjna,
wasnoci magne-
tyczne i elektryczne
specjalne 25 >500
Platerowanie
przez walcowanie
odporno korozyjna szczotkowanie 20
Powlekanie chemi-
czne konwersyjne
odporno korozyjna
i na zuycie
smarno
obrbka
skrawaniem
700 80
Nawglanie odporno na zuycie
wytrzymao
zmczeniowa
obrbka
skrawaniem
2000
825
950
odporno na zuycie
obrbka
skrawaniem
Wgloazotowanie
wysokotempera-
turowe
Wgloazotowanie
niskotempera-
turowe
750
800
870
Azotowanie odporno na zuycie
wytrzymao
zmczeniowa
obrbka
skrawaniem
500
500
590
odporno na zuycie auty scuffing
obrbka
skrawaniem
250
540
600
Borowanie odporno na zuycie twardo na gorco
obrbka
skrawaniem
25 1100
Chromowanie
odporno korozyjna
i na utlenianie
obrbka
skrawaniem
1000 1300
Aluminiowanie
odporno korozyjna
i na utlenianie
obrbka
skrawaniem
1000 1000
Hartowanie
powierzchniowe
odporno na zuycie
wytrzymao
zmczeniowa
obrbka
skrawaniem
5000 1000
Nagniatanie
wytrzymao
zmczeniowa
obrbka
skrawaniem
250
~
20
Oznaczenia: bardzo dobry, tak, wysoki, redni, umiarkowany, niekiedy, nie, niski, aden, nie ma,
Z
a
c
h
o
w
a
n
i
e

w
y
m
i
a
r
w
K
o
s
z
t
M
o
l
i
w
o

z
a
s
t
o
s
o
w
a
n
i
a
Z
n
i
e
k
s
z
t
a
c
e
n
i
e
L
i
m
i
t

g
r
u
b
o
c
i
,

m
T
e
m
p
e
r
a
t
u
r
a

p
o
d
a
,

C
dobry, ograniczony, rny.
Tablica 9.36 c.d.
Porwnanie procesw technologicznych obrbki powierzchniowej
(opracowano wedug danych N. A. Watermana i M. F. Ashby'ego)
9 roz 9-11-02 14:15 Page 1413
automatyzacj produkcji, zwizan zarwno z mechanizacj urzdze oraz auto-
matyczn regulacj i sterowaniem urzdze i procesu z uyciem indywidualnych
sterownikw lub komputerw. Coraz wikszego znaczenia nabiera rwnie robo-
tyzacja.
Obserwuje si coraz czstsze wykorzystywanie modelowania, gwnie z wyko-
rzystaniem wspomagania komputerowego, procesw technologicznych obrbki
cieplnej oraz zmian zachodzcych w obrabianych cieplnie materiaach metalo-
wych, a waciwie wykonanych z nich produktw, wicego skad chemiczny, wa-
runki technologii, naprenia wasne, odksztacenia i struktur z wasnociami me-
chanicznymi i eksploatacyjnymi materiaw lub warstw wierzchnich produktu.
EKOLOGICZNE UWARUNKOWANIA OBRBKI CIEPLNEJ
Dziki operacjom obrbki cieplnej, przy relatywnie maym zuyciu zasobw,
mona ksztatowa wasnoci materiaw, tak by wytwarzane z nich produkty byy
oszczdne ze wzgldu zarwno na mas zuytych na nie materiaw metalowych,
jak i trwao wytwarzanych z nich produktw lub ich elementw. Jednoczenie,
produkty wytwarzane z udziaem obrbki cieplnej zwykej z materiaw metalo-
wych s take do recyrkulacji po zuyciu, co spenia postulaty ekologicznego cyklu
zuycia produktu.
Podstawowe dziaania proekologiczne w zakresie obrbki cieplnej dotycz tak-
e stosowania urzdze emitujcych do atmosfery ograniczonej iloci pyw, ga-
zw cieplarnianych (CO
2
, NH
3
, freony, NH
4
, O
3
), gazw degradujcych powok
ozonow (NO
x
, NH
4
, chlorowglany), oraz szkodliwe dla ludzi, flory i fauny (SO
2
,
NO
x
, pary i tlenki metali cikich). Starannie naley wyselekcjonowa nieszkodli-
we dla rodowiska chodziwa hartownicze i rodki myjce.
OBRBKA POWIERZCHNIOWA
Wielokrotnie od materiaw inynierskich metalowych i otrzymywanych z nich
produktw wymaga si okrelonych wasnoci tylko na powierzchni. Wtakim przy-
padku rdze staje si niejako nonikiem ksztatu i postaci produktu lub jego ele-
mentu, chocia oczywicie wymagana jest od niego odpowiednia wytrzymao,
cigliwo i inne wasnoci mechaniczne i fizyczne. Warstwa powierzchniowa mo-
e by nanoszona wycznie w celu zabezpieczenia przed korozj, jak np. w przy-
padku malowania, moe by nanoszona ze wzgldw estetycznych, np. dla nada-
nia barwy lub poysku, ale czsto zapewnia zachowanie wymaganych tolerancji wy-
miarowych w warunkach pracy, odpornoci na zuycie, odpornoci na cieranie
i innych odpowiednich wasnoci wytrzymaociowych powierzchni. W tablicy
9.36 porwnano wasnoci rnych procesw technologicznych obrbki po-
wierzchniowej.
W tablicy 9.37 przedstawiono przykady zastosowania jonowych technologii
implantacyjnych, a w tablicy 9.38 porwnano moliwoci zastosowania metod
CVD, natomiast w tablicy 9.39 porwnano metody PVD.
W tablicy 9.40 przykadowo porwnano natomiast wpyw warunkw procesu
magnetronowego nanoszenia powok PVD na ich niektre wasnoci.
1414
9 roz 9-11-02 14:15 Page 1414
1415
Narzdzia lub elementy implantowane Materia
implantujcy
(jony)
Krotno lub rodzaj
wzrostu trwaoci
rodzaj materia
Narzdzia do obrbki plastycznej
Cigada do drutu miedzianego WCCo wgiel 5
Noyce stale narzdziowe azot 24
Noyce WCCo azot 5
Noyce do tworzyw sztucznych
stale stopowe
twarde spieki
azot
6
24
Matryce i stemple stale, WC, WCCo azot 25
Kowada spczajce by nitw z metali szlachetnych stale stopowe azot 25
Walce do walcarek miedzi, aluminium stale stopowe azot 36
Narzdzia do wytaczania puszek aluminiowych, tub stale stopowe azot 35
Narzdzia odlewane pod cinieniem stale azot 35
Narzdzia skrawajce
Gwintowniki stale narzdziowe azot 810
Narzynki stale narzdziowe azot 34
Wierta dentystyczne WCCo azot 23
Wierta do metali
stale narzdziowe,
twarde spieki
azot 1,26
Wierta do obwodw drukowanych
stale szybkotnce,
pytki spiekane
azot 4
Frezy krkowe stale szybkotnce azot 23
Noe do gwintw stale szybkotnce azot 5
Noe krkowe stale szybkotnce azot 11
Elementy maszyn
Elementy wtryskarek do tworzyw sztucznych stale narzdziowe azot 210
Wtryskiwacze paliwa stale narzdziowe azot 100
oyska precyzyjne lotnicze stale stopowe azot lepsza odporno na pitting i korozj
oyska berylowe stopy berylu bor 35
oyska kulkowe stale stopowe chrom 3x mniejsza korozja w wodzie morskiej
oyska kulkowe stale stopowe tantal zmniejszone zuycie i korozja
Elementy wytaczarek do wkien szklanych stale narzdziowe tytan znacznie zmniejszone zuycie
opatki turbin stopy Ni itr wysoka odporno na utlenianie
Zawory grzybkowe do pary stale cyna 10x zmniejszone zuycie
Czci pomp stale stopowe tytan + wgiel zmniejszone zuycie
Inne
Protezy biodrowe stopy tytanu azot 100400
Tablica 9.37
Przykady zastosowa jonowych technologii implantacyjnych (wedug S. Tkaczyka)
9 roz 9-11-02 14:15 Page 1415
1416
1416
Badania i eksploracja Kosmosu nale do jednych z najbardziej zaawansowanych dziaa realizowanych obecnie
przez ludzko. 22 sierpnia 2000 roku w Green Bank w Zachodniej Wirginii w USA oddano do uytku najwikszy
na wiecie w peni sterowalny radioteleskop (1- w trakcie budowy), o konstrukcji z ksztatownikw stalowych
i o masie cakowitej wraz z pozostaymi urzdzeniami ok. 8 tysicy ton i wysokoci 150 m. Czasza o wymiarach
100x110 m i powierzchni wikszej od 1 ha skada si z metalowych paneli sterowanych komputerowo dla
utrzymania prawidowego pooenia i zapobiegania zwichrowaniu. Pierwszy radioteleskop sterowalny Lovella
o wysokoci 75 m zbudowano rwnie jako konstrukcj stalow w roku 1957 w Jodrell Bank koo Manchesteru
w Anglii (2). Najwikszy, lecz nieruchomy radioteleskop wiata znajduje si w Arecibo na wyspie Puerto Rico
i wypenia naturaln nieck krasow o gbokoci ponad 50 m. Jego sferyczne zwierciado ma rednic 305 m,
a powierzchni ponad 8 ha (5). Nad zwierciadem na linach stalowych zawieszony jest aurowy pomost
wykonany gwnie ze stali i stopw metali o rozpitoci ponad 100 m, podtrzymujcy urzdzenia do odbioru
i ogniskowania fal radiowych nadchodzcych z Kosmosu (4) wraz z Search for Extraterrestrial Radio Emission
from Nearly Developed Intelligent Populations - SERENDIP, urzdzeniem przy uyciu ktrego niemal kady
korzystajc ze swego osobistego komputera moe prbowa odkry pozaziemsk cywilizacj,
dziki programowi SETI@home, ktry zosta udostpniony w internecie od 17 maja 1999 roku pod adresem:
(http://setiahome.ss.berkeley.edu/home_polish.html). W pobliu 4200-metrowego szczytu Mauna Kea na
Hawajach, najwyszej gry basenu Oceanu Spokojnego (6 - North), oraz u podna Andw w Chile w Cerro
Pachon (South), czyli w dwch najlepszych miejscach do bada astronomicznych na kadej z pkul,
wybudowano po 10 latach mudnych prac, bliniacze teleskopy Gemini, umoliwiajce od drugiej poowy 2001
roku patrzenie w zakresie bliskiego promieniowania podczerwonego w przestrze kosmiczn dalej ni
kiedykolwiek przedtem w historii astronomii, penetrujc nawet obszary powstawania gwiazd, z rozdzielczoci
mniejsz od 0,07 sekundy ukowej (1 sekunda ukowa odpowiada 1/3600 stopnia). Aurowa stalowa
konstrukcja kadego teleskopu Gemini jest lekka w stosunku do klasycznego teleskopu Palomar, chocia cakowi-
ta masa wynosi 342 tony. Wklse zwierciado kadego Gemini ma rednic 8,1 m, grubo 20 cm i mas 22 ton,
wykonane jest ze szka wyprodukowanego w Corning w stanie Nowy York w USA i polerowanego we Francji
i skada si z cienkiego lica podpieranego przez sztywn ram ze szka borokrzemianowego w ksztacie plastra
1
7
8
9
10
2
5
6
3
4
9 roz 9-11-02 14:15 Page 1416
1417
1417
miodu. Zwierciado po przetransportowaniu na miejsce montau pokryto bardzo cienk i gadk warstw
aluminium (chocia mona rwnie zastosowa srebro), tak e maksymalna rnica midzy wypukociami
i wklsociami zwierciada nie przekracza 16 nm, a aden punkt nie jest oddalony wicej ni 140 nm od abso-
lutnie gadkiej powierzchni. Zwierciado jest czciowo podtrzymywane przez cinienie atmosferyczne powietrza,
a 180 hydraulicznych siownikw czynnie steruje jego ksztatem z dokadnoci do jednej tysicznej gruboci
ludzkiego wosa. Zwierciado zbiera wiato gwiazd, odbija je i ogniskuje w jednym punkcie wklsego zwiercia-
da wtrnego o rednicy okoo 1 m umieszczonego 20 m wyej. Zwierciado wtrne odbija wizk promieniowa-
nia, ktre przechodzi przez otwr w rodku duego zwierciada do detektora, skd technik wiatowodow
sygna jest przekazywany do analizy komputerowej. Kosmiczny teleskop Hubblea (16) wyniesiony na orbit
okooziemsk przez NASA w roku 1990 ma zwierciado o rednicy okoo 2,4 metra i ma porwnywalne
moliwoci badawcze jak teleskopy Gemini (rozdzielczo ok. 0,1 sekundy ukowej). Elementy konstrukcyjne
anten satelitarnych (3) rwnie wykonywane s z ksztatownikw stalowych, analogicznie jak elementy
konstrukcji umoliwiajcych start rakiet kosmicznych (7). Gwnym materiaem promu kosmicznego (7), (8) s
stopy aluminium, natomiast na jego powierzchni s umieszczone pyty izolacji termicznej z materiaw kompozy-
towych, wymieniane w razie uszkodzenia po wyldowaniu na Ziemi, przed ponownym lotem (9). Skafander
kosmiczny (10)(12) jest wykonany z wielu nowoczesnych materiaw, umoliwiajc ochron przed
promieniowaniem oraz zapewniajc komfort cieplny i rodowiskowy, take w trakcie lewitowania w Kosmosie
oraz marszu na Ksiycu (21 lipca 1969 roku pierwsi Ziemianie, Amerykanie Edwin Aldrin i Neil Armstrong wyl-
dowali na Ksiycu - lot Apollo 11). Pierwszym obiektem z powodzeniem wystrzelonym w przestrze kosmiczn
by natomiast radziecki Sputnik 1, ktry opuci Ziemi 4 padziernika 1957 roku. Specjalne materiay umoliwiy
wykonanie i umieszczenie na Ksiycu przez Apollo 5 w 1971 roku azika ksiycowego (13), i dziesiciokilo-
gramowego azika Sojourner, 4 lipca 1997 roku umieszczonego na Marsie w rejonie tzw. Sagan Memorial Station
przez Mars Pathfinder MPF wysanego z Ziemii przez NASA 2 grudnia 1996 roku (14), a take zbudowanie
w Kosmosie stacji orbitalnych w tym typu Alpha (15) (18) i sond kosmicznych, np. Deep Space 1 napdzanej
silnikiem jonowym (17). Podstawowym rdem energii zarwno stacji kosmicznych (18), sond kosmicznych
(17), teleskopu kosmicznego Hubblea (16) i promu kosmicznego (8) s baterie soneczne.
11
13
14
15
16
18
17
12
9 roz 9-11-02 14:15 Page 1417
PROCESY CZENIA
Niektre z procesw czenia zaliczane s do procesw montau, niektre za
do procesw wytwarzania. Procesy spajania prowadzce do pocze trwaych
w wikszoci s zaliczane do procesw wytwarzania (rys. 9.73). Wtablicy 9.41 ze-
stawiono metody czenia moliwe do zastosowania dla rnych par materiaw.
W tablicy 9.42 wskazano na metody spawania moliwe do zastosowania dla r-
nych metali i stopw.
Lutowanie i zgrzewanie nie jest zwizane z przetapianiem czonych materia-
w. Lokalne przetapianie jest natomiast waciwe dla spawania. Przetapiany metal
1418
Powoka
Podoe
Metale Wgliki Azotki Borki
Si +
krzemki
ulepszane
cieplnie
wysokostopowe
narzdziowe
austenityczne
stopy Ni
stopy Co
stellity
stopy Cu
Nb
Ta
Cr
Mo
W
Grafit (diament)
wgliki spiekane
TiC
CrC
Si
Al
2
O
3
(ceramika)
SiO
2
(kwarc)
Oznaczenia: zastosowanie przemysowe, wdroone wyniki bada, czciowo wdroone wyniki bada.
S
t
a
l
e
S
t
o
p
y

m
e
t
a
l
i
T
l
e
n
k
i
T
l
e
n
k
i
W
g
l
i
k
i
I
n
n
e

m
e
t
a
l
e
A
l
N
b
T
a
C
r
M
o
WB
4
C
S
i
C
T
i
C
C
r
C
W
C
T
a
C
B
N
F
e
2
-
3
N
/
F
e
2
N
T
i
N
V
N
T
a
N
S
i
3
N
4
BF
e
B
/
F
e
2
B
N
i
B
W
B
T
a
B
2
S
i
F
e
-
S
i
,

M
o
-
S
i
,
M
n
-
S
i
,

N
i
-
S
i
A
l
2
O
3
Tablica 9.38
Moliwoci zastosowania metod CVD (opracowano wedug danych S. Tkaczyka)
9 roz 9-11-02 14:15 Page 1418
po zakrzepniciu wykazuje struktury waciwe dla stopw odlewanych, a szeroki
zakres temperatury krzepnicia sprzyja powstawaniu pkni w wyniku napre
cieplnych.
Dua szybko chodzenia bezporednio po spawaniu wpywa na przemiany fa-
zowe zachodzce w strefie wpywu ciepa w pobliu spoiny.
Ze wzgldu na due naprenia spawalnicze konieczne jest stosowanie odpo-
wiedniego oprzyrzdowania w celu ograniczania wypacze oraz czsto dodatko-
wych operacji podgrzewania przed spawaniem, jak rwnie wyarzania po spawa-
niu. Wprzypadku stopw o ograniczonej spawalnoci operacje te wielokrotnie de-
cyduj o powodzeniu wykorzystania niektrych metod spawania lub wrcz o mo-
liwoci zastosowania tej technologii do danej klasy stopw metali. Ogln charak-
terystyk rnych technologii spawalniczych przedstawiono w tablicy 9.43.
PROCESY TECHNOLOGICZNE
STOSOWANE DLA MATERIAW CERAMICZNYCH I SZKA
Rnorodno materiaw ceramicznych wpywa na zrnicowanie procesw
technologicznych stosowanych dla tej grupy materiaw (rys. 9.74, tabl. 9.44). Su-
rowcami s zwykle naturalne mineray, jak rwnie wysoko przetworzone produk-
ty. Po ich rozdrobnieniu przez mielenie na sucho lub na mokro w wyniku sekwen-
cji operacji technologicznych uzyskuje si krystaliczne materiay ceramiczne lub
amorficzne szka.
1419
Metoda
Zasada
procesu
Temperatura,
C
Cinienie,
Pa
Energia
osadzanych
czstek,
eV
Szybko
osadzania
warstwy,
m/min
Napicie,
kV
Rwno-
mierno
uzyskiwanej
warstwy
Przyczep-
no
warstwy
Naparowy-
wania
odparowy-
wanie metalu
(+ reakcja
chemiczna)
200600
(naparowy-
wanie
reaktywne)
0,15 0,011 175
bez napicia
(0,5 kV
stosowane do
modyfikacji
struktury
warstwy)
Napylania
odparowy-
wanie metalu
+ wyadowanie
jarzeniowe
(+ reakcja
chemiczna)
150600 0,1100 51000 125 0,55
Rozpylania
rozpylanie
+ wyadowanie
jarzeniowe
(+ reakcja
chemiczna)
150500 0,0110 11000
0,010,65
(0,42 przy
wspomaganiu
magnetro-
nowym)
34
Oznaczenia: dua, rednia, maa.
Tablica 9.39
Porwnanie metod PVD
9 roz 9-11-02 14:15 Page 1419
Materiay ceramiczne powstaj z proszkw, zmieszanych z lepiszczem lub rod-
kami smarnymi, ewentualnie poddawanych granulacji i, podobnie jak proszki me-
tali, prasowaniu matrycowemu lub izostatycznemu (tabl. 9.45). Dziki dodatkom
wody proszki ceramiczne zachowuj si jak ciaa plastyczne i mog by formowa-
ne metodami zblionymi do stosowanych dla metali, w tym przez prasowanie lub
prasowanie izostatyczne. W przypadku ksztatw dwuwymiarowych bardzo du
1420
Tablica 9.40
Wpyw warunkw nanoszenia powok TiN, Ti(C,N) i TiC w procesie magnetronowym PVD na ich wasnoci
(wedug W. Kwanego)
Grubo, m 4 >45,5 >5,57 >7
Twardo, HV0,05 2500 >25003000 >30003500 >3500
Modu sprystoci wzdunej, GPa 400 >400500 >500600 >600
Przyczepno, N 25 >2550 >5075 >75
Odporno erozyjna, s/m 4 >48 >812 >12
Stenie Al, % atom. 4 >46 >68 >8
Ti+TiN
440
100% N
2
Ti+Ti(C
x
N
1-x
) 75% N
2
+ 25% CH
4
Ti+Ti(C
x
N
1-x
) 50% N
2
+ 50% CH
4
Ti+Ti(C
x
N
1-x
) 25% N
2
+ 75% CH
4
Ti+TiC 100% CH
4
Ti+TiN
500
100% N
2
Ti+Ti(C
x
N
1-x
) 75% N
2
+ 25% CH
4
Ti+Ti(C
x
N
1-x
) 50% N
2
+ 50% CH
4
Ti+Ti(C
x
N
1-x
) 25% N
2
+ 75% CH
4
Ti+TiC 100% CH
4
Ti+TiN
560
100% N
2
Ti+Ti(C
x
N
1-x
) 75% N
2
+ 25% CH
4
Ti+Ti(C
x
N
1-x
) 50% N
2
+ 50% CH
4
Ti+Ti(C
x
N
1-x
) 25% N
2
+ 75% CH
4
Ti+TiC 100% CH
4
T
y
p

p
o
w
o
k
i
T
e
m
p
e
r
a
t
u
r
a
p
r
o
c
e
s
u
,

C
A
t
m
o
s
f
e
r
a

r
o
b
o
c
z
a
G
r
u
b
o
m
P
r
z
y
c
z
e
p
n
o
,

N
M
o
d
u

s
p
r
y
s
t
o
c
i
w
z
d
n
e
j
,

G
P
a
T
w
a
r
d
o
,

H
V
0
,
0
5
O
d
p
o
r
n
o

e
r
o
z
y
j
n
a
,
s
/
m
S
t
e
n
i
e

A
l
,

%

a
t
o
m
.
9 roz 9-11-02 13:46 Page 1420
1421
Rysunek 9.73
Oglna klasyfikacja
procesw czenia
materiaw
9 roz 9-11-02 13:46 Page 1421
1422
Tablica 9.41
Metody czenia moliwe do zastosowania dla rnych zestawie materiaw
( )
czone
materiay M
e
t
a
l
e
E
l
a
s
t
o
m
e
r
y
T
e
r
m
o
p
l
a
s
t
y
D
u
r
o
p
l
a
s
t
y
M
a
t
e
r
i
a
y
c
e
r
a
m
i
c
z
n
e
C
e
m
e
n
t

i

b
e
t
o
n
S
z
k
o
D
r
e
w
n
o
P
a
p
i
e
r
S
k
r
a
T
k
a
n
i
n
y
Metale
Elastomery
Termoplasty
Duroplasty
Materiay
ceramiczne
Cement
i beton
Szko
Drewno
Papier
Skra
Tkaniny
poczenia mechaniczne, w tym szycie,
lutowanie twarde i mikkie,
spawanie metale i polimery,
zaprawy cementowe wodne i podgrzewane,
klejenie,
szko/ceramika uszczelnienia metalowe szka,
poczenie dyfuzyjne,
poczenie przez walcowanie,
poczenie z udziaem rozpuszczalnika.
9 roz 9-11-02 13:46 Page 1422
1423
Tablica 9.42
Procesy spawania stosowane dla rnych metali i stopw
Spawane metale
Procesy spawania
MAG TIG P K MIG E E LT G
Aluminium
Mosidze
Brzy
Mied
Miedzionikiel
Tytan
Wolfram
Cynk
Ow
Magnez
Inconel
Nikiel
Nowe srebro
Monel
Metale szlachetne
eliwo cigliwe i sferoidalne
Pyros
Stal niskowglowa
Stal niskostopowa
Stale wysoko- i redniowglowe
Stale stopowe
Stale austenityczne
Stale narzdziowe
zalecane lub atwo spawalne, moliwe, ale wybr nienajlepszy lub spawalne z przygotowaniem,
moliwe zastosowanie, ale niepopularne, niewskazane lub trudno w spawaniu, nie zalecane lub niespawalne.
s
p
a
w
a
n
i
e

t
o
p
l
i
w

e
l
e
k
t
r
o
d

m
e
t
a
l
o
w

w

o
s
o
n
i
e

g
a
z
w

a
k
t
y
w
n
y
c
h
s
p
a
w
a
n
i
e

n
i
e
t
o
p
l
i
w

e
l
e
k
t
r
o
-
d

w
o
l
f
r
a
m
o
w

w

o
s
o
n
i
e

g
a
z
w

o
b
o
j
t
n
y
c
h
s
p
a
w
a
n
i
e

p
l
a
z
m
o
w
e
s
p
a
w
a
n
i
e

u
k
i
e
m

k
r
y
t
y
m
s
p
a
w
a
n
i
e

t
o
p
l
i
w

e
l
e
k
t
r
o
d

m
e
t
a
l
o
w

w

o
s
o
n
i
e

g
a
z
w

o
b
o
j
t
n
y
c
h
s
p
a
w
a
n
i
e

e
l
e
k
t
r
o
d

o
t
u
l
o
n
s
p
a
w
a
n
i
e

e
l
e
k
t
r
o
l
o
w
e
l
u
t
o
w
a
n
i
e

t
w
a
r
d
e
s
p
a
w
a
n
i
e

g
a
z
o
w
e
9 roz 9-11-02 13:46 Page 1423
wydajno zapewnia wyciskanie. Formowanie z uyciem szablonu obrotowego jest
waciwe wycznie dla materiaw ceramicznych. Zwikszenie dodatku wody
umoliwia odlewanie gstwy do form gipsowych. Zmieszane z gum materiay ce-
ramiczne mog by wtryskiwane do form w procesach technologicznych zapewnia-
jcych uzyskanie ksztatu zblionego do kocowego lub odlewane w tamy, nastp-
nie walcowane i obrabiane jak analogiczne elementy metalowe. W kolejnych eta-
pach nastpuje suszenie i usuwanie rodkw smarujcych i z kolei w procesach
1424
Tablica 9.43
Oglna charakterystyka procesw spawalniczych
Charakterystyka
Proces
Spawane elementy Prd Koszt Produkcja
Spawanie w osonie
gazw aktywnych
elektrod topliw
MAG
stale
(1,5)
3
810 >25 +
40
lub
70
30
800
16
kg/h
R
Spawanie
elektrod
otulon
stale
nisko-
wglowe
1,5 36 >15 +
40
lub
70
30
800
0,02
1,5
R/A
Spawanie
ukiem
krytym
stale
nisko-
wglowe
5 40 >200 +
25
55
300
2500
0,1
5
A
Spawanie w osonie
gazw obojtnych
elektrod topliw
MIG
stale,
Al, Cu
0,5 5 >25
20
40
lub
70
70
700
0,2
15
Spawanie w osonie
gazw obojtnych
elektrod nietopliw
TIG
0,2 5 >6
60
150
100
500
0,02
1,5
Spawanie
wizk
elektronw
0,05 75 ... ...
30
175
kV
0,05
1
0,2
2,5
Spawanie
acetylenowo-
tlenowe
eliwo,
stale
0,6 10 >20 ... ... ...
0,3
0,6
kg/h
R
Oznaczenia: poziom: bardzo duy, duy, redni, may, bardzo may,
+ tak, nie, R rcznie, A automatycznie,
~
prd przemienny, prd stay, wszystkie materiay.
m
a
t
e
r
i
a
p
r
e
f
e
r
o
w
a
n
y
m
a
t
e
r
i
a
g
r
u
b
o

m
i
n
.
,
m
m
l
i
c
z
b
a

p
o
j
e
d
y
n
c
z
y
c
h

c
i
e
g
w
,
m
a
k
s
.
l
i
c
z
b
a

w
i
e
l
o
k
r
o
t
n
y
c
h

c
i
e
g
w
,
m
a
k
s
.
t
r
u
d
n
o

p
r
z
y

s
p
a
w
a
n
i
u

z
e
z
m
i
e
n
n

g
r
u
b
o
c
i

m
a
k
s
.
,

m
m
o
d
k
s
z
t
a
c
e
n
i
a
p
o
t
r
z
e
b
a

o
b
r
o
t
w
u
s
u
w
a
n
i
e

l
a
t
y
p
n
a
p
i
c
i
e
,

V
n
a
t
e
n
i
e
,

A
w
y
p
o
s
a
e
n
i
e
r
o
b
o
c
i
z
n
a
w
y
k
o
c
z
a
n
i
e
u
m
i
e
j
t
n
o
c
i

o
p
e
r
a
t
o
r
a
s
z
y
b
k
o

s
p
a
w
a
n
i
a
,
m
/
m
i
n
o
b
s
u
g
a
R/A
R/A
R/A
9 roz 9-11-02 13:46 Page 1424
1425
Rysunek 9.74
Oglna klasyfikacja
procesw technologicznych
stosowanych dla materiaw
ceramicznych i szka
9 roz 9-11-02 13:46 Page 1425
wysokotemperaturowych odpowiednio spiekanie w stanie staym lub witryfikacja
z czciowym przetapianiem.
W niektrych procesach dokonuje si izostatycznego prasowania na gorco,
spiekania reaktywnego, ktremu towarzysz reakcje chemiczne, lub bezporednie-
go osadzania materiaw ceramicznych na metalowym lub ceramicznym podou
metodami chemicznego (CVD) bd fizycznego (PVD) osadzania z fazy gazowej.
Ze wzgldu na moliwo pkania w wyniku udarw cieplnych konieczne jest
kontrolowanie szybkoci chodzenia w trakcie realizowania tych procesw. Mate-
riay ceramiczne s zwykle twarde, wobec czego ostateczn obrbk wykoczajc
wykonuje si poprzez szlifowanie przy uyciu najtwardszych materiaw ciernych,
w tym diamentu syntetycznego lub regularnego azotku boru. Powszechnie stoso-
wane s rwnie metody obrbki laserowej lub wizk elektronow.
W przeciwiestwie do krystalicznych materiaw ceramicznych szka s utwo-
rzone przez trjwymiarow sie tlenkw, zwykle SiO
2
modyfikowanego przez inne
tlenki. Szka s metastabilnymi, przechodzonymi cieczami o bardzo duej lepko-
ci i o wasnociach sprystokruchych. Powyej temperatury granicznej T
g
szka
przechodz w materia lepkosprysty, podczas rozcigania formowany bez lokali-
zacji szyjki, co umoliwia bardzo agodne zakoczenie obrabianych powierzchni.
1426
Tablica 9.44
Oglna charakterystyka procesw wytwarzania materiaw ceramicznych
Charakterystyka
Proces
Obrabiany element Koszt Produkcja
Prasowanie
na gorco
R0, 1, B, S, T0,
1, F02, 6, 7, Sp
0,01100 1 tydzie 510 10100
Prasowanie
izostatyczne
R, B, S, T02, 4,
7, F04, 6, 7, Sp
0,05300 1 tydzie 110 110
Prasowanie
na sucho
R, B, S, T02, 4,
7, F04, 6, 7, Sp
0,0550 1 tydzie 1 1001000
Obrbka
plastyczna
0,0230 2 dzie 110 10100
Odlewanie
grawitacyjne
0,05200 1 dzie 560 1
Wtryskiwanie 0,025 1 tydzie 1 1000
Walcowanie R0, B0, S0, F0
bez
ogranicze
0,25 dzie cigy ...
Wyciskanie
bez
ogranicze
1 tydzie cigy ...
Oznaczenia: poziom: bardzo duy, duy, redni, may, bardzo may; wszystkie ksztaty.
k
s
z
t
a
t

w
e
d
u
g
t
a
b
l
i
c
y

9
.
2
4
m
a
s
a
,
k
g
n
a
j
m
n
i
e
j
s
z
y
w
y
m
i
a
r
,

m
m
w
y
p
o
s
a
e
n
i
e
n
a
r
z
d
z
i
e
r
o
b
o
c
i
z
n
a
k
w
a
l
i
f
i
k
a
c
j
e
o
p
e
r
a
t
o
r
a
c
z
a
s

p
r
z
y
u
c
z
e
n
i
a
c
z
a
s

c
y
k
l
u
,

m
i
n
m
i
n
i
m
u
m
p
r
o
d
u
k
c
y
j
n
e
,

s
z
t
.
9 roz 9-11-02 13:46 Page 1426
Tafle szklane s wykonywane przez:
wylewanie na powierzchni roztopionej cyny, przy wysokich wymaganiach ja-
kociowych,
cignienie pionowe lub poziome, w razie niskich i rednich wymaga jakocio-
wych,
walcowanie z nastpn obrbk zapewniajc pasko i odpowiedni gadko
powierzchni (obecnie nie stosowane ze wzgldu na zbyt nisk jako produk-
tw).
Rurki i wkna szklane wykonuje si przez cignienie w temperaturze wyszej
od T
g
. Wata szklana jest wytwarzana przez przdzenie w wysokiej temperaturze.
Butelki i baki arwek produkuje si przez automatyczne wydmuchiwanie za po-
moc spronego powietrza, a m.in. wyroby stoowe i szko optyczne s wykonywa-
ne przez wytaczanie w prasach. Specjalne procesy osadzania z fazy gazowej wy-
magane s do produkcji prtw o bardzo duej czystoci przeznaczonych do ci-
gnienia wkien szklanych.
Szybko chodzenia we wszystkich procesach wytwarzania i obrbki szka mu-
si by starannie kontrolowana, zarwno po wyarzaniu usuwajcym naprenia we-
wntrzne, jak i po hartowaniu zapewniajcym naprenia ciskajce w warstwie
powierzchniowej. Analogiczne efekty powoduje wymiana jonw na powierzchni.
Wkocowej fazie produkcji szka s obrabiane przez szlifowanie, co uatwia ich re-
latywnie niska twardo, jak rwnie przez wytrawianie, gwnie z uyciem HF.
Szka s rwnie powszechnie stosowane jako emalie na metalach oraz jako gla-
zury na materiaach ceramicznych.
1427
Tablica 9.45
Porwnanie metod formowania materiaw ceramicznych
Metoda formowania
Charakterystyka
Ksztatowanie na mokro Ksztatowanie plastyczne Formowanie na sucho
Wielko elementw
Zoono ksztatw a b c d e
f
Plastyczno
Tolerancja wymiarowa
Trudnoci technologiczne
Wielko produkcji
Wydajno produkcji
Powierzchnia zakadu
Koszty wyposaenia
a tylko cienkie arkusze, b jednolity przekrj, c ksztaty symetryczne osiowo, d wielko ograniczona przez wypalanie
rodkw segregujcych, e maa i rednia wielko, f due elementy o zoonym ksztacie.
Poziom: bardzo wysoki, wysoki, redni, niski, bardzo niski.
o
d
l
e
w
a
n
i
e
g
r
a
w
i
t
a
c
y
j
n
e
o
d
l
e
w
a
n
i
e
c
i
n
i
e
n
i
o
w
e
o
d
l
e
w
a
n
i
e
t
a
m
w
y
c
i
s
k
a
n
i
e
p
r
a
s
o
w
a
n
i
e
k
s
z
t
a
t
o
w
a
n
i
e
o
b
r
o
t
o
w
e
w
t
r
y
s
k
i
w
a
n
i
e
p
r
a
s
o
w
a
n
i
e
n
a

s
u
c
h
o
p
r
a
s
o
w
a
n
i
e
i
z
o
s
t
a
t
y
c
z
n
e
n
a

z
i
m
n
o
9 roz 9-11-02 13:46 Page 1427
Ceramika szklana, zwana te dewitryfikatorami lub pyroceramik, otrzymywana
jest w procesach dewitryfikacji (odszklenia) w wyniku krystalizacji masy szklanej
w sposb umoliwiajcy utworzenie struktury bardzo drobnoziarnistej, bez poro-
watoci z pozostaoci ok. 2% fazy szklistej.
STOSOWANE DLA MATERIAW POLIMEROWYCH
W porwnaniu do metali materiay polimerowe cechuj si znacznie wiksz
rnorodnoci zachowa, co jest czsto dodatkowo komplikowane przez obec-
no czsteczek i wkien wzmacniajcych. Niemniej jednak wystpuj znaczne
podobiestwa midzy procesami technologicznymi stosowanymi dla materiaw
polimerowych oraz dla metali i szkie. Rnice s zwizane z czsteczkow, a nie
atomow, struktur materiaw polimerowych. Procesy te zestawiono na rysunku
9.75, a ich charakterystyk przedstawiono w tablicy 9.46.
1428
Rysunek 9.75
Oglna klasyfikacja procesw technologicznych stosowanych dla materiaw polimerowych
9 roz 9-11-02 13:46 Page 1428
Materiay polimerowe termoplastyczne (termoplasty) s wytwarzane w postaci
granulatu i cechuj si trwa zdolnoci przechodzenia w temperaturze podwy-
szonej powyej wartoci granicznej T
g
w stan plastyczny. Po ochodzeniu zachowu-
j ksztat nadany im podczas nagrzewania. Stosuje si dla nich procesy technolo-
giczne formowania wtryskowego oraz wytaczania (tabl. 9.47).
Materiay polimerowe utwardzalne (duroplasty) ulegaj nieodwracalnemu usie-
ciowaniu pod wpywem nagrzewania (materiay termoutwardzalne) lub czynnikw
chemicznych (materiay chemoutwardzalne). Cechuj si trwa struktur, unie-
moliwiajc ich uplastycznienie w podwyszonej temperaturze. Polimery termo-
utwardzalne po pierwszym stadium polimeryzacji w podwyszonej temperaturze
i przez stosunkowo krtki czas (faza B) mog jednak by ksztatowane, zanim
przebiegnie drugie stadium polimeryzacji. Mog by wobec tego stosowane dla
nich procesy prasowania, chocia rwnie formowania wtryskowego i wytaczania
(tabl. 9.48).
1429
Tablica 9.46
Oglna charakterystyka procesw przetwrstwa materiaw polimerowych
Charakterystyka
Proces
Elementy Koszt Produkcja
Prasowanie
toczne
P, S D
(0,8)
1,5
tydzie 20600 1001000
Prasowanie
przetoczne
P D
(0,8)
1,5
tydzie 10300 101000
Formowanie
wtryskowe
P ...
0,4 T,
1 D
tydzie 1060 1000
Wyciskanie T ... 0,4 tydzie 1060 10000
Odlewanie P, S D 4
dzie/
tydzie
... 1
Termoformowanie
prniowe
T ...
T4, F4,
7
<1
dzie/
tydzie
1060 101000
Termoformowanie
cinieniowe
T, S ...
T4, 5;
F4, 5, 7
<1
dzie/
tydzie
(1) 1060 101000
P materiay polimerowe, T termoplasty, D duroplasty, S szko, wszystkie.
Poziom: bardzo wysoki, wysoki, redni, niski, bardzo niski.
m
a
t
e
r
i
a
z
a
l
e
c
a
n
y

m
a
t
e
r
i
a
k
s
z
t
a
t

w
e
d
u
g
t
a
b
l
i
c
y

9
.
2
4
m
i
n
i
m
a
l
n
y

w
y
m
i
a
r
,
m
m
w
y
p
o
s
a
e
n
i
e
n
a
r
z
d
z
i
a
r
o
b
o
c
i
z
n
a
u
m
i
e
j
t
n
o
c
i
o
p
a
n
o
w
a
n
i
e
p
r
o
d
u
k
c
j
i
c
z
a
s

c
y
k
l
u
,

s
m
i
n
i
m
a
l
n
a

s
k
a
l
a
,
s
z
t
.
9 roz 9-11-02 13:46 Page 1429
1430
1430
1
6
7
8
9
2
5
3
4
10
11
14
16
9 roz 9-11-02 13:46 Page 1430
1431
1431
W wyklejce okadki ksiki Codex Atlanticus, zawierajcej projekty Leonarda da Vinci znaleziono szkic, ktry do
zudzenia przypomina dzisiejszy rower z napdem acuchowym (1), jak si sdzi nakrelony rk samego
Mistrza, chocia mg to uczyni ktry z Jego uczniw. Jak wiele pomysw genialnego wynalazcy i ten zosta
zapomniany. W roku 1680 czciowo sparaliowany zegarmistrz Stephan Farlfler zbudowa w Altdorfie
w Niemczech trjkoowy pojazd poruszany si mini. W roku 1817 badeski inspektor lasw Karl Friedrich Drais
von Sauerbronn wychodzc z zaoenia, e przesuwanie rodka cikoci przez poruszajcego si pieszego
wymaga niepotrzebnego zuywania energii, skonstruowa pojazd zwany welocypedem umoliwiajcy
poruszanie si za pomoc ng na siedzeniu umocowanym na dwch koach. W roku 1820 Brytyjczyk Denis
Johnson wykona welocyped zwany Hobby-Horse, a w roku 1822 Anglik Louis Gompertz w welocypedzie
Draisa zastosowa dwigni rczn z przekadni zbat, ktra napdzaa przednie koa. W roku 1839 szkocki
kowal Kirkpatrick MacMillan zbudowa pierwszy rower z pedaami, przez ukad dwigni napdzajcymi tylne koa
(2). W 1853 roku niemiecki konstruktor narzdzi Phillipp Moritz Fisher w Obersdorfie k. Schweinfurtu montuje
peday bezporednio do osi koa przedniego, drewnianego dwukoowego pojazdu o elaznych obrczach.
W latach 1860-1861 niezalenie od siebie francuski budowniczy napdw Pierre Michaux oraz kowal
i budowniczy karoserii Pierre Lallement z Pont-a-Mousson ponownie wynajduj napd pedaowy na przednie koo,
a Pierre Michaux z synem Ernestem prowadz w Paryu od roku 1855 du fabryk dwukoowcw. Nauczyciel
gimnastyki ze Stuttgartu Johann Trefz stosuje napd na tylne koa, a z jego inicjatywy powstaje pierwsza
w Niemczech Velocipede-Fabrik C.F. Mueller. W USA F. Estell w Richmond w Indianie i Calvin Witty
w Brooklynie w Nowym Yorku udoskonalaj napd MacMillana. 5 listopada 1869 roku na midzynarodowej
wystawie Velo przedstawiono wiele rozwiza konstrukcyjnych, w tym cakowicie metalowe dwukoowce, ramy
rurowe, elazne obrcze ze szprychami i opony z lanej gumy, hamulce koa przedniego, ktre to rozwizania
zadecydoway o dalszym postpie w tej dziedzinie. Rower wysokociowy o rednicy koa przedniego do 250 cm
okaza si z czasem zym i niebezpiecznym pomysem. Najwikszym bodaj osigniciem tej wystawy by
wynalazek Gilmeta-Meyera, tylne koo napdzane pedaami, za pomoc acucha. W latach 1873-1879 Anglik
Harry John Lawson sprzedaje Safety bezpieczny rower z koow przekadni acuchow, znany pod
francusk nazw bicyclette, lecz niedoskonay ze wzgldu na dysproporcje wymiarw k - duego przedniego
i maego tylnego, natomiast w roku 1876 wytwrca butw Thomas Shergold z Gloucester zbudowa bezpieczny
rower z dwoma koami o jednakowej rednicy i z napdem acuchowym na tylne koo. W roku 1885 John Kemp
Starley uruchomi produkcj trzeciej z konstrukcji nazwanych Wdrowiec - Rover III, z ram trapezow, typow
dla wspczesnych rowerw. W roku 1888 irlandzki chirurg weterynaryjny John Boyd Dunlop ponownie odkry
opon pneumatyczn, ktra wprawdzie bya ju wynaleziona w roku 1845 przez Anglika Williama Thomsona,
jednak nie znalaza wwczas zastosowania. J.B. Dunlop wykona tak opon do trjkoowca swego syna Johna,
a nastpnie do rowerw pneu-bicycles, na ktrym rajdowiec W. Hume wygrywa wycigi w roku 1899. W roku
1891 w Scientific American, przedstawiajc produkcj rowerw w firmie Victor w Chicopee w Massachusetts
stwierdzono, e kady ruch mechanika lub maszyny suy wytworzeniu kocowego produktu i nie zuywa si
tam energii bez poytku. W wyniku tego cena roweru zmniejszya si ze 150 dolarw (rwnowana cenie konia)
w roku 1893, przez 80 dolarw w roku 1897, do 315 dolarw w roku 1902. Pomimo, e Henry'ego Forda uwaa
si powszechnie za wynalazc produkcji wielkoseryjnej, wynalazek ten stosowali praktycznie wytwrcy
rowerw w firmie Victor o ponad 20 lat wczeniej.
12 13
15
17
18
19
20
9 roz 9-11-02 13:46 Page 1431
1432
1432
21
22
27
25
28
29
26
23
24
c.d.
9 roz 9-11-02 13:46 Page 1432
1433
1433
Wspczenie rowery wytwarza si z bardzo wielu nowoczesnych materiaw inynierskich. Ramy mog by
wytwarzane ze stali stopowej Cr-Mo, bardzo czsto s wykonywane ze stopw aluminium spawanych metod
TIG (tungsten inert gas) nietopliw elektrod wolframow w osonie gazw obojtnych, jako odlewane
ze stopw magnezu, jako spawane w komorach wypenionych argonem - ze stopw tytanu, a bardzo czsto
z materiaw kompozytowych o osnowie polimerowej, wzmacnianych wknami aramidowymi, bardzo czsto
z wykorzystaniem technologii oplatania lub przetaczania reakcyjnego VRTM (vacuum resin transfer molding),
a w modelach wyczynowych take wzmacnianych wknami wglowymi. Inne elementy rwnie s wytwarzane
z rnych materiaw, w tym czsto z materiaw kompozytowych. Umoliwia to minimalizacj masy rowerw,
ktra moe w rekordowym rozwizaniu na wiecie nie przekracza 900 g. Takie rowery (3) (4) gwarantuj
znakomite osignicia. Wrd wspczesnych rowerw wyrnia si rowery grskie MTB (mountain bike)
o duych 26-calowych koach, a wrd nich hardtail (5) (6), full suspension o penej amortyzacji obu k (7) (8)
(9), downhill do zjazdw (10) (11) (12), w tym take firmy Peugeot, na ktrym pobito wiatowy rekord prdkoci
w zjedzie 212,139 km/h (12), BMX o 20 calowych koach (13), szosowe o 28-calowych koach i kierownicy
o ksztacie baranich rogw (14)(20), trekking, bdcy poczeniem roweru szosowego z grskim, zwykle
z baganikiem i botnikami, stosowany do rekreacji i wypoczynku (21), miejski z ram zwykle bez prostej grnej
rury (22), a take cruiser (23) z zaoenia przeznaczony do jazdy po plaach, ale obecnie czsto stosowany do
jazdy po ciekach i drogach asfaltowych, o charakterystycznie wygitej ramie i zakrzywionej kierownicy.
Wymieni naley rwnie rowery specjalne, np. tzw. konferencyjny (21), do jazdy w pozycji plecej (25),
a take trjkoowy rower, jako jeden z tych, ktre wprowadzono zamiast takswek do poruszania si w centrum
Berlina (26), oraz modzieowe i dziecice (27). Elementy rowerw wytwarzane s z rnych dostpnych
materiaw inynierskich (28)(35), a do ich wytwarzania stosuje si najnowoczeniejsze technologie (36) (37)
(38) (39) i zoone metody badawcze, w tym stanowiskowe (39). Kaski rowerowe s wytwarzane z najlepszych
dostpnych materiaw kompozytowych (40).W niektrych wielkich miastach, np. w Holandii lub w Chinach (41)
rowery, szczeglnie w lecie, stay si gwnym rodkiem transportu, chronic mieszkacw przed zagroeniem
rodowiska spalinami, a na parkingach pojawiaj si nawet dziesitki tysicy tych pojazdw.
31
32
34
33
38 39
35
36
41
40
37
9 roz 9-11-02 13:46 Page 1433
STOSOWANE DLA MATERIAW KOMPOZYTOWYCH
Materiay kompozytowe s wykonane z dwch lub wicej materiaw, ktre za-
chowujc swoj odrbno wykazuj wzajemne poczenia midzy sob. Std
wszelkie pokrycia i powoki na materiaach metalowych, polimery wzmocnione
wknami i liczne materiay ceramiczne mogyby by uznawane za materiay kom-
pozytowe. Zwykle jednak pojcie materiaw kompozytowych jest zawone do
materiaw utworzonych przez osadzenie dugich lub cigych wkien w osnowie:
polimerowej,
metalowej,
ceramicznej.
W kadym przypadku krytycznymi aspektami s: wytrzymao pocze mi-
dzy osnow a zbrojeniem i przeniesienie do niego napre.
1434
Tablica 9.47
Oglna charakterystyka procesw wytwarzania stosowanych dla termoplastycznych materiaw polimerowych
Proces
Charakterystyka
Cinienie
robocze, MPa
1545 20 15 5 20 20 20 1 1 1 0,1 0 0,1
Obcienie
maksymalne, MN
30 30 30 15 30 30 30 10 10 30
Maksymalny
wymiar, m
2 0,75 1,5 2 3 1,5 1,5 1,5 2 6 6
Ograniczenie
cinienia
Uebrowanie
Korpusy
Pionowe ciany
Ksztaty kuliste
Przekroje
zamknite
Wydrenia
Spawalno
Dwustronnie
dobre wykoczenia
Zmienno
przekroju
Oznaczenie: tak, nie stosowane, nie.
W
t
r
y
s
k
i
w
a
n
i
e
P
r
a
s
o
w
a
n
i
e
w
t
r
y
s
k
o
w
e
W
t
r
y
s
k
i
w
a
n
i
e
z

w
y
d
r
e
n
i
a
m
i
W
t
r
y
s
k
i
w
a
n
i
e
p
i
a
n
e
k
N
a
w
a
r
s
t
w
i
a
n
i
e
P
r
a
s
o
w
a
n
i
e
p
r
z
e
t
o
c
z
n
e
P
r
a
s
o
w
a
n
i
e
t
o
c
z
n
e
W
y
t
a
c
z
a
n
i
e
R
o
z
d
m
u
c
h
i
w
a
n
i
e
K
s
z
t
a
t
o
w
a
n
i
e
p
y
t
o
w
e
P
r
a
s
o
w
a
n
i
e
p
y
t
o
w
e
T
e
r
m
o
f
o
r
m
o
w
a
n
i
e
P
r
z
d
z
e
n
i
e
w
k
i
e
n
O
d
l
e
w
a
n
i
e
o
d
r
o
d
k
o
w
e
9 roz 9-11-02 13:47 Page 1434
Materiay kompozytowe o osnowie polimerowej s wzmacniane dugimi wk-
nami, np. szklanymi, wglowymi, borowymi.
Procesy wytwarzania (rys. 9.76) rni si midzy sob gwnie sekwencj ope-
racji, jak i dopuszczalnymi wielkociami oraz zoonoci, ksztatem wytworzonego
elementu. W wielu przypadkach podzesp zmontowany z kilku elementw wyko-
nanych ze stopw metali mona zamieni jednym elementem z materiau kompozy-
towego o osnowie polimerowej. Wrd stosowanych procesw mona wyrni:
nasczanie ywicami (maczanie),
formowanie wtryskowe,
przeciganie.
1435
Tablica 9.48
Oglna charakterystyka procesw wytwarzania stosowanych dla termoutwardzalnych materiaw polimerowych
Proces
Charakterystyka
Cinienie
robocze, MPa
60
6
20
1 5
4
10
0,5
5
0,1 0 100 30 3 1 0,1 2 0,5 1
Obcienie
maksymalne, MN
30 30 30 30 30 30 10 30 30 10 10 30 30
Maksymalny
wymiar, m
2
0,5
4
5
6 3 6 0,1 1 6 3
Ograniczenie
cinienia
Uebrowanie
Korpusy
Pionowe ciany
Ksztaty kuliste
Przekroje
zamknite
Wydrenia
Spawalno
Dwustronnie
dobre wykoczenia
Zmienno
przekroju
Oznaczenie: tak, nie stosowane, nie.

P
r
a
s
o
w
a
n
i
e

p
r
o
s
z
k
u
P
r
a
s
o
w
a
n
i
e

p
y
t
o
w
e
P
r
a
s
o
w
a
n
i
e

n
a

z
i
m
n
o
P
r
a
s
o
w
a
n
i
e

w

t
e
m
p
e
r
a
t
u
r
z
e
p
o
d
w
y
s
z
o
n
e
j
P
r
a
s
o
w
a
n
i
e

m
i
d
z
y

p
y
t
a
m
i
o

w
y
s
o
k
i
e
j

w
y
t
r
z
y
m
a
c
i
N
a
s
c
z
a
n
i
e

(
m
a
c
z
a
n
i
e
)
F
o
r
m
o
w
a
n
i
e

p
r
n
i
o
w
e
F
o
r
m
o
w
a
n
i
e

k
o
n
t
a
k
t
o
w
e
W
t
r
y
s
k
i
w
a
n
i
e

l
i
t
y
c
h

e
l
e
m
e
n
t
w
W
t
r
y
s
k
i
w
a
n
i
e

p
r
o
s
z
k
u
P
r
a
s
o
w
a
n
i
e
W
t
r
y
s
k
i
w
a
n
i
e

r
e
a
k
c
y
j
n
e
P
r
a
s
o
w
a
n
i
e

c
i
y
w
i
c
S
z
y
b
k
o
b
i
e
n
e

p
r
a
s
o
w
a
n
i
e

c
i
y
w
i
c

l
u
b

s
z
y
b
k
i
e

i
c
h

w
t
r
y
s
k
i
w
a
n
i
e
S
p
i
e
k
a
n
i
e

p
o
l
i
u
r
e
t
a
n
u
W
z
m
o
c
n
i
o
n
e

p
i
a
n
k
i
N
a
w
i
j
a
n
i
e

s
p
i
r
a
l
n
e

w
k
i
e
n
P
r
z
e
c
i
g
a
n
i
e
9 roz 9-11-02 13:47 Page 1435
Procesy technologiczne materiaw kompozytowych z osnow polimerow
scharakteryzowano w tablicach 9.49 i 9.50.
Czciej osnowa kompozytw jest metalowa, gwnie z aluminium lub magnezu,
chocia stosuje si rwnie tytan, mied, nadstopy z wknami wzmacniajcymi,
ktrymi mog by bor, wolfram, wkna ceramiczne, jak SiC lub Al
2
O
3
lub grafito-
we. Stosuje si dla nich procesy waciwe dla materiaw polimerowych, takie jak
nasczanie, albo waciwe dla metali, takie jak odlewanie cinieniowe, walcowanie
na gorco, czenie dyfuzyjne. Wprzypadku umocnienia wknami krtkimi nieci-
gymi, stosowane s odlewanie, wyciskanie na gorco, kucie i techniki metalurgii
proszkw. W tablicy 9.51 przedstawiono ogln charakterystyk procesw techno-
logicznych stosowanych dla materiaw kompozytowych z osnow metalow.
Wprzypadku materiaw kompozytowych o osnowie wglowej, wkna wglo-
we s osadzone w osnowie wglowej, wytwarzanej przez piroliz ywicy lub smo-
y. Ksztaty s tworzone przez nasczanie lub infiltracj form z wkien. Ogln
charakterystyk odpowiednich procesw technologicznych przedstawiono w ta-
blicy 9.52.
1436
Rysunek. 9.76
Oglna klasyfikacja procesw technologicznych stosowanych dla materiaw kompozytowych
o osnowie polimerowej
9 roz 9-11-02 13:47 Page 1436
1437
Tablica 9.49
Procesy technologiczne wytwarzania w formach zamknitych materiaw kompozytowych z osnow z ywicy
Proces ywica Wzmocnienie
Ukad
wkien
Utwardzanie
Ksztatowanie pfabrykatw
Prasowanie
przetoczne
materia do prasowania lamina-
tw zbrojonych, produkt sypki
krtkie wkna
rwnolegy do
powierzchni formy
Toczenie
materia do prasowania lamina-
tw zbrojonych, produkt sypki
lub w arkuszach
krtkie wkna
rwnolegy do
powierzchni formy
Przetaczanie
ywicy
wtrysk penej ywicy
pod cinieniem
pfabrykat lub mata,
prelaminat, pfabrykat
paski lub przestrzenny
rwnolegy do powie-
rzchni formy i powie-
rzchni wzmocnienia
Ksztatowanie z materiau pynnego
Wtryskiwanie
ywica, pyn, proszek, granulki,
krysztay, materia do praso-
wania laminatw zbrojonych
krtkie wkna
rwnolegy do
powierzchni formy
Wyciskanie
ywica, pyn, proszek, granulki,
krysztay, materia do praso-
krtkie wkna
rwnolegy do
wewntrznej
powierzchni otworu
formy
Wtryskiwanie z
reakcj chemiczn
pynne substraty
ywiczne, utwardzacze
krtkie wkna, proszek,
krysztay woskowate
rwnolegy do
powierzchni formy
Formowanie elementw cienkociennych
Rozdmuchiwanie
ksztatka z ywicy z zagbie-
niem, podgrzewanie rur
proszek
rwnolegy do
powierzchni formy
Formowanie
obrotowe
pynna ywica
proszek, krysztay
woskowate
rwnolegy do
powierzchni formy
Odlewanie
z gstwy
ppynna ywica
proszek, krysztay
woskowate
rwnolegy do
powierzchni formy
Inne
Formowanie
piankowe
pynna ywica ze rodkiem
porotwrczym
krtkie wkna
rwnolegy do
powierzchni formy
Formowanie z tra-
conym rdzeniem
pynna ywica, stopiony wosk,
py ceramiczny
proszek, krysztay
woskowate
rwnolegy do
powierzchni formy
Termo-
formowanie
ywica, materia do prasowania
laminatw zbrojonych,
produkt w arkuszach
krtkie wkna,
pocite wkna
rwnolegy do
powierzchni formy
*
Zakres cinienia: niskie 100 kPa, wysokie 100 MPa. rednie 1001725 kPa,
Zakres temperatury: niska 20165C, rednia 165190C, wysoka 190205C, bardzo wysoka 205815C.
Oznaczenie: tak, nie.
W
y
p
e
n
i
a
c
z
T
e
r
m
o
p
l
a
s
t
y
c
z
n
e
T
e
r
m
o
u
t
w
a
r
d
z
a
l
n
e
t
e
m
p
e
r
a
t
u
r
a
c
i
n
i
e
n
i
e
*
9 roz 9-11-02 13:47 Page 1437
Osnow ceramiczn materiaw kompozytowych stanowi: szko, tlenek alumi-
nium, krzemionka lub azotek krzemu. Materiay te wzmocnione s metalami aro-
odpornymi, jak molibden, wolfram, tantal i niob lub wknami wglowymi, bd
wiskerami ceramicznymi SiC. Mona stosowa m.in. prasowanie na gorco, praso-
wanie i spiekanie, odlewanie, metalizacj natryskow.
Procesy technologiczne stosowane dla materiaw kompozytowych z osnow
ceramiczn scharakteryzowano w tablicy 9.53.
1438
Tablica 9.50
Procesy technologiczne wytwarzania w formach otwartych materiaw kompozytowych z osnow z ywicy
Proces ywica Wzmocnienie
Ukad
wkien
Utwardzanie
W
y
p
e
n
i
a
c
z
T
e
r
m
o
p
l
a
s
t
y
c
z
n
e
T
e
r
m
o
u
t
w
a
r
d
z
a
l
n
e
t
e
m
p
e
r
a
t
u
r
a
c
i
n
i
e
n
i
e
Zakres cinienia: niskie 100 kPa,
Zakres temperatury: niska 20165C,
Oznaczenie: tak,
rednie 1001725 kPa,
rednia 165190C,
nie.
wysokie 100 MPa.
wysoka 190205C.
Trzpie z ruchom form
Nawijanie
wkien
zwilone wkna, nawijanie,
tama z materiau do praso-
tama z jednokierunko-
wych wkien cigych
wielokierunkowy,
rwnolegy
do trzpienia
Oplatanie
impregnacja wilgotn ywic
po nawijaniu
wkna cige
rwnolegy do oplata-
nej powierzchni
formy, wkna
wielokierunkowe
Owijanie tam
z tkaniny
tama z materiau do praso-
ciga tkanina
(o szerokoci tamy)
wielokierunkowy,
rwnolegy do powie-
rzchni trzpienia
Trzpie z nieruchom form
Nakadanie
rczne
pynny materia
do prasowania laminatw
zbrojonych
wkna,
maty z tkaniny,
krtkie cige
przypadkowy,
rwnolegy do
powierzchni formy
Natryskiwanie pynna pocite krtkie wkna
przypadkowy,
rwnolegy do
powierzchni formy
przypadkowy,
rwnolegy do
powierzchni formy
Prasowanie
cige
impregnacja wkien wilgotn
ywic podczas przecigania
ich przez matryc
cige wkna,
mata z wkien
rwnolegy
do pyty formy
Laminowane
pytki, rury
materia do prasowania
laminatw zbrojonych
mata z wkien, tkani-
na (jednokierunkowa,
w kierunku wkien)
rwnolegy do
powierzchni formy
Odlewanie
czystej ywicy
pynna ywica
proszek, krtkie
wkna
Kalandrowanie
ppynna ywica, katalizator,
utwardzacz
wkna, proszek
rwnolegy do
powierzchni formy
9 roz 9-11-02 13:47 Page 1438
1439
Tablica 9.51
Procesy wytwarzania materiaw kompozytowych z osnow metalow
Proces wytwrczy Materia osnowy Materia wzmocnienia Metoda zagszczania Ksztatowanie ostateczne
Metalurgia proszkw
Proces metalurgii
proszkw
sproszkowane aluminium,
tytan lub stal nierdzewna
sproszkowany
wglik krzemu
temperatura,
cinienie i spiekanie
wyciskanie, walcowanie
arkuszy i pyt, kucie
Obrotowe trzpienie
Jednoczesne natryski-
wanie roztopionej
osnowy i krysztaw
woskowatych SiC na
obracajcy si trzpie
stopione aluminium,
tytan lub
stal nierdzewna
sproszkowany wglik
krzemu lub jego kryszta-
y woskowate
cinienie strugi
obrt trzpienia,
skrawanie
Nawijanie wkien
z materiaem osnowy
z wkien i sprosz-
kowanej ywicy
tytan lub stal nierdzewna,
ywica (termoplastyczna,
termoutwardzalna)
wkna metalowe (alumi-
nium, tytan lub stal nie-
rdzewna) sprasowane z
ywic, osnowa proszkowa
cinienie
i temperatura
na trzpieniu
przyjmuje ksztat
po nawiniciu,
pokrywane
powierzchniowo
Nawijanie wkien
i natryskiwanie
roztopion osnow
metalow
tytan lub stal nierdzewna,
materia osnowy wpro-
wadzony pod cinieniem
pomidzy warstwy wkien
wkna metalowe lub
wkna sztuczne (bor, SiC,
szko aluminiowe, wgiel),
wkna nawinite
na trzpieniu
czenie w wysokiej tem-
peraturze pod cinieniem,
zdejmowanie z trzpienia
w postaci arkuszy i formo-
wanie do waciwego ksztatu
przyjmuje posta
po ostatecznym
uksztatowaniu
i pokrywaniu
powierzchniowym
Spajanie na gorco pod cinieniem / dyfuzyjne
Na gorco, formowa-
nie metalu / wzmoc-
nionych wkien
folia lub cienkie arkusze
aluminium, tytanu lub
stali nierdzewnej
szko, wgiel, bor, grafit
zalenie od tempera-
tury topnienia metalu
temperatura ksztatowa-
nia, cinienie we wntrzu
zamknitego prniowe-
go pieca retortowego
skrawanie
i obrbka
wykoczajca
Spajanie dyfuzyjne
cienka folia aluminiowa,
tytanowa lub ze stali
nierdzewnej
wkna metalowe lub
wkna sztuczne (bor,
szko aluminiowe,
wgiel)
nawinicie na rurze stalo-
wej, umieszczenie w
szczelnym metalowym
pojemniku i poddanie
dziaaniu prni, cinie-
nie izostatyczne w piecu
skrawanie
i obrbka
wykoczajca
Spajanie wielokrotne
pod cinieniem na
gorco i dyfuzyjne
cienka folia aluminiowa,
tytanowa lub ze stali
nierdzewnej, folia
metalowa
wkna metalowe lub
wkna sztuczne (bor,
szko aluminiowe,
wgiel)
cienkie arkusze z wkien
metalowych spojonych
dyfuzyjnie, arkusze kszta-
towane w stanie nadplasty-
cznym za porednictwem
temperatury i cinienia
skrawanie i obrbka
wykoczajca
Pfabrykaty skompresowane i zagszczane
Skompresowany
pfabrykat w piecu
CVD
wgiel otrzymywany
w procesie pirolizy
wprowadzany do p-
fabrykatu w piecu CVD
wzmocnienie pfabryka-
tu z ceramiki, metalu lub
wkien sztucznych, w
postaci czstek, kryszta-
w nitkowych, krtkich
lub dugich wkien
cinienie, przedmuchi-
wanie gazem obojtnym,
przemiana temperatu-
rowa gazu organicznego
w warstw wgla i H
2
skrawanie i obrbka
wykoczajca
Skompresowany
pfabrykat w
roztopionej osnowie
metalowej
roztopiony metal
wciskany, wprowadzany
z uyciem prni lub
zwilajcy wzmocnienie
pfabrykatw
wzmocnienie pfabry-
katu z ceramiki, metalu
lub wkien sztucznych,
w postaci czstek, krysz-
taw nitkowych, krtkich
lub dugich wkien
czenie w wyniku dzia-
ania temperatury,
cinienia i czasu
kucie, wyciskanie lub
walcowanie, skrawanie
i obrbka wykoczajca
9 roz 9-11-02 13:47 Page 1439
1440
Tablica 9.52
Procesy technologiczne wytwarzania materiaw kompozytowych o osnowie wglowej wzmacnianych
wknami wglowymi
Proces wytwrczy Materia osnowy Materia wzmocnienia Metoda zagszczania Ksztatowanie ostateczne
Obrotowe trzpienie
Przestrzennie
splatane wkna
wglowe (take
oplatane)
ywice fenolowe,
smoowe i furanowe
przeksztacalne
przy wygrzewaniu
w atmosferze obojtnej
do zagszczonego wgla
wgiel (wkna, miseczki,
podoe smoowe), wkna
wglowe wstpnie grzane
w temp. 16502760C,
aby wysuszy wkna
nawijane na obracajcy
si masywny grafitowy
trzpie z promieniowo
uoonymi wknami;
osiowo zwinite wkna,
opaski z wkien
impregnacja pod cinie-
niem w prni z ywic
smoow w temp. 1650C,
zwglanie w prni obojtnej;
cykl powtarzany piciokrot-
nie do uzyskania gstoci
nie wikszej ni 1,9 g/cm
3
;
opcjonalna kocowa grafi-
tyzacja w temp. 2760C;
cykle zagszczania mog
trwa do 1 tygodnia
skrawanie i obrbka
wykoczajca
po kadym cyklu
impregnacji
i zwglania, w celu
otwarcia pustek
przed nastpnym
cyklem zagszczania
Paskie nawijane
wkna pokrywane
w procesie CVD
(take oplatane)
proces CVD wgla
uzyskanego w wyniku
pirolizy, skierowany
na nawijane wkna
pfabrykatu; konieczny
moe by wicej ni
jeden cykl zagszczania
ksztatki z nawinitych
wkien wglowych
lub grafitowych
ze zwojami uoonymi
rubowo, biegunowo
lub opasujcymi,
z czynnikiem czcym
lub bez niego i ywic
wic
proces CVD wgla uzyska-
nego w wyniku pirolizy,
skierowany na nawijane
wkna pfabrykatu;
koniecznych moe by do
piciu cykli, zalenie od
nawijanego pfabrykatu,
danej gstoci oraz
nakadanej powierzchni i
penetracji; kocowa grafi-
tyzacja w temp. 2760C
jest opcjonalna
skrawanie i obrbka
wykoczajca po ka-
dej impregnacji mo-
e by potrzebna w
celu otwarcia pustek
Paskie tkane tamy
z wkna wglowego
jak dla przestrzennych
materia wejciowy
tkanina wglowo-
fenolowa ukadana,
prasowana w prni
i utwardzana do 18
godzin w temperaturze
165C pod cinieniem
1720 kPa; nagrzewanie,
utwardzanie, chodzenie
zwglanie ksa, impregnacja
w prni z ywic smoow
i utwardzanie; szeciokrotne
powtarzanie cyklu do uzy-
skania ciaru waciwego
nie wikszego ni 1,8 g/cm
3
;
kocowa grafityzacja
w temp. 2760C jest
opcjonalna
skrawanie i obrbka
wykoczajca
po kadym cyklu
impregnacji
i zwglania moe by
potrzebna w celu
otwarcia pustek do
nastpnej impregnacji
Nieruchomy trzpie wewntrzny / zewntrzny otwarty / zamknity
Paski wojokowy
pfabrykat pokrywa-
ny w procesie CVD
lub impregnowany
ywic, albo ukadane
maty z tkaniny
proces CVD wgla
uzyskanego w wyniku
pirolizy, skierowany
na wojokowy p-
fabrykat; konieczny
moe by wicej ni
jeden cykl zagszczania
krtkie wkna
wglowe lub grafitowe
s foliowane
w pfabrykat z wkna
podobne
jak w przypadku
paskich wkien
nawijanych
na obracajcy si trzpie
podobne
jak w przypadku
paskich wkien
nawijanych
na obracajcy si
trzpie
Pfabrykaty
z zagszczonych
wkien, proszku
lub krysztaw
nitkowych
impregnacja w procesie
CVD lub za pomoc
ywicy, albo obie cznie
grafit luzem
lub pfabrykat
z czstek grafitu
wielokrotne cykle
zagszczania ywica /
CVD
skrawanie
i ksztatowanie
po kadym cyklu
zagszczania
9 roz 9-11-02 13:47 Page 1440
1441
Tablica 9.53
Procesy wytwarzania kompozytw ceramicznych wzmacnianych wknami
Proces Kompozyt (wkno-osnowa) Uwagi
Prasowanie
na gorco
Wszko, Niszko, Modwutlenek toru,
Motlenek aluminium, Wceramika,
stal nierdzewnatlenek aluminium,
Cszko, C-ceramika szklana, CMgO,
CAl
2
O
3
, ZrO
2
MgO, ZrO
2
ZrO
2
,
SiCszko, SiCceramika szklana,
Al
2
O
3
szko, CSi
3
N
4
, TaSi
3
N
4
wkna i proszek osnowy s razem mieszane i prasowane na gorco
dla utworzenia kompozytw o niskiej porowatoci, z niepopkan
osnow, jeeli dobrano odpowiednio wspczynniki rozszerzalnoci
cieplnej; kompozyty z uoonymi liniowo cigymi wknami mog
mie bardzo wysok wytrzymao
Prasowanie
na zimno
i spiekanie
Cszko,
wkno metaloweceramika
wkna i osnowa s mieszane, prasowane na zimno i spiekane;
uzyskuje si niezadowalajce rezultaty ze wzgldu na znaczny skurcz
osnowy w czasie spiekania, co daje w wyniku popkane kompozyty
Odszklenie
(dewitryfikacja)
C-ceramika szklana, SiC-ceramika
szklana
wkna i proszek szklany s prasowane na gorco w do niskiej
temperaturze dla uzyskania szka zbrojonego; dalsza obrbka cieplna
w wysokiej temperaturze stosowana jest do rekrystalizacji szka do
postaci ceramiki szklanej; kombinacja Cszko daje niezadowalajco
nisk wytrzymao, by moe z powodu zmiany objtoci w czasie
odszklania; dostpne dane dla kombinacji SiC-ceramika szklana
mwi o jej dobrych wasnociach
Spajanie zbrojony Si
3
N
4
wkna s wprowadzane do napylanego ogniowo krzemu, ktry
nastpnie jest spajany w wyniku reakcji w atmosferze azotu
Odlewanie
gstwy
wkno szklanestopiona krzemionka
wkna ceramiczne s wprowadzane do gstwy bardzo drobnej krzemion-
ki, po czym prowadzone jest wypalanie; podwyszona porowato
spowodowana obecnoci wkien powoduje zazwyczaj pogorszenie wasnoci
Napylanie
plazmowe
Mo-Al
2
O
3
, W-Al
2
O
3
proszek tlenku aluminium jest napylany plazmowo; inne prace,
w ktrych korzystano z napylania plazmowego, prowadzono
we Francji i w Japonii; jak si uwaa, proces ten przebiega wolno
Chemiczne
nasczanie opa-
rami i osadzanie
wkna SiC w SiC,
wkna C w SiC
uszkodzeniom wkien mona zapobiec przez brak przemieszcze
mechanicznych i wzgldnie nisk temperatur tego procesu
9 roz 9-11-02 13:47 Page 1441
1442
Ludzie od niepamitnych czasw starali si zapisa informacje utrwalajce wraenia z otaczajcego wiata.
W okresie grnego paleolitu, w czasie kultur szatelperoskiej, oryniackiej i graweckiej z lat 3500018000 p.n.e.,
pojawiy si pierwsze nacicia oraz wyobraenia zwierzt i ludzi na kociach i kamieniach, a take pierwsze
figurki. W okresie solutrejskim z lat 1800015000 p.n.e. oraz magdaleskim z lat 150008000 p.n.e. zaczy si
pojawia reliefy, ryty i malarstwo na cianach jaski, np. Lascaux (we Francji) ok. 1200015000 r. p.n.e. (1),
Altamira (w Hiszpanii) (2), Rouffignac (we Francji) (3) oraz w Niaux (we Francji) (4). W staroytnym Egipcie
w grobowcach take pojawiao si malarstwo nacienne, np. reprezentujce kultur Naqady z ok. 3300 r. p.n.e.
(6). W epoce neolitu pojawiaj si znaki symboliczne, jak w Almaden (w Hiszpanii) (5) , z czasem przeksztacajce
si w pismo hieroglificzne, np. na tzw. Skale z Palermo z ok. 2470 r. p.n.e. (7) lub w Saqqarze z ok. 2330 r. p.n.e.
(8). Pismo jest systemem znakw sucych do utrwalenia lub zastpienia jzyka mwionego przez zapis.
Najwczeniejsze formy, to pismo piktograficzne i pismo ideograficzne. Okoo 3000 roku p.n.e. w Egipcie zaczto
uywa papirusu do pisania. Zastpi on cikie i nieporczne tablice gliniane. Postrzpione papirusowe pira
suyy natomiast jako pdzle do pisania. Wrd zabytkw pisma na papirusie mona wymieni plan grobowca
Ramzesa IV z 1150 r. p.n.e. (9) lub papirus Hunefera z 1285 r. p.n.e. (10). Papirus jest materiaem pisarskim
wytwarzanym z wkien roliny - cibory papirusowej, rosncej w delcie Nilu. odygi krzewu wysokiego na 4 m
s cite na kawaki o dugoci ok. 40 cm. Z rozcitych kawakw wyjmuje si rdze i ukada dwuwarstwowo na
krzy jeden obok drugiego, nastpnie zbija si pobijakiem a sok sklei rdzenie w jednorodn kartk i nastpnie
suszy. Okoo 2630 roku p.n.e. niezalenie od siebie w Chinach i Egipcie zaczto uywa tuszu, ktry nie rozpuszcza
si na papirusie. W celu jego wyprodukowania spalao si olej sezamowy, a sadz mieszao si z wod lub
roztworem kleju, do ktrego Chiczycy dodawali pimo dla usunicia nieprzyjemnego zapachu, a do pisania na
kamieniu lub drewnie dodawali moczu wia. Chiczyk Tient-tschen z wgla drzew iglastych lub spalonego laku
uzyska tusz w postaci laseczek nierozpuszczalnych w wodzie. Okoo 3000 roku p.n.e. Sumerowie znali pisane
cyfry, a przy liczeniu posugiwali si systemem dziesitnym. Pismo klinowe byo systemem pisma ideograficzno
-sylabicznego, uywanym w staroytnej Mezopotamii od ok. IV tysiclecia p.n.e. przez Sumerw, Akadw,
Hetycw i Elamitw, np. na reliefie z podobizn namiestnika Ituraszduma z Sippa z ok. 1750 roku p.n.e. (11).
Okoo 1700 roku p.n.e. Hammurabi, krl Babilonii, pisa w kodeksie praw o hutnictwie Naley wzi 7200
kawakw drewna o objtoci od 1/3 do 1 litra i dugoci od jednego do dwch metrw i uy je do wytopu
metali. Nie naley bra suchego drewna, tylko wieo cite. Tabliczki z drewna lub koci soniowej,
z zapisanymi na nich dugimi tekstami, sumeryjscy rzemielnicy od ok. 2420 roku p.n.e. zaczli czy ze sob,
wynajdujc zawiasy. Na przeomie XXI/XX wieku p.n.e. w Czoga-Sanbil, ok. 25 km od miasta Susa
we wspczesnym Iranie, wczeni budowniczowie sumeryjscy wybudowali zigurat czyli wityni w ksztacie
wiey z wynalezionej wwczas wypalanej cegy, na ktrej znaleziono rwnie inskrypcje elamickiego pisma
klinowego (12).
1442
1
2
3
4
5
6
9 roz 9-11-02 13:47 Page 1442
1443
1443
Okoo 1850 roku p.n.e. w Asyrii pojawi si alfabet literowy, oparty na dawnym alfabecie sylabicznym sprzed
kilkuset lat, wywodzcym si od sumeryjskiego pisma klinowego, powstaego ok. 4000 roku p.n.e. W tym
samym czasie rozwija si alfabet egipski, ktrego korzenie sigaj hieroglifw pochodzcych z IV tysiclecia
p.n.e. Na terenie Syrii - Palestyny w II tysicleciu p.n.e. powstao semickie pismo spgoskowe z 3 gaziami
pisma pnocnosemickiego, tj. fenickim, palestyskim i aramejskim, oraz pismem poudniowosemickim,
zwaszcza poudniowoarabskim. Odmian pisma aramejskiego jest pismo hebrajskie alfabetyczne spgoskowe
z 22 znakami, ktrym posuguj si ydzi od IV w. p.n.e., a take arabskie pismo alfabetyczne, powstae take ok.
IV w. p.n.e. z naoatejskiej odmiany pisma aramejskiego. Manuskrypt Koranu pochodzi z pnocnej Afryki z XII
wieku (13),
a miniatura z inskrypcj z Nasitu w Iraku z 1280 r. (14). Ze 196 roku p.n.e. z Rosetty pochodzi pyta z epoki
Ptolemeusza z czarnego bazaltu (15), na ktrej umieszczony jest tekst w jezyku egipskim, zapisany hieroglifami
i demotycznie oraz w jzyku greckim, dziki ktremu Francuz Jean-Francois Champollion (1790-1832) odkry
tajemnic hieroglifw. Greckie pismo spgoskowo-samogoskowe alfabetyczne pochodzi od fenickiego i jest
uywane przez Grekw od IX w. p.n.e. Od niego z kolei pochodzi pismo aciskie i cyrylica. Wczeniej, m.in.
w Fajstos, uywano pisma piktograficznego, jak na dysku z Fajstos z 16501600 r. p.n.e. wykonanym z gliny
(16), ktrego nigdy dotychczas nie odczytano. Pismo piktograficzne (obrazkowe) jest najbardziej pierwotn
form pisma, ktra bya rozpowszechniona take wrd Indian, Eskimosw i niektrych ludw syberyjskich.
Pismo aciskie alfabetyczne pochodzenia greckiego uywane byo przez Latynw od ok. VII wieku p.n.e., skadao
si z 21 liter z czasem uzupenionych o kilka nastpnych. Wspczenie jest uywane w Europie, obu Amerykach,
Australii oraz niektrych krajach Afryki i Azji. Natomiast cyrylica, to alfabetyczne pismo sowiaskie utworzone
w IX-X wieku przez jednego z uczniw w. Cyryla i w. Metodego oparte na majuskule greckiej z IX wieku.
Posuguj si nim Bugarzy i inni Sowianie poudniowi, a take Rosjanie, a w okresie XVI-XIX w. uywali go take
Rumuni. Chiskie pismo jest ideograficzno-fonetycznym, a jego pocztek datuje si od III tysiclecia p.n.e. Na
obrazie Ni Tsana z 1372 roku znajduje si rwnie opis sowny (17). Z pisma chiskiego wywodzi si japoskie
pismo ideograficzno-sylabiczne, obecnie 3 systemy hiragana, katana oraz kanji, co umoliwio ograniczenie liczby
znakw do 2-7 tysicy. Alfabetyczne pismo koreaskie opublikowane w 1446 roku pocztkowo zawierao 28
znakw, a obecnie ma ich 40. Chiczyka Cai Luna - ministra cesarza z dynastii Han, ktry ok. 105 r. n.e.
uformowa papier z wodnej zawiesiny wkien rolinnych, zaczerpnitej na osadzone w ramce sito z tkaniny,
uwaa si za wynalazc papieru. Papier jest wytwarzany z masy papierniczej w wyniku wykorzystania
naturalnej zdolnoci wkien rolinnych do wizania si ze sob. Manuskrypty i zapisane zwoje gromadzono dla
pozyskiwania informacji. W III wieku p.n.e. w Aleksandrii w Egipcie zaoono bibliotek greckich manuskryptw.
Z czasem zaczto rcznie tworzy ksigi. Uwaa si, e najpikniejsz ksig wiata jest wspaniale iluminowany
Ewangeliarz z Kells (18) (19), nazwany tak od klasztoru, w ktrym powsta, znajdujcy si w bibliotece
najstarszego Uniwersytetu w Irlandii, w Trinity College w Dublinie. Do najwspanialszych ksig w Polsce nale
Kroniki Galla Anonima z 1113 roku, Kronika polska Wincentego Kadubka (zm. 1223), Kronika wielkopolska
Gocawa Baszko (zm. 1298), Annales (1455-1480) Jana Dugosza. Johannes Gutenberg (1399-1468),
waciwie Gensfleisch zum Gutenberg, niemiecki zotnik lub mincerz, jest uznawany za wynalazc drukowania za
pomoc ruchomych czcionek, prasy drukarskiej i aparatu do odlewania czcionek. Wraz z J. Fustem i uczniami
w roku 1455 (lub 1456) wyda Bibli zwan 42-wierszow. Poczwszy od tego czasu tworzenie ksig nie
wymagao ju icie benedyktyskiej pracy i mogy by wydawane w wielu egzemplarzach. Sprzyjao to rwnie
twrczoci naukowej, a nie tylko dziaalnoci literackiej, a taka wanie forma zapisu informacji staa si
najpowszechniejsz, nie tracc na znaczeniu do dzi, pomimo znacznego rozwoju technik poligraficznych
9
7 8 10
11
12
9 roz 9-11-02 13:47 Page 1443
1444
Z czasem kolejne wynalazki techniczne i nowe materiay umoliwiy zapis informacji przy uyciu pyt
gramofonowych, magnetofonw, magnetowidw, a nade wszystko elektronicznych nonikw informacji
dyskietek, dyskw twardych, oraz dyskw CD i DVD. W roku 1928 niemiecki fizyk Fritz Pfleumer opatentowa
tam magnetofonow, chocia pomys, aby zjawiska magnetyczne wykorzysta do zapisu dwiku, lecz
z uyciem przesuwajcego si drutu, mia ju wczeniej Duczyk Valdemar Poulsen. W roku 1950 pojawiy si
pierwsze pamici na rdzeniach ferrytowych dla elektronicznego przetwarzania danych, a take pami na tamie
magnetycznej, jako pami peryferyjna dla elektronicznych maszyn cyfrowych. W roku 1951 Charles Ginsburg
skonstruowa odtwarzacz video, chocia na rynku urzdzenia takie ukazay si dopiero 5 lat pniej. Pyty
stereofoniczne po raz pierwszy pojawiy si na rynku w roku 1958. W roku 1970 w Wielkiej Brytanii i Niemczech
zostay skonstruowane pierwsze pyty video wraz z odpowiednim systemem ich odtwarzania. Okoo 1981 roku
na rynku pojawiy si pierwsze odtwarzacze pyt cyfrowych CD podobnie jak i same pyty CD. Okoo 1983 roku
upowszechniy si w duym stopniu dyskietki jako pamici dyskowe komputerw osobistych o rednicy 3,5; 5,25
lub 8 cali. Kolejne lata przyniosy dynamiczny rozwj pamici dyskowych, a wykorzystanie techniki laserowej
umoliwio rozpowszechnienie dyskw CD, a z czasem DVD.
Naley podkreli, e obecnie zapis informacji z jednej strony ma umoliwia zabezpieczenie ogromnej liczby
informacji, czemu przede wszystkim suy technika komputerowa oraz Internet, co sprawia wraz z telewizj
i poniekd cigle z radiem i rozwinitymi technikami telekomunikacji, zwaszcza telefonii komrkowej
i satelitarnej, e wiat sta si globaln wiosk. Z drugiej strony naley jednak mie na uwadze odbiorc tych
informacji, np. studenta, ktry musi broni si przed informacjami zbdnymi lub nadmiarowymi, a przy tym
najefektywniej przyswaja sobie zaoone treci dydaktyczne. Pkule mzgowe czowieka s uksztatowane tak,
e lewa odpowiada za sfer mylenia abstrakcyjnego i gromadzi m.in. informacje odebrane w formie
przeczytanego tekstu, natomiast prawa pkula, odpowiedzialna za mylenie kreatywne i emocje, chtniej
rejestruje obrazy. Proces przypominania sobie wiadomoci oraz samodzielnego dziaania w przyszoci, wymaga
zatem, aby bezwzgldnie przy rejestrowaniu informacji przez czowieka angaowa obydwie pkule mzgowe,
a zatem konieczne jest zarwno zapoznawanie si z tekstem jak i wizualizacja wiedzy. Tym zaoeniom midzy
innymi ma sprosta niniejsza ksika.
1444
c.d.
15 18
14 19
13
17
16
9 roz 9-11-02 13:47 Page 1444
Wydawnictwa Naukowo-Techniczne
Leszek A. Dobrzaski
W
y
d
a
n
i
e

d
r
u
g
i
e

z
m
i
e
n
i
o
n
e

i

u
z
u
p
e
n
i
o
n
e
L
e
s
z
e
k

A
.

D
o
b
r
z
a
s
k
i
Udostpnianie produktw ludziom jest humanistyczn misj inynierw
Ksika o niezwykle wysokim poziomie merytorycznym, odpowiadajcym najwybitniejszym dzieom o tej tematyce w wiecie,
zawiera oryginalne i ugruntowane pogldy Autora na temat materiaw inynierskich, jako tworzyw do projektowania
i wytwarzania maszyn i urzdze, obejmujc kompleksowo caoksztat zagadnie dotyczcych wszystkich grup wspcze-
snych materiaw inynierskich konstrukcyjnych, narzdziowych i funkcjonalnych, zarwno metalowych, jak i ceramicznych,
polimerowych i kompozytowych oraz zawiera treci dotyczce projektowania materiaowego i jako jedyna i pierwsza w Pol-
sce w caoci oparta jest wycznie na normach europejskich PN-EN i z tego wzgldu, jako encyklopedia materiaowa jest
nieodzowna wytwrcom licznych produktw trafiajcych na rynek.
Z czego wytworzy produkt interesujcy nabywc
Ksika obsypana licznymi nagrodami na najwaniejszych targach ksiek akademickich i edukacyjnych ATENA, EDUKACJA
XXI, WROCAW i uznana za najlepsz w dziedzinie techniki oraz o najpikniejszej szacie graficznej, a take nagrodami Mini-
strw waciwych dla nauki, szkolnictwa wyszego i edukacji, zawiera kompleksow wiedz o materiaach inynierskich i mo-
liwociach ich zastosowania na liczne produkty i std jest niezbdna jako poradnik zawodowy pracownikom naukowym,
menaderom oraz aktywnym zawodowo inynierom wielu specjalnoci, gwnie zatrudnionym przy projektowaniu, wytwarza-
niu i eksploatacji materiaw inynierskich oraz maszyn i urzdze, w tym take w tak nowoczesnych dziaach jak mechatro-
nika, elektronika i optoelektronika.
Tym, ktrzy studiuj obecnie, a zapewni postp w przyszoci
Ten niezwykle nowoczesny i pikny podrcznik akademicki, przeznaczony dla studentw i doktorantw, o wybitnych walo-
rach metodycznych w peni odpowiada treciom ksztacenia wyszczeglnionym w nowo opracowanych w 2006 roku przez
Rad Gwn Szkolnictwa Wyszego standardach ksztacenia dla wielu kierunkw studiw, w tym Inynieria materiaowa,
Mechanika i budowa maszyn, Edukacja techniczno-informatyczna, Mechatronika, Metalurgia, Zarzdzanie i inynie-
ria produkcji, Towaroznawstwo, Technologia drewna i inne. Ksika moe by rwnie przydatna dla innych nawet nie-
technicznych kierunkw studiw, umoliwiajc zapoznanie si z obszern wiedz o materiaach inynierskich, o ich prawido-
wym doborze oraz o poprawnie opracowanej technologii wytwarzanych z nich produktw, co niewtpliwie wpynie w przy-
szoci na minimalizacj kosztw produkcji oraz na maksymalne wyduenie czasu pracy maszyn i urzdze, decydujc
o maksymalnym obnieniu kosztw ich eksploatacji.
Wyobrania jest waniejsza ni wiedza
Bardzo atrakcyjna edytorsko forma ksiki, umoliwiajca rwnoczesne zapoznanie si z tekstem oraz wizualizacj wiedzy,
przez wykorzystanie wielobarwnego druku, systemu marginaliw, licznych schematw, rysunkw i zdj, ilustrujcych za-
rwno struktur, wasnoci i technologie materiaw inynierskich, jak i ich liczne zastosowania praktyczne w wielu dziedzi-
nach techniki i ycia, oprcz przekazywania szybko dezaktualizujcej si wiedzy szczegowej umoliwia zdobywanie umiejt-
noci twrczego mylenia i samodzielnego dziaania, czynic ksik, jako kompendium wiedzy, przydatn wielu Czytelni-
kom, ktrzy nawet porednio s zwizani z technik, a nade wszystko tym, ktrzy zamierzaj by w przyszoci inynierami
twrcami, by potwierdzi w praktyce zacytowane tu sowa Alberta Einsteina, laureata Nagrody Nobla.
okladka'06 8/1/06 11:59 AM Page 1
1_0001-0009 7/31/06 11:02 AM Page 2
Leszek A. Dobrzaski
Podstawy nauki o materiaach i metaloznawstwo
1_0001-0009 7/31/06 11:02 AM Page 3
O Autorze
Prof. zw. dr hab. in. Leszek Adam Dobrzaski dr h.c. urodzi si 4.09.1947 r.
w Gliwicach, gdzie stale mieszka. Od 35 lat pracuje na Wydziale Mechanicznym
Technologicznym Politechniki lskiej, od roku 1991 i 1998 odpowiednio na sta-
nowiskach profesora nadzwyczajnego i zwyczajnego. Doktorat obroni w 1977 ro-
ku, habilitacj ukoczy w 1990 roku, a tytu profesora uzyska w roku 1995. Wla-
tach 199093 i 19992005 by Dziekanem Wydziau, od 1997 roku jest dyrekto-
rem Instytutu Materiaw Inynierskich i Biomedycznych, a od 1991 roku jest kie-
rownikiem Zakadu Technologii Procesw Materiaowych i Technik Komputero-
wych w Materiaoznawstwie. W roku 1999 uzyska tytu doctora honoris causa
Uniwersytetu w Ruse, w Bugarii.
Jest akademikiem czonkiem zagranicznym Akademii Nauk Inynieryjnych
Ukrainy (od 1992 roku) i Akademii Nauk Inynieryjnych Sowacji (od 1999 roku),
czonkiem Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej ds. Stopni Naukowych Sowacji (od
1997 roku), czonkiem Rady ds. Kwalifikacji na Stanowisko Profesora Uniwersyte-
tu w Kuala Lumpur w Malezji, czonkiem zagranicznym Rady Wydziau Budowy
Maszyn Vysokiej Skoly Banskiej w Ostrawie, Prezydentem World Academy of Ma-
terials and Manufacturing Engineering, czonkiem Editorial Boards Journal of
Materials Processing Technology Elsiever (od 1999 roku), International Journal
of Surface Science and Engineering, International Journal of Microstructure and
Materials Properties, International Journal of Nanomanufacturing, czonkiem Ko-
mitetw Programowych wielu cyklicznych midzynarodowych konferencji nauko-
wych (w Irlandii, Wielkiej Brytanii, Woszech, Hiszpanii, Portugalii, Sowenii, Chor-
wacji, BoniHercegowinie, na Wgrzech, w Bugarii, Sowacji, Czechach, Ukrainie,
Niemczech, Malezji, Hong Kongu, Japonii, USA, Korei Poudniowej, Brazylii,
Bangladeszu, Kanadzie, Singapurze). By wielokrotnie profesorem wizytujcym na
6
1_0001-0009 7/31/06 11:02 AM Page 6
uniwersytetach: w Dublinie (Irlandia), Manchesterze i Glasgow (Wielka Brytania),
w Horsens (Dania), w Kilonii, Drenie, Wuerzburgu, Schweinfurcie (Niemcy),
Madrycie (Hiszpania), Bradze, Guimaraes, Lizbonie, Aveiro (Portugalia), Annecy,
Saint Etienne (Francja), Turynie, Aleksandrii, Udine, Padwie, Pizie, Bolonii, Ne-
apolu, Palermo, Forli (Wochy), Sztokholmie (Szwecja), Ostrawie, Pilnie (Cze-
chy), Bratysawie, Trnawie, Koszycach (Sowacja), ClujNapoca (Rumunia), Bu-
dapeszcie, Miszkolcu (Wgry), Ruse, Sofii, Gabrowie (Bugaria), Rijece (Chorwa-
cja), Lublianie, Mariborze (Sowenia), Lwowie i Chmielnickim (Ukraina), Wilnie
(Litwa), Atenach, Patras (Grecja), Toronto, Windsor (Kanada), Campinas, Sao
Paulo, Brazylii, Ouro Preto (Brazylia), Kairze (Egipt), Singapurze (Singapur), Ku-
ala Lumpur (Malezja), Hong Kongu, Pekinie, Szanghaju (Chiny), Seulu, Taejeon
(Korea Poudniowa), Taipei (Tajwan), Melbourne (Australia).
Jest czonkiem Prezydium Komitetu Nauki o Materiaach PAN, przewodnicz-
cym Sekcji Materiaw Metalowych tego Komitetu, przewodniczcym Komisji Na-
uki o Materiaach i Inynierii Materiaowej Oddziau PAN w Katowicach, czon-
kiem Komisji Odlewnictwa Oddziau PAN w Katowicach, by sekretarzem Komi-
tetu ds. Wsppracy z European Materials Research Society, jest czonkiem Komi-
tetu CODATA przy Prezydium PAN, wiceprzewodniczcym Zarzdu Oddziau
SIMP, w latach 19992005 by przewodniczcym Staej Konferencji Dziekanw
Wydziaw Mechanicznych Uczelni Technicznych. Naley do grona czonkw
zaoycieli Polskiego Towarzystwa Materiaoznawczego, gdzie przez 3 kadencje by
czonkiem Zarzdu Gwnego, a take Stowarzyszenia Association of Computatio-
nal Material Science and Surface Engineering, ktrego jest Prezydentem oraz
World Academy of Materials and Manufacturing Engineering, gdzie w powszech-
nym gosowaniu uczeni z 45 krajw wiata wybrali go Prezydentem. W czerwcu
2004 roku bra udzia w posiedzeniu w Corku w Irlandii i naley do elitarnego gro-
na kreatorw Europejskiego Forum Materiaowego (European Materials Forum).
Jest czonkiem Rad Programowych Archiwum Nauki o Materiaach PAN, In-
ynierii Materiaowej, Archiwum Odlewnictwa PAN, Materiaw i Technologii. By
przewodniczcym zespou oceniajcego Komisji Akredytacyjnej Uczelni Technicz-
nych w dyscyplinie inynieria materiaowa i ekspertem Pastwowej Komisji
Akredytacyjnej w zakresie inynierii materiaowej i edukacji technicznej, oraz eks-
pertem Ministra Edukacji Narodowej i Sportu ds. standardw ksztacenia. Jest
czonkiem Rady Gwnej Szkolnictwa Wyszego (od 2006). Jest organizatorem
prestiowych midzynarodowych konferencji naukowych w tym 13-krotnie AMME
Achievements in Mechanical and Materials Engineering, 11-krotnie CAMS
CAM3S Contemporary Achievements in Mechanical, Manufacturing and Mate-
rials Science, XIV Konferencji Metaloznawczej AMT'95 Advanced Materials
and Technologies w roku 1995, oraz Midzynarodowej Konferencji Naukowej
AMPT'2005 Advanced Materials and Processing Technology, ktra odbya si
w Polsce, a do tej pory bya organizowana 4-krotnie w Irlandii oraz w Portugalii,
Hiszpanii i Malezji, a take wiatowego Kongresu Naukowego COMMENT'2005
Congress on Materials and Manufacturing Engineering and Technologies.
Jego zainteresowania naukowe obejmuj nauk o materiaach i inynieri ma-
teriaow, budow i eksploatacj maszyn, metodologi projektowania materiaw,
komputerow nauk o materiaach, technologie procesw materiaowych i inynieri
O Autorze
7
1_0001-0009 7/31/06 11:02 AM Page 7
wytwarzania, inynieri powierzchni, warstwy PVD i CVD, metodyk bada mate-
riaw inynierskich, metalowe i ceramiczne materiay narzdziowe, materiay funk-
cjonalne i kompozytowe, nanomateriay i biomateriay, automatyzacj i robotyzacj
procesw wytwarzania metali oraz edukacj inyniersk i zdalne nauczanie.
Jego dorobek naukowy obejmuje ok. 800 publikacji, w tym ok. 35 ksiek i mo-
nografii, ok. 40 patentw, 120 prac w jzyku angielskim w czasopismach o wiato-
wym obiegu z tzw. listy filadelfijskiej, oraz ponad 350 prac w jzyku angielskim
w materiaach konferencji naukowych o wiatowym zasigu, a take publikacje
w jzykach: chiskim, woskim, rosyjskim, ukraiskim i polskim. Ponadto dorobek
ten obejmuje ok. 100 prac niepublikowanych, ok. 60 wykadw na zaproszenie or-
ganizatorw midzynarodowych konferencji naukowych, ok. 50 zbiorw materia-
w konferencyjnych, w tym 10 zeszytw specjalnych Journal of Materials Proces-
sing Technology (Elsevier). Opracowa wiele recenzji prac inynierskich i magister-
skich, ksiek i licznych artykuw naukowych w wielu krajach wiata, a take by
recenzentem w ponad 70 postpowaniach dotyczcych nadawania stopni nauko-
wych doktora i doktora habilitowanego, tytuu profesora oraz profesora honorowe-
go i doctora honoris causa oraz stanowisk profesora nadzwyczajnego i zwyczajne-
go, w tym take w USA, Malezji, Bugarii, Sowenii, a take opracowa wiele recen-
zji dotyczcych mianowania na stanowiska asystenta i adiunkta, oraz licznych re-
cenzji projektw badawczych w Polsce oraz Hong Kongu, Sowenii, Brazylii, Por-
tugalii i innych krajach. Wrd jego ksiek mona wyrni: Metalowe materia-
y inynierskie WNT, 2004, ok. 900 str., nagroda MENiS, Podstawy nauki o ma-
teriaach i metaloznawstwo. Materiay inynierskie z podstawami projektowania
materiaowego, WNT, 2002, ok. 1550 str., nagroda MENiS, Zasady doboru ma-
teriaw inynierskich z kartami charakterystyk, Wyd. Pol. l., 2 wydania, ostat-
nie 2001, ok. 850 str., Leksykon materiaoznawstwa. Metale. Polimery. Ceramika.
Kompozyty (red.), Verlag Dashfer, 2 wydania, ostatnio 20042006, ok. 3000
str., Metaloznawstwo z podstawami nauki o materiaach, 5 wyda, ostatnio
1999, ok. 700 str., nagroda MENiS, Mikroskopia wietlna i elektronowa (wsp.),
2 wydania, ostatnio 1988, ok. 300 str., nagroda MEN, Badania wasnoci fizycz-
nych (wsp.), 2 wydania, ostatnio 1988, ok. 300 str., nagroda MEN, Metaloznaw-
stwo i obrbka cieplna materiaw narzdziowych (red.), 1980, ok. 600 str., na-
groda MEN. Wedug Science Citation Index ponad 450 jego prac jest cytowanych
w czasopismach wiatowych, a ponadto liczne w kraju.
Jest promotorem 23 zakoczonych prac doktorskich i okoo 25 w toku, pro-
motorem ok. 550 prac magisterskich i inynierskich, koordynatorem 12 projek-
tw wsppracy midzynarodowej CEEPUS (16 uniwersytetw) oraz zakoczone-
go projektu TEMPUS (6 uniwersytetw), a take uczestnikiem 3 zakoczonych
programw COPERNICUS (po 2530 uniwersytetw). W ramach programw
wsppracy europejskiej TEMPUS, CEEPUS, SOCRATES corocznie 3040 jego
wsppracownikw, doktorantw i studentw przebywa na kilkumiesicznych sta-
ach zagranicznych.
Jest inicjatorem i gwnym autorem wdroenia zasad karty boloskiej i sys-
temu ECTS na swoim macierzystym Wydziale oraz cakowicie nowych planw
studiw na 4 kierunkach studiw. Od kilkunastu lat jest opiekunem kilkunastu
specjalnoci. Jest promotorem kilku zakoczonych podwjnych dyplomw
8
1_0001-0009 7/31/06 11:02 AM Page 8
z Uniwersytetem w Horsens (Dania) oraz kilku realizowanych podwjnych dok-
toratw z Uniwersytetami w Bradze (Portugalia), w Windsor (Kanada) i w Oslo
(Norwegia). Systematycznie prowadzi wykady z licznych przedmiotw.
Zosta odznaczony m.in. Midzynarodowym Zotym Medalem Williama
Johnsona za dotychczasowe osignicia dotyczce bada i ksztacenia w zakresie
technologii procesw materiaowych, przyznanym przez Dublin City University
w Dublinie w Irlandii, Zotym Medalem wiatowej Akademii Medycyny im. A.
Schweitzera, medalami Universita degli Studi Federico II w Neapolu i Universita
degli Studi w Bolonii we Woszech, Vysokej Skoly Banskiej w Ostrawie i Uniwer-
sytetu Zachodnioczeskiego w Pilnie w Czechach, Politechniki Poznaskiej, Poli-
techniki Krakowskiej, Wojskowej Akademii Technicznej, Odznak Politechniki
lskiej, Zot Odznak SIMP, Krzyami: Kawalerskim i Oficerskim Orderu Od-
rodzenia Polski oraz Zotym i Srebrnym Krzyami Zasugi i Medalem Komisji
Edukacji Narodowej. Siedmiokrotnie otrzyma nagrody Ministra Szkolnictwa
Wyszego i Techniki lub Edukacji Narodowej, gwnie za ksiki naukowe i pod-
rczniki, a kilkadziesit razy nagrody Rektora Politechniki lskiej za prace na-
ukowe, osignicia dydaktyczne oraz dziaalno organizacyjn, a wydane przez
Niego ksiki naukowe kilkakrotnie uzyskay nagrody na targach ksiek nauko-
wych i edukacyjnych, m.in. za najlepsze ksiki techniczne na Targach Ksiki
Akademickiej ATENA'2000, ATENA'2003 i ATENA'2005 w Warszawie, za naj-
lepsze ksiki na Targach Ksiki Akademickiej we Wrocawiu w 2003 oraz
w 2005 roku, a take za najlepsze ksiki akademickie na Targach Edukacyjnych
EDUKACJA'2003 oraz EDUKACJA'2005 w Warszawie.
Jego doktoranci uzyskali nagrod Prezesa Rady Ministrw, 3-krotnie stypendia
Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej, 7-krotnie stypendia koncernu FIAT oraz 7-krot-
nie stypendia Fundacji Wyszehradzkiej. Trzech Jego dyplomantw zdobyo medal
Omnium Studiosorum Optimo dla najlepszych absolwentw Politechniki lskiej,
a jego najwybitniejsi studenci indywidualni kilkakrotnie uzyskali stypendia Mini-
sterstwa Edukacji Narodowej i Sportu oraz Fundacji im. Hugo Kotaja.
Jest onaty od 34 lat. ona Teresa jest magistrem inynierem urzdze sani-
tarnych. Maj troje dzieci. Crka Marzena Kraszewska jest magistrem filologii an-
gielskiej, crka Anna Dobrzaska-Danikiewicz jest doktorem nauk technicznych
w dyscyplinie budowa i eksploatacja maszyn i specjalnoci zarzdzanie produk-
cj, a syn Lech Dobrzaski jest studentem IV roku elektroniki na Politechnice
lskiej w Gliwicach. Maj rwnie dwie wnuczki Magdalen Kraszewsk oraz
Ew Danikiewicz.
O Autorze
9
1_0001-0009 7/31/06 11:02 AM Page 9
1_0010-0021 6/14/06 11:05 AM Page 1
1_0010-0021 6/14/06 11:05 AM Page 2
OAutorze .................................................................................................................................................................. 6
Spis treci .............................................................................................................................................................. 11
1. Wprowadzenie ........................................................................................................................................ 23
Tre i forma ksiki .................................................................................................................................................... 24
Znaczenie nauki o materiaach w realizacji zada rodowiska inynierskiego ........................................ 24
Celowo przekazywania wiedzy o materiaach inynierskich ........................................................................ 25
Przesanki wydania ksiki .............................................................................................................................................. 27
Ukad ksiki ........................................................................................................................................................................ 29
Forma ksiki ...................................................................................................................................................................... 32
Podzikowania .................................................................................................................................................................. 34
2. Podstawy nauki o materiaach ...................................................................................... 37
2.1. Materia i jej skadniki ........................................................................................................................................ 38
2.1.1. Czstki elementarne materii ............................................................................................................................ 38
2.1.2. Budowa atomu ...................................................................................................................................................... 40
2.1.3. Klasyfikacja pierwiastkw chemicznych ...................................................................................................... 43
2.1.4. Wizania pierwotne i wtrne midzy atomami ........................................................................................ 46
2.2. Oglny przegld gwnych grup materiaw inynierskich .......................................................... 54
2.2.1. Podstawowe grupy materiaw ............................................................................................ .......................... 54
2.2.2. Metale i ich stopy ................................................................................................................................................ 54
2.2.3. Polimery .................................................................................................................................................................. 56
2.2.4. Materiay ceramiczne ........................................................................................................................................ 57
2.2.5. Materiay kompozytowe .................................................................................................................................... 58
2.3. Znaczenie materiaw inynierskich w rozwoju cywilizacyjnym ludzkoci ............................ 59
2.3.1. Wspczesne zastosowania materiaw inynierskich .......................................................................... 59
2.3.2. Historyczny rozwj materiaw inynierskich .......................................................................................... 76
2.3.3. Prognoza rozwoju materiaw inynierskich ............................................................................................ 79
2.4. Podstawy doboru materiaw na produkty i ich elementy ........................................................ 100
2.4.1. Czynniki decydujce o doborze materiaw inynierskich .................................................................. 100
2.4.2. Porwnanie podstawowych wasnoci mechanicznych, technologicznych
i eksploatacyjnych materiaw inynierskich .......................................................................................... 101
2.4.3. Ekonomiczne uwarunkowania stosowania materiaw inynierskich .......................................... 117
12
1_0010-0021 6/14/06 11:05 AM Page 12
2.5. Wspczesne znaczenie i tendencje rozwojowe nauki o materiaach .................................. 128
2.5.1. Definicja i zakres nauki o materiaach i inynierii materiaowej ...................................................... 128
2.5.2. Najistotniejsze zadania do osignicia przez nauk o materiaach
i inynieri materiaow w najbliszych dziesicioleciach .................................................................. 138
3. Struktura i umocnienie metali i stopw ........................................................ 147
3.1. Krystaliczna struktura metali .................................................................................................................... 148
3.1.1. Podstawowe elementy krystalografii .......................................................................................................... 148
3.1.2. Struktury sieciowe metali ................................................................................................................................ 154
3.2. Rzeczywista struktura metali .................................................................................................................... 160
3.2.1. Wady budowy krystalicznej i ich wpyw na wasnoci metali ............................................................ 160
3.2.2. Wady punktowe budowy krystalicznej ...................................................................................................... 161
3.2.3. Dyslokacje i ich wasnoci .............................................................................................................................. 162
3.2.4. Rozmnaanie dyslokacji .................................................................................................................................. 171
3.2.5. Oddziaywanie midzy dyslokacjami ............................................................................................................ 176
3.2.6. Bdy uoenia ...................................................................................................................................................... 179
3.2.7. Reakcje i bariery dyslokacyjne ...................................................................................................................... 180
3.2.8. Polikrystaliczna struktura metali ................................................................................................................ 187
3.2.9. Szka metaliczne ................................................................................................................................................ 190
3.3. Stopy metali i fazy ............................................................................................................................................ 194
3.3.1. Oglne wiadomoci o stopach metali ........................................................................................................ 194
3.3.2. Roztwory stae .................................................................................................................................................... 194
3.3.3. Umocnienie roztworw staych .................................................................................................................. 198
3.3.4. Fazy midzymetaliczne .................................................................................................................................... 199
3.3.5. Fazy midzywzowe o strukturach prostych i zoonych ................................................................ 203
3.3.6. Mieszaniny faz .................................................................................................................................................... 207
3.3.7. Umacnianie stopw czstkami faz wtrnych ........................................................................................ 207
3.4. Ukady rwnowagi fazowej ............................................................................................................................ 211
3.4.1. Rwnowaga termodynamiczna ukadu i energia swobodna .............................................................. 211
3.4.2. Wykresy rwnowagi fazowej i metody ich wyznaczania .................................................................... 214
3.4.3. Dwuskadnikowe ukady rwnowagi fazowej ................................................................................ .......... 218
3.4.4. Wieloskadnikowe ukady rwnowagi fazowej ........................................................................................ 227
3.4.5. Ukady metastabilne ........................................................................................................................................ 230
3.5. Ukad rwnowagi fazowej elazo-wgiel ................................................................................................ 234
3.5.1. Wykresy rwnowagi ukadu elazo-wgiel ................................................................................................ 234
3.5.2. Oglna klasyfikacja stopw elaza z wglem ........................................................................................ 237
Spis treci
13
1_0010-0021 6/14/06 11:05 AM Page 13
4. Ksztatowanie struktury i wasnoci metali i stopw ............ 241
4.1. Mechanizmy i warunki krystalizacji ........................................................................................................ 242
4.1.1. Cieky i gazowy stan skupienia metali .......................................................................................................... 242
4.1.2. Termodynamiczne warunki krystalizacji .................................................................................................... 243
4.1.3. Tworzenie zarodkw krystalizacji ................................................................................................................ 244
4.1.4. Mechanizmy wzrostu krysztaw ................................................................................................................ 246
4.1.5. Kinetyka procesw krystalizacji .................................................................................................................... 248
4.1.6. Krystalizacja czystych metali ........................................................................................................................ 248
4.1.7. Krystalizacja stopw metali o strukturze roztworw staych .......................................................... 250
4.1.8. Krystalizacja stopw metali o strukturze mieszanin .......................................................................... 252
4.2. Obrbka plastyczna metali .......................................................................................................................... 255
4.2.1. Oglna charakterystyka obrbki plastycznej metali ............................................................................ 255
4.2.2. Mechanizmy odksztacenia plastycznego ................................................................................................ 256
4.3. Odksztacenie plastyczne metali na zimno .......................................................................................... 260
4.3.1. Polizg .................................................................................................................................................................... 260
4.3.2. Bliniakowanie .................................................................................................................................................... 261
4.3.3. Odksztacenie plastyczne na zimno metali polikrystalicznych ........................................................ 262
4.4. Procesy aktywowane cieplnie zachodzce podczas wyarzania metali
uprzednio odksztaconych plastycznie na zimno .............................................................................. 265
4.4.1. Zdrowienie statyczne ........................................................................................................................................ 265
4.4.2. Rekrystalizacja statyczna .............................................................................................................................. 266
4.5. Odksztacenie plastyczne metali na gorco ........................................................................................ 274
4.5.1. Pezanie dyslokacyjne oraz dynamiczne mechanizmy aktywowane cieplnie .............................. 274
4.5.2. Mechanizmy podczas obrbki plastycznej metali na gorco .......................................................... 276
4.5.3. Pezanie dyfuzyjne .............................................................................................................................................. 277
4.5.4. Polizg po granicach ziarn ............................................................................................................................ 279
4.6. Obrbka cieplna stali ...................................................................................................................................... 284
4.6.1. Klasyfikacja obrbki cieplnej .......................................................................................................................... 284
4.6.2. Operacje i zabiegi obrbki cieplnej ............................................................................................................ 286
4.7. Podstawy teoretyczne zwykej obrbki cieplnej stali .................................................................... 287
4.7.1. Przemiany w stali podczas nagrzewania .................................................................................................. 287
4.7.2. Przemiany w stali podczas chodzenia ...................................................................................................... 290
4.7.3. Wykresy przemian austenitu przechodzonego podczas chodzenia
izotermicznego i cigego .............................................................................................................................. 305
4.7.4. Przemiany w stali podczas odpuszczania ................................................................................................ 307
4.7.5. Rola przemian fazowych w procesach technologicznych obrbki cieplnej
metalowych materiaw inynierskich ...................................................................................................... 309
14
1_0010-0021 6/14/06 11:06 AM Page 14
4.8. Zarys technologii zwykej obrbki cieplnej .......................................................................................... 315
4.8.1. Grzanie i orodki grzejne .................................................................................................................................. 315
4.8.2. Chodzenie i orodki chodzce .................................................................................................................... 319
4.8.3. Wyarzanie .......................................................................................................................................................... 320
4.8.4. Hartowanie objtociowe .............................................................................................................................. 323
4.8.5. Hartowanie powierzchniowe ........................................................................................................................ 326
4.8.6. Odpuszczanie ...................................................................................................................................................... 327
4.8.7. Obrbka podzerowa .......................................................................................................................................... 329
4.8.8. Utwardzanie wydzieleniowe .......................................................................................................................... 329
4.8.9. Naprenia wasne i wady powstajce podczas obrbki cieplnej ................................................ 331
4.9. Hartowno i odpuszczalno stali .......................................................................................................... 341
4.9.1. Hartowno stali ................................................................................................................................................ 341
4.9.2. Metody obliczania i modelowania hartownoci .................................................................................... 346
4.9.3. Odpuszczalno .................................................................................................................................................. 354
4.10. Obrbka cieplno-mechaniczna metali .................................................................................................. 360
4.10.1. Rodzaje obrbki cieplno-mechanicznej .................................................................................................... 360
4.10.2. Walcowanie regulowane i ze sterowan rekrystalizacj ................................................................ 361
4.11. Ksztatowanie struktury i wasnoci warstw powierzchniowych ........................................ 364
4.11.1. Oglna klasyfikacja warstw powierzchniowych i procesw ich wytwarzania ............................ 364
4.11.2. Obrbka cieplno-chemiczna stali .............................................................................................................. 366
4.11.3. Nawglanie .......................................................................................................................................................... 377
4.11.4. Azotowanie ........................................................................................................................................................ 380
4.11.5. Kompleksowe nasycanie azotem i innymi pierwiastkami ................................................................ 384
4.11.6. Borowanie .......................................................................................................................................................... 386
4.11.7. Dyfuzyjne nasycanie stali pierwiastkami metalicznymi .................................................................... 388
4.11.8. Atmosfery ochronne i obrbka cieplna w prni ................................................................................ 389
4.11.9. Procesy nanoszenia powok z fazy gazowej .......................................................................................... 391
4.11.10. Warstwy powierzchniowe ksztatowane z wykorzystaniem technologii laserowych .......... 407
4.11.11. Warstwy powierzchniowe nanoszone metodami spawalniczymi ................................................ 414
4.11.12. Powierzchniowe warstwy ceramiczne .................................................................................................... 418
5. Stale i inne stopy elaza ........................................................................................................ 421
5.1. elazo i jego wasnoci .................................................................................................................................... 422
5.1.1. Oglna charakterystyka elaza ...................................................................................................................... 422
5.1.2. Przemiany fazowe podczas chodzenia stopw elaza z wglem .................................................. 424
5.2. Stale i ich klasyfikacja .................................................................................................................................... 428
5.2.1. Gwne kryteria klasyfikacji stali .................................................................................................................. 428
5.2.2. Klasyfikacja stali wedug skadu chemicznego ...................................................................................... 428
Spis treci
15
1_0010-0021 6/14/06 11:06 AM Page 15
5.2.3. Klasyfikacja stali niestopowych wedug jakoci, wasnoci i zastosowania .............................. 430
5.2.4. Klasyfikacja stali stopowych wedug jakoci, wasnoci i zastosowania .................................... 434
5.2.5. Oznaczanie stali ................................................................................................................................................ 435
5.3. Stale niestopowe .............................................................................................................................................. 439
5.3.1. Stale niestopowe i wglowe .......................................................................................................................... 439
5.3.2. Struktura i wasnoci stali wglowych .................................................................................................... 439
5.3.3. Rola domieszek, zanieczyszcze i wtrce niemetalicznych w stalach niestopowych ........ 440
5.3.4. Stale niestopowe konstrukcyjne, maszynowe i na urzdzenia cinieniowe .............................. 441
5.3.5. Stale niestopowe niskowglowe do obrbki plastycznej na zimno .............................................. 460
5.3.6. Stale niestopowe narzdziowe .................................................................................................................... 468
5.4. Rola pierwiastkw stopowych w stalach ............................................................................................ 470
5.4.1. Dodatki stopowe w stalach i innych stopach elaza ............................................................................ 470
5.4.2. Znaczenie pierwiastkw stopowych rozpuszczonych w roztworach staych ............................ 471
5.4.3. Znaczenie pierwiastkw stopowych zwizanych w wglikach i azotkach .................................. 478
5.4.4. Znaczenie pierwiastkw stopowych zwizanych w fazach midzymetalicznych,
wtrceniach niemetalicznych i fazach obcych ...................................................................................... 481
5.5. Stale stopowe konstrukcyjne, maszynowe i na urzdzenia cinieniowe ............................ 486
5.5.1. Kryteria doboru stali stopowych na elementy konstrukcyjne i elementy maszyn .................. 486
5.5.2. Oglna charakterystyka stali stopowych konstrukcyjnych, maszynowych
i na urzdzenia cinieniowe .......................................................................................................................... 487
5.5.3. Stale konstrukcyjne o podwyszonej granicy plastycznoci przeznaczone
do obrbki plastycznej na zimno ................................................................................................................ 488
5.5.4. Niskostopowe stale konstrukcyjne i na urzdzenia cinieniowe, spawalne,
z mikrododatkami .............................................................................................................................................. 491
5.5.5. Stale maszynowe z mikrododatkami ........................................................................................................ 502
5.5.6. Stale konstrukcyjne trudno rdzewiejce ................................................................................................ 504
5.5.7. Stale stopowe konstrukcyjne i maszynowe do ulepszania cieplnego .......................................... 508
5.5.8. Stale stopowe sprynowe ............................................................................................................................ 512
5.5.9. Stale stopowe maszynowe do nawglania .............................................................................................. 515
5.5.10. Stale stopowe do azotowania .................................................................................................................... 517
5.6. Stale stopowe na elementy oysk tocznych ...................................................................................... 519
5.6.1. Oglna charakterystyka stali na elementy oysk tocznych .............................................................. 519
5.6.2. Obrbka cieplna stali na elementy oysk tocznych ............................................................................ 521
5.7. Stale stopowe stosowane na narzdzia ................................................................................................ 525
5.7.1. Oglna charakterystyka stali stopowych stosowanych na narzdzia .......................................... 525
5.7.2. Stale szybkotnce .............................................................................................................................................. 526
5.7.3. Stale narzdziowe stopowe do pracy na gorco ................................................................................ 532
5.7.4. Stale narzdziowe stopowe do pracy na zimno .................................................................................... 533
16
1_0010-0021 6/14/06 11:06 AM Page 16
5.8. Stale i stopy elaza o szczeglnych wasnociach .......................................................................... 539
5.8.1. Stale stopowe do pracy w podwyszonej temperaturze .................................................................... 539
5.8.2. Stale aroodporne i arowytrzymae ........................................................................................................ 543
5.8.3. Stale zaworowe .................................................................................................................................................. 549
5.8.4. Stale i stopy oporowe .................................................................................................................................... 550
5.8.5. Nadstopy i stopy wysokoarowytrzymae ................................................................................................ 551
5.8.6. Stale odporne na korozj .............................................................................................................................. 553
5.8.7. Stale do pracy w obnionej temperaturze .............................................................................................. 567
5.8.8. Stale odporne na cieranie .......................................................................................................................... 571
5.8.9. Stale o szczeglnych wasnociach magnetycznych .......................................................................... 571
5.8.10. Wysokowytrzymae niskowglowe stale martenzytyczne utwardzane wydzieleniowo
typu "maraging" ................................................................................................................................................ 579
5.9. Odlewnicze stopy elaza ................................................................................................................................ 582
5.9.1. Staliwa niestopowe ............................................................................................................................................ 582
5.9.2. Staliwa stopowe ................................................................................................................................................ 585
5.9.3. eliwa niestopowe ............................................................................................................................................ 597
5.9.4. eliwa stopowe .................................................................................................................................................. 608
6. Metale nieelazne i ich stopy .......................................................................................... 621
6.1. Oglna charakterystyka metali nieelaznych i ich stopw ........................................................ 622
6.1.1. Wasnoci i zuycie metali nieelaznych .................................................................................................... 622
6.1.2. Klasyfikacja metali nieelaznych i ich stopw ........................................................................................ 636
6.2. Metale lekkie i ich stopy ................................................................................................................................ 641
6.2.1. Oglna charakterystyka metali lekkich ...................................................................................................... 641
6.2.2. Aluminium i jego stopy .................................................................................................................................... 642
6.2.3. Tytan i jego stopy .............................................................................................................................................. 669
6.2.4. Beryl i jego stopy .............................................................................................................................................. 680
6.2.5. Magnez i jego stopy ........................................................................................................................................ 683
6.3. Metale cikie i ich stopy ............................................................................................................................ 688
6.3.1. Oglna charakterystyka metali cikich .................................................................................................. 688
6.3.2. Mied i jej stopy ................................................................................................................................................ 688
6.3.3. Cynk i jego stopy ................................................................................................................................................ 723
6.3.4. Ow i cyna oraz ich stopy ............................................................................................................................ 726
6.3.5. Nikiel i jego stopy .............................................................................................................................................. 731
6.3.6. Kobalt i jego stopy ............................................................................................................................................ 746
6.3.7. Cyrkon i hafn oraz ich stopy .......................................................................................................................... 750
6.3.8. Kadm i jego stopy ............................................................................................................................................ 759
6.3.9. Ind i bizmut oraz ich stopy ............................................................................................................................ 760
Spis treci
17
1_0010-0021 6/14/06 11:06 AM Page 17
6.4. Metale trudno topliwe i ich stopy ............................................................................................................ 772
6.4.1. Oglna charakterystyka metali trudno topliwych .................................................................................. 772
6.4.2. Niob i jego stopy.................................................................................................................................................. 778
6.4.3. Tantal i jego stopy ............................................................................................................................................ 779
6.4.4. Molibden i jego stopy ...................................................................................................................................... 781
6.4.5. Wolfram i jego stopy ........................................................................................................................................ 781
6.4.6. Ren i jego stopy ................................................................................................................................................ 782
6.5. Metale szlachetne i ich stopy .................................................................................................................... 783
6.5.1. Wasnoci i zastosowanie metali szlachetnych i ich stopw .......................................................... 783
6.5.2. Zoto i jego stopy .............................................................................................................................................. 788
6.5.3. Srebro i jego stopy .......................................................................................................................................... 793
6.5.4. Platyna i jej stopy .............................................................................................................................................. 799
6.5.5. Pallad i jego stopy ............................................................................................................................................ 801
6.5.6. Pozostae metale szlachetne ...................................................................................................................... 805
6.6. Metale alkaliczne i ziem alkalicznych .................................................................................................... 807
6.6.1. Oglna charakterystyka metali alkalicznych i ziem alkalicznych .................................................... 807
6.6.2. Metale alkaliczne .............................................................................................................................................. 807
6.6.3. Metale ziem alkalicznych ................................................................................................................................ 811
6.7. Metale rzadkie ...................................................................................................................................................... 816
6.7.1. Oglna charakterystyka metali rzadkich .................................................................................................... 816
6.7.2. Metale ziem rzadkich ........................................................................................................................................ 816
6.7.3. Aktynowce naturalne ........................................................................................................................................ 820
6.7.4. Uran i jego stopy ................................................................................................................................................ 824
6.7.5. Aktynowce transplutonowe niewystpujce w przyrodzie ................................................................ 832
6.8. Pozostae metale nieelazne i niektre pmetale .......................................................................... 837
6.8.1. Oglna charakterystyka pozostaych metali nieelaznych ................................................................ 837
6.8.2. Przegld pozostaych metali nieelaznych i wybranych pmetali ................................................ 837
7. Materiay niemetalowe, funkcjonalne i specjalne ............................ 847
7.1. Materiay ceramiczne ...................................................................................................................................... 848
7.1.1. Klasyfikacja i struktura materiaw ceramicznych ................................................................................ 848
7.1.2. Ceramika inynierska ........................................................................................................................................ 867
7.1.3. Cermetale inynierskie ...................................................................................................................................... 874
7.1.4. Ceramika porowata ............................................................................................................................................ 876
7.1.5. Materiay ceramiczne o specjalnych zastosowaniach ........................................................................ 882
7.1.6. Szka i ceramika szklana .................................................................................................................................. 886
7.2. Materiay wglowe ............................................................................................................................................ 892
7.2.1. Wgiel i jego odmiany alotropowe .............................................................................................................. 892
18
1_0010-0021 6/14/06 11:06 AM Page 18
7.2.2. Fullereny ................................................................................................................................................................ 896
7.2.3. Nanorurki wglowe ............................................................................................................................................ 901
7.3. Materiay spiekane i wytwarzane metodami metalurgii proszkw ...................................... 906
7.3.1. Metalurgia proszkw jako technologia materiaw i gotowych produktw ................................ 906
7.3.2. Wybrane materiay oraz produkty spiekane z proszkw .................................................................. 914
7.3.3. Spiekane materiay narzdziowe .................................................................................................................. 918
7.3.4. Spiekane stale szybkotnce .......................................................................................................................... 921
7.3.5. Wglikostale spiekane .................................................................................................................................... 929
7.3.6. Wgliki spiekane ................................................................................................................................................ 934
7.3.7. Cermetale narzdziowe .................................................................................................................................. 950
7.3.8. Spiekane materiay narzdziowe ceramiczne i ceramiczno-wglikowe ...................................... 954
7.3.9. Supertwarde materiay narzdziowe ........................................................................................................ 964
7.4. Materiay polimerowe ...................................................................................................................................... 974
7.4.1. Oglna charakterystyka materiaw polimerowych .............................................................................. 974
7.4.2. Budowa chemiczna materiaw polimerowych .................................................................................... 986
7.4.3. Struktury acuchw w materiaach polimerowych .......................................................................... 1006
7.4.4. Techniczne znaczenie materiaw polimerowych .............................................................................. 1022
7.5. Materiay kompozytowe .............................................................................................................................. 1062
7.5.1. Definicja i kryteria klasyfikacji materiaw kompozytowych ............................................................ 1062
7.5.2. Materiay kompozytowe wzmacniane czstkami faz ........................................................................ 1065
7.5.3. Beton i asfalt jako materiay kompozytowe .......................................................................................... 1070
7.5.4. Wkna wzmacniajce materiay kompozytowe .................................................................................. 1073
7.5.5. Materiay kompozytowe o osnowie polimerowej wzmacniane wknami ................................ 1080
7.5.6. Materiay kompozytowe o osnowie metalowej wzmacniane wknami .................................... 1098
7.5.7. Materiay kompozytowe o osnowie metalowej wzmacniane "in situ" .......................................... 1106
7.5.8. Materiay kompozytowe o osnowie ceramicznej i wglowej wzmacniane wknami ............ 1110
7.5.9. Drewno jako naturalny materia kompozytowy wzmacniany wknami ...................................... 1118
7.5.10. Materiay kompozytowe warstwowe (laminarne) ........................................................................... . 1128
7.5.11. Naprawy uszkodze materiaw kompozytowych .............................................................................. 1136
7.6. Materiay dla elektrotechniki, elektroniki, optyki i optoelektroniki .................................... 1141
7.6.1. Elektronowa teoria metali .............................................................................................................................. 1141
7.6.2. Materiay przewodzce prd elektryczny .............................................................................................. 1150
7.6.3. Materiay dielektryczne .................................................................................................................................. 1169
7.6.4. Materiay pprzewodnikowe ...................................................................................................................... 1180
7.6.5. Materiay nadprzewodzce .......................................................................................................................... 1207
7.6.6. Materiay inynierskie o szczeglnych wasnociach magnetycznych ...................................... 1236
7.6.7. Materiay stosowane w optyce, optoelektronice i fotonice ............................................................ 1251
7.7. Specjalne materiay metalowe .................................................................................................................. 1272
7.7.1. Intermetaliki - stopy metali o skadzie faz midzymetalicznych ...................................................... 1272
7.7.2. Stopy metali o maej rozszerzalnoci cieplnej ...................................................................................... 1275
Spis treci
19
1_0010-0021 6/14/06 11:06 AM Page 19
7.8. Materiay amorficzne i nanostrukturalne ........................................................................................ 1282
7.8.1. Stopy o strukturze szkie metalicznych .................................................................................................. 1282
7.8.2. Masywne metalowe materiay amorficzne .......................................................................................... 1289
7.8.3. Inynierskie materiay nanostrukturalne ................................................................................................ 1293
7.9. Inynierskie materiay porowate ............................................................................................................ 1306
7.9.1. Oglna charakterystyka wysokoporowatych materiaw komrkowych i pianek .................. 1306
7.9.2. Wysokoporowate metalowe materiay komrkowe .......................................................................... 1311
7.9.3. Polimerowe i ceramiczne materiay porowate .................................................................................... 1315
7.9.4. Materiay kompozytowe z udziaem materiaw porowatych ........................................................ 1318
7.10. Inynierskie materiay inteligentne .................................................................................................... 1328
7.10.1. Oglna charakterystyka inynierskich materiaw inteligentnych .............................................. 1328
7.10.2. Materiay inteligentne z pamici ksztatu .......................................................................................... 1329
7.10.3. Materiay inteligentne z udziaem metali ............................................................................................ 1338
7.10.4. Inteligentne materiay ceramiczne ........................................................................................................ 1342
7.10.5. Materiay polimerowe inteligentne, przewodzce prd elektryczny
i pprzewodnikowe ...................................................................................................................................... 1344
7.10.6. Polimery ciekokrystaliczne ........................................................................................................................ 1354
7.10.7. Zastosowanie materiaw inteligentnych w systemach mikro-
i nanoelektromechanicznych ...................................................................................................................... 1356
7.11. Materiay biomedyczne i biomimetyczne .......................................................................................... 1361
7.11.1. Materiay biomedyczne .................................................................................................................................. 1361
7.11.2. Biomateriay metalowe ................................................................................................................................ 1363
7.11.3. Biomateriay ceramiczne ............................................................................................................................ 1365
7.11.4. Biomateriay wglowe .................................................................................................................................... 1371
7.11.5. Biomateriay polimerowe ............................................................................................................................ 1373
7.11.6. Biomateriay stosowane jako powoki .................................................................................................... 1374
7.11.7. Biomateriay stomatologiczne .................................................................................................................... 1376
7.11.8. Biomateriay stosowane w kardiologii interwencyjnej .................................................................... 1378
7.11.9. Materiay biomimetyczne ............................................................................................................................ 1380
8. Podstawy metodologii projektowania materiaowego ........ 1385
8.1. Rola projektowania materiaowego w projektowaniu inynierskim produktw
i procesw ich wytwarzania ...................................................................................................................... 1386
8.1.1. Elementy i fazy projektowania inynierskiego produktw ................................................................ 1386
8.1.2. Czynniki funkcjonalne w projektowaniu inynierskim ........................................................................ 1395
8.1.3. Zagadnienia jakoci wytwarzania i produktw w projektowaniu inynierskim ........................ 1400
8.1.4. Problematyka zrwnowaonego rozwoju w projektowaniu inynierskim .................................. 1412
8.1.5. Czynniki socjologiczne, ekologiczne i ekonomiczne w projektowaniu inynierskim .............. 1426
20
1_0010-0021 6/14/06 11:06 AM Page 20
8.2. Podstawowe zasady projektowania materiaowego .................................................................... 1431
8.2.1. Czynniki uwzgldniane w projektowaniu materiaowym .................................................................. 1431
8.2.2. Metodyka projektowania materiaowego .............................................................................................. 1437
8.2.3. Komputerowe wspomaganie projektowania materiaowego ...................................................... 1444
8.3. Zaleno projektowania materiaowego i technologicznego produktw
i ich elementw ................................................................................................................................................ 1463
8.3.1. Podstawowe czynniki uwzgldniane podczas projektowania technologicznego .................... 1463
8.3.2. Projektowanie technologiczne produktw z rnych grup materiaw inynierskich ........ 1476
Literatura............................................................................................................................................................ 1525
Literatura uzupeniajca ...................................................................................................................................... 1526
Zaczniki ............................................................................................................................................................ 1535
Legalne jednostki miar .......................................................................................................................................... 1536
Wybrane dane fizykochemiczne metali ........................................................................................................ 1543
Systemy oznaczania stopw elaza, aluminium, miedzi i metali szlachetnych ...................... 1545
Skorowidze ...................................................................................................................................................... 1561
Skorowidz wkadek materiaograficznych .................................................................................................. 1562
Skorowidz wkadek tematycznych .................................................................................................................. 1563
Skorowidz norm europejskich ............................................................................................................................ 1564
Skorowidz norm midzynarodowych .............................................................................................................. 1572
Skorowidz norm krajowych .................................................................................................................................. 1573
Skorowidz nazwisk .................................................................................................................................................... 1574
Skorowidz rzeczowy ................................................................................................................................................ 1584
Spis treci
21
1_0010-0021 6/14/06 11:06 AM Page 21
Leszek A. Dobrzaski
W
y
d
a
n
i
e

d
r
u
g
i
e

z
m
i
e
n
i
o
n
e

i

u
z
u
p
e
n
i
o
n
e
L
e
s
z
e
k

A
.

D
o
b
r
z
a
s
k
i
Udostpnianie produktw ludziom jest humanistyczn misj inynierw
Ksika o niezwykle wysokim poziomie merytorycznym, odpowiadajcym najwybitniejszym dzieom o tej tematyce w wiecie,
zawiera oryginalne i ugruntowane pogldy Autora na temat materiaw inynierskich, jako tworzyw do projektowania
i wytwarzania maszyn i urzdze, obejmujc kompleksowo caoksztat zagadnie dotyczcych wszystkich grup wspcze-
snych materiaw inynierskich konstrukcyjnych, narzdziowych i funkcjonalnych, zarwno metalowych, jak i ceramicznych,
polimerowych i kompozytowych oraz zawiera treci dotyczce projektowania materiaowego i jako jedyna i pierwsza w Pol-
sce w caoci oparta jest wycznie na normach europejskich PN-EN i z tego wzgldu, jako encyklopedia materiaowa jest
nieodzowna wytwrcom licznych produktw trafiajcych na rynek.
Z czego wytworzy produkt interesujcy nabywc
Ksika obsypana licznymi nagrodami na najwaniejszych targach ksiek akademickich i edukacyjnych ATENA, EDUKACJA
XXI, WROCAW i uznana za najlepsz w dziedzinie techniki oraz o najpikniejszej szacie graficznej, a take nagrodami Mini-
strw waciwych dla nauki, szkolnictwa wyszego i edukacji, zawiera kompleksow wiedz o materiaach inynierskich i mo-
liwociach ich zastosowania na liczne produkty i std jest niezbdna jako poradnik zawodowy pracownikom naukowym,
menaderom oraz aktywnym zawodowo inynierom wielu specjalnoci, gwnie zatrudnionym przy projektowaniu, wytwarza-
niu i eksploatacji materiaw inynierskich oraz maszyn i urzdze, w tym take w tak nowoczesnych dziaach jak mechatro-
nika, elektronika i optoelektronika.
Tym, ktrzy studiuj obecnie, a zapewni postp w przyszoci
Ten niezwykle nowoczesny i pikny podrcznik akademicki, przeznaczony dla studentw i doktorantw, o wybitnych walo-
rach metodycznych w peni odpowiada treciom ksztacenia wyszczeglnionym w nowo opracowanych w 2006 roku przez
Rad Gwn Szkolnictwa Wyszego standardach ksztacenia dla wielu kierunkw studiw, w tym Inynieria materiaowa,
Mechanika i budowa maszyn, Edukacja techniczno-informatyczna, Mechatronika, Metalurgia, Zarzdzanie i inynie-
ria produkcji, Towaroznawstwo, Technologia drewna i inne. Ksika moe by rwnie przydatna dla innych nawet nie-
technicznych kierunkw studiw, umoliwiajc zapoznanie si z obszern wiedz o materiaach inynierskich, o ich prawido-
wym doborze oraz o poprawnie opracowanej technologii wytwarzanych z nich produktw, co niewtpliwie wpynie w przy-
szoci na minimalizacj kosztw produkcji oraz na maksymalne wyduenie czasu pracy maszyn i urzdze, decydujc
o maksymalnym obnieniu kosztw ich eksploatacji.
Wyobrania jest waniejsza ni wiedza
Bardzo atrakcyjna edytorsko forma ksiki, umoliwiajca rwnoczesne zapoznanie si z tekstem oraz wizualizacj wiedzy,
przez wykorzystanie wielobarwnego druku, systemu marginaliw, licznych schematw, rysunkw i zdj, ilustrujcych za-
rwno struktur, wasnoci i technologie materiaw inynierskich, jak i ich liczne zastosowania praktyczne w wielu dziedzi-
nach techniki i ycia, oprcz przekazywania szybko dezaktualizujcej si wiedzy szczegowej umoliwia zdobywanie umiejt-
noci twrczego mylenia i samodzielnego dziaania, czynic ksik, jako kompendium wiedzy, przydatn wielu Czytelni-
kom, ktrzy nawet porednio s zwizani z technik, a nade wszystko tym, ktrzy zamierzaj by w przyszoci inynierami
twrcami, by potwierdzi w praktyce zacytowane tu sowa Alberta Einsteina, laureata Nagrody Nobla.
okladka'06 8/1/06 11:59 AM Page 1

L. A. Dobrzański - Podstawy Nauki o Materiałach I Metaloznawstwo

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

L. A. Dobrzański - Podstawy Nauki o Materiałach I Metaloznawstwo

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Wstp

(tau) podlegajce oddziaywaniom

podlegajce tylko oddziaywaniom sabym (tabl. 2.2).

2 roz 6-11-02 22:57 Page 30

3 roz 6-11-02 22:44 Page 116

GSTO WAD BUDOWY KRYSTALICZNEJ

3 roz 6-11-02 22:44 Page 128

3 roz 6-11-02 22:44 Page 129

3 roz 6-11-02 22:47 Page 172

minimalna jest energia swobodna

, dla kadej tempe-

, jest analogiczna jak na

z cieczy o skadzie zmieniajcym

. W tej staej temperaturze prze-

przemiana perytektyczna przebiega a do zupenego

poniej temperatury eutek-

, na rys. 3.72b ukad z roztworem staym

. Jeeli obydwa skadniki

zmienia si w czasie nierwnowago-

udzia fazy powstaej w wyniku nierwnowagowego krzepni-

4 rozA 7-11-02 19:45 Page 226

austenitu i wtrne rwnolege do paszczyzny {112}

4 rozA 7-11-02 19:49 Page 265

martenzytu ukadaj si rwnolegle wzgldem sie-

. Grubo pytek ce-

4 rozB 7-11-02 19:58 Page 353

5 roz 8-11-02 12:24 Page 386

5 roz 8-11-02 12:24 Page 388

5 roz 8-11-02 12:24 Page 394

0 200 400 600 800

TEMPERATURA HOMOLOGICZNA, T/T

5 roz 8-11-02 12:26 Page 429

5 roz 8-11-02 12:26 Page 431

5 roz 8-11-02 12:26 Page 432

5 roz 8-11-02 12:26 Page 433

5 roz 8-11-02 12:27 Page 437

(gdzie modu sprystoci postaciowej). W zakresie szybkoci pezania

5 roz 8-11-02 12:27 Page 440

TEMPERATURA HOMOLOGICZNA, T/T

5 roz 8-11-02 12:27 Page 448

TEMPERATURA HOMOLOGICZNA, T/T

5 roz 8-11-02 12:29 Page 459

wydzielanie wodoru zgodnie z reakcj:

. Po zetkniciu si z powierzchni metalu chronionego

5 roz 8-11-02 12:33 Page 520

6,2 51,1 12,5 2,5 27,7 (Fe

stay przyrost twardoci

X65Cr14 0,65 13,5 0,75

EN AW-Al99,85Mg1(A) 0,8 0,03 0,1 0,08 0,05 0,1 V 0,05

roztwr stay wtrny na osnowie

roztwr stay wtrny na osnowie

roztwr stay wtrny na osnowie

roztwr stay wtrny na osnowie fazy

roztwr stay wtrny na osnowie fazy

roztwr stay wtrny na osnowie fazy

roztwr stay wtrny na osnowie

roztwr stay wtrny na

roztwr stay wtrny na

roztwr stay wtrny na

roztwr stay wtrny na

roztwr stay wtrny na

energia aktywacji, ktra odpowiada atwoci z jak acuchy polimerowe

(porwnaj zaleno (8.25)). Wraz z usuniciem elektronu z pasma walen-